„Οι απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντα Αχρίδος στη...

7Οι απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντα Αχρίδος στη μνημειακή ζωγραφική

μεμονωμένες και στη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων

Jυπο

Alexandra Ph. Trifonova

Ένας από τους πιο δημοφιλής σλάβους αγίους είναι ο άγιος Κλήμης της Αχρίδος. Για τον άγιο

Κλήμεντα1 γνωρίζουμε ότι έζησε στα τέλη του 9ου και

1 Για το βίο του αγίου Κλήμεντα Αχρίδος βλ. ODB 1 (1991), 1133-1134. Γενικά για τις απεικονίσεις και τη τιμή του αγίου βλ. Cv. Grozdanov, «Pojava i prodor portreta Klimenta Ohridskog u srednjovekovnoj umetnosti», ZLU 3 (1967), 49-70. Cv. Grozdanov, «O portretima Klimenta Ohridskog u ohridskom živopisu XIV veka», ZLU 4 (1968), 101-117. Cv. Grozdanov, «Odnosot megu portretite na Kliment Ohridski i Kliment Rimski vo živopisot od prvata polovina na XIV vek», Simpozium «1100 godišnina od smrtta


124c C

τις αρχές του 10ου αιώνα και υπήρξε ένας από τους πέντε μαθητές των αδελφών από τη Θεσσαλονίκη, αγίων Κύριλλου και μεθοδίου. Οι άγιοι Κύριλλος και μεθόδιος, οι οποίοι ως γνωστό θεωρούνται οι φωτι-στές των Σλάβων, όχι μόνο διότι εφηύραν το σλαβικό αλφάβητο, αλλά και διότι μαζί με τους μαθητές τους, τον Κλήμη, τον Γοράζδο, τον Αγγελάριο, τον Ναούμ

na Kiril Solunski», Skopje-Štip 23-25.05.1969, 1, Skopje 1970, 99-106. Cv. Grozdanov, «Portreti na sveti Kliment Ohridski od XIV vek nadvor od Ohrid», Godišen Zbornik na Filozovski Fakultet na Univerzitet vo Skopje 7 (1981), 79-96. Α. Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφι-κός διάκοσμος του Αγίου Νικολάου Ορφανού στη Θεσσαλονίκη. Συμβολή στη μελέτη της Παλαιολόγειας ζωγραφικής κατά τον πρώιμο 14ο αιώνα, Θεσσαλονίκη 1986, 43-45. G. Subotić, «Lik sv. Klimenta Ohridskog u Palaticiji», Makedonska Pravoslavna Crkva, Ohrid 1995, 223-228. S. Cvetkovski, “Novotkrito izobraženie na sv. Kliment Ohridski v crkvata „Sv. Arhangeli„ Prilep i stilovite tečenia prez tretata četvart na XIII vek v Makedonia”, Izkustvo 33-34 (1996), 17. P. Miljković-Pepek, «Saint Clément sur les fresques dans le naos de la cathédrale d’Ohrid (environ 1278/90)», Byzanti-nische Malerei. Bildprogramme-Ikonographie- Stil, Symposium in Mar-burg, 25-29.06.1997, Wiesbaden 2000, 211-225. S. Gabelić, «Newly identified Portraits of Sts. Kliment of Ochrid and Cyril of the Slavs», Αφιέρωμα στη μνήμη του Σωτήρη Κίσσα, Θεσσαλονίκη 2001, 69-78. D. Bradjieva-Trajkovska, G. Angeličin-Žura, «Pretstavite na sv. Kliment i sv. Elefterij vo crkvata sv. Bogorodica Mali Grad, Prespa-R. Albanija», KN 28-29 (2002-2003), 121-127. R. Lozanova, «Images of Slavic Saints in Moschopolis and Vithkuqi /Albania/», GSU CSVP 92 (11) (2002), 185-186. D. Vojvodić, «Predstave svetog Klimenta Ohridskog u zidnom slikarstvu srednjovekovne Srbije», Vizantijski svet na Balkanu, Ι, Beograd 2012, 145-165. Ι. Σίσιου, «Οι απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος από καστοριανούς καλλιτέχνες», Κύριλλος και Μεθόδιος παρακαταθήκες πολιτι-σμού, Θεσσαλονίκη 2012, 407-438.

Οι απεικονισεισ του αγιου Κλήμεντα αχριδοσ

125c C

και τον Σάββα, περιόδευαν σε μέρη όπου κατοικούσε σλαβικός πληθυσμός προκειμένου να διαδώσουν τον χριστιανισμό και το νέο αλφάβητό τους. Οι παραπά-νω συνιστούν μια ομάδα επτά αγίων, αποκαλούμε-νοι οι άγιοι Επτάριθμοι2. Ο Κλήμης, ο οποίος υπήρξε από τους πιο καλούς μαθητές των Θεσσαλονικέων αδελφών, με ιδιαίτερα μεγάλο συγγραφικό έργο στα παλαιοσλαβικά που αφορά κυρίως τους βίους των δασκάλων του, είχε σταλεί από τον Βούλγαρο τσά-ρο Βόρη ως δάσκαλος στην περιοχή της Kutmičevica, ενώ αργότερα γίνεται επίσκοπος Βέλιτσας. Ο Κλήμης έχτισε στην Αχρίδα μοναστήρι, αφιερωμένο στον Άγιο Παντελεήμονα, όπου και κηδεύθηκε μετά τον θάνατό του. Αναδείχθηκε ύστερα προστάτης άγιος της Αχρί-δας και η Ορθόδοξη Εκκλησία τιμά τη μνήμη του στις 25 Νοεμβρίου.

Η τιμή του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος διαδίδεται, όπως είναι λογικό, κυρίως στην προστατευόμενη πόλη του, την Αχρίδα, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της μακεδονίας, όπως στην Καστοριά, τη Βέροια, την Πρέσπα, αλλά και τη Θεσσαλία. Ωστόσο, παρατηρεί-

2 Γενικά για την εικονογραφία τους βλ. Cv. Grozdanov, «Slovenskite uciteli vo živopisot na Prečista Kičevska i razvojot na kompozicijata na sedmočislenicite vo vtorata polovina na XIX vek», Studii za ohridskiot živopis, Skopje 1990, 191-199. Cv. Grozdanov, «Jovan Vladimir i pretstavite na sedmočislenicite vo makedonskata umetnost od XVIII-XIX vek», Studii za ohridskiot živopis, Skopje 1990, 171-176. Για τη λατρεία τους βλ. D. Češemdžiev, «Kultut na sv. Sedmočislenici v srednovekovna Bulgaria», Slavica Slovaca 46/1 (2011), 24-35.


126c C

ται ότι η λατρεία του αγίου Κλήμεντος είναι ιδιαίτε-ρα διαδεδομένη από τον 14ο αιώνα και στη μεσαιω-νική Σερβία. Κατά τον Cv. Grozdanov αυτό οφείλεται στην καλλιτεχνική δραστηριότητα των καλλιτεχνών του τέλους του 13ου αιώνα από τη Θεσσαλονίκη, τους μιχαήλ Αστραπά και Ευτύχιο3. Αντίθετα, σύμφωνα με την Α. Τσιτουρίδου αυτό σχετίζεται με τον Σέρβο κράλη μιλούτιν, ο οποίος κατέκτησε μεγάλο τμήμα της περιοχής της μακεδονίας4. Ναοί αφιερωμένοι στη μνήμη του αγίου Κλήμεντος σώζονται, εξ’ όσον γνω-ρίζω, μόνο στην πόλη της Αχρίδος.

Η διάδοση της τιμής του αγίου Κλήμεντος Αχρί-δος φανερώνεται κυρίως από τις απεικονίσεις του στα έργα χριστιανικής τέχνης, όπως φορητές εικόνες, μικροτεχνία, ξυλογλυπτική και, κυρίως, στην εντοίχια ζωγραφική.

Οι παλαιότερες σωζόμενες φορητές εικόνες του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος απαντούν στην παλαιολό-γεια εποχή και προέρχονται από την Αχρίδα. Πρόκει-ται για μία ανάγλυφη εικόνα-ξόανο (δεύτερο μισό 13ου αι.)5 από τον ναό του Αγίου Κλήμεντος στην Αχρίδα (εικ. 1) και δύο φορητές εικόνες, από τις οποίες η

3 Grozdanov, Pojava i prodor, 66, 71.4 Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος, 43-44. 5 R. Lange, Die byzantinische Reliefikone, Recklinghausen 1964,

αρ.51. Grozdanov, Pojava i prodor, εικ.5. Z. Ličenoska, «Les In-fluences byzantines dans l’art médiéval en Macédoine. La sculpture sur bois», Byzantinoslavica LIX 1 (1988), 43-44. Trésors Μédiévaux de la Republique de Macédoine, Paris 1999, αρ. 16.


