• Amlmarldizaynlamayasistematik biryaklaSlm• • ••onerlsl1.Mimari Dizaynlamada Gagda~ davranl~-

lar ve Slnlflandlrma Giri~imleriMimari olguyu gerek zaman, gerekse demekan i~erisinde fevkalade geni~ bir~er~evede tanlylp yorumlayabilme imkanl-na sahip gunumuz mimarl, bundan ~a~da~yapl sanatl i~in ~uphesiz son dereceilgin~ sonu~lar ~lkartmaslnl bilmi~tir.

Ma~ara Devri'nden bugune kadar uzanand6nemde insano~lunun geli$tirdi~i turnmekan duzenleri, turlu ayrlntllarlylaincelenip, buyuk bir a~lkllk ve tarafS1Z-llkla kamuoyunun yarglslna sunulmu~ hal-dedirJ - -

Butun bu zengin malzeme, yaplsanatlndaki bi<;:imlendirme olanaklarlnlngucunu ispat edebilecek vetenektedir.Ne var ki, herhangi bir zahmete katlan-makslzln da, yalnlzca ~evresindeki isim-siz mi~ari yapltlarlnl dikkatlice g6z-lemlemekle, ki$i soz kcnusu bi~imlendirmegUcurU~ DE dEnli farkll sonu~lardo1urdugunu derhal anllyabjlir. TarlmsalDuzen uygarllklarlnln rcsmi uslGplarlndabir turlu belirli slnlrlarl a~amayanbi~imsel rijitlik, katlllk, halk mi~a-risinde ortadan kalkar. Bi~imsel dogwa-cl110ln yerini bi~im ozgurlu~u allr (~ek.1. 2. j.

1. Goreme. gevrenin serbest duzeniy-1e butun1e§en bir yer1e§me ornegi.2. is tanbu1. Bost:anc~ 'da eksense1 si-metriye gore dizayn1anm~§ bir ev.3.istanbu1. Se1imiye'de manzarayaserbestqe aq~labi1ecek bir §eki1dep1an1anm~~ bir ev.

~agd~~ mimarinin, yani ~aglmlzl temsilEden Modern Mimari'nin de bu ozgurlukanlaYl~lnln bilineine vararak sinesindeher turlu bi~imsel egilime yer verdiginigormekteyiz. Aneak, bu egilimler bilim-sel tutumlarln ifadeleri olmaktan ziya-de sanat aklmlarl niteliginde ortaya~lklP geli~tiklerinden, ~ogunluklaisimleriyle uyu~~ayan, iddialarlylaba~da~mayan ~irtaklm tutarslZ soriu~lar-la kar~lla~lllr. Ote yandan, 1~leveilik,yani Fonksiyonalizm'de oldugu gibi, pek~ok aklmln belirli bir kavrama sahir~lkma arzusu da soz konusudur. Boyleee,bu a~ldan da baklldlglnda, ~agda~ mima-ride bi~imlencirrne ozgurlugu verinebi~imlendirme karga~aslnlh ge~erlioldugu kanlSlna varllabilir.Modern Mimari kuramellarlyla ele~tirmen-lerinin de, bildigimiz kadarlyla, durumaolumlu bir katklda bulunmadlklarlnl,hatta ortaml busb0tGn bulandlrabileeektarzda keyfI, bireysel, goreli bir taklmkategorilerle slnlflandlrmalara ba~vur-duklarlnl farketmekteyiz. Tamamen bilim-d191 sayllabileeek kubik, plastik,matematiksel, organik, ~iirsel, yenibarok,oneu vb. gibi deyimlerle yapllanlarl yada yapllaeaklarl gruplandlrmaya kalkl~makger~ek~i bir davranl~ olmamaktadlr.2.MimarI Dizaynlamada Sistematik

Yakla91m Gerekliligi

Boyleee, ortaya ~lkan ana sarun rnimarIdizaynlamayl bilimsel bir tabana oturt~mak, oradan da ge~itli olanaklarli~erebileeek ~ok-yonlu bir yakla~lmsistemi geli~tirmektir. Bunu ger~ek-le~tirebilmek i~in de, her ~eYQen encemimarI olguya bilimsel tir kimlikkazandlrabilmenin yollarlnl araYlpbulmak gerekecektir.

