Αυγή Λίλλη

Νεοελληνική λογοτεχνία μια Φανταστική περιπέτειαΈνα λανθάνον σχεδίασμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας

και της πρόσληψής της στο τελευταίο μυθιστόρημα του ΑλΚοτζιά

laquoΜrsquo ένα λόγο η νεοελληνική πεζογραφία υπάρχει Ειςπείσμα των αμεριμνοαμέριμνων Ελλήνωνraquo1 έγραφε ο ΑλέξανδροςΚοτζιάς το 1987 Σε αυτές τις δύο απλούστατες προτάσειςσυνοψίζονται επί της ουσίας τα κύρια ενδιαφέροντα τουκριτικού Κοτζιά το νεοελληνικό μυθιστόρημα ως είδος καιη πρόσληψή του Τα δύο αυτά σημεία ενδιαφέροντος ηπρόσληψη πρώτον συγκεκριμένων έργων της νεοελληνικήςλογοτεχνίας (κυρίως της πεζογραφίας της σύγχρονής τουμεταπολεμικής περιόδου της μεσοπολεμικής και κάποιωνπαλαιότερων laquoανιόντωνraquo2 πεζογράφων) και δεύτερονζητήματα ποιητικής του μυθιστορήματος αποτελούν μίαενιαία θεωρία του συγγραφέα - κριτικού διαρθρωμένη στακείμενα που συγκεντρώθηκαν στην έκδοση Αληθομανές Χαλκείον Ηποιητική ενός πεζογράφου3 Ο άξονας που τα συνέχει είναι τα1 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου (φιλολ επιμ Μαρία Ρώτα) Αθήνα Κέδρος 2004 59[=Γράμματα και Τέχνες 51 (Ιούν-Αύγ 1987) 26-27] 2 Έτσι ονομάζει ο Κοτζιάς την πρώτη ενότητα του τόμου ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ Αθήνα Κέδρος 1984 στην οποία περιλαμβάνει κείμεναγια τον Αλ Παπαδιαμάντη τον Π Καλλιγά τον Ι Κονδυλάκη και τον ΓΒλαχογιάννη 3 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου (φιλολ επιμ Μαρία Ρωτα)Αθήνα Κέδρος 2004 Σε αυτή την έκδοση συγκεντρώνονται δέκαθεμελιώδη για τη μελέτη του κριτικού και πεζογραφικού έργου τουΚοτζιά δοκίμια laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquoΓράμματα και Τέχνες 64-65 (Ιαν Μάρτ 1992) 3-14middot laquoΠεζογραφίαν ποίει καιεργάζουraquo Γράμματα και Τέχνες 51 (Ιούν-Αύγ 1987) 26-27middot laquoΜεταπολεμικοίπεζογράφοιraquo Γράμματα και Τέχνες 55 (Απρίλ-Ιούν 1988) 3-10middot laquoΟιπρόγονοι μετά μανίας εδιάβαζαν ldquoτον σοφόν Δουμάνrdquoraquo Γράμματα και Τέχνες60 (Ιάν-Μάιος 1990) 6-9middot laquoΗ Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδιraquo Γράμματα και Τέχνες49 (Ιάν-Φεβρ 1987) 6-8middot laquoΔιάκριση μεταξύ του αφηγητή και τουσυγγραφέα στη Στρατιωτική ζωή εν Ελλάδιraquo Γράμματα και Τέχνες 61 (Νοέμβ 1990)3-5middot laquoΟ πεζογράφος Ηλίας Χ Παπαδημητρακόπουλοςraquo Γράμματα και Τέχνες 62(Μάρτ-Απρ 1991) 30-32middot laquoΠροτάσεις για την πεζογραφία του ΓιώργουΙωάννουraquo Γράμματα και Τέχνες 60 (Ιαν-Μαρτ 1990) 26-28middotlaquoΤότε που οΔημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquo Αντί 472 (981991)38-41middot laquoΗ φοβερή μαρτυρία του Γιάννη Μανούσακαraquo Γράμματα και Τέχνες 66(Ιούλ-Σεπτ 1992) 40-43 Στο εξής οι παραπομπές σε αυτά τα δοκίμιαστην επιμελημένη από τη Μ Ρώτα έκδοση του 2004

1

λογοτεχνικά κριτήρια και οι συναφείς αρχές βάσει τωνοποίων ο Κοτζιάς αξιολογεί κάθε έργο ως κριτικός τηςλογοτεχνίας τις θέτει δε ως προϋποθέσεις και για τα δικάτου λογοτεχνικά έργα

Αναπτύσσοντας με συνέπεια τις θέσεις του ειδικότεραυποστηρίζει ότι σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα ηνεοελληνική κριτική λόγω πολιτικής στράτευσης αφενός καιελλιπούς φιλολογικής οξυδέρκειας αφετέρου δημιούργησειεραρχίες βασισμένες σε laquoεξωκαλλιτεχνικάraquo4 κριτήρια μεαποτέλεσμα μεταξύ άλλων την περιθωριοποίηση σπουδαίωνέργων και ενίοτε την ανάδειξη έργων με χαμηλότερηλογοτεχνική αξία Το πλαίσιο το οποίο ορίζει ο Κοτζιάς ωςθεμελιώδες για τη νεοελληνική λογοτεχνία του περασμένουαιώνα φαίνεται να ταυτίζεται με τον αντίστοιχο διαχωρισμότων ενοτήτων στην έκδοση Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ οιlaquoανιόντεςraquo πεζογράφοι της εκπνοής κυρίως του 19ου αιώναοι οποίοι έθεσαν τις βάσεις της νεοελληνικής πεζογραφίαςο πεζογραφικός laquoμύθοςraquo5 της γενιάς του rsquo30 και ηπεριθωριοποιημένη6 μεταπολεμική γενιά Επιπρόσθετααντιπαραβάλλοντας αφηγηματολογικά υφολογικά καιειδολογικά κριτήρια εντοπίζει τις συνιστώσες τουμυθιστορήματος ως είδους στη νεοελληνική λογοτεχνία

Εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχήμα τοοποίο προτείνει ο Κοτζιάς όταν αυτό εμφανίζεται στιςσελίδες της Φανταστικής περιπέτειας (1985) διά στόματος τουκεντρικού ήρωα Αλέξανδρου Καπάνταη Ο Καπάνταης όμως όχιμόνο δεν ασπάζεται τις κριτικές απόψεις του Κοτζιά αλλάεκφράζει έως και με εγκληματική μάλιστα άγνοια ήημιμάθεια τις παρωχημένες εκείνες αντιλήψεις για τηλογοτεχνία και τη συγγραφή και τις επιφανειακές απόψειςγια τα νεοελληνικά κείμενα τις οποίες ο Κοτζιάς ωςκριτικός μονίμως αντικρούει Αυτή η ldquoαντιστροφήrdquo ενισχύειτη διατυπωμένη άποψη για το laquoαντεστραμμένο είδωλοraquo7 τουσυγγραφέα στο πρόσωπο του κεντρικού ήρωα του4 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 67 5 laquoΜύθοςraquo και μάλιστα ldquoαυτοσυντήρητοςrdquo για τον Κοτζιά η γενιά του rsquo30Βλ laquoΑνδρέας Καραντώνης Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του΄rsquo30 1962raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ Αθήνα Κέδρος 1985 53[= Μεσημβρινή (2511963)] 6 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 65 7 Μαίρη Μικέ laquoΤο αλαλάζον κύμβαλον σχόλια στη Φανταστική περιπέτειαraquoΝέα Εστία 152 τχ 1751 (Δεκέμβρ 2002) 816 820

2

συγκεκριμένου έργου Επιπλέον εξυπηρετεί μευποδειγματικό τρόπο τον συγγραφικό στόχο ενός πολυφωνικούκαι ευρύτερα πολυεπίπεδου μυθιστορήματος ωςπρογραμματικού κειμένου καθώς κρύβει πίσω της τιςμεθοδολογικές αρχές που συνθέτουν την ενιαία περίμυθιστορήματος θεωρία του Κοτζιά όπως ορίζεται στοΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου Ο συγγραφέαςΚοτζιάς δημιουργεί το alter ego του και το εκμεταλλεύεταιστο έπακρο για να εξαντλήσει τα όρια της γλώσσας χωρίςνα αποκλίνει μεθοδολογικά ώστε να πετύχει το συγγραφικόστόχο ενός άρτια συγκροτημένου μυθιστορήματοςσυνθέτοντας έναν ήρωα απόλυτα πιθανοφανή και πειστικό Ανθα ορίζαμε ένα δεύτερο στόχο του κριτικού αυτή τη φοράΚοτζιά τότε αυτός θα ήταν η αποδοκιμασία της κριτικήςκαι η ταυτόχρονη ανάδειξη των δεσποζουσών τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας Ο στόχος επιτυγχάνεται μέσα απότη σύγκρουση του κεντρικού ήρωα με το άλλο πρόσωπο τουσυγγραφέα δημιουργού του με τον κριτικό Κοτζιά καθώςεκφράζει προκλητικά την αντίθετη με εκείνον άποψη

Το παρόν άρθρο μελετά κυρίως τη δεύτερη αυτή πτυχήτης λειτουργίας του κεντρικού ήρωα Αλέξανδρου Καπάνταητου οποίου ο λόγος παρουσιάζεται συντεθειμένος από τιςαπορριπτέες για τον Κοτζιά αισθητικές αντιλήψεις καιανασυνθέτει έτσι τελικά με το τέχνασμα της ldquoαντιστροφήςrdquoκαι με τη συμβολή του υποψιασμένου αναγνώστη το βασικόπλαίσιο των κριτικών κειμένων του Κοτζιά Η παρούσαεργασία αντιπαραβάλλει επομένως το λογοτεχνικό έργο με τοκριτικό έργο του ίδιου δημιουργού Ως προς το δεύτεροσώμα κειμένων χρησιμοποιούνται για τη συγκεκριμένηδημοσίευση ως επί το πλείστον τα θεωρητικά άρθρασυγκεντρωμένα στο Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουοι τέσσερις εκδόσεις κριτικών κειμένων του8 καθώς καισυνεντεύξεις του Αλέξανδρου Κοτζιά9

Με όλες του τις ιδιότητες να αποδεικνύονται εν τέλειπλαστές (πολεμιστής στο Γράμμο σεβαστός δημόσιοςυπάλληλος ldquoαγαπητόςrdquo φίλος προϊστάμενος καιοικογενειάρχης) και όντας επιπρόσθετα ένας συγγραφέας του8 Μεταπολεμικοί πεζογράφοι (Αθήνα Κέδρος 1982) Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄(Αθήνα Κέδρος 1984) Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ (Αθήνα Κέδρος1986) Τα Αθηναϊκά Διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνο (Αθήνα Νεφέλη 1992)9 Συναφές ανέκδοτο υλικό περιλαμβάνεται και στο αρχείο του συγγραφέαδεν αναφέρεται (εξαιρουμένης μίας μόνο περίπτωσης) στην παρούσαεργασία για πρακτικούς λόγους

3

συρμού ο Αλέξανδρος Καπάνταης στηρίζει τη γνώμη του γιατους ομότεχνούς του αποκλειστικά στα laquoεξωκαλλιτεχνικάraquoκριτήρια όπως ορίζονται από τον Αλέξανδρο Κοτζιά στηνιδεολογία ή σε πολιτικές πεποιθήσεις του συγγραφέααφενός10 στοιχείο το οποίο συνδέεται με το περιεχόμενοτου έργου παραγνωρίζοντας κατrsquo επέκταση τη μορφή του καιτην προσωπική ζωή του δημιουργού όπως θα δούμε στησυνέχεια αφετέρου Οι απόψεις του Καπάνταη συνθέτουν θαλέγαμε μια αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Έτσι στο πλαίσιο της πρώτης κατηγορίαςlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων ο laquoπαλιο-Σεφέρηςraquo11 οlaquoαγύρτηςhellip εισέπραξε το ξεπούλημα της Κύπρου σε Νόμπελraquo(όπ 63) σε μια έξαρση μένους του Καπάνταη πουκαθρεφτίζει την άποψη όσων θεωρούσαν ότι ο Σεφέρηςldquoεπιβραβεύτηκεrdquo με το βραβείο Νόμπελ λόγω τηςεπαγγελματικής του εμπλοκής στις συζητήσεις για τοΚυπριακό κατά τη δεκαετία του rsquo50 (οδήγησαν στιςσυμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στην ανεξαρτησία της Κύπρουμεν στην κατάρρευση ωστόσο του διακαούς πόθου τηςενώσεώς της με την Ελλάδα) Αντίθετα ο κριτικός Κοτζιάςεκφέρει άποψη αυστηρά μόνο για το έργο του ποιητή (στιςσπανιότατες κριτικές του για ποίηση) και τον δοκιμιογράφοΓ Σεφέρη laquoΔεν φαίνεται να έχει γίνει ακόμα ευρύτερησυνείδηση πως ο δοκιμιογράφος Σεφέρης είναι ισάξιος τουποιητήraquo12 γράφει ο Κοτζιάς για τις Δοκιμές τις οποίεςθεωρεί laquoσπουδαίο απόχτημα για τα νεώτερα γράμματά μαςraquo(όπ 107) ενός laquoασυνήθιστα (για την Ελλάδα)raquo laquoανοιχτούκαθαρού μυαλούraquo μιας laquoκοφτερής αλλά ήρεμης ματιάςraquo πουlaquoκινείται σε εύρος και σε βάθοςraquo (όπ 109)

Με τον ίδιο τρόπο ο Τσίρκας είναι για τον Καπάνταηlaquoτυχάρπαστοςraquo laquoτσαλαπετεινόςraquo13 Αντίθετα ο Κοτζιάςεκτιμούσε σταθερά τη σπουδαία αξία των ΑκυβέρνητωνΠολιτειών λέγοντας χαρακτηριστικά

laquoΠώς εγώ που θεωρώ λάθος όλα αυτά που έγιναν στη ΜέσηΑνατολή και πιστεύω ότι αν τα πράγματα τελικά είχαν έρθειόπως τα ήθελε ο Τσίρκας τίποτα καλό δε θα έβγαινε γιrsquo αυτόπου εννοούμε ελευθερία και πρόοδο ταυτόχρονα βρίσκω τους

10 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 6711 Φανταστική περιπέτεια Αθήνα Κέδρος 1985 65 12 laquoΕκλογή από τις Δοκιμές 1966raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ106 [= Μεσημβρινή (1831967)]13 Φανταστική περιπέτεια όπ 210

