margheritella. il più antico liber iurium del comune di viterbo, roma, istituto storico italiano...
TRANSCRIPT
Viterbo
Margheritella : il più antico liber iurium del Comune di Viterbo / [a cura di] Cristina Carbonetti
Vendittelli. - Roma : nella sede dell'Istituto, 1997. - XLIII, 118 p. ; 26 cm. - (Fonti per la storia
dell'Italia medievale. Antiquitates ; 6)
(IT-MiFBE)FMA0006_LO10434906
The digital reproduction of this work is licensed under a Creative Commons Attribution -
NonCommercial - NoDerivs 3.0 Unported License. Permissions beyond the scope of this license
may be available at [email protected].
La riproduzione digitale di quest’opera è distribuita con la licenza Creative Commons -
Attribuzione - Non commerciale - Non opere derivate 3.0 Unported. Permessi oltre lo scopo di
questa licenza possono essere richiesti a [email protected].
ISTITUTO STORICO ITALIANO
PER IL MEDIO EVO
FONTI PER LA STORIA DELL'IT ALIA MEDIEVALE
CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
MARGHERITELLA Il più antico liher iurium
del comune di Viterbo
ROMA NELLA SEDE DELL'ISTITUTO
PALAZZO BORROMINI PIAZZA DBLL'Ol.OLOGIO
1997
ISTITUTO STORICO ITALIANO
PER IL MEDIO EVO
FONT I
PER LA
STORIA DELL'ITALIA MEDIEVALE
ANTIQUITATES
6
ROMA NELLA SEDE DELL ' I STITUTO
PALAZZO BORROMINI
PIAZZA DELL'OROLOGIO
1997
CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
MARGHERITELLA Il più antico liber iurium
del comune di Viterbo
ROMA NELLA SEDE DELL'ISTITUTO
PALAZZO BORROMINI PIAZZA DELL'OROLOGIO
1997
Opera pubblicata con il contributo del Comitato Nazionale per le Celebrazioni
dell'VIII Centenario della Nascita di Federico II
ISSN - 0392 1832
Stabilimento Tipografico «Pliniana» - Selci-Lama (Perugia) - 1997
INTRODUZIONE
1. Margheritella
La Margheritella è il più antico Liber iurium del comune di Viterbo che si sia conservato. Si tratta a prima vista di un cartulario di dimensioni quasi insignificanti a confronto con gli altri quattro manoscritti documentari del Comune; ciononostante l'analisi del cospicuo materiale " messo a registro" a Viterbo nel corso del Duecento dall'amministrazione comunale ha dimostrato essere proprio questo, non soltanto il più vetusto, ma anche l'unico vero e proprio Liber iurium duecentesco superstite (1).
Attualmente presso la Biblioteca comunale " degli Ardenti " a Viterbo, dove è depositata la parte più antica dell'archivio del Comune insieme ad altri ricchi fondi pergamenacei, si conservano ben cinque codici documentari, quattro dei quali redatti interamente nel corso del XIII secolo (Margheritella, M2, M3 e M4), ed uno (Ml) risalente solo parzialmente al Duecento (cc. 1-138) (2). Di tutti però soltanto Margheritella e la seconda sezione di Ml possono veramente essere riconosciuti come Libri iurium: entrambi infatti sono di fattura unitaria, risultato di un sistema di stesura continua - " in progress " - anche se non regolare, ed appaiono inoltre destinati a contenere gli atti di maggiore rilevanza
(1) Si accennano qui per grandi linee i tratti più peculiari del processo di " messa a registro " della documentazione comunale viterbese nel corso del Duecento. Per una dettagliata ricostruzione dcl quadro documentario, della prassi di registrazione e di autenticazione e, in generale, per quanto attiene l'attività document;tria del comune di Viterbo nel suo complesso articolarsi ed il programma di razionalizzazione e conservazione dcl proprio patrimonio documentario messo in atto dal Comune stesso nel secolo XIII si rimanda a Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro.
(2) La redazione della seconda sezione di Ml (cc. 139-224) fu avviata negli anni Settanta del Trecento, ma fu proseguita con regolarità solo a partire dal 1430; si interrompe nel 1632. Cfr. in proposito ibid., pp. 30-35 e 122 s.
VIII CRISTINA CARBONETTJ VENDITTELLI
giuridica per il Comune, secondo un criterio di selezione che tiene conto esclusivamente della definizione e dell'attestazione dei diritti giurisdizionali, economici e patrimoniali che il Comune stesso poteva vantare.
Gli altri cartulari, invece, si configurano come codici fattizi, risultato di un condizionamento effercuato in età moderna, a seguito del quale furono assemblaci fascicoli che in origine costituivano altrettante unità codicologiche distinte, nate cioè come tanti piccoli registri monotematici, " fascicolidossier " di agevole e pratica consultazione, che potevano essere aggiornati con estrema facilità anche a distanza di molti anni dalla loro primitiva redazione (3). Ciò era possibile grazie al sistema di scrittura cosiddetto « acarnario » adottato dai notai viterbesi per la redazione di questi registretti, ossia all'uso di disporre la scrittura solo sulle " faccie-carne " del foglio in modo tale che a due carte scritte disposte " a baciare " se ne alternassero sempre due bianche (4
). Questo particolare sistema di disporre la scrittura, unito al fatto che si faceva sempre in modo che il testo di un documento non oltrepassasse mai lo spazio di una singola carta, rendeva ogni foglio del fascicolo perfettamente autonomo dagli altri e consentiva quindi di cambiare l 'ordine dei fogli o anche di sottrarne o di aggiungerne altri in tempi successivi a quelli della redazione del nucleo originario, senza per questo compromettere la leggibilità e la comprensibili tà dei documenti trascritti vi.
Tale espediente, che accomuna tutti i " fascicoli-dossier " di cui sono composti i cartulari viterbesi con la significativa eccezione di Margheritella e della seconda sezione di M 1, costituì una valida risposta del notariato locale all'esigenza di razionalizzazione del materiale documentario conservato dal
(3) Per quanto attiene alle differenze formali e funzionali esistenti tra i due prodotti documentari scaturiti dall'attività di " messa a registro " del comune di Viterbo nel Duecento, «fascicoli-dossier» e Libri iurium, si veda ibid., pp. 107-121.
(4) Sul sistema di impaginazione e scrittura cosiddetto "acarnario ", utilizzato dai notai viterbesi non solo in ambito comunale ma anche ecclesiastico ed impiegato anche in altri Comuni di area umbra per la " messa a registro " dei documenti , cfr. ibid., pp. 132-138.
INTRODUZIONE IX
Comune, fattasi evidentemente sempre più pressante già a partire dai primi decenni del Duecento. Su questi fascicoli infatti i documenti venivano travasati secondo un criterio che privilegiava l'omogeneità dell'argomento trattato dai singoli atti, in modo che fosse più facile reperirli in archivio senza dover ricorrere agli originali redatti su pergamene sciolte, che erano invece custoditi gelosamente ed esclusi da qualsiasi forma di consultazione. A partire dal Trecento poi i numerosi " fascicoli-dossier ", che erano stati prodotti nel corso del secolo XIII e che fino ad allora erano stati conservati separatamente l'uno dall'altro, cominciarono ad essere rilegati in registretti (anch'essi il più delle volte " monotematici") (5); nel Seicento, infine, quando evidentemente era totalmente venuta meno la loro originaria funzionalità, essi furono condizionati nella forma in cui si presentano oggi: rilegati e suddivisi in cinque cartulari, dei quali solo quattro ancora conservati (6
). Ma il tutto fu realizzato senza alcun criterio, come dimostra il fatto che in alcuni cartulari (M4 in particolare) si alternano oggi fascicoli di identico contenuto (7).
I diversi sistemi attuati dal comune di Viterbo nel corso del Duecento per rendere più razionale la conservazione del proprio patrimonio documentario, si articolarono in una molteplicità di interventi che spesso sembrano sovrapporsi ma che in realtà denotano una maturità documentaria non irrilevante. L'analisi della documentazione oggi conservata e, soprattutto, delle diverse forme di " messa a registro " attuate, denota l'adozione di modalità diverse dettate spesso dalle differenti e molteplici esigenze di funzionalità che l'amministrazione comunale avvertiva. Cosi come i diversi momenti in cui tali operazioni vennero iniziate ed i tempi stessi con i quali esse furono poi realizzate e portate a compimento riflettono in pieno le alterne fasi della vita politica ed amministrativa del Comune (8
).
(5) Cfr. ibid., pp. 120 s. (6) Si veda in proposito ibid., pp. 93-104. In particolare, per l'identifica
zione e la ricostruzione del cartulario disperso ricordato nel Seicento come «Tomo quinto dei registri», si vedano le pp. 93-100.
(7) Per quanto riguarda la particolare struttura di M4 dr. ibid., pp. 56-79. (8) Cfr. in proposito ibid., pp. 179-184.
X CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
Il primo intervento del quale siamo a conoscenza riguardò proprio l'impianto del Liber iurium, il quale fu iniziato quasi certamente nel 1240, o immediatamente dopo, per essere interrotto quasi subito (forse nel 1245 o 1246), negli anni difficili che seguirono alla vittoria dei guelfi viterbesi e all'allontanamento della fazione ghibellina e del presidio imperiale dalla città {9
).
Il cartulario fu realizzato quasi certamente in tre esemplari identici, contenenti gli stessi documenti posti nella medesima successione; uno fu redatto molto probabilmente sulla base degli originali allora esistenti in archivio, mentre gli altri due vennero copiati sincronicamente utilizzando quale exemplar il primo (10
). Oggi tuttavia Margheritella è l'unico rappresentante superstite di questo Liber iurium viterbese, né esiste più alcun frammento di cartulario nel quale si possano riconoscere i resti di esemplari simili ad esso, così come del resto sono andati perduti quasi tutti gli originali degli atti che vi erano stati travasati, tanto che Margheritella rappresenta oggi per molti dei documenti trascrittivi il testimone più antico e più vicino all'originale.
La circostanza che ben due interi cartulari siano potuti andare perduti dal Duecento ad oggi, seppure testimonia le spesso difficili e travagliate modalità di trasmissione delle fonti documentarie medievali, non dev'essere tuttavia considerata eccezionale, specie se vista in rapporto alla entità delle dispersioni che hanno interessato la documentazione viterbese (11
) ed ai pesanti interventi di ricondizionamento messi in atto già a partire dal tardo medioevo. La stessa Margheritella si presenta oggi mutila di alcune carte ed è inoltre accertato che dal momento della sua redazione fino ad oggi essa è stata sottoposta ad almeno tre diversi interventi di ricondizionamento che hanno finito per stravolgerne totalmente l'assetto originario. Una prima volta già nell'ultimo
(9) Sui motivi che portarono alla interruzione del primo cartulario ed ali 'impianto, di Il a pochi anni, di un secondo che sostituisse totalmente il più antico, riproducendo anche in parte i documenti che erano stati trascritti su q L?ello ma modificandone la distribuzione interna, dr. ibid., pp. 126-132.
(10) Cfr. ibid., pp. 138-145. (11) Cfr. ibid., pp. 81-106 e 144 s.
INTRODUZIONE XI
quarto del Duecento, forse proprio in occasione della realizzazione di un globale e massiccio riordinamento del diplomatico del Comune sfociato nella redazione di un repertorio analitico della documentazione, il « Liber memorie» del 1282 (12
).
In quella circostanza il cartulario venne rilegato all'interno di un registro formato dall'accostamento di una serie di fascicoli redatti da notai diversi ed in tempi diversi, senza rispettare alcun ordine né tematico né cronologico ma con il solo intento di riunire in un unico contenitore tutti i fascicoli dove erano stati trascritti i più antichi documenti del Comune ('3
).
Le sue carte vennero poi estrapolate dal registro duecentesco e legate in un altro manoscritto di poco più di trenta carte, ricordato nel Seicento come « tomo sesto dei registri » del comune di Viterbo, di seguito ad un quinterno le cui carte erano state numerate da 1 a 10 ('4
). L'ultimo condizionamento fu realizzato nell'Ottocento, quando i fogli di Margheritella furono nuovamente rilegati e rinumerati (stavolta però per pagina) ed il cartulario assunse l'aspetto attuale, quello cioè di un manoscritto membranaceo di mm. 310 X 220 circa, composto di 28 carte distribuite in 3 fascicoli di diversa consistenza: un ternione con l'aggiunta di due carte in origine appartenenti allo stesso foglio poi tagliate e nuovamente rin-
(12) La redazione del « Liber memorie omnium privilegiorum et instrumentorum et actorum communis Viterbii » fu terminata, come si legge nel prologo del repertorio, nel gennaio 1283, ma l'operazione preliminare di ricognizione dei documenti fu conclusa intorno alla metà dell'anno precedente: il più recente dei documenti registrativi risale infatti al maggio 1282 (Carbonetti Vendittelli, « Uber memorie», p. 152, reg. n. 414). Vi sono descritti 414 documenti, 220 dei quali conservati come pergamene sciolte e 194 trascritti su un totale di 16 fascicoli . Sulla sua struttura, sulle modalità seguite per la descrizione degli atti, nonché sulle motivazioni che dovettero spingere il comune di Viterbo ad attuare una cosl massiccia opera di ricognizione si veda ibid., pp. VII-XLV.
(13) Sulle vicende e la composizione di questo cartulario fattizio, definito dal redattore del « Liber memorie » « registrum quod est VII quaternorum ligatorum simul in quo exemplata sunt omnia instrumenta et privilegia vetera communis Viterbii » cfr. ibid., pp. XXI-XXIV e Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro, p. 111 s. Di questo registro le carte di Margheritella costituivano il quinto e sesto fascicolo.
(14) Per quanto riguarda la struttura del «tomo sesto dei registri» e la sua ricostruzione ipotetica effettuata sulla base delle informazioni fornite dall'inventario seicentesco conservato in BCV, Sala II.F.5.7, dr. ibid., pp. 100-104.
XII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
collate, un quaderno e un bifoglio ('5). Al manoscritto così
ottenuto, divenuto allora «Appendice al vol. I delle Margherite» ma conosciuto anche con il nome di « Margheritella », fu premesso infine un «elenco degli atti contenuti» ('6
).
Anche se l'assetto attuale di Margheritella ci presenta un cartulario completamente stravolto rispetto a quello che doveva essere il suo impianto originario, è stato ugualmente possibile restituirne la struttura e l 'ordine che i documenti avevano al suo interno tramite le informazioni contenute nel « Liber memorie», che tanta parte ha avuto nella ricostruzione del quadro della documentazione comunale viterbese del Duecento (1 7
). Ciò ha consentito anche di formulare alcune ipotesi su quelli che furono i tempi di redazione del più antico Liber iurium di Viterbo {18
). Non a caso la compilazione si apriva con due solenni diplomi di Federico II con i quali l'imperatore aveva elargito ai Viterbesi, nel settembre del 1240, concessioni di grande portata, come il diritto di tenere annualmente un grande mercato quindicinale al quale sarebbero potuti convenire «Transalpini simul et Italici » (documento trascritto sulla carta iniziale di Margheritella, caduta) (1 9
) e quello di battere moneta con l'effige dell'imperatore, insieme alla possibilità di erigere in Viterbo il palazzo imperiale (con tutte le implicazioni giuridiche che la cosa comportava) e alla promozione della città a « caput regionis et provincie <Tuscie) » (doc. 5). È molto probabile infatti che la redazione del Liber iurium abbia avuto inizio proprio a seguito del rilascio di quei diplomi, quando, dopo· l'occupazione del Patrimonio da parte di Federico II e l'al-
(15) Per quanto riguarda la descrizione analitica del manoscritto, la sua attuale composizione, il tipo di scrittura impiegato e le diverse mani che è stato possibile riconoscere ed individuare, nonché le ipotesi avanzate circa i tempi di redazione, cfr. ibid., pp. 21-30, dove si propongono anche alcuni schemi ricostruttivi del cartulario originario.
(16) Cfr. ibid., p. 105 s. (17) Ibid. e in particolare pp. 81-91 e 147-154. (18) Ibid. pp. 126-128. (19) Carbonetti Vendittelli, «Liber memorie», p . 117, reg. n. 332. Del
documento restano oggi soltanto le copie autentiche effettuate nel 1253 dal notaio Stephanus su due fascicoli legati in seguito in M4 (cc. l 7v e 25v). Per il testo si vedano Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 445 s. n. À'V e Huillard Bréholles, Historia diplomatica Friderici secundi, V /2, p. 1044.
INTRODUZIONE XIII
leanza conclusa con i Viterbesi, l'imperatore esercitava ormai piena ed indiscussa signoria sulla città, e che proprio per sottolineare questo rapporto improntato alla « immensa fides » dei Viterbesi (come si precisa nel dettato del secondo dei due diplomi) si decise di iniziare il Liber con i due :solenni documenti federiciani che evidenziassero in maniera palpabile il fatto che Viterbo si riconosceva a tutti gli effetti come città imperiale. Il Liber proseguiva con la trascri-zione di due altrettanto importanti concessioni (anch'esse di matrice imperiale) fatte quasi settant'anni prima, nel 1172 e nel 1174, dall'arcivescovo Cristiano di Magonza, allora legato ·di Federico I in Italia (docc. 6 e 7).
Dopo quelle prime registrazioni la redazione del Liber :si interruppe temporaneamente (in coincidenza con la defezione di Viterbo dalla causa imperiale avvenuta nel settembre 1243), per riprendere solo verso la fine del 1244, in ·seguito alla sconfitta del partito imperiale viterbese ed al ritorno della città alla fedeltà alla Chiesa. La cesura è ben evidenziata non soltanto dal punto di vista contenutistico ma anche dal fatto che in Margheritella, caratterizzata sempre ·dalla scrittura continua, solo in questo caso non è stata completata una carta: la pagina 8 è stata infatti lasciata in bianco dopo aver scritto una sola riga, quella con la quale si chiudeva il secondo diploma di Cristiano di Magonza (doc. 7), e la scrittura riprende a quella successiva (p. 9) con la trascrizione di dieci lettere pontificie. Si tratta di nove lettere di Innocenzo IV, emanate tra l'ottobre 1243 ed il luglio 1244 '(docc. 8-15, il nono era trascritto su una carta deperdita) (2°), ed una di Gregorio IX, del 5 marzo 1235 (anche questo documento era stato copiato su una carta che poi è andata
(20) Le lettere pontificie sono introdotte da un breve prologo dal quale ·si apprende che la loro trascrizione fu effettuata nel 1244, al tempo del podestà Feber Bonifacii Guidonis Guiscardi de Lambertaciis de Bononia che resse tale carica dal 13 novembre 1244 al 7 settembre 1245. (Kamp, Istituzioni comunali, p. 80). Per quanto riguarda l'ultima lettera di Innocenzo IV, del 16 marzo 1244, che era stata trascritta su una carta oggi deperdita di Margheritella, cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 121, reg. n. 344. Del ·documento restano due copie autentiche del 7 dicembre 1253 eseguite dal notaio Stephanus: M4, cc. 23v e 31v.
XIV CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
perduta) (21). Il primo fascicolo di Margheritella si chiudeva
con la copia di un « instrumentum scindicatus » del 24 luglio 1241 (trascritto evidentemente di seguito alla lettera di Gregorio IX sulla stessa carta poi caduta) (22
).
Nel secondo fascicolo di Margheritella (così come lo descrive il « Liber memorie ») erano stati trascritti ventiquattro documenti risalenti al periodo compreso tra il 1170 ed il 124 3; tra questi trovavano posto una serie di quietanze rilasciate da personaggi che avevano ricoperto la carica podestarile in Viterbo e molti atti riguardanti le più antiche acquisizioni territoriali effettuate dal Comune nonché la signoria da esso esercitata su alcuni castelli del territorio. La successione dei documenti, così come si ricava dal « Liber memorie», era la seguente: docc. 2-4, 19-35, 16-18 e 1 (23
).
I documenti trascritti su Margheritella non presentano alcuna forma di autenticazione ed il cartulario si configura come una raccolta di sole trascrizioni in forma semplice; o, almeno, così esso ci appare oggi. Tuttavia, pur non potendo escludere del tutto che nelle perdute carte iniziali o finali del Liber originario trovasse posto una qualche forma di autentica globale riferita all'intero corpus documentario, è indubbio che esso venisse considerato comunque autentico a tutti gli effetti e ciò trova ampia conferma in numerosi altri esempi di cartulari comunali non solo duecenteschi per i quali è stato accertato che l'insieme dei documenti trascrittivi, pur privi delle solemnitates atte ad attribuirgli una veste di autenticità, acquisivano ugualmente piena credibilità per il solo fatto di essere stati inseriti in una raccolta che di per sé era comunque considerata un « autenticum » a tutti gli effetti (24
).
(21) Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 122, reg. n. 345. Anche di questa lettera si conservano due copie autentiche del 7 dicembre 1253 redatte dal notaio Stephanus: M4, cc. 23v e 31v; nonché un'altra del notaio Scambius Iohannis Sperati del 10 maggio 1266: Ml, c. l7v.
(22) Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 122, reg. 346. Del documento si conserva oggi il solo originale su pergamena sciolta: ACV, perg. 57.
(23) Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», pp. 122-132, regg. nn. 347-369.
(24) Si vedano in proposito le osservazioni di Antonella Rovere (I «Libri iurium », pp. 186-187). Per quanto riguarda il caso specifico di Margl::eritella cfr. Documenti su libro, pp. 30 e 175-178.
INTRODUZIONE xv
2. La tradizione dei documenti trascritti su Margherite/la
La tradizione dei trentacinque documenti trascritti su Margheritella si presenta complessa e variamente articolata: solo di nove documenti si conserva ancora l'originale ed inoltre il numero dei testimoni per ciascun documento varia da un minimo di tre ad un massimo di sette.
Escludendo le copie ex originali o ex autentico originali, che costituiscono un numero esiguo (solo nove) e che testimoniano una discendenza diretta e sicura, disponiamo di settantotto copie autentiche di autentica instrumenta (tre delle quali tratte da un liber comunis (25
) e due prive di riferimenti riguardo alla natura deil'exemplar), di quattro copie semplici ed infine di due copie autografe (tratte forse dall'originale), per un totale di novantatré testimoni; a questi si aggiungono le trentacinque copie di Margheritella e i nove originali, che fanno salire il totale a centotrentasette.
Si è già detto che in origine la successione dei documenti trascritti su Margheritella era la seguente: docc. nn. 5-15, 2-4, 19-35, 16-18, l; vediamo ora nel dettaglio per ogni singolo documento quali sono i rappresentanti ancora esistenti o dei quali si ha notizia certa:
DOCUMENTO 5: 1240 SETTEMBRE, FAENZA
1) ACV perg. 55 originale. 2) Margheritella p. 5. 3) M4 fase. 3, c. 18r copia autentica redatta ex autentico
privilegio scritto in alio quodam libro comunis Viterbii dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
4) M4 fase. 4, c. 26r copia autentica redatta ex autentico privilegio dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 6: 1172 MARZO 19, SIENA
1) ACV perg. 11 originale. 2) Margheritella pp. 5-7.
(25) Sei di queste settantotto copie sono tratte da exemplaria e quattro ex principalibus litteris, tutte comunque sicuramente copie autentiche.
XVI CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
3) M4 fase. 3, c. 19v copia autentica redatta ex autentico privilegio scritto in quodam libro comunis Viterbii dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
4) M4 fase. 4, c. 27v copia autentica redatta ex autentico privilegio dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 125 3.
5) M4 fase. 7, c. 50v copia autentica redatta ad exemplar dal notaio Giovanni Protogeni ed autenticata il 9 dicembre 1253.
6) M4 fase. 8, c. 58v copia autentica redatta ad exemplar dal notaio Giovanni Protogeni ed autenticata il 9 dicembre 1253.
7) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Egidio nel 1253 (cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 111 s., reg. n. 322).
DOCUMENTO 7: 117 4 FEBBRAIO 13, FOLIGNO
1) ACV 13 originale. 2) Margheritella p. 7 s. 3) M4 fase. 3, c. 20r copia autentica redatta ex autentico
privilegio scritto in libro comunis V iterbii dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
4) M4 fase. 4, c. 28r copia autentica redatta ex autentico privilegio dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253 .
5) M4 fase. 7, c. 49r copia autentica redatta ad exemplar dal notaio Giovanni Protogeni ed autenticata il 9 dicembre 1253.
6) M4 fase. 8, c. 57r copia autentica redatta ad exemplar dal notaio Giovanni Protogeni ed autenticata il 9 dicembre 1253.
7) Ml fase. 1, c. l 7v copia autentica redatta ex originali autentico sigillato sigillo cereo pendenti filis siricis . . . dal notaio Scambio di Giovanni Sperati ed autenticata il 10 maggio 1266.
8) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Egidio nel 1253 (cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 111, reg. n. 321).
DOCUMENTO 8 : 1244 GIUGNO 20, CIVITACASTELLANA
1 ) Margheri tella p. 9. 2) M4 fase. 3, c. 21v copia autentica redatta ex principa-
INTRODUZIONE XVII
libus litteris papalibus dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
3) M4 fase. 4, c. 29v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
D OCUMENTO 9: 1243 DICEMBRE 1, LATERANO
1 ) Margheri tella p. 9. 2) M4 fase. 3, c. 21v copia autentica redatta ex principa
libus litteris papalibus dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 125 3.
3) M4 fase. 4, c. 29v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 10: 1243 OTTOBRE 22, LATERANO
1) Margheritella p. 9 s. 2) M4 fase. 3, c. 21v copia autentica redatta ex prtnct
palibus litteris papalibus dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
3) M4 fase. 4, c. 29v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 11: 1244 GENNAIO 28, LATERANO
1 ) Margheri tella p. 1 O. 2) M4 fase. 3, c. 21v copia autentica redatta ex principa
libus litteris papalibus dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253 .
3) M4 fase. 4, c. 29v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 12: 1244 LUGLIO 8, GENOVA
1) Margheritella p. 10 s. 2) M4 fase. 3, c. 22r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 4, c. 30r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 13: 1243 NOVEMBRE 18, LATERANO
1) Margheritella p. 11. 2) M4 fase. 3, c. 22r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
2
XVIII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
3) M4 fase. 4, c. 30r copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 14: 1244 FEBBRAIO 28, LATERANO
1) Margheritella p. 12. 2) M4 fase. 3, c. 22r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 4, c. 30r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 15: 1244 FEBBRAIO 3, LATERANO
1) Margheritella p. 12. 2) M4 fase. 3, c. 23v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 4, c. 31v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 2: 1236 GENNAIO 15, TERAMO
1) Margheri tella p. 3. 2) M4 fase. 3, c. 24r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 4, c. 32r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 3: 1234 APRILE 27
1) Margheri tella p. 3 s. 2) M4 fase. 3, c. 24r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 4, c. 32r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 4: 1236 APRILE 4, FERMO
1) Margheritella p. 4. 2) M4 fase. 1, c. lv copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 5 , c. 33v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 125 3.
DOCUMENTO 19: 1194 FEBBRAIO 23, VITERBO
1) ACV perg. 21 originale. 2) Margheritella p. 15.
INTRODUZIONE XIX
3) M4 fase. 1, c. 2r copia autentica redatta ex autentico dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
4) M4 fase. 5, c. 33v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253.
DOCUMENTO 20: 1196 AGOSTO 6, BARBARANO
1) ACV perg. 22 originale. 2) Margheritella p. 16 s. 3) M4 fase. 1, c. 2r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 4) M4 fase. 5, c. 34r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253. 5) ACV perg. 23 copia semplice del sec. XIII mutila
della data e dell'escatocollo. 6) ACV perg. 24 copia semplice del sec. XIII mutila
della data e dell'escatocollo.
DOCUMENTO 21: 1170 AGOSTO 24, VITERBO
1) Margheritella pp. 17-19. 2) M4 fase. 1, c. 3v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata 1'11 dicembre 1253. 3) M4 fase. 5, c. 34r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253 . 4) M4 fase. 9, c. 62v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Bartolomeo Gotti/redi ed autenticata 1'11 dicembre 1253.
5) Ml fase. 5, c. 57v copia autentica redatta ex originali autentico dal notaio Egidio Donadei ed autenticata il 6 dicembre 1266.
6) ACV perg. 9 copia autentica redatta ex originali autentico dal notaio Giovanni Guidetti ed autenticata il 5 marzo 1309.
7) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Giovanni Ranieri nel 1253 (cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 114, reg. n. 327).
DOCUMENTO 22 : 1228 OTTOBRE 12, VITERBO
1) Margheritella pp. 19-21. 2) M4 fase. 1, c. 4r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
xx CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
3) M4 fase. 5, c. 35v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253.
4) Verità, perg. 3882 copia autentica redatta ex originali dal notaio Giovanni Ranieri il 1° dicembre 1253.
5) M4 fase. 9, c. 62v copia autentica redatta ex autentico dal notaio Bartolomeo Gotti/redi ed autenticata 1'11 dicembre 1253.
6) Ml fase. 1, c. 18r copia autentica redatta ex originali autentico dal notaio Pietro Angeli ed autenticata il 9 aprile 1280.
DOCUMENTO 23: 1220 SETTEMBRE 29, Centumcelle
1) ACV perg. 42 originale. 2) Margheritella pp. 21-25. 3) M4 fase. 1, c. 5v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 4) M4 fase. 5, c. 36r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253.
DOCUMENTO 24: 1215 SETTEMBRE 18, VITERBO
1) ACV perg. 38 originale. 2) Margheritella pp. 25-27 . 3) M4 fase. 1, c. 6r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 4) M4 fase. 5, c. 37v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253. 5) ACV perg. 39 copia autentica redatta dal notaio Egidio
ed autenticata forse il 9 dicembre 1253 . 6) M4 fase. 7, c. 53r copia autentica redatta ad exemplar
dal notaio Giovanni Protogenii ed autenticata il 9 dicembre 1253.
7) M4 fase. 8 c. 60v copia autentica redatta ad exemplar dal notaio Giovanni Protogenii ed autenticata il 9 dicembre 1253.
DOCUMENTO 25: 1197 OTTOBRE 22, MONTE MONASTERO
1) ACV perg. 27 originale. 2) Margheritella p. 27 s. 3) M4 fase. 1, c. 7v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 125 3.
INTRODUZIONE XXI
4) M4 fase. 5, c. 38r copia autentica redatta ex autentico dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253.
5) Ml fase. 2, c. 23v copia autentica redatta dal notaio Scambio di Giovanni Sperati il 12 luglio 1266.
6) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Lorenzo Petri Gilioli (cfr . . Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 70, reg. n. 201).
DoCUMENTO 26: 1243 GENNAIO 5, VITERBO
1) Margheritella p. 28 s. 2) M4 fase. 1, c. 8r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 5, c. 39v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253.
DOCUMENTO 27: 1175 OTTOBRE 20, VITERBO
1) Margheritella p. 29 s. 2) M4 fase. 1, c. 8r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 5, c. 39v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Giovanni Arleisi ed autenticata nel 1253. 4) M4 fase. 9, c. 63r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Bartolomeo Gotti/redi ed autenticata 1'11 dicembre 1253.
5) Ml fase. 5, c. 58r copia autentica redatta ex originali autentico dal notaio Egidio Donadei ed autenticata il 6 dicembre 1266.
6) ACV perg. 14 copia autentica redatta ex originali autentico dal notaio Giovanni Guidetti ed autenticata il 5 marzo 1309.
7) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Giovanni Ranieri nel 1253 (cfr. Carbonetti Vendittelli , « Liber memorie», p. 114 s., reg. n. 328).
DoCUMENTO 28: 1182 OTTOBRE 7, SELVA DI MONTE FOGLIANO
1) Margheritella p. 30 s. 2) M4 fase. 2, c. 9v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 9, c. 64v copia autentica redatta ex autentico
XXII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
dal notaio Bartolomeo Gotti/redi ed autenticata 1'11 dicembre 1253.
4) copia autentica deperdita redatta su fascicolo dal notaio Giovanni Ranieri nel 1253 (cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», p. 115 s., reg. n . 330).
DOCUMENTO 29: 1188 GENNAIO 21, MONTE MONASTERO
1) ACV perg. 16 originale. 2) Margheri tella p . 31 s. 3) M4 fase. 2, c. 9v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 4) ACV perg. 25 copia semplice del secolo XIII mutila
della data e dell'escatocollo. 5) ACV perg. 26 copia semplice del secolo XIII mutila
della data e dell'escatocollo.
DOCUMENTO 30: 1238 SETTEMBRE 9
1) Margheritella p. 33 s. 2) M4 fase. 2, c. lOr copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 40r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 4) Ml fase. 5, c. 62r copia autentica redatta ex originali
autentico dal notaio Egidio Donadei ed autenticata il 6 dicembre 1266.
DOCUMENTO 31: 1238 SETTEMBRE 12, VITERBO
1) Margheritella p . 34 s. 2) M4 fase. 2, c. lOr copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 40r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 125 3. 4) Ml fase. 5, c. 62r copia autentica redatta ex originali
autentico dal notaio Egidio Donadei ed autenticata il 6 dicembre 1266.
DOCUMENTO 32: 1243 SETTEMBRE 15, VITERBO
1) Margheritella pp. 35-37. 2) M4 fase. 2, c . llv copia autografa redatta dal notaio
Stefano quasi certamente nel 1253.
INTRODUZIONE XXIII
3) M4 fase. 6, c. 41v copia autografa redatta dal notaio Stefano quasi certamente nel 1253.
DOCUMENTO 33: 1223 AGOSTO 2, VITERBO
1 ) Margheri teli a p. 3 7. 2) M4 fase. 2, c. 12r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 42r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 34: 1224 MARZO 16, VITERBO
1) Margheritella p. 38. 2) M4 fase. 2, c. 12r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 42r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 35: 1234 MARZO 13, VITERBO
1) Margheritella p. 38. 2) M4 fase. 2, c. 12r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 42r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 16: 1224, APRILE 30, VITERBO
1) Margheritella p. 13. 2) M4 fase. 2, c. 13v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata 1'11 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 43v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
DOCUMENTO 17: 1224 MAGGIO, VITERBO
1) Margheritella p. 13. 2) M4 fase. 2, c. 13v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata 1'11 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 43v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
XXIV CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
DOCUMENTO 18: 1235 MARZO 14, FORLÌ
1) Margheritella p. 14. 2) M4 fase. 2, c. 14r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata 1'11 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 44r copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata 1'11 dicembre 1253.
DOCUMENTO 1: 1235 MARZO 20, VITERBO
1) Margheritella p. 1. 2) M4 fase. 2, c. 15v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253. 3) M4 fase. 6, c. 45v copia autentica redatta ex autentico
dal notaio Stefano ed autenticata il 7 dicembre 1253.
Come si vede dallo schema di pagina xxv, i documenti che nei primi anni Quaranta del Duecento erano stati travasati su Margheritella e sugli altri due esemplari del pit1 vetusto liber iurium furono nuovamente copiati, a più riprese, negli anni seguenti. I documenti 6, 7 e 24 furono trascritti insieme ad altri sei nel 1253 su una terna di" fascicoli-dossier" della quale oggi si conservano due esemplari: i fascicoli 7 e 8 di M4 esemplati sul terzo fascicolo, quello deperdito, che era stato redatto invece dal notaio Egidio sulla base degli originali (26
). I documenti 21, 22, 27 e 28 furono copiati anch'essi nel 1253 con altri due atti su un'altra terna di " fascicoli-dossier " dei quali rimane un solo testimone, il fascicolo 9 di M4, quasi certamente esemplato sul fascicolo redatto dal notaio Giovanni Ranieri sulla base invece degli originali {27
). Altri infine vennero trascritti negli anni successi su vari fascicoli di contenuto diverso: i documenti 21 e 27 furono copiati dagli originali nel 1266 sul fascicolo 5 di Ml ed ancora nel 1309 su un fascicolo ormai smembrato; i documenti 7 e 22 invece furono travasati sul fascicolo 1 di Ml rispettivamente nel 1266 e 1280, anch'essi esemplati sugli originali. Gli unici fascicoli sui quali però furono copiati tutti i documenti già trascritti su
(26) Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», pp. 109-113, regesti nn. 317-325.