127c C

μία βρίσκεται στην Πινακοθήκη της Αχρίδας (τελευ-ταίο τέταρτο 14ου αι.)6 και η άλλη στο Εκκλησιαστικό μουσείο της Σόφιας (αρχές 15ου αι.)7 (εικ.2). Αντίθετα από τις φορητές εικόνες, οι μεμονωμένες απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντος σε τοιχογραφίες είναι γνωστές από τη μεσοβυζαντινή εποχή του 11ου αιώνα. Εν τού-τοις, όπως είναι λογικό, οι παλαιότερες απεικονίσεις του αγίου απαντούν στην Αχρίδα και την περιοχή της. Στην πόλη αυτή και στα περίχωρά της, όπου ο άγιος τιμάται ιδιαίτερα, απαντά σε δεκαπέντε μνη-μεία από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα. Σε ορισμένα από αυτά συνοδεύεται μόνο με την προσωνυμία «ο άγιος Κλήμης», αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία πως πρόκειται για τον ίδιο άγιο.

Η πρωιμότερη γνωστή απεικόνιση του αγίου Κλήμεντος συναντάται στην Αχρίδα, στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας (11ος αι.)8. Ο άγιος εικονίζεται ως ιεράρχης, ολόσωμος, μετωπικός, με μακριά λευκή γενειάδα, κρατώντας στο αριστερό του χέρι όρθιο κλειστό ευαγγέλιο, ενώ με το δεξί ευλογεί (εικ.3).

Στον ναό του Αγίου Ιωάννη του Kaneo (δεύτε-ρο μισό 13ου αι.)9 ο άγιος Κλήμης αποδίδεται μετω-

6 M. Georgievski, Icon Gallery–Ohrid, Ohrid 1999, 74-75, fig.29.7 Т. Matakieva-Lilkova, Icons in Bulgaria, Sofia 1994, 24-

25, fig.3. 8 Grozdanov, Pojava i prodor, εικ. 2-3. Gabelić, Newly identified

Portraits, 73, εικ.3. Ευχαριστώ τον καθ. Saso Cvetkovski για την παραχώρηση της φωτογραφίας.

9 Grozdanov, Pojava i prodor, εικ. 4. Gabelić, Newly identified


128c C

πικός, έως τη μέση, με λευκή μακριά και χωρισμένη στα δύο γενειάδα, κρατώντας στα χέρια του κλειστό, όρθιο τοποθετημένο ευαγγέλιο (εικ.4). Είναι ντυμένος με ρόδινο φαιλόνιο και ένσταυρο ωμοφόριο και συ-νοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC.

Στον ναό της Παναγίας Περιβλέπτου (1295)10 ο άγιος εικονίζεται ως ιεράρχης, ολόσωμος, με πλού-σια μακριά και κυματιστή γενειάδα. με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό, που είναι σκεπασμένο από το ένδυμά του, κρατεί κλειστό ευαγγέλιο. Έχει ιδιαίτερα σοβαρή και επιτιμητική έκφραση και φέρει την επιγραφή : [Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗ]/ΜΗC.

Στους Μικρούς Αγίους Αναργύρους (1340-1350)11 ο άγιος Κλήμης με λευκά μακριά γενειάδα ει-κονίζεται ολόσωμος, σε στάση τριών τετάρτων, να προ-σφέρει στους αγίους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό το ομοίωμα της αφιερωμένης σε αυτούς εκκλησίας, η οποία σήμερα μόλις διακρίνεται (εικ.5). Η επιγρα-φή που συνοδεύει τον άγιο έχει πλέον καταστραφεί.

Στον Άγιο Νικόλαο Bolnički (γύρω στο 1345)12

Portraits, 73, εικ.4. Ευχαριστώ τον καθ. Saso Cvetkovski για την παραχώρηση της φωτογραφίας.

10 Grozdanov, Pojava i prodor, εικ. 7. P. Miljković-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Evtihij, Skopje 1967, 50, pl. VI, VIII. Cv. Grozdanov, «Proučvanje na živopisot vo Sveti Kliment (Bogorodica Perivleptos)», Studii za ohridskiot živopis, Skopje 1990, 85, εικ. 31.

11 Grozdanov, Ohridskoto zidno slikarstvo, 7, 49, εικ. 6.12 Balabanov 1961, 38-39, εικ. 6. Grozdanov, O portretima


129c C

ο άγιος εντάσσεται στο βόρειο τοίχο του κυρίως ναού. Παριστάνεται ολόσωμος, μετωπικός, με μακριά μυτε-ρή χωρισμένη στα δύο γενειάδα. Είναι ενδεδυμένος με λευκό στιχάριο, ρόδινο φαιλόνιο και φέρει λευκό σταυρωτό ωμοφόριο και ώχρινο επιτραχήλιο. με το δεξί χέρι ευλογεί και στο αριστερό κρατά κλειστό ευ-αγγέλιο. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC.

Στον ναό της Παναγίας του Zaum (1361)13 ο άγιος Κλήμης εντάσσεται στον βόρειο τοίχο του κυ-ρίως ναού, δίπλα στο τέμπλο. Αποδίδεται ολόσωμος, μετωπικός, ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό κώδικα στο αριστερό. Φορεί λευκό στιχάριο, ομοιόχρωμο φαιλόνιο με κόκκινους σταυρούς, λευκό σταυρωτό ωμοφόριο και ωχρο-κόκκινο επιτραχήλιο. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC / ΚΛΗ/ΜΗC.

Στον ναό του Μικρού Αγίου Κλήμη (1378)14 ο άγιος Κλήμης (εικ.6) αποδίδεται ολόσωμος και μετω-πικός στον βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, δίπλα στο τέμπλο, όπως είναι ο κανόνας για την ένταξη του προ-στάτη αγίου του ναού. Φορεί λευκό στιχάριο, γαλάζιο φαιλόνιο, λευκό ωμοφόριο, στολισμένο με κόκκινους σταυρούς, ώχρινο επιτραχήλιο και επιγονάτιο. με το

Klimenta, εικ. 4. Grozdanov, Ohridskoto zidno slikarstvo, 38, 41.13 Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 430, εικ.6.14 Grozdanov, O portretima Klimenta, εικ. 5-5α. Grozdanov,

Ohridskoto zidno slikarstvo, εικ. 154. Serafimova, Freskoživopisot, 93, εικ. 27 -28.


130c C

δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί όρ-θιο τοποθετημένο κώδικα ευαγγελίου.

Στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Godivje (αρ-χές 15ου αιώνα)15 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στον βόρειο τοίχο του κυρίως ναού, δίπλα στο τέμπλο. Η μορφή του δεν διατηρείται καλά σήμερα, αλλά φαί-νεται ότι ευλογεί με το δεξί του χέρι και κρατεί στο αριστερό κλειστό ευαγγέλιο.

Στον ναό της Παναγίας στο Velestovo (1444)16 ο άγιος εικονίζεται στον νότιο τοίχο του κυρίως ναού, δίπλα στον άγιο Νικόλαο. Αποδίδεται ολόσωμος, με-τωπικός, ευλογώντας με το δεξί του χέρι.

Στον ναό των Αγίων Πάντων στο Lešani (1450)17 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται σε προτομή, μέσα σε τε-τράγωνο διάχωρο, στον νότιο τοίχο του κυρίως ναού. Αποδίδεται με μακριά λευκή και μυτερή γενειάδα και κρατεί μπροστά στο στήθος του κλειστό ευαγγέλιο.

Στον ναό του προφήτου Ηλία στο Dolgaec (1454/5)18 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στον νότιο τοί-χο του ιερού, ως συλλειτουργών ιεράρχης, κρατώντας ανοιχτό ενεπίγραφο ειλητάριο.

Στον ναό της Αναλήψεως στο Leskoec (1461/2)19

15 G. Subotić, Ohridska slikarska škola XV veka, Beograd 1980, 29. 16 Subotić, Ohridska slikarska škola, 66, σχέδ. 42. 17 Subotić, Ohridska slikarska škola, 73, σχέδ. 49.18 Προσωπική παρατήρηση. 19 Grozdanov, O portretima Klimenta, εικ.6. G. Subotić,

Ohridska slikarska škola ΧV veka, Belgrad 1980, 95, εικ. 65.