2.I.MimarI Olgu-Bilgi ProblemiYaklnla9maSJ

Gorsel olarak telirli bir bi~imselsonu~ta (Gestalt'te) ifadesini bulanmimarI fenomen, asllnda ~e9itli saYl venitelikteki veriden, bilgisel faktordenmeydana gelen bir problemdir. Yani,aynen felsefede en qeni~ anlarnlylatanlylp ycrumladlglmlz bilgi probfemigibi. Diger bir soyleyi Ie, mimarlolgu-nun bi~imsel sonueu-(Gestalt), bilgiolgusunun mimarllk alanlndaki sorr~ifadesinden ba~ka bir ~ey degildir. 0halde, bilgi fenomeninin olu~turulmasln-da uygulanagelen felsefi-bilimselycntemlerin, mimari problemin ~6zumundede ge~erli olabileeekleri gekinmedenileri s'irillebilir.7..7..FelsefedeBilgiye Varma Yontemleri

Antik ~a~'ln en unlu filozoflarlndan,Mantlk'ln kurueusu Aristoteles'ten buyana varllgl kabul edilegelen "bilgiedinme", "bilgiye varma" yontemleri,bilindigi uzere, deduetic (tumdengelim)ve induetio (tumevarlm) 'dlr.

~umdengelim, genelden ozele inen du~un-me, bilgiye varma yontemidir. Buna tlimel'-den tekil'e gitme de diyebiliriz. Tekilverilerden tumel dli~unceye ula~ma;bilgiye varma yontemi ise TUmevarlm'dlr.

2.3 Mimaride Bi~imsel Scnueu Elde EtmeYontemleri

MimarI projelendirme slireeini genellikleiki ayrl bolUmde toplamak mlimkUndlir.~a-ll~manln birinei a~amaSlnl olu~turan ilkbolUmde niceliksel tesbitler ve kararlar,mekan ili~kileri ve fonksiyon ~EmaSlnlgeli~tirmek soz konusudur. Bu a~amada,mimarln gorevi analizei bir bilim adamlanlaYl~ ve kimli~ine sahip clmaktlr.HenUz herhangi bir gorEe I bici~e kavue-tl'.rUlrraml~bu verilerin "nimari yaplt"halinde somutla~tlrllmalarl ise prcje-lendirme sUreeinin ikinci ve son bollimU-nU, yani dizaynlama (GestaJtuna) a~&ma-Slnl meydana getirir. Bilc~enl~ribi~imsel bir sonu~la ifadelendirmeyeybnelen dizaynclnln, bu a~amada ba~vura-bileeegi yontemler gerel ~izgileriylet0mdengelim ve tlimevarlm'dlr.Ist~r tlimdengelim, isterse de tUmcVarJT-~a elde edilmi~ bulunan bicims~lbile~keyi (Gestalt'i) olu~turan bile-~enler ise, mimaride asal fonksiyonJardive adlandn llabileeek ogele-rdir:----sozgeli~i yatak odasl, mutfak, banjO,we, sln1f, mlidlirodasl vb. gibi. OnEsI,apriorist bir yakla~lmla kel&rla~tllliantUmel formdan eldeki $em~va uygun dU98cektarzda asal fonksiyonlara inilmesi,rnimarI dizaynlamada tlimdcngelimci davre-nl~l ifade eder. Asal fonksiyonlardangiderek bi~imsel bile$keye varllmaslise, tumevarlmel tir tutumun benimsenme-si anlamlna gelecektir. Ancak, asalfonksiyonlar dive 8dlandlrdl~lmlz vekendi i~leri~de belirli bir but unlugesahip birimleri de ate ya~da~ bazlakraba gruplar halinde birarada toplamak(yatma, ya~ama, servis, idare bolumlerigibi) ya da aksine onlarl kencileriniolu~turan klsmI fonksiyonlara aylrmak(c,tL'.rma,«all $ma, yem.ek yeme, oyun oyna-