(27) Cfr. Iibid., pp. 113-116, regesti nn. 326-331.
Quadro della tradizione dei documenti trascritti su Margheritella con l'indicazione di tutti gli esemplari conservati o dei quali si ha notizia, fatta eccezione per quelli tramandati in Margheritella.
docc. I originali copie ex autentico I copie ex originali
5 ACV 55 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 6 ACV 11 M4 3 (1253) M4 4 (1253) M4 7 (1253) M4 8 (1253) I perduta (1253) 7 ACV 13 M4 3 (1253) M4 4 (1253) M4 7 (1253) M4 8 (1253) perduta (1253) Ml 1 (1266) 8 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 9 M4 3 (1253) M4 4 (1253)
10 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 11 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 12 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 13 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 14 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 15 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 2 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 3 M4 3 (1253) M4 4 (1253) 4 M4 1 (1253) M4 5 (1253)
19 ACV 21 M4 1 (1253) M4 5 (1253) 20 ACV 22 M4 1 (1253) M4 5 (1253) (a) 21 M4 1 (1253) M4 5 (1253) M4 9 (1253) I perduta (1253) Ml 5 (1266) ACV 9 (1309) 22 M4 1 (1253) M4 5 (1253) M4 9 (1253) Verità 3882 (1253) Ml I (1280) 23 ACV 42 M4 I (1253) M4 5 (1253) 24 ACV 38 M4 I (1253) M4 5 (1253) M4 7 (1253) M4 8 (1253) ACV 39 (1253) 25 ACV 27 M4 I (1253) M4 5 (1253) Ml 2 (1266) perduta(?) 26 M4 I (1253) M4 5 (1253) Ml 5 (1266) ACV 14 (1309) 27 M4 I (1253) M4 5 (1253) M4 9 (1253) perduta (1253) 28
ACV 16 M4 2 (1253) M4 9 (1253) perduta (1253)
29 M4 2 (1253) (b) 30 M4 2 (1253) M4 6 (1253) Ml 5 (1266) 31 M4 2 (1253) M4 6 (1253) Ml 5 (1266) 32 M4 2 (1253) M4 6 (1253) 33 M4 2 (1253) M4 6 {1253) 34 M4 2 {1253) M4 6 (1253) 35 M4 2 (1253) M4 6 (1253) 16 M4 2 (1253) M4 6 (1253) 17 M4 2 (1253) M4 6 (1253) 18 M4 2 (1253) M4 6 (1253) 1 M4 2 (1253) M4 6 (1253)
(a) alle quali bisogna aggiungere le copie semplici mutile ACV pergg. 23 e 24 (b) alle quali bisogna aggiungere le copie semplici mutile ACV pergg. 25 e 26.
XXVI CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
Margheritella, secondo l'ordine che questi risultavano avere all'interno del cartulario ancora nel 1283, ossia al momento della redazione del « Liber memorie », sono i fascicoli 1-6 di M4 realizzati sincronicamente nel 1253 dai notai Stefano e Giovanni Arleisi {28
). Gli estensori di questa duplice copia autentica dei documenti tramandati dal più antico Liber iurium viterbese (appaiono infatti perfettamente identici i fascicoli 3 e 4, 1 e 5, 2 e 6) dichiarano sempre di essersi serviti di copie ed in alcuni casi specificano di aver utilizzato un autenticum trascritto in alio quodam libro comunis (29
), nonostante alla metà del Duecento alcuni di quei documenti fossero certamente ancora conservati in originale (3°).
La recensio ha in effetti confermato che non furono gli originali le fonti dirette dei due notai ed ha consentito inoltre di mettere in luce i seguenti punti fermi (31):
1) l'esistenza di un rapporto di parentela molto stretto tra i fascicoli 1, 2 e 3 di M4 (individuati dalla sigla D 1) e 5, 6 e 4 dello stesso cartulario (Th), provato dagli innumerevoli casi in cui entrambe le serie di fascicoli si discostano dall'originale (o dalla lezione sicuramente originaria) anche con omissioni o aggiunte (" errori congiuntivi ");
2) l'esclusione di una discendenza diretta di D1 da D2 e viceversa, pur essendo i due testimoni strettamente legati ed anche se, in linea di massima, D2 dimostra una maggiore tendenza a trivializzare il testo che non D1;
3) l 'impossibilità infine di individuare in Margheritella la fonte di D1 e D2, poiché la prima registra numerose devia-
(28) Cfr. in proposito Carbonetti Vendittclli, Documenti su libro. pp. 151-153 .
(29) Cfr. ne lle pagine precedenti la tradizione dei docc. 5, 6 e 7. (30) Oltre agli originali dei docc. 5, 6, 7, 19, 20, 23, 24, 25 e 29,
tutt'oggi conservati, nel 1253 esistevano ancora gli originali dei docc. 21, 22, 27 e 30; si veda nelle pagine precedenti il dettaglio della tradizione.
(31) Le considerazioni che seguono non sono che In sintesi dei risultati ai quali si è giunti attraverso la recensio condotta sui documenti che qui si pubblicano; per una analisi dettagliata dei singoli gruppi di varianti e per una più ampia disamina del problema rappresentato dalla tradizione dei documenti trascritti su Marghcritella, nonché in merito all'ipotesi che è stata avanzata di una triplice redazione del più antico liber iurium dcl comune di Viterbo si rimanda a Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro, pp. 138-145.
INTRODUZIONE XXVII
zioni dalla lezione originaria non condivise dai secondi; e quindi l'esistenza alla metà del XIII secolo di un altro testimone, molto simile a Margheritella nell'impostazione e nel contenuto, che si colloca come anello intermedio tra gli originali (A) e D1-D2.
Dunque, quando nel 1253 i notai Stefano e Giovanni Arleisi realizzarono i fascicoli 1-6 di M4, si servirono di un cartulario oggi deperdito (X), che nel contenuto doveva presentarsi in tutto e per tutto simile a Margheritella, pur testimoniando una tradizione testuale diversa. Per quanto riguarda invece la fonte di questi due cartulari, la recensio ed alcune peculiarità della prassi di " messa a registro " attuata dal comune di Viterbo nel Duecento sembrano autorizzare ad escludere che i loro redattori abbiano utilizzato direttamente gli originali allora esistenti in archivio: quasi certamente né il registro X né Margheritella costituiscono infatti la copia diretta degli originali, ma deriverebbero entrambi da un altro cartulario, anch'esso deperdito, che rappresenterebbe così la fase più antica della tradizione, quella più vicina agli originali. In altre parole parrebbe che nel1a prima fase di attuazione dei Libri iurium della quale abbiamo testimonianza per il comune di Viterbo, quella risalente ai primi anni Quaranta del Duecento, si giunse alla realizzazione di tre identici cartulari contenenti gli stessi documenti posti nella medesima successione: Y e X, deperditi, e Margheritella, manoscritto oggi frammentario e totalmente stt<avolto rispetto alla struttura originaria. Quasi certamente Y fu esemplato direttamente sugli originali allora esistenti in archivio e contemporaneamente venne a sua volta utilizzato quale exemplar dagli estensori del codice X e di Margheritella, con le stesse modalità con le quali alcuni anni dopo si sarebbe proceduto per le terne di " fascicoli-dossier » (32). In pratica man mano che veniva redatto il primo cartulario venivano sincronicamente esemplati pure gli altri due, in modo da ottenere una triplice e coeva redazione finalizzata molto probabilmente ad una utilizzazione e ad una conservazione differenziate, secondo una prassi che a Viterbo fu seguita anche per la redazione dei
(32) Cfr. ibid. , p. 156.
XXVIII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
" fascicoli-dossier " e dello stesso « Liber memorie », gli uni e l'altro in triplice redazione realizzata sincronicamente (33
).
Ecco come, in via ipotetica, è stato ricostruito lo stemma dei testimoni
A
I [Y]
/ "" C [X]
/ "" D' D2
A = originali; [Y] = registro deperdito; C = Margheritella; [X] = registro deperdito; D 1 = M4, fasce. 1, 2, 3; D 2 = M4, fasce. 5, 6, 4.
In sede di edizione, per quanto riguarda specificamente l'attribuzione delle sigle ai singoli rappresentanti conservati e tenuto conto dell'ipotesi di tradizione avanzata, sono state considerate come C tutte le copie tràdite da Margheritella e come D' e D2 quelle trascritte rispettivamente sui fascicoli 3, 1, 2 e 4, 5, 6 di M4. Per tutti gli altri esemplari sono state utilizzate le consuete sigle: A, per gli originali, B (e quindi B', B", B"' ecc.), per le copie dirette di questi, C1
(o anche C2, C', C", C"' ecc.), per le copie di copie e cosl via.
Inoltre sono state definite autentiche tutte quelle copie provviste della sottoscrizione e della consueta formula di autenticazione del copista, il testo delle quali è stato riportato nell'introduzione ai singoli documenti . Le copie di Margheritella, invece, prive oggi di qualsiasi forma di autentica, sono state trattate tutte come semplici, nonostante la convinzione che il cartulario fosse considerato autentico a tutti gli effetti (34
).
(33) Cfr. ibid., pp. 147-158 e Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie» , pp. IX-XI. Tale prassi risulta diffusa anche in altri Comuni come Bologna, dove una disposizione anteriore al 1257 (ma inserita negli statuti del 1259) prescriveva che tre diversi notai procedessero alla redazione di tre esemplari uguali di un « registrum » del medesimo contenuto ( « <lieti libri corrigantu1 ita quod omnes sint unius tenoris »); cfr. Orlandelli, Il sindacato del podestà, p. 145 s. Si vedano anche gli altri esempi riportati in Carbonetti Vendittelli , Documenti su libro, p. 143 s.
(34) Ibid., pp. 30 e 175-178.
INTRODUZIONE XXIX
3. Criteri di edizione
Il lavoro preparatorio condotto per l'edizione del « Liber memorie» e lo spoglio di tutto il materiale documentario conservato presso l'archivio del comune di Viterbo hanno consentito di rintracciare tutti gli esemplari ancora esistenti di ogni singolo documento che qui si pubblica; dopodiché la recensio ha permesso come si è visto di stabilire la tradizione <lei documenti e di ridisegnare in via ipotetica lo stemma dei testimoni. A questo punto si sarebbe potuto procedere alla ricostruzione critica e definitiva di almeno parte del testo tràdito, tuttavia nel pubblicare Margheritella si è scelto di attenersi scrupolosamente a quello d~l cartulario, anche nei casi in cui si sia conservato l'originale, e di riportare nell'apparato critico le sole varianti di quest'ultimo o di testimoni che attestino una tradizione diversa {35
).
Per quanto riguarda gli altri criteri editoriali adottati, sono state seguite le norme comunemente applicate nelle edizioni documentarie {36
) con la sola, ovvia eccezione di non ristabilire l'ordine cronologico dei documenti né quello che essi avevano nel manoscritto originario {37
), ma di rispettare la successione che essi hanno oggi all'interno del cartulario, presentandoli poi in sequenza nel repertorio cronologico che precede l'edizione.
Per la cartulazione di Margheritella è stato fatto costante riferimento all'ultima in ordine di tempo alla quale essa è -stata sottoposta: quella ottocentesca che numera le pagine
(35) Sull'esigenza, pubblicando un cartulario, di attenersi a regole edito-riali diverse rispetto all'edizione di documenti sciolti e di non tener quindi conto delle varianti dell'originale se non nell'apparato critico, poiché nel caso dei cartulari si pubblica « un " testo " ben preciso e individuato che tramanda una propria lezione che potrà anche divergere dall'originale», si veda Puncuh, Edizioni di fonti, p. 219. Per quanto riguarda invece le problematiche connesse con l'edizione delle fonti documentarie in genere si vedano le osservazioni ed i percorsi metodologici illustrati in Pratesi, Fonti narrative e docu· meni arie.
(36) Enunciate da Alessandro Pratesi in Una questione di metodo e Genesi e forme del documento medievale, pp. 99-109.
(37) Per il quale si veda sopra il capitolo dedicato alla tradizione dei documenti trascritti su Margheritella.
xxx CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
con cifre arabe, mentre per gli altri volumi delle Margherite ci si è attenuti a quella seicentesca in numeri romani.
Di ciascuno dei documenti pubblicati, infine, è stata fornita la bibliografia essenziale: sono state cioè segnalate le precedenti edizioni ciritiche, nonché i transunti ed i regesti. Inoltre, poiché Margheritella è descritta integralmente nel « Liber memorie», sono stati indicati anche i riferimenti a quest'ultimo, sia per i testi trascritti proprio sui fascicoli di Margheritella, sia per gli altri eventuali testimoni regestati nel repertorio del 1282 (originali e copie su registro o su pergamene sciolte) . Non si è ritenuto invece opportuno segnalare le semplici citazioni rinvenute nell'ambito di trattazioni di carattere storico, visto che i documenti oggetto di questa edizione sono da tempo noti alla storiografia e sono stati ampiamente utilizzati in passato, limitando i rinvii ai pochi casi in cui il documento sia stato interpretato o datato in maniera diversa.
Per concludere, alcune brevi annotazioni in merito agli usi cronologici adottati dai notai locali ed al loro modo di sottoscrivere i documenti. Per quanto riguarda gli usi cronologici c'è da sottolineare il fatto che per tutto l'arco di tempo qui considerato i notai viterbesi usarono datare i documenti secondo quella che è comunemente conosciuta come consuetudo bononiensis, ossia considerando il mese diviso in due parti e computando i giorni a partire dalla prima o dalla seconda quindicina (rispettivamente in ordine diretto o retrogrado), distinguendole con le espressioni « intrante mense » o « exeunte mense». Tranne pochi casi, in cui appare usato il participio genitivo exeuntis, la prassi più comune sembra essere quella dell'impiego dell 'ablativo exeunte mense, per questo motivo, quando è stato necessario sciogliere il compendio, si è preferito optare per l'ablativo. In merito aUe sottoscrizioni dei notai, infine, va segnalato che essi non le fanno mai precedere dal signum personale, ma pongono quest'ultimo in testa al documento, prima dell'invocatio. Questo accade nelle copie come negli originali, per cui nei documenti esemplari non è mai riprodotto il signum del rogatario, ma questo è sostituito da quello del copista, generalmente posto all'inizio, prima
INTRODUZIONE XXXI
dell'espressione « In nomine Domini. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis ».
4. Repertorio cronologico dei documenti
1170 AGOSTO 24, (VITERBO) NELLA CHIESA DI S. MARIA NovA: Guitto di Ulfreduccio conte di Vetralla assoggetta al comune di Viterbo, nella persona del suo podestà il conte Ildibrandino, metà del castello e della rocca di Vetralla, metà dei castelli di Bisenzo, Marano, Piansano e Castel Liutprando nonché l'intera rocca di Rispampani ed il castrum Luni, impegnandosi a seguire la politica di pace e di guerra dei Viterbesi e a sostenerli militarmente tranne che nelle azioni che essi condurranno contro il pontefice e l'imperatore; cede inoltre al comune di Viterbo metà dei possessi dei suddetti castelli, promettendo di far pagare agli abitanti della porzione del castello di Vetralla a lui spettante la decima parte del fodro dovuto dai Viterbesi; in cambio chiede al popolo di Viterbo di aiutarlo a conservare l'obbedienza dei Vetrallesi. doc. 21, p. 43.
1172 MARZO 19, SIENA: Cristiano arcivescovo di Magonza, arcicancelliere di Germania e legato imperiale in Italia, su richiesta del console Forteguerra e del giudice Giovanni, Viterbesi, nonché del conestabile Greco, conferma alla città di Viterbo le concessioni già elargite dall'imperatore circa le sue consuetudini e i suoi possessi. doc. 6, p. 13.
117 4 FEBBRAIO 13, FOLIGNO: Cristiano arcivescovo di Magonza, arcicancelliere di Germania e legato imperiale in Italia, su intercessione di Giovanni di Casamala, Galileo e Angelo Bono, assolve la città di Viterbo dal bando pronunciato contro di essa dall'arcivescovo di Colonia Filippo per aver distrutto Ferento; promette inoltre al conte Ildibrandino ed alla stessa città di Viterbo che Ferento non verrà riedificata e conferma loro il possesso della stessa Ferento, di Vetralla, Vitorchiano, Bagnaia, Canepina, Cornienta e degli altri castelli che possiede nella contea di Bagnoregio, nonché di quello di Montaliano e di tutti gli altri diritti concessigli dai Lambardi
XXXII CRISTINA CARBONETT! VENDITTELLI
di Castellardo; concede infine ai Viterbesi la quarta parte del porto di Montalto e la decima parte di quello di Corneto. doc. 7, p. 17.
1175 OTTOBRE 20, [VITERBO] in platea Sancti Silvestri: Guitto conte di Vetralla e figlio del defunto conte Ulfreduccio riconosce al popolo di Viterbo il merito di avergli mantenuti fedeli i Vetrallesi e conferma al detto popolo, e per esso ai consoli Petruccio e Forteguerra, il patto di sudditanza già giurato al conte Ildibrandino quando questi era podestà di Viterbo. doc. 27, p. 68.
1182 OTTOBRE 7, SE LVA DI MONTE FOGLIANO: Uguccione cappellano e rappresentante di Lucio III e Forteguerra de Gallico sindaco del comune di Viterbo procedono alla divisione della selva di Monte Fogliano tra il detto Comune e la Chiesa di Roma. doc. 28, p. 71.
1188 GENNAIO 21, MONTE MONASTERO: Chiara figlia del conte Farolfo cede alla città di Viterbo, rappresentata dal console Geizo, i castelli di Monte Monastero e Barbarano, riservandone il possesso a sé e ai suoi eventuali figli ed impegnandosi a pagare un censo annuo di sette bisanti; promette inoltre fedeltà alla città di Viterbo impegnandosi a sostenerla militarmente in caso di guerra e ad adeguarsi alle sue linee di politica estera. Identiche promesse di fedeltà vengono fatte dal marito di lei, Pietro Latro, il quale promette anche di pagare un censo annuo aggiuntivo di tre bisanti. Si stabilisce inoltre che, in caso di premorienza di Chiara senza eredi, il possesso dei due castelli verrà trasmesso alle medesime condizioni allo stesso Pietro, a patto però che alla sua morte essi tornino al comune di Viterbo. doc. 29, p. 74.
1194 FEBBRAIO 23, [VITERBO) NELLA CHIESA DI S. VrTO: Raniero di Bonifacio signore del castello di Mugnano, anche a nome dei suoi uomini, giura fedeltà a Pietro Poli e agli altri consoli di Viterbo, impegnandosi a sostenere militarmente il Comune in tutte le azioni di guerra che non saranno condotte contro il pontefice o l'imperatore, nonché a corrispondere un censo annuo di dieci libbre di denari senesi nelle quali sono compresi i quaranta soldi che già suo padre Boni-
INTRODUZIONE XXXIII
facio pagava ai Viterbesi; ottiene in cambio la facoltà di intraprendere senza previo consenso imprese guerresche che non riguardino direttamente la città di Viterbo e la promessa da parte del Comune di non interferire nei suoi rapporti con Roberto. doc. 19, p. 38.
1196 AGOSTO 6, BARBARANO, NELLA CHIESA DI S. MARIA: La contessa Chiara promette a Petruccio Grataliani e a Bartolomeo, rispettivamente console e giudice dei Viterbesi, di tenere e mantenere il castello di Barbarano a nome del comune di Viterbo, impegnandosi a far sì che detto castello torni in possesso del Comune in caso di sua morte senza eredi legittimi e ad adeguarsi alle sue linee di politica estera, ossia a sostenerlo militarmente in caso di guerra o a mantenere la pace secondo la volontà del Comune. doc. 20, p. 41.
1197 OTTOBRE 22, MONTE MONASTERO: Ulfreduccio Rainaldi, ricevuti da Rainerio Peponis podestà di Viterbo i castelli di Monte Monastero e Barbarano quale dote della contessa Chiara sua futura moglie, dona propter nuptias alla stessa Chiara mille libbre di denari senesi garantendole con le sue tenute di Selva Pagana, Santa Natolia, San Leonardo e Sipicciano. doc. 25, p. 62.
1215 SETTEMBRE 18, VITERBO, NELLA CHIESA DI S. SILVESTRO: Oderisio Guastapane, alla presenza di Bobone di Ottone dei Boboni podestà di Viterbo e di molti altri, promette, anche a nome di suo fratello e della propria discendenza, di difendere sempre il comune di Viterbo contro chiunque, eccettuati il conte Ildibrandino ed i suoi fratelli, di non recare alcuna molestia ai Viterbesi e di non pretendere mai da loro il pagamento di alcuna gabella. doc. 24, p. 58.
1220 SETTEMBRE 29, Centumcelle, NELLA CHIESA DI S. PIETRO: I capifamiglia ed il sindaco di Centumcelle Enrico de Accettante vendono per duemilacinquecento libbre di denari senesi al comune di Viterbo, rappresentato dai sindaci Maccabeo e Buongiovanni e dal camerlengo Ildibrandino Cittadini, la terra di Centumcelle con tutti i suoi possessi e diritti, fatta eccezione per le loro dirette proprietà, per quanto è necessario al mantenimento del proprio bestiame e per i diritti della
3
XXXIV CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
Sede apostolica; si impegnano inoltre a sostenere militarmente il Comune e a pagare un censo annuo di ventisei denari senesi per ciascuna famiglia di Centumcelle. doc. 23, p. 52 .
1223 AGOSTO 2, [VITERBO] NEL PALAZZO DI S. SISTO: Il podestà di Viterbo Pandolfo <della Suburra) rilascia quietanza al camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni Ferenti per seicento libbre di denari senesi ricevute come parte del suo salario. doc. 33, p. 84.
1224 MARZO 16, [VITERBO] NEL PALAZZO DI S. SISTO: Il podestà di Viterbo Pandolfo della Suburra rilascia quietanza al camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni Ferenti per quarantasette libbre di provisini ricevute per il suo salario e corrisposte a Pecorario suo giudice. doc. 34, p . 86.
1224 APRILE .30, [VITERBO] NELLA CHIESA DI S. SISTO: Su richiesta del camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni Ferenti, il notaio Trasmondo testimonia che Pandolfo della Suburra, già podestà di Viterbo, dichiarò di aver ricevuto dallo stesso camerlengo seicento libbre di denari senesi per il suo salario, quarantasette libbre di provisini pagati al giudice Pecorario, cento libbre di denari senesi corrisposti al suo giudice Pietro Cinthii, quarantotto libbre di denari senesi per le spese della sua f amilia ed infine duecentosette libbre e mezza di denari senesi per il suo salario. doc. 16, p. 3.3.
1224 MAGGIO, [VITERBO] NEL PALAZZO DI s. SISTO: Pandolfo della Suburra rilascia quietanza al camerlengo del comune di Viterbo, Giovanni di Giovanni Ferenti, per duecentosette libbre e mezza <di denari senesi) che dichiara di aver ricevuto in aggiunta alle seicento già corrispostegli. doc. 17, p. 35.
1228 OTTOBRE 12, [VITERBO] in palatio Petri Nicolay: I consoli di Viterbo Giovanni di Raniero Villani, Enrico Finaguerre e Giacomo di Ranuccio Candulfi, anche a nome del loro socio Guido Verruti e per volontà del consiglio speciale, concedono in perpetuo a Tignoso ed alla sua discendenza maschile il castello di Alteto, impegnandosi a difenderne il pos-
lNTRODUZIONE xxxv
sesso a nome dei propri successori e della comunità di Viterbo. Tignoso, dal canto suo, promette di custodire il castello a nome del Comune, di sostenere quest'ultimo in caso di guerra e di assecondarlo in caso di pace, di non dare asilo ai nemici di Viterbo, di spendere fino a trecento libbre di denari senesi per la costruzione e la riparazione delle strutture difensive del castello e di pagare annualmente un canone di quattro libbre di denari senesi. doc. 22, p. 47.
1234 MARZO 13, VITERBO, in palatio heredum Iohannis Tiniosi: Paolo giudice del comune di Viterbo, in qualità di vicario del podestà Matteo Rosso <Orsini) e con il consenso del consiglio speciale, rilascia procura ad Amato per rispondere al pontefice in merito alle richieste avanzate da Pandolfo della Suburra contro il Comune stesso davanti al camerlengo papale e per presentarsi al cospetto di quest'ultimo e, eventualmente, appellarsi al papa. doc. 35, p. 87.
1234 APRILE 27: Il podestà di Viterbo Matteo Rosso <Orsini) rilascia procura al nobile Oddone di Bobone de I ud ice per ricevere dal comune di Viterbo quattrocento libbre dovutegli quale parte del salario della sua podestaria. doc. 3, p. 7.
1235 MARZO 14, FORLÌ, in domo Lottarengi: Corrado di Hohenlohe conte di Romagna rilascia procura ad Aicardo per riprendere in consegna tutti i prigionieri romani da lui dati in custodia al comune e al podestà di Viterbo Guglielmo da Fogliano. doc. 18, p . 36.
1235 MARZO 20, VITERBO, NELLA CHIESA DI S. PIETRO: Aicardo procuratore di Corrado di Hohenlohe conte di Romagna fa quietanza a Buonguadagno e Romano giudici e vicari del podestà di Viterbo, Guglielmo da Fogliano, e a Ranuccio Poli e Giovanni di Gianni de V alle sindaci del comune di Viterbo per la restituzione dei prigionieri romani che il suddetto podestà aveva ricevuto in consegna a nome del Comune dallo stesso conte Corrado. doc. 1, p. 3.
1236 (GENNAIO) 15, TERAMO: Sinibaldo <Fieschi) cardinale di S. Lorenzo in Lucina rilascia procura a Guido siniscalco per ricevere dal comune di Viterbo le trecentoundici
XXXVI CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
libbre da questo dovute a Guglielmo da Fogliano. doc. 2, p. 5.
1236 APRILE 4, FERMO, NEL PALAZZO VESCOVILE: Guglielmo da Fogliano podestà di Fermo e cittadino di Reggio, presa visione del documento di concordia stipulato per lui da Sinibaldo <Fieschi> cardinale (di S. Lorenzo in Lucina> con Lazzaro, Matteo Lucarelli e Nicola Berlingeri, rispettivamente podestà e sindaci del comune di Viterbo, in merito alle trecentoundici libbre di denari senesi dovutegli dal suddetto Comune a saldo del suo salario per la podestaria esercitata in quella città, secondo la sentenza emessa da Ottone cardinale (di S. Nicola in Carcere Tulliano>, rilascia quietanza al comune di Viterbo per la detta somma, doc. 4, p. 8 .
1238 SETTEMBRE 9: I romani Andrea Civagruga e Nicola Soguattario rilasciano procura a Giovanni Panetta scriniario e cittadino romano per riscuotere dal comune di Viterbo, tramite Ranuccio di Giovanni Cocci e Giovanni Cocci suo nipote fideiussori del Comune stesso, duemila libbre di denari senesi . doc. 30, p. 76.
1238 SETTEMBRE 12, [VITERBO] NELLA CHIESA DI S. MARIA Nov A: Lo scrinario romano Giovanni Panetta procuratore di Andrea Civagruga e di Nicola Soguattario rilascia quietanza a Giacomo de Ponte, a Ildibrandino de Burgundione e a Marroello e Uguccione, rispettivamente podestà, balivo e sindaci del comune di Viterbo, per la somma di duemila libbre di denari senesi che i suoi rappresentati avevano prestato al Comune stesso. doc. 31, p. 79.
1240 SETTEMBRE, FAENZA: Federico <II> imperatore e re di Sicilia e Gerusalemme elegge Viterbo capitale della regione, vi stabilisce la sua sede e dimora e le concede il privilegio di battere moneta. doc. 5, p. 11.
1243 (?) GENNAIO 5, [VITERBO] NELLA CHIESA DI S. SILVESTRO: Il consiglio speciale di Viterbo riunito nella chiesa di S. Silvestro delibera in merito alla disputa sorta tra il Comune e la vedova e gli eredi di Pietro Guidonis Latronis per il raccolto di Selva Pagana e le altre cose obbligate al Comune stesso e stabilisce che vengano esaminati i documenti
INTRODUZIONE XXXVII
in possesso delle parti e che la causa venga prodotta davanti al giudice Graffiane. doc. 26, p. 66.
1243 SETTEMBRE 15, VITERBO, NELLA CHIESA DI S. SISTO: Raniero <Capocci> cardinale di Santa Maria in Cosmedin, con l'autorità concessagli dalla Sede Apostolica, dopo aver perdonato ai Viterbesi la loro infedeltà ed averli sciolti dalla scomunica, alla presenza del popolo riunito nella chiesa di S. Sisto per le esequie del nobile Giuseppe di Bramante e con il consenso del rettore Guido Verruti, bandisce e spoglia di tutti i suoi beni Tignoso ed i suoi seguaci arroccatisi nella cittadella di Viterbo, i quali, oltre a dare ricetto al conte Simone e ai suoi compagni estromessi da Viterbo, combattono contro i partigiani del pontefice rifiutandosi di tornare in seno alla Chiesa e impedendo la sottomissione dei territori vicini. doc. 32, p. 81.
1243, OTTOBRE 22, LATERANO: Innocenzo <IV> conforta e rassicura i Viterbesi, annunciando loro che sia i Romani sia le milizie provenienti dalle province di Campagna e Marittima s1 affrettano a venire in loro soccorso. doc. 10, p. 24.
1243 NOVEMBRE 18, LATERANO: Innocenzo <IV> rimprovera il comune di Viterbo per aver violato il trattato concluso dal cardinale di S. Nicola in Carcere Tulliano Ottone <di Monferrato), privando dei loro beni gli uomini che si erano asserragliati nella cittadella di Viterbo, e comunica di aver ordinato allo stesso cardinale Ottone e al cardinale di S. Maria in Cosmedin Raniero <Capocci) di multare il Comune per cinquemila marche d'argento e per cento libbre ciascun colpevole, nonché di scomunicare il podestà ed il consiglio e di colpire con l'interdetta la città, se entro il termine di otto giorni non sarà restituito il maltolto e non sarà stato consentito agli uomini della cittadella di prestare giuramento al podestà; inoltre gli impone di astenersi dalla distruzione della cittadella. doc. 13, p. 29.
1243 DICEMBRE 1, LATERANO: Innocenzo <IV> ordina al podestà di Viterbo di far restituire al nobile cittadino romano Pietro di Stefano di Raniero alcuni cavalli di sua pro-
XXXVIII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
prietà venuti nelle mani del viterbese Tignoso e di suo figlio doc. 9, p . 24.
1244 GENNAIO 28, LATERANO: Innocenzo <IV> ordina al comune di Viterbo di mettere in libertà i nobili della cittadella di Viterbo tenuti prigionieri nonostante le garanzie prestate loro, dietro suo ordine, da Ottone <di Monferrato> cardinale di San Nicola in Carcere Tulliano ed accettate dai Viterbesi. doc. 11 p. 26.
1244 FEBBRAIO 3, LATERANO: Innocenzo <IV> invita il comune di Viterbo a rimettere in libertà Roberto di Guglielmo di Falcone imprigionato per aver preso parte alla riribellione dei castellani, avendo egli in quell'occasione agito contro la propria volontà. doc. 15, p. 32.
1244 FEBBRAIO 28, LATERANO: Innocenzo <IV> ordina al comune di Viterbo di non molestare nei propri beni coloro che hanno preso le parti dell'imperatore e che per questo sono stati banditi, finché sono in corso le trattative tra l'imperatore stesso, Ottone (di Monferrato> cardinale di S. Nicola in Carcere Tulliano ed altri prelati. doc. 14, p. 31.
1244 GIUGNO 20, CIVITACASTELLANA: Innocenzo <IV> compiange i Viterbesi per i danni che soffrono a causa della loro fedeltà alla Chiesa, si augura che i loro disagi possano presto aver fine e li esorta a perseverare. doc. 8, p. 22.
1244 LUGLIO 8, GENOVA: Innocenzo <IV> annuncia a Raniero (Capocci> cardinale di Santa Maria in Cosmedin di essere giunto incolume a Genova il 7 luglio e gli affida i negoziati della Chiesa. doc. 12, p. 27.
ABBREVIAZIONI
ACV = Viterbo, Biblioteca comunale «degli Ardenti», Fondo del-l'archivio storico del comune di Viterbo
Ml = ACV, Margaritarum tomus primus
M2 = ACV, Registrorum comunis Viterbii tomus secundus
M3 = ACV, Registrorum comunis Viterbii tomus tertius
M4 = ACV, Registrorum comunis Viterbii tomus quartus
Margheritella = ACV, Appendice al volume I della Margherita
Verità = Viterbo, Biblioteca comunale «degli Ardenti», Fondo Verità
OPERE CITATE
Baldassini G ., Memorie istoriche dell'antichissima e regia città di lesi, lesi 1765.
BOhmer J. F., Acta Imperii selecta. Ukunden deutscher von Reichssachen, Innsbruck 1870.
-, Regesto Imperii, V. Die Regesten des Kaiserreichs unter Philipp, Otto N, Friedrich Il, Heinrich (VII), Conrad IV, Heinrich Raspe, Wilhelm und Richard. 1198-1272, Innsbruck 1881-1882.
Bohmer J. F., Will C., Regesto archiepiscoporum Maguntinensium. Regesten zur Geschichte der Mainzer Erzbiscofe, 2 voll., Innsbruck 1877-1886.
Bussi F., Storia della città di Viterbo, Roma 1742.
Calisse C., I Prefetti di Vico, «Archivio della Società romana di storia patria», 10 (1887), pp. 1-136, 353-594.
-, Storia di Civitavecchia , Firenze 1898. Carbonetti Vendittelli C., Documenti su libro. L'attività documentaria
del comune di Viterbo nel Duecento, Roma 1996 (Fonti per la storia dell'Italia medievale, Subsidia, 4). Liber memorie omnium privilegiorum et instrumentorum et actorum communis Viterbii (1283), Roma 1990 (Miscellanea della Società romana di storia patria, 34).
Carbonetti Vendittelli C.· Vendittelli M. C., Falsi documenti "autentici" nelle Margherite viterbesi. Un caso di falsificazione operato dal comune di Viterbo alla metà del XIII secolo, «Archivio della Società romana di storia patria», 116 (1993), pp. 75-112.
Ciacci G., Gli Aldobrandeschi nella storia e nella "Divina Commedia", 2 voll., Roma 1935 (Biblioteca storica di fonti e documenti, 1).
Ciampi I., Cronache e statuti della città di Viterbo, Firenze 1872 (Documenti di storia italiana, 5).
Egidi P., L'archivio della cattedrale di Viterbo, «Bullettino dell'Istituto storico italiano», 27 (1906), pp. 7-382.
Hagermann D ., Beitrage zur Reichslegation Christians von Mainz in ltalien, « Quellen und Forschungen aus italienischen Archiven und Bibliotheken », 49 (1969), pp. 186-238.
-, Die Urkunden Erzbischof Christians I. von Mai11z als Reichslegat Friedrich Barbarossas in Italien, « Archiv fiir Diplomatik », 14 (1968), pp. 202-301.
Herde P., Die Urkunde des Erzbischofs Christian von Mainz fur Viterbo vom 13. Februar 1174. Beitrage zur Geschichte seiner Tatigkeit als
XLII CRISTINA CARBONETTI VENDITTELLI
Reichslegat in Italien in den ]ahren 1172 bis 1174, « Romische Quartalschrift fi.ir christliche Altertumskunde und .Kirchengeschichte », 57 (1962), pp. 175-188.
Huillard-Bréholles J. L. A., Historia diplomatica Friderici Secundi, sive constitutiones, privilegia, mandata, instrumenta quae supersunt istius imperatoris et filiorum eius. Accedunt epistolae paparum et documenta varia, 6 voll. in 11 tomi, Parisiis 1852-1861.
Kamp N., Istituzioni comunali in Viterbo nel Medioevo. I. Consoli, podestà, balivi e capitani nei secoli XII e XIII, Viterbo 1963.