131c C

ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στην κάτω ζώνη του νότι-ου τοίχου του κυρίως ναού, δίπλα στο τέμπλο (εικ.7). Αποδίδεται ολόσωμος, μετωπικός, με λευκά μαλλιά και ομοιόχρωμη χωρισμένη στα δύο γενειάδα. με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί το ομοίωμα της πόλεως της Αχρίδας. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC / ΚΛΗΜΗC.

Είναι αξιοσημείωτο ότι η θέση αυτή που κατέχει ο άγιος Κλήμης συνήθως προορίζεται για τον προ-στάτη άγιο του ναού. Στην προκειμένη περίπτωση ο ζωγράφος έχει εντάξει τον προστάτη άγιο της πόλης, μια και ο ναός του Leskoec υψώνεται επάνω από την Αχρίδα και έχει θαυμάσια θέα προς την πόλη αυτή.

Οι απεικονίσεις του αγίου απαντούν ακόμα στον Άγιο Νικόλαο Bolnički (1480/1)20, αλλά και στον Άγιο Νικόλαο Kosel (τέλος 15ου αιώνα)21 και στον ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (γύρω στο 1400)22, όπου ο άγιος εικονίζεται στον νότιο τοίχο του ναού, ολόσωμος, μετωπικός, ευλογώντας με το δεξί χέρι, ενώ στο αριστερό κρατεί ευαγγέλιο.

Οι απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος, εκτός από την Αχρίδα, είναι γνωστές και σε άλλες πόλεις, όπως την Πρίλαπο, το Demir Hisar, τη Θεσ-σαλονίκη, την Καστοριά, τη Βέροια, το Άγιον Όρος, καθώς επίσης και στην περιοχή της Θεσσαλίας.

20 Subotić, Ohridska slikarska škola, 112.21 Subotić, Ohridska slikarska škola, 115.22 Προσωπική σημείωση.


132c C

Στην περιοχή του Πριλάπου ο άγιος Κλήμης ει-κονίζεται σε δύο μνημεία του δεύτερου μισού του 13ου αιώνα, και, μάλιστα, στον ναό του Αρχαγγέλου στο Varoš (δεύτερο μισό 13ου αι.)23 και στον ναό του Αγίου Νικολάου στο Manastir (1271)24. Ενδεικτικά στο τελευταίο μνημείο ο άγιος εικονίζεται ολόσωμος, μετωπικός, με πλούσια λευκή γενειάδα (εικ.8). με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί κλειστό ευαγγέλιο. Είναι ενδεδυμένος με λευκό χιτώνα και φέ-ρει σταυρωτό ωμοφόριο. Συνοδεύεται με την επιγρα-φή στα ελληνικά: Ο ΑΓ(ΙΟC) ΚΛIΜΗC / ΑΧΡΙΔΟYC.

Στην περιοχή του Demir Hisar ο άγιος εικονίζεται δύο φορές στη μονή του Αγίου Νικολάου Toplički (1537)25. Τη μία φορά αποδίδεται ολόσωμος, ως μονα-χός, ενώ τη δεύτερη ως ιεράρχης σε προτομή, μέσα σε μετάλλιο, με λευκά μαλλιά και γενειάδα, κρατώντας μπροστά στο στήθος κλειστό ευαγγέλιο και συνοδευ-όμενος με την επιγραφή: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΕΝ/ΤΟC.

Στη Θεσσαλονίκη ο άγιος απαντά μόνο σε ένα μνημείο του πρώτου τέταρτου του 14ου αιώνα και, μάλιστα, στον ναό του Αγίου Νικολάου του Ορ-

23 Cvetkovski, Novotkrito izobraženie, 17. Gabelić, Newly identified Portraits, 72.

24 Grozdanov, Pojava i prodor, εικ. 8. D. Koco, P. Miljko-vić-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 70, pl. XXV.

25 Cv. Grozdanov, «Ohridskiot arhiepiskop Prohor i negovata dejnost», Studii za ohridskiot živopis, Skopje 1990, 150, εικ. 65 (ολό-σωμος) και 151, εικ. 66 (σε μετάλλιο).


133c C

φανού (1315-1320)26. Εικονίζεται στο βόρειο κλίτος, ολόσωμος και μετωπικός, αλλά η μορφή του σήμερα δεν διατηρείται καλά. Ωστόσο, απ’ ότι διακρίνεται, είναι ενδεδυμένος με αρχιερατική αμφίεση και κρατά μπροστά στο στήθος κλειστό ευαγγέλιο. Επιπλέον συ-νοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: [Ο ΑΓΙΟC] / ΚΛΙΜΗC. Καθώς στον ναό αυτό ήδη απεικονίζε-ται ένας άλλος άγιος Κλήμης, της Αγκύρας, τότε ο αναφερόμενος άγιος θα πρέπει να είναι είτε ο άγιος Κλήμης Αχρίδος είτε ο άγιος Κλήμης πάπας Ρώμης. Ωστόσο, η άποψη ότι πρόκειται για τον άγιο Κλήμη Αχρίδος φαίνεται πιο πειστική, λαμβάνοντας υπόψη τη σχέση του μνημείου με τους σερβικούς κύκλους.

Στην Καστοριά η απεικόνιση του αγίου Κλή-μη Αχρίδος απαντά με βεβαιότητα σε ναούς από το δεύτερο μισό του 14ου έως το πρώτο μισό του 16ου αιώνα. Ωστόσο, σε ορισμένους ναούς, όπως τον ναό των Αγίων Αναργύρων (γύρω στο 1180)27, τον ναό του Ταξιάρχη μητροπόλεως (1359/60)28, τον ναό του Αγί-ου Νικολάου του Κυρίτζη (1370-1385)29 και τον ναό

26 Τσιτουρίδου, Ο ζωγραφικός διάκοσμος, 42-43, πίν. 99.27 Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 430, εικ. 1. 28 Ο άγιος εικονίζεται μέσα σε ορθογώνιο πλαίσιο, που έχει

τη μορφή φορητής εικόνας. Αποδίδεται σε προτομή, μετωπικός, ενδεδυμένος με σταυρωτά φαιλόνιο και ωμοφόριο. μπροστά στο στήθος του κρατεί κλειστό κώδικα. Συνοδεύεται με την επιγραφή Ο ΑΓ(ΙΟC) / ΚΛ/Η/ΜΗC, βλ. Πελεκανίδης, Καστορία, πίν. 136β. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 432, εικ. 5.

29 Ο άγιος Κλήμης εικονίζεται μετωπικός, σε προτομή, μέσα


134c C

του Αγίου Νικολάου-Χαραλάμπου (μέσα 17ου αι.)30 ο άγιος φέρει μόνο το όνομα Κλήμης, χωρίς να συνο-δεύεται από κάποια προσωνυμία, όπως Αχρίδος ή Πάπας Ρώμης. Συνάγεται, λοιπόν, ότι δεν μπορούμε να ισχυρισθούμε με βεβαιότητα πως πρόκειται για τον άγιο Κλήμη Αχρίδος.

Στον Άγιο Νικόλαο του Τζώτζα (1360-1380)31 ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζεται σε προτομή, μέσα σε μετάλλιο στον βόρειο τοίχο του ιερού. Είναι ενδε-δυμένος με αρχιερατική αμφίεση και κρατεί μπρο-στά στο στήθος κλειστό ευαγγέλιο. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: [Ο ΑΓΙΟC] ΚΛΙΜ/ΗC / Α[ΧΡ]Ι/ΔΟΥ(C).

Στον Άγιο Αθανάσιο του Μουζάκη (1383/4)32

σε μετάλλιο, ενταγμένο στο βόρειο τοίχο του ιερού. Φέρει λευκή μυτερή γενειάδα, χωρισμένη σε δύο. Φορεί αρχιερατική αμφίεση και κρατεί στα χέρια του μπροστά στο στήθος κλειστό κώδικα ευαγγελίου. Συνοδεύεται με την επιγραφή Ο ΑΓ(ΙΟC) / ΚΛΗ/ΜΗC, βλ. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 431, εικ. 4.

30 Ο άγιος Κλήμης εικονίζεται ολόσωμος, μετωπικός, ευ-λογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό. Συνοδεύεται με την επιγραφή Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗ[ΜΗC], Φωτογραφία της απεικόνισης βλ. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 437, εικ. 15.