ma, istirahat etme, yatma, giyinme,ylkanma, ~ama~lr ylkama kO$eleri gibi)da mumklindur. Boyleee, mimarI dizaynla-mada tu~evarlm y6ntemi sadece asalfonksiyonlardan tlimevarlm (AFT~eklin-de yorumlanabilecegi gibi, gruplandlrll-ml$ asal fonksiyonlardan tumevarlm (GAPTV) veya klsmI asal fonksiyonlardantGwevarlm (KAFTV) yontemleri halinde dede~erlendlrllebllecektir. ~e$itli ~lk-lar ekli tabloda ~ematik clarak a~lklan-ml$tlr. A~lklama sisterri.niEe~erken,unlu mimar Louis Kahn'ln ITO MimarllkFakultesi'nde vermi~ oldugu konferansta,Mies van der Rohe ile kendisi araslndakitutum ve yakla~lm farkllllglnl anlatmatarzlnl benimsedik. Bir baklma TotalMek8n Rasyonalizmi-BrCtalizm aYlrlmlnldile getirmek isteyen Kahn, bu ama~latahtaya 1 ve 2b No.lu ~emalara benzeyen$ckiller ~izmi~ti ($ek.4-5).

2.3.1.Mimari Dizaynlamada TlimdengelimYontemi

Tlimdengelim'de, ruimar, ~e9itli sebe~ler-den atlirli,mimari gorevin tumlinlikapsa~yabileeek ceIirli bir bi~imsel sonueu(GestaIt'i) aneEoen tesbit edEr; ondakarar kliar. Ve daha oneeden geli9tirmi$oldu~u fonksiyon gemaSlnl bu bile$ke-bi~im'e yerle9tirir. Ba$ka bir soyleyi9-Ie, tlimel'den tekil'e ineeek tarzdatliIT.dengelimyontemini uygular. Boylesinebir daVranl$ta,Hugo Hearing ve HansSeharoun gibi Organlmsl Mimari (organ-hafte Arehitektur) kurueularlnln iddiaettikleri lizere, bir form-verme,bi9im-verme (Formqebung); daha doijrusu,blC;;i-i··mi zarIa kabul ettirme soz konusudcr. Nevar ki, strliktUrel, yaplsal, ~konomi~,teknolojik, fonksiyonel, idari, hattAestetik faktorle~in ~e9itli araniardabirIegerek mimari dizayniamada ~oQunIuk-Ia tlimdengelimei bir daVranl$l zorunluklldlklarl da inkAr olunaruayaeak birger~ektir .

91":2

KAF TV

Mirnarln se~ece~i bi~imler rasyonel yada irrasyonel nitelikte olabiIirler.Rasyonel bi~imler, genellikle geometrikbaklrndan dolayslzca,. dogrudan, direktelarak a~lklanabilen bi~imierdir: daire,kare, dikd6rtgEn, e$kenar li~gEn ba$tagelmek lizere, beIirli a~llara ba~ll~ekgenierie eksensel siruetriye sahipbi~imler gibi. trrasyonel bi~imier ise,geometrik yanden direkt olarak aC;;lklana-mayan, genellikle tek defaya ozgli bic;;im-lerdir. Klrlkllk ve e~risellik gerekrasyanel, gerekse de irrasy0nel bi~im-Ierde rastlanabiIeeek iki teruel dizayn-lama yoludur.

4. Tumdengelim ve Tumevar~m yontemle-rinin mimari dizaynlamadaki qe§itliuygulanma olanaklar~na ait tablo.~ema 1: onceden tesbit edilen biqim-sel sonuqtan tekil (asal) fonksiyon-lara geqi§ . ~ema 2a: grupland~r~l-m~§ asal fonksiyonlardan tumevar~m.~ema 2b: asal fonksiyonlardan tume-var~m. ~ema 2c: k~smi asal fonksi-yonlardan tumevar~m.