4

ήρωες του Τσίρκα και αυτά που κάνουν απόλυτα πειστικάλογοτεχνικά πλάσματα Αυτό γίνεται γιατί ο Τσίρκας μαςπηγαίνει σrsquo ένα βαθύτερο ανθρώπινο επίπεδο πέρα από τιςσυγκεκριμένες αναφορικότητες Ανακόβουμε το κείμενο από τηνσυγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα [hellip] Αλλά μαςσυναρπάζουν βαθύτερα πράγματα ο πόθος της ελευθερίας πουτον έχουμε όλοι άσχετα αν τον βλέπουμε έτσι ή αλλιώς [hellip] Γιrsquoαυτό μrsquo αρέσει το βιβλίοraquo14

Για τον Κοτζιά η αληθοφάνεια15 είναι στοιχείοlaquoαπαραίτητοraquo16 στην πεζογραφία το οποίο συγκροτείται καιεξαρτάται και από την απόδοση ρεαλιστικών ανθρώπινωντύπων17 Στην κομβική για τη λογοτεχνία συζήτησή του μετους Αλέξανδρο Αργυρίου Κώστα Κουλουφάκο ΣπύροΠλασκοβίτη και Στρατή Τσίρκα για το βραχύβιο αλλάιστορικό περιοδικό Η Συνέχεια18 ο Κοτζιάς καθόριζε συναφώςτις παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ορίζουν τονεοελληνικό μυθιστόρημα

laquoΣτα πεζογραφήματα που μας απασχολούν ερώτημα πρώτο είναιο χώρος ελληνικός Στην Eroica λόγου χάρη πιστεύω ότι σεμεγάλο βαθμό δεν είναι ενώ στο Γυρί στις Τρεις γυναίκες καιπροπαντός Στου Χατζηφράγκου είναι [hellip] Ερώτημα δεύτερο είναιτα πρόσωπα των βιβλίων Έλληνες ή είναι ουσιαστικά ξένοι μεελληνικά ή και με γενικά ldquoποιητικάrdquo ονόματα δηλαδήδιανοητικά άψυχα κατασκευάσματα όπως στους Αστερισμούς τουΠάνου Καραβία Ερώτημα τρίτο προκύπτουν από τα έργα τηςπεζογραφίας μας σωστές γενικές καταστάσεις Ας πάρουμε τουςΠανθέους του Τάσου Αθανασιάδη [hellip] Λοιπόν διαβάζονταςμαθαίνουμε ότι και τον τελευταίο χρόνο πριν από τονελληνοϊταλικό πόλεμο στον κινηματογράφο ldquoΠάνθεονrdquo παιζόταν ηΜατωμένη μπαλαλάικα [hellip] όμως πουθενά στο ογκώδες αυτόμυθιστόρημα-ποταμό δεν φαίνεται ότι η πλειοψηφία του

14 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 15 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 31 37 16 laquoΗ χυδαιότητα των πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στηΒεατρίκη Σπηλιάδη) Η Καθημερινή (15-1671979) Βλ επίσης laquoΕύχομαι ναπεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του Αλέξανδρου Κοτζιά μεδιδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1(1992) 28317 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 41-42 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητα τωνπράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo όπ18 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η Συνέχεια 4(Ιούν 1973) 172-179 [= Η μεταπολεμική πεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τηδικτατορία του rsquo67 τόμ Η΄ Αθήνα Εκδόσεις Σοκόλη 1988 320-341]

5

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

λογοτεχνικά κριτήρια και οι συναφείς αρχές βάσει τωνοποίων ο Κοτζιάς αξιολογεί κάθε έργο ως κριτικός τηςλογοτεχνίας τις θέτει δε ως προϋποθέσεις και για τα δικάτου λογοτεχνικά έργα

Αναπτύσσοντας με συνέπεια τις θέσεις του ειδικότεραυποστηρίζει ότι σχεδόν ολόκληρο τον 20ό αιώνα ηνεοελληνική κριτική λόγω πολιτικής στράτευσης αφενός καιελλιπούς φιλολογικής οξυδέρκειας αφετέρου δημιούργησειεραρχίες βασισμένες σε laquoεξωκαλλιτεχνικάraquo4 κριτήρια μεαποτέλεσμα μεταξύ άλλων την περιθωριοποίηση σπουδαίωνέργων και ενίοτε την ανάδειξη έργων με χαμηλότερηλογοτεχνική αξία Το πλαίσιο το οποίο ορίζει ο Κοτζιάς ωςθεμελιώδες για τη νεοελληνική λογοτεχνία του περασμένουαιώνα φαίνεται να ταυτίζεται με τον αντίστοιχο διαχωρισμότων ενοτήτων στην έκδοση Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ οιlaquoανιόντεςraquo πεζογράφοι της εκπνοής κυρίως του 19ου αιώναοι οποίοι έθεσαν τις βάσεις της νεοελληνικής πεζογραφίαςο πεζογραφικός laquoμύθοςraquo5 της γενιάς του rsquo30 και ηπεριθωριοποιημένη6 μεταπολεμική γενιά Επιπρόσθετααντιπαραβάλλοντας αφηγηματολογικά υφολογικά καιειδολογικά κριτήρια εντοπίζει τις συνιστώσες τουμυθιστορήματος ως είδους στη νεοελληνική λογοτεχνία

Εξαιρετικά μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το σχήμα τοοποίο προτείνει ο Κοτζιάς όταν αυτό εμφανίζεται στιςσελίδες της Φανταστικής περιπέτειας (1985) διά στόματος τουκεντρικού ήρωα Αλέξανδρου Καπάνταη Ο Καπάνταης όμως όχιμόνο δεν ασπάζεται τις κριτικές απόψεις του Κοτζιά αλλάεκφράζει έως και με εγκληματική μάλιστα άγνοια ήημιμάθεια τις παρωχημένες εκείνες αντιλήψεις για τηλογοτεχνία και τη συγγραφή και τις επιφανειακές απόψειςγια τα νεοελληνικά κείμενα τις οποίες ο Κοτζιάς ωςκριτικός μονίμως αντικρούει Αυτή η ldquoαντιστροφήrdquo ενισχύειτη διατυπωμένη άποψη για το laquoαντεστραμμένο είδωλοraquo7 τουσυγγραφέα στο πρόσωπο του κεντρικού ήρωα του4 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 67 5 laquoΜύθοςraquo και μάλιστα ldquoαυτοσυντήρητοςrdquo για τον Κοτζιά η γενιά του rsquo30Βλ laquoΑνδρέας Καραντώνης Πεζογράφοι και πεζογραφήματα της γενιάς του΄rsquo30 1962raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ Αθήνα Κέδρος 1985 53[= Μεσημβρινή (2511963)] 6 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 65 7 Μαίρη Μικέ laquoΤο αλαλάζον κύμβαλον σχόλια στη Φανταστική περιπέτειαraquoΝέα Εστία 152 τχ 1751 (Δεκέμβρ 2002) 816 820

2

συγκεκριμένου έργου Επιπλέον εξυπηρετεί μευποδειγματικό τρόπο τον συγγραφικό στόχο ενός πολυφωνικούκαι ευρύτερα πολυεπίπεδου μυθιστορήματος ωςπρογραμματικού κειμένου καθώς κρύβει πίσω της τιςμεθοδολογικές αρχές που συνθέτουν την ενιαία περίμυθιστορήματος θεωρία του Κοτζιά όπως ορίζεται στοΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου Ο συγγραφέαςΚοτζιάς δημιουργεί το alter ego του και το εκμεταλλεύεταιστο έπακρο για να εξαντλήσει τα όρια της γλώσσας χωρίςνα αποκλίνει μεθοδολογικά ώστε να πετύχει το συγγραφικόστόχο ενός άρτια συγκροτημένου μυθιστορήματοςσυνθέτοντας έναν ήρωα απόλυτα πιθανοφανή και πειστικό Ανθα ορίζαμε ένα δεύτερο στόχο του κριτικού αυτή τη φοράΚοτζιά τότε αυτός θα ήταν η αποδοκιμασία της κριτικήςκαι η ταυτόχρονη ανάδειξη των δεσποζουσών τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας Ο στόχος επιτυγχάνεται μέσα απότη σύγκρουση του κεντρικού ήρωα με το άλλο πρόσωπο τουσυγγραφέα δημιουργού του με τον κριτικό Κοτζιά καθώςεκφράζει προκλητικά την αντίθετη με εκείνον άποψη

Το παρόν άρθρο μελετά κυρίως τη δεύτερη αυτή πτυχήτης λειτουργίας του κεντρικού ήρωα Αλέξανδρου Καπάνταητου οποίου ο λόγος παρουσιάζεται συντεθειμένος από τιςαπορριπτέες για τον Κοτζιά αισθητικές αντιλήψεις καιανασυνθέτει έτσι τελικά με το τέχνασμα της ldquoαντιστροφήςrdquoκαι με τη συμβολή του υποψιασμένου αναγνώστη το βασικόπλαίσιο των κριτικών κειμένων του Κοτζιά Η παρούσαεργασία αντιπαραβάλλει επομένως το λογοτεχνικό έργο με τοκριτικό έργο του ίδιου δημιουργού Ως προς το δεύτεροσώμα κειμένων χρησιμοποιούνται για τη συγκεκριμένηδημοσίευση ως επί το πλείστον τα θεωρητικά άρθρασυγκεντρωμένα στο Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουοι τέσσερις εκδόσεις κριτικών κειμένων του8 καθώς καισυνεντεύξεις του Αλέξανδρου Κοτζιά9

Με όλες του τις ιδιότητες να αποδεικνύονται εν τέλειπλαστές (πολεμιστής στο Γράμμο σεβαστός δημόσιοςυπάλληλος ldquoαγαπητόςrdquo φίλος προϊστάμενος καιοικογενειάρχης) και όντας επιπρόσθετα ένας συγγραφέας του8 Μεταπολεμικοί πεζογράφοι (Αθήνα Κέδρος 1982) Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄(Αθήνα Κέδρος 1984) Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ (Αθήνα Κέδρος1986) Τα Αθηναϊκά Διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνο (Αθήνα Νεφέλη 1992)9 Συναφές ανέκδοτο υλικό περιλαμβάνεται και στο αρχείο του συγγραφέαδεν αναφέρεται (εξαιρουμένης μίας μόνο περίπτωσης) στην παρούσαεργασία για πρακτικούς λόγους

3

συρμού ο Αλέξανδρος Καπάνταης στηρίζει τη γνώμη του γιατους ομότεχνούς του αποκλειστικά στα laquoεξωκαλλιτεχνικάraquoκριτήρια όπως ορίζονται από τον Αλέξανδρο Κοτζιά στηνιδεολογία ή σε πολιτικές πεποιθήσεις του συγγραφέααφενός10 στοιχείο το οποίο συνδέεται με το περιεχόμενοτου έργου παραγνωρίζοντας κατrsquo επέκταση τη μορφή του καιτην προσωπική ζωή του δημιουργού όπως θα δούμε στησυνέχεια αφετέρου Οι απόψεις του Καπάνταη συνθέτουν θαλέγαμε μια αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Έτσι στο πλαίσιο της πρώτης κατηγορίαςlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων ο laquoπαλιο-Σεφέρηςraquo11 οlaquoαγύρτηςhellip εισέπραξε το ξεπούλημα της Κύπρου σε Νόμπελraquo(όπ 63) σε μια έξαρση μένους του Καπάνταη πουκαθρεφτίζει την άποψη όσων θεωρούσαν ότι ο Σεφέρηςldquoεπιβραβεύτηκεrdquo με το βραβείο Νόμπελ λόγω τηςεπαγγελματικής του εμπλοκής στις συζητήσεις για τοΚυπριακό κατά τη δεκαετία του rsquo50 (οδήγησαν στιςσυμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στην ανεξαρτησία της Κύπρουμεν στην κατάρρευση ωστόσο του διακαούς πόθου τηςενώσεώς της με την Ελλάδα) Αντίθετα ο κριτικός Κοτζιάςεκφέρει άποψη αυστηρά μόνο για το έργο του ποιητή (στιςσπανιότατες κριτικές του για ποίηση) και τον δοκιμιογράφοΓ Σεφέρη laquoΔεν φαίνεται να έχει γίνει ακόμα ευρύτερησυνείδηση πως ο δοκιμιογράφος Σεφέρης είναι ισάξιος τουποιητήraquo12 γράφει ο Κοτζιάς για τις Δοκιμές τις οποίεςθεωρεί laquoσπουδαίο απόχτημα για τα νεώτερα γράμματά μαςraquo(όπ 107) ενός laquoασυνήθιστα (για την Ελλάδα)raquo laquoανοιχτούκαθαρού μυαλούraquo μιας laquoκοφτερής αλλά ήρεμης ματιάςraquo πουlaquoκινείται σε εύρος και σε βάθοςraquo (όπ 109)

Με τον ίδιο τρόπο ο Τσίρκας είναι για τον Καπάνταηlaquoτυχάρπαστοςraquo laquoτσαλαπετεινόςraquo13 Αντίθετα ο Κοτζιάςεκτιμούσε σταθερά τη σπουδαία αξία των ΑκυβέρνητωνΠολιτειών λέγοντας χαρακτηριστικά

laquoΠώς εγώ που θεωρώ λάθος όλα αυτά που έγιναν στη ΜέσηΑνατολή και πιστεύω ότι αν τα πράγματα τελικά είχαν έρθειόπως τα ήθελε ο Τσίρκας τίποτα καλό δε θα έβγαινε γιrsquo αυτόπου εννοούμε ελευθερία και πρόοδο ταυτόχρονα βρίσκω τους

10 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 6711 Φανταστική περιπέτεια Αθήνα Κέδρος 1985 65 12 laquoΕκλογή από τις Δοκιμές 1966raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ106 [= Μεσημβρινή (1831967)]13 Φανταστική περιπέτεια όπ 210

4

ήρωες του Τσίρκα και αυτά που κάνουν απόλυτα πειστικάλογοτεχνικά πλάσματα Αυτό γίνεται γιατί ο Τσίρκας μαςπηγαίνει σrsquo ένα βαθύτερο ανθρώπινο επίπεδο πέρα από τιςσυγκεκριμένες αναφορικότητες Ανακόβουμε το κείμενο από τηνσυγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα [hellip] Αλλά μαςσυναρπάζουν βαθύτερα πράγματα ο πόθος της ελευθερίας πουτον έχουμε όλοι άσχετα αν τον βλέπουμε έτσι ή αλλιώς [hellip] Γιrsquoαυτό μrsquo αρέσει το βιβλίοraquo14