31 Τσιγαρίδας 1999, 279, εικ. 163. Τσιγαρίδας, Τοιχογραφίες, 252, σχεδ. 3.18, 276, εικ. 160. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 431, εικ. 3.

32 Grozdanov, Pojava i prodor, εικ. 9. Πελεκανίδης, Χα-τζηδάκης 1992, 108-109, εικ. 1-2. Ορλάνδος, Βυζαντινά μνημεία, 154, εικ. 109. Πελεκανίδης, Καστορία, πίν. 145α. Πελεκανίδης, Χατζηδάκης, Καστοριά, 108, εικ. 1.16. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 433, εικ. 8.


135c C

ο άγιος Κλήμης απεικονίζεται στην κατώτατη ζώνη του νοτίου τοίχου του ιερού (εικ. 9). Αποδίδεται ολό-σωμος, σε στάση τριών τετάρτων, ως συλλειτουργών ιεράρχης, με λευκή, χωρισμένη στα δύο γενειάδα. Συ-νοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά Ο ΑΓ(ΙΟC) / ΚΛHΜIC / ΑΧΡΙΔ(ΟΥC).

Στον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ζευγοστάσι (1431/2)33 έξω από την Καστοριά, ο άγι-ος Κλήμης Αχρίδος απεικονίζεται στον χώρο του ιε-ρού, στον δυτικό τοίχο του διακονικού, ως τμήμα των συλλειτουργούντων ιεραρχών. Αποδίδεται ολόσωμος, μετωπικός, με υψωμένο σε ευλογία το δεξί χέρι και κρατώντας στο αριστερό κλειστό και όρθιο κώδικα ευαγγελίου. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελλη-νικά: [Ο ΑΓΙΟC] ΚΛΗΜIC. Δεν υπάρχει, όμως, αμφι-βολία ότι πρόκειται για τον άγιο Κλήμεντα Αχρίδος, καθώς δίπλα του απεικονίζεται ο άγιος Αχίλλειος.

Στον ναό της Παναγίας Μαυριώτισσας και, μάλιστα, στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου (1552)34 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται ολόσω-μος, σε στάση τριών τετάρτων προς τα αριστερά. με το δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί ανοιχτό ειλητάριο. Συνοδεύεται με την επιγραφή: Ο ΑΓ(ΙΟC) / ΚΛΗΜΗ(C) /ΑΡΧΙΕΠΙCΚΟΠΟC ΑΧ[ΡΙΔΟC].

Στο Άγιον Όρος και στην περιοχή της Βέροιας συναντώνται από μια απεικόνιση του αγίου Κλήμε-ντος, η οποία, όμως, φέρει μόνο το όνομα άγιος Κλή-

33 Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 434, εικ. 9. 34 Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 436, εικ. 13.


136c C

μης, χωρίς να διευκρινίζεται για ποιόν άγιο πρόκειται. Πρόκειται για το παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Πρωτάτο (1525/6)35 στο Άγιον Όρος και τον ναό του Αγίου Δημητρίου στα Παλα-τίσια (16ος αιώνας)36 Βεροίας.

Στη Θεσσαλία ο άγιος Κλήμης Αχρίδος απεικο-νίζεται στο παλαιό καθολικό της μονής Μεταμορ-φώσεως στα Μετέωρα (1483)37, οι τοιχογραφίες του οποίου αποτελούν έργο ζωγράφου του καστοριανού εργαστηρίου του τέλους του 15ου αιώνα. Αποδίδεται σε προτομή, με λευκή διχαλωτή μυτερή γενειάδα και κρατεί μπροστά στο στήθος του κλειστό ευαγγέλιο. Συνοδεύεται με την διευκρινιστική επιγραφή: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC ΑΧΡΙΔΟC.

Όπως ήδη αναφέραμε, οι απεικονίσεις του αγί-

35 Ο άγιος Κλήμης εικονίζεται ολόσωμος και μετωπικός, με πλούσια λευκή γενειάδα, χωρισμένη στη μέση. με το δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρατεί, στο σκεπασμένο από το ένδυμά του χέρι, κλειστό ευαγγέλιο. Συνοδεύεται με την επι-γραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC / ΚΛΗΜΗC, βλ. G. Subotić, «Η καλλιτεχνική ζωή στο Άγιον Όρος πριν την εμφάνιση του Θεο-φάνη του Κρητός», Ζητήματα μεταβυζαντινής ζωγραφικής στην μνήμη του Μανόλη Χατζηδάκη, Αθήνα 2002, 66.

36 Ο άγιος εικονίζεται ως συλλειτουργών ιεράρχης, στραμ-μένος δεξιά σε στάση τριών τετάρτων, κρατώντας κλειστό κώδικα ευαγγελίου. Συνοδεύεται με την επιγραφή Ο ΑΓ(ΙΟC) / ΚΛΗ-ΜΙΤΙΟC, βλ. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 436, εικ. 14.

37 E. Georgitsoyanni, Les Peintures Murales du Vieux Catho-licon du Monastère de la Transfiguration aux Météores (1483), Athènes 1992, 89, 547, fig.23.


137c C

ου Κλήμεντος Αχρίδος απαντούν και σε μνημεία της μεσαιωνικής Σερβίας από τον 14ο αιώνα.

Στον ναό της Ανάληψης στη Žiča (αρχές 14ου αι.)38 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται μετωπικός, έως τη μέση, ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό κώδικα στο αριστερό (εικ.10). Συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλαβικά.

Στην Παναγία Ljeviška (1309-1313)39 ο άγιος Κλήμης αποδίδεται ολόσωμος, μετωπικός, με χωρι-σμένη στη μέση γενειάδα. Φορεί αρχιεπισκοπικά άμ-φια και κρατεί στο αριστερό του χέρι κλειστό κώδικα ευαγγελίου, που στηρίζει με το δεξί.

Στον ναό του Κράλη στη Studenica (1313/4)40 ο άγιος παριστάνεται έως τη μέση, με λευκά μαλλιά και μακριά λευκή και μυτερή γενειάδα. Στα δύο του χέρια, σκεπασμένα από το ένδυμά του, κρατάει κλει-στό ευαγγέλιο. Είναι ενδεδυμένος με γκριζόλευκο χιτώνα και σταυρωτό ωμοφόριο και συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλαβικά.

Στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Staro Nagoričino (1316-1318)41 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται

38 D. Vojvodić, «Na tragu izgubljenih fresaka Žiče», Zograf 34 (2010), 81-83, εικ. 20-21. Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, fig.1. Ευχαριστώ τον καθ. Dragan Vojvodić για την παραχώρηση της φωτογραφίας.

39 Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, sch. 1. 40 Προσωπική παρατήρηση.41 Χ. Κωνσταντινίδη, Ο μελισμός. Οι συλλειτουργούντες

ιεράρχες και οι άγγελοι-διάκονοι μπροστά στην αγία Τράπεζα


138c C

στην ομάδα των συλλειτουργούντων ιεραρχών. Απο-δίδεται σε στάση τριών τετάρτων προς τα δεξιά, κρα-τώντας στα χέρια του ανοιχτό ενεπίγραφο ειλητάριο. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC Ο ΕΝ ΤΗ [Α]ΧΡΙΔΗ.

Στην Παναγία Οδηγήτρια στο Peć (1324-1337)42 ο άγιος αποδίδεται μέσα σε μετάλλιο, χωρίς να ευλογεί ή να κρατεί ευαγγέλιο (εικ. 11). Εικονίζεται με λευκά μαλλιά και πλούσια ομοιόχρωμη γενειάδα, φορώντας ρόδινο χιτώνα και σταυρωτό ωμοφόριο. Συνοδεύεται με επιγραφή στα σλαβικά.

Στον ναό της Παναγίας στο Karan (1332-1337)43 ο άγιος Κλήμης εικονίζεται ολόσωμος, μετωπικός, σε στιγμιαία στάση, με πλούσια λευκή γενειάδα (εικ.12). Είναι ντυμένος με ρόδινο στιχάριο, λαδοκάστανο φαι-λόνιο, λευκό σταυρωτό ωμοφόριο, ώχρινο επιτραχήλιο

με τα τίμια δώρα ή τον ευχαριστιακό Χριστό, Θεσσαλονίκη 2008, 362, εικ. 94. Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, sch.2.