Kantorowicz E., Federico II Imperatore, Milano 19883 (ed. or. Kaiser Friedrich der Zweite, Berlin 1927. Supplemento con fonti, bibliografia e note: Berlin 1931. Ristampa dell'edizione completa: 2 voi!., Di.isseldorf-Mi.inchen 1963).
Maire Vigueur J.-C., Défense et mise en valeur d'un bien communal: le territoire de Selva Pagana in districtu comunis viterbiensis, in Cultura e società nell'Italia medievale, Roma 1988 (=« Studi storici », 188-192), pp. 479-489. Una strana disfatta. 1243, Federico II a Viterbo, «Storia e dossier» , 31 (luglio-agosto 1989), pp. 19-23.
Manselli, R., Viterbo al tempo di Federico II, in Atti del convegno di studio VII centenario del 1° conclave (1268-1271), Viterbo 1975, pp. 7-20.
Or!andelli G., Il sindacato del podestà. La scrittura da cartulario di Ranieri da Perugia, Bologna 1963.
Pinzi C., Storia della città di Viterbo illustrata con note e nuovi documenti in gran parte inediti, 4 voli., Roma 1887-1913.
Potthast A., Regesta pontificum Romanorum inde ab anno post Christum natum MCXCVIII ad annum MCCCIV, 2 voli., Berolini 1874-1875.
Pratesi A., Fonti narrative e documentarie. Problemi e metodi di edizione, Atti del II Convegno delle società storiche della Toscana, Lucca 1977 [ = « Actum Luce», 6 (1977)), pp. 25-37 [ ripubblicato in Id., Tra carte e notai, pp. 34-44). Genesi e forme del documento medievale, Roma 1979.
-, Una questione di metodo: l'edizione delle fonti documentarie, «Rassegna degli Archivi di Stato», 17 (1957), pp. 312-333 [ripubblicato in Id., Tra carte e notai, pp. 7-31) .
- , Tra carte e notai. Saggi di diplomatica dal 1951 al 1991, Roma 1992 (Miscellanea della Società Romana di storia patria, 35).
Puncuh D., Edizioni di fonti: prospettive e metodi, Att·i del Congresso I Liguri dall'Arno all'Ebro [ = «Rivista di studi Liguri», 50 (1984)), pp. 214-228.
Rovere A., I «Libri iurium » dell'Italia comunale, in Civiltà Comunale: Libro, Scrittura, Documento. Atti del Convegno, Genova 8-11 no-
OPERE CITATE XLIII
vembre 1988, Genova 1989 [ = «Atti della Società ligure di storia patria», n. s. 29 (103)], pp. 157-199.
Savignoni P., L'archivio storico del Comune di Viterbo, «Archivio della Società romana di storia patria», 18 (1895), pp. 5-50, 269-318; 19 (1896), pp. 5-42, 225-294; 20 {1897), pp. 5-43, 465-478.
-, Il comune di Vetralla nei secoli XII-XV, Roma 1887. Signorelli G., Viterbo nella storia della Chiesa, 3 voll., Viterbo 1907-
1969.
Varrentrapp C., Erzbischof Christian I. von Mainz, Berlin 1867.
Winkelmann E., Kaiser Friedrichs II. Kampf um Viterbo, in Historische Aufsatze dem Andenken an Georg Waitz gewidmet, Hanovra 1886, pp. 277-305.
1
1235 marzo 20, Viterbo, nella chiesa di S. Pietro
Aicardo procuratore di Corrado di Hohenlohe conte di Romagna fa quietanza a Buonguadagno e Romano giudici e vicari del podestà di Viterbo, Guglielmo da Fogliano, e a Ranuccio Poli e Giovanni di Gianni de Valle sindaci del comune di Viterbo per la restituzione dei prigionieri romani che il suddetto podestà aveva ricevuto in consegna a nome del Comune dallo stesso conte Corrado.
Copia semplice [C], Margheritella, p. l ; copia autentica [D1 ], M4, c. 15v; e op i a autentica [D2J, ibid., c. 45v.
D1 e D2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticate « Lectum et abscultatum fuit (D2 aggiunge ed espunge et abscultatum) hoc instrumentum sive exemplum (hoc exemplum in D1) cum autentico privilegio (instrumento in D2) et cum duobus viris litteratis, scilicet lacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M<>CC0 LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Ad hec (et est sciendum quod in D1) dominus Amator iudex communis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis (D2 aggiunge ed espunge nichil) scripsi et publicavi ut in autentico inveni (ut in autentico inveni: om. D1) , nichil addens ve! minuens quod inde formam vel intellectum (intellectum sive formam in D2) <lieti privilegii (instrumenti in D2) posset mutari, nisi forte puncrum vel silabam ».
Sui fatti d'armi che portarono alla cattura dei prigionieri romani da parte dei Viterbesi e delle milizie imperiali si veda Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, pp. 335-338.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLV.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 369. V. più avanti doc. 18.
In Christi nomine amen. Anno Domini millesimo CC0 tricesimo quinto, indictione octava, tertio decimo kalendas apri-
4 MARGHERITELLA
lis, temporibus dominorum Gregorii pape noni et Frederici Romanorum imperatoris. Gaicardus procurator domini Corradi de Osnellohc (1), pro ipso domino comite Corrado et nomine ipsius, fecit domino Bonguadagno (a) et Romano iudicibus et vicariis domini Guillelmi (b) potestatis Viterbii, Ranuccio Poli et Iohanni Iannis de Valle sindicis comunis Viterbii, nomine dicti comunis, fecit perpetuam finem, refutationem, quietationem, remissionem et absolutionem et pactum de non ulterius petendo de omnibus captivis Urbis quos in custodia recepit dominus Guilielmus potestas Viterbii nomine dicti comunis a predicto comi te Corrado et de omni eo quod eis vel <lieto comuni ulterius petere posset aliqua occasione vel exceptione pro ipsis captivis, unde confessus est se in veritate ipsos captivos sine aliqua diminutione integre recepisse, renuntians exceptioni non receptorum captivorum et omnibus aliis exceptionibus in hoc facto competentibus et competituris. Quam vero finem, refutationem, quietationem, remissionem et absolutionem pro ipso camite Corrado promisit perpetuo firmam tenere et ratam habere et contra non venire aliqua occasione vel exceptione et promisit quod ius quod habebat dictus comes Corradus versus dictam potestatem et comune Viterbii specialiter et generaliter nulli cessit neque mandavit et, si apparuerit ipsum cessisse (e) ve! mandasse, promisit dictus Aycardus procurator <lieti camiti (d) Corradi dictis dominis Bonguadagno et Romano, iudicibus vicariis, et dictis Ranuccio et Iohanni sindicis predicti comunis, recipientibus nomine domini Guillelmi (e) potestatis et comunis Viterbii, omni tempore ipsum comune et specialiter et generaliter conservare ipsos (r) indempnes; et instrumentum quod (a} fecit dictus dominus Guillelmus (h) potestas et consilium Viterbii eidem comiti Corrado de ipsis captivis sit cassum et vacuum et non sit alicuius valoris. Et sic inde quietavit ipsum comune Viterbii et omnes homines de Viterbio et hec omnia et singula dictus Aycardus procurator dicti comitis Corradi promisit
(a) 0 1 Bonguadagnio (b) 0 1 Guiliclmi (e) D' ccssisc (d) Cosi C ; D' o• comitis (e) D 1 D2 nomine dicti Guiliclmi (f) D1 Olllf/le ipsos (g) D' 0111elle q uod (h) D1 Guiliehnus.
(1) Per il documento di procura v. doc. 18.
MARGHERITELLA 5
sicut superius est expressum pro ipso comite Corrado firma et incorrupta tenere et contra non venire aliqua occasione vel exceptione nec in totum nec pro parte, sub pena viginti milium marcharum argenti, qua soluta vel non soluta e), exacta vel non exacta, hec omnia rata et firma persistant (1). Actum in civit,ate Viterbii, in ecclesia Sancti Petri de castro Sancti Angeli, coram comite Gabuardo, Rollando Petri Alexandri, Petro germano ipsius Rollandi, Iohanne de Castello iudice, Iohanne Marchisane, Sinibaldo, Leonardo et Nicolao iudicibus, Leone Viterbuli et Petro Morroelli (k) ad hoc testibus rogatis et vocatis.
Ego Matheus imperialis aule (1) iudex ordinarius et notarius et nunc comunis Viterbii notarius hiis interfui et rogatus a dicto Aycardo hec scripsi et subscripsi.
(i) Dl D1 omettono vel non saluta (I) in D' stgut not(arius) espunto.
U) D' consistant
2
1236 <gennaio) 15, Teramo
(le) D1 D1 Morrohelli
Sinibaldo (Fieschi) cardinale di S. Lorenzo in Lucina rilascia procura a Guido siniscalco per ricevere dal comune di Viterbo le trecentoundici libbre da questo dovute a Guglielmo da Fogliano.
Copia semplice [C], Margheritella, p. 3; copia autentica [01) , M4 c. 24r; copia autentica [D2], ibid., c. 32r.
0 1 e D2 sono cosl introdotte: « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e sono cosl autenticate « Lecta et abscultata fuerunt (sunt in 0 2) hec exempla (l'autentica si ri/erisce anche al documento successivo, in calce al quale è posta) cum autenticis instrumencis et cum duobus viris litteratis, scilicet lacobo Angeli et {et: om. D1) Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini MoCCoLIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam (predictam in D2) potestatem in hiis omnibus suarn interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec exempla, ut superius (supra
4
6 MARGHERITELLA
in D2) leguntur, de mandato <lieti iudicis (de mandato diete potestatis in D2), sicut in autenticis instrumentis inveni scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens unde formam ve! intellectum dictorum instrumentorum posset murari, nisi forte punctum vel silabam ».
II documento è in relazione con il successivo n. 4 del 4 aprile 1236 del quale costituisce chiaramente un precedente, nonostante nelle copie appaia cronologicamente posteriore essendo datato 15 giugno 1236. Per questo motivo bisogna ritenere che la data sia stata mal interpretata dal primo copista e che il documento sia da attribuirsi non al mese di giugno bensl al gennaio 1236. L'errore, facilmente spiegabile con una svista o con un errore di lettura del compendio ian per iun, fu poi riprodotto tale e quale in C, D 1 e n2.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 347.
In nomine domini nostri *** Christi (3). Millesimo
CC"XXXVI0, XV die intrante iunio (b), indictione VIII!. In pre
sentia infrascriptorum testium dominus Sinibaldus tituli Sancti Laurentii in Lucina presbiter cardinalis fecit et constituit Guidonem siniscalcum suum nuntium, actorem et procuratorem ad petendum et recipiendum a potestate et sindicis et consilio comunis Viterbii CCCXI libras quas d ictus dominus Sinibaldus cardinalis, vice et nomine domini Guillelmi de Foliano, a prenominatis potestate et sindicis, consilio ve! comuni (<) civitatis predicte (d) recipere et habere debet seu promisse fuere, constituendo dictum Guidonem suum nuntium et procuratorem ad refutationem faciendam predictis potestati et sindicis nomine et vice comunis iam dicti pro supradicta peccuniam (•) et quicquid occasione diete peccunie seu obligationis a dictis personis et comuni predicto peti possit. Item fecit et constituit dictus dominus cardinalis dictum Guidonem suum procuratorem ad refutationem faciendam, finem de omnibus actis late (') a domino Octone Sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono cardinali super predicta quantitate contra dictum comune pro <lieto domino Guillelmo, et promisit d ictus dominus Sinibaldus cardinalis firmum et ratum habere et tenere quicquid per dictum Guidonem in predictis et circa predicta factum fuerit et procuratum. Actum Tera(m)ni, in hospitio dicti
(a) D 2 Iesu Christi (b) Cosi C D1 D 2 prr ianuario (e) ili C comunis co11 s UJllllll1I (d) D' D2 ome/10110 prcdicte (e) Cosi c ; D' pcc(unia) ; o• pecunia (f) Cosi C D' Dt per latis.
MARGHERITELLA 7
domini Sinibaldi cardinalis. Ibi fuere testes Nicolaus de Garibaldo (11
) et Baldoinus Penellus capellani dicti cardinalis et Gerardus Burallus civis Parmensis, familiaris (h) eiusdem cardinalis.
Ego Albertus sacri palatii notarius interfui et de mandato dicti domini Sinibaldi cardinalis hanc cartam *** e).
(g) D1 D' Clarimbaldo (h) D1 D' familia (i) Cosi C D1 D'.
3
1234 aprile 27
Il podestà di Viterbo Matteo Rosso (Orsini) rilascia procura al nobile Oddone di Bobone de I udice per ricevere dal comune di Viterbo quattrocento libbre dovutegli quale parte del salario della sua podestaria.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 3 s.; e op i a autentica [01] , M4, c. 24r; copia autentica [02], ibid., c. 32r.
Per le autentiche di 0 1 e D2 v. sopra doc. 2.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLII.
Cfr. Carbonetti Venditte!U, « Liber memorie», n. 348.
In nomine *** (a). Anno dominico (b) incarnationis millesimo CC°:XXXIIII0
, indictione VII, mense aprelis, die XXVII, pontificatu domini Gregorii noni pape. Nos Matheus Rubeus Romanorum consul et civitatis Viterbii potestas hac presenti die mea bona voluntate, in presentia domini Stephani Capelli iudicis, scriniarii et testium subscriptorum ad hoc specialiter rogatorum, ordino et instituo te dominum Oddonem Bobonis de Iudice nobilem virum Urbis dilectum consanguineum nostrum, meum (e) specialem procuratorem (d) ad recipiendas et deferendas ad Urbem illas quatuorcentas libras sen(atus), quas nos habere et recipere debemus a comunitate Viterbii pro
(a) Cosi c D 1 D2
curatorem spt'ci:Ùem. (b) Cosi C D1 D' (e) D1 nostrum (d) D 1 pro-
8 MARGHERITELLA
parte salarii nostre potestarie, et ad faciendas heisdem (0) Vi
terbiensibus, comunitati vel alicui speciali de prefata summa sufficientem curaro et refutationem ad sensum et voluntatem ipsorum et eorum sapientum sine malitia, et promittimus nomine bone pleiarie sub obligatione omnium bonorum nostrorum quod quicquid iam dictus meus procurator fecerit super premissis firma habere et contra non venire pro me meisque heredibus et successoribus in perpetuum, sub pena C marcarum argenti, et , soluta pena, hec cartula firma permaneat. I (p. 4) Quam scribere rogavimus Matheus scriniarius (1
) in mense et dictione (') II (h). Oddo de Biocca, Matheus Romanus, Iohannes Iaconis testes, Cinthius donne Berte, Guilielmus Benedicti de Sasso testes, Angelus Mathei testis.
Ego Matheus Dei gratia sancte Romane Ecclesie scriniarius compievi et absolvi rogatus.
(e) Cosi C ; 0 1 0 1 eisdem (h) Cosi C 0 1 0'.
(f) Così C 0 1 0 1
4
(g) Cosi C 0 1 0 1
1236 aprile 4, Fermo, nel palazzo vescovile
Guglielmo da Fogliano podestà di Fermo e cittadino di Reggio, presa visione del documento di concordia stipulato per lui da Sinibaldo (Fieschi) cardinale (di S. Lorenzo in Lucina) con Lazzaro, Matteo Lucarelli e Nicola Berlingeri , rispettivamente podestà e sindaci del comune di Viterbo, in merito alle trecentoundici libbre di denari senesi dovutegli dal suddetto Comune a saldo del suo salario per la podestaria esercitata in quella città, secondo la sentenza emessa da Ottone cardinale (di S. Nicola in Carcere Tulliano) , rilascia quietanza al comune di Viterbo per la detta somma.
Copi a semplice [ C] , Margherite!Ja, p. 4 ; copi a autentica [ D1] , M4, c. lv; copia autentica [D2] , ibid. , c. 33v.
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lecrum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli, Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M<>CC0 LIII0 ,
MARGHERITELLA 9
tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia V·iterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit -auctoritatem et decretum. ET EgO Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum ut supra legitur, de mandato diete potestatis, sicut in autentico instrumento inveni scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam vel .intellectum dicti instrumenti posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta «{S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » ed è cosl autenticata « Lecta et abscultata fuerunt supradicta exempla (l'autentica si riferisce anche al doc. 19, in calce al quale è posta) cum autenticis instrumentis et curo duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notarlo et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini a nativitate M<>CO>LIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Vit(erbii) potestatis ***. Et ad hec dominus Amator iudex comunis Viterbii suam auctoritatem interposuit atque decretum. Ego Iohannes Arleisi sacri palatii Lateranensis notarius hec instrumenta ut superius leguntur, de mandato diete potestatis, exemplavi et publicavi ut in autenticis instrumentis inveni, nichil addens vel minuens quod inde formam sive intellectum dictorum instrumentorum posset mutari, nisi forte punctum vel silabam vel quasi unam lineam quam superius manu propria in fine primi instrumenti (ossia questo, primo dei due documenti copiati nella carta) consignavi ».
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 349. V. sopra doc. 2.
In Dei nomine (a) amen. Anno eiusdem M°CC'XXXVI0, in
dictione nona, tempore dominorum Gregorii pape VIII! et Frederici imperatoris secundi et II non(as) (b) aprilis (e). Dominus Guilielmus (d) de Foliano Reginus civis et nunc Firmanus potestas, viso tenore instrumenti facti et habiti inter dominum Sinibaldum cardinalem nomine et vice domini Guilielmi de Follano predicti, ex una parte, et dominum Laçarem potestatem Viterbii et Matheum Luccarelli et Nicolaum BerJigerii (e) syndicos ipsius comunis, ex alia (1), de CCCXI libris
(a) D1 In nomine Dei con apici per invertire in In Dei nomine; Dt In nomine Dci (b) D1 D1 noniis (e) D1 april(is) con -i- comi/a .m e; D1 aprel(is) (d) Dl Gu-lielmus qui ed in seguito (e) D 2 Berlingeri.
(1) Deperdito.
10 MARGHERITELLA
sen( ensium) in quibus dictum comune et syndici eiusdem erant condemnati (r) per dominum Octonem cardinalem occasione residui salarii eiusdem domini Guilielmi quondam potestatis Viterbii, ratum habuit adque firmum totum contractum predictum in omnibus et per omnia secundum quod continetur in ipso contractu et sibi placeret dixit et quicquid factum est vel fuerit per ipsum dominum Sinibaldum cardinalem circa (K) predicta; de quibus CCCXI libris sen(ensium) clamavit se quietum et pagatum (h) a dicto comune Viterbii et a potestate et a scindicis e) prenominatis nomine eiusdem comunis, renuntians exceptioni non numerate et non recepte (i) pecunie omnique alii legum auxilio sibi competenti ve! competituro in hoc facto. De quibus CCCXI libris et toto salario, quod a dicto comune recipere debuit vel debebat, et dampnis et expensis (k) omnibus, que vel quos (1) fecerit et substinuerit (m) occasione ipsius salarii vel predictarum CCCXI librarum et totius eius de quo fuit coram predicto domino Octone cardinali litis contestatio et condempnatio facta, excepto eo de quo fuit sibi ius reservatum a predicto domino Octone cardinali (n) et super quo condempnatio facta non fuit, fecit finem, refutationem (0
) et quietationem perpetuam et inrevocabilem et pactum de non ulterius petendo per se suosque heredes predictis potestati (P) et scindicis (Q) nomine dicti comunis Viterbii et ipsi comuni absentibus. lnsuper dictus dominus (r) Guilielmus potestas coram me notario et testibus ydoneis infrascriptis, tacto Libro corporaliter, iuravit ad sancta Dei evangelia quod de predictis quantitatibus, unde facta fuit petitio et condempnatio coram domino Octone cardinali secundum quod supra dictum est, non dedit vel cessit seu mandavit ius suum vel actionem alicui persone vel personis, loco, conlegio (5), corpori vel universitati (1). Preterea dictus dominus Guilielmus mihi Accurrimbona notario comunis Firmi per eundem potestatem infrascripto, coram quo viro ut predictum est promisit, recipienti vice et nomine comunis Viterbii, quod
(f) DI 02 conde{m)pnati (g) D2 cura (h) D2 pacatum (i) D 1 02 syn-dicis (j) D2 acccpc(c) (k) D2 exspen(sis) (I) Cosi e D 1 D2 per quas (m) D1
02 sustinuerit (n) D2 card(inali) Oct(one) ; litis contestacio - card(inali) Oct(one), prima omesso, aggirmto i11 calce al documento con seg11i di richiamo (o) D2 et refuta-tionem (p) Dt D 2 et potestati (q) D 1 D2 syndicis (r) D' D2 ometto110 dominus (s) D' D2 collegio {t) D 1 D 2 univcrsitas.
MARGHERITELLA 11
dictum comune conservabit indempne (u) de predictis et quolibet predictorum si predictum ius suum alicui (v) cessisset vel mandasset. Actum in palatio episcopatus Firmi ubi dieta potestas morabatur, coram domino Romano domino Girardo et domino Grimerio iudicibus ipsius potestatis, domino Iacobo Riccardi, magistro Radulfo Pergamensi medico, Tusco Dalfinello, Dalfinello, Riccetto, Guidocto et aliis pluribus ad hoc rogatis et vocatis testibus.
Et ego Accurrimbona (w) civis Fulingni (') sancte Romane Ecclesie et imperiali auctoritate et nunc comunis Firmi per dictum dominum Guilielmum potestatem notarius hiis omnibus interfui et, rogatu (Y) eiusdem domini Guilielmi (2) potestatis, hoc instrumentum (aa) ut supra legitur scripsi et publicavi.
{u) Dt D' indempnem (v) DI D 2 omettotro alicui (w) D1 Accurimbona (x) D2 Fuligni (y) DI D 2 rog(at)o (z) D1 Guiligelmi (aa) D 2 omette hoc instrumentum.
5
1240 settembre, Faenza
Federico <II> imperatore e re di Sicilia e Gerusalemme elegge Viterbo capitale della regione, vi stabilisce la sua sede e dimora e le concede il privilegio di battere moneta.
Or i gin a 1 e [A], ACV, perg. 55; copi a semplice mutila [C], Margheritella, p. 5; copi a autentica {D1], M4, c. 18r; copi a autentica [D2], ibid., c. 26r.
A: pergamena in ottimo stato di conservazione ma mancante del sigillo, del quale restano le tracce nei due fori romboidali posti al centro del margine inferiore.
D1 : al margine superiore della carta annotazione del secolo XIV « concessio privilegii monete XII den(ariorum) et parvuli ».
D1 e D2 sono cosi introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quarundam litterarum scriptarum in allo quodam libro comunis Viterbii (scriptarum - Viterbii: om. D2 ) sic dicentium » e cosl autenticate « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico
12 MARGHERITELLA
privilegio domini Frederici Romanorum imperatoris (domini . imperatoris: om. D2) et eum duobus viris litteratis, scilieet Iacobo Angeli et (et: om. D 1) Iohanne Stefani testibus ad hoc speeialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M"CO>LIII0 , tempere domini Albieçi de filiis Ubaldini de Museello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante (intrante: om. D2), indictione XI. Preterea dominus Amator iudex comunis Viterbii per dietam potestatem in hiis omnibus suum interposuit decretum et auetoritatem (suam interposuit auetoritatem et deeretum in D2). ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis, sicut in <lieto et autentico privilegio inveni (ut in autentico instrumento inveni in D2) seripsi et publicavi, nichil addens vel minuens unde (quod inde in D2) intellectum ve! formam (formam ve] intelleetum in D2) <lieti privilegii (<lieti privilegii: om. D2) possct mutari, nisi forte punctum ve! silabam ».
Sul valore e l'importanza che questo diploma ha nella storia dei rapporti tra Viterbo e Federico II si veda Manselli, Viterbo al tempo di Federico II0 , p. 15.
Edizione: Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 405, n. XIV; Ciampi, Cronache e statuti, p. 344, n. LVII; Huillard-Bréholles, Historia diplomatica Friderici secundi, V/2, pp. 1043-1044; Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, p. 369, nota 1.
Regesto: Bohmer, Regesta Imperii, V /1, n. 3140; Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLIX.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 333, 381.
Il documento è acefalo per la caduta di una carta, per una sua migliore comprensione si riporta in corsivo il testo mancante, traendolo dall'originale.
Fridericus (') Dei gratia Romanorum imperator semper augustus, Ierusalem et Sicilie rex. Potestati, consilio et comuni Viterbii fidelibus suis gratiam suam et bonam voluntatem. Memores immense (b) fidei vestre ad maiestatem nostram et Imperium inviolabiliter observate (e), servitia quoque vestra multipliciter nobis exhibita preoculis apponentes, altiori mente revolvimus qualiter statum civitatis et vestrum possemus dignis honoribus et beneficiis ampliare. Ad id igitur recta deliberatio nos f avorabiliter inclinavit (d) ut, eandem (e) no bis
(a) D1 Frcdcricus (b) D1 D2 inmensc (e) D' D' observare (d) D 1
D2 inclamavir (e) D 1 D 2 ad eandem.
MARGHERITELLA 13
devotissimam civitatem caput e) quodammodo regionis et provincie f acientes, imperialem aulam in ea fieri mandaremus, in qua sit habitatio nostra continua, et ibidem ad exaltationem vestram sedem cesaream statuentes, que pacis et iuris sunt auctoritate cesarea disponamus. Vidimus etiam ad magnificandam urbem Viterbii provida deliberatione competere, ut in ea pro nobis et Imperio publice pecunie sicla cudatur, que ymaginis (•) nostre superscriptione (h) prefulgeat et, ad honorem nostri nominis ubique per regionem effusa, ad comunes expensas omnium expendatur; ita quod denarius parve monete pro parvo senensi et denarius grossus pro duodecim denariis parvis recipi debeant et expendi. Ista etiam perpetuo valitura sanctimus (1) et imperiali mandamus edicto firmiter et universaliter observari, fidelitati vestre precipiendo mandantes (l) quatinus, sicut per nos deliberatum estitit (t) et provisum et per vos unanimiter acceptatum, devotione solita prosequi studeatis qualiter effectu debito compleantur, cum licet pecunie predicte percussio comoditatibus erarii nostri proficiat, universis et singulis vestrum ac civitati vestre cedat comodo et honori et nos in vobis, quos ad sedem elegimus in Tuscia spetialem (1), delectatione (m) continua perfruamur (n).
Dat(um) (0) in castris in obsidione Faventie. Anno domi
nice incarnationis millesimo ducentesimo quadragesimo, mense septembris, quarte decime indictionis.
(f) Dt VS capud (g) D' D• ynugw (h) D' D 1 subscriptionc (i) D1 D 1 sanccimw (j) D1 Jllllndamtcs con l'ultima gambo ddlo secondo -m- espunto (k) D 1 VS extitit (I) D 1 D1 specialem (m) D 1 D 1 dclcaationcm (n) D1
D1 pc.rfluamur (o) Dl D' Data.
6
1172 marzo 19, Siena
Cristiano arcivescovo di Magonza, arcicancelliere di Germania e legato imperiale in Italia, su richiesta del console Forteguerra e del giudice Giovanni, Viterbesi, nonché del conestabile Greco, conferma alla città di Viterbo le concessioni già elargite dall'imperatore circa le sue consuetudini e i suoi possessi.
14 MARGHERITELLA
Originale [A], ACV, perg. 11; copia semplice [C], Margheritella, pp. 5-7; copia autentica [C1], M4, c. 50v, da copia autentica dell'originale deperdita (B); copi a autentica [C2), ibid., c. 58v, da copia autentica dell'originale deperdita (B); copi a autentica [D1], ibid., c. 19v; copia autentica [D2], ibid., c. 27v.
A: pergamena in buono stato di conservazione tranne che per la perdita del sigillo, del quale restano le tracce nei fili che lo sorreggevano, ancora inseriti nella plica. A tergo, due note del sec. XIV: « Privilegio Christiano pro vexillo imperialis (così) » e « confirmatio per legatum ».
C2 : al margine sinistro della carta nota del secolo XIV « investmo tenimenti Viterbiensium et bonis usantiis (così) et confirmatio ».
C1 e C2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine domini nostri Iesu Christi amen. Hoc est exemplum cuiusdam privilegii sic dicentis » e sono così autenticate « Lectum e asscultatum fuit hoc exemplum in platea Sancti Angeli ad exemplar (ad exemplar in platea Sancti Angeli in C2), cum magistris Combersano, Angelo Phylippi, Petro Farulfi et Scambio Iohannis Sperati (cum magistris Rollando, Scambio, Angelo Phylippi et Petto Farulfi notariis in C1) testibus vocatis et rogatis, sub annis Domini nostri Iesu Christi millesimo CC0LIII0
, temporibus domini Innocentii pape quarti et domini Albiçi (Albiçonis in C2) de filiis Ubaldi(ni) de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VIII! intrante, XI indictionis (mense - indictionis: om. C2). Hiis autem omnibus dictus dominus Albiçus et dominus Amator iudex comunis Viterbii (<lieti comunis in C1) per eundem potestatem eorum (suam in C2) auctoritatem interposuerunt et decretum. ET Ego Iohannes Protogenii sacrosancte Romane Ecclesie notarius ut inveni in exemplari ita fideliter scripsi et exemplavi nil addens vel minuens quod sensum vel (aut in C1) intellectum ipsius (ipsius: om. C2) immutaret nisi forte punctum ve! sillabam et de mandato dictorum (<lieti in C2) domini Albiçi et iudicis memorati in publicam formam (forma in C') redegi ».
D 1 e D2 sono così introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen . Hoc est exemplum quarundam litterarum (D1 aggiunge scriptarum in quodam libro comunis Viterbii) sic dicentium » e sono così autenticate « Lectum et abscultatum fuit hoc (D1 aggiunge e cassa privilegio) exemplum (exeplernplum in D1) cum autentico privilegio sive instrumento (sive instrumento: om. D1) et (et: om. D2) cum duobus viris litteratis, sciJicet Iacobo Angeli et (et: om. D2) Iohanne Stefani, testibus rogatis et subscriptis (vocatis et rogatis in D 1) sub annis Domini MoCC0 LIIl0
,
tempere domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis (Dei gratia Viterbiensis potestatis in D1), mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dorninus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem (suam auctoritatem interposuit in D1) et decretum. ET Ego Ste-
MARGHERITELLA 15
phanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum ut supra legitur de mandato diete potestatis, ut (sicut in D1) in autentico privilegio sive instrumento (sive instrumento: om. D1) inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde possit formam vel punctum mutari {quod inde - mutari: in D1 unde dicti privilegii formam sive intellectum posset mutari), nisi forte punctum vel silabam ».
Edizione: Bèihmer, Acta Imperii selecta, p. 601 s., n. 889; Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 398, n. V; Ciampi, Cronache e statuti, p . 300, n. XXI; Hagermann, Die Urkunden Erzbischof Christians I, pp. 245-247, n. 13.
Transunto: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, p. 157, nota 1.
Regesto: Bohmer, Will, Regesta archiepiscoporum Maguntinensium, II, p. 32, n. 96; Ciacci, Gli Aldobrandeschi, II, p. 75, n. CCXX (che assegna il documento al 1173); Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. III (che assegna il documento al 1173); Varrentrapp, Erzbischof Christian I . von Mainz, p. 135, n. 96.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 322, 334, 383.
Cristianus Dei gratia Magontine (a) sedis archiepiscopus et archicancellarius (b) Germanie et Ytalie (e) legatus, imperpetuum (d). Amen, amen (e). Imperatorie (r) legationis nobis commissum sane arbitramur esse officium, ut de nobis et Inperio (1) speciali (h) fidei et industrie e) sollertia (l) benemerentibus singularis gratie prerogativa bene faciamus et illis quidem affectuosius, quorum fidei devotio et sincera devotionis exhibitio (k) rei publice (1) familiarius (m) assistit et cotidiano famulatus sui obsequio studiosius Imperio deservit. Eo (n) igitur consuete pietatis intuitu respicientes (0
) preclara et honestissima Viterbiensium consulum et militum ac totius populi servitia, sinceram fidem I (p. 6) ipsorum et fidelitatem et labores emeritos et semper super (P) honore et excellentia Imperii indefessos (q), digne retributionis (•) palma decrevimus adornati(')
(a) Cosi C D1 D1 ; A C1 C' Maguntine (b) c1 C' omettono et archicancel-larius (e) Cosi C D1 D'; A totius Ythalie; C1 C 2 totius Ytalie (d) Cosi C Dt D 2 C1 C 2 ; A in perpetuum (e) Così C Dt ; A C' c• D2 amen (f) C1 C* imperatoris (g) Cosl C ; A C' c• D 1 D 2 Imperio (h) A C 1 c• specialis (i) A industrie: (j) C 1 c• D 1 D2 solcrtia (k) C 1 c• exibitio (I) A pu-blicç (m) C' c• familiaris (n) C1 C2 Cum (o) C1 respicientibus (p) c1 e• omettono super (q) C 1 indefensos corretto in indcfcssos tramite esprmzione della seconda - n- e aggirmta cli s nel sopralineo acl opera cli altra mano; D2 indefcnsos con aggi11nta di s 11el sopra/ineo acl opera cli altra mano; e• Dt indefensos (r) C retriibutionis con la seconda -i- espunta (s) C 1 adhornari.
16 MARGHERITELLA
debere et specialis amicitie (I) titulis exaltari. Eapropter, sedulis petitionibus k~rissimorum nostrorum Fortisguerre consulis et Iohannis sacri palatii Viterbiensium iudicis et Greci conestabilis facilem et benignam aurem accommodantes, auctoritate et virtute legationis nostre (u) concedimus et dignitate nostra confirmamus quemcumque (v) dominus noster serenissimus Romanorum (w) imperator dono sceptrifere maiestatis sue (") per vexillum imperialem (Y) eis contulit et serenitatis sue (2
) bona voluntate et gratia eos investivit in tenimentis ipsorum et bonis usantiis. Ut autem hec (88
) auctoritatis nostre (bb) pagina imperialis munificentie (cc) dono collata rata maneat (dd) et semper inconvulsa persistat, eam sigillo nostro insigniri (ee) fecimus (1f) et auctoritate nostra iussimus corroborari. Statuentes igitur sub obtentu (8a) imperialis gratie (hh) et nostre (ii) atque sub debito fidelitatis firmiter mandamus et districte precipimus (ii) ne aliqua persona parva vel magna, secularis vel ecclesiastica (kk), nulla civitas nullave potestas hanc nostre (11
) dispensationis paginam violare presumat (mm) ne (00)
ausu temerario infringnat (00). Quicumque (PP) vero facere contra hoc nostre (qq) legationis edictum attemptaverit (rr), imperatorie (55
) maiestatis reus et a favore benignitatis nostre (11)
alienus (uu), centum libras auri purissimi pro pena (vv) transgressionis (ww) et iniuria delicti componat, dimidiam partem fisco ("") imperialis camere (YY) et reliquam partem communi ( .. ) Viterbiensium iniuriam patienti. Huius rei testes sunt: comes Erainus (aa•), Reimboldus (bbb) et Fredericus frater eius comites de Bikelinge (ccc), Conradus (ddd) de Balnehusen (eee), Volricus
(t) A amiciciç; c1 amiticie; es amititie (u) A n(ost)r~ (v) Cosi C D' D'; A quçcumque; c1 c2 quecumque (w) C1 Cl omettono R omanorum (x) A suç (y) Cosi C D1 D'; A vçxillum imperiale; C2 vexillum imperiale; C1 vessillum im-periale (z) A suç (aa) A hçc (bb) A n(ost)rç (cc) A munificcntiç; C1 muni-fìcentiae (dd) e• manea(n)t (ee) e• insingniri (ff) D 1 fccimus insigniri COif puntini di sospensione ptr i11vertire in insigniri fecimus (gg) C1 C2 optentu (hh) A gr(ati)ç (ii) A n(ost)rç (jj) C 1 p(re)cimus (kk) A çccl(es)iastica (Il) A n(ost)rç (mm) A prçsumat (nn) Cosl C D1 D1 ; A C1 e• ncc (oo) Cosi C ; A C' es D' D' infringat (pp) C' C2 quecumque (qq) A n(ost)rç; C nostre hoc COll puntini di SOSpensiOltt per invtrlirt in hoc nostre (rr) C1 atteptaverit (ss) A imp(er)atoriç (tt) A n(ost)rç (uu) itt C segue mcc alienus esprmt<> (vv) A pçna (ww) D' trangressionis (xx) C1 C2 fìssco (yy) A camerç (zz) D' D1 comuni (aaa) A C' e• Erwinus; D' D1 Erasmus (bbb) D2 Rein-boldus (ccc) C1 Bickilinge; C' D1 D' Bikelingne (ddd) D1 D2 Corradia (eee) C1 Balncusen.