Yukardaki iki tanlmdan hareket ederek,yurdumuzda da (DGSA.ve tTO'de) uzunylilar hacallk etrni9 alan linllimodernAlman heykeltra91 Prof.Rudolf BeIIing'in

gebundene ve ungebundene Formen, yaniba911 ve ba~ll-olmayan ya da serbestbi~imler diye yapml$ oldugu aYlrlmln,mimari dizaynlamada ra.syonel-irrasyanelkavram kar91tll~lna paralel olarak kul-lanliabileee~i kanlSlndaYlz.Tlimdengelirninen belirgin azelligi,onceden kararla9tlrllan ister rasyonel,isterse de irrasyonel bile$ke-bi~im'inegemenIi~ini sUrdUrmesi ve de ic;;erdeolup bitenlerden, fonksiyon degi$imIe-Linden etkilenip bun~arl dl~arlyayansltmamasldlr (~ek.6-10).

2.3.2.Mimari Dizavnlamada TlimevarlmYontemi

Felsefede Gldu~u gibi, mimaride detUmevarlru ytnterninin amael tekil'dentlim'e varmak~lr. Yukarlda de~indigiruizlizere, mimari tlirnevarlm'dase~ilenba$langl~ bilegenlerine gore ba~llea liC;;farkll a9amaylo kar91Ia~;m.akrr.limkundlir.

5. Tumde dim, grupland~r~lm~§ asalfonksiyon lrdan tumevar~m ve k~smiasal fJnk iyonlardan tumevar~m yon-temlerinin ayn~ program ve fonksiyon§emas~na sahip bir tek-aile evineuygulan~§~n~ gosteren ornekler.Sol-daki sutun rasyonel,sagdaki sutunise (serbest egrisel ve serbest k~-r~k olmak uzere) irrasyonel 9al~§-malara ayr~lm~§t~r.

0=

6. Belirli bir program~n ~er~evesin-de geli§tirilen fonksiyon §emas~n~ntumdengelim yontemiyle bir rasyonelforma (kare'ye) yerle§tirilmesi. 9a-l~§ma bi~imsel bile§keden bile§enle-re ini§i orneklendiriyor.7,8. Eksensel simetriye gore geli§-tirilmi§ iki rasyonel bi~imden tum-dengelim yontemiyle elde edilmi§ ikiayr~ ev plan~.9,10. lrrasyonel tiimdengelim (ser-best egrisel) anlay~§~ i~erisindebi~imlendirilmi§ iki ayr~ ev proje-sine ait plan ve maket. Plan~ veri-len ornekte, ortii sistemini kolaycahalledebilmek amac~yla muntazam ara-l~kl~ bir kolon sistemi de dii§iiniil-mu§tur. Gerek rasyonel,gerekse deirrasyonel ~al~§malarda tiimdengelimyontemine ozgii belirleyici karakter,i~teki asal fonksiyon degi§imleri-nin,cepheye kadar dayanan boliinmele-rin d~§ formu herhangibir §ekildeetkilememesi.

----i

- - hI I

DD DO CPl~IO DO 00

B 0 0 0 Q~ f'X Jv1i---siilJ111 Il.Jl

11 L.l.2.S..L u

1If

~L1~m.r--

~\/\ """'----

ADD

2.3.2.l.Gruplandlrllml$ Asal Fonksi-yonlardan Tlimevarlm Yontemi

Belirli bir mimari ~6revin programlndabelirtilen asal fonksiyonlarl mimar,UygUL g6rdG~li takdirde, Kendi aralarlridagruplandlrabilir. EkoLoreik, teknolojik,for.ksiyonel, estetik fakt6rlerden.biri,birka~l ya da tUmQ bbylesine bir grup-la$mayl yararll kllabilir. B6y:pce,gruplarl hareket noktasll bile$en ola-rak kabul eden bir tUmevarlmla kar$lla-

.$lllr. Gruplandlrllml$ fcnksiyonlarlbarindlran bi~imlE:r, tlimdengelim yonte-minin ~er~evesjr.de, asal fonksiyonbile$enlerine ayrlllriar. Ba~ka birdeyimle de, Kendi i~lerinde asal fonksi-yon degi$imlerinden etkilenmezler. Orne-l:jin,bir evde yatak odalarl.yl? banyoyubarlndlran rasyonel veya irrasyonelgrup bi~imi dl$ konturuyla egemenli~inisurdurur. Demek oluyor ki, gruplandlrll-ml$ asal fonksiyonlardan tumevarlm,ger~ekte salt tumdengelimle salttumevarlm araslnda bir orta-y6ntemkarakterine sahip ol~aktadlr. Genellikle,'1er iki salt y6ntemil! faydall y6nlerini~ir ara-~6zume sl~dlrmaya ~all$lr ($ek.11-12 .