42 Cv. Grozdanov, «Portret Klimenta Ohridskog u crkvi Bogo-rodice Odigitrije u Peći», Zograf 3 (1969), 14. Cv. Grozdanov, «Od-nosot megu portretite na Kliment Ohridski i Kliment Rimski vo živopisot od prvata polovina na XIV vek», Simpozium «1100 godišn-ina od smrtta na Kiril Solunski», Skopje-Štip 23-25.05.1969, 1, Skopje 1970, εικ.7. Cv. Grozdanov, Živopisot na Ohridskata Arhiepiskopija. Studii, Skopje 2007, 188. Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, fig. 8. Ευχαριστώ τον καθ. Miodrag Marković για την παραχώρηση της φωτογραφίας.

43 D. Vojvodić, «O živopisu Bele crkve Karanske i suvremenom slikarstvu Raške», Zograf 31 (2006-2007), 139-140, εικ. 4. Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, fig.7.


139c C

και επιγονάτιο, στολισμένα με μαργαριτάρια. Στο αρι-στερό του χέρι κρατά κλειστό ευαγγέλιο, ενώ με το δεξί ευλογεί. Συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλαβικά.

Στη μονή της Παναγίας στο Matejče (1348-1350)44 κοντά στο Koumanovo ο άγιος Κλήμης ει-κονίζεται μετωπικός έως τη μέση, με λευκά μαλλιά και πλούσια λευκή γενειάδα. Ευλογεί με το δεξί χέρι και στο αριστερό κρατεί κλειστό ευαγγέλιο. Συνο-δεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: [Ο Α]Γ[ΙΟC] / ΚΛH[ΜΗC] / ΑΧΡΙΔ[ΟC].

Στον Άγιο Γεώργιο στη Rečani (γύρω στο 1370)45 ο άγιος εικονίζεται, ολόσωμος, μετωπικός, ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό. Αποδίδεται με μακριά καστανόγκριζα γε-νειάδα και συνοδεύεται με την επιγραφή στα παλαι-οσλαβικά: СТИ / КЛИ/МЕНТЕ.

Στο Markov manastir (1376-1381) κοντά στα Σκό-πια ο άγιος Κλήμης εντάσσεται στον χώρο του ιερού, ως συλλειτουργών ιεράρχης. Εικονίζεται σε στάση τριών τετάρτων προς τα δεξιά, κρατώντας στα χέρια του ανοιχτό ενεπίγραφο ειλητάριο με κείμενο στα παλαιοσλαβικά, αλλά η επιγραφή, που τον συνοδεύ-ει, αναγράφεται στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗ/ΜΗC.

Στην περιοχή της Αλβανίας ο άγιος Κλήμης ως με-μονωμένη μορφή εικονίζεται συνολικά σε έξι μνημεία, από τα οποία θα παρουσιάσουμε τα περισσότερα στη

44 Е. Dimitrova, Manastir Matejče, Skopje 2002, 2002, εικ. 29.45 I. Djordjević, Zidno slikarstvo srpske vlastele u doba Nemanjića,

Beograd 1994, 180. Vojvodić, Predstave svetog Klimenta, fig. 9.


140c C

συνέχεια. Είναι αξιοσημείωτο ότι πέντε βρίσκονται στην περιοχή της Κορυτσάς46 και ένα της Πρέσπας και χρονολογούνται στον 14ο και τον 18ο αιώνα.

Στην Πρέσπα ο άγιος Κλήμης Αχρίδος απαντά στο δεύτερο τέταρτο του 14ου αιώνα στον ναό της Παναγίας στο Mali Grad (1344/5)47. Εικονίζεται στον νότιο τοίχο του ιερού και αποδίδεται ολόσωμος και μετωπικός. Έχει λευκά μαλλιά και ομοιόχρωμη μυτερή διχαλωτή γενειάδα. Φορεί λευκό σταυρωτό φαιλόνιο και ομοι-όχρωμο ωμοφόριο και κρατεί στα χέρια του κλειστό κώδικα ευαγγελίου. Η επιγραφή του δεν έχει διασωθεί λόγω φθοράς στο επάνω μέρος της ζωγραφικής.

Στον ναό του Χριστού Ζωοδότη στο Borje (1389/90, με επιζωγράφηση 19ου αι.)48 της Κορυτσάς ο άγιος απεικονίζεται στον χώρο του ιερού, αλλά η μορφή του είναι επιζωγραφισμένη τον 19ο αιώνα και δεν διακρίνεται ολόκληρη.

Στον ναό της Παναγίας στο Cerskë (τέλη 14ου αι.)49 κοντά στο Leskovik ο άγιος Κλήμης εικονίζε-

46 Ο άγιος απαντά στο ναό των Αρχαγγέλων στη μοσχόπο-λη ( 1720-1725), βλ. Lozanova, Images of Slavic Saints, 343, εικ. 12.

47 Bradjieva-Trajkovska, Angeličin-Žura, Pretstavite na sv. Kliment, εικ. 1-2. Σίσιου, Οι απεικονίσεις, 430, εικ. 2.

48 Προσωπική παρατήρηση.49 K. Kirchhainer, «Die Fresken der Marienkirche in Cerskë

bei Leskovik (Südalbanien). Ein Beitrag zur spätbyzantinischen Monumentalmalerei im Nördlichen Epirus», ΔΧΑΕ, περ. Δ, τόμ. ΚΕ΄ (2004), 91, 92, σχέδ. 3, όπου δεν ταυτίζει τον άγιο με τον άγιο Κλήμη Αχρίδας.


141c C

ται στον ανατολικό τοίχο του ιερού, επάνω από την κόγχη της πρόθεσης (εικ.13). Αποδίδεται έως τη μέση, μετωπικός, με λευκή μυτερή και χωρισμένη σε δύο γενειάδα. με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ στο αριστερό κρατεί κλειστό κώδικα. Η επιγραφή που θα τον συ-νόδευε δεν έχει διασωθεί.

Στο οστεοφυλάκιο της μονής των Αγίων Απο-στόλων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1750)50 της Κορυτσάς ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζεται ολόσωμος, μετωπικός, ευλογώντας με το δεξί χέρι και κρατώντας κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό. Συ-νοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC / ΚΛΗΜΕΝΤΟC, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι είναι η μορφή του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος, ιδιαίτερα δι-αδεδομένος στην περιοχή την εποχή αυτή.

Στη μονή των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1764)51 της Κορυτσάς ο άγιος Κλήμης απεικονίζεται ολόσωμος και μετωπικός (εικ. 14). Παρά την εν μέρει κατεστραμμένη μορφή του, δι-ακρίνεται ότι ευλογεί με το δεξί χέρι και συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC / ΚΛΗΜΗC / ΑΡΧΗΕ/ΠΙCΚΟΠΟC / ΑΧΡΙΔΩΝ.

Στη περιοχή της σημερινής Βουλγαρίας οι απει-κονίσεις τους αγίου Κλήμεντος Αχρίδος είναι ελά-

50 Lozanova, Images of Slavic Saints, 344, εικ. 13. K. Kircheiner, «Das Ossuarium des Petrus- und Paulus- Klosters in Vithkuq (Nordepirus) und seine Freskendekoration (1750)», Μα-κεδονικά 34 (2004), 206, εικ. 18.

51 Lozanova, Images of Slavic Saints, 345, εικ. 14.


142c C

χιστες και απαντούν από τη μεταβυζαντινή εποχή. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η απεικόνισή του στον ναό του Beljo στο Σαμόκοβο (1869)52, όπου ο άγιος αποδίδεται ολόσωμος, κρατώντας στο δεξί χέρι όρθιο και κλειστό ευαγγέλιο, ενώ το αριστερό προ-βάλλει πλάγια. Φορεί αρχιερατικά άμφια και μίτρα και συνοδεύεται με την επιγραφή στα βουλγαρικά: Ст Климент Охридски Б:

Συνάμα με τις μεμονωμένες απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντος υπάρχουν και άλλες, όπου ο άγιος αποτελεί μέρος της σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων. Την πρώτη γραπτή μαρτυρία για την εμφάνιση της τιμής των επτά αγίων ως ομάδα των αγίων Επτα-ρίθμων, παρέχει ένα κείμενο της μονής Χιλανδαρίου του 16ου αιώνα53, ενώ η δεύτερη γραπτή πηγή είναι μεταγενέστερη και αφορά την Аκολουθία των αγίων Επταρίθμων, η οποία εκδόθηκε το 1741 στη μοσχό-πολη από τον ιερομόναχο Γρηγόριο Κωνσταντινίδη54.