MARGHERITELLA 17
de Gudenburg, Otto (fff) de Sperde (118), comes Macharius,
Franco filius suus, Riwinus (hhh), Conradus mariscalcus (m), Latimerius imperatoris legatus, Ugelinus Bonus comes, comes (iii) Aldebrandinus, comes Guido Guerra, Conradus (kkk) filius marchionis de Monteferrato, Iohannes Stephani Tiburtinus comes, Renerius (111
) Gerardi (mmm), Iohannes Gortelini (nnn), Tiberius, Iohannes Durantis consul Sutrinensis (000
),
Paganus de Sasse, Petrus Pascalis (PPP) consul Nepesinus (qqq) et alii quamplures I (p. 7).
Acta sunt hec (=) anno incarnationis dominice (5ss) M0C'LXXII0
, indictione quinta .. Datum apud Senas, XIIII0 kalendas aprilis. Feliciter, amen. Ego Robertus imperialis aule (ttt) capellanus et Maguntine curie (uuu) prothonotarius (vvv) scripsi hec (www) et recognovi e=).
(fff) c1 Octo (ggg) A C1 C1 Vcspcrdc (hhh) D1 D1 Riaunus (iii) C 1
marrisscalc(us) (jjj) C1 C1 omellono comcs (kkk) C1 C1 Corradus (111) D1
D1 Ranerius (mmm) C1 Girardi (nnn) A C1 C1 Goçelini (ooo) A C1 Su-triensis (ppp) C1 Passcalis (qqq) C1 C1 DI Nepisinus; D1 Nepicinus (m) A hi:c (sss) A d(omi)nici: (ttt) A aul') (uuu) D1 omei/e curie; A curie (vvv) C1 D1 D3 protonotarius (www) A h<:c; C1 e• hoc (xxx) Cl recon-gnovi.
7
117 4 febbraio 13, Foligno
Cristiano arcivescovo di Magonza, · arcicancelliere di Germania e legato imperiale in Italia, su intercessione di Giovanni di Casamala, Galileo e Angelo Bono, assolve la città di Viterbo dal bando pronunciato contro di essa dall'arcivescovo di Colonia Filippo per aver distrutto Perento; promette inoltre al conte Ildibrandino ed alla stessa città di Viterbo che Perento non verrà riedificata e conferma loro il possesso della stessa Perento, di Vetralla, Vitorchiano, Bagnaia, Canepina, Cornienta e degli altri castelli che possiede nella contea di Bagnoregio, nonché di quello di Montaliano e di tutti gli altri diritti concessigli dai Lambardi di Castellardo; concede infine ai Viterbesi la quarta parte del porto di Montalto e la decima parte di quello di Corneto.
18 MARGHERITELLA
Originale [A], ACV, perg. 13; copia semplice [C] , Margheritella, p. 7 s.; copi a autentica (B'J, Ml, c. 17v, da A; copi a autentica [C1], M4, c. 49r, da copia autentica dell'originale deperdita (B); e op i a autentica [C2], ibid., c. 57r, da copia autentica dell'originale deperdita (B); copia autentica [D1J, ibid., c. 20r; copia autentica [D2], ibid., c. 28r.
A: pergamena in buono stato di conservazione. Nella plica sono ben visibili i fori praticati per il passaggio dei fili ai quali era appeso il sigillo. A tergo, nota del sec. XIV: « Ferenti [ ... ] 117 4 ».
C2: al margine destro della carta nota del secolo XIV «De Perento, Vetralla et confirmatio aliorum castrorum plura continens privilegia». Al margine superiore annotazione del secolo XVI « Confirmatio dationis Vetralle et eiusdem territorii, Rispampani, Canapine et aliorum castrorum et quod Ferentum non possit relevari, per archicancellarium et legatum totius ltalie imperatoris ».
D1 : al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Confirmatio facta per imperatorem quod Ferentum non relevetur et quod Vetrallam, Vitorclanum, Vagnariam, Canapinam, Quarnentam et alia castra data ratificavit ».
B' è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam privilegii cuius tenor talis est » ed è così autenticata « Lectum et ascultatum fuit predictum exemplum cum originali autentico sigillato sigillo cereo pendenti filis siricis, in quo sigillo erat sculta ymago imperialis. Predicta autem ascultatio facta fuit Viterbii in palatio domini Nicolai Fre<lerici ubi nobilis vir dominus Rainerius Gattus capitaneus populi et comunis Viterbii morabatur, presentibus ipso domino Rainerio, domino Bono de Orco iudice comunis Viterbii, domino Leonardo iudice ordinario, domino Egidii (così) Guirti iudice et magistro Petro notario; et ipsis viris litteratis legentibus et videntibus sub ann(is) Domini MoCC0 LXVI0 , tempore domini Clementis pape IIIIH, die xa mensis maii, v1111e indictionis. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti dominus Rainerius capitaneus et dominus Bonus iudex ipsius comunis eorum et <lieti comunis auctoritatem interposuerunt et dictus dominus Leonardus iudex ordinarius suam auctoritatem interposuit et decretum. Et ego Scambius Iohannis Sperati sancte Romane Ecclesie notarius et iudex ordinarius predicte abscultationi interfui et dictum exemplum de originali sumpsi de verbo ad verbum, nichil addens vel minuens quod sensum aut veritatis substantiam immutaret, et ipsum exemplum, de mandato <lieti capitanei et dictorum domini Boni iudicis comunis Viterbii et domini Leonardi iudicis ordinarii, scripsi et publicavi ».
C1 e C2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine domini nostri Iesu Christi amen. Hoc est exemplum cuiusdam privilegii sic dicentis » e cosl autenticate « Lectum et asscultatum fuit hoc exemplum ad exemplar
MARGHERITELLA 19
in platea Sancti Angeli cum magistris Combersano, Petro Farulfi et Angelo Filippi (C2 aggiunge notariis), testibus vocatis et rogatis sub annis domini nostri Iesu Christi millesimo COLIII0 , temporibus domini Innocentii pape quarti et domini Albiçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VIII! intrante, XI indictionis. Hiis autem omnibus (C2 aggiunge supradictis) dominus Albiçus predictus (dictus dominus Albiçus in C2) et dominus Amator iudex comunis Viterbii per eundem potestatem suam auctoritatem interposuerunt et decretum. ET Ego Iohannes Protogenii sacrosancte Romane Ecclesie notarius ut inveni in exemplari, nil addens vel minuens quod sensum vel (sensum vel: om. C2) intellectum mutaret (inmutaret in C2) nisi forte punctum vel sillabam, ita fideliter scripsi et exemplavi et de mandato <lieti domini Albiçi et iudicis memorati (prelibati in C2) in publicam formam redegi ».
D1 e D2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quarundam litterarum (D1 aggiunge scriptarum in libro comunis Viterbii) sic dicentium » e sono cosl autenticate « Hoc exemplum fuit lectum et abscultatum (Lectum et abscultatum fuit hoc privilegium in D 1) rum autentico privilegio et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et (et: om. D1) Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini MoCOLIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis (Dei gratia Viterbiensis potestatis in D1), mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Ad hec (et est sciendum quod in D1) dominus Amator iudex communis Viterbii per dictam potestatem (per - potestatem: om. D 1) in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum ut supra legitur, de mandato diete potestatis, ut in autentico privilegio inveni, nichil addens vel minuens unde formam vel intellectum <lieti privilegii posset mutari, nisi forte punctum vel silabam, scripsi et publicavi (ut in autentico - et publicavi: in D1 scripsi et publicavi sicut in autentico instrumento inveni, nichil addens vel minuens unde formam vel intellectum <lieti instrumenti posset mutari, nisi forte punctum vel silabam) ».
Sulla datazione del documento cfr. Herde, Die Urkunde des Erzbischofs Christian von Mainz . Inoltre, secondo lo stesso autore (ibid., p. 184 s.), l'originale oggi conservato (ACV, perg 13) sarebbe stato restaurato da un notaio viterbese nei primi giorni del dicembre 1253, e precisamente tra il 7 ed il 9. Tale intervento, resosi necessario a causa dello sbiadimento della scrittura provocato dall'umidità che aveva danneggiato in più punti la pergamena, sarebbe stato effettuato ripassando sulla scrittura primitiva ormai scolorita; ma nel far ciò, l'ignoto restauratore avrebbe commesso una serie di errori (con i quali si spiegano alcune incongruenze del testo), soprattutto nel ricalcare i segni abbreviativi. Prima di questo intervento di restauro, tuttavia, erano già state effettuate tre
20 MARGHERITELLA
copie del documento: quella trascritta su Margheritella nei pruni anni Quaranta del Duecento e le due redatte dal notaio Stefano il 7 dicembre 1253, oggi legate in M4 cc. 20r e 28r. In altre parole, si dovrebbe riconoscere la fonte di C, D1 e D2 (ai quali Herde assegna rispettivamente le sigle B, C e C1) nell'originale ancora integro (A), mentre gli altri tre testimoni (ossia B1, C1 e Ci, corrispondenti alle sigle E, D e D1 di Herde) deriverebbero dal testo corrotto di A dopo il restauro (A 1
per Herde). Ciò spiegherebbe secondo Herde (le cui ipotesi sono pienamente accolte anche da Hagermann, Die Urkunden Erzbischof Christians I, p. 255 s.) le divergenze testuali riscontrabili tra i diversi testimoni della tradizione.
Sulla distruzione di Perento operata dai Viterbesi e sulla messa al bando di Viterbo da parte dell'arcivescovo di Colonia si veda Hagermann, Beitrage zur Reichslegation Christians von Mainz in Italien, pp. 211-218. L'autore, discostandosi dagli studiosi che lo hanno preceduto, posticipa tale messa al bando dal 1168 agli anni 1172/1173 e dimostra che la distruzione di Perento fu solo un pretesto e che in realtà si volle punire i Viterbesi per l'alleanza stretta con il conte Ildebrandino Novello della famiglia Aldobrandeschi, che a quel tempo era in guerra con l'arcivescovo Cristiano.
Edizione: BOhmer, Acta Imperii selecta, p. 602 s., n. 890; Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 398, n. IV (che assegna il documento al 1173); Hagermann, Die Urkunden Erzbischof Christians I , pp. 254-257, n. 17; Herde, Die Urkunde des Erzbischofs Christian von Mainz, pp. 186 ss. ; Pinzi, Storia della città di Viterbo , I, p. 178, nota 1 (che assegna il documento al 1175).
Regesto: Bohmer, Will, Regesto archiepiscoporttm Maguntinensium, II, p. 35, n. 111 (che assegna il documento al 1173); Ciacci, Gli Aldobrandeschi, II, p. 76, n. CCXXI; Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. IV (che assegna il documento al 1175); Varrentrapp, Erzbischof Christian I. von Mainz, p. 137, n. 99 (che assegna il documento al 1173).
Cit.: Ciampi, Cronache e statuti, p. 306 (che assegna il documento al 1173); Savignoni, Il comune di Vetralla, p. 14 (che assegna il documento al 1175).
Facsimile: Herde, Die Urkunde des Erzbischofs Christian von Mainz, tavv. 14 e 15.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 321, 335 e 384.
C(hristianus) Dei gratia Magontine (") sedis archiepiscopus, Germanie archicancellarius (b) et (e) totius Ytale (d) lega-
(a) A B' C1 C1 Maguntine (b) B' arcicanccllarius (e) C 1 C2 Oltlrt/0110 et (d) Cosi e ; A D' C 1 C 2 D 1 D2 Ytalie.
MARGHERITELLA 21
tus. Imperatorie maiestatis consuetudo nostram prudentie (e) admonet (f) et erudit providentiam (1), ut eos, qui (h) fide ac devotione circa Imperii gloriam et honorem refulgere dinoscuntur e), propensiori dilectione amplectamur (i) et eorum postulationibus facile (") accomodemus assensum. Unde nos fidem et (1) preclara (m) servitia, que dilectus noster comes Ildebrandinus (") atque civitas (0
) Viterbiensis Imperio favorabiliter hactenus exibuerunt (P), diligenti examine pensantes, intercedentibus quoque (ci) precibus familiariu (r) nostrorum Iohannis (') de Casamala, Galilei et Angeli Boni, imperiali qua fungimur auctoritate prescripto comiti Ildebrandino (1
) atque civitati Viterbiensi concedimus et promttimus quod Ferentum nec (u) relevabimus nec relevari faciemus (v) et ne relevetur (w) imperiali auctoritate precipimus; ipsam quoque (1) civitate (Y) Viterbiensem (z), quam (aa) propter idem Ferentum dominus Phi(lippus) Col( oniensis) (bb) archiepiscopus banno imperiali subiacere pronuntiavit, ab eodem banno absolvimus. Ad hec eidem (cc) comiti Ildebrandino (dd) et civitati Viterbiensi Ferentum, Vetrallam, secundum quod (ee) Petrus illustris Urbis prefectus et comes Guicto (11
) et Vetrallenses eis dederunt (1),
item Vitorclanum, Vaniariam (18), Canapinam, Quarnentam (hh) et reliqua castra, que habent in comitatu Balneoregensi (11
), et Montem Alianum et omnia iura, que (11) Lambardi (" ) de Castellardo in castellis suis eis (11
) dederint (mm), confirmamus et presentis scripti privilegio communimus. Item damus et
(e) Cosl C D1 D1 ; A B' C1 C1 prudenter (f) D1 D1 amonet (g) Cosl C Dt D' ; A B' c• c• prudentiam (h) D1 quo; 0 1 qui corretto su quo da altra mmw (i) c1 C' dignoscuntur (j) C' C 1 amplcctamus (k) Cosl C C1 C' D1 D 1
; A B' facilem (I) Cosi C ; A B' C1 C1 D1 D1 ac (m) A B' preclaram {n) B' D1 D1 Ildibrandinus (o) C1 D1 D1 civitatis (p) B' cxhibuerunt (q) A B' C1 C1 scd (r) Cosi C ; A B' C1 C1 D1 D1 familiarium (s) C1 lohanncs (t) B' c• C' Ildibrandino; 0 1 Ildivrandino (u) nec: c• OtMlte; c• aggiunge ntl-l'interUntO (v) A fatiemus (w) D 1 D 1 rdevent (x) C' ipsamque (y) Cosl C; A B' C1 C' D1 D1 civitatem (z) D1 D1 omettot10 Vite.rbicnscm (u) C1 C' qua (bb) D1 Phyrol COtl barra obliqua cl1e taglia la -I (cc) C1 c• idem (dd) B' c• c• lldibrandino (ee) quod; D 1 omette; D' aggiu11gt in un seco11do momt11to nello spazio rimasto libero tra secundum e Pctrus (ff) A B' C1 C1 D1 Guitto (gg) C1
c• Vaniarium; D1 D1 Vagnariam (hh) C1 Quarnetam; D1 Quarnent.am; D' Quargnentam (ii) C1 C2 Balnioregensi (jj) C1 aggiunge habent (kk) D1 D' Lombardi (Il) C 1 C1 omt110110 eis (mm) Cosi C D1 D1 ; A B' C 1 C' dedcr(un)t.
(1) Cfr. doc. 21.
5
22 MARGHERITELLA
concedimus eidem camiti Ildebrandino (nn) atque civitati Viterbii quartam partem portus Montalti et decimam partem portus Corneti (00
). Si quis autem huic nostre auctoritatis pagine COntraire (DP) preSUffipSerit, e libraS (C!Q) auri, medietateffi camere imperiali reliquam partem communi (rr) Viterbiensi, pro pena persolvat. Peractionis huius rei testes sunt: Conradus Svevus, magister Robertus imperialis aule capellanus (55
), Odo (tt) de Vesperde, Everardus (uu) nepos suus, Albrandus (vv) marescalcus (ww), Iohannes de Casamala, Galileus, Angelus Bonus et alii quamplures.
Datum Fulginei, I (p. 8) anno dominice incarnationis (xx) M0C°LXXIII1°, indictione VII, id(ibus) (YY) februarii.
(nn) C1 C2 Ildibrandino (oo) C1 Corgneti (pp) C1 C2contrahire (qq) A B' C' C2 in C libras (rr) 0 1 0 2 comuni (ss) C2 0 1 0 2 cappellanus (tt) C 1
C' 0 1 02 Oddo (uu) Everardus : C1 c2 et Verardus (vv) 0 1 0 2 Aldrevandus (ww) C 1 marriscalcus (xx) C1 C2 incarnatione (yy) B' C1 C2 0 1 0 2 idus.
8
1244 giugno 20, Civitacastellana
Innocenzo <IV) compiange i Viterbesi per i danni che soffrono a causa della loro fedeltà alla Chiesa, si augura che i loro disagi possano presto aver fine e li esorta a perseverare.
Copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 9; copi a autentica [D1], M4, c. 21v; copi a autentica [D2], ibid., c. 29v.
e fa parte di un gruppo di documenti (nn. 8-15) cosl introdotti: « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quorundam privilegiorum domini pape exemplatorum tempore domini Frabi potestatis Viterbii sub ann(is) MoCC0 XLIIII, indictione secunda ».
D1 e D2 fanno parte di un gruppo di documenti (nn. 8-11) cosl introdotti « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quorundam privilegiorum domini pape sic dicentium » e cosl autenticati (l'autentica è posta in calce al n. 11) « Lecte et abscultate fuerunt prescripte littere papales cum his exemplis et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani (D2 aggiunge ed espunge viris litteratis) testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M"CO>LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei
MARGHERITELLA 23
gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII (D2 aggiunge intrante), indictione XI. Et dominus (et est sciendum quod dominus in D2)
Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius prescriptas litteras de mandato diete potestatis, ut in principalibus litteris inveni (prescriptas litteras - inveni: in D2 hec exempla, ut supra leguntur, de mandato diete potestatis, sicut inveni in autenticis litteris papalibus), scripsi et publicavi atque exemplavi (scripsi - exemplavi: in D2 scripsi et compievi), nichil eddens vel minuens quod inde formam vel intellectum ipsarum cartularum (quod inde - cartularum: in D2 unde dictarum litterarum intellectum vel formam) posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
Edizione: Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 406, n. XVI. Regesto: BOhmer, Regesta Imperii, V /2-3, n. 7477; Potthast, Rege
sta pontificum Romanorum, n. 11419; Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. LIX.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 336.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis .<.> (•) potestati, consilio et populo Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Quanto civitas Viterbiensis vicinior nobis (b) existit (e) et Apostolice Sedi specialius est subiecta, tanto magis in pressuris (d) et angustiis quas pro fidelitate et devotione Ecclesie sustinetis paterno vobis affectu compatimur et vestris doloribus condolemus, quia, cum sitis Romane Ecclesie filii speciales, illate vobis iniure (e) graviter nos molestant et persecutionis olla, que contra vos flante aquilone succenditur acrius, nos iniurit e), speramus tamen in Eo qui procellam convertit in auram (') et post nubilum dat serenum, quod in proximo vestris oppressioni bus finis laudabilis imponetur, ad quod quantum cum Deo possumus nos libenter inpendimus opem et operam efficacem. Vos igitur sicud (h) filii benedictionis et gratie spiritu fortitudinis (1
) roborati assumentes constantis et imperterriti (l) animi munimenta sitis in fide stabiles et in opere efficaces, securi de nostra gratia et favore.
Dat(e) apud Civitatecastellanam (11:), XII kalendas iulii, pontificatus nostri anno primo.
(a) 01 D'.. (b) Dt D1 ommono nobis (e) D1 D1 extitit (d) D1 D1 im-pressuris (e) Cosi C ; D1 D1 iniurie (f) Cosl C ; D1 D1 inurit (g) D1 auream (b) Cosl C ; D1 D1 sicut (i) 111 C corretto su fortidudinis (j) D1 D 1
inp(er)teriti (k) D1 Civitatem Castcllanam.
24 MARGHERITELLA
9
1243 dicembre 1, Laterano
Innocenzo <IV> ordina al podestà di Viterbo di far restituire al nobile cittadino romano Pietro di Stefano di Raniero alcuni cavalli di sua proprietà venuti nelle mani del viterbese Tignoso e di suo figlio.
Copia semplice [C], Margheritella, p. 9; copia autentica [D1], M4, c. 21 v; copi a autentica [D2 ] , ibid., c. 29v.
. Per il prologo di e e le autentiche di D' e D2 V. sopra doc. 8.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo , n. LIV.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie» , n. 337.
Innocentius episcopus servus servorum Dei . Dilecto filio <..> (") potestati Viterbiensi salutem et apostolicam benedictionem. Curo dilectus filius Petrus Stephani de Rainerio (b) nobilis civis Romanus quosdam equos se asserat amisisse (0
),
qui ad manus Tineosi (d) et eius filii civium Viterbiensium sicut accepimus devenerunt, presentium tibi auctoritate firmiter precipiendo mandamus quatinus predictos cives quod eidem nobili equos suos restituant ut tenentur tradita tibi potestate compellas.
Dat(e) Laterani, kalendis decembris , pontificatus nostri anno primo.
(a) D 1 •• (b) D1 02 Ranerio (e) Dt a(m)n1isisse (d) D1 D2 Tiniosi.
10
1243 ottobre 22, Laterano
Innocenzo <IV) conforta e rassicura i Viterbesi, annunciando loro che sia i Romani sia le milizie provenienti dalle province di Campagna e Marittima si affrettano a venire in loro soccorso.
MARGHERITELLA 25
Copi a semplice [C), Margheritella, p. 9 s.; copi a autentica [D1], M4, c. 2lv; copia autentica [D2 ], ibid. , c. 29v.
Per il prologo di e e le autentiche di DI e D2 v. sopra doc. 8.
Questa e cinque delle successive lettere pontificie trascritte su Margheritella (docc. 11, 13, 14, 15 e 32) sono legate agli avvenimenti dell'autunno-inverno 1243-1244. Posta d'assedio da Federico II nell'ottobre 1243, Viterbo si era difesa strenuamente (v. doc. 10) tanto da costringere l'imperatore a rinunciare all'impresa e a scendere a trattative. Federico aveva acconsentito a togliere l'assedio chiedendo in cambio ampie garanzie per i suoi fedeli che si erano asserragliati nel castrum Sancii LAurentii, quel castrum Viterbiense al quale si accenna nei documenti, una vera e propria cittadella situata alla periferia sudovest della città e circondata da ogni lato da ripidi pendii che la separavano e difendevano dal resto del'abitato. In quella fortezza posta all'interno delle mura cittadine erano concentrate le abitazioni delle maggiori famiglie nobili viterbesi e ll si erano rifugiati gli uomini del presidio imperiale e molti ghibellini di Viterbo già prima che iniziasse l'assedio, ovvero non appena il partito guelio aveva avuto la meglio in città anche con l'aiuto del vescovo, il cardinale Raniero Capocci (v. doc. 32). Le trattative furono fatte con l'intercessione anche del pontefice tramite il cardinale di San Nicola in Carcere, Ottone di Monferrato. Ma, non appena Federico II si fu allontanato dalla città, i guelfi di Viterbo assalirono il castrum Sancii Laurentii e fecero prigionieri i nobili che vi si erano rifugiati. Per questo motivo il 18 novembre 1243 Innocenzo IV scriveva ai Viterbesi intimandogli di rimettere in libertà i prigionieri e di restituire agli abitanti della cittadella i beni confiscati, stabilendo un termine di otto giorni (doc. 13). Ancora due mesi dopo, il 28 gennaio 1244, il pontefice tornava a rivolgersi al podestà ed al popolo tutto di Viterbo intimandogli di mettere in libertà i nobili del castrum Sancti LAurentii (doc. 11), di liberare Roberto di Guglielmo Falcone, imprigionato per aver preso parte - anche se contro la sua volontà - alla ribellione dei castellani (doc. 15) ed ammonendoli a non confiscare ed alienare i beni di coloro che avevano preso le parti dell'imperatore (doc. 14). Sui fatti dell'autunno 1243 si vedano Pinzi, Storia della città di Viterbo, I , pp. 382-454, Winkelmann, Kaiser Friedrichs II. Kampf um Viterbo , pp. 277-305, Kantorowicz, Federico II imperatore, p. 584 s., Maire Vigueur, Una strana disfatta.
Transunto: Pinzi, Storia della città di Viterbo , I , p. 410 nota 1. Regesto: Bohmer, Regesto Imperii, V /2-3, n. 7414; Potthast, Rege
sto pontificum Roma11orum, n. 11164; Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. LII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 338.
26 MARGHERITELLA
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis .<.>(a) potestati, consilio et populo Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Ad attollendum honorem Ecclesie et procurandum vestram sine mora salutem, Dei virtus corda Romani (b) populi ad exhortationis (e) nostre verbum ferventer accendit, qui, potenti manu, defensioni vestre, non expectatis aliis qui de adiacentibus partibus I (p. 10) convocantur, subvenire festinant (d) et, ut hoc cum (e) celeritate proveniat, campana Capitolii sine intermissione pulsatur. Igitur filii benedictionis robur fortitudinis in Dei virtute suscipite de Ipsius affluenti misericordia spem plenam habentes quod vos, per iam dicti populi potentiam et illorum multitudinem qui de Campania et Maritima in vestrum subsidium properabunt, divina dextera triumphante (1
) gaudium optate (g) salutis habebitis et Ecclesia incrementum consequetur honoris.
Dat(e) Laterani, XI kalendas novembris, pontificatus nostri anno primo (h).
(a) 01 D•.. (b) D' D 2 Romanorum (e) Dt D 2 cxortationis (d) D1 fe-stina(n)ter; 0 2 festinat co11 tratti110 abbreviativo su - t eraso (e) D2 cum de (f) D' D 2 triu(m)fante (g) D 1 D 2 obtate (h) nostri anno primo: D' omette; i11 C D 1
aggi1mto da 111a110 pi1ì tarda.
11
1244 gennaio 28, Laterano
Innocenzo <IV) ordina al comune di Viterbo di mettere in libertà i nobili della cittadella di Viterbo tenuti prigionieri nonostante le garanzie prestate loro, dietro suo ordine, da Ottone (di Monferrato) cardinale di San Nicola in Carcere Tulliano ed accettate dai Viterbesi.
Copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 10; copi a autentica [D1], M4, c. 21v; copia autentica [D2], ibid., c. 29v.
Per il prologo di e e le autentiche di D1 e D2 V. sopra doc. 8.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, LV. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 339. V. sopra doc. 10.
MARGHERITELLA 27
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis .. potestati et populo Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Grave gerimus et indignum quod nobiles castri Viterbiensis, contra promissum eis factum de securitate per dilectum filium nostrum O(ddonem) Sancti Nicolai in Carcere Tulliano diaconum cardinalem de mandato nostro, per vos et consiliarios vestros, deliberatione (•) prehabita, nichominus (b) acceptatum, captivi (e) non sine magna iniuria Sedis Apostolice detinentur, presertim cum plures ex eis obsides et fideiussores de indeniptate (d) civitatis dederint et reliqui dare similiter sicut dicitur sint parati. Quia vero multum inde Ecclesie Romane detraitur, licet in hoc culpabilis non existat, presentium vobis auctoritate mandamus quatinus ad liberationem dictorum nobilium illam secundum datam vobis a Deo prudentiam detis opem et operam efficacem, quod Apostolica (e) Sedes huiusmodi periculosas detractiones evitet et nos universitatem vestram non immerito (') commende~ mus (' ), credi turi hiis que la tor presentuum (h) vobis super huiusmodi negotio ex parte nostra duxerit proponenda (1).
Dat(e) Laterani, V kalendas (i) februarii, pontificatus nostri anno primo.
(a) D1 delib(er)atio(n)es ron -s espunta (b) Cosl e ; Dl D1 nichilominus (e) In D' segue detinc(n)t(ur) tsp1111to (d) Cosl C ; D1 D1 inde(m)pnitate (e) In C Apostolicam con -m esprmta (f) D 1 inmerito (g) D1 D 1 commendamus (h) Cosi C ; D 1 D 1 presentium (i) C proponenda con segno abbrtviati110 su -a de-pennato; D 1 D 1 proponendam (J1 In C stgue freb depennato.
12
1244 luglio 8, Genova
I nnocenzo (IV) annuncia a Raniero (Capocci) cardinale di Santa Maria in Cosmedin di essere giunto incolume a Genova il 7 luglio e gli affida i negoziati della Chiesa.
Copi a semplice [C] , Margheritella, p. 10 s.; e op i a autentica (01) , M4, c. 22r; c o pia autentica [02), ibid., c. 30r.
Per il prologo di C v. sopra doc. 8.
28 MARGHERITELLA
D1 e D 2 fanno parte di un gruppo di documenti (nn. 12-14) così introdotti « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quarundam litterarum (quar(um) literarum in D1) sic dicentium » e così autenticati (l'autentica è posta in calce al doc. n. 14) « Lecte et abscul tate fuerunt prefate (prefate: om. D2) littere papales cum hiis exemplis et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Johanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M°CC0 LIII0
,
tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis (Dei gratia Viterbiensis potestatis in D2), mense decembris, clic VII intrante (intrante: om. D2) , indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem (per dictam potestatem: om. D2) in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum ut supra legitur (hec exempla ut supra lcguntur in D2) , de mandato diete potestatis, sicut in autenticis (auticis in D 1) litteris papalibus inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens unde formam vel intellectum ipsarum (dictarum in D2) litterarum posset mutari , nisi forre punctum vel silabam ».
Edizione: Baldassini, Memorie istoriche, p. XVIII, n. XII; Bussi, Storia della città di Viterbo, p. 406, n. XVII; Huillard-Bréholles, Historia diplomatica Friderici secundi , VI/1, p . 200.
Transunto: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, p. 461 , nota 2. Regesto: Potthast, Regesta pontificum Romanorum, n. 11429; Savi
gnoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. LX. Cfr. Carbonerti Vendittelli, « Liber memorie» . n. 340.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilecto filio R(ainerio) Sancte Marie in Cosmidim diacono cardinali (0
)
salutem et apostolicam benedictionem. Licet qualiter de Civitate Veteri ad Portum Venerem veneramus (b) tibi nuper duxerimus intimandum quia tamen de via maris aliguid restabit, adhuc ne tuus de nobis propter hoc n sit animus in suspenso, noverit tua discrectio (d) quod nonis iulii prospere Ianuam applicamur ibique cum fratribus nostris, qui nos secuti fuerunt, sani et incolumes per Dei gratiam commoramur (e). Tuam itaque circuspectionem e), de gua plenam in Domino fiduciam gerimus, duximus attente (g) rogandam per apostolica (h) tibi scripta e) mandantes quatinus sic te habeas
(a) D• cardinalis c011 s espunta (b) D1 D2 vcneramur (c) D1 spe i11 luogo di hoc; D2 spe hoc con spe espt111fo (d) 0 1 D2 discretio (e) D 1 o• COlll lllOrantur (f) D1 D• circum spectionem (g) D1 D• atrentius (h) e o• apostolicam COll 111
esp1111ta; D 1 aposrolicam (i) scripta: D1 omelle; D• aggi1111ge in ca/te al doc11111r11tll wn se.~110 di ricl1i111no.
MARGHERITELLA 29
in Ecclesie J (p. 11) negotiis viriliter et prudenter quod nostram absentiam tua supplere presentia videatur.
Dat(e) Ianue, VIII idus iulii, pontificatus nostri anno secundo.
13
1243 novembre 18, Laterano
Innocenzo (IV) rimprovera il comune di Viterbo per aver violato il trattato concluso dal cardinale di S. Nicola in Carcere Tulliano Ottone (di Monferrato), privando dei loro beni gli uomini che si erano asserragliati nella cittadella di Viterbo, e comunica di aver ordinato allo stesso cardinale Ottone e al cardinale di S. Maria in Cosmedin Raniero (Capocci) di multare il Comune per cinquemila marche d'argento e per cento libbre ciascun colpevole, nonché di scomunicare il podestà ed il consiglio e di colpire con !'interdetto la città, se entro il termine di otto giorni non sarà restituito il maltolto e non sarà stato consentito agli uomini della cittadella di prestare giuramento al podestà; inoltre gli impone di astenersi dalla distruzione della cittadella.
Copia semplice [C], Margheritella, p. 11; copia autentica [D1], M4, c. 22r; copi a autentica [02], ibid., c . .30r.
Per il prologo di C v. sopra doc. 8; per le autentiche di D 1 e 0 2
v. sopra doc. 12.
Transunto: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I , p. 446, nota 1. Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo , n.
LIII. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n . .341. V. sopra doc. 10.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis .<.> (3
) potestati, consilio et comuni Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Gaudium a nobis de Viterbiensis castri recuperatione conceptum, rumor de attemptata per vos pacti violatione inhiti (b) de mandato nostro per dilectum filium nostrum O(ddonem) Sancti Nycolay in
(a) Dl D• .. (b) D 1 inhibit i con -ib- esp1111to.
30 MARGHERITELLA
Carcere Tulliano diaconum cardinalem super non offendendis hominibus eiusdem (e) castri ac eorum bonis omnibus conservandis illesis pene penitus intercidens tam vehementem nobis turbationem attulit et dolorem quod, misi (d) festina concurrat congrue satisfactionis emenda, frustra intercedetis levioribus ad indignationem huiusmodi removendam cum firmi nostri existat propositi ea que per nos vel alios promittimus invinculabiliter (e) observare, licet autem Apostolicam Sedem et nos graviter leseritis in hoc facto digneque foret vobis ex tanta presumptione pena gravissima infligenda. Quia tamen exemplo Domini volimus (1
) in ira misericordiam continere, universitatem vestram rogandam duximus et hortandam per apostolica nobis (R) scripta sub debito fidelitatis et pena quinque milium marcarum communi, singulis vero rei prefate reis sub pena centum librarum, firmiter precipiendo mandamus quatinus infra octo dies post receptionem presentium, omni mora et occasione postpositis (h), hominibus predicti castri restituentes penitus quecumque ipsis contra tenorem pacti habiti super hoc per cardinalem eundem ausu temerario abstulistis, permittatis eos, paratos iurare potestati sicut iurarunt alii concives eorum, plena securitate gaudere, a destructione ipsius (i) castri donec a nobis aliud receperitis in mandatis penitus desistentes; aliquin (1), ne tantus conteptus (k) quem dissimulare (1
) non possumus remaneat impunitus (m), dilectis filiis nostris Raynerio Sancte Marie in Cosmidin et O(ddoni) Sancti Nicolay in Carcere Tulliano diaconis cardinalibus damus nostris (0) licteris (0) in mandatis (P) ut ipsi ex tunc vos mulete huiusmodi et vos potestatem et consilium excomunicationi, comune vero interdicti sententiis, sublato (q) cuiuslibet appellationis et difficultatis (") impedimento, supponant, ad alia si vestra exigerit propter iuras processuri (•).
Dat(e) Laterani, XIIII kalendas decembris, pontificatus nostri anno primo.
(e) D 1 cuiusdam (d) Cosi c D1 ; D2 nisi (e) DI D2 inviolabilitcr (f) Dl D1 volumus (g) Cosi C ; D 1 D2 vobis (h) D 1 D2 pospositis (i) In C ugue donec depamato (j) Cosi C ; D1 D 1 alioquin (k) Dt D• contcmptus (I) In C dissimularem con -m esp11t1ta (m) D 1 D 2 impunitum (n) D' omette nostris (o) D1 D1 litteris (p) In C in mandatis aggi1111to t1ell'illterli11eo (q) Dt sub/to; D 1 supto COtl trattino abbrevialo SII -p- depennato e -la- aggirmto 11e/l'ittlerlineo (r) Dl D· difficcultatis (s) ad alia - processuri : cosi C D D1 D2•
MARGHERITELLA 31
14
1244 febbraio 28, Laterano
Innocenzo (IV) ordina al comune di Viterbo di non molestare nei propri beni coloro che hanno preso le parti dell'imperatore e che per questo sono stati banditi, finché sono in corso le trattative tra l'imperatore stesso, Ottone (di Monferrato) cardinale di San Nicola in Carcere Tulliano ed altri prelati.
Copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 12; copi a autentica [D1], M4, c. 22r; copi a autentica [D2] , ibid., c. 30r.
Per il prologo di C v. sopra doc. 8; per le autentiche di D1 e D2
v. sopra doc. 12.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. LVII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 342. V. sopra doc. 10.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis .. potestati, consilio et populo Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Cum sicut nuper est nostris auribus intimatum possessiones et bona illorum de terra vestra qui principi adheserunt et extra morantur civitatem Viterbii forbanditi (a) alienare, destruere ac distrahere intendatis et etiam confiscare, nos, etsi iustum procul dubio id fieri videretur, hoc tam nequeuntes equanimiter tolerare (b) ut, dilecto filio O(ddone) Sancti Nicolai in Carcere Tulliano diacono cardinale cum aliis prelatis ad eundem principem pro communi Ecclesie Romane suorumque fidelium negotio et statu totius seculi generali personaliter accedente, super prernissis deberet aliquid penitus innovari (e), universitati vestre sub ·optentu gratie nostre per apostolicam (d) scripta districtus (e) inhibemus quatinus absque nostra speciali licentia, presertim memorato cardinale negotium gerente predictum, extendere manus ad talla nullatenus attemptetis.
Dat(e) Laterani, III kalendas martii, pontificatus nostri anno primo.
(a) D1 forbanniti (b) D1 D1 tollerare (e) D1 D1 rcnovari (d) Cosi C ; D1 apostolica con trattirro abbreviativo su -a depennato; D 1 apostolica (e) Cosi C ; D1 D' districtiw.
32 MARGHERITELLA
15
1244 febbraio 3, Laterano
Innocenzo <IV) invita il comune di Viterbo a rimettere in libertà Roberto di Guglielmo di Falcone imprigionato per aver preso parte alla ribellione dei castellani, avendo egli in quell'occasione agito contro la propria volontà.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 12; copi a autentica [D1], M4, c. 23v; e op i a autentica [02) , ibid., c. 3lv.
Per il prologo di C. v. sopra doc. 8.
D1 e D2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum (D2 aggiunge ed espunge cuiusdam instrumenti) quarundam litterarum sic dicentium » e cosl autenticate « Lecte et abscultate fuerunt (l'autentica si riferisce anche ad altre due lettere pontificie trascritte di seguito a questa) predicte (prenominate in D2) littere papales cum hiis exemplis et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini MoCC0 Lill0
, tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dorninus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem (suam auctoritatem interposuit in D2) et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec exempla, ut superius (supra in D2) leguntur, de mandato diete potestatis, sicut in autenticis litteris papalibus inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vcl minuens unde formam vel (sive in D2) intellecrum ipsarum (dictarum i11 D2) litterarum posset mutari, nisi forte punctum ve! silabam ».
LVI. Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n.
Cfr. Carbonetti Venditte!Li, « Liber memorie». n. 343. V. sopra doc. 10.
Innocentius episcopus servus servorum Dei. Dilectis fi. liis < .. > (3
) potestati et consilio Viterbiensibus salutem et apostolicam benedictionem. Licet Robertus Guilielmi Falconis civis Viterbiensis, fidelis noster, sicut alii Viterbienses graviter deliquisse (b), qui, contempta lege nature, reiecta iustitie disciplina et observatione (e) fidei violata, in regionem dissimi-
(a) Cosi c ; DI Dt.. (b) Così c D1 ; D' deliquisset (e) 0 1 0 1 observationcs.
MARGHERITELLA 33
litudinis dudum cum filio prodigio (d) abeuntes, tandem ad ·Cor reversi ad ubera matris sue humiliter redierunt, quia tam in rebellione castellanorum rebellium, sicut accepimus, non fuit voluntarius set coiactus (e) utpote qui si egisset tunc aliter privatione bonorum onnium e) suorum mulctabatur et alias ut asserit Ecclesie Romane fidelis fuerit et devotus, discretioni vestre per apostolica scripta distructe (11
) precipiendo mandamus quatinus ipsum, quem in carcere detinetis, libere ·absque exactione aliqua restituatis pristine libertati, eum huiusmodi occasione in nullo penitus molestantes, ita quod contra vos propter hoc durius scribere non cogamur.
Dat(e) Laterani, III nonas februarii, pontificatus nostri anno primo.
(d) Cosi C D1 D2 (e) Cosi C ; D1 D' coact(us) (f) Cosi C ; D1 D1 omnium (g) Cosi C ; D1 D1 districte.
16
1224 aprile 30, [Viterbo] nella chiesa di S. Sisto
Su richiesta del camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni Ferenti, il notaio Trasmondo testimonia che Pandolfo della Suburra, già podestà di Viterbo, dichiarò di aver ricevuto dallo stesso camerlengo seicento libbre di denari senesi per il suo salario, quarantasette libbre di provisini pagati al giudice Pecorario, cento libbre di denari senesi corrisposti al suo giudice Pietro Cinthii, quarantotto libbre di denari senesi per le spese della sua f amilia ed infine duecentosette libbre e mezza di denari senesi per il suo salario.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 13; e op i a autentica [D1 ] , M4, c. 13v; e op i a autentica [D2 ] , ibid., c. 43v.
D 1 e D2 fanno parte di un gruppo di documenti cosl introdotti « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticati « Lecta fuerunt et abscultata hec exempla (Lecta et abscultata fuerunt prescripta instrumenta in D2) cum autenticis instrumentis et curo duobus viris Iitteratis (literatis in D2) ,
scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani {D2 aggiunge testibus) ad hec specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M<>CC0 LIII0
, tempore
34 MARGHERITELLA
domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscellis (de Muscellis: om. D2)
Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die XI (die VII in D2) intrante, indictione XI. Et (Preterea in D2) dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius supradicta (predicta in D2) instrumenta de mandato diete potestatis scripsi et exemplavi ut (sicut in D2) in autenticis instrumentis inveni, nichil addens vel minuens quod inde formam vel intellectum (quod inde - in tellectum: in D2 unde intellectum ve! formam) dictorum instrumentorum posset murari, nisi forte punctum vel silabam ».
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XXVIII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 366. V. più avanti i docc. 17, 33 e 34.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Anno Domini M°CC°XXIIII0
, temporibus(•) Honorii III pape, mense aprelis, die ultima, indictione duodecima. Ego Trasmundus (b) ea que vidi, audivi (e) et interfui rogatu Iohannis Iohannis (d) Ferenti camerario (e) comunis Viterbii tunc ad perpetuam memoriam scribere curavi. Vidi namque audivi et interfui coram multis hominibus de Viterbio et in presentia mei notarii et testium subscriptorum, ad postulationem predicti Iohannis camerarii, quando dominus Pandulfus de Sebura tunc potestas Viterbii fuit confessus se recepisse pro suo guillardone et feudo a supradicto camerario pro comunitate secentas (r) libras denariorum sen(ensium) in una manu, ut patet publico instrumento manu mei Trasmundi notarii confecto (1); item in alia manu XL VII libras provenienses solutis (') iudici Pecora rio de suo guillardone seu salario, ut patet manu mei Trasmundi notarii (2); item in alia manu e libras denariorum sen( ensium) solutis (h) Petro Cinthii suo iudici pro suo salario, tamen nolebat computare sibi in suo feudo; item in alia manu XLVIII libras denariorum sen(ensium) pro expensis familie ipsius, de
(a) lii D1 D• seg11t domini (b) D• Tr.umudus (e) D1 D' et audivi (d) D' omt/lt lohannis (e) Cosi c D 1 o• (f) D' SCXCCntH (g) Cosi c D' D1 (h) Così C D1 D'.
(1) V. doc. 33. (2) V. doc. 34.
MARGHERITELLA 35
suo guillardone seu feudo; item in alia manu CCVII libras et X solidos e) denariorum sen(ensium) de dicto suo guillardone seu feudo (3). Actum est hoc in ecclesia Sancti Xisti, coram infrascriptis testibus rogatis: Iohanne Rainerii Villani, Iohanne Ferenti, Ranuccio Poli, Benefaci, Riccumanno, Gilio Ricçali, Miliundo notario et aliis pluribus.
Et Ego Trasmundus sancte Romane Ecclesie notarius predictis interfui et rogatus in publicam formam redegi.
(i) e s(olidos); D1 D1 solidorum.
(3) V. doc. 17.
17
1224 maggio, [Viterbo] nel palazzo di S. Sisto
Pandolfo della Suburra rilascia quietanza al camerlengo del comune di Viterbo, Giovanni di Giovanni Ferenti, per duecentosette libbre e mezza (di denari senesi) che dichiara di aver ricevuto in aggiunta alle seicento già corrispostegli.
Copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 13; e op i a autentica [01], M4, c. 13v; copia autentica [D2], ibid., c. 43v.
Per le autentiche di D' e D' v. sopra doc. 16.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, o. XXIX.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n . 367. V. sopra doc. 16 e più avanti docc. 33 e 34.
In nomine Domini amen (a). Ab incarnatione eius anni millesimo CCXXIII!, indictione XII, tempore domini Honorii pape III, Frederico Romanorum imperatore existente, die presenti (b) mensis maii intrante. Dominus Pandulfus de Subora Romanorum consul fuit confessus recepisse a domino Iohanne Iohannis Ferenti quondam Viterbii camerarius (e) du-
(a) In DS segue anno (b) Cosi e D1 D1 ; in D 1 spazio bianco per circa quattre> lettere tra die e presenti (e) Cosi C D1 D1•
36 MARGHERITELLA
centas VII libras et dimidiam pro suo salario, renuntiando exceptioni non numerate et non accepte pecunie, et de ipsis CCVII (d) libris et dimidia (e) ipsum et communitatem (t) Viterbii absolvit et dictas CCVII libras et dim(idiam) (i) confessus fuit se recepisse supra sexcentas libras (1). Hec acta sunt in palatio Sancti Xisti, coram Beniamin, Geiço eius filio et magistro Iohanne medico et aliis testibus rogatis.
Ego Bonacursus apostolica auctoritate notarius predictis interfui et rogatus scripsi et auctenticavi (h).
(d) D2 duccntas VII (e) D 2 dimidiam co11 /11 srcoi1d11 - 111 esp1111t11 (f) 0 1
D2 comunitatem (S) 0 1 D2 dimidia (h) D 1 0 2 autenticavi.
(1) Già ricevute in precedenza: v. docc. 16 e 33.
18
1235 marzo 14, Forll, tn domo Lottarengi
Corrado di Hohenlohe conte di Romagna rilascia procura ad Aicardo per riprendere in consegna tutti i prigionieri romani da lui dati in custodia al comune e a] podestà di Viterbo Guglielmo da Fogliano.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 14; copi a autentica [D1 ], M4, c. 14r; copi a autentica [D2], ibid. , c. 44r.
C: al centro del margine superiore nota del secolo XV « Captivi Romanorum ».
D1 e D2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen . Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticate « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum (instrumentum sive exemplum in D1) cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M~C0LIII0, tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscellis (Muscello in D1) Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die XI intrante, indictione XI. Ad hec (Preterea in D1 ) dominus Ama tor iudex comunis Viterbii per dictam potestatem (per dictam potestatem: in D1 per dominum Albicçum potestatem diete civitatis) in hlis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc instrumentum et exemplum (hoc instrumentum et
MARGHERITELLA 37
exemplum: in D1 hoc exemplum) ut supra legitur de mandato diete potestatis, sicut in autentico instrumento inveni nichil addens vel minuens scripsi et in publicam formam reddegi, nisi forte punctum vel silabam (sicut · silabam: in D1 scripsi et in publicam formam reddegi, nichil addens vel minuens nisi forte punctum vel silabam, sicut in autentico instrumento inveni con segni di richiamo per spostare sicut in autentico instrumento inveni prima di scripsi) ».
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLIV.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 368. V. sopra doc. 1.
In nomine domini nostri Iesu Christi amen. Ab eius (•) incarnatione millesimo ducentesimo XXXV0
, indictione octava, tempore Gregorii pape et Frederici secundi imperatoris, die XIIII intrante mense martii, in civitate Forlini, in domo (b) Lottarengi (e). In presentia domini Egidii Caretti iudicis domini comitis Curradi, domini Petri de çicçis (d) iudicis eiusdem comitis, domini Diapoldi de Vrite(m)bah, domini Gualterii, domini Curradi (e) de Martholesheni (t), Bistoldelli et Curradi Ungari, dominus Curradus de Hahonloch comes Romaniole fecit, constituit et ordinavit Aycardum suum specialem et generalem procuratorem ad petendum et recipiendum omnes captivos Romanos quos commendavit (a) et ad custodiendum dedit domino Guillielmo de Folliano potestati Viterbii, recipienti nomine et vice dicti comunis, quos dictus comes habebat ad manus suas, quorum nomina sunt hec infrascripta: Iohannes Udolini, Matheus Pandulfi, Francus Fusci (h) de Berta, Filippus Thome Pappaçure e), Iohannes Talient(is), Petrus Rabia, Petrus Iohannis de Tursa, Petrus Iohannis Carçulini, Iohannes Arçellatus, Grisottus Petri Grisotti, Paulocius, Iohannes Cellarius et Petrus Rubeus; et ad restituendum instrumentum quod dictus comes exinde habebat factum manu Brochardini (1) notarii, et ad liberandum et ad absolvendum dictam potestatem, consilium et comune Viterbii et omnes homines de Viterbio et eius districtu et ab obligatione et promissione et pena dicto comiti promjssis a dieta potestate, consilio et
(a) D1 omdte cius (b) D1 D' domum (e) D' Lontcrcngi (d) D' çiçis (e) D' Curradi comitis (f) D1 omette Martholcshcni (g) D' comcndavit (h) D1
D1 Fusco (i) D• Papaçurc (j) D1 Broccarclini.
6
38 MARGHERITELLA
comuni c1v1tatis prediete, et ad faciendum pactum de ulterius non petendo aliquid occasione vel nomine predictorum captivorum vel occasione <lieti instrumenti et omnium eorum que in <lieto instrumento continentur, et ad omnia alia facienda que ipsemet dominus comes facere posset, et ad obligandum et promittendum penam (k) viginti milia marcarum argenti suo nomine et nomine <lieti comitis Curradi et dampna et expensas resarcire que dieta potestas, consilium seu comune faceret propter hoc vel substineret aliquo modo vel ingenio et si contra predicta vel aliquod predictorum dictus comes vel alius veniret vel faceret, promittens predicta et quicquid inde dictus procurator fecerit ratum et firmum habere et tenere et contra non venire, et ad promittendum quod dictus comes ius suum non dedit, cessit nec alienavit alicui et quod dictum mandatum non revocavit, sub pena predicta viginti milia marcarum argenti, qua soluta vel non, hec omnia rata et firma permaneant.
Ad maiorem autem cautelam huic instrumento confecto manu publica nostrum sigillum apponi iussimus.
Ego notarius (1) Brochardinus (m) imperialis et predicti domini Curradi de Hohonloch comitis Romaniole not(arius) mandato <lieti comitis scripsi et publicavi et presens interfui.
(k) D• pena (I) Scioglimento dubbio del co111pe11dio nrs di C ; D' D' not(arius) (m) fil e B- corrma .fil altra /ti/tra.
19
1194 febbraio 23, [Viterbo] nella chiesa di S. Vito
Raniero di Bonifacio signore del castello di Mugnano, anche a nome dei suoi uomini, giura fedeltà a Pietro Poli e agli altri consoli di Viterbo, impegnandosi a sostenere militarmente il Comune in tutte le azioni di guerra che non saranno condotte contro il pontefice o l'imperatore, nonché a corrispondere un censo annuo di dieci libbre di denari senesi nelle quali sono compresi i quaranta soldi che già suo padre Bonifacio pagava ai Viterbesi; ottiene in cambio la facoltà di intraprendere senza previo consenso imprese
MARGHERITELLA 39
guerresche che non riguardino direttamente la città di Viterbo e la promessa da parte del Comune di non interferire nei suoi rapporti con Roberto.
Originale [A], ACV, perg. 21; copia semplice [CJ, Margheritella, p. 15 s.; e op i a autentica [D1], M4, c. 2r; copi a autentica (02), ibid., c. 33v.
D 1: al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Castri Mugnani. Promissio facta comuni Viterbii et census X librarum ».
D1 fa parte di un gruppo di due documenti (nn. 19 e 20) cosl introdotti « ($.T .) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticati (l'autentica è posta in calce al n. 20) « Lecta et abscultata fuerunt prescripta exempla cum autenticis instrumentis et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli, lohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M<>CC0 Llll0
, tempere domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione Xl. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec instrumenta, ut superius legitur, de mandato diete potestatis scripsi et publicavi ut in autenticis instrumentis inveni, nichil addens vel minuens quod inde formam sive intellectum dictorum instrumentorum posset mutati, nisi forte punctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta « In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis ». Per l'autentica v. sopra doc. 4.
Edizione: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, p. 191, nota }. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 77 e 350.
In nomine Domini amen. Anno eiusdem nativitatis Domini (3
) millesimo centesimo (b) nonaginta quattuor (e), temporibus domini Celestini III pape, mense februarii, die VI exeunte, indictione XII. Ego quidem Rainerius Bonifatii dominus castri Mungnani (d), propria voluntate, per me et homines castri Mungnani n convenio et promitto tibi Petro Poli consuli et preceptori, recipienti nomine sociorum tuorum consulum Iude Machabei, Rainerii Clarembaldi (r), Ranuccii (8 )
de Veno nec non aliorum consulum et nomine comunitatis Vi-
(a) Cosi A C ; D1 D' ome/10110 Domini D 1 D 2 ; A LXXXXUU (d) D2 Mugnani baldi; D' Clarimbaldi (g) A Ranucii.
(b) D' ducentesimo (e) D2 Mugnani
(e) Cosi C (f) A Clerem-
40 MARGHERITELLA
terbii, facere guerram et pacem ad mandatum vestrum et comunitatis Viterbii contra omnes homines, excepto his: domino papa et imperatore (h), ita tamen quod , si guerram mandato vestro seu asensu (1) fecero, iuvamen vestrum michi dare non cessabitis et de propria mea guerra non constringnetis (') me pacem facere quam nunc habeo vel in antea habuero, nisi guerra pertineat ad civitatem (k) vestram. Item promitto et convenio per me et homines castri Mungnani annuatim reddere pensionis nomine comunitari Viterbii decem Jibras denariorum sen(ensium), computatis illis in hiis (1
) XL solidis quos pater meus Bonifatius vobis annuatim promiserat. Et hoc volo, concedo et affirmo (m) et (n) hoc pactum non solum sit personale set reale sit pactum et ipsam rem, id est castrum et homines castri, astringat. Si vero homines (0) et (P) habitatores castri Mungnani (q) veUent castrum exire et non ibi inhabitare (r), totum quod in castro suum remanebit michi Rainerio ('), preter id quod secum deportaverint, sine vestra contradictione. Hec omnia supradicta ego prefatus Rainerius (') cum iuramento a me corporaliter prestito promitto inviolata conservare omni tempore, et homines castri J (p . 16) hoc idem sacramentum facere et observare tenetur (u) et conventionem prefatam adimplere (v). Ego (w) dictus consul preceptor, per me et socios meos (') consules, convenio et promitto tibi Rainerio (Y) non recipere vel accipere (2) actionem Roberti nec ullo modo de actione (**) sua contra te venire. Actum est hoc in ecclesia Sancti Viti, coram testibus rogatis subscriptis: Petro Alexandri, Ebriaco (bb), Blascio (cc) Accuncie (dd), Capitone, Matheo (ee) Caradonne, Gualfredo de Sancto Martino crr), Girardo Guidonis de Guerro.
Et ego Branca notarius sacri palatii Lateranensis hanc cartam de mandato <lieti (") consulis et Iacobi, qui tunc erat
(h) A inpcratore (i) 0 2 assensu (j) 0 2 constringctis (k) A accivi-tatcm (I) A his (m) A afirmo (n) Cosi C 0 1 D2 ; A ut (o) 0 1 D' omtttono homincs (p) 0 1 omtl/e et (q) O' Mugnani (r) A i~bitarc; D' ha-bitarc (s) 0 1 0' Ranerio (t) 0 1 o• Rancrius (u) D 1 D' cencntur (v) A adimplcverc (w) Cosi C 0 1 o: ; A Ec ego (x) 111 A mcos ripetuto t1l upu11to (y) 0 1 0 2 Rancrio (z) A accipere vel rccipere (aa) A haccione (bb) A Jbriaco (cc) A o~ Blasio (dd) A Acconcie (cr) A Matco (IT) A San-cci Martini (~!!) /11 A dicti nrl/'i11tcrli11c11.
MARGHERITELLA 41
iudex Viterbiensis et in presentia sua rogata fuit eo mandato, scripsi atque compievi.
20
1196 agosto 6, Barbarano, nella chiesa di S. Maria
La contessa Chiara promette a Petruccio Grataliani e a Bartolomeo, rispettivamente console e giudice dei Viterbesi, di tenere e mantenere il castello di Barbarano a nome del comune di Viterbo, impegnandosi a far sl che detto castello torni in possesso del Comune in caso di sua morte senza eredi legittimi e ad adeguarsi alle sue linee di politica estera, ossia a sostenerlo militarmente in caso di guerra o a mantenere la pace secondo la volontà del Comune.
Or i gin a 1 e [A], ACV, perg. 22; copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 16 s.; copi a semplice del secolo XIII mutila della datatio e dell'escatocollo [B1], ACV, perg. 23; c op i a sçmplice del secolo XIII mutila della datatio e dell'escatocollo [0], ibid., perg. 24, da B1; copia autentica [D1 ], M4, c. 2r; copi'<l autentica [D2
],
ibid., c. 34r.
B1 C1: al margine inferiore annotazione del secolo XIII « !sta sunt exempla instrumentorum autenticorum de dictis castris ».
D1: al margine destro della carta nota del secolo XIV «Barbaranum ».
Per l'autentica di D1 v. sopra doc. 19.
D2 appartiene ad un gruppo di due documenti (nn. 20 e 21); è cosl introdotta « (S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata (l'autentica è posta in calce al doc. n. 21) « Lecta et abscultata fuerunt supradicta exempla cum autenticis instrumentis et curo duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notario et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini a nativitate MoCC0 LIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatis ***. Et ad hec dominus Ama tor iudex comunis Viterbii suam interposuit auctoritatem atque decretum. Ego Ioh'<lnnes Arleisi sacri palatii Lateranensis notarius hec instrumenta, ut superius leguntur, de mandato diete potestatis exemplavi et publicavi ut in autenticis instrumentis inveni, nichil addens vel minuens quod inde formam sive intellectum dictorum instrumentorum posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
42 MARGHERITELLA
Edizione: Carbonetti Vendittelli-Vendittelli, Falsi documenti, doc. 4. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie» , nn. 197 e 351. V. più avanti docc. 25 e 29.
In nomine Domini amen. Anno ab incarnatione eius millesimo centesimo nonagesimo sexto, temporibus domini Celestini III pape et domini Henrici Romanorum imperatoris et semper augusti, mense augusti, die VI intrante, indictione XIII!. Ego quidem comitissa Kiera (3
), libera mea bona voluntate, promitto vobis Petrucio (b) Grataliani consuli Viterbiensium et Bartholomeo iudici, recipientibus nomine comunitatis (e) Viterbiensis, tenere et salvare castrum Barbarani pro me et pro Viterbio et ut Viterbium faciat exinde guerram et pacem contra omnes homines et contra quos voluerit. Et si contignerit (d) me mori sine legitimis filiis, quod dictum castrum Barbarani revertatur ad Viterbium, salvis (°) condictionibus (t) de quibus quondam tenebar Vi terbio (1). Que omnia predicta ego dieta comitissa Kiera (8
) promitto per me et meos heredes vobis Petruccio (h) Grataliani et Bartholomeo consuli et iudici Viterbiensium, recipientibus nomine comunitatis Viterbiensium, firmiter perpetuo obiservare (p . 17) et non contravenire aliquo tempore, nec per nos nec per interpositas personas, et si contravenerimus et omnia () perpetuo (i) rata et firma habere noluerimus et non tenebimus, tunc penam centum marcarum (k) argenti promittimus vobis Petrucio (') Grataliani et Bartholomeo consuli et iudici Viterbiensium vestrisque successoribus, nomine comunitatis Viterbiensium (m) recipientibus, persolvere et pena soluta hec carta firma permaneat. Actum {") est hoc in predicto castro Barbarani, in ecclesia Sancte Marie, coram testibus rogatis et subscriptis Rollando Guiducci (0
), Thomao Ugolini, Farulfo Maiore de Machilone, Alamanno de Passananti (P), Gualfreduccio (Q) de Passananti (r), Guilielmo Fakonis, Leone Aimo-
(a) C' D2 Kiara (b) D' D2 Pctruccio (e) C 1 co nununitati (d) C 1 D' D2 cont ingcrit (e) D 1 D2 savis (f) Cosi e e• D2 ; .1 B' D1 conditionibus (g) D 2 Kiara (h) CMI C 0 1 D2 ; A 8 1 C 1 Pctrucio (i) Cosi C 0 1 D2 ; A 8 1
C 1 omnia predicta (j) A pcrtuo (k) C 1 marcharum (I) D1 D2 Pct ruccio (m) C 1 Viterbii (n} B1 C 1 Actum et cetera (o) Cosi C D 1 D2 ; A Guiducii (p) Così C D t ; A D2 Passannanti (q) Cosi C D ' D2 ; A Gualfreducio (r) Cosi C D 1 ; A D2 Passannanti.
(1) V. oltre dcc. 29.
MARGHERITELLA 43
nis, Petro Canini, Alexandro Guidonis de Mirra et Hospinello de Clarimbaldo (5).
Et ego Donadeus iudex et notarius sacri Imperli Henrici imperatoris rogatus hanc cartam sicut (') inter partes convenit scripsi atque complevi.
(s) Cosi C D1 D1 ; A U spinello de Clerimbaldo (t) D• D1 sicuti.
21
1170 agosto 24, [Viterbo] nella chiesa di S. Maria Nova
Guitto di Ulfreduccio conte di Vetralla assoggetta al comune di Viterbo, nella persona del suo podestà il conte Ildibrandino, metà del castello e della rocca di Vetralla, metà dei castelli di Bisenzo, Marano, Piansano e Castel Liutprando nonché l'intera rocca di Rispampani ed il castrum Luni, impegnandosi a seguire la politica di pace e di guerra dei Viterbesi e a sostenerli militarmente tranne che nelle azioni che essi condurranno contro il pontefice e l'imperatore; cede inoltre al comune di Viterbo metà dei possessi dei suddetti castelli, promettendo di far pagare agli abitanti della porzione del castello di Vetralla a lui spettante la decima parte de fodro dovuto dai Viterbesi; in cambio chiede al popolo di Viterbo di aiutarlo a conservare l'obbedienza dei Vetrallesi.
Copi a semplice [C) , Margheritella, pp. 17-19; copi a autentica [B), Ml, c. 57v; copia autentica [1B'), ACV, perg. 9; copia autentica [C' ), M4, c. 62v; copi a autentica (01), ibid., c. 3v; copi a autentica [02 ), ibid., c. 34r.
B: al centro del margine superiore della carta nota del secolo XIV « Concessio Vetralle et arcis castelli», alla quale, una mano successiva ha aggiunto « Rispampani, Luni, Bisentii, Marani, Plançani et Caçcilupardi » . In alto a destra annotazione del secolo XVI « Rispampani ».
D 1: al margine sinistro della carta nota del secolo XIV « Vetralle. Cessio medietatis ». Altra annotazione posta al centro del margine superiore di mano del secolo XVI « Concessio meclietatis Vetralle ».
44 MARGHERITELLA
B è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e così autenticata « Lcctum et abscultatum et publicatum fuit hoc exemplum cum originali autentico Viterbii in palatio domini Nicolai Friderici ubi moratur dominus Raynerius Gattus capitaneus populi et comunis Viterbii, coram domino Bono iudice <lieti comunis et domino Bericçone Ildibran<li iudice ordinario, magistro Symeone notario, magistro Petro Leonardi notario, magistro Petro Petri Baylantis notario et magistro Iohannc magistri Leonardi notario ad hec vocatis et rogatis testibus sub ann(is) Domini MCCLXVI, temporibus domini Clementis pape IIII, mense decembris, die VI intrante, indictione VIII!. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti iudices eorum auctoritatem et decretum interposuerunt. Et ego Egidius Donadei auctoritate Apostolice Sedis notarius predictum exemplum de originali sumpsi et huius exempli abscultationi interfu i et, de mandato predictorum iudicum et expresso mandato predicti domini Rayncri i capitanei dicti comunis michi facto, scripsi et publicavi » .
B' è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum quorundam publicorum instrumentorum (corretto su cuiusdam publici instrumenti) cum die et consule, quorum (corretto su cuius) tenor talis est». Manca l'autentica che si trova in ACV perg. J 4, in calce al doc. n. 27 del 20 ottobre 1175 (v.). Le pergamene ACV 9 e ACV 14, infatti, facevano parte originariamente di una singola unità archivistica che fu tagliata in due al momento del riordino del fondo pergamenaceo del comune di Viterbo, così come furono " sezionati " molte altre pergamene e fascicoli contenenti più di un documento (dr. in proposito Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro, p. 86 s e nota 9.
C1, appartenente ad un gruppo di due documenti (nn. 21 e 22), è così introdotta « (S.T .) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti publici sic incipientis » e così autenticata (l'autentica è posta in calce al n. 22) « Lecte et abscultate fuerunt cum autenticis in Viterbio, in camera Sancti Stefhani (così) , coram hiis tcstibus viris licteratis videntibus, legentibus et abscultantibus: Bericçone canonico Sancti Stefhani (così), !anni Bengnamini et Petro scolaris die te ecclesie, sub annis Domini M°CC0 LIII, temporibus domini Innocentii quarti pape, mense decembris, die XI intrante, in<lictione XI. ET Ego Bartholomeus Gottifredi actoritate imperiali notarius, sicud inveni in autenticis, nichil adens vel minuens, de verbo ad verbum, de mandato et actoritate domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello potestatis Viterbii et dominus Amator iudex (così) <lieti comuois per dictum dominum Albiçum, qui suam actoritatem interposuit suumque decretum, scripsi et publicavi ».
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen (segue nostri Iesu Christi anno in). Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo
MARGHERITELLA 45
Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis sub annis Domini M"<:C0 LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die XI intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum cum autentico instrumento abscultato, ut supra legitur, mandato diete potestatis, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam vel intellectum dicti instrumenti posset mutari nisi forte punctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta « In nomine Domini amen (segue nostri Iesu Christi espunto). Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis ». Per l'autentica v. sopra doc. 20.
Edizione: Calisse, I Prefetti di Vico, pp. 428-430, n. IV. Transunto: Ciacci, Gli Aldobrandeschi, II, p. 73, n. CCXIV; Pinzi,
Storia della città di Viterbo, I, p. 175, nota 3. Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. II. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 28, 327 e 352. V. più avanti doc. 27.
In nomine domini nostri Iesu Christi. Anno incarnationis eius (8
) millesimo centesimo septuagesimo (b), temporibus domini Calixti (°) tertii pape et domini Federici (d) Romanorum imperatoris augusti (e), mense augusti (t), die vicesima quarta, indictione tertia. Que inter homines aguntur (') debent iure et firmitate niti et litterarum (h) munimine (1) roborari, ne aliqua inter presentes (l) et posteros lix (k) possit. oriri, set (1) ut firma et inconcussa permaneant dignum duximus in scriptis redigere (m) et per scripturam ea que facimus (n) perpetuare. Proinde ego Guitto (0) comes Vetralle (P), filius quondam (q) comitis Offreduccii ('), propria et mea bona voluntate concedo, do et trado (•) tibi Ildebrandine (') comes potestas Viterbiensium, nomine et vice comunis (u) Viterbii (v), et cuncto (w) populo Viterbiensi (x) vestrisque successoribus imperpetuum,
(a) C1 eiusdem (b) C septuagt con trattino abbreviativo su -agt (e) C1 Ca-lixiti; D 1 Calisti (d) D 1 Frederici; D2 Fredrici (e) C1 agusti (f) c1 agusti (g) B auguntur (h) B licterarum (i) c1 muuine (j) c1 ripete inter presentC$ (k) B B' Cl lis (I) B B' sed (m) B' D2 rcddigerc (n) B fecimus (o) C1 Guicto (p) In B' segue duximus esp11nto (q) B' condam (r) B B' Offri-ducii; C1 Offi:iduccii (s) B' traddo (t) B' Ildrebandine; Cl Dl Ildibrandine; [)I
Ildibrandino (u) C 1 dicti comunis (v) B Viterbi (w) D 2 cunto (x) B Viterbensi.
46 MARGHERITELLA
videlicet medietatem Vetralle arcis et I (p. 18) castelli (Y) ad pacem et guerram faciendam contra omnes homines, excepto papa et imperatore. Et concedo, do et trado (') vobis (0
•) ad proprietatem medietatem (bb) de toto tenimento de foris Vetralle predicte, et promitto vobis quotiens datam vel foderum (cc) vos Viterbienses (dd) dabitis centum librarum quod Vetrallenses, qui erunt in mea parte, dabunt vobis decem libras, et n(on) (ee) plus quam centum libras {'1) aut minus dabitis, Vetrallenses pro prefata quantitate decem librarum secundum augmentum et diminutionem vobis similiter dabunt. Item do vobis et trado (gg) ad pacem et guerram faciendam, sicut (hh) supradictum est, arcem Respampine e;) et castrum Luni et [medietatem] Bisentii et Marani et Plançani et Caçilinprandi ei) et omnium burgorum et terrarum quas nunc habeo et in antea acquirere potero. Et concedo, do (kk) et trado (11
) vobis pro dicto (mm) populo et ipsi populo ad proprietatem medietatem de foris omnium tenimentorum dictorum castrorum omnium et terrarum. Et do et concedo vobis potestatem in supradictis omnibus (nn) tenimentis vestra auctoritate intrare et usufructare. Et promitto (00
) ego Guitto comes vobis et universo populo Viterbensi (PP) hanc concessionem et dationem omni tempore ratam et firmam (qq) tenere et nullam contraversiam (rr) facere, et [si] contra fecero, pene nomine componete promitto es) cum meis heredibus [ vo ]bis vestrisque successoribus et universo populo Viterbensi (u) quinquaginta libras [aur ] i optimi et, soluta pena, hec carta stabilis firmaque permaneat (uu). Quam scribendam rogavimus Iohannem de Casamala in mense et indictione predicta. Hec omnia vobis observabo, si Vetrallenses ad mandatum meum stare feceritis. Actum in ecclesia Sancte Marie Nove.
(y) B' castcllum (z) B' traddo (aa) C 1 0111et1e \'Obis (bb) lii C mcdic-tatcm corretto su proprictatem riprtuto (cc) B B' fodrum (dd) B Vittrbcnses (ee) Cosi C; B B' C 1 0 1 0 2 si (ff) C 1 omeue libras (gg) B C' traddo (hh) C 1 sicud (ii) B C 1 Rcspanpine; 0 1 Repine; D2 Re***pinc (jj) B B' Caçi liu-prandi; D 1 Cacçiliprandi; D2 Caçulibrandi; C1 omette et Caçilinprandi (kk) D2 et do (Il) B' C 1 traddo (mm) 0 2 et predicto corretto i11 pro diete cnssm11lo et ed il trattino abbrerliativo SII p ed agghmgmdo /'11bbreviazio11e per p(ro) (nn) C 1 omnis (oo) B' promicto (pp} B' C 1 D 1 D2 Viterbiensi (qq) C 1 firma; in D' segue habcrc esprmto (rr) B B' C 1 0 1 0 2 controversiam (ss) B' C' promicto (tt} B' C 1
D 1 0 2 Vitcrbiensi (uu) C1 pcrmaneant.