2.3.2.2.Asal Fonksiyonlardan TumevarlmY6ntemi

Bu y6ntemde, mimar programda belirtilenasal fonksiyonlarl temel bile$enlerhalinde yorumlayarak, buradan konununtumel ~6zumunu ifade eden bi~imselbile$keye gider. Organlmsl Mimari'ninileri surdu~u, "form-verme yerine form-

11.Grup1and~r~lm~§ fonksiyon1azdantDmevar~ma ait rasyone1 bir 6rnck.Burada yatma,ya§ama ve servis grup-1ar~n~n iqerisinde top1anan asalfonksiyonlar sonuq olarak Dq dikd6rt-genden meyda;;" gelen bir biqimse1bi1e§kede son buluyor1ar.

12. yine GAFTV y6ntemini bu defa ir-rasyone1 olarak ifade eden bir qa1~§-ma .

13. Asa1 fonksiyon1urdan tumQVur~myontemiy1e gQ1i~tiri1mi~ bir plan.Bu fonksiyon1ar~ bar~nd~ran rasyu-ne1 (dikdortgen ve kare) hacim1e-rin herhangibir d~~ zorlamuya uy-rat~lmaks~z~n teki1 'den tum'e Vdr-d~r~ld~k1ar~ farko1unmaktad~r.

14a. AFTV yontemine ait irra~yonel(serbest k~r~k) bir ornek.14b. Plan ve perspektiv.

------ ----,II

EJoOJo

00oDD00

~

bulma (Formfindung)" ilkesi asal fonksi-yoniardan tlimevarlm yonteminin irrasyoneldaIlnda daha da beIirginIe9ir. Nitekim,her asal fonksiyon de~i9imi kendisiniyeni bir bi9imsel kimIikle ifade edebil-di~inden, burada artlk bir asal fonksi-yonun di~erini etkilemesi ya da tlim'lintekil'i egemenIi~ine aimasl, onun ozglir-Iliglinliklsltiamasl soz konusu oimamakta-dlr. ~a~da9 aklmlardan Brlitalizm,dika91saIIlk ilkesi gergevesinde fonksi-yon sorumIuIu~u arayarak rasyonel tlime-varlmCl bir yontemin savunucusu ve deuygulaylclsl oImu9tur ($ek.13-I4).

2.3.2.3.Klsmi Asal FonksiyoniardanTlimevarlm Yontemi

Asal fonksiyoniarl kendi i9Ierinde debiIegeniere aylrarak, bunlardan hareket-Ie bi9imsel sonufa (GestaIt'e) gitmeyontemi ise klsmi asal fonksiyoniardantlimevarlm'dlr.Burada, asal fonksiyonubarlndlran tekil bi9im de, klsmi fonksi-yoniarl ifadelendiren rasyonel veyairrasyonel (yani dika91sal ya da serbestklrlk, serbest e~risel) par9aIarlntlimevardlrlimaiarlyia eide ediImi9 olur.

Bir yandan Brlitalizm, 6te yand~n daOrganlmsl Mimari'nin tezieri, bizcc buyonte~le en sagiam lemcllere oturtuImu9oimaktadlr. Gercektcn de. klsmi asalfonksiyoniardan tlimevarlm mimari konuyuoIu9turan ge9itii asal fonksiyoniaragerek ylizolGlimselyaY1Ima, gerekse debi9imsel geIi9me baklmlarlndan fevkalSdegeni$ oianaklar tanlyan bir yontemdir($ek.15-I9) .

Asal ya da klsmi asal fonksiyoniardantlimevarlm yonteminin en onemii saklncasl,ozellikle de irrasyonel orneklerde sonderece hareketIi, girintiIi-91klntlllbi9imsel sonu9Iarln uygulama baklmlndangosterebiIecekleri zorIuktur. Bununyanlba$lnda, her fonksiyonun hakklnlverebilme 9ahaslndan do~masl gerekenbi9imsel zenginIi~in yerini, sorumsuzeIIerde kuru bir bi9imciIi~in aiabilmetehIikesini de unutmamak ISzlmdlr. Nevar ki, bu yontemi birtaklm yuvariakISflarla de~il de, bir sistem halindecrtaya koydu~umuz takdirde, dizaynclnlntutumu da, vardl~l sonu9 da tlimevarlmlnsaklncalarlndan 90k yararIarlnl dilegetiren bir niteIi~i kavu$acaktlr.

15,16. Klsmi asa1 fonksiyon1ardantumevarlm yontemiy1e dizayn1anml§,benzer program ve fonksiyon §ema1liki ev p1anl.Dika~lsa11lk muhafazaedi1mek1e beraber,asa1 fonksiyon-1arln klsmi yorum1anl§lnda buyukbir ozgur1uk soz konusu olabi1mek-tedir.

17,18. Yine KAFTV yonteminin budefa irrasyonc1 (serbest klrlk)bir an1aYl§la uygu1anl§lnl goste-ren iki ayrl ev p1anl.Asa1 fonk-siyon1arln didik1enip yorum1anma-slnda mimara buyuk olanak1ar ta-nlyan boy1esine bir davranl§ln ay-nl oranda sorum1u1uk yuk1edigi debir ger~ek.19a, 19b. Aynl turde ge1i§tiri1mi§bir ornekten plan ve perspektiv.

~imdiye kadar a9lkladl~lmlz saf yontem-lerin dl$lnda, belirli bir mimari konu-nun bi9imsel sonucuna kavu$turulmaslndage$itli yontemlerin karl$lmlnl yapabilmeolana~l da vardlr. Gerekli ve yararllgordli~litakdirde, mimar asal fonksiyon--lardan bazllarlnl gruplapdlrabilece~igibi, bazllarlnl da klsmi fonksiyonlaraaYlrlp, bi9imsel sonuca ondan sonravarabilir. Aynl $ekilde, rasyonellik -irrasyonellik baklmlndan da mimarlntercihleri olabilir (~ek.20-22).

Aristoteles'ten bu yana Felsefe'de"bilgi edinme" yontemleri olarak kendinikabul ettirmi$ bulunan Tlimdengelim veTlimevarlm yonternlerinin rnirnaritasarla-maya her tlirlligorelilikten uzak,bilirnsel a9lkllga ve kesinli~e sahipbir s~stern getirdikleri kanlslndaYlz.Mirnari yaratrnanln ge$itli lilkelerdekidlinklive buglinkliorneklerini gozdenge9irdi~irnizde, davranl$larln, resrnioldu~u gibi isirnsiz rnirnariorneklerindede, yetkinlik dlizeyine ula$tlklarlndayUkardaki yonternlerin paraleline girdik-lerini gorlirliz.~a~da$ mirnarln bjlrnesigereken husus, belirli bir mirnari konuyubelirleyen faktorlerin 90k-yonlli oldu~u,ve ancak bunlarln a~lC basan yonlerikesinlikle ortaya konduktan sonradizaynlarna yonteminin se9ilebilece~ihususudur.

20. Servis ve yatma bo1um1eriAFTV rasyone1,ya§ama bo1umu iseKAFTV irrasyone1 (serbest k~r~k)yontem1erine gore dizayn1anm~§bir eve ait maket.21. Servis bolumunde AFTV rasyone1,diger bo1umlerinde ise KAFTV ir-rasyonel (serbest k~r~k) yontem-leri uygulanm~§ bir ornege ait plan.22. Servis bo1umunde GAFTV rasyonel;yatma bolumunde AFTV rasyonel;ya§a-ma bo1umunde de KAFTV irrasyonel(serbest k~r~k) yontemlerin uygulan-mas~yla geli§tiri1mi§ bir ev proje-sine ait plan.

1,2: Fotograf 1ar Bu1ent dZER; 3:Fotograf E.ALOK - 50 Y~l~n TurkMimarisi.Metin Sozen,Mete Tapan.t§ Bankas~ Yay~nlar~; 4 - 22 :DGSA ve DGSAMYO) ogrenci r;;:a1~§ma-1ar~.