52 Προσωπική παρατήρηση. 53 Skazanie za prevoda na sveshtennoto pisanie, βλ. St.B.An-

gelelov, Iz starata balgarska, ruska i srubska literatura, 2, Sofia 1967, 207. D. Bogdanović, Katalog kirilskig rukopisa manastira Hilendara, Beograd 1978, 183-184, N 481. Češemdžiev, Kultut na sv. Sedmočislenici, 28.

54 Ι. Snegarov, Istoria na Ohridskata arhiepiskopija-patriaršija. Ot padaneto i pod turcite do nejnoto uništoženie (1394-1767), Sofia 1932, 348-349, 354-357. Е. Trapp, Die Sieben Slavenapostel Die Sieben Slavenapostel in der liturgischen Dichtung, Analecta Bollandiana 100 (1982), 469. I. Dobrev, Moshopolski izdania, Starobulgarska literatura. Enciklopedicen recnik, 278-279. М.D. Peyfuss, Die Druk-


143c C

Η πρώτη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων, όπου οι επτά άγιοι εικονίζονται μετωπικοί, ο ένας δίπλα στον άλλον, εμφανίζεται στον 17ο αιώνα στη μονή της Πα-ναγίας Slimnički (1612)55 στην περιοχή της μεγάλης Πρέσπας. Ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στην πρώτη ζώνη του κυρίως ναού, μαζί με τους δασκάλους του και τους συμμαθητές του, τους γνωστούς ως αγίους Επταρίθμους. Ο άγιος Κλήμης αποδίδεται με λευκά μαλλιά και γενειάδα. Είναι ντυμένος με αρχιερατι-κά άμφια, ώχρινο στιχάριο, πράσινο φαιλόνιο, ρόδινα ωμοφόριο, επιτραχήλιο και επιγονάτιο. Στα χέρια του μπροστά στο στήθος κρατεί κλειστό ευαγγέλιο και συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλαβικά.

Σε μία εικόνα της Παναγίας Ρόδον Αμάραντον (1773)56 από τον μητροπολιτικό ναό Ζωοδόχου Πηγής της Κορυτσάς παρατηρείται το θέμα των αγίων Επταρίθ-μων, ενταγμένο σε ένα διάχωρο της εικόνας. μάλιστα, ο ζωγράφος της, ο οποίος ταυτίζεται πιθανώς με τον Κωνσταντίνο από την Κορυτσά, δεν απεικονίζει τους αγίους Επταρίθμους κατά παράταξη, όπως απαντούν στη μονή της Παναγίας Slimnički (1612), αλλά τους

kerei von Moschopolis 1731-1769. Buchdruck und Heiligenverehrung im Erzbistum Achrida, Wien 1996, 61. Češemdžiev, Kultut na sv. Sedmočislenici, 29.

55 Grozdanov, Slovenskite uciteli, 192, εικ. 89. Cv. Grozdanov, «Najstarata pretstava na Sedmočislenicite», Kulturen život 7-8 (1978), 32.

56 Icons from the Orthodox Communities of Albania, Exhibition catalogue, Thessaloniki 14.03 -12.06.2006, Thessaloniki 2006, 155-156 (E. Drakopoulou).


144c C

εντάσσει σε πυκνή σύνθεση να κρατούν το ομοίωμα μίας εκκλησίας. μάλιστα, η εν λόγω σύνθεση πρέπει να είναι εμπνευσμένη από εικόνες των Δώδεκα Απο-στόλων, όπου αυτοί εικονίζονται σε πυκνή διάταξη, να κρατούν το ομοίωμα μιας εκκλησίας, όπως ενδεικτικά η ομώνυμη εικόνα της μονής Καρακάλλου (1722)57. Τα περισσότερα παραδείγματα της σύνθεσης αυτής των αγίων Επταρίθμων στην εντοίχια ζωγραφική εντοπί-ζονται στην Αλβανία, όπου έχουμε εντοπίσει έξι πα-ρόμοιες απεικονίσεις, ενώ άλλες δύο απαντούν στην περιοχή της μακεδονίας και από μία στη Σερβία και τη Βουλγαρία. Έτσι, τα γνωστά έως τώρα παραδείγ-ματα της σύνθεσης αυτής των αγίων Επταρίθμων στη μνημειακή ζωγραφική ανέρχεται συνολικά σε δέκα.

Η πρωιμότερη συμπαγής σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων εντοπίζεται στη μονή του Αγίου Νικο-λάου στη Drača (1735)58 κοντά στο Kragujevac της κεντρικής Σερβίας, οι τοιχογραφίες της οποίας οφεί-λονται σε καλλιτέχνες από τη μοσχόπολη της Κορυ-τσάς. Ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στη δεξιά πλευρά της σύνθεσης, σε στάση τριών τετάρτων προς τα δεξιά, συγκρατώντας με το δεξί του χέρι το ομοίωμα ενός μονόχωρου ναού, ενώ με το αριστερό κρατά κλειστό ευαγγέλιο. Συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλα-

57 Ε.Ν. Τσιγαρίδας, «Εικόνες του Διονυσίου του εκ Φουρνά των Αγράφων και του εργαστηρίου του», Εικόνες Ιεράς Μονής Καρακάλλου, Άγιον Όρος 2011, 205, εικ. 98.

58 Grozdanov, Slovenskite uciteli, 193, εικ. 90.


145c C

βικά: Ρ(ве)ти Клименть, όπως και η σύνθεση […..]ски /даскалü како из/вадише србску / книгу.

Η επόμενη απεικόνιση της σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων εντοπίζεται στη μονή της Γεννήσεως της Θεοτόκου Αρδευούσης ή Ardenica (1744)59 κο-ντά στο Fier της Αλβανίας, της οποίας οι τοιχογρα-φίες αποτελούν έργο των ζωγράφων Κωνσταντίνου και Αθανασίου από την Κορυτσά (εικ.15). Ο άγιος Κλήμης αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων προς τα δεξιά, συγκρατώντας με το δεξί χέρι το ομοίωμα ενός ναού, ενώ το άλλο αφήνεται μπροστά στο στή-θος. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC.

Στη μονή των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1764) ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζεται δεύτερη φορά στον εξωτερικό τοίχο του ναού, στη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων, η οποία όμως δεν σώζεται σε καλή κατάσταση60.

Στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Ljubofsk (Libofshë) (1782)61 κοντά στο Fier της Αλβανίας ο άγιος Κλήμης εικονίζεται στη αριστερά πλευρά της σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων. με το δεξί χέρι ευλογεί και με το αριστερό κρατεί το ομοίωμα της

59 Lozanova, Images of Slavic Saints, 347, εικ. 17. Icons from the Orthodox Communities, 156 (E. Drakopoulou).

60 Lozanova, Images of Slavic Saints, 346, εικ. 16. 61 Lozanova, Images of Slavic Saints, 348, εικ. 18.


146c C

εκκλησίας. Συνοδεύεται με επιγραφή στα ελληνικά: Ο ΑΓΙΟΣ ΚΛΗΜΗΣ.

Στη μονή του Αγίου Ναούμ (1806)62 στην Αχρί-δα, που οι τοιχογραφίες είναι έργο του ζωγράφου Trpo, γιού του περίφημου ζωγράφου Κωνσταντίνου από την Κορυτσά, ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζε-ται στη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων. Εδώ όμως, ο ζωγράφος Trpo έχει τοποθετήσει τη μορφή του αγίου Κλήμεντος στην αριστερή πλευρά της σύνθεσης, και όχι στη δεξιά, όπως συνηθίζεται. Ο άγιος ευλογεί με το δεξί χέρι και με το αριστερό συγκρατεί το ομοί-ωμα ενός ναού. Συνοδεύεται με την επιγραφή στα ελληνικά: [Ο ΑΓΙΟC] ΚΛΗΜΗC.

Στον ναό του Αγίου Νικολάου στην Άνω Κρου-τία (Krutje) (1811)63 της μουζακίας στην Αλβανία, στη δεξιά πλευρά της σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων εικονίζεται ο άγιος Κλήμης, ΚΛΗΜΗC, ο οποίος συ-γκρατεί με το δεξί του χέρι το ομοίωμα μιας εκκλη-σίας (εικ. 16). Η σύνθεση συνοδεύεται με την επιγρα-φή στα ελληνικά: ΟΙ ΑΓΙΟΙ ΕΠ/ΤΑΡΙΘΜΗ. Στην ίδια θέση και με ανάλογο τρόπο ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζεται και στους ναούς του Αγίου Αθανασίου

62 B. Koneski, «Sedmočislenici», Slovo 25-26 (1976), 191, εικ.1. Cv. Grozdanov, «Jovan Vladimir i pretstavite na sedmočislenicite vo makedonskata umetnost od XVIII-XIX vek», Studii za ohridskiot živopis, Skopje 1990, 173, σχέδ. 40.