MARGHERITELLA 47
ffi Singnum (vv) manus domini Guittonis comitis carte (ww) huius rogatorum (xx).
ffi Signa testium I (p. 19), ffi dominus Peiro, Nucius (YY) de Vrando, Villanus de Ga
lia rogatus testis, ffi Manente (zz) de Galla et Rollandinus (aaa) de Biscia
rogatus testis, ffi Tornainparte (bbb) et Tosus (<cc) de Mordente rogatus
testis, ffi Iohannes de Ildiçello (ddd) et Grecus advocatus rogatus
testis. Et ego Iohannes de Casamala causidicus sacri palatii et
Viterbensium (eee) iudex et notarius rogatus hanc cartam scripsi atque complevi.
(vv) B c1 D1 D' signum (ww) C 1 carta rogatoris (yy) C 1 D 1 Di Nuccius (zz) C' (bbb) C1 Toma(m)pmc (ccc) C 1 Tosius (eee) B' C 1 D 1 D2 Viterbiensium.
22
(xx) Cosi C D1 D' ; B B' C1
Mante (aaa) C 1 Rollandus (ddd) B lldicello; D 1 lldicçello
1228 ottobre 12, [Viterbo] in palatio Petri Nicolay
I consoli di Viterbo Giovanni di Raniero Villani, Enrico Finaguerre e Giacomo di Ranuccio Candulfi, anche a nome del loro socio Guido Verruti e per volontà del consiglio speciale, concedono in perpetuo a Tignoso ed alla sua discendenza maschile il castello <li Alteto, impegnandosi a difenderne il possesso a nome dei propri successori e della comunità di Viterbo. Tignoso, dal canto suo, promette di custodire il castello a nome del Comune, di sostenere quest'ultimo in caso di guerra e di assecondarlo in caso di pace, di non dare asilo ai nemici di Viterbo, di spendere fino a trecento libbre di denari senesi per la costruzione e la riparazione delle strutture difensive del castello e di pagare annualmente un ·canone di quattro libbre di denari senesi.
Copi a semplice [C], Margheritella, pp. 19-21; copi a autentica acefala [ B], Verità, perg. 3882; c op i a autentica (B'), Ml, <:. 18r; copia autentica [C'], M4, c. 62v; copia autentica [D1],
ibid., c. 4r; copi a autentica [D2], ibid., c. 35v.
48 MARGHERITELLA
B': al centro del margine superiore della carta nota del secolo XIV « Castrum Alteti datum domino Tinioso ».
D 1 : al centro del margine superiore della carta nota del secolo XIV « Alteti concessio domino Tineoso pro comune facta ».
B è così autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplurn curo autentico originali non viùato nec cancellato in aliqua parte sui presentibus et legentibus tam exemplar quam exemplum presbitero Nicolao Sancti Quirici, Bartholomeo Scangni Glovii et Ugone nepote domini Clarimbaldi viris litteratis, testibus ad hoc vocatis et rogatis, ante ecclesiam Sancti Quirici, sub annis Domini M<>CC0 Lill0
, temporibus domini Innocentii pape III11i , mense decembris die primo, indictionis XIe. Et ego Iohannes Raynerii Apostolice Sedis auctoritate notarius hoc exemplum de instrumento originali sumpsi de verbo ad verbum, nic(h)il addito vel minuto et, mandato ac auctoritate domini Albiçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia Viterbien(sis) potestatis, scripsi et publicavi. Et est sciendum quod dominus Amator iudex <lieti comunis per dictum dominum Albiçum potestatem eiusdem comunis predicto exemplo suam auctoritatem interposuit et decretum die VII mensis decembris intrant(is), indictionis XI•».
B' è così introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti cuius tenor talis est » e così autenticata « Lectum et ascultatum fuit predictum exemplum cum originali autentico instrumento Viterbii, in palatio comunis Viterbii predicti ubi nobilis vir dominus Monaldus quondam Fort(is)guerre capitaneus populi et comunis Viterbii morabatur, presentibus viris litteratis legentibus et ascultantibus tam exemplum quam exemplar, videlicet domino Heralfo de Amelia iudice prefati domini capitanei et comunis Viterbii, magistro Leonardo de Montefiascone et Cencio notariis prefati comunis ad hec vocatis et rogatis testibus, sub annis Domini M<>CC0 UOCX0 , temporibus domini Nicolai tertii pape, die VIIII• mensis aprelis intrantis, indictione VIII•. Quibus omnibus et singulis supradictis memoratus dominus Heralfus iudex ordinarius suam et comunis Viterbii auctoritatem interposuit et decretum. Et ego Petrus Angeli sacri Imperii iudex ordinarius. atque notarius predicte ascultationi interfui et dictum exemplum de originali sumpsi et fideliter, de mandato dicti domini capitanei et predicti iudicis ordinarii, scripsi et publicavi ».
C1 è così introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti publici sic incipientis » . Per l'autentica v. sopra doc. 21.
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenù sic dicentis » e così autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet lacobo Angeli et Iohanne Stefani tcstibus ad hoc specialiter vocatis (segue espunto et subscriptis) et rogatis sub
MARGHERITELLA 49
annis Domini M<>CC0 LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis sicut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens neque minuens quod inde intellectum vel formam dicti instrumenti posset mutari, nisi forte pu(n)ctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta « (S.T.) I N NOMI NE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notario et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M<>CO>LIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatis ***. Et ad hec dominus Amator iudex comunis Viterbii suam auctoritatem interposuit atque decretum. Ego Iohannes Arleisi sacri palatii Lateranensis notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis ut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens neque minuens quod inde intellectum vel formam <lieti instrumenti posset mutari, nisi forte pu(n)ctum vel silabam ».
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 51, 326 e 353.
In nomine Domini amen. Anno eiusdem nativitatis millesimo ducentesimo vicesimo octavo, temporibus domini Gregorii noni pape, mense octubris, die duodecima intrante, indictione prima. Consules comunis Viterbii, scilicet (•) dominus Iohannes Ranerii (b) Villani, dominus Henricus Finaguerre (e) et Iacobus Ranuccii (d) Candulfi, pro se et pro (e) domino Guidone Verruti eorum socio, de voluntate (r) specialis tunc cohadunati consilii (') in palatio Petri Nicolay more solito ad sonum canpane, in dicto palatio in cospectu consiliariorum tunc cohadunatorum ad sonum canpane (h), ibidem dederunt et concesserunt domino Tinioso e) ad custodiendum, ad (l) habendum, tenendum, possidendum et fruendum castrum Alteti cum omnibus tenutis et pertinentiis suis et omnes redditus
(a) B' silicct (b) C 1 Raincrii (e) B' Finisgucrrc {d) B' C ' Jacobus domini R anuccii (e) C 1 omttte pro (f) B' C 1 volumptate (g) C 1 omette consilii (h) B' campane (i) B' Tineoso (J) ad: C 1 omttte; in B' espu1110.
50 MARGHERITELLA
suos et omnem ius (k) pertinens ad dictum castrum in perpetuum sibi suisque filiis masculis ('), ita tamen quod in iure dicti castri filia femina (m) succedere non valeret vel alicui femine (n) aliquo modo vel ingenio (0) excogitato conceddi (P) non posset. Et dicti consules dictum castrum per se suosque successores nomine comunitatis Viterbii ab omni homine de iure petenti secundum I (p. 20) ius defendere promiserunt. Pro qua concessione et datione dictus dominus Tiniosus promisit predictis consulibus, pro se et successoribus suis nomine comunitatis predicte, et corporaliter tactis (q) sacris evangeliis iuravit per se suosque heredes custodire et salvare castrum Alteti bona fide et sine fraude cum omnibus suis tenutis et pertinentiis (r) et augere bona fide et sine fraude iura ipsius Alteti in quantum ei possibile fuerit ad opus et utilitatem comunis Viterbii. Item promisit predictis consulibus , nomine comunitatis Viterbii recipientibus , quod faciet pacem et guerram ex dieta castro bona fide et sine fraude ad voluntatem (•) consulum vel potestatis qui pro tempore fuerint et quod non receptabit (') in dieta castro aliquem inimicum comunitatis Viterbii. Item promisit ponere et expendere bona fide et sine fraude in munitione dicti castri, scilicet (u) muris circa castrum et cassarum, carbonareis (•), puteo vel citerna et arripare (w) usque ad CCC libras sen(ensium) ad volumptatem (x) consulum (Y), qui sunt (') vel erunt in futurum. Et promisit quod dictum castrum Alteti custodiet et custodi faciet quolibet tempore suis expensis omnibus; et si videretur consulibus vel potestati aut consilio Viterbiensibus quod aliquo tempore ipse vel sui heredes dictum castrum male custodiret et comunitas (aa) Viterbii vel camerarius (bb) Viterbii propter dictum castrum custodiendum faceret aliquas expensas, promisit dictis consulibus, nomine comunitatis Viterbii, ipsas expensas restituhere (cc) sicut camerarius (dd) qui fecisset expensas dixerit suo iuramento tunc vel postea quando-
(k) Cosi C B' 0 1 0 1 ; C 1 omne ius (I) masculis : C 1 massculis cc onmcs rcdditus suos (m) C 1 Ot fcmmin3 (n) C 1 D' femmine (o) C 1 i n~ettio (p) C 1 0 1 Ot concedi (q) 0 1 tactis 11tll'intrrli11eo (r) D' pcninensiis (s) B' volumptatcm (t) C 1 rcccptabis (u) B' silicee (v) C 1 cc carbon3riis (w) C 1
atripare (x) e • 0 1 0 1 voluntatem (y) e• cosilium (z) C1 sunt {Oft trattino abbreviativo s11perf/110 SO{lras<ritto (aa) D' communitas (bb) 0 2 cammerarius (cc) B' C 1 D• v i restitucrc (dd) D 2 cammcrarius.
MARGHERITELLA 51
cumque 1psas fecisse (ee) sine taxatione alicuius iudicis (ff). Item promisit quod dictum castrum (18) vel possessio (hh) sive tenuta ipsius castri vel ius quod habet in dicto castro aliquo modo vel ingenio excogitato non dabit, non (ii) relinquet, non tradet (ii), non (kk) vendet, non donabit (11), non obligabit nec permutabit nec ad tempus alicui concedet nec aliquem contractum nec pactum cum aliquo vel aliquibus de dicto castro vel possessione vel iure ipsius castri inire (mm) vel facere aptentabit (00
) nec aliquo alio (00) modo vel ingenio alienare
presumet per se vel per alium. Item promisit quolibet anno, in festo Sancte Marie (PP) agusti (qq), sol vere sine interpellatione aliqua comunitati (rr) Viterbii pro redditu seu pensione <lieti castri quattuor libras denariorum sen( ensium). Que omnia et singula prolmisit (p. 21) predictis consulibus, pro comunitate (55
) Viterbii recipientibus et legitime stipulantibus, attendere et observare sub obligatione omnium bonorum suorum (11
)
que precario et per comunitatem (uu) se constituit possidere Viterbii (vv) et sup (ww) pena M librarum sen(ensium), et pena soluta vel non soluta hec omnia et singula supradicta cum eiusdem pene promissione et exactione in sua firmitate perdurent. Et renuntiavit omni exceptioni et legum auxiliis. Hoc acto inter eos incontinenti quod pena in (xx) singulis capitulis committatur quotiens contra aliquod capitulum factum fuerit. Et pro hiis omnibus et singulis supradictis observandis (YY) et attendendis ( .. ) fideiusserunt pro domino Tinioso omnes infrascripti, renuntiando beneficio nove constitutionis (aaa) de fideiussoribus, scilicet (bbb) dominus Ranuccius Veni pro CC libris sen(ensium), dominus Rainaldus Salicis (ccc) pro CC libris sen(ensium) (ddd), Actavianus Corgnente (cec) pro C libris sen( ensium). Actum fuit hoc (fff) in palatio Petri Nicolay,
(ce) D 1 D2 fecisset (ff) Dl iudicis alicuius con apici per invertire 111 alicuius iudicis (gg) C 1 omette castrum (hh) C 1 vel eius posessio (ii) C 1 nec (jj) C 1
nec traddet (kk) C1 nec (li) D 1 D 1 dabit (mm) inirc : C 1 minucrc (nn) Dl D 2 atte(m)ptabit (oo) alio : C 1 vcl (pp) Ha iniz io da qui il testo di B (qq) Dl n• augusti (rr) D2 communitati (ss) D2 communitate (tt) B B' C1 suorum bonorum (uu) D2 comrnunitatem (vv) B per comunitatem Viterbii se constituit possiderc ; C 1 per comunitatem Vi terbii possidere (ww) D 1 sub (xx) In C 1
segue omnibus cassato (yy) D2 ripete observandis (zz) B' actendendis (aaa) D1
constitutionibus (bbb) B' sil icet (ccc) C 1 Salcis (ddd) D 1 D2 omettono senen-siurn (eee) B Co(r)g(n)etc; D2 Corgcnte (fff) hoc: in B' aggirmto in calce al documeuto con seg110 di richiamo ; i11 C1 aggiunto 11el l'inter/i11eo.
52 MARGHERITELLA
presentibus domino Amatore Aliocti (888) iudice (hhh), domino Ildrivandino eii) Gallilei (llj), domino Iohanne Clarimbaldi, domino Fortebrachia (m) Girardi Simonis, domino Iohanne magistri Iohannis, domino Geiçone (m) Benniamin (mmm), domino Riccardo, Andrea Nicole, Leo Tucte (nn°), Angelo Gelamme, Nicolao (000) de Velglanocte (PPP) . Et data fuit potestas et licentia domino Sinibaldo iudici a consulibus et a domino Tinioso (QQQ) addendi et minuendi (rrr) quicquid sibi placuerit pro utraque parte sicut (555
) ei (111) melius et utilius visum fuerit
de iure. Et ego Nicolaus sacri palatii Lateranensis et nunc co
munis Viterbii notarius hoc instrumentum ut superius (""") legitur, de mandato dictorum consulum et domini Tiniosi et etiam domini Sinibaldi, qui hoc instrumentum actavit, scripsi et publicavi.
(ggg) 0 1 D2 Aliotti (hhh) D 1 D 2 iudicis (iii) B B' Ildribandino; D2 Ildi-brandino (jjj) B B' D 1 D2 Galilei; C 1 omette (kkk) B' Forteblachia (111) B Geiconc (mmm) B D' D2 Deniamin; C 1 Dengnamin (nm1) B Tutte (ooo) B B' C 1 et Nicolao (ppp) C 1 Veglanocte (qqq) B' Tincoso (rrr) C 1 rniuendi per omissione del segno abbreviativo (sss) C 1 sicud (ttt) C 1 omette ci (uuu) D 1
D 2 supra.
23
1220 settembre 29, Centumcelle, nella chiesa di S. Pietro
I capifamiglia ed il sindaco di Centumcelle Enrico de Accettante vendono per duemilacinquecento libbre di denari senesi al comune di Viterbo, rappresentato dai sindaci Maccabeo e Buongiovanni e dal camerlengo Ildibrandino Cittadini, la terra di Centumcelle con tutti i suoi possessi e diritti, fatta eccezione per le loro dirette proprietà, per quanto è necessario al mantenimento del proprio bestiame e per i diritti della Sede apostolica; si impegnano inoltre a sostenere militarmente il Comune e a pagare un censo annuo di ventisei denari senesi per ciascuna famiglia di Centumcelle.
Originale [A], ACV, perg. 42; copia semplice (CJ, Margheritella, pp. 21-25; copi a autentica [D1], M4, c. 5v; copi a autentica [D2 ], ibid., c. 36r.
MARGHERITELLA 53
D1: al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Centumcellarum concessio et venditio terre et bonorum ».
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M°CC0LIII0 ,
tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET BgO Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis, sicut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde intellectum vel formam <lieti instrumenti posset mutari, nisi forte punctum vel silabam » .
D2 è cosl introdotta « (S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notario et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini a nativitate M<>CC0LIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatis ***. Et ad hoc dominus Amator iudex comunis Viterbii suam auctoritatem interposuit atque decretum. Ego lohannes Arleisi sacri palatii La· teranensis notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis, sicut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde instrumentum (così per intellectum) vel formam dicti instrumenti posset mutari, nisi pu(n)ctum vel silabam vel in testibus inferius manu propria consignavi ».
Sull'acquisto di Centumcelle da parte dei Viterbesi e sul conflitto che quest'episodio scatenò con Roma si vedano Calisse, Storia di Civitavecchia, p. 149, Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, pp. 273-279, Signorelli, Viterbo nella storia della Chiesa, I, p. 170 e Manselli, Viterbo al tempo di Federico II0 , p. 11. Si veda inoltre la lettera indirizzata dal vescovo Raniero al senatore di Roma Giovanni dove si confutano proprio le cause della guerra e i diritti accampati dai Romani; il testo della lettera è pubblicato da Egidi, L'archivio della cattedrale di Viterbo, pp. 121-124, doc. 112. Da notare che, per un errore del Pinzi - il quale nel calcolare la data dei documenti che cita o trascrive non tiene mai conto della consuetudo bononiensis usata dai notai viterbesi computando sempre i ·giorni dall'inizio del mese - alcuni autori attribuiscono il documento di vendita al 2 anziché al 29 settembre.
Transunto: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I, p. 276, nota 1. Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n.
XVII. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 354.
7
54 MARGHERITELLA
In nomine Domini amen. Anno eiusdem nativitatis M°CC° XX0
, temporibus domini Honorii III pape, mense setempbris ("), die II exeunte, indictione VIII. Nos Henricus de Accettante sindicus comunitatis Centumcell(ensis), Iacobus Iohannis Alberici, Guido Guitti, Leonardus Dodus, Ranuccius (b) Brance, Henricus calçolarius, Nicolaus Frage, Petronus (e) Malavolia (d), Bartholomeus Cincii (e), Perfidus, Scangnus (r) Crassus, Iohannes Falculi, Iohannes Marine, Spinellus, Vivacius (8
),
Guido Ferruçi (h), Girardus (i) Iohannis Leporine, Iohannes Leporin(e), Iohannes Franculi, Iohannes Dominici, Rosignolus, I (p. 22) Ranuccius e) Forçor(i) (k), Guidotus e> Dodi, Andreas Iohannis Falculi, Ranuccius (m) Tolton(e), Sebastianus Fulign(i), Guilielmus Fallie ("), Rogerius Tosoramaccu (0
), Gidius Tosoramaccu (P), Vigilainnocte, Bucca asini, Saxulus Dodi, Petrus Genuese, Clemens Solomee, Iohannes Maçon(is), Stephanus Ricce (q), Scangnus (r) Ferçori, Rainerius (•) Markese, Stephanus (1) Iohannis Marine, Benedictus Crescentii, Ranuccius (u) Thome, Normannus, Rainus Fuscus (v), Matheus Palumbe, Sebastianus Boni, Henricus Summi, Todinus Iohannis Arcadoris, Iannica, Martinus molendinarius, Stefanus Bernardi Vetuli, Bartholomeus Nicolay Crassi, Ugolinus plebanus, Bonus Accursi, Actavianus Orriguli, Iohannes Friselli, lannis Tuliani (w), Simon Iohannis Marine, Veriço (x) Rochebrune, Skifalventus, Angelus Valvi, Petrus Detaiuti, Adamus, Blascius (Y) Iohannis tavernarii (z), Petrus Frisellatii (""), Gidius Salvatice, Donadeus prioris, Pantaleo Bartholomei Ingise, Angelus Mancinus, Rainerius (bb) Sorrani, Nordus, Donadeus Barlicte, lohannes Iannis Centumcell(ensis), Radulfus, Pepo a Sancto lulio, Gregorius Possce (cc), Papa, Ugolinus Solomie, Iohannes Ranuccie (dd), Benencasa Henrici Summi, Nicolaus Crassus, Ugolinus Bonus bucconus, Nicola Iskianus , Barlicta (oc), Mi-
(a) Cosi C ; A D' D• septembris (b) A 0 1 Ranucius (e) A Pcrtonus (d) D• Malavolgia (e) D' D' Cinthii (f) D1 D2 Scagnus (g) D1 D2 Vi-vaccius (h) D 1 D 2 Ferrucçi (i) A (',erardus (j) A D1 Ranucius (k) A Fcrçori (I) D 1 D2 Guidoctus (m) A D• Ranucius (n) A Fullie (o) 0 1
D2 Tosoramactu (p) D1 D 1 Tosoramactu (q) D 1 D2 Ricte (r) A D' Sca-gnus: D1 Scagnius (s) A 0 1 D1 Rancrius (t) A D2 Stefanus (u) A D2
Ranucius (v) A Fusscus (w) A luliani; D1 D2 Tulliani (x) 0 1 Vericco (y) A Blasius (z) 0 3 tabemarii (aa) D2 Frisellarii (bb) A D' D1 Ranerius (cc) D2 Pesce (dd) A Ranucie (ce) D' D1 Darsicca.
MARGHERITELLA 55
chael, Benevenutus e1), Palmerius Rufe, Iannis Alfarde, Domi
nicus Iohannis Marini, Benencasa (aa) çoci, Iohannes Arlocti (hh), Petrus Siccus, Petrus Morici, Morectus, Bartholomeus, Panpalens ei), Berardus (ll) Terentanus, Vintura Malevolie ("), Ursulus, Ranuccius (11
) Solomie, Gidius Bernardine, Gregorius Accursi, Iohannes Sancti Archangeli (=), Guido Mancinus (Dli), Iohannes Vertule, Iohannes Coni, Scangnus (00
) Rustice, Detaiuti de Ricca, Berardus de Fuligni, Iohannes Henrici (PP) Summi, Ranuccius (ciq) Rufus, Fuscus (rr) Nicolay, Oddo Cerase, Bonusvinus Iannis Follis, Pier Rufus, Varcanantis ( .. ) Thome, Gittius Accursi, Rollandus Iannis Bari, Petrus Galgani, Iohannes Guidocti, Albertus Petruculi, Iohannes Nicolay Frage, lfhomas de Barcananti (11
), Fatius Iohannis Marie, magister Iordanus, Gerardus Petri Altilie, Capaçanus (uu), Baronus, Nicola Landrini, Rainaldus (vv) Iohannis tabernarii (ww), Matheus Alexii faber, Bernardus Peronis (xx), Guilielminus, Iohannes de Centumcell(is), Maçonus, Petrus de Iadera, Ranuccius (") de Iuxtamonte, Petrus Iohannis, Petrus Rubee, Ianninus Guardainfrança, Mallus, Dominicus, Masseus Radulfi, Rollandus Claralgemme (p. 23), Scangnus (zz) Angeli Mancini, Petrus Tropee, Genuese, Nicolaus Iosue, Petrus Marchisane, Petrus porcarius, Beriço (•••) Sancti Archangeli, Guilielmus Henrici, Maçaquatrata (bbb), Ianninus Crassus, Falconus archipresbiteri, Iannis Viterbese, Rubellus, Iannis Marie, Forese, Angelus Nargnien(sis), Bonaspectus, Nicolaus Petri Miliondi (ccc), Bonavolia, Iohannes Follis, Guidoctus (ddd) molendinarius, Accarinus, Ianuarius, Romeus, Dominicus, Vintura (eee), Landrinus, Violante, Bonaiuncta (m), Andreas ("') Forçore (hhh), Leonardus Mariscotti, Vitale Iohannis Divitie, Petrus Alde, Ranuccius eu) Berte ioculator, Iannis tabernarius, Gerardus Berte, Aldrevandus {JJJ) Pepi, Ugolinus Sancti Archangeli, Leonardus Benco-
(ff) D1 D2 Benvcnutus (gg) D2 Denecasa (hh) DI D1 Arlotti (ii) D' D1 Panpalcus (jj) D1 D1 Bcrnardus (kk) D1 Malcvolgc (Il) A D' Ranucius (mm) e Sancti .Angeli Ardungcli con .Angeli espunte (nn) D 1 Macinus (oo) 1)1
Sognius; D 1 Sognus (pp) A Hcnci (qq) A D2 R anucius (rr) A Fusscus (ss) A D1 D1 Varonnantis (te) A D1 D1 Baronnanti (uu) D1 D' Capaccianus (vv) A D1 D2 Ranaldus (ww) A tavcmarii (xx) D 1 D' Pctronis (yy) A D1 D' Ranucius (zz) D1 Scagnius; D' Sognus (aaa) A Dcnço (bbb) D1
Macçaquatrata; D1 Maçoquatrata (ccc) D1 D' Miliundi (ddd) A Guidectus (ccc) D' Ventura (ftT) D' Bonaionta (ggg) D1 D1 Andrcs (hhh) Dt For-corc; D1 Sartore (iii) A D' Ranucius (jjj) A Aldribandus.
56 MARGHERITELLA
nosci, Ranuccius (kkk) Floris, Guilielmus Strambi (111), Markese,
Iohannes Divitie, Benencasa scutellarius, Ranuccius (mmm) Iohannis ferrarii, Silvester, Branca, Iannis Crescentii, Bartholomeus Crescii Mandei, Angelus Rainerii (000
), Petrus Miliunde, Bonurubeus (000), Nicola Boni lohannis, Rainaldus (PPP) Boni Iohannis (QQQ), Leo Palumbe, Ugolinus Caçati (rrr), Guido molendinarius, Nicola Thome (•••), Petrus Madii, Cencius Brance, Crescentius Gidii, Simeon de Vespe ('u), Saxo, Clarionus, Guittonus de Vespe (000
), Bonus Iannis, Guido Cristofani, Agura, Guido Tolimmani (vvv), Nucius (w'vw) Ugolini Caçati (xxx), Scangnus (YYY) Berardi, Crescentius Boni, Beriço ("-7. ) Henrici Manentis, Nicola Riccardi, Iohannes Adasciatus, Petrus Dulcis, Madius, Galganus (•aa•), Rollandus Pauline, Guido canpanarius, Guerrerius Martini, Bradamons, Leonardus Anestasii, Ranerius Benedicte, Rollandus Guittoni, Rubeus Aldribandi (bbbb), Guarnerius faber, Simeon Fracte, Petrus Rustici, Nicola Cincii Lupi, Gidius Peroscinus, Paganus iudex et Benencasa (c:-ccc) Guidonis molendinarii, ad honorem et reverentiam domini pape et totius Ecclesie Romane, libera nostra bona voluntate, vendimus (dddd) et corporaliter tradimus (<"'c0
) vobis Machabeo et Bonianni, sindicis comunitatis Viterbii, et Ildribandino (1rrr) Cittadini, comunis Viterbiensis camerario, recipientibus pro comunitate Viterbii, iure proprietatis in sempiternum terram nostram Centumcell(ensem) intus et extra, ad faciendum pacem et guerram contra omnes homines, et vendimus (888g) etiam vobis, pro (hhhh) comunitate Viterbiensi recipientibus, omnes possessiones quas comunitas nostra habet, videlicet silvas, prata, terras, passcua (ìiii), castra, aquas, rupinas, salicta (iiii), saxxa (kkkk), passadia et omnia iura et actiones directas et utiles (1111
), que et quas habemus in mari et in litore, I (p. 24) vel quicquid nostro iurisdictioni subiacet et ubicumque comu-
(kkk) A D2 Ranucius (111) D2 Strammi (rnnun) A D2 Ranucius (nnn) A D1 D2 Ranerii (ooo) A Bonus Rubcus (ppp) A Ranaldus (qqq) 0 1 0 1
omettono Rainaldus Boni Iohannis (rrr) D 1 D1 Cacciati (sss) A Tome (ttt) de Vespe : A Vespe (uuu) de Vespe : A Vespe (vvv) A Tulimanni (www) D' D2 Nuccius (xxx) D 1 D1 Cacciati (yyy) A Sc.angnius; D1 Scagnius; D2 Scagnus (zzz) D 1 D 2 Bericço (aaaa) D' omette Galganus (bbbb) D2 Aldibrandi (cece) D' 0 2 Benecasa (dddd) D2 vendidirnus (ceee) D2 tradidimus (ffif) D1 D2 Udri (gggg) D 2 vendidimus (hhhh) D 1 D1 et pro (iiii) D2 pascua (jjjj) D1 sal itta (kkkk) D 1 D 2 saxa (llll) D 2 hutilcs.
MARGHERITELLA 57
nitas nostra habet, excepto quantum sufficiat nobis pro nostris animalibus et salvis proprietatibus quas nos habemus intus et extra et salvis rationibus domini pape et Ecclesie Romane. Et vendimus (mmmm) vobis prenominatis, procario (0 0 0 0
)
nomine recipientibus pro comunitate Viterbii (0000) , dominium
nostre terre cum modulo et consuetudinibus quas per scripturam apparet. Et insuper promittimus vobis, recipientibus procuratorio nomine pro comunitate Viterbii, annuatim in festo sancti Angeli de setempbre (PP"") pro unaquaque domo reddere XXVI denarios sen(enses). Et pro hac venditione in presentia subscriptorum testium recepimus a vobis duo milia quingentas libras bonorum denariorum sen(ensium), solvendo pro comunitate et nomine comunitatis Viterbii, renuntiantes exceptioni non numerate pecunie et omni alii legum auxilio, quos solvemus pro nostris comunibus debitis olim commissis. Et si dieta vendictio (QQQQ) plus valet, totum id quod plus valere posset simpliciter inter vivos vobis pro comunitate Viterbii damus, cedimus et mandamus, finitum et bene conpletum pretium sicut inter nos bono animo convenimus. Ideo concedimus et tradimus (rrr') vobis, Machabeo Bonianni (ssss) syndicis et Ildribandino camerario, recipientibus procuratorio nomine pro comunitate Viterbii, de hac vendictione (m1
) habere potestatem vestra auctoritate in corporalem possessionem intrandi, habendi, tenendi, utendi, possidendi, vendendi, alienandi, permutandi (uuuu), fruendi, faciendi omnia que comunitas Viterbii facere voluerit . Quod si nos venditores vel nostri heredes de hac vendictione (vvvv) agere vel causari seu litigare vel molestare voluerimus per nos vel per aliam iam (ww'vw) summissam vel in antea submittendam personam temptaverimus et ab omni homine in iure et de iure defendere noluerimus aut non potuerimus, tunc promittimus vobis, Machabeo Bonianni syndicis et Ildribandino camerario comunitatis Viterbii, recipientibus pro comunitate Viterbii, vestrisque successoribus totum prescriptum pretium nomine pene in duplum conponere
(mnunm) D2 vendidimus (nnnn) Cosi C ; A procur(ator) io; D1 D2 precario (oooo) D 1 D 2 ripetono rccipicntibus - Vi tcrbii (pppp) Cosi C ; A D 1 D2 scptcmbre (qqqq) A D 1 vcnditio (rrrr) D 2 tradidimus (ssss) D1 D 2 Machabeo et Bonianni (tttt) A D 1 venditionc (uuuu) D2 omette permucandi (vvvv) A D 1 venditione (wwww) D 2 omette iam.
58 MARGHERITELLA
et tantum plus quantum dieta vendictio (x'"') apud vos meliorata fuerit aut plus valuerit in consimili loco sub iuxta extimatione (YYYY), penaque {22zz) soluta, hec carta firma permaneat. Quam vendictionem (""ana) nos supralscripti (p. 25) omnes ad sancta Dei evangelia iuravimus (bbbbb) semper firmam et ratam tenere et contra non venire et cetera sicut continetur in tenore sacramentorum nostrorum scripti . Actum est hoc apud Centumcell(as), in ecclesia Sancti Petri, coram testibus ad hoc specialiter rogatis subscriptis: UgoJino Burgundionis, Ildrivandino (ccccc) Galiley, Nicolao Nargn(ensi) iudice, Angelo Salamarii, Iohanne Kirimbaldi (ddddd), Iohanne domini Rainerii (eeeec), magistro Conbersano, rnagistro Iacobo, magistro Iosept (fftrr), Iohanne magistri Iohannis, Guiniçone (m11) Camagnarecti, Boiannino (hhhhh) Girardi Simonis, Tuccio (1m1
) Secundiani, Buccavove Iohannis Vasti (llm), Rubeo Castaldo, Bartholomeo Caleffi (k1t1t1t1t), Rainerio (11111 ) Camagnarecti, Iacobo Octaviani (mmmmm), Leonardo Doniscii, Petro Gittii et Ulfreduccio ("00
"") Boniannini. Et ego Rollandus imperialis aule notarius bis omnibus
interfui et ut supra legitur rogatus scripsi.
(x:xxx) A 0 1 vcnditio (yyyy) A estimationc (zzzz) 0 1 0 2 pena (aaaaa) A D' venditioncm (bbbbb) D2 iuramus (ccccc) A lldribandino ; 0 2 Ildibrandino (ddddd) A Kirinbald i: 0 1 0 1 Clarimbaldi (eeece) A Rancrii (ffHfJ 0 1 0 2
Iosep (~ggf?g) 0 1 Guinicçone (hhhhh) A D 1 Donia1111ino (iiiii) A Tucio (jjJiJ) 0 1 0 1 Guasti (kkkkk) A Calcfcfi (lilli) A D 1 0 2 Rancrio (mmmmm) A 0 2 Ottaviani (1111111111) A Ulfrcàucio.
24
1215 settembre 18, Viterbo, nella chiesa di S. Silvestro
Oderisio Guastapane, alla presenza di Bobone di Ottone dei Boboni podestà di Viterbo e di molti altri , promette, anche a nome di suo fratello e della propria discendenza, di difendere sempre il comune di Viterbo contro chiunque, eccetcuati il conte Ildibrandino ed i suoi fratelli, di non recare alcuna molestia ai Viterbesi e di non pretendere mai da loro il pagamento di alcuna gabella.
Original e [A], ACV, perg. 38; copia semplice [C), Margheritella, pp. 25-27; copi a autentica mutila redatta nel 1253 ed
MARGHERITELLA 59
autenticata forse il 7 dicembre dello stesso anno (dr. Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro, p. 90 s.) [B], ACV, perg. 39; copia autentica [C'], M4, c. 53r da B; copia autentica [C2], ibid., c. 60v da B; e op i a autentica [D1], ibid., c. 6r; e op i a autentica [D2],
ibid., c. 37v.
B è mutila della parte finale del documento (parte dei nomi dei testi e completio) e dell'~utentica notarile. È caduto inoltre lo spigolo superiore destro, compromettendo parzialmente la datatio e l'arenga. È cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis ». Il redattore della copia è il notaio Egidio.
C' e C2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini nostri Iesu Christi amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti cum die et consule sic dicentis » e cosl autenticate « Lectum et asscultatum fuit hoc exemplum ad exemplar in platea Sancti Angeli, cum magistri Angelo Phylippi, Combersano, Scambio, Rollando et Petto Farulfi {cum Angelo Phylippi, Scambio, Combersano et Petro Farulfi notariis in CZ), testibus vocatis et rogatis sub annis Domini nostri Iesu Christi millesimo CC0 LIII0
, temporibus domini Innocentii pape quarti et domini Albiçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VIIII intrante, XI indictionis. Hiis autem omnibus dictus dominus Albiçus et dominus Amator iudex comunis Viterbii per eundem potestatem eorum auctoritatem interposuerunt et decretum. ET Ego Iohannes Protogenii sacrosancte Romane Ecclesie notarius ut inveni in exemplari nil addens vel minuens (C2 aggiunge nisi forte pu(n)ctum vel sillabam) quod sensum vel (aut in C2) intellectum (CZ aggiunge ipsius) immutaret (inmutaret in CZ), ita fideliter scripsi et exemplavi et de mandato dictorum domini (dominorum in CZ) Albiçi et iudicis memorati in publicam formam redegi ».
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini MoCCoLIII0 ,
tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis sicut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam seu intellectum <lieti instrumenti posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta « (S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum
60 MARGHERITELLA
et abscultatum fuir hoc exemplum curo autemico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi norario et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter (vocaris) et rogaris, sub annis Domini a nativitate M°CC0 LIIl0 , rernpore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatis '~"*. Et ad hoc dorninus Amator iudex comunis Viterbii suam auctoritatem interposuit atque decreturn. Ego Iohannes Arleisi sacri palatii Lareranensis notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis sicut in autentico instrumenro inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam seu inrellectum dicci instrumenti posset murari, nisi forte punctum ve! silabam ».
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», no . 221. 325 e 355.
In (a) nomine Domini amen. Anno eius (b) M°CC0 XV0,
temporibus domini Innocentii III pape, mense setempbris (e) exeunte die XIII (d), indictione tertia. Cum omnium habere memoriam et penitus in nullo peccare potius sit divinitatis quam humanitatis (") et ea que geruntur non in scriptis habita soleant facile () deperiri, id circo ego Iosep (~) notarius ea que vidi et haudivi (") de facto concordie inter Oderiscium C) Guastapanis et Viterbienses, qualiter facta sit de mandato domini Bovonis (i) de Odone (k) Bovonis potestatis Viterbiensis et rogatu <lieti Oderiscii (1
), in publicam formam redigere curavi (m), que talis esse dignoscitur: Ego quidem in Dei nomine Oderisius (") de Guastapane (0
), constitutus in (P) presentia domni Bovonis potestatis Viterbii. et subscriptorum testium et aliorum plurium, constituo et promitto tibi domino Bovoni prefato, recipienti nomine comunitatis Viterbii, pro me et pro (q) fratre meo et pro filiis et nepotibus meis accepta licentia ab eis, salvare ab hac presenti die in antea, custodire et defendere homines de Viterbio I (p. 26) comuniter et divisim et omnia bona eorum vel res eorum per totam nostram terram et per totam fortiam nostram (r) ab
(a) Tu A I' i1111ocazicme verbale è preceduta dal si,~1111111 cmci.i (b) c1 C2 c iusdcm: i11 B lacrma dre si estende .fi110 al 1111mernle (e) Così C ; A B C' C2 D1 D2 scptembris (d) DI D2 ometto110 d ie Xlfl; Cl die xma cxeumc; C 2 dic XIII n,~.~iwrlo i11
calce .11 documento con s~~11i di richiamo dopo cxellntc (e) A humanitis (f) B C ' C2 faccrc (g) D1 D2 Ioseph (h) B C ' C2 D' 0 2 allùivi (i) A B C ' C2
Odcrisium (j) D' D 2 Bobonis (k) C 1 C 2 D 2 Oddonc (I) A B C1 C 2 Odc-r isii (m) C' C2 procuravi (n) D1 D2 Odcriscius (o) D1 D2 Gl!apan<· (p) D' im (q) B C ' C 2 omettono pro (r) D' nostrain fort iam.
MARGHERITELLA 61
omni homine vel hominibus omnibus (5) quibus poterimus
bona fide et (') sine fraude et dolo aliquo, excepto contra comitem Ildribandinum (u) et fratres suos, et(•) a quibus precibus Viterbien(ses) iuvabimus pro passe et misericordiam ab eis petendo. Et promittimus quod ab hac die in antea nullam Viterbiensibus dabimus offensam publice nec (w) privatim per nos neque per aliam personam vel per alias et per nostram terram (x) ammodo Viterbiensibus sulcaticum, pedagium, splacçatica (Y) non tollemus nec talli faciemus nec (z) ab eis recipiemus nec eis auferre faciemus nec talli permittemus predicta nec aliquid tale Viterbienses in terra nostra (aa) tribuere conpellentur, set ab exactionibus huiusscemodi sint ammodo prorsus inmunes. Et hec omnia predicta, tactis sacrosanctis evangeliis, et singula, bona fide, sine fraude et dolo aliquo, per me et per (bb) fratrem meum (cc) et per filios et nepotes meos nostrosque heredes iuro imperpetuum observare et attendere et contra nullatenus venire, et insuper satisfacere Viterbiensibus de iure. Et pro his (dd) supradictis omnibus observandis et singulis ego Pandolfus (cc) de Siriano e1
),
obligando me et omnia mea bona presentia et futura, constituo me fideiussorem tibi prelibate potestati, recipienti nomine comunitatis Viterbii, in suma (1111 ) CCL librarum (hh) nomine pene stipulate (u) et conpromisse, nove constitutionis renuntians beneficio, ita quod prius liceat Viterbiensibus mea pygnora (jj) capere, inpignorare (") et vendere quam Oderiscii (11
)
et fratris suorumque heredum ac nepotum, si contra predicta et singula venire temptaverint, et fori renuntio (mm) privilegio. Et est sciendum quod predictus Pandulfus tantum debet stare in predicta fideiussione quantum predicta potestas constituet et disponet, ad hoc quod terminus annuntietur huic notario
(s) B c1 C 2 omnibus hominibus; D1 D1 ome/10110 omnibus (t) A 0111t11e et (u) A B C 1 es D 2 lldibrandinum (v) A omette et (w) C 1 C 1 vcl (x) D 1 D2 omet-t1>110 terram (y) C1 C 1 D1 splaçatica (z) A B C 1 C1 ncquc (aa) A aggi1mge Viterbicnses - nostra i11 calu al docmnelllo co11 segno di richiamo (bb) D 1 D 2 omtt-10110 per (cc) C1 C 1 n(ost)r(u)m; B m(eu)m d1t facilmtutt pottva esstrt confuso con n(ost)r(u)m (dd) 8 C1 C 2 hiis (cc) B C 1 C1 oi D1 Pandulfus (ff) D1 D 1
Seriano (gg) B e• D1 D1 summa; C 1 summam (hh) A librarum dcnariorum sencosium con denarioru1n scncnsium aggi1111to i11 calu al domme1110 co11 stg11i di richiamo; B ci C2 Jibrarum dcnariorum sencnsium (ii) C 1 C2 stipulante (jj) ci CS pingnora (kk) C 1 C1 impingnorarc; D2 in pignore (Il) A B C 1 C2 Oderisii (nun) D 2 remmtians; D• rcn.
62 MARGHERITELLA
ut scribat ("") in instrumento. Actum Viterbii, in ecclesia Sancti Silvestri (00
), coram testibus subscriptis et rogatis et aliorum plurium.
Signum manus testium: Petrus Geiçonis et Rainerius (PP) frater eius (qq), Petrus Bonus, Acço Clarimbaldi (rr), Bonuscangnus (s•) Bartholomei, Petrus Forstisguerre, Fortisbrachia (11
)
Girardi Simonis, Bejgnamin (uu) (p. 27) Brunaccie (vv) et alii plures rogati sunt testes.
Et ego Iosep(ww) sacri palatii Lateranensis notarius nunc('.,.) autem comunitatis (>'Y) Viterbii scriptor omnibus predictis (zz) interfui et de mandato supradicte potestatis et Oderiscii (aaa) rogatu (bbb) scripsi et in publicam formam redegi.
(nn) D' D2 scriba (oo) C 1 Silvestri Sancti (pp) D 1 Rancrius (qq) C' C 2 c ius frater (rr) C 1 C 1 Clarimaldi (ss) A Bonus Scangius; B Bonusc;imbius; C' e• Bonusscambius; D1 Donusc.ignius; D 2 Bonusc~gnus {tt) C2 Fortisbr.icchia (uu) A B D' D' Bcniamin; C 1 C1 Bcoeamio (vv) A C' e• Brunacie; B Brunac/ [ ... ] (ww) D1 D1 loscph (xx) e • et DUllC (yy) D' D2 comunis (u ) C 1
supradictis (aaa) A B C 1 C 2 Odcrisii (bbb) 0 1 rogatus; D' rog.
25
1197 ottobre 22, Monte Monastero
Ulfreduccio Rainaldi, ricevuti da Rainerio Peponis podestà di Viterbo i castelli di Monte Monastero e Barbarano quale dote della contessa Chiara sua futura moglie, dona propter nuptias alla stessa Chiara mille libbre di denari senesi garantendole con le sue tenute di Selva Pagana, Santa Natalia, San Leonardo e Sipicciano.
Original e [A), ACV, perg. 27; co p i a semplice [C), Margheritella, p. 27 s.; copi a autentica [C1 ], da copia autentica del 30 giugno 1252 deperdita [B], Ml, c. 23v; copia autentica [D1], M4, c. 7v; copi a autentica [D2], ibid., c. 38r.
A: al margine inferiore deUa pergamena nota del secolo XIII «Vicesimo tertio ianuarii , prime ind.ictionis. Representatum coram domino G [raffione] ». La nota si riferisce al fatto che il documento fu presentato insieme ad altra documentazione in possesso del comune di Viterbo per dirimere una controversia sorta in merito al possesso di Selva Pagana. Le pretese del comune su Selva Pagana, fondate proprio sull'esistenza di questo documento, avevano già dato luogo ad un'altra di-
MARGHERITELLA 63
sputa tra Bonuscomes, fratello di Ulfreduccio Rainaldi, suo figlio Rainerius de Perçano ed il Comune stesso, conclusasi in un primo momento nel 1242. Riaccesasi la controversia alla fine degli anni Cinquanta del Duecento, si giunse nel 1262 ad aprire un nuovo processo davanti alla curia pontificia. La lite però venne definitivamente composta solo nel 1283, quando i discendenti di Rainerius de Perçano riconobbero i diritti di Viterbo su Selva Pagana e nel contempo presero la cittadinanza viterbese, ricevendo in cambio dal Comune la tenuta di Selva Pagana a titolo di feudum perpetuum. Sulla disputa tra i signori di Perçano ed il comune di Viterbo si veda Kamp, Istituzioni comunali, pp. 109-135 (il quale pubblica anche le testimonianze raccolte in giudizio nel 1263); si veda inoltre Maire Vigueur, Défense et mise en va/eur d'un bien communal.
C1: al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Castrum Monasterii et Barbarani ».
D1: al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Datio in dotem comitisse Clere pro comune Viterbii Barbaranum et castrum Monasterii ».
B era cosl autenticata (l'autentica è riprodolla in C1) « Lectum et ascultatum est hoc cum autentico originali coram domino Bartholomeo Benvenuti iudice ordinario, cum magistris Benvenuto Robuli notarlo, Iohanne A.rleisi notario, Angelo magistri Petri syindico <lieti comunis viris litteratis, testibus ad hec vocatis et rogatis ante domum domini Rainerii Iohannis Tiniosi, sub annis Domini M<>CC0 quinquagesimo secundo, xc indictionis, die ultima mensis iunii, temporibus domini Innocentii quarti pape et Imperio vacante. Quibus omnibus et singulis supradictis prefatus dominus Bartholomeus iudex ordinarius suam auctoritatem interposuit et decretum. Et ego Laurentius Petri Gilioli de Viterbio imperialis aule iudex ordinarius et notarius, ut in autentico originali inveni, nil addens vel diminuens, ita scripsi et fideliter exemplavi rogatus a syndico supradicto ».
C1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti cum die et consule sic incipientis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit dictum exemplum cum alio instrumento Viterbii, in palatio domini Nicolai Frederici, presentibus et legentibus domino Bono iudice comunis Viterbii, dominis Iacobo Guidonis Cencii, Petro Acconçalquarti et Leonardo iudicibus ordinariis, domino Leone iudice et magistris Petro Fidantie, Rainerio Caçoppi et Matheo notariis, sub annis Domini M<>CC0 LXVI0 , tempore domini Clementis pape IIII•i, die xna mensis iulii, XIIIIe indictionis. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti iudices ordinarii eorum decretum et auctoritatem interposuerunt. Et ego Scambius Iohannis Sperati sancte Romane Ecclesie notarius et iudex ordinarius predicte abscultationi interfui et dictum exemplum de mandato dictorum iudicum scripsi et publicavi ».
64 MARGHERITELLA
D1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic clicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum atentico (così) instrumento cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli, Iohannc Stefani testibus rogatis et subscriptis, sub annis Domini M<>CC0 LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dominus Ama tor iudex comunis Viterbii per clictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatern et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc cxemplum cum autentico instrumento abscultatum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis scripsi et publicavi sicut in <lieto instrumento inveni, nichil addens vel minuens quod indc formam ve! intellectum <lieti instrumenti posser murari, nisi forte punctum ve! silabarn ».
D2 è cosl introdotta « (S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic clicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum autentico instrumento et cum duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notario et Beriçone canonico Sancti Stefani, testibus ad hoc specialiter rogatis sub annis Domini a nativitate M<>CCoLIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubalclini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatìs **'' . Et ad hoc dominus Amator iudex comunis Viterbii suam auccoritacem interposuit atque decretum. Ego Iohannes Arleisi sacri palatii Lateranensis notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis, sicut in autentico instrumento inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam vel intellectum posset murari, nisi forte punctum ve! silabrun ».
Edizione: Carbonetti Vendittelli-Vendittelli, Falsi documenti, doc. 5. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie », nn. 196, 201 e 356. V. sopra doc. 20 e più avanti doc. 29.
In (3) nomine Domini amen. Anno eiusdem natlvttatis
M0 C°LXXXXVII, temporibus domini Celestini III pape, mense octubris (b), die X exeunte, indictione XV. Ego quidem Ulfreduccius (e) Rainaldi profiteor me recepisse a te Rainerio (d) Peponis potestate Viterbiensi dotem inextimatam pro comitissa Clera, comendata (e) a patre populo Viterbiensi, castrum Monasterii et castrum Barbarani cum silvis, terris, canapinis, arboribus fructiferis et infructiferis et cum omnibus eorum tenutis intus et de foris, et facio donationem propter nuptias
(a) In A precede (ST) ducius qui ed i11 seg11ito
(b) D 1 D1 0111etto110 mense octubris (e) C 1 Ulfrc-(d) oi Ranerio (e) C 1 con1mcndaca.
MARGHERITELLA 65
.commsse Clere, future uxori mee, M librarum senensium ad lucri faciendum et ad usum et proprietatem. Pactaque talia inter Rainerium (r) Peponis potestatem Viterbii et Ulfreduccium Rainaldi inita (8
) sunt, ut si comitissa Clera constante matrimonio decederet sine liberis, quod Ulfreduccius Rainaldi habebit de bonis comitisse Clere M libras senensium ad lucri faciendum et ad usum et proprietatem faciendi quod vellet et dictus Ulfreduccius Rainaldi communi (h) Viterbii predicta castra cum omnibus suis tenutis intus et de foris restituet. Si vero Ulfreduccius Rainaldi premoriretur, quod dieta dos integre restituetur e) comitisse Clere et insuper haberet comitissa Clera donationem M librarum senensium ad usum et proprietatem faciendi quod vellet, sive liberis existentibus sive non, sive copulaverit (i) ad secundas nuptias sive non. Pro qua dote restituenda et donatione prestanda, ego Ulfreduccius predictus nomine pingnoris (k) obligo tibi Rainerio Peponis potestati Viterb(ii) (1), nomine comitisse Clere commendate a patre populo Viterbiensi, totam meam tenutam de (m) Silva Pagana et totam meam tenutam de Sancta Natolia (0
) et de Sancto Leonardo et totam meam tenutam de (0) Sipicçano (P); et id (<1) I (p. 28) quod dieta pingnora (r) non sufficient (5
) ad pignus (') dotis et donationis, alia mea bona quod (u) sint sufficientia ad pignus (v) diete (w) dotis et donationis tibi Rainerio (x) Peponis, nomine comitisse Clere, pignori (Y) obligo. Et ita Ulfreduccius Rainaldi promisit Rainerio (') Peponis, stipulanti nomine comitisse Clere commendate a patre populo Viterbiensi: « que vero pignora (aa) promitto ego Ulfreduccius per me meosque heredes tibi Rainerio (bb) Peponis, nomine comitisse Clere, ab omni homine iure defendere et !item seu
(f) DI Ranerium (g) Ct inhita (h) D1 D 2 comw1i (i) D 1 D' restitue-retur (j) D 1 D 2 comvolaverit (k) A nomine pingnoris ripetuto ed espimto; C1
D t D2 pignoris (I) Dt D' Viterbien con segno abbreviativo (m) In D 2 segue de Sipiçano et in id quod espt111to (n) D2 Notolia (o) D1 Silva Pagana et totam meam tcnutam de Sancta Natolia - tenutam de a,~gi11nto in calce al doe11me11to con se-gni di richiamo (p) A D2 Sipiçano; D 1 Sipicçiano (q) A C 1 D 1 D1 in id (r) C1 D• pignora (s) C 1 suffi.cicrent; D2 prima omette e scrive csscnt sufficientia que sint sufficientia poi, accortosi dc/l'omissione, espunge esscnt sufficientia ed aggit111ge in calce al dowmento il brano omesso: sufficicnt ad pignus dotis et donationis alia mea bona (t) A pingnus (u) D 2 que (v) A pingnus (w) diete: in C nell'interlineo; D 1
omette (x) D2 Ranerio (y) A pingnori (z) D 2 Ranerio (aa) A pingnora (bb) D2 Ranerio.
66 MARGHERITELLA
molestiam exinde nullo modo facere, et si litem seu molestiam exinde fecerimus et ab omni homine iure defendere noluerimus aut non potuerimus vel contra aliquo tempore per nos vel per summissam (cc) personam venerimus, tunc penam dupli tibi Rainerio Peponis potestati Viterbii, nomine commitisse (dd) Clere et suorum heredum, solvere promittimus. Pena soluta, hec carta firma stabilisque permaneat » . Actum est hoc in castro Monasterii, in eius cassero(••), coram testibus rogatis subscriptis et in presentia magistri Guidonis de Casamala: Landulfo, Gualfreduccio (rt) Passananti (H), Morruello (hh), Raimundo, Benencasa eius fratre et Iolentese.
Et ego Iudas sacri palatii Lateranensis notarius rogatus hanc cartam scripsi atque conplevi sicut inter partes convenit (';).
(cc) C 1 D1 D2 submissam (dd) C1 D1 D2 comitissc (cc) c• D2 Cassaro (ff) C1 Gualfreducio (gg) A Cl DI D2 Passannanti (hh) c• 0 2 Morucllo (ii) C1 convcni.
26
1243 (?) gennaio 5, [Viterbo] nella chiesa di S. Silvestro
Il consiglio speciale del comune di Viterbo riunito nella chiesa di S. Silvestro delibera in merito alla disputa sorta tra il Comune e la vedova e gli eredi di Pietro Guidonis Latronis per il raccolto di Selva Pagana e le altre cose obbligate al Comune stesso e stabilisce che vengano esaminati i documenti in possesso delle parti e che la causa venga prodotta davanti al giudice Graffione.
Copi a semplice [C), Margheritella, p. 28 s.; copi a autentica [DI], M4, c. 8r; e op i a autentica [D2], ibid., c. 39v.
DI è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata (l'autentica è relativa anche al doc. 27, in calce al quale è apposta) « Lecta et abscultata fuerunt hec exempla cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis et cum autenticis instrumentis, sub annis Domini M°CC0 LIII0 , tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI. Et dorninus Amator
MARGHERITELLA 67
iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hoc exemplum, ut supra legitur, de mandato diete potestatis, ut in auteticis (così) instrumentis inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde formam sive intellectum dictorum instrumentorum posset immutari, nisi forte punctum vel silabam ».
D2 è cosl introdotta « (S.T.) IN NOMINE Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata (l'autentica è riferita anche al doc. 27, in calce al quale è apposta) « Lecta et abscultata fuerunt hec exempla curo autenticis instrumentis et cum duobus viris litteratis, scilicet magistro Bartholomeo Gottifredi notario et Beriçone canonico Sancti Stefani testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini a nativitate MoCCoLIII0 , tempore domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello Dei gratia Viterbiensis potestatis ***. Et ad hec dominus Amator iudex comunis Viterbii suam auctoritatem interposuit atque decretum. Ego Iohannes Arleisi sacri palatii Lateranensis notarius hec exempla, ut supra leguntur, de mandato diete potestatis, ut in autenticis instrumentis inveni, scripsi et publicavi, nichil addens vel minuens quod inde forma sive intellectum dictorum instrumentorum posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
I dati cronologici sono discordanti, infatti nel 1243 il 5 gennaio cadeva di domenica e non di lunedl; ciononostante, vista la corrispondenza tra l'anno dell'era cristiana e il computo indizionale e poiché il podestà Iacobus de Rota fu in carica dal luglio 1242 al marzo 1243 (cfr. Kamp, Istituzioni comunali, p. 79 e nota 70), si attribuisce ugualmente l'atto al 1243 con un segno di dubbio.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 357.
In nomine Domini amen. Anno eiusdem a nativitate (•) millesimo CCXLIII, indictione prima (b), tempere domini Frederici Romanorum imperatore, die lune V intrante mense ianuarii. Hoc quidem tempere in ecclesia Sancti Silvestri, ibidem ad sonum campane speciali consilio more solito congregato, Iacoppus sindicus comunis Viterbii, tamquam ipsius. comunis syndicus, de licentia et voluntate domini Iacobi de Rota potestatis comunis predicti proposuit in dicto consilio quid esset faciendum de facto bladi Silve Pagani (e) depo( n)it (d) et de aliis rebus obligatis comuni Viterbii unde
(a) a nattvttatc : D 1 D 2 nativitatis (b) Dt omette indictione prima (e) D" Pagane (d) D2 depositi.
68 MARGHERITELLA
agitur inter comune Viterbii predictum et uxorem quondam ac heredes domini Petri Guidonis Latronis . Ad quod dominus Guido Bonihominis surrexit et consuluit quod videtur sibi bonum quod sindici comunis Viterbii accipiant bladum predictum unde agitur pro comuni. I (p. 29) Dominus Bonacursus surrexit et dixit et consuluit idem quod dominus Guido supra.
In reformatione vero consilii predicti placuit toti consilio quod videantur instrumenta publica comunis Viterbii et instrumenta uxoris et heredum domini Petri Guidonis quondam super facto Silve Pagane et aliarum rerum unde agitur inter dictum comune et dictam uxorem et heredes domini Petri Guidonis, et secundum ipsa instrumenta ipsa causa per dominum Graffionem iudicem cognoscatur, ita quod qui potior est tempere in iure potior habeatur et testes in ipsa causa ab aliqua parte non recipiantur. Actum in ecclesia predicta, presentibus Nicolao Vocca(m)pulle et Alberto Blascii notariis (e) test(ibu)s (r).
Et ego Iohannes per dominum Simonem egregium comitem Theatinum comunis Viterbii notarius hiis omnibus interfui et, ut supra legitur, de mandato et auctoritate predicti consilii scripsi et publicavi.
(<") D2 omelie notariis (f) D1 D2 testcs.
27
1175 ottobre 20, [Viterbo] in platea Sancti Silvestri
Guitto conte di Vetralla e figlio del defunto conte Ulfreduccio riconosce al popolo di Viterbo il merito di avergli mantenuti fedeli i Vetrallesi e conferma al detto popolo, e per esso ai consoli Petruccio e Forteguerra, il patto di sudditanza già giurato al conte Ildibrandino quando questi era podestà di Viterbo.
Copi a semplice [ C], Margheritella, p. 29 s.; copi a autentica [B) , Ml, c. 58r; copia autentica (B') , ACV, perg. 14; copia autentica [C1] , M4, c. 63r; copi a autentica [D1], ibid., c. 8r; copi a autentica [D2 ], ibid., c. 39v.
MARGHERITELLA 69
B: al margine superiore della carta nota del secolo XVI « Confirmatio et insinuatio facta de terra Vetralle, Rispampani et aliis quia fuit de Vetralla adimpleta conditio ». Al margine inferiore della carta altra nota della stessa mano « Require in presenti libro folio 94 ». Alle cc. 95v-96r {ossia cc. 93v-94r della più antica cartulazione di Ml per la quale cfr. Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro , pp. 31-35) è in effetti trascritto l'atto con il quale, il 15 maggio 1301, un discendente del conte Guitto, Galasso di Nicola di Guitto, rinnovò al comune di Viterbo il duplice atto di soggezione già fatto dal suo bisnonno, evidentemente allora giovanissimo, nel 1170 e nel 1175. Sui conti di Vetralla (poi di Bisenzio) v. Savignoni, Il comune di Vetralla, pp. 7-15, con albero genealogico (p. 10).
Sulla forma originaria di B' si veda quanto detto in proposito del testimone B' del doc. 21.
B è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exeroplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum originali autentico Viterbii, in palatio domini Nicolai Friderici ubi moratur dominus Raynerius Gattus capitaneus populi et comunis Viterbii, coram domino Bono iudice <lieti comunis et domino Bericçone iudice ordinario, magistro Symeone, magistro Petro Leonardi notariis, magistro Petro Petri Baylantis notario et magistro Iohanne magistri Leonardi notario ad hec vocatis et rogatis testibus, sub annis Domini MCCLXVI, temporibus domini Clementis pape IIII, mense decembris, die VI intrante, indictione VIIII. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti iudices eorum auctoritatem et decretum interposuerunt. Et ego Egidius Donadei auctoritate Apostolice Sedis notarius predictum exemplum de originali sumpsi et huius exempli abscultationi interfui et de mandato predictorum iudicum et expresso mandato predicti domini Raynerii capitanei <lieti comunis michi facto scripsi et publicavi ».
B' è cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit dictum exemplum cum dictis originalibus suis autenticis instrumentis (l'autentica è riferita anche al doc. n. 21) non vitiatis, non cancellatis, non abbolitis nec in aliqua parte sui lesis, Viterbii, ante ecclesiam Sancte Crucis, presentibus, videntibus, audientibus, legentibus et abscultantibus una cum me notario infrascripto hiis discretis viris licteratis, videlicet ser Vanne condam Applanamontis iudice ordinario et notario, magistris Raynerio Petri Ianne S[ tef)ani et Iohanne condam magistri Guastapanis notariis, testibus ad hec vocatis et rogatis. Cui abscultationi et omnibus et singulis supradictis dictus ser Vannes iudex ordinarius supradictus suam auctoritatem interposuit et decretum, mandans mihi notario infrascripto quod in publicam formam reddigerem sub annis Domini M<>CCO>VIIII0 , tempore domini Clementis pape V11
, die V0 mensis marcii, indictione VIP. Et ego Iohannes Guidecti de Viterbio auctoritate alme Urbis prefecti notarius et iudex ordinarius predicta omnia, prout inveni in dictis exemplis
8
70 MARGHERITELLA
in originalibus autenticis, ita hic fideliter de verbo ad verbum, nil addens ve! minuens quod veritatis s(u)b(stanti)a mutaretur, scripsi et exemplavi et mandato <lieti iudicis ordinarii in publicam formam reddegi ».
O è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen (segue Anno Domini MoCC espunto). Hoc est exemplum cuiusdam publici instrumenti sic incipientis ». L'autentica, posta in calce ad un atto del 20 luglio 1233 che qui non si pubblica, è così formulata « Lecte et abscultate fuerunt predicte (così) exempla cum autenticis coram hiis testibus viris licteratis, silicet Bericçone canonico Sancti Stefhani (così), !anni Bengnamini et Petro scolaris diete ecdesia (così), videntibus, legentibus et abscultantibus in camera Sancti Stefhani (così), sub anno Domini M<>()>C0LIII, temporibus domini Innocentii quarti pape, mense decembris, die (segue VI cassato) XI intrante, indictione XI. ET EgO Bartholomeus Gottifredi auctoritate imperiali notarius, sicud inveni in autenticis, nichil addens vel minuens, de verbo ad verbum, de mandato et auctoritate domini Albiçi de filiis Ubaldini de Mucello potestatis Viterbii et etiam dominus Amator iudex <lieti comunis per dictum dominum Albicçum suam auctoritatern interposuit suumque decretum, scripsi et publicavi ».
Per l'autentica di D 1 e D2 v. sopra doc. 26.
Edizione: Calisse, I Prefetti di Vico, pp. 430 ss. Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. V. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 49, 328 e 358. V. sopra doc. 21.
In nomine Domini nostri l esu Christi. Anno incarnationis (") eius millesimo CLXXV, temporibus domini Frederici (b) Romanorum imperatoris augusti, mense octubris (e), die vicesima, indictione VIII. Ego Guitto comes Vetralle, filius quondam (d) comitis Offriduccii n, propria et mea bona voluntate vobis Petruccio (r) et Forteguerra consulibus Viterbiensium, nomine <lieti comunis (l1) recipientibus, confirmo et ratum facio concessionem et dationem quam feci Ildribandine (h) comes (') potestati Viterbiensium (l) et populo <lieto sicut (k) apparet per meam scripturam C), ideoque, coram me iudice et testibus infrascriptis ad hoc e) vocatis et rogatis, confiteor et
(a) DI D2 ab incarnatione (b) B B' Fcderici (e) B B' octubcr condam (e) B B' Offriducii; D 1 D 2 Offreduccii (f) B B' Pctrucio communis (h) B. B' Ildebrandinc; C1 D 2 Ildibrandinc (i) D' D 2
(j) C1 Vitcrbiensium potestati COtl apici per invertire l'ordine (k) e• sicud hcc.
(1) V. doc. 21.
(d) B' (g) B'
comitis (I) B'
MARGHERITELLA 71
affirmo (m) in (0) hoc instrumento publico quod Vetrallenses
ad mandatum meum stare fecistis et promitto ego Guitto comes vobis et universo populo Viterbiensi hanc confirmationem et promissionem omni tempore ratam et firmam tenere et nullam contraversiam (0
) facere. Et si contra fecero, pene nomine componere (P) promitto (q) cum meis heredibus vobis vestrisque successoribus et universo populo Viterbiensi quinquaginta libras auri optimi et, soluta pena('), hec carta stabilis firmaque permaneat (5
). Quam scribendam rogavimus Iohannem de I (p. 30) Casamala, in mense et indictione (') predicta. Actum in platea Sancti Silvestri. ~ (") Signum manus domini Guittonis (v) comitis (w) car
tam huius rogatoris. ~ Signa testium: ~ Salamarius, Clarimbaldonus et Io
hannes Ermicçe (x) rogatus testis, ~ Acconçalquartus (Y), Girardus Guidonis Guerri rogatus
testis, ~ Guido Iohannis de Guido et Paulu (2) prioris (aa) ro
gatus testis, ~ Henricus medicus et Ursus Leonis Vicani rogatus te
stis. Et ego Iohannes de Casamala causidicus sacri palatii et
Viterbiensium iudex et notarius rogatus hanc cartam scripsi atque (bb) compievi (<e).
(m) D1 D2 assummo (n) D1 D 2 omettono in (o) B Cl DI D2 controver-siam (p) B' conponere (q) B' C1 promicto (r) D 1 pena saluta con apici per invertire l'ordine (s) C 1 permaneant (t) B' dictione (u) B Dl omettono tutti i signa crucis (v) domini Guittonis : B C1 dicti Guicti (w) B' omette co-nut1s (x) B B' Ermiçe; D1 Hermicçe; D2 Hermiçe (y) C 1 Alconcalquartus; D 1 D' Acconcialquartus (z) D1 D' Paulus (aa) B Roris (bb) D' D• et (cc) B coplevi.
28
1182 ottobre 7, selva di Monte Fogliano
Uguccione cappellano e rappresentante di Lucio III e Forteguerra de Gallico procuratore del comune di Viterbo procedono
72 MARGHERITELLA
alla divisione della selva di Monte Fogliano tra il detto Comune e la Chiesa di Roma.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 30 s.; e op i a autentica [C1], M4, c. 64v; e op i a autentica [D1], ibid. , c. 9v.
C1: al margine superiore nota del secolo XVI « Divisio Montisfoliani cum [ ..... ] ».
D1: al margine superiore della carta nota del secolo XIV « Divisio silve Montis Foliani » seguita da altre due annotazioni di due diverse mani « Die XI mensis augusti 1544. Instrumentum divisionis exhibitum et productum fuit coram dominis commissariis super ca(usis) [ ... ] per ser Ilarium scyndicum comunis Viterbii. Iohannes Baptista Agathi notarius » « Die lune XI augusti 1544. Instrumentum exhibitum et productum fuit per scr Ilarium Narescum sindicum Viterbiensem coram dominis commissariis ».
C1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc (est) exemplum cuiusdam publici instrumenti cuius tenor talis est » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit cum autentico in Vi terbio, in camera Sancti Stefhani (così) coram hiis testibus viris licteratis videntibus, legentibus et abscultantibus, silicet Bericçone canonico diete ecclesie, !anni Bengnamini et Petro, sub annis Domini M<>CO>LIII, temporibus domini Innocentii !III pape, mense decembris, die XI intrante, indictione Xl. ET Ego Bartholomeus Gottifredi actoritate imperiali notarius, sicud inveni in autentico, nichil addens vel minuens, de verbo ad verbum de mandato et actoritate domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello potestatis Viterbii et dominus Amator, iudex dicti comunis per dictum dominum Albicçum (così, s'intenda suam auctoritatem interposuit suumque decretum), scripsi et publicavi ».
D 1 è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen» (manca la parte finale della formula che generalmente conclude Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis) e cosl autenticata « Lecta et absculta (così) fuerunt hec exempla (l'autentica si riferisce a11che al doc. 29, in calce al quale è apposta) cum autenticis instrumentis et cum duobus viris peritis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani litteratis testibus ad hoc specialiter vocatis et rogatis, sub annis Domini M<>CC0 LIII0 ,
tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione Xl. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec instrumenta, ut supra legitur, de mandato diete potestatis exemplavi et in publicam formam reddegi, nichil addens vel minuens quod per ipsum formam vel intellectum posset mutari, nisi forte punctum ve! silabam ».
Per l'indizione è usato il computo anticipato.
MARGHERITELLA 73
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», nn. 81, 330, 359.
In nomine Domini amen. Anno eius M°C0 LXXXII0, tempo
ribus domini Frederici imperatoris et Enrici (a) Romanorum regis (b) et semper augusti, mense octubris, die septima intrante, indictione I. Ego Uguiccio (e) cappellanus (d) domini Lucii pape III, de mandato dicti domini pape, volens dividere silvam Montis Foliani cum comunitate Viterbii ne propter comunionem inde possit nasci discordia, ideo dictam silvam cum Forteguerra (e) de Gallico sindico comunis Viterbii, qui ad hoc factus fuit me presente, sic comuni voluntate dividimus, scilicet (1) quod a Sancta Maria de Campis, a valle Cavallaresca, a petra de Vruettis (') usque ad puteum (h) Caçanesem et a dicto puteo e) sicut vadit stradella (l) superius et inferius (k) usque in montem, et hec pars obvenit (1) dicto cappellano pro Ecclesia; in alia parte (m) ponimus a petra de Vrettis (0
) sicut trait (0) per vallem Cavallarescam et rever
titur ad Sanctam Mariam de Campis, et a Sancta Maria sicuti (P) pergit via vicana usque ad cavam de Glalga et a dieta cava sicut vadit stradella, que dividitur cum plagiis, et hec pars obvenit dicto sindico pro ipso comuni. Quam divisionem promiserunt inter se tam dictus cappellanus, I (p. 31) nomine diete (q) Ecclesie, quam dictus sindicus, nomine comunis Viterbii, quod dominus papa et successores sui (r) et comune Viterbii predictam divisionem ratam et firmam habebunt et contra non venient; si vero contra factum fuerit, penam L marcarum argenti obtimi componere inter se promiserunt. Actum est hoc in dieta silva, coram testibus rogatis Galileo, Benencasa (s) Almadiani, Leone Iacob ('), Girardo de Monaldo, Polo Ranuccini (u), Ugolino Grugamontis, Paltonerio Genasauli (v) et Fusco Petri Miculi (w).
Et ego Rainerius (x) iudex et notarius rogatus hanc cartam scripsi et compievi.
(a) D' Hcnrici (b) D' omette regis (e) c1 Uguicçio; D1 Ugicionus (d) c1
capellanus (e) D' Fortiguerra (f) C 1 silicet (g) D' Vrettis (h) D 1 pu-thcum (i) D' putheo U) C 1 stradellam (k) C 1 omette et infcrius (I) C1
ovenit (m) C1 partem (n) C1 Vriettis (o) D1 trahit (p) D 1 sicut (q) C 1
omette diete (r) D1 sui successores con apici per invertire /'ordine (s) C 1 Benccasa (t) C 1 de Iacobo (u) C1 Ranuccii (v) C 1 D 1 Genassauli (w) C 1 D 1 Micculi (x) D• Ranerius.