Για τον Κοτζιά η αληθοφάνεια15 είναι στοιχείοlaquoαπαραίτητοraquo16 στην πεζογραφία το οποίο συγκροτείται καιεξαρτάται και από την απόδοση ρεαλιστικών ανθρώπινωντύπων17 Στην κομβική για τη λογοτεχνία συζήτησή του μετους Αλέξανδρο Αργυρίου Κώστα Κουλουφάκο ΣπύροΠλασκοβίτη και Στρατή Τσίρκα για το βραχύβιο αλλάιστορικό περιοδικό Η Συνέχεια18 ο Κοτζιάς καθόριζε συναφώςτις παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ορίζουν τονεοελληνικό μυθιστόρημα

laquoΣτα πεζογραφήματα που μας απασχολούν ερώτημα πρώτο είναιο χώρος ελληνικός Στην Eroica λόγου χάρη πιστεύω ότι σεμεγάλο βαθμό δεν είναι ενώ στο Γυρί στις Τρεις γυναίκες καιπροπαντός Στου Χατζηφράγκου είναι [hellip] Ερώτημα δεύτερο είναιτα πρόσωπα των βιβλίων Έλληνες ή είναι ουσιαστικά ξένοι μεελληνικά ή και με γενικά ldquoποιητικάrdquo ονόματα δηλαδήδιανοητικά άψυχα κατασκευάσματα όπως στους Αστερισμούς τουΠάνου Καραβία Ερώτημα τρίτο προκύπτουν από τα έργα τηςπεζογραφίας μας σωστές γενικές καταστάσεις Ας πάρουμε τουςΠανθέους του Τάσου Αθανασιάδη [hellip] Λοιπόν διαβάζονταςμαθαίνουμε ότι και τον τελευταίο χρόνο πριν από τονελληνοϊταλικό πόλεμο στον κινηματογράφο ldquoΠάνθεονrdquo παιζόταν ηΜατωμένη μπαλαλάικα [hellip] όμως πουθενά στο ογκώδες αυτόμυθιστόρημα-ποταμό δεν φαίνεται ότι η πλειοψηφία του

14 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 15 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 31 37 16 laquoΗ χυδαιότητα των πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στηΒεατρίκη Σπηλιάδη) Η Καθημερινή (15-1671979) Βλ επίσης laquoΕύχομαι ναπεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του Αλέξανδρου Κοτζιά μεδιδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1(1992) 28317 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 41-42 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητα τωνπράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo όπ18 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η Συνέχεια 4(Ιούν 1973) 172-179 [= Η μεταπολεμική πεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τηδικτατορία του rsquo67 τόμ Η΄ Αθήνα Εκδόσεις Σοκόλη 1988 320-341]

5

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

συγκεκριμένου έργου Επιπλέον εξυπηρετεί μευποδειγματικό τρόπο τον συγγραφικό στόχο ενός πολυφωνικούκαι ευρύτερα πολυεπίπεδου μυθιστορήματος ωςπρογραμματικού κειμένου καθώς κρύβει πίσω της τιςμεθοδολογικές αρχές που συνθέτουν την ενιαία περίμυθιστορήματος θεωρία του Κοτζιά όπως ορίζεται στοΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου Ο συγγραφέαςΚοτζιάς δημιουργεί το alter ego του και το εκμεταλλεύεταιστο έπακρο για να εξαντλήσει τα όρια της γλώσσας χωρίςνα αποκλίνει μεθοδολογικά ώστε να πετύχει το συγγραφικόστόχο ενός άρτια συγκροτημένου μυθιστορήματοςσυνθέτοντας έναν ήρωα απόλυτα πιθανοφανή και πειστικό Ανθα ορίζαμε ένα δεύτερο στόχο του κριτικού αυτή τη φοράΚοτζιά τότε αυτός θα ήταν η αποδοκιμασία της κριτικήςκαι η ταυτόχρονη ανάδειξη των δεσποζουσών τηςνεοελληνικής λογοτεχνίας Ο στόχος επιτυγχάνεται μέσα απότη σύγκρουση του κεντρικού ήρωα με το άλλο πρόσωπο τουσυγγραφέα δημιουργού του με τον κριτικό Κοτζιά καθώςεκφράζει προκλητικά την αντίθετη με εκείνον άποψη

Το παρόν άρθρο μελετά κυρίως τη δεύτερη αυτή πτυχήτης λειτουργίας του κεντρικού ήρωα Αλέξανδρου Καπάνταητου οποίου ο λόγος παρουσιάζεται συντεθειμένος από τιςαπορριπτέες για τον Κοτζιά αισθητικές αντιλήψεις καιανασυνθέτει έτσι τελικά με το τέχνασμα της ldquoαντιστροφήςrdquoκαι με τη συμβολή του υποψιασμένου αναγνώστη το βασικόπλαίσιο των κριτικών κειμένων του Κοτζιά Η παρούσαεργασία αντιπαραβάλλει επομένως το λογοτεχνικό έργο με τοκριτικό έργο του ίδιου δημιουργού Ως προς το δεύτεροσώμα κειμένων χρησιμοποιούνται για τη συγκεκριμένηδημοσίευση ως επί το πλείστον τα θεωρητικά άρθρασυγκεντρωμένα στο Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουοι τέσσερις εκδόσεις κριτικών κειμένων του8 καθώς καισυνεντεύξεις του Αλέξανδρου Κοτζιά9

Με όλες του τις ιδιότητες να αποδεικνύονται εν τέλειπλαστές (πολεμιστής στο Γράμμο σεβαστός δημόσιοςυπάλληλος ldquoαγαπητόςrdquo φίλος προϊστάμενος καιοικογενειάρχης) και όντας επιπρόσθετα ένας συγγραφέας του8 Μεταπολεμικοί πεζογράφοι (Αθήνα Κέδρος 1982) Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄(Αθήνα Κέδρος 1984) Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ (Αθήνα Κέδρος1986) Τα Αθηναϊκά Διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνο (Αθήνα Νεφέλη 1992)9 Συναφές ανέκδοτο υλικό περιλαμβάνεται και στο αρχείο του συγγραφέαδεν αναφέρεται (εξαιρουμένης μίας μόνο περίπτωσης) στην παρούσαεργασία για πρακτικούς λόγους

3

συρμού ο Αλέξανδρος Καπάνταης στηρίζει τη γνώμη του γιατους ομότεχνούς του αποκλειστικά στα laquoεξωκαλλιτεχνικάraquoκριτήρια όπως ορίζονται από τον Αλέξανδρο Κοτζιά στηνιδεολογία ή σε πολιτικές πεποιθήσεις του συγγραφέααφενός10 στοιχείο το οποίο συνδέεται με το περιεχόμενοτου έργου παραγνωρίζοντας κατrsquo επέκταση τη μορφή του καιτην προσωπική ζωή του δημιουργού όπως θα δούμε στησυνέχεια αφετέρου Οι απόψεις του Καπάνταη συνθέτουν θαλέγαμε μια αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Έτσι στο πλαίσιο της πρώτης κατηγορίαςlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων ο laquoπαλιο-Σεφέρηςraquo11 οlaquoαγύρτηςhellip εισέπραξε το ξεπούλημα της Κύπρου σε Νόμπελraquo(όπ 63) σε μια έξαρση μένους του Καπάνταη πουκαθρεφτίζει την άποψη όσων θεωρούσαν ότι ο Σεφέρηςldquoεπιβραβεύτηκεrdquo με το βραβείο Νόμπελ λόγω τηςεπαγγελματικής του εμπλοκής στις συζητήσεις για τοΚυπριακό κατά τη δεκαετία του rsquo50 (οδήγησαν στιςσυμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στην ανεξαρτησία της Κύπρουμεν στην κατάρρευση ωστόσο του διακαούς πόθου τηςενώσεώς της με την Ελλάδα) Αντίθετα ο κριτικός Κοτζιάςεκφέρει άποψη αυστηρά μόνο για το έργο του ποιητή (στιςσπανιότατες κριτικές του για ποίηση) και τον δοκιμιογράφοΓ Σεφέρη laquoΔεν φαίνεται να έχει γίνει ακόμα ευρύτερησυνείδηση πως ο δοκιμιογράφος Σεφέρης είναι ισάξιος τουποιητήraquo12 γράφει ο Κοτζιάς για τις Δοκιμές τις οποίεςθεωρεί laquoσπουδαίο απόχτημα για τα νεώτερα γράμματά μαςraquo(όπ 107) ενός laquoασυνήθιστα (για την Ελλάδα)raquo laquoανοιχτούκαθαρού μυαλούraquo μιας laquoκοφτερής αλλά ήρεμης ματιάςraquo πουlaquoκινείται σε εύρος και σε βάθοςraquo (όπ 109)

Με τον ίδιο τρόπο ο Τσίρκας είναι για τον Καπάνταηlaquoτυχάρπαστοςraquo laquoτσαλαπετεινόςraquo13 Αντίθετα ο Κοτζιάςεκτιμούσε σταθερά τη σπουδαία αξία των ΑκυβέρνητωνΠολιτειών λέγοντας χαρακτηριστικά

laquoΠώς εγώ που θεωρώ λάθος όλα αυτά που έγιναν στη ΜέσηΑνατολή και πιστεύω ότι αν τα πράγματα τελικά είχαν έρθειόπως τα ήθελε ο Τσίρκας τίποτα καλό δε θα έβγαινε γιrsquo αυτόπου εννοούμε ελευθερία και πρόοδο ταυτόχρονα βρίσκω τους

10 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 6711 Φανταστική περιπέτεια Αθήνα Κέδρος 1985 65 12 laquoΕκλογή από τις Δοκιμές 1966raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ106 [= Μεσημβρινή (1831967)]13 Φανταστική περιπέτεια όπ 210

4

ήρωες του Τσίρκα και αυτά που κάνουν απόλυτα πειστικάλογοτεχνικά πλάσματα Αυτό γίνεται γιατί ο Τσίρκας μαςπηγαίνει σrsquo ένα βαθύτερο ανθρώπινο επίπεδο πέρα από τιςσυγκεκριμένες αναφορικότητες Ανακόβουμε το κείμενο από τηνσυγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα [hellip] Αλλά μαςσυναρπάζουν βαθύτερα πράγματα ο πόθος της ελευθερίας πουτον έχουμε όλοι άσχετα αν τον βλέπουμε έτσι ή αλλιώς [hellip] Γιrsquoαυτό μrsquo αρέσει το βιβλίοraquo14

Για τον Κοτζιά η αληθοφάνεια15 είναι στοιχείοlaquoαπαραίτητοraquo16 στην πεζογραφία το οποίο συγκροτείται καιεξαρτάται και από την απόδοση ρεαλιστικών ανθρώπινωντύπων17 Στην κομβική για τη λογοτεχνία συζήτησή του μετους Αλέξανδρο Αργυρίου Κώστα Κουλουφάκο ΣπύροΠλασκοβίτη και Στρατή Τσίρκα για το βραχύβιο αλλάιστορικό περιοδικό Η Συνέχεια18 ο Κοτζιάς καθόριζε συναφώςτις παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ορίζουν τονεοελληνικό μυθιστόρημα

laquoΣτα πεζογραφήματα που μας απασχολούν ερώτημα πρώτο είναιο χώρος ελληνικός Στην Eroica λόγου χάρη πιστεύω ότι σεμεγάλο βαθμό δεν είναι ενώ στο Γυρί στις Τρεις γυναίκες καιπροπαντός Στου Χατζηφράγκου είναι [hellip] Ερώτημα δεύτερο είναιτα πρόσωπα των βιβλίων Έλληνες ή είναι ουσιαστικά ξένοι μεελληνικά ή και με γενικά ldquoποιητικάrdquo ονόματα δηλαδήδιανοητικά άψυχα κατασκευάσματα όπως στους Αστερισμούς τουΠάνου Καραβία Ερώτημα τρίτο προκύπτουν από τα έργα τηςπεζογραφίας μας σωστές γενικές καταστάσεις Ας πάρουμε τουςΠανθέους του Τάσου Αθανασιάδη [hellip] Λοιπόν διαβάζονταςμαθαίνουμε ότι και τον τελευταίο χρόνο πριν από τονελληνοϊταλικό πόλεμο στον κινηματογράφο ldquoΠάνθεονrdquo παιζόταν ηΜατωμένη μπαλαλάικα [hellip] όμως πουθενά στο ογκώδες αυτόμυθιστόρημα-ποταμό δεν φαίνεται ότι η πλειοψηφία του

14 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 15 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 31 37 16 laquoΗ χυδαιότητα των πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στηΒεατρίκη Σπηλιάδη) Η Καθημερινή (15-1671979) Βλ επίσης laquoΕύχομαι ναπεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του Αλέξανδρου Κοτζιά μεδιδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1(1992) 28317 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 41-42 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητα τωνπράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo όπ18 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η Συνέχεια 4(Ιούν 1973) 172-179 [= Η μεταπολεμική πεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τηδικτατορία του rsquo67 τόμ Η΄ Αθήνα Εκδόσεις Σοκόλη 1988 320-341]

5

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

συρμού ο Αλέξανδρος Καπάνταης στηρίζει τη γνώμη του γιατους ομότεχνούς του αποκλειστικά στα laquoεξωκαλλιτεχνικάraquoκριτήρια όπως ορίζονται από τον Αλέξανδρο Κοτζιά στηνιδεολογία ή σε πολιτικές πεποιθήσεις του συγγραφέααφενός10 στοιχείο το οποίο συνδέεται με το περιεχόμενοτου έργου παραγνωρίζοντας κατrsquo επέκταση τη μορφή του καιτην προσωπική ζωή του δημιουργού όπως θα δούμε στησυνέχεια αφετέρου Οι απόψεις του Καπάνταη συνθέτουν θαλέγαμε μια αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Έτσι στο πλαίσιο της πρώτης κατηγορίαςlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων ο laquoπαλιο-Σεφέρηςraquo11 οlaquoαγύρτηςhellip εισέπραξε το ξεπούλημα της Κύπρου σε Νόμπελraquo(όπ 63) σε μια έξαρση μένους του Καπάνταη πουκαθρεφτίζει την άποψη όσων θεωρούσαν ότι ο Σεφέρηςldquoεπιβραβεύτηκεrdquo με το βραβείο Νόμπελ λόγω τηςεπαγγελματικής του εμπλοκής στις συζητήσεις για τοΚυπριακό κατά τη δεκαετία του rsquo50 (οδήγησαν στιςσυμφωνίες Ζυρίχης-Λονδίνου στην ανεξαρτησία της Κύπρουμεν στην κατάρρευση ωστόσο του διακαούς πόθου τηςενώσεώς της με την Ελλάδα) Αντίθετα ο κριτικός Κοτζιάςεκφέρει άποψη αυστηρά μόνο για το έργο του ποιητή (στιςσπανιότατες κριτικές του για ποίηση) και τον δοκιμιογράφοΓ Σεφέρη laquoΔεν φαίνεται να έχει γίνει ακόμα ευρύτερησυνείδηση πως ο δοκιμιογράφος Σεφέρης είναι ισάξιος τουποιητήraquo12 γράφει ο Κοτζιάς για τις Δοκιμές τις οποίεςθεωρεί laquoσπουδαίο απόχτημα για τα νεώτερα γράμματά μαςraquo(όπ 107) ενός laquoασυνήθιστα (για την Ελλάδα)raquo laquoανοιχτούκαθαρού μυαλούraquo μιας laquoκοφτερής αλλά ήρεμης ματιάςraquo πουlaquoκινείται σε εύρος και σε βάθοςraquo (όπ 109)

Με τον ίδιο τρόπο ο Τσίρκας είναι για τον Καπάνταηlaquoτυχάρπαστοςraquo laquoτσαλαπετεινόςraquo13 Αντίθετα ο Κοτζιάςεκτιμούσε σταθερά τη σπουδαία αξία των ΑκυβέρνητωνΠολιτειών λέγοντας χαρακτηριστικά

laquoΠώς εγώ που θεωρώ λάθος όλα αυτά που έγιναν στη ΜέσηΑνατολή και πιστεύω ότι αν τα πράγματα τελικά είχαν έρθειόπως τα ήθελε ο Τσίρκας τίποτα καλό δε θα έβγαινε γιrsquo αυτόπου εννοούμε ελευθερία και πρόοδο ταυτόχρονα βρίσκω τους

10 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 6711 Φανταστική περιπέτεια Αθήνα Κέδρος 1985 65 12 laquoΕκλογή από τις Δοκιμές 1966raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ106 [= Μεσημβρινή (1831967)]13 Φανταστική περιπέτεια όπ 210

4

ήρωες του Τσίρκα και αυτά που κάνουν απόλυτα πειστικάλογοτεχνικά πλάσματα Αυτό γίνεται γιατί ο Τσίρκας μαςπηγαίνει σrsquo ένα βαθύτερο ανθρώπινο επίπεδο πέρα από τιςσυγκεκριμένες αναφορικότητες Ανακόβουμε το κείμενο από τηνσυγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα [hellip] Αλλά μαςσυναρπάζουν βαθύτερα πράγματα ο πόθος της ελευθερίας πουτον έχουμε όλοι άσχετα αν τον βλέπουμε έτσι ή αλλιώς [hellip] Γιrsquoαυτό μrsquo αρέσει το βιβλίοraquo14

Για τον Κοτζιά η αληθοφάνεια15 είναι στοιχείοlaquoαπαραίτητοraquo16 στην πεζογραφία το οποίο συγκροτείται καιεξαρτάται και από την απόδοση ρεαλιστικών ανθρώπινωντύπων17 Στην κομβική για τη λογοτεχνία συζήτησή του μετους Αλέξανδρο Αργυρίου Κώστα Κουλουφάκο ΣπύροΠλασκοβίτη και Στρατή Τσίρκα για το βραχύβιο αλλάιστορικό περιοδικό Η Συνέχεια18 ο Κοτζιάς καθόριζε συναφώςτις παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ορίζουν τονεοελληνικό μυθιστόρημα

laquoΣτα πεζογραφήματα που μας απασχολούν ερώτημα πρώτο είναιο χώρος ελληνικός Στην Eroica λόγου χάρη πιστεύω ότι σεμεγάλο βαθμό δεν είναι ενώ στο Γυρί στις Τρεις γυναίκες καιπροπαντός Στου Χατζηφράγκου είναι [hellip] Ερώτημα δεύτερο είναιτα πρόσωπα των βιβλίων Έλληνες ή είναι ουσιαστικά ξένοι μεελληνικά ή και με γενικά ldquoποιητικάrdquo ονόματα δηλαδήδιανοητικά άψυχα κατασκευάσματα όπως στους Αστερισμούς τουΠάνου Καραβία Ερώτημα τρίτο προκύπτουν από τα έργα τηςπεζογραφίας μας σωστές γενικές καταστάσεις Ας πάρουμε τουςΠανθέους του Τάσου Αθανασιάδη [hellip] Λοιπόν διαβάζονταςμαθαίνουμε ότι και τον τελευταίο χρόνο πριν από τονελληνοϊταλικό πόλεμο στον κινηματογράφο ldquoΠάνθεονrdquo παιζόταν ηΜατωμένη μπαλαλάικα [hellip] όμως πουθενά στο ογκώδες αυτόμυθιστόρημα-ποταμό δεν φαίνεται ότι η πλειοψηφία του

14 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 15 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 31 37 16 laquoΗ χυδαιότητα των πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στηΒεατρίκη Σπηλιάδη) Η Καθημερινή (15-1671979) Βλ επίσης laquoΕύχομαι ναπεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του Αλέξανδρου Κοτζιά μεδιδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1(1992) 28317 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 41-42 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητα τωνπράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo όπ18 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η Συνέχεια 4(Ιούν 1973) 172-179 [= Η μεταπολεμική πεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τηδικτατορία του rsquo67 τόμ Η΄ Αθήνα Εκδόσεις Σοκόλη 1988 320-341]

5

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

ήρωες του Τσίρκα και αυτά που κάνουν απόλυτα πειστικάλογοτεχνικά πλάσματα Αυτό γίνεται γιατί ο Τσίρκας μαςπηγαίνει σrsquo ένα βαθύτερο ανθρώπινο επίπεδο πέρα από τιςσυγκεκριμένες αναφορικότητες Ανακόβουμε το κείμενο από τηνσυγκεκριμένη ιστορική πραγματικότητα [hellip] Αλλά μαςσυναρπάζουν βαθύτερα πράγματα ο πόθος της ελευθερίας πουτον έχουμε όλοι άσχετα αν τον βλέπουμε έτσι ή αλλιώς [hellip] Γιrsquoαυτό μrsquo αρέσει το βιβλίοraquo14

Για τον Κοτζιά η αληθοφάνεια15 είναι στοιχείοlaquoαπαραίτητοraquo16 στην πεζογραφία το οποίο συγκροτείται καιεξαρτάται και από την απόδοση ρεαλιστικών ανθρώπινωντύπων17 Στην κομβική για τη λογοτεχνία συζήτησή του μετους Αλέξανδρο Αργυρίου Κώστα Κουλουφάκο ΣπύροΠλασκοβίτη και Στρατή Τσίρκα για το βραχύβιο αλλάιστορικό περιοδικό Η Συνέχεια18 ο Κοτζιάς καθόριζε συναφώςτις παραμέτρους οι οποίες πρέπει να ορίζουν τονεοελληνικό μυθιστόρημα

laquoΣτα πεζογραφήματα που μας απασχολούν ερώτημα πρώτο είναιο χώρος ελληνικός Στην Eroica λόγου χάρη πιστεύω ότι σεμεγάλο βαθμό δεν είναι ενώ στο Γυρί στις Τρεις γυναίκες καιπροπαντός Στου Χατζηφράγκου είναι [hellip] Ερώτημα δεύτερο είναιτα πρόσωπα των βιβλίων Έλληνες ή είναι ουσιαστικά ξένοι μεελληνικά ή και με γενικά ldquoποιητικάrdquo ονόματα δηλαδήδιανοητικά άψυχα κατασκευάσματα όπως στους Αστερισμούς τουΠάνου Καραβία Ερώτημα τρίτο προκύπτουν από τα έργα τηςπεζογραφίας μας σωστές γενικές καταστάσεις Ας πάρουμε τουςΠανθέους του Τάσου Αθανασιάδη [hellip] Λοιπόν διαβάζονταςμαθαίνουμε ότι και τον τελευταίο χρόνο πριν από τονελληνοϊταλικό πόλεμο στον κινηματογράφο ldquoΠάνθεονrdquo παιζόταν ηΜατωμένη μπαλαλάικα [hellip] όμως πουθενά στο ογκώδες αυτόμυθιστόρημα-ποταμό δεν φαίνεται ότι η πλειοψηφία του

14 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 15 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 31 37 16 laquoΗ χυδαιότητα των πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στηΒεατρίκη Σπηλιάδη) Η Καθημερινή (15-1671979) Βλ επίσης laquoΕύχομαι ναπεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του Αλέξανδρου Κοτζιά μεδιδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1(1992) 28317 Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 41-42 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητα τωνπράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo όπ18 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η Συνέχεια 4(Ιούν 1973) 172-179 [= Η μεταπολεμική πεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τηδικτατορία του rsquo67 τόμ Η΄ Αθήνα Εκδόσεις Σοκόλη 1988 320-341]

5

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

ελληνικού λαού μισούσε τη δικτατορία του Μεταξά πουθενά δενφαίνεται η αηδία των Ελλήνων για τα φασιστικά καμώματα τουκαθεστώτος Και για να προχωρήσουμε στα ερωτήματά μαςπερνούν μέσα από τις σελίδες των βιβλίων που μας απασχολούνκαταστάσεις ή χαρακτήρες του ιδιωτικού και του δημόσιου βίουπου έχουν καθοριστική σημασία για τη ζωή και τη μοίρα μας ήαντίθετα καταπιάνονται τα βιβλία μας με περιθωριακά καιανώδυνα πράγματα [hellip] Ο σπεκουλαδόρος πχ δεν είναι μιαμάστιγα της κοινωνίας μας Στη Δασκάλα με τα χρυσά μάτια τουΜυριβήλη αναφέρονται παρεμπιπτόντως κάτι τέτοιεςπεριπτώσειςmiddot γιατί μόνο παρεμπιπτόντωςraquo19

Πέραν των χαρακτηρισμών του Καπάνταη εξαιρετικόενδιαφέρον παρουσιάζει μια επιστολή του γνωστούπεζογράφου Λευτέρη Φάκα η οποία συνοψίζει τη στάση τηςμερίδας της αριστερής κριτικής που ακολούθησε πιο πιστάτις υποδείξεις του δόγματος του σοσιαλιστικού ρεαλισμούΗ σύνθεση πιθανοφανών χαρακτήρων στο μυθιστόρημαπαραμερίζεται από την εμμονή στη διάκριση περιεχομένου-μορφής με τη σαφή υπεροχή του πρώτου έναντι του δεύτερουκριτηρίου Στο χωρίο πιο κάτω εκφράζεται όχι μόνον αυτήη άποψη αλλά και η αντίληψη περί της ποιήσεως ωςldquoαστικούrdquo είδους Επισημαίνεται σrsquo ένα δεύτερο επίπεδο τούφος του Φάκα με διατυπώσεις που παραπέμπουν στηνιδεολογικοποιημένη δημοτική των αριστερών εντύπων με τηχαρακτηριστική της σύνταξη και το συναφές λεξιλόγιο

laquoΑδερφέ Αλέκο [hellip] Εγώ μrsquo αρέσει να rsquoμαι ντόμπρος με τους φίλους μου Τοέργο σου δεν στερείται στοιχεία προοδευτικά δημοκρατικάαλλά δεν έχει ιδεολογική στερεότητα και καθαρότητα Είναιπολύ φορμαλιστικό Οφείλεις να παραδεχτείς αυτή τηνευαισθησία μου γιατί εγώ στα νιάτα μου ο πατέρας μου δενήταν καπιταλιστής μαυραγορίτης να με ταΐζει για ναπαρασταίνω το λογοτέχνη-φοιτητή χαραμοφάης στην Αθήνα Ομακαρίτης ο γέρος μου μια ζωή έφτυσrsquo αίμα κι έκλεισε ταμάτια χωρίς να ξεσφίξει από τον κοσμά την τίμια προλεταριακήγροθιά του Προσπάθησε να απαλλάξεις το έργο σου ταμυθιστορήματα γιατί η ποίηση δε μrsquo ενδιαφέρει είναικατώτερο είδος τέχνης για τους αστούς εστέτ τέχνη είναιμοναχά το ρεαλιστικό μυθιστόρημα που το διαβάζει ηφτωχολογιά και όχι κάτι ψευτοσαχλαμάρες σαν του Τσίρκα τουεξωμότη που τον έχουν ανεβάσει στον ουρανό οι κωλοφυλλάδεςκαι μία κλίκα βάρβαροι κριτικίσκοι που με πολεμούν μεσυνωμοσία σιωπής Και συ να καθαρίσεις τα μυθιστορήματά σου

19 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 321-322

6

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

από την αστική σαπίλα αν θέλεις να αντικρίσεις με καθάριοκούτελο τον ήλιο που ανατέλλει του μέλλοντος τηςανθρωπότηταςraquo (Φανταστική περιπέτεια 60-61)20

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς γράφει σχετικά

laquoΣτην πλευρά πάλι της ldquoπροόδου και της ελευθερίαςrdquo όπουανήκε και το κατά πολύ ευρύτερο τμήμα του αναγνωστικούκοινού είχε επιβληθεί ένας τερατώδης σκοταδισμός Με μίαldquoκριτικήrdquo επιχειρηματολογία κατάλληλη για καθυστερημένανήπια είχαν διαγραφεί όλα σχεδόν τα πιο σημαντικά ονόματατης λογοτεχνίας μας Καβάφης Καρυωτάκης Μυριβήλης Σεφέρηςκτλ κτλ Και ήταν ανεπίτρεπτο να διαβάζονται τα κείμενατέτοιων παρακμιών ή ξεπουλημένων πρακτόρων [hellip] Αλίμονοπροπαντός στους πρωτοεμφανιζόμενους ποιητές και πεζογράφουςαν στις σελίδες τους δε χαμογελούσε το απτόητο παλικάρι τουσοσιαλιστικού ρεαλισμούraquo21

Η δογματική αριστερή κριτική22 είχε κατά τη γνώμητου Κοτζιά ως αποτέλεσμα από τη μια laquoαποσιώπηση ήμηδενισμό του ιδεολογικού εχθρούraquo από την άλλη laquoπαρrsquoαξία εγκωμιογραφία διάδοση μετάφραση των βιβλίων τουldquoδικού μαςrdquo συγγραφέαraquo23 Ο Κοτζιάς ασπάζεται την άποψη20 Η έκφραση laquoβάρβαροι κριτικίσκοιraquo χρησιμοποιείται από τον Φάκα γιαάλλον έναν εμβληματικό μεταπολεμικό πεζογράφο laquoΧτες γύρισα στοερημητήριό μου από τη Βουδαπέστη Δεκαπέντε μέρες με φιλοξένησαν καιμε αποθέωσαν Το μόνο δυσάρεστο που δεν μπόρεσαν να με απαλλάξουνδυστυχώς ήταν κάποιος Δημήτρης Χατζής φλύαρος και ασήμαντος που τονέχουν ανεβάσει στον ουρανό κάποιοι βάρβαροι κριτικίσκοι Εφήμεραπρόσκαιρα διηγηματάκιαraquo Οπ 58-5921 laquoΤότε που ο Δημήτρης Χατζής πάλευε ldquoμε τους ξένους ήχουςrdquoraquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 148-149 Βλ επίσης laquoΟιλογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquo (συνέντευξηστη Βένα Γεωργακοπούλου) όπmiddot laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquo Γράμματα καιτέχνες 71 (1994) 3 22 Στην προκειμένη περίπτωση για τον Τσίρκα εκφράζεται με το άρθροlaquoΜερικά προβλήματα ιδεολογίας και τέχνης (Παρατηρήσεις στο έργο τουΣτρ Τσίρκα)raquo του Μάρκου Αυγέρη Ελληνική Αριστερά 7 (Φεβρ 1964) 49-55[= Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 (επιμ Χρύσα Προκοπάκη)Αθήνα Κέδρος 1980 79-91] Ο Αυγέρης χαρακτηρίζει το ύφος του έργουlaquoπερίεργοraquo (Οι Ακυβέρνητες Πολιτείες και η κριτική 1960-1966 όπ 86) καιlaquoανώμαλοraquo (όπ) υποστηρίζει ότι διαχέεται από laquoβερμπαλισμόraquo (όπ87) ενώ το έργο είναι laquoιδεολογικά άστοχοraquo (όπ 91) καθώςαποδίδει έναν κόσμο laquoχαλασμένο και στατικόraquo (όπ 84) Το ότι laquoσαντεχνίτηςraquo μπορεί να laquoκαταταχτεί ανάμεσα στους καλύτερους πεζογράφουςμαςraquo (όπ 90) παραμένει παράμετρος δευτερεύουσας σημασίας 23 Βλ laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 67 και laquoΕμείς και οιεξουσίεςraquo όπ Ακόμα και αυτή η απεχθής τακτική (laquoδικός μαςraquo)εμφανίζεται στη Φανταστική περιπέτεια ως άλλο ένα χαρακτηριστικό

7

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

του Αλέξανδρου Αργυρίου ότι αυτή η επιμονή σε κριτήριαιδεολογικά και άρα αυστηρώς θεματικά που επέφερε τηνανάδειξη έργων αισθητικά αδιάφορων εις βάρος σπουδαίαςπεζογραφίας ήταν laquoτερατώδες σφάλμαraquo24 το οποίοπαρατεταμένα διέπρατταν οι laquoπαραδοσιακής αριστερήςνοοτροπίας διανοητέςraquo (όπ)

Η γνωστή βιβλιοκρισία του Δημήτρη Ραυτόπουλου στηνΕπιθεώρηση Τέχνης25 για την Πολιορκία είναι ίσως η πιοενδεικτική αυτού του κλίματος Κατεδίωκε για δεκαετίες τοέργο του Κοτζιά αλλά και τον ίδιο26 με τον διευρυμένο στησυνέχεια χαρακτηρισμό laquoσυκοφαντικήraquo27 και laquoμαύρηraquo28

λογοτεχνία Ακόμη και τη δεκαετία του rsquo80 γίνεται λόγοςγια το διαχωρισμό σε laquoπροοδευτικούςraquo (Τσίρκας ΧατζήςΛουντέμης Φραγκιάς Κώστας Κοτζιάς) και laquoαντιδραστικούςraquo(Αλέξανδρος Κοτζιάς Κάσδαγλης Ρούφος Φραγκόπουλος) Οιπιο πάνω άκαιρες για τον Κοτζιά θέσεις του ΒασίληΒασιλικού29 υπονοούνται στη Φανταστική περιπέτεια

παράδειγμα του λεπτολόγου Κοτζιά βλ σελ 112 113 116 24 Αλέξανδρος Αργυρίου laquoΑποδόσεις της ιστορικής εμπειρίαςraquo Ιστορικήπραγματικότητα και νεοελληνική πεζογραφία (1945-1995) Επιστημονικό συμπόσιο ΑθήναΕταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας 199768 25 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα1955raquo Επιθεώρηση Τέχνης 10 (Οκτώβρ 1955) 333-335 [=Οι ιδέες και τα έργαΑθήνα Δίφρος 1965 300-304] 26 Το γεγονός του εδραιωμένου χαρακτηρισμού laquoδεξιού συγγραφέαraquoπαραδέχεται και ο ίδιος Κοτζιάς laquoΟι ποιητές πληρώνουν ΟΓΑ οιαγρότες τίποταhellipraquo Ταχυδρόμος (1941990) 72-73 Αξίζει να αναφερθεί ότιεκτός ελληνικών συνόρων τα πράγματα φαίνεται να ήταν πιο ξεκάθαραΤο 1964 ο Δ Ζορμπαλάς θα γράψει στον Ταχυδρόμο Αιγύπτου [laquoΤρίαμυθιστορήματα του Αλέξανδρου Κοτζιάraquo (2451964)] ότι laquoένα έργοτέχνης δεν πρέπει ΠΟΤΕ να κρίνεται με κριτήρια πολιτικάraquoεπισημαίνοντας το λάθος της αθηναϊκής κριτικής 27 Δ Ραυτόπουλος laquoΑλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκία Μυθιστόρημα Αθήνα 1955raquo όπ 33428 Βλ τη σχετική ενότητα laquoΠολεμικήraquo Οι ιδέες και τα έργα όπ 289-312middotεκτός από κριτικές για το έργο του Κοτζιά συμπεριλαμβάνονται καικριτικές για εκείνο των Ρ Προβελέγγιου Θ Δ Φραγκόπουλου ΝΚάσδαγλη και Ρ Ρούφου Στο κεφάλαιο laquoΚομφορμισμός στις ιδέες και τημορφή Κώστα Κοτζιά lsquoΕπί εσχάτη προδοσίαrsquoraquo οι ίδιοι συγγραφείςαναφέρονται ως εκφραστές της laquoαντικομμουνιστικής πεζογραφίαςraquo όπ197 29 Βλ σχετικά Β Βασιλικός laquoΑναμνήσεις από τον Στρατή Τσίρκαraquo ΗΛέξη 25 (Ιούλ 1983) 579

8

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

laquoΤόλμησε να παρουσιάσει στους κουτόφραγκους σαν ελληνικήλογοτεχνία κάτι κατακάθια διασπαστές [hellip] το μαύροσκοταδισμό της Δεξιάς ndash Κάσδαγλη Κοτζιάhellip Αν ήξερε ο Μίμηςτι έχει γράψει για αυτά τα δύο υποκείμενα ο κύριος Βασιλικόςndash τον έχουμε και μας διευθύνει την Τηλεόραση παιδί τουλαού όχι κάνα τσογλάνι αγωνιστής χρόνια έχει ρέψει στιςφυλακές στα ξερονήσια νομίζω ότι ασχολείται και με τηλογοτεχνίαraquo (όπ 113)

Η ημιμάθεια του Καπάνταη ευνοεί εν προκειμένω πίσωαπό το προσωπείο και ένα προσωπικό και πολιτικό σχόλιοεμποτισμένο με λεπτή () ειρωνεία30 το οποίο σημειώνειξεκάθαρα ο Κοτζιάς τρία χρόνια μετά την κυκλοφορία τηςΦανταστικής Περιπέτειας laquoΜετά τη δικτατορία [hellip] απροσδόκητηυποτροπή ήταν βέβαια η πρόσκαιρη εμφυλιοπολεμική έξαρσητου Βασίλη Βασιλικού που εν έτει 1983 αξίωσε χάριν τηςπνευματικής του ηρεμίας να επαναδιαχωριστούν οιμεταπολεμικοί πεζογράφοι σε προοδευτικά πρόβατα καιαντιδραστικά ερίφιαraquo31

Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς δεν μένει άπραγος σχετικά με τησυμπερίληψη του ιδίου και του laquoμάστοραraquo32 Νίκου Κάσδαγληστη laquoμαύρη λογοτεχνίαraquo μπροστά στην ευκαιρία που τουπροσφέρει η λογοτεχνική μορφή του Αλέξανδρου ΚαπάνταηΣτο αριστουργηματικό επεισόδιο της Φανταστικής περιπέτειαςόπου ο κεντρικός ήρωας Α(λέξανδρος) Κ(απάνταης) συναντάστον εκδοτικό οίκο Κέδρος τον δευτερεύοντα ήρωαΑ(λέξανδρο) Κ(οτζιά) ο συγγραφέας με ειρωνεία καιδραστικό χιούμορ συνθέτει ένα πιθανοφανές περιστατικόόπου ο ήρωας αποδεικνύεται τόσο ldquoαληθινόςrdquo όσο οικριτικές απόψεις που εκφράζονται τις τελευταίεςδεκαετίες laquoΑααα λες και με δάγκωσε οχιά ndash να τος οσκοταδιστής το κάθαρμαraquo (όπ 140) σκέπτεται οΚαπάνταης μόλις αποκαλύπτεται η ταυτότητα του laquoχλωμούψαρομάλληraquo με φωνή laquoτενεκεδένια παράτονηraquo (όπ 137)του laquoγελοίου με το γλωσσοδέτηraquo (όπ 139)

Στη μικρή συνομιλία τους ο Καπάνταης μαινόμενοςεκφράζει τη γενική εκτίμηση για το έργο του Κοτζιά όπωςίσχυε ευρέως περίπου έως και την πτώση της δικτατορίας

30 Είναι γνωστό ότι ο Βασιλικός δεν είχε περάσει από εξορία ήφυλακίσεις καθώς είχε αυτοεξοριστεί31 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo όπ 69 32 laquoΜυθολογία 1977raquo Μεταπολεμικοί πεζογράφοι Κριτικά κείμενα Αθήνα Κέδρος1982 68 [= laquoΗ κόλαση της αυθαιρεσίας Νίκος Κάσδαγλης Μυθολογίαraquo ΗΚαθημερινή (921978)]

9

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

όταν και η αξία του έργου του άρχισε σαφώς νααποκαθίσταται33

laquoΆκουσε Αλέξανδρεhellip ποιος φαντάζεσαι πως είσαι Έναςαποτυχημένος μυθιστοριογράφος φλύαρος ndash δεν έχεις ιδέα πώςγράφεται ένα μυθιστόρημα ποιο είναι το ύφος το σωστό πουπρέπει να γράφεται μου το rsquoλεγε κι ο κύριος Μερακλής [hellip]Και δεύτερος καθηγητής ο κύριος Απόστολος Σαχίνης [hellip]ποιος μου λέει ο Αλέξανδρος Κοτζιάς Μα αυτός είναισυντηρητικός ανύπαρκτος μου λέει χειρότερος κι από τονΚάφκα δε βλέπεις που στραβώσανε τα δόντια του από τοφθόνοraquo (όπ 142)

Αντιστοίχως ο Μ Μερακλής έγραφε laquo[hellip] το πρώτο[του βιβλίο] παραμένει το πιο καλό ως όλο Στα άλλα δενμπόρεσε να ξεπεράση ούτε ένα πρόβλημα ύφους πουσυνίσταται στο γεγονός ότι παρασύρεται στην περιγραφήλεπτομερειών που δεν είναι σημαντικές παρά αντίθετα τονκάνουν κάποτε να ολισθαίνη σε αδικαίωτες φραστικέςπροσπάθειεςraquo34 Αντίστοιχα για τον Α Σαχίνη οιχαρακτήρες του Κοτζιά laquoαγγίζουν τα όρια της κτηνωδίαςraquo35

33 Σημαντικό ρόλο για την laquoαντίστροφη μέτρησηraquo [laquoΟ διάλογος Ο ΑλέξΚοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982)286] προς επανεξέταση του έργου με όρους σύνθεσης και μορφής έναντιπεριεχομένου έπαιξε όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Κοτζιάς (όπ) τοάρθρο του Τίτου Πατρίκιου laquoΤο μήνυμα της φρίκης και οι κίνδυνοι τουαγγελιαφόρου Αλέξανδρου Κοτζιά Πολιορκίαraquo Διαβάζω 7 (Μάρτ-Απρίλ1977) 64-65 [= Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά Αθήνα Κέδρος 1994 102-106] καθώς και εκείνο του Αλ Αργυρίου [laquoΗ άνοδος μιας δικτατορίαςκαι η παρακμή μιας ιδεολογίαςraquo (Κριτική για το Αντιποίησις αρχής)Διαβάζω 25 (Νοέμβρ 1979) 66-70] Ο Πατρίκιος έγραφε χαρακτηριστικάlaquo[hellip] Ο Αλέξανδρος Κοτζιάς φέρνοντας την είδηση και το μήνυμα τηςφρίκης ανέλαβε έναν πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο τον κίνδυνο που είχεπάντα ο αγγελιαφόρος να τον ταυτίσουν με την καταστροφή πουαγγέλλειraquo Αφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 105 Τα πιο πάνω άρθραμαζί με εκείνα των Αλ Ζήρα [laquoΑλέξανδρος Κοτζιάς Πολιορκία (Γ΄έκδοση) Κέδρος Αθήνα 1976raquo Χρονικό 1977 45] και Σπ Τσακνιά[laquoΑνατομία των σκοτεινών μηχανισμώνraquo Η Καθημερινή (1271979)=Δακτυλικά Αποτυπώματα Αθήνα Καστανιώτης 1983 45-51] συνέτειναν στονεπαναπροσδιορισμό του έργου του Κοτζιά και προετοίμασαν τρόπον τινάτο έδαφος για τη σημαντικότερη ίσως μελέτη για το πεζογραφικό τουέργο εκείνη του Παύλου Ζάννα (laquoΈνα ελληνικό μυθιστόρημαlsquoAντιποίησις αρχήςrsquo του Aλέξανδρου Kοτζιάrdquo O Πολίτης 34-35 (Mάιος-Iούν 1980) 71-80 και 78-86]34 H σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία (1945-1970) τομ ΙΙ Πεζογραφία ΘεσσαλονίκηΕκδόσεις Κωνσταντινίδη χχ [= 1971] 7535 Απ Σαχίνης Νέοι πεζογράφοι Είκοσι χρόνια νεοελληνικής πεζογραφίας 1945-1965 Αθήνα Εστία 1965 157 Βλ επίσης laquoΗ αγωνία της εποχής μαςraquo Έθνος

10

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

και είναι laquoαθέλητα όργανα της δύναμης του κακού [hellip]σκοτεινές και δαιμονικές δυνάμειςraquo (όπ)

Με παρόμοιο τρόπο ο Κοτζιάς οικοδομείενδοδιακειμενικές σχέσεις ανάμεσα στη Φανταστική Περιπέτειακαι την Πολιορκία Γράφει υποτίθεται η Άλκης Θρύλος γιατο έργο του Καπάνταη στη laquoΦιλολογική Πρωτοχρονιά 1963raquoστη στήλη laquoΤο Λογοτεχνικό 1962raquo laquoΤο Σάρκα και Άμμος του κΑλ Καπάνταη διαβάζεται χωρίς ανία ευχάριστα Ομυθιστοριογράφος έχει παρατηρητικότητα μνήμη αφηγηματικήάνεση παραστατικότητα κέφιraquo (όπ 144) Στηνπραγματικότητα στο ομώνυμο περιοδικό η Άλκης Θρύλοςκατέληγε στην αρνητική μεταξύ άλλων και για την έκτασητου μυθιστορήματος κριτική της laquoΟ τρόπος γραφής τηςΠολιορκίας καθιστά την ανάγνωση τόσο επίπονη κι ανιαρήείναι τόσο απωθητικό ώστε κατηγορηματικά εμποδίζει νrsquoανακαλύψουμε τις αρετές του βιβλίου ndash εάν υπάρχουνraquo36

Η laquoσκανδαλοθηρική εκτροπήraquo37 προς την προσωπική ζωήτων δημιουργών είναι για τον Κοτζιά laquoμάστιγα [hellip] ενονόματι μιας τάχα επιστημονικής αισθητικήςraquo (όπ) καιαποτελεί τη δεύτερη κατηγορία laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquoκριτηρίων Σε αυτό το πλαίσιο ο Ταχτσής για τον Καπάνταηείναι μόνο laquoξεφωνημένη αδερφάδα της Συγγρούraquo38 (Φανταστικήπεριπέτεια 113) και ο Ελύτης laquoκορτάκιας-νομπελάκιαςraquo (όπ26 192) Το χαρακτηριστικότερο ασφαλώς παράδειγμα αυτήςτης προσέγγισης αφορούσε την περίπτωση Κ Π Καβάφη ηπροσωπική ζωή του οποίου αποτέλεσε για δεκαετίες κύριοάξονα ερμηνείας της ποίησής του39 ειδικότερα μετά τοθάνατό του όταν η ιδιωτική του ζωή μπορούσε πλέον laquoνα

(921965)middot laquoΤα γνωρίσματα του καιρού μας Αλέξανδρου Κοτζιά Η απόπειρα μυθιστόρημα Φέξης 1964raquo Εποχές 28 (Αύγ 1965) 68-7036 Άλκης Θρύλος laquoΤο λογοτεχνικό 1953raquo Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1954 31337 laquoΚώστας Στεργιόπουλος Ο Τέλλος Άγρας και το πνεύμα της παρακμής 1962raquoΔοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 126 [= Μεσημβρινή (1341962)]38 laquoΕίναι ντροπή ότι ο Ταχτσής δεν έχει τύχει αυτής της κρατικήςαναγνώρισηςraquo (εννοώντας το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος)υποστηρίζει ο Κοτζιάς laquoΚρίση πνεύματος και ήθους αποσάθρωσε στηνΕλλάδα τον κοινωνικό ιστόraquo (συνέντευξη στην Ελένη Γαλάνη) Η Καθημερινή(1411987)39 Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα η κριτική του Τίμου Μαλάνου για τονοποίο η laquoερωτική ανωμαλίαraquo [βλ Ο ποιητής ΚΠ Καβάφης (Ο άνθρωπος και το έργοτου) Αθήνα Γκοβόστης 1933 47] και το laquoπαραστρατημένο ερωτικόένστικτοraquo (όπ 94) είναι στοιχεία που εμφανίζονται συνεχώς στησυγκεκριμένη μελέτη του εξηγούν δε σχεδόν κάθε ποιητική τεχνική(όπ 94-99)

11

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

σκυλευθεί με άνεση να γίνει θρύλος ανέκδοτο ή μέθοδοςερμηνείαςraquo40

Δύο από τους ήρωες της Φανταστικής Περιπέτειας πουασπάζονται τις απόψεις των laquoκριτικίσκωνraquo που laquoμαγειρεύουνεγκώμια [hellip] για τον πούσταροraquo (όπ 24) είναι η κοπέλατου γιου του Καπάνταη Νάσου και ο υφιστάμενος υπάλληλόςτου και κριτικός λογοτεχνίας Αχιλλέας Νικολάου ηεργασία της πρώτης για τον Καβάφη αρίστευσε στοπανεπιστήμιο ενώ ο δεύτερος ως κριτικός δεν έχειγράψει ούτε γραμμή για το έργο του Καπάνταη όσο κι αν οτελευταίος τον έχει κολακεύσει και ικετεύσει Και οι δύοήρωες αρθρώνουν μέσα από την επιλογή των κειμένων-λόγωντους ένα από τα διασταυρούμενα δίκτυα διακειμενικώνσχέσεων στο έργο laquoΤο Πρώτο Σκαλίraquo του Κ Π Καβάφηλειτουργεί ως ο κοινός κώδικας των δύο στο διάλογό τουςμε τον Καπάνταη ο οποίος επιδεικνύει παροιμιώδη άγνοιαγια το έργο του Αλεξανδρινού ανεξαρτήτως των έντονωναπόψεων που εκφράζει γιrsquo αυτό και για τον ίδιο τονποιητή41

laquoΑμέριμνος ο μπούφος καμπούριασε το μπόι του και τρίβειαδιάκοπα τα χέρια ldquoΚύριε Διευθυντά κι αυτό ακόμη το σκαλίτο πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο απέχει Εις το σκαλίγια να πατήσεις τούτο πρέπει με το δικαίωμά σου να rsquoσαιπολίτης εις των ιδεών την πόλη κύριε Διευθυντάrdquo συνέχισεμονότονα το λογύδριο ποιος ξέρει από πότε προετοιμασμένογια την περίσταση [hellip] Άστραψε η αλαζονική ματιά τηςΣτέλλας ldquoΠιστεύετε κύριε Νικολάου ότι εν προκειμένωπρέπειhellip να rsquoσαι υπερήφανος κι ευτυχισμένος στο πρώτοσκαλίrdquo Δικαιολογώ την οργή της ndash ήτανε χυδαίος ο υπαινιγμόςτου ndash και αγάλλομαιraquo (όπ 93-94)

40 Π Μουλλάς laquoΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Παλίμψηστα και μηΑθήνα στιγμή 1992 56 [= Μ Χ Γεωργίου laquoΟ Καβάφης και η άρνησηΣταθμοί της αντικαβαφικής κριτικήςraquo Επιθεώρηση Τέχνης 18 (1963) 652-669]41 Με παρόμοιο τρόπο εκδιπλώνεται η άγνοια του ήρωα για τον ΔιονύσιοΣολωμό Παρά την εκ μέρους του σαφή μίμηση του έργου του Σολωμού(συνθέτει μιμούμενος το σολωμικό επίγραμμα laquoΣτων κακών την ασίγαστηαμάχη λυγερόκορμη η Αίγλη σαν στάχυraquo όπ 78) ο Καπάνταης αγνοείτο έργο στο σύνολό του laquoldquoΚύριε Διευθυντάrdquo υποκλίθηκε με κάποιοαέρα που οι μπουνταλάδες δεν τον έχουν ldquoΣήμερα είναι για σας κύριεΔιευθυντά σαν πρώτη ανοιξιάτικη μέρα Θα σας χαροποιήσει συνεπώς ανπούμε ότι για σας έστησrsquo ο έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη κύριεΔιευθυντάrdquo [hellip] Ο υπαινιγμός του μπούφου είναι τόσο πρόστυχος ενδεχομένως και εξύβρισις ανωτέρουraquo (όπ 93)

12

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

Επίσης

laquoΌχι δεν θα συμφωνήσω μαζί της ότι ο Καβάφης είναι ότικαλύτερο Η σπείρα των ομοιοπαθών του οι ανήθικοι τονέχουν αποθεώσει και κακώς τα Πανεπιστήμιαhellip τι διδάγματαπατριωτισμού και ανδρισμού θα εμφυσήσουν εις τουςσπουδαστάς στον ελληνικό λαό που τα πληρώνει Ντροπή πιαστις γελοιότητες φτάνει η διαφθορά να πούμε τα σύκα σύκακαι τη σκάφη σκάφη Φυσικά δε συζητείται πωςhellip εγώ δεν θα πωμεγάλος ποιητής όχι όχι όχι Είναι κατά τη γνώμη μουκαλούτσικος σαν τον Σικελιανό ή τον Ματζαβίνοraquo (όπ84)42

Αντίθετα ο Κοτζιάς όριζε την ποιητική του laquoμεγάλουΑλεξανδρινούraquo43 ως το έναυσμα για την εξύψωση της ποίησηςστην laquoύψιστη θέσηraquo44 της συνείδησής του ενώ τοσυγκεκριμένο ποίημα επανέρχεται τακτικά στα δοκίμιά του45

Με την αντανάκλαση των laquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίωνολοκληρώνεται από τη μια ο ρεαλιστικός ανθρώπινος τύποςτου Αλέξανδρου Καπάνταη ως ένα από τα βασικά στοιχείαενός άρτιου μυθιστορήματος συμπληρώνεται από την άλληόχι μόνο το συγγραφικό αλλά και το κριτικό alter ego τουΑλέξανδρου Κοτζιά Ως προς το τελευταίο ο Κοτζιάς κρύβειπίσω από πιο σύνθετες και πολυεπίπεδες διακειμενικέςσχέσεις του έργου ορισμένες από τις πιο βαρύνουσες γιατον ίδιο μορφές της νεοελληνικής λογοτεχνίας τονΔιονύσιο Σολωμό για την ποίηση τον ΑλέξανδροΠαπαδιαμάντη για την πεζογραφία και τον ΑιμίλιοΧουρμούζιο για την κριτική παρουσιάζοντας με ευφυή42 Εντοπίζεται εμμέσως και η άποψη του Κοτζιά για το έργο του ΆγγελουΣικελιανού laquoένα από τα πρώτα μεγέθη του νεοελληνικού λυρικού λόγουraquolaquoΑνδρέας Καραντώνης Προβολές 1965raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμενα Γ΄όπ 56 [= Μεσημβρινή (1451966)] laquoΤο πιο κραυγαλέο έκτρωμα τουσυνδυασμού κρατικής και ιδεολογικής τύφλας είναι οι παρασκηνιακέςενέργειες της ελληνικής κυβερνήσεως στη Στοκχόλμη για να μη δοθεί τοβραβείο Νόμπελ 1950 στο μεγάλο ποιητή Άγγελο Σικελιανό άσχετο με τομαρξισμό ιδεαλιστή που είχε εκφράσει τη συμπάθειά του για τηνκομμουνιστική επανάστασηraquo έγραφε ο Κοτζιάς (laquoΕμείς και οι εξουσίεςraquoόπ 2-3) Βλ αντιστικτικά στη Φανταστική περιπέτεια laquoΌχι που μας έχειζαλίσει [ο ΓΠ Σαββίδης] με τα σαχλοαρχεία του μια με το Σικελιανόμια με τον Καβάφη του Αηδίες και ξεράσματαraquo (όπ 86) 43 laquoΓ Α Παπουτσάκης Καβάφη Πεζά 1963raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικά κείμεναΓ΄ όπ 94 [= Μεσημβρινή 10464] 44 laquoΥπέρ διψώντωνraquo Το Δέντρο 48-49 (Νοέμβρ-Δεκέμβρ 1989) 1945 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 10 Βλεπίσης laquoΗ κριτικήhellip της κριτικήςraquo (συμμετοχή σε έρευνα της ΦάνηςΠετραλιά για τη σύγχρονη νεοελληνική κριτική) Τα Νέα (671979)

13

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

τεχνάσματα ταυτόχρονα προγραμματικές δηλώσεις για τηντέχνη Μέσα από αυτές τις διαμεσολαβημένες αντιστροφέςοι οποίες λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα συνδηλώσεων καιδιαλογικών σχέσεων ο Αλέξανδρος Κοτζιάς κλείνει το μάτιστον αναγνώστη και του αναθέτει την πιο δύσκολη ίσωςldquoαποστολήrdquo του καλώντας τον να ανακαλύψει τις λιγότεροεμφανείς διακειμενικές σχέσεις του μυθιστορήματος Ηlaquoβούληση του αναγνώστηraquo46 αποτελεί θεμελιώδη όρο για τηνουσιαστική ανάγνωση ενός μυθιστορήματος όπως συχνάαναφέρει ο Κοτζιάς laquoΣτην περίπτωσή μου θέλω τοναναγνώστη συν-συγγραφέαraquo47 τονίζει σχετικά και με τηναυτονομία των ηρώων και του έργου την οποίαυπογραμμίζει48

Ο Κοτζιάς θεωρούσε τη Γυναίκα της Ζάκυνθος laquoκορυφαίοπεζογράφημα της γραμματείας μαςraquo49 και τον Κρητικό laquoσπουδαίοποίημαraquo50 laquoαριστούργημαraquo (όπ 65) Η Μαρία Ρώταπαραθέτει δαχτυλογραφημένο κείμενο αρκετά νεώτερο τηςΦανταστικής περιπέτειας51 από το αρχείο του Κοτζιά το οποίομαρτυρεί θαυμασμό στο σολωμικό τρόπο και έργο

laquoΠόσοι αλήθεια από το μέγα πλήθος των νεοελλήνων πουldquoγράφουνrdquo έχουν νιώσει αυτό το άγγιγμα του δέους μπροστά τηνπράξη της καλλιτεχνικής εκφράσεως Πόσοι υποψιάζονται ότι τοldquoΣολωμικό μαρτύριοrdquo δεν είναι ιδιοτροπία ενός ποιητήmiddot είναιπροϋπόθεση εκ των ων ουκ άνευ όχι για να πετάξεις στιςκορυφές που στα παραδείγματά μας αναφέρονται παρά απλώς για

46 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 45-4747 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) Εντευκτήριο 16 (Σεπτέμβρ 1991) 88 Βλ επίσης laquoΗ χυδαιότητατων πράξεων εξοντώνει τους πολίτεςhellipraquo (συνέντευξη στη ΒεατρίκηΣπηλιάδη) Η Καθημερινή (1571979) 48 laquoΌταν γράφεις πεζό δεν κάνεις ότι θέλεις Νομίζεις ότι κάνεις ότιθέλειςraquo κε laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτησητου Αλέξανδρου Κοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του ΠανεπιστημίουΚρήτης) Σημείο (Λευκωσία) 1 (1992) 281 Βλ επίσης laquoΟύτε κι οσυγγραφέας θα μπορούσε να μιλήσει για το έργο του που τελικάαυτονομείταιraquo laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον ΤάσοΓουδέληraquo Το Δέντρο 31 (Δεκέμβρ 1982) 28649 laquoΠεζογραφίαν ποίει και εργάζουraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενόςπεζογράφου όπ 5550 laquoΔ Ν Μαρωνίτης Οι εποχές του ldquoΚρητικούrdquo 1975raquo Δοκιμιακά και άλλα Κριτικάκείμενα Γ΄ όπ 64 [= Η Καθημερινή 1561975)] 51 Τοποθετείται στην περίοδο 1965-1966 Βλ Μαρία Ρώτα laquoΣημείωμα τηςεπιμελήτριαςraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφου όπ 200

14

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

να φτάσεις ταπεινά ως το πρώτο σκαλί και με το δικαίωμα σου να rsquoσαι πολίτης εις των ιδεών την πόλιraquo (όπ 202)

Ο θαυμασμός του Κοτζιά για το laquoσολωμικό μαρτύριοraquoπερνά υπογείως και στο τελευταίο του μυθιστόρημα με τηνυπέρμετρη παράθεση του ρήματος laquoστοχάζομαιraquo52 η οποίασυνειρμικά συνδέει τις γνωστές εις εαυτόν απευθύνσεις τωνΣτοχασμών του Σολωμού για το καλύτερο δυνατό συγγραφικόαποτέλεσμα με την επιμονή του Κοτζιά ως προς τους τρειςτρόπους για ένα επιτυχές πραγματικό μυθιστόρημα ισχυρήσυγγραφική βούληση αυτοπειθαρχία και σκληρή μεθοδικήδουλειά53 Σε ένα δεύτερο επίπεδο η σχεδόν αγωνιώδης καιασθματική εκφορά του laquoστοχάζομαιraquo διά στόματος Καπάνταηπλέκει έναν άνισο διάλογο των σολωμικών υψηλών υποδείξεωνμε τις στείρες επαναλήψεις των καλλιτεχνικά ανεπαρκώνσυγγραφέων ένα καυστικό σχόλιο για το laquoμέγα πλήθος τωννεοελλήνων που ldquoγράφουνrdquoraquo χωρίς να διαθέτουν την αντίληψητων απαιτήσεων της τέχνης και του καλλιτεχνικούγίγνεσθαι54

Με τη συνεχή αλλά σιωπηλή παρουσία τουlaquoΤυφλοσούρτηraquo55 του Καπάνταη δηλώνεται η εκτίμηση τουΚοτζιά για το έργο του Παπαδιαμάντη Στο ομώνυμο διήγημα(1892) του Σκιαθίτη πεζογράφου56 ένας αυστηρός καιστριφνός δάσκαλος παρουσιάζεται να έχει ως μόνιμο στόχονα ανακαλύψει κάθε μαθητή ο οποίος αντέγραψε ήαπομνημονεύει το μάθημα laquoεπωφελούμενος τον τυφλοσύρτηνraquo(όπ 467) Στο βασικό επεισόδιο της πλοκής ένας μαθητήςαπαγγέλλει κρυφοκοιτάζοντας το κείμενο που είναι γραμμένομε μικρά γράμματα στο μαυροπίνακα Ο δάσκαλος αν καιμύωψ αντιλαμβάνεται ότι ο μαθητής μιλά laquoεξ αντιγραφήςraquo(όπ 463) οι μαθητές τιμωρούνται να μείνουν στοσχολείο νηστικοί διαφεύγουν όμως της προσοχής του

52 Πάνω από 20 φορές εμφανίζεται το ρήμα και ειδικά μετά το μέσο τηςπλοκής η παρουσία του γίνεται τακτικότερη Φανταστική περιπέτεια όπσελ 25 126 184 185 186 199 208 209 210 212 221 230 231(τρεις φορές) 234 (τρεις φορές) 248 (τέσσερις φορές) 255 262265 266 26753 laquoΑληθομανές χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 1054 Για τον Κοτζιά η καλλιτεχνική δημιουργία είναι laquoβιωματικήraquo βλΕλισάβετ Κοτζιά Ιδέες και αισθητική Μεσοπολεμικοί και μεταπολεμικοί πεζογράφοι1930-1974 Αθήνα Πόλις 2006 234-23755 Φανταστική περιπέτεια όπ 71-72 78 233 23956 laquoΟ τυφλοσύρτηςraquo Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης Άπαντα Β΄ τόμ (κριτική έκδΝ Δ Τριανταφυλλόπουλος Αθήνα Δόμος 1982 463-473

15

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

εκμεταλλευόμενοι και πάλι το ελάττωμα της αδύνατής τουόρασης

Στη Φανταστική περιπέτεια ολόκληρη η ύπαρξη τουκεντρικού ήρωα βασίζεται στον laquoΤυφλοσούρτηraquo του καθώςαποτελεί βασικό εγχειρίδιο συγγραφής κειμένων παντόςείδους Ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo του Αλέξανδρου Καπάνταη είναιένα τετράδιο με υποδείγματα επιστολών το οποίοχαρακτηρίζεται κατά το βιογράφο του Σέργιο Παπά απόlaquoφραστική πενίαraquo (όπ 78) Περιέχει επίσης κατά λέξηαντιγραμμένη τη συγγραφική μέθοδο του απεχθούς στονΚαπάνταη Λευτέρη Φάκα

Ο Κοτζιάς μέσω του τεχνάσματος αυτού επικρίνει τηνεοελληνική κριτική Ο ίδιος θεωρούσε τον Παπαδιαμάντη ωςτον laquoμεγαλύτερο νεοέλληνα πεζογράφοraquo57 την ίδια στιγμήπου παρέμεναν εδραιωμένες laquoπαρανοήσειςraquo και οιlaquoσοφιστείεςraquo58 για το έργο του Θυμίζουμε ότι ο Κ ΘΔημαράς στην Ιστορία του αμφισβητεί ακόμη και το είδος τωνδιηγημάτων του Παπαδιαμάντη59 και τη θρησκευτικότητά του(όπ 500) Επιπλέον αναφέρεται σε laquoυποτονισμένηraquoψυχογραφία χωρίς ενάργεια (όπ 501) laquoμονότροπηraquo καιlaquoμονότονηraquo τεχνική (όπ) laquoύφος έκφραση γλώσσα σχεδόντυχαίαraquo (όπ 502) laquoβαριά και αδέξια παρεμβολήraquo τουαφηγητή (όπ) με επιστέγασμα την εξής άποψηlaquoκαθαρεύουσα κακοτεχνία λαογραφία [] Η φτώχειαχαρακτηρίζεται λιτότητα η εκζήτηση ονομάζεται τέχνη τολογοπαίγνιο θεωρείται πνεύμαraquo (όπ) Ο Κοτζιάςυποστηρίζει ότι την αρνητική αυτή γραμμή ακολουθεί ο ΠανΜουλλάς του οποίου η εργασία μένει laquoδιάτρητηraquo60 επειδήεξάγει συμπεράσματα ταυτίζοντας τον συγγραφέα με αφηγητέςή χαρακτήρες των κειμένων του επιχειρώντας έτσι ναψυχογραφήσει την προσωπικότητά του δίδοντας μάλισταυπερβολικά μεγάλη έκταση στο τελευταίο εγχείρημα (όπ74) laquoκατασπαράζονταςraquo τελικά το ζητούμενο που δεν είναι

57 laquoΑλέξανδρος Παπαδιαμάντης Τραγούδια του Θεού 1962raquo ΑφηγηματικάΚριτικά κείμενα Β΄ όπ 18 [= Μεσημβρινή (3031962)]58 Αυτούς και λιγότερο ήπιους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιεί ο ΚοτζιάςlaquoΟ αγαθός αδελφός μαςraquo Αφηγηματικά Κριτικά κείμενα Β΄ όπ 16 [= Εικόνες 285(741961)] 59 ΚΘ Δημαράς Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Αθήνα Γνώση 20009 (α΄εκδ Αθήνα Ίκαρος 1949) 500-50160 laquoΠαν Μουλλάς Α Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος 1974raquo Δοκιμιακά καιάλλα Κριτικά κείμενα Γ΄ όπ 72 [= Η Καθημερινή (1651976)]

16

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

άλλο από το έργο61 και πέφτοντας στην παγίδα τωνlaquoεξωκαλλιτεχνικώνraquo κριτηρίων

Η απάντηση για την αξία του έργου του Παπαδιαμάντηδίδεται από τον Κοτζιά κυρίως στα δοκίμιά του laquoΤαΑθηναϊκά διηγήματαraquo62 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo63 καιlaquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo64 τα οποίααφορούν στις αφηγηματικές τεχνικές του Παπαδιαμάντη καιιδιαίτερα στη σύνθεση του χωροχρόνου Εντοπίζονται δύοβασικοί κανόνες για το χώρο και το χρόνο65 Ως προς τονπρώτο ο αφηγηματικός χώρος περιορίζεται μόνο σε μέρηόπου πραγματικά βρέθηκε ο συγγραφέας σχεδόν αποκλειστικάδηλαδή στη Σκιάθο και στην Αθήνα (όπ 29) Από τηνάποψη της συγγραφικής μεθόδου αυτό συνεπάγεται τηναυτοψία την οποία ο ίδιος ο Κοτζιάς θεωρούσε απαραίτητηγια την πιθανοφανή απόδοση του χώρου (όπ 31)66 Οιπολλές και άρα όχι τυχαίες παρασιωπήσεις (όπ 46 κ ε)είναι για τον ίδιο laquoζήτημα όχι αμβλυωπίας αλλάσυγγραφικής επιλογήςraquo (όπ 62) Ως προς το δεύτεροκανόνα ο αφηγηματικός χρόνος δεν εκτείνεται laquoσεπεριόδους πριν από τη ζωή τουraquo συγγραφέα (όπ 25) καιδιακρίνεται σε πρόσφατο ή απώτερο παρελθόν (όπ 27)Επιπλέον για τον Κοτζιά laquoαριστοτεχνικήraquo καιlaquoρηξικέλευθηraquo είναι η τριτοπρόσωπη αφήγηση στον

61 Ο Κοτζιάς αναφέρεται κυρίως στις ενότητες ΙΙ laquoΗ έννοια τηςαυτοβιογραφίαςraquo και ΙΙΙ laquoΟ άνθρωπος και ο ψυχισμός τουraquo (σελ λ-νσττης εισαγωγής) και στα συμπεράσματα της ενότητας ΙV laquoΔοκίμιο (ήδοκιμή) σύνθεσηςraquo τα οποία είναι τίθεται εκ των προτέρων σε αρνητικόπλαίσιο laquoΑν θελήσουμε να εντοπίσουμε στον Παπαδιαμάντη τις αλλαγέςτης πορείας του μέσα στον χρόνο δεν υπάρχει αμφιβολία πως θακαταλήξουμε σε αποτελέσματα αρνητικάraquo Παν Μουλλάς laquoΤο διήγημααυτοβιογραφία του Παπαδιαμάντηraquo Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφούμενος ΕρμήςΑθήνα 1974 νζ 62 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοΑθήνα Νεφέλη 1992 13-65 [= Η αδιάπτωτη μαγεία Παπαδιαμάντης 1991 ndash Ένααφιέρωμα Αθήνα Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν 1992 103-121]63 laquoΤο άρρητο και ο χρόνοςraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 67-77 [= Πόρφυρας 53 (Απρίλ-Ιούν 1990) 189-192] 64 laquoΧρόνοι και χρόνος στο ldquoΟ έρωτας στα χιόνιαrdquoraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα καιδύο δοκίμια για το χρόνο όπ 79-89 [= Παπαδιαμαντικά Τετράδια 1(Πρωτοχρονιά 1992) Αθήνα Δόμος 7-13] 65 laquoΤα Αθηναϊκά διηγήματαraquo Τα Αθηναϊκά διηγήματα και δύο δοκίμια για το χρόνοόπ 2566 Βλ laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 32-35Βλ επίσης Χριστόφορος Μηλιώνης laquoΟι αυτοψίες του ΑλέξανδρουraquoΑφιέρωμα στον Αλέξανδρο Κοτζιά όπ 1994 55-65

17

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

Παπαδιαμάντη σε σχέση με την οπτική γωνία του αφηγητή(όπ 51)

Εφόσον συνδέεται εμμέσως η παρουσία του έργου τουΠαπαδιαμάντη με ζητήματα πρόσληψης και πάλι θαμπορούσαμε άραγε να υποθέσουμε ότι ο laquoΤυφλοσούρτηςraquo ωςσημείο δημιουργεί μια κυκλική σχέση η οποία αρχίζει καιτελειώνει στο πώς η νεοελληνική κριτική έκρινε όχι μόνοτον Παπαδιαμάντη αλλά και τη γενιά του rsquo30 και εξίσουμονόπλευρα και τη μεταπολεμική γενιά Αν ναι τότε ηπαρουσία και ο καθοριστικός ρόλος του laquoΤυφλοσούρτηraquo στομυθιστόρημα δεν αποτελεί απλώς φόρο τιμής στο έργο τουΠαπαδιαμάντη αλλά και μια συγκαλυμμένη μομφή γιαεσφαλμένη πρόσληψη της νεοελληνικής λογοτεχνίας Με άλλαλόγια όπως ο δάσκαλος αξιολογεί μόνο με βάση τονlaquoΤυφλοσύρτηraquo στο διήγημα του Παπαδιαμάντη με τον ίδιοτρόπο ο Καπάνταης συμβουλευόμενος τυφλά και αποκλειστικάτο δικό του τετράδιο-τυφλοσούρτη επικοινωνεί καισυγγράφειmiddot η δε νεοελληνική κριτική με αντίστοιχαιδεολογικά ή θεωρητικά αξιώματα κρίνει τον Παπαδιαμάντηκαι τις γενιές του μεσοπολέμου και του μεταπολέμου μόνουπό ένα πρίσμα και μόνο σε ένα πρώτο επίπεδο ανάγνωσηςχωρίς εμβάθυνση χωρίς φιλολογική οξυδέρκεια χωρίςαξιολόγηση της μορφής πέραν του περιεχομένου

Πέραν της θητείας στην Καθημερινή και τουμεταφραστικού έργου ο Αλέξανδρος Κοτζιάς μοιράζεται μετον Αιμίλιο Χουρμούζιο κάτι πιο σημαντικό τη σύγκλισηαπόψεων για την laquoτόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30raquo67

67 Λέει ο Κοτζιάς laquoπαρrsquo όλο που εισήγαγε [η γενιά του 30] μια νέαθεματική ή κάποιους νέους τρόπους γραφής ως τελικό αποτέλεσμα οαπολογισμός είναι πάρα πολύ πενιχρός [hellip] Το είχε πει κι οΧουρμούζιος αυτό ldquoη τόσο λίγο προικισμένη γενιά του rsquo30rdquo [hellip][Ε]τόλμησε λοιπόν να νομίζει ότι πριν από αυτήν υπήρχε το κενό ότανπριν απrsquo αυτήν είχε να κάνει μrsquo ένα Ροΐδη και με έναν Παπαδιαμάντηκαι μrsquo ένα Βιζυηνό και τους αμέσως προηγούμενούς της λχ τον ΚΘεοτόκη ετόλμησε να διακηρύξει να δηλώσει ότι δεν υπήρχεπροηγουμένως τίποτα Στρογγυλοκάθησε και μας έπρηξε τα συκώτιαraquolaquoΜόνο εκείνο που εκφράζεται μόνο εκείνο είναι μέσα στο μυαλό μαςhellipraquo(συνέντευξη) Διαβάζω 28 (Φεβρ 1980) 50 Ο Χουρμούζιος από τηνάλλη έγραφε laquoΕνθυμούμαι από τα προπολεμικά χρόνια με πόσοναυτοκομπασμό μερικοί νεοέλληνες συγγραφείς αυτής της αναιμικής σετάλαντο γενεάς του rsquo30- -και οι κριτικοί τους- μιλούσαν για τηνεισαγωγή στην Ελλάδα του κοσμοπολιτικού μυθιστορήματος αλλά και γιαldquoπίνακες ζωήςrdquo για πλατιές κοινωνικές συνθέσεις και λοιπά καιλοιπά όταν αυτοί οι λεγόμενοι κοσμοπολιτισμοί και πίνακες και οισυνθέσεις αν δεν ήταν κωμικά μαΐμουδίσματα ήταν απλούστατα

18

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

(παρά την αρνητική του κριτική για τους μεταπολεμικούς68

την οποία έχει υπόψη του ο Κοτζιάς69) και σε θεωρητικόεπίπεδο τη διάκριση ανάμεσα στο ldquoκατασκευάζωrdquo και τοldquoποιώrdquo Ο Κοτζιάς θεωρεί θεμελιώδους σημασίας τη διάκρισητου laquoποιητήraquo από τον laquoκατασκευαστήraquo70 θεωρώντας την τυχόνταύτιση των δύο laquoισόβιο εφιάλτη του πεζογράφουraquo71 Ενώπιονκάθε νέου έργου ο laquoποιητήςraquo ανακαλύπτει τα πάντα laquoεξαρχής ψηλαφητά βήμα βήμαraquo (όπ 13) σύμφωνα με τονΚοτζιά ενώ ο Χουρμούζιος υποστήριζε ότι η λογοτεχνίαlaquoδεν κατασκευάζει αυθαίρετες καταστάσειςmiddot εμπνέεται απότις καταστάσεις για να κατασκευάσειraquo72

Επιπλέον και οι δύο προσδίδουν εξίσου μεγάληβαρύτητα για τη μυθιστορηματική σύνθεση στο φλωμπερικόlaquoМаdame Bovary crsquo est moiraquo laquoΌταν ο Φλωμπέρ διεκήρυττεότι ldquoΗ Κυρία Μποβαρύ είμαι εγώrdquo θα μπορούσε εύκολα ναταυτίσει τα συναισθήματά του με τα συναισθήματα τηςηρωίδας του απέναντι του κόσμουraquo73 έγραφε ο Χουρμούζιοςενώ ο Κοτζιάς δήλωνε laquoΟ Καπάνταης είμαι εγώraquo74

Οικειοποιούμενος τη διάσημη ρήση75 και μεταμφιέζοντας τουλικό του τόσο πολύ laquoώστε ούτε ο ίδιος [να] μπορεί να τοαναγνωρίσειraquo (όπ) εν μέρει ωστόσο αυτοβιογραφούνταν Ηπαραπάνω θέση νοείται ως ο laquoτρόποςraquo76 για ένα προσωπείο

μεταμφιεσμένες ηθογραφίες που άλλαξαν το στιβάλι με το σκαρπίνιraquolaquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) ΑθήναΟι εκδόσεις των φίλων 1979 18-19 [= Η Καθημερινή (1011963)]68 Βλ laquoΛογοκακοτεχνίαraquo [Η Καθημερινή (141965)] laquoΕποχή αμορφίαςraquo [ΗΚαθημερινή (15465)] laquoΗ ldquoαισθητικήrdquo της βωμολοχίαςraquo [Η Καθημερινή (28466)] συγκεντρωμέναόλα στο Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 243-262 69 laquoΜεταπολεμικοί πεζογράφοιraquo Αληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουόπ 77-7970 laquoΗ νεοελληνική πραγματικότητα και η πεζογραφία μαςraquo Η μεταπολεμικήπεζογραφία Από τον πόλεμο του rsquo40 ως τη δικτατορία του rsquo67 όπ 32071 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo Αληθομανές ΧαλκείονΗ ποιητική ενός πεζογράφου όπ 13 72 laquoΣκέψεις για τη λογοτεχνία μας Β΄raquo όπ 19 [= Η Καθημερινή1011963]73 laquoΠεριπέτεια μύθωνraquo Ο αφηγηματικός λόγος (Έργα Ζ΄) όπ 209 [= ΗΚαθημερινή (14101954)] 74 laquoΟι λογοτεχνικοί ήρωες δεν είναι μόνο ldquoθετικοίrdquo ή ldquoαρνητικοίrdquoraquo(συνέντευξη στη Βένα Γεωργακοπούλου) Η Αυγή (921986) 75 laquoΟ διάλογος Ο Αλέξ Κοτζιάς συζητάει με τον Τάσο Γουδέληraquo όπ28576 laquoΘέλω τον αναγνώστη συν-συγγραφέαraquo (Μια συνομιλία με τον ΜισέλΦάις) όπ 88

19

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

του συγγραφέα και όχι ως ένα αμιγώς laquoαυτοβιογραφικότέχνασμαraquo (όπ) καθώς τόνιζε

laquoΚανένα από τα πρόσωπα στα βιβλία μου δεν είναι ξεπατικωμένοαπό πρόσωπο υπαρκτό είτε του στενού είτε του ευρύτερουπεριβάλλοντος ndash ακόμη και αν το πρόσωπο αυτό είναιμυθιστοριογράφος ήκαι δημοσιογράφος και ονομάζεταιΑλέξανδρος Κοτζιάς [hellip] Όλα τα πρόσωπά μου φέρουν βέβαιαστοιχεία ndash σουσούμια λόγια σκέψεις χειρονομίες πράξειςκτλ κτλ ndash που αν δεν είναι της φαντασίας έχουν αντληθείαπό την παρατήρηση γνωστών και αγνώστων Κανένα ωστόσο δενείναι ατόφιος ο τάδε ή ο δείνα Όλα είναι ένα είδοςΦράνκεστάιν [hellip]raquo77

Βασισμένος λοιπόν στην αρχή του Flaubert την οποίαασπάζεται ο Κοτζιάς ποιεί την Αιμιλία Χατζηγιάννη (οΧουρμούζιος υπέγραφε συχνά ως Αιμ Χ) ένα γυναικείοχαρακτήρα με ldquoκυπριοφανέςrdquo επώνυμο Ο Καπάνταης κατηγορείτη Χατζηγιάννη ότι είναι laquoαντιδραστική συνωμοτεί με τοκατεστημένο και τη Δεξιάraquo78 και ότι στον Ελληνικό Μήνα πουδιοργάνωσε στο Παρίσι συμπεριέλαβε laquoδιασπαστέςraquo καιlaquoαναρχοθολούραraquo laquoτο μαύρο σκοταδισμό της Δεξιάς ndashΚάσδαγλη Κοτζιάraquo (όπ 113) Ο χαρακτήρας της ΑιμιλίαςΧατζηγιάννη συντίθεται από περισσότερα αυτοβιογραφικάστοιχεία Το 1975 και ενόσω εργαζόταν στην ελληνικήπρεσβεία στο Λονδίνο ο Κοτζιάς είχε διοργανώσει έναναντίστοιχο Ελληνικό Μήνα για τον οποίο δέχτηκε σφοδρήκριτική laquoΤο ICA έκρινε πως έπρεπε να προβάλει τους δύοπιο γνωστούς ποιητές μας στο αγγλικό κοινό τον Καβάφηκαι τον Σεφέρηhellip Κατόπιν ο τόπος έχει μεγάλουςπεζογράφους τον Ι Μ Παναγιωτόπουλο τον Τερζάκη τονΚοσμά Πολίτη τον Μπεράτη Τίποταhellip Η Γενιά του rsquo30 σεκαραντίνα Και θα ήθελα να ξέρω τι θα ήταν οι νεώτεροισυγγραφείς χωρίς να έχει προηγηθεί η Γενιά του rsquo30raquo79

έγραφε ο Κ Ε Τσιρόπουλος εκφράζοντας την αντίθετη απότον Κοτζιά και τον Χουρμούζιο άποψη Ολοκλήρωνε μάλισταως εξής

laquoΠροειδοποιούμε την Κυβέρνηση και τους παραχαράκτες να μηναποτολμήσουν να οργανώσουν παρόμοιο ldquoμήναrdquo στο Παρίσι πρινσυμβουλευθούν αρμόδιους κι υπεύθυνους ανθρώπους καιπνευματικά Σωματεία και χωρίς να υπάρχουν εγγυήσεις μιας

77 laquoΑληθομανές Χαλκείον Η ποιητική ενός πεζογράφουraquo όπ 40-4178 Φανταστική περιπέτεια όπ 11279 Βλ Αλεξ Ι Νοταράς [= Κ Ε Τσιρόπουλος laquoΈνας ldquoμήναςrdquoανθελληνικόςraquo Ευθύνη 46 (Οκτώβρ 1975) 526

20

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

τίμιας και αξιολογικής επιλογής προσώπων και έργωνraquo (όπ527)

Εκτός από τον χαρακτήρα που συνθέτει και ο οποίοςldquoαποτολμάrdquo τελικά να διοργανώσει κάτι παρόμοιο στοΠαρίσι ο Κοτζιάς τολμά και κάτι ακόμα laquoΤο Νύχτααξημέρωτη Αλέξανδρε τιμήθηκε με το Κρατικό ΒραβείοΜυθιστορήματοςraquo λέει εκνευρισμένος ο ΑλέξανδροςΚαπάνταης στον Αλέξανδρο Κοτζιά στο τέλος της συνάντησήςτους laquoΕ και Το ίδιο βραβείο πήρε κι ο Τσιρόπουλοςraquo80

απαντά ο δεύτερος ως άλλο ένα κλείσιμο ματιού τουσυγγραφέα προς τον αναγνώστη που επιθυμεί να ανοίξει ένακαινούριο κεφάλαιο εκείνο των συγκαλυμμένων ή μηαυτοβιογραφικών αναφορών και του ρόλου τους Εξάλλου οldquoίδιοςrdquo ο Αλέξανδρος Κοτζιάς λέει στη Φανταστική περιπέτεια

laquoπλεονάζει το αυτοβιογραφικό υλικό ndash τόσο το εσωτερικό-βιωματικό όσο καιhellip εεεεhellip [hellip] υπάρχουν σημαδιακέςσυνωνυμίες ομοιότητες συμπτώσειςhellip [hellip] για ποιο λόγουπάρχουν Μόνο για να παραπλανήσουν τον αναγνώστη ndashφαντασμαγορικές πλαστοπροσωπίες χωρίς ουσιαστικόαντίκρισμαraquo (όπ 138)

Αυτοβιογραφική και ρεαλιστική τόσο ώστε να μηνεμποδίζει τον πεζογράφο στη δουλειά του81 laquoπροφητικήraquo82

προγραμματική πολυφωνική η Φανταστική περιπέτειαμετουσιώνει ποικίλους στόχους του συγγραφέα και κριτικούΑλέξανδρου Κοτζιά Ολοκληρώνοντας με θεματικές αναφορέςκαι συνδηλώσεις θα μπορούσαμε ίσως να πούμε ότι όπωςπίσω από τον εκμηδενισμό της όποιας διανοητικής ύπαρξηςτου Καπάνταη υπονοείται εκ μέρους του συγγραφέα και τοlaquoχρονικό μιας πτώσηςraquo83 μιας ολόκληρης χώρας με τηνπαρουσία αυτού του ανδρείκελου επίσης υποσκάπτονται απότον κριτικό Κοτζιά οι καθιερωμένες και πάγιες αντιλήψεις80 Φανταστική περιπέτεια όπ 141 Ο Κώστας Ε Τσιρόπουλος ιδρυτής καιδιευθυντής του περιοδικού Ευθύνη βραβεύτηκε το 1979 με το Α΄ ΚρατικόΒραβείο Μυθιστορήματος για το μυθιστόρημα Η επιθυμία (Αθήνα Εκδόσειςτων Φίλων 1978) 81 laquoΕύχομαι να πεθάνω σαν τον Μιχαήλ Άγγελοhellipraquo (Συζήτηση του ΑλέξανδρουΚοτζιά με διδάσκοντες και φοιτητές του Πανεπιστημίου Κρήτης) όπ28382 Τιτίκα Δημητρούλια laquoΠροφητική περιπέτειαraquo Η Καθημερινή (14-15042012)83 Βλ Ηλίας Μαγκλίνης laquoΟ Αλέξανδρος Καπάνταης είμαστε εμείςraquo[=Πρόλογος στη β΄ έκδοση της Φανταστικής περιπέτειας] Αθήνα Κέδρος2012 10

21

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22

περί νεοελληνικής λογοτεχνίας οι οποίες συνέθεσαν έναανορθόδοξο πλαίσιο ιεραρχιών της Και το πλαίσιο αυτό δενπαρουσιάζεται τούτη τη φορά μέσα από τις εμπεριστατωμένεςαπόψεις και τα τεκμηριωμένα επιχειρήματα ενός κριτικούτης λογοτεχνίας αλλά αυτοπροβάλλεται διά τουλογοτεχνικού ήρωα και τελικώς αυτοϋπονομεύεται

22