63 Προσωπική παρατήρηση σε φωτογραφία από το αρχείο του συνάδελφου Andi Rembeci από το Πανεπιστήμιο των Τιράνων.


147c C

Καραβάστας (μέσα 19ου αι.) και της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Kozare (μέσα 19ου αι.).

Στον ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου στο Pa-nagjurište (1893) της Βουλγαρίας ο άγιος Κλήμης Αχρίδος εικονίζεται στο μέσον της σύνθεσης των αγίων Επταρίθμων, μπροστά από αγία τράπεζα, ευλογώντας με το δεξί του χέρι (εικ.17). Συνοδεύεται με επιγραφή στα παλαιοσλαβικά: СТИ КЛИМЕНТЬ.

μετά τα παραπάνω μπορούμε να συμπεράνου-με ότι ο άγιος Κλήμης Αχρίδος απαντά σε τέσσερις κυρίως εικονογραφικούς τύπους.

Ο πρώτος και πιο διαδεδομένος εικονογραφικός τύπος, ο οποίος απαντά σε πάνω από δεκατέσσερα μνημεία από τον 11ο έως το 18ο αιώνα64, παριστάνει τον άγιο ολόσωμο, μετωπικό, να ευλογεί με το δεξί χέρι και να κρατά κλειστό ευαγγέλιο στο αριστερό (εικ.3, 6, 8, 10, 12).

Ο δεύτερος τύπος, ο οποίος συναντάται τουλάχι-

64 Βλ. ενδεικτικά τον άγιο Κλήμεντα Αχρίδος στους ναούς: 1. Αγίας Σοφίας (11ος αι.) στην Αχρίδα 2. Αγίου Νικολάου (1271) στο Manastir 3. Παναγίας Περίβλεπτου (1295) στην Αχρίδα 4. Παναγίας στο Karan (1332-1337) 5. Αγίου Νικολάου του Bolnički (γύρω στο 1345) στην Αχρίδα 6. Παναγίας του Zaum (1361) έξω από την Αχρίδα 7. Αγίου Γεωργίου (γύρω στο 1370) στο Rečani 8. μικρού Αγίου Κλήμη (1378) στην Αχρίδα 9. Αγίου Γεωργίου (αρχές 15ου αιώνα) στο Godivje έξω από την Αχρίδα 10. Αγίου Νι-κολάου Bolnički (1480/1) στην Αχρίδα 11. Αγίου Νικολάου (τέλος 15ου αιώνα) στο Kosel έξω από την Αχρίδα 12. Αγίων Κωνσταντί-νου και Ελένης (γύρω στο 1400) στην Αχρίδα 13. Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Ζευγοστάσι (1431/2) 14. Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1750) κ.ά.


148c C

στον σε εφτά μνημεία από το δεύτερο μισό του 13ου έως τον 16ο αιώνα, παριστάνει τον άγιο είτε ολόσω-μο, είτε σε προτομή, να έχει μπροστά στο στήθος του κλειστό κώδικα ευαγγελίου65 (εικ.4).

Ο τρίτος τύπος, ο οποίος συναντάται σε πέντε τουλάχιστον μνημεία από τις αρχές του 14ου έως τον 16ο αιώνα, αποδίδει τον άγιο ως συλλειτουργούντα ιεράρχη, σε στάση τριών τετάρτων είτε προς τα δεξιά, είτε προς τα αριστερά, να κρατεί ανοιχτό ενεπίγραφο ειλητάριο ή κλειστό ευαγγέλιο66 (εικ.9).

Ο τέταρτος εικονογραφικός τύπος, ο οποίος απα-ντά δύο μόνο φορές από τον 14ο έως τον 15ο αιώνα, θέλει τον άγιο ολόσωμο, να κρατεί στα χέρια του ομοίωμα της πόλης της Αχρίδος ή μίας εκκλησίας67 (εικ. 5, 7).

Ωστόσο, συναντώνται και άλλοι δύο εικονογραφι-

65 Βλ. ενδεικτικά τον άγιο Κλήμεντα Αχρίδος στους ναούς: 1. Αγίου Ιωάννη του Kaneo (δεύτερο μισό 13ου αι.) στην Αχρίδα 2. ναού του Κράλη στη Studenica (1313/4) 3. Παναγίας στο Mali Grad (1344/5) 4. Αγίου Νικολάου του Τζώτζα (1360-1380) στην Καστοριά 5. Αγίων Πάντων στο Lešani (1450) έξω από την Αχρίδα 6. παλαιό καθολικό της μονής μεταμορφώσεως στα μετέωρα (1483) 7. Αγίου Νικολάου Toplički (1537) κ.ά.

66 Βλ. ενδεικτικά στους ναούς: 1. Αγίου Γεωργίου στο Staro Nagoričino (1316-1318) 2. Markov manastir (1376-1381) 3. Αγίου Αθανασίου του μουζάκη (1383/4) στην Καστοριά 4. του Προφή-του Ηλία (1454/5) στο Dolgaec έξω από την Αχρίδα 5. του Αγίου Δημητρίου στα Παλατίσια (16ος αιώνας) κοντά στη Βέροια κ.ά.

67 Βλ. τον άγιο Κλήμεντα στους μικρούς Αγίους Αναργύ-ρους (1340-1350) στην Αχρίδα και στον ναό της Ανάληψης στο Leskoec (1461/2) έξω από την Αχρίδα.


149c C

κοί τύποι του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος, οι οποίοι είναι ιδιαίτερα σπάνιοι, διότι απαντούν μόνο από μία φορά. Στον έναν ο άγιος αποδίδεται σε προτομή, χωρίς να κρατεί ευαγγέλιο και χωρίς να ευλογεί, όπως στον ναό της Παναγίας Οδηγήτριας στο Peć (1324-1337) (εικ.11), ενώ στον άλλο εικονίζεται ολόσωμος, να κρατεί στο δεξί του χέρι ευαγγέλιο και να προβάλλει πλάγια το αρι-στερό, όπως στον ναό του Beljo στο Σαμόκοβο (1869).

Επίσης, ο άγιος Κλήμης Αχρίδος απεικονίζεται στη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων, σε καίρια θέση, συγκρατώντας ομοίωμα μίας εκκλησίας ή ευλογώντας, όπως απαντά σε περισσότερα από οκτώ μνημεία του 18ου-19ου αιώνα68 (εικ.15-17).

Όσον αφορά τον προσωπογραφικό τύπο, ο άγιος Κλήμης Αχρίδος αποδίδεται κυρίως με δύο τρόπους. Ο ένας θέλει τον άγιο με λευκή μυτερή γενειάδα, συ-νήθως διχαλωτή, και με λίγα λευκά μαλλιά, ο οποίος είναι πιο δημοφιλής και απαντά από τον 11ο έως τον 15ο αιώνα (εικ. 4, 6-8). Ο δεύτερος τύπος, ο οποίος είναι λιγότερο δημοφιλής, αποδίδει τον άγιο Κλήμη με πλούσια λευκά κοντά μαλλιά και ομοιόχρωμη γε-νειάδα και συναντάται από τον 14ο έως τον 18ο αιώνα (εικ.11, 14).

68 Βλ. 1. μονή του Αγίου Νικολάου στη Drača (1735) 2. μονή Γεννήσεως της Θεοτόκου Ardenica (1744) 3. μονή Αγίων Αποστό-λων Πέτρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1764) 4. ναός Αγίου Γεωρ-γίου στο Ljubofsk (Libofshë) (1782) 5. μονή Αγίου Ναούμ (1806) στην Αχρίδα 6. ναός Αγίου Νικολάου στην Άνω Κρουτία (Krutje) (1811) 7. ναός Αγίου Αθανασίου Καραβάστας (μέσα 19ου αι. ) και 8. ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Kozare (μέσα 19ου αι.).


150c C

Ο τρίτος, και πιο σπάνιος προσωπογραφικός τύ-πος, αποδίδει τον άγιο με καστανόγκριζα γενειάδα, ο οποίος απαντά μόνο μία φορά στον 14ο αιώνα.