74 MARGHERITELLA
29
1188 gennaio 21, Monte Monastero
Chiara figlia del conte Farolfo cede alla città di Viterbo, rappresentata dal console Geizo, i castelli di Monte Monastero e Barbarano, riservandone il possesso a sé e ai suoi eventuali figli ed impegnandosi a pagare un censo annuo di sette bisanti; promette inoltre fedeltà alla città di Viterbo impegnandosi a sostenerla militarmente in caso di guerra e ad adeguarsi alle sue linee di politica estera. Identiche promesse di fedeltà vengono fatte dal marito di lei, Pietro Latro, il quale promette anche di pagare un censo annuo aggiuntivo di tre bisanti. Si stabilisce inoltre che, in caso di premorienza di Chiara senza eredi, il possesso dei due castelli verrà trasmesso alle medesime condizioni allo stesso Pietro, a patto però che alla sua morte essi tornino al comune di Viterbo.
Originale [A], ACV, perg. 16; copia semplice [C] , Margheritella, p. 31 s.; copi a semplice del sec. XIII mutila della datatio e dell'escatocollo [B1], ACV, perg 25; copia semplice del sec. XIII [C1], ibid., perg. 26, da B1; copi a autentica [D1], M4, c. 9v.
Pur essendo chiaramente copia diretta di A, B1 (e di conseguenza C') presenta una variante sostanziale rispetto all'originale. Nei due passi in cui vengono citati i castra di Monastero e Barbarano, oggetto della cessione della contessa, presenta infatti il nome di un terzo cast rum, quello -di Altet0: « do et concedo castrum meum Monasterii et castrum meum Barbarani et Alteti » e « pro pre-dictis castellis, scilicet Barbarano et Monasterio et Alteto ». Si tratta di una circostanza evidentemente anomala che trova però una possibile spiegazione nella complessa e fumosa vicenda che sta dietro alla formazione <lei dossier documentario relativo ai castra di Monastero, Barbarano, Altero, San Giovenale e Sant'Arcangelo. Su questi castra il comune di Viterbo vantava diritti di proprietà già alla metà del XIII secolo sulla base di cinque documenti originali, due dei quali però falsi. È molto probabile che al momento in cui si giunse alla determinazione di confezionare i fal si (necessari per comprovare i diritti di Viterbo sui tre castra di Alteto, San Giovenale e Sant'Arcangelo) si sia pensato di utilizzare anche il presente documento (peraltro genuino) come base di una falsificazione e che le due copie semplici non rappresentino altro che un abbozzo di interpolazione. Lo proverebbero proprio l'aggiunta del castrum Alteti nonché la mancanza della datatio e dell'escatocollo, elementi che si sarebbero dovuti cambiare a seconda del periodo al quale si sarebbe dovuto far risalire il documento. Questa interpolazione non fu realiz-
MARGHERITELLA 75
zata e il documento genuino fu lasciato intatto, ma il progetto in sé non fu comunque abbandonato e si optò per la confezione di altri due falsi documenti. Sulla vicenda dei falsi si veda Carbonetti Vendittelli, Vendittelli, Falsi documenti.
Per l'autentica di D 1 v. sopra doc. 28.
Edizione: Carbonetti Vendittelli, Vendittelli, Falsi documenti, doc. n. 3.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 360. V. sopra docc. 20 e 25.
In (a) nomine Domini amen. Anno eius M°C0 LXXXVIII, temporibus domini Frederici imperatoris et Enrici (b) Romanorum regis et semper augusti, indictione VI, XII kalendas februabrii (e). Ego Kiera (d) filia comitis Farolfi (e) propria et (r) mea bona voluntate do et concedo castrum meum Monasterii et castrum meum Barbarani (1
) cum omnibus eorundem (h) tenimentis Biterbio, ita quod ego et filii mei, si quos habuero in vita nostra, predicta castra per Viterbium (1
) possidebimus; si vero sine filiis decessero, possessionem predictorum castrorum Biterbio restituere promitto et tibi Geiço Viterb(iensium) consuli, nomine universitatis Viterbii, hec observare promitto. Et insuper promitto ego iam dieta Kiera (1) pro predictis castellis (k), scilicet Barbarano et Monasterio (1), pensionis nomine singulis annis solvere Biterbio in Nativitate Domini VII bisançios (m). Hec omnia tibi Geiço, nomine universitatis Viterbii (n) stipulanti {0) observare (P) promitto ego iam dieta Kiera (q) quod, si ita sicut (r) dictum est non observavero, promitto tibi, nomine Viterbii stipulanti, solvere nomine pene viginti libras auri et, pena prestita, pacta et conventiones insuper sint firme. 1 (p. 32) lnsuper promitto tibi Geiço per predicta castra facere guerram et pacem omnibus ad mandatum consulum Viterbii qui per tempora erunt sub pena predicta, id est viginti librarum auri, pattis (5) in
(a) lta A precede (ST) (b) D 1 Henrici (e) A D 1 fcbruarii (d) A IGara (e) 8 1 C1 D 1 Farulfi (f) D 1 omette et (g} 8 1 C 1 a.~gi1111.~0110 c:t Alteti (h) D 1
eorum (i) A Diterbium {j) A Kiara (k) A 8 1 kastc:llis (I) D1 Barbaran(i) et Monastc:rii; 8 1 C1 a.~gi1111go110 et Alteto (m) A 8 1 C1 biçantios (n) C1 Bi-terbii (o) A e stipulanti Vitcrbii COll apici per ittvertiu l'orditte; D 1 stipulanti Vitcrbii (p) In D 1 seg11t obscr esp1111to (q) A 8 1 C1 Kiara (r) D 1 ut (s) 8 1 C1
D• pactis.
76 MARGHERITELLA
sua firmitate durantibus. Et ego Petrus Latro hanc pensionem, id est (t) VII biçantios (u) ab uxore mea Kiara (v) promissos, et insuper tre alios nomine. pensionis pro iam dictis castellis (w) annuatim perpetuo in Nativitate Domini tibi prenominato Geiço nomine universitatis Biterbii (X) stipulanti solvere promitto, ét · insuper guerram et pacem facete per predicta castra· contra omnes homines (Y) ad mandatum consulùm Viterbii qui CZ) per tempora erunt (aa)~ Et si Kiera (bb) uxor mea ante me decesserit sine filiis, iam dieta castra per Viterbium ad iam dictam pensionem reddendam et pacem et guerram faciendam, sicut supra dictum est, tenebo in vita mea; in morte mea iam dieta castra (ce) Biterbio restituere promitto. Quod si hec omnia sicut esuperius scripta sunt non fuerint observata, promitto ego Petrus Latro per me. et meos heredes tibi Geiço Yiterb(iensium) consuli et nomine Viterbii stipulanti viginti libras auri nomine pene et, pena prestita, pacta insuper sint firma. Acta (dd) sunt hec aput (cc) castrum Monasterii, coram tesdbus rogatis: Rollando Mansii (ff) et T edemario et Ranuccio (") Nericonis et Ranutio (hh) Veni et Blasio (ii) et Piacentino.
Et ego Rainerius iudex et notarius . rogatus hanc cartam scripsi et compievi.
(t) 111 C i(d est) 11ell'interlinéo (u) D 1 bisançios (v) Dl Kiera (w) A ~astellis , (x) D1 Viterbii . (y) A ohomines (z) in A qui corretto su que (aa) in A C -u- co"etta da a (bb) A B1 C1 Kiara (cc) A Bt c1 kastra (dd) B1 C1 Acta .et cetera (ee) D 1 apud (fI) A Mansi (gg) A Ranuttio (hh) A Rainuctio (ii) Dl Blascio.
30
1238 settembre 9
I romani Andrea Civagruga e Nicola Soguattario rilasciano procura a Giovanni Panetta scriniario e cittadino romano per riscuotere ~al comune di Viterbo, tramite Ranuccio di · Giovanni Cocci e Giovanni Cocci suo nipote fideiussori del Comune stesso, duemila libbre di denari senesi.'
MARGHB.RITELLA 77
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 33; copi a aqtentica [B], M l , :c. 62r; copia autentica [D1 ] , M4, c. lOr; copia auten.tìca [D2], ibid., c. 40r.
B è così introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentìs » e così autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum originali autentico Viterbii, in palarlo domini Nicolai Friderici uhi moratur dominus Raynerius Gattus capitaneus populi et comunis Viterbii, coram domino Bono iudice dicci comunis et domino Bericçone IWibrandi iudice ordinario, magistro Raynerio Caçoppi notarlo dicti comunis, magistro Symeone notario, magistro Petro Leonardi notario, magistro Petto Petri Baylantis notarlo et magistro Iohanne magistri Leonardi notarlo, ad hec vocatis et rogatis testibus, sub annis Domini MCCLXVI , temporibus domini Clementis pape IIII, mense decembris, die VI intrante, indictione VIII!. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti iudices eorum auctoritatem et decretum interposuerunt. Et ego Egidius Donadei auctoritate Apostolice Sedis notarius predictum exemplum de originali sumpsi et huius exempli abscultationi interfui et de mandato predictorum iudicum et expresso mandato predicti domini Raynerii capitanei dicti comunis michi facto scripsi et publicavi ».
D 1 e D2 sono così introdotte « {S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e così autenticate « Lecta (Lectum sive lecta in D2) et abscultata fuerunt hec instrumenta (l'aute,ntica è riferita anche al doc. 31, in calce al quale è apposta) cum autenticis instrumentis et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et (et: om. D2) Iohanne Stefani ad hec testibus (testibus ad hec in D2) specialiter rogatis et vocatis (vocatis et rogatis in D2) sub annis Domini M<>CC0 LIII0
, tempore domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscello (de Muscelis in D2) Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante (inttante: om. D2 ), indictione XI. Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in biis omnibus suam interposuit auctoritatem (suam auctoritatem interposuit in D2) et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec exempla (prescripta instrumenta in D2), ut supra leguntur (ut -leguntur: om. D2
), de mandato diete potestatis, ut in autenticis instrumentis inveni, scripsi et publicavi, nicbil addens neque minuens quod per ipsum formam vel intellectum dictorum (dictorum instrumentorum in D2) posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
Per l'indizione è usato il computo anticipato.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLVII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», no. 66 e 361. V. oltre doc. 31.
78 MARGHERITELLA
In nomine Domini. Anno dominice incarnationis millesimo CCXXXVIII, indictione XII, mense setempbris (a), die VIIII. Nos Andreas Civagruga et Nicolaus Soguactarius (b) cives Romani hac die presenti nostra bona voluntate, in presentia huius scriniarii et testium subscriptorum ad hoc specialiter vocatorum et rogatorum n, facimus, constituimus et ordinamus te Iohannem Panectam scriniarium civem Romanum, presentem et volentem, nostrum nuntium et procuratorem ad petendum et recipiendum vice et nomine nostro a comunitate Viterbii et a nobilibus viris Ranuccio Iohannis Cocci (d) et Iohanne Cocci eius nepote (e) duo mille libras bonorum et legalium senensium quas prefata comunitas nobis debet, in quibus predictus Ranuccius (r) Iohannis Cocci et Iohannes (g) eius nepos fideiussorio nomine obligati existunt prout in publicis instrumentis plenius continetur (1), et ad faciendum ipsis, nomine nostro, refutationem et finem tam de ipsa pecunia quam de dampnis et (h) expensis et interesse et ad omnia et singula facienda et exercenda e) que dictum negotium requirit et que verus ac legitimus procurator facere potest et debet, promittentes pro nobis et nostris heredibus ac successoribus ratum (i) firmumque habere atque nullo modo revocare quicquid a te dieta procuratore (k) de predictis seu super predictis exinde nomine nostro gestum fuerit vel procuratum ac si esset a nobis personaliter factum, sub obligatione omnium rerum nostrarum nomine pleiarie et sub pena diete pecunie duple (I) et, pena saluta, hoc instrumentum firmum perduret.
Iacobus Soguactarius testis, Iohannes frater eius testis, Iohannes Laurentii de Noficio (m) testis, Cinthius (") Iohannis Miccinelli testis, Guilielmus pelliparius testis.
Et (0) ego Oddo Angeli Piperis Dei gratia sacri Romani
Imperii scriniarius compievi et absolvi.
(l) Cosi C; 8 0 1 0 2 septcmbris (b) 0 1 o• Soguattarius qui ed in s~e11ito (e) 0 1
0 2 rogatorum et vocatorum (d) B Cocki q11i ed i11 seg11it~ (e) 0 2 cius ncporc Cocci co11 ttpici per i11vertire l'ordine ; seg11e -rio nomine espu11to : <~1ide11tet1te111e nel trascrivere, il copista t111e1Ja saltato rma r(ea e quella surcessiva 11cll'exet1t11lt1r inizinvtt con (fidciusso)/rio nomine (f) B R.anucius (g) ltt 0 2 s~e11e Cocci espunto (h) B omette et (i) D' D2 cxherccnd:i (j) In 0 2 segue et r.<1m11to (k) 0 1 0 2 dictus procurator (I) D 1 02 dupli (m) B Roficio (n) 0 2 Cincius (o) B omette Et.
(1) Documenti deperditi .
MARGHERITELLA 79
31
1238 settembre 12, [Viterbo] nella chiesa di S. Maria Nova
Lo scriniario romano Giovanni Panetta procuratore di Andrea Civagruga e di Nicola Soguattario rilascia quietanza a Giacomo de Ponte, a Ildibrandino de Burgundione e a Marroello e Uguccione, rispettivamente podestà, balivo e sindaci del comune di Viterbo, per la somma di duemila libbre di denari senesi che i suoi rappresentati avevano prestato al Comune stesso.
Copi a semplice [ CJ, Margheritella, p. 34 s.; e op i a autentica [BJ, Ml, c. 62r; copia autentica [D1], M4, c. lOr; copia autentica [D2], ibid., c. 40r.
B è cosl introdotta « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e cosl autenticata « Lectum et abscultatum fuit hoc exemplum cum originali autentico Viterbii, in palatio domini Nicolai Friderici ubi moratur dominus Raynerius Gattus -capitaneus populi et comunis Viterbii, coram domino Bono iudice <lieti <:omunis et domino Bericçone Ildibrandi iudice ordinario, magistro Raynerio Caçoppi notario <lieti comunis, magistro Symeone notario, magistro Petro Leonardi notario, magistro Petro Petri Baylantis notario et magistro Iohanne magistri Leonardi notario, ad hec vocatis et rogatis testibus sub annis Domini MCCLXVI, temporibus domini Clementis pape IIII, mense decembris, die VI intrante, indictione VIIII. Quibus omnibus et singulis supradictis predicti iudices eorum auctoritatem et de<:retum interposuerunt. Et ego Egidius Donadei auctoritate Apostolice Sedis notarius predictum exemplum de originali sumpsi et huius exempli abscultationi interfui et de mandato predictorum iudicum et expresso mandato predicti domini Raynerii capitanei <lieti comunis michi facto ·scripsi et publicavi ».
Per le autentiche di D1 e D2 v. sopra <loc. 30.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo , n. XLVIII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 67. V. sopra doc. 30.
In nomine Domini amen. Anno eiusdem natlv1tatis M°CG'XXX0 VIII, temporibus domini Gregorii VIIII pape, mense setempbris (3
), die XII intrante, indictione XIa. Ego qui-
(a) Cosi C; B Dl~Dt septembris.
80 MARGHERITELLA
dem Ianni Panecta scriniarius procurator Andree Civagruga et Nicole Soguactarii (b), sicut patet publico instrumento ab Octone Angeli Piperis scriniario condito et a subscripto notario viso (1), procuratorio nomine pro predictis voco me quietum et bene pacatum et mihi fore plenarie satisfactum a vobis domino Iacobo de Ponte potestate Viterbii, domino Ildrivandino (e) Burgundionis balivo dicti comunis (d), domino (e) Moruello (r) et domino Ugocione (') sindicis diete comunitatis de MM libris bonorum et legalium denariorum sen(ensium) quas predicti Andreas et Nicola mutuaverunt comunitati Viterbii, pm quibus domini Ranuccius Iohannis Cocci (h) et Iohannes Cocci e) fideiusserunt , renuntians non numerate pecunie, doli , mali exceptioni et omni beneficio legum, iuris et usus tam mihi procuratori quam etiam dictis creditoribus competenti vel competituro. De qua quidem pecunia et usu ris, dampnis et expensis, pena et interesse facio vobis, recipientibus et stipulantibus nomine et vice comunitatis (i) et universitatis Viterbii, procuratorio nomine pro predictis creditoribus finem perpetuam et refutationem inrevocabilem et quietationem iresolubilem (k), renuntiationem et absolutionem, et facio vobis pactum de non petendo aliquid ulterius a dieta comunitate vel ab aliqua speciali persona pro ea nomine et occasione debiti supradicti, liberando et absolvendo dictam comunitatem et universitatem et predictos dominum Ranuccium (1
) et dominum Iohannem Cocci fideiussores (m) dicti comunis et bona ipsorum a nexu huius debiti et obligationis, promi ttens vobis, sicut principalis et tamquam procurator, quod predicti Andreas Civagruga et Nicola Soguattanus (n) ius eorum quod contra comunitatem Viterbii habebant necui dederunt, cesserunt, mandaverunt, alienaverunt nec aliquem inde contractum fecerunt in preiudicium diete comunitatis vel universitatis ipsius, quod si aliquando appareret et dampnum aliquod sustineret
(b) D1 D1 Sogumarii (e) B Ddribandino; D 1 lld co11 ug110 abbrtviativo; D' lldibrandino (d) C comunis dic:ti con apici ptr i111,trtirt I' orclittt (C') B et domino (f) D' D' Morrocllo (g) B Uguicionc; D1 D' Ugiccionc (h) 0 1 D2 omt110110 lohannis Cocci (i) D 1 et lohannes Cocci riptl11/o td np1111to (j) 0 1 o~ comunis (k) B irucsolubilem (I) B Ranmium (m) D1 fidciusores (n) D2 Soguattarius.
(1) Il documento cui si fa riferimento è del 9 settembre 1238; dr. sopra doc. 30.
MARGHERITELLA 81
dieta comunitas vel fideiussores ipsius vel aliqua specialis persona quod eam conservabit indempnem suis sumptibus et expensis sub obligatione bonorum suorum omnium et singulorum et bonorum omnium predictorum creditorum, que constituit (0
) me vestro nomine precario possidere, set faciam et curabo ita quod predicti Andreas et Nicola Soguattanus (P) creditores hanc refutationem et omnia supradicta ratificabunt J (p. 35) et robborabunt (q) et facient sindico vel procuratori dicti comunis cartam refutationis et curam ad sensum sui sapientis. Et si qua instrumenta inde apparent (r) vel aliqua scriptura, tamquam cancellata, irrita, vana et nullius valoris (5
) sint et instrumentum dicti mutui a me dicto scriniario factum tibi domino Ildrivandino (') restitui (u) in presenti. Que omnia attendere et observare promitto et non contra venire sub pena dupli quantitatis predicte, qua soluta, omnia supradicta non minus in sua maneant firmitate. Actum est hoc in ecclesia Sancte Marie Nove, in consilio speciali et generali e et (V) XXXVI consiliariorum et balivorum artium, coram testibus inferius scriptis et ad hoc specialiter vocatis et rogatis: domino Guidone Verruto, domino Iohanne Guidonis, domino Begnamin (w) Brunacie, domino Bonuscambio (x) Lei Iacobi, Rainaldo Vicanelli, domino Nicolao iudice, domino Pandulfo iudice, domino Matheo Provençani iudice (Y), domino Guidone Bonihominis et aliis.
Et ego Baldivillanus sancte Romane Ecclesie notarius hiis omnibus interfui et ut supra legitur rogatus scribere scripsi.
(o) B constit con se,~no abbreviativo; D 1 const con segno abbreviativo; D 2 constituo (p) Dt Soguattarius (q) Dl D• roborabunt (r) B apparerct (s) D 1 valorint (t) Dt Ild con segno abbreviativo; B D2 Ildibrandino (u) Cosi (v) B D1 omettono et (w) B Beniamin con segno abbreviativo; D 1 Beniamin; D1 Beiamin (x) B Bonuscagno; Dt D1 Bonuscagnio (y) B omette iudicc; C iudice Provençani co11 apici per invertire /'ordine.
32
1243 settembre 15, Viterbo, nella chiesa di S. Sisto
Raniero (Capocci) cardinale di Santa Maria in Cosmedin, con l'autorità concessagli dalla Sede Apostolica, dopo aver perdo-
82 MARGHERITELLA
nato ai Viterbesi la loro infedeltà ed averli sciolti dalla scomunica, alla presenza del popolo riunito nella chiesa di S. Sisto per le esequie del nobile Giuseppe di Bramante e con il consenso del rettore Guido Verruti, bandisce e spoglia di tutti i suoi beni Tignoso ed i suoi seguaci arroccatisi nella cittadella di Viterbo, i quali, oltre a dare ricetto al conte Simone e ai suoi compagni estromessi da Viterbo, combattono contro i partigiani del pontefice rifiutandosi di tornare in seno alla Chiesa e impedendo la sottomissione dei territori vicini.
Copia semplice [CJ, Margheritella, pp. 35-37; copia autografa redatta quasi certamente nel 1253 [D1 ), M4, c. llv; copi a autografa redatta anch'essa quasi certamente nel 1253 [D2], ibid., c. 4lv.
D1 : al margine sinistro della carta nota del secolo XIV « Privatio rebelliurn Sancti Laurentii [ .... ) ».
D1 e D2 sono cosl introdotte « (S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis », ma non presentano alcuna formula di autenticazione. La mancanza dell'autentica è dovuta al fatto che in questo caso il rogatario dell 'originale e l'estensore delle due copie in questione sono la stessa persona, il notaio Stefano, come risulta evidente dalla comparazione delle mani. Sulla redazione a Viterbo delle copie cosiddette autografe si veda Carbonetti Vendittelli, Documenti su libro, il paragrafo 5.2 dedicato ai sistemi di autenticazione dei documenti.
Edizione: Pinzi, Storia della città di Viterbo, I , p. 391, nota 1. Regesto: Ciacci, Glì Aldobrandeschi, II, p. 150, n. CDI; Savignoni,
L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. LI. Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 362. V. sopra doc. 10.
In nomine Domini amen. Anno eiusdem nauv1tatis M°CC'XLII1°, temporibus domini Innocentii IIII pape, die XV setempbris (") intrante, indictione prima. Cum venerabilis pater dominus Rainerius (b) Sancte Marie in Cosmidin diaconus cardinalis cum plenaria potestate a Sede Apostolica sibi data faciendi omnia in Patrimonio Tuscie tam in spiritualibus quam temporalibus que Ecclesie utilitati expedire videntur ac ferendi n sententiam sive penam spiritualiter sive temporaliter in rebellis (d) Viterbium advenisset, populus Viter-
(a) Cosi C; D' D' scptcmbris (b) bi C segue cardinalis rsp1111to (e) D2 feren se11za segno abbm1inri vo ( d) D2 rebelles.
MARGHERITELLA 83
biensis, ad monitionem suam abiurata fidelitate (e) Cesaris fidelitatem Ecclesie ac mandata (1
), ab excomunicationis fuit (8)
vinculo absolutus; cumque Tiniosus et ceteri habitatores castri Sancti Laurentii de Viterbio comitem Symonem (h) et suos socios fugatos de civitate Viterbii receptassent et dominus cardinalis illos fecisset moneri quod illos quos contra Ecclesiam receptaverant n eicerent et ipsi ad fidelitatem et mandatum reddirent (i) I (p. 36) Ecclesie ac eisdem super hoc in publica contione terminum statuisset (k), iidem, rebellionis assumpto spiritu, hoc facere contempserunt; evolutis autem diebus pluribus, idem dominus cardinalis per diversos moneri fecit super hiis prefatos rebelles et eisdem redeundi ad matrem suam dedit terminum iterato. Set iidem, in sua contumacia perdurantes obstinato animo, in sua perfidia perstiterunt, porro curo in tantum illorum sevitia excrevisset, quod balistarum sagittis et lapidibus machinarum, quas erexerant, quoscumque poterant (1
), milites, pedites ac mulieres tam cives quam extraneos qui ad subsidium Ecclesie veniebant, interficere non cessarent, prefatus dominus cardinalis tertio (m) illis indulsit (n) terminum peremptorium ad omnem tam crudelium proditorum exsuperandam ex toto malitiam ut ad Ecclesie mandatum redirent. Verum, cum eorum duritiam nulla possit emollire benignitas, nulla patientia superare quin ascenderet in inmensum eorum sevitia et publice minarentur per Cesarem quem advocaverant civibus mortem in hore gladii exterminium civitati, prefatus dominus Rainerius cardinalis eorundem malitiam consumatam et velut (0
) diluvium inundantem penali ferre sententia (1>) est coactus. Congregato itaque populo die predicto in ecclesia Sancti Xisti ad exequias viri nobilis et Ecclesie Romane devoti Iosep (q) militis filii domini Bramantis, de voluntate, consilio et assensu Guidonis Verruti tunc rectoris et populi civitatis in ipsa ecclesia tunc presentis, sepedictus dominus cardinalis, auctoritate qua fungebatur apostolica, diffidavit et bannivit sepedictos perfidos et rebelles habitatores castri Sancti Laurentii de Viterbio tamquam periuros, homi-
(e) D2 fide (f) Così ; il passo è incompleto (g) D1 omette fuit (h) D1
Simconem con la prima --<.'- espunta (i) D2 precepta vcnerant (j) D1 D2 re~ dirent (k) D 2 statuisct (I) D 1 D2 portarant (m) D 1 D2 tunc (n) D 1 D1
inclusit (o) D1 Dt velud (p) D2 sententiam (q) C Iohannis Iosep con Iobannis espunto ; D 1 D2 Ioseph.
84 MARGHERITELLA
cidas et proditores Ecclesie ac sue civitatis, qui non solum fidem et fidelitatem Ecclesie Romane exterminare pro viribus conabantur, set etiam suos concives interficere ac civitatem delere. Quia etiam vice alia ipsam n civitatem et totam consequens regionem abstulerunt Ecclesie, abiurantes fidelitatem eius et Cesaris fidelitatem manu sacrilega de novo iurantes, et quia insuper ipsorum rebellio totum fere Patrimonium inpedivit ne ad fidelitatem rediret (s) Ecclesie, ut optabat, privavit idem cardinalis perpetuo illos rebelles omnibus bonis suis mobilibus et inmobilibus et ea fisco civitatis Viterbii censuit applicanda et, ut ipsi nullo tempore deinceps I (p. 37) ad bona (') illa seu ad societatem vel civilitatem civitatis admiti (u) valeant in eternum, precepit vero dominus n cardinalis omnibus notariis qui tunc presentes adherant ut de hiis conscriberent ad perpetuam memoriam publica instrumenta. Actum est hoc Viterbii, in ecclesia Sancti Xisti, coram testibus rogatis et subscriptis: domino Guilielmo comite palatino, Roberto Gislerii potestate Urbisveteris, Rainerio Stephani , domino Rainerio Guidonis et Cittadino Bretami de Urbeveteri (w), Blascio Bonacursi et Ulfreduccio Gerardi civibus Tudertinis, domino Peregrinotto et domino Rispullo de Peroscia, domino Clarimbaldo Pauli prioris, domino Iohanne Ferenti, domino Bartholomeo Iohannis Ferenti (x), domino Amatore iudice, domino Iohanne Guidonis, domino Henrico Finaguerre et Albertuccio domini cardinalis et aliis quam pluribus.
Et ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hiis omnibus interfui et, ut supra legitur, de mandato dicti domini Rainerii cardinalis scripsi et in publicam formam reddegi.
(r) D 2 ipsam 11cll'i11tnli11eo (s) D ' redirct fili! rr1111i110 11bbre11i111i111• sulla scrm1rl11 -e- cassato (t) fil D' s~~11e corum esp111110 (u) /)' 0 2 admitti (v) o• ripete dominus (w) 0 1 0 2 Drcctami ed omellotro de Urbcvctcri (x) 0 1 o• OlllC/1(1110 domino Bartholomco lohannis Ferenti.
33
1223 agosto 2, [Viterbo] nel palazzo di S. Sisto
Il podestà di Viterbo Pandolfo <della Suburra) rilascia quie· tanza al camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni
MARGHERITELLA 85
Ferenti per seicento libbre di denari senesi ricevute come parte del suo salario.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 37; copi a autentica [01], M4, c. 12r; copia autentica [D2], ibid., c. 42r.
D 1 e D2 fanno parte di un gruppo di documenti (nn. 33-35) cosl introdotto « {S.T.) In nomine Domini amen. Hoc est exemplum cuiusdam instrumenti sic dicentis » e così autenticato (l'autentica è posta in calce al n. 35) «Dieta instrumenta fuerunt lecta et abscultata (dieta - abscultata: in D2 lectum et lecta fuerunt hec instrumenta) cum autenticis instrumentis sub annis Domini M<>CCoLIII0 , tempore domini .. Mbicçi de filiis Ubaldini de Muscello Viterbiensis potestatis et cum Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hec specialiter vocatis et rogatis mense decembris, die VII intrante, indictione XI (sub annis - indictione XI: in D2 et cum duobus viris litteratis, scilicet Iacobo Angeli et Iohanne Stefani testibus ad hec specialiter rogatis et vocatis sub annis Domini M<>CC0LIII0 , tempere domini Albicçi de filiis Ubaldini de Muscellis Dei gratia Viterbiensis potestatis, mense decembris, die VII intrante, indictione XI ). Et dominus Amator iudex comunis Viterbii per dictam potestatem in hiis omnibus suam interposuit auctoritatem et decretum. ET Ego Stephanus aule domini imperatoris Romanorum notarius hec supradicta (supradicta: om. D2) instrumenta, ut superius (in D2 supra) leguntur et in autenticis instrumentis inveni, de mandato diete potestatis scripsi et publicavi (scripsi et publicavi: in D2 scripsi et compievi et in publicam formam reddegi), nichil addens neque (vel in D2) minuens quod per ipsum (quod inde in D2) formam vel intellectum dictorum instrumentorum posset mutari, nisi forte punctum vel silabam ».
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XXVI.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 363. V. sopra <locc. 16 e 17 e più avanti doc. 34.
In nomine sancte et individue Trinitatis. Anno Domini M°CC°XXIII0
, temporibus domini Honorii III pape, mense augusti, die II intrante, indictione XI. Ego dominus Pandulfus Dei gratia Romanorum consul et Viterbiensis potestas profiteor me recepisse a te Iohanne Iohannis Ferenti camerario comunis Viterbii sexcentum libras denariorum sen( ensium) pro guillardone quod habere debeo pro potestaria Viterbii quam nunc habeo, scilicet pro parte ipsius guillardonis; quos denarios profiteor quod mihi solvisti et numerasti, et renuntio exceptioni non numerate et non solute pecunie. De quibus sexcentum libris te et comunitatem Viterbii voco quietos,
9
86 MARGHERITELLA
liberos et absolutos et pactum de ulterius non petendo (•) vobis facio et finem perpetuam et refutationem inrevocabilem. Quam quietationem, finem et refutationem (b) per me meosque heredes tibi, recipienti pro te et pro comunitate Viterbii, firmam in perpetuum tenere promitto et contra non venire, sub pena sexcentarum librarum sen(ensium) et, pena soluta, hic contractus semper firmus permaneat. Actum est hoc in palatio Sancti Xisti (e), et interfuerunt Petrus Bonus, Petrus Morroelli (d), Urrigus Iohannis Ferenti, magister (e) Franco, Bonacursus et Miliundus not(arii) et huius rei rogati sunt testes.
Et ego Trasmundus sancte Romane Ecclesie et nunc comunis Viterbii notarius supradictis interfui et ea omnia in publicam formam redegi.
(a) DI D' de 11011 ulterius petcndo (b) e ripete et rcfutationem (e) e aggiu11ge ed esp1111ge in palatio (d) D 1 D 2 Morrohclli (e) D1 mag(ist)ro co11 -o esp1111ta; D2 magistro.
34
1224 marzo 16, [Viterbo] nel palazzo di S. Sisto
Il podestà di Viterbo Pandolfo della Suburra rilascia quietanza al camerlengo del comune di Viterbo Giovanni di Giovanni Ferenti per quarantasette libbre di provisini ricevute per il suo salario e corrisposte a Pecorario suo giudice.
Copi a semplice [C], Margheritella, p. 38; copi a autentica [D1], M4, c. 12r; e op i a autentica [D2], ibid., c. 42r.
Per le autentiche di D1 e D2 v. doc. 33.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XXVII.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 364. V. sopra docc. 16, 17 e 33.
In nomine sancte (a) et dividue (b) Trinitatis. Anno Domini M°CC'XXIIII0
, temporibus domini Honorii III pape,
(a) lii D 1 segue am(en) esp1mto (b) Cosi C ; D 1 D 2 individue.
MARGHERITELLA 87
mense martii, die XVI, indictione duodecima. Ego Pandolfus (0
) de Subura Viterbiensis potestas confiteor te Iohannem Iohannis Ferenti camerarium comunis Viterbii solvisse XL VII libras denariorum provirism (d) domino Pecorario meo iudici de meo guillardone quod pro mea baliva a comunitate Viterbii habere debeo et exceptioni non solute et non numerate pecunie renuntio, quam pecuniam nomine ipsius comunitatis solvisti. De qua pecunia te et dictam comunitatem voco quietos, liberos et absolutos et pactum facio de ulterius eos non petendo et finem et refutationem facio. Quam finem et refutationem per me meosque heredes firmam in perpetuum tenere promitto et contra non venire sub pena L librarum sen(ensium), contractu senper (e) rato manente. Actum est hoc in palatio Sancti Xisti et interfuerunt Petrus Cinthii iudex, Iohannes Ferentinas, Ranuccius (t) Poli, Bonacursus, Iohannes Marchese (') notarii, Bartholomeus et Fosco et (h) huius rei rogati sunt testes.
Et ego Trasmundus sancte Romane Ecclesie notarius rogatus hoc instrumentum scripsi atque complevi.
(e) D1 D2 Pandulfus (d) Cosi C D1 D2 per provisinorum (e) D1 D1 scmpcr (f) D2 Ranucius (g) D1 D2 Markesc (h) D1 D1 omettono et.
35
1234 marzo 13, Viterbo, in palatio heredum Iohannis Tiniosi
Paolo giudice del comune di Viterbo, in qualità di vicario del podestà Matteo Rosso <Orsini) e con il consenso del consiglio speciale, rilascia procura ad Amato per rispondere al pontefice in merito alle richieste avanzate da Pandolfo della Suburra contro il Comune stesso davanti al camerlengo papale e per presentarsi al cospetto di quest'ultimo e, eventualmente, appellarsi al papa.
Copi a semplice [CJ, Margheritella, p. 38; e op i a autentica [DI] , M4, c. 12r; e op i a autentica [D2], ibid., c. 42r.
Per le autentiche di D 1 e D2 v. sopra doc. 33.
Regesto: Savignoni, L'archivio storico del Comune di Viterbo, n. XLI.
Cfr. Carbonetti Vendittelli, « Liber memorie», n. 365.
88 MARGHERITELLA
In nomine Domini amen. Anno eiusdem nauv1tatis M°CC0XXXIIII0
, temporibus domini Gregorii VIII I pape, indictione septima, die XIII mensis martii intrante. In presentia mei notarii et testium subscriptorum, dominus Paulus iudex comunis Viterbii, vicarius nobilis viri domini Mathei Rubei Dei gratia potestatis (a) civitatis eiusdem, habita voluntate et consensu consilii specialis diete civitatis, nomine comunitatis ipsius fecit, constituit et ordinavit dominum Amatorem advocatum de Viterbio, nuntium et procuratorem ad representandum se nomine comunitatis Viterbii coram domino