Σχετικά με την επιγραφή που συνοδεύει τις απει-κονίσεις του αγίου Κλήμεντος θα πρέπει να σημει-ώσουμε ότι στην πλειοψηφία τους αναγράφεται στα ελληνικά. Εξαίρεση αποτελούν μόνο οι επιγραφές σε πέντε μνημεία της μεσαιωνικής Σερβίας και της Βουλ-γαρίας, οι οποίες αναγράφονται στα παλαιοσλαβικά69. Η πιο συνηθισμένη επιγραφή είναι Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC, η οποία απαντά σε οκτώ τουλάχιστον μνημεία από το δεύτερο μισό του 13ου έως το πρώτο μισό του 16ου αιώνα70. Ταυτόχρονα, από το δεύτερο μισό του 13ου έως περίπου τα μέσα του 14ου αιώνα, συναντάται και η επιγραφή Ο ΑΓΙΟC ΚΛIΜΗC ΑΧΡΙΔΟC71, η οποία

69 Στον ναό της Ανάληψης του Σωτήρους στη Žiča (αρχές 14ου αι.), στον ναό του Κράλη στη Studenica (1313/4), στον ναό της Πα-ναγίας Οδηγήτρια στο Peć (1324-1337), στον ναό της Παναγίας στο Karan (1332-1337), στον Άγιο Γεώργιο στη Rečani (γύρω στο 1370).

70 Στους ακόλουθους ναούς: Άγιος Ιωάννης Kaneo (δεύ-τερο μισό 13ου αι.), Παναγία Περίβλεπτος (1295), Άγιος Νικόλα-ος Bolnički (γύρω στο 1345), Παναγίας του Zaum (1361), ναός της Αναλήψεως στο Leskoec (1461/2), Ταξιάρχης μητροπόλε-ως (1359/60), Άγιος Νικόλαος του Κυρίτζη (1370-1385), Markov manastir (1376-1381), Κοίμηση της Θεοτόκου στο Ζευγοστάσι (1431/2), παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Πρωτάτο (1525/6).

71 1. Άγιος Νικόλαος στο Manastir (1271). 2. Άγιος Νικό-λαος του Τζώτζα (1360-1380), 3. Άγιος Αθανάσιος του μουζάκη (1383/4), 4. Παναγία στο Matejče (1348-1350), 5. παλαιό καθολικό μονής μεταμορφώσεως στα μετέωρα (1483).


151c C

απαντά σε πέντε τουλάχιστον μνημεία. Οι επιγραφές που είναι σπάνιες, διότι συναντώνται μόνο από μία φορά, είναι Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC Ο ΕΝ ΤΗ ΑΧΡΙΔΗ στις αρχές του 14ου αιώνα72, καθώς και Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗ-ΜΕΝΤΟC73 και Ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC ΑΡΧΗΕΠΙCΚΟ-ΠΟC ΑΧΡΙΔΩΝ74 στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα.

Συμπερασματικά, στο ανά χείρας άρθρο, στο οποίο ασχοληθήκαμε με την απεικόνιση του αγίου Κλήμεντος Αχρίδος στην εντοίχια ζωγραφική, διαπι-στώσαμε ότι η πρωιμότερη απεικόνισή του είναι γνω-στή από τον 11ο αιώνα στην Αχρίδα και συνεχίζεται χωρίς διακοπή έως τον 19ο αιώνα. Ωστόσο, σε φορητές εικόνες ή σε έργα ξυλογλυπτικής οι παλαιότερες απει-κονίσεις του ανάγονται στην παλαιολόγεια περίοδο και προέρχονται επίσης από την Αχρίδα.

Η τιμή του αγίου εντοπίζεται κυρίως στην Αχρί-δα, καθώς η πόλη αυτή υπήρξε ο τόπος ενταφιασμού και μόνο εκεί ο άγιος εικονίζεται να κρατεί αναπα-ράσταση της προστατευόμενής του πόλης.

Η απόδοση της τιμής του αγίου Κλήμεντος δι-αδίδεται, εκτός από την πόλη της Αχρίδας και στα όρια της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος, που περιελάμβανε περιοχές της μείζονος μακεδονίας και της Αλβανί-ας, όπως και μνημεία της μεσαιωνικής Σερβίας. Πα-

72 Άγιος Γεώργιος στο Staro Nagoričino (1316-1318).73 Στο οστεοφυλάκιο της μονής των Αγίων Αποστόλων Πέ-

τρου και Παύλου στο Βιθκούκι (1750).74 Στη μονή των Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου

στο Βιθκούκι (1764).


152c C

ρατηρείται επίσης ότι κατά την παλαιολόγεια εποχή οι απεικονίσεις του είναι περισσότερες σε σχέση με τις απεικονίσεις του κατά τη μεταβυζαντινή εποχή, επομένως τότε η τιμή του αγίου ήταν ιδιαίτερα δι-αδεδομένη. Τις περισσότερες φορές ο άγιος Κλήμης αποδίδεται ως ιεράρχης και μόνο μία φορά ως μονα-χός. Κατέχει συνήθως κυρίαρχη θέση στον κυρίως ναό ή στον χώρο του ιερού. Τέλος, η προσωνυμία με την οποία απαντά τις περισσότερες φορές είναι απλώς ο ΑΓΙΟC ΚΛΗΜΗC, ενώ σπάνια συνοδεύεται με την ιδιότητα ως αρχιεπισκόπου Αχρίδος.

Όσον αφορά τη σύνθεση των αγίων Επταρίθμων, όπου κυρίαρχη θέση κατέχει και ο άγιος Κλήμης Αχρί-δος, εμφανίζεται για πρώτη φορά ως απλό θέμα τον 17ο αιώνα στην περιοχή της μεγάλης Πρέσπας, ενώ ως καθιερωμένο σύνθετο θέμα απαντά από το πρώτο μισό του 18ου αιώνα έως το τέλος του 19ου αιώνα σε μνη-μεία της Σερβίας, της Αλβανίας και της Βουλγαρίας.

Οφείλουμε επίσης να σημειώσουμε ότι με βάση τις γνωστές απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντος, δεν διασώζεται κύκλος με σκηνές του βίου του, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είχε δημιουργηθεί τέτοιος κύκλος.

με βάση τα παραπάνω συνάγεται ότι η τιμή του αγίου Κλήμεντος, καθώς και άλλων τοπικών αγίων, όπως ο Ναούμ, ο Αχίλλειος, περιορίζεται στα όρια της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος, χωρίς ιδιαίτερο γεωγραφικό εύρος, παρά μόνο σε μνημεία της μεσαιωνικής Σερ-βίας και άπαξ στη Θεσσαλία.

Παραρτημα Εικονων

Q


155c C

Εικ. 1. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, ανάγλυφη εικόνα-ξόανο (δεύτερο μισό 13ου αι.), Ναός Αγίου Κλήμεντος Αχρίδος,

Αχρίδα


156c C

Εικ. 2. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, εικόνα (αρχές 15ου αι.), Εκκλησιαστικό μουσείο Σόφιας


157c C

Εικ. 3. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Αγίας Σοφίας (11ος αι.), Αχρίδα


158c C

Εικ. 4. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Αγίου Ιωάννη του Ka-neo (δεύτερο μισό 13ου αι.), Αχρίδα


159c C

Εικ. 5. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός μικρών Αγίων Αναργύρων (1340-1350), Αχρίδα


160c C

Εικ. 6. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός μικρού Αγίου Κλήμη (1378), Αχρίδα

Εικ. 7. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Ανάληψης (1461/2), Leskoec Αχρίδας


161c C

Εικ. 8. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Αγίου Νικολάου (1271), Manastir


162c C

Εικ. 9. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Αγίου Αθανασίου του μουζάκη (1383/4), Καστοριά


163c C

Εικ. 10. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Ανάληψης (αρχές 14ου αι.), Žiča


164c C

Εικ. 11. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Παναγίας Οδηγήτριας στο Peć (1324-1337)

Εικ. 12. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Παναγίας (1332-1337), Karan


165c C

Εικ. 13. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, Ναός Παναγίας (τέλη 14ου αι.), Cerskë κοντά στο Leskovik


166c C

Εικ. 14. Άγιος Κλήμης Αχρίδος, μονή Αγίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου (1764), Βιθκούκι Κορυτσάς


167c C

Εικ. 15. Άγιοι Επτάριθμοι, μονή Γεννήσεως της Θεοτόκου (1744), Ardenica

Εικ. 16. Άγιοι Επτάριθμοι, Ναός Αγίου Νικολάου (1811), Άνω Κρουτία


168c C

Εικ. 17. Άγιοι Επτάριθμοι, Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου (1893), Panagjurište

„Οι απεικονίσεις του αγίου Κλήμεντα Αχρίδος στη...

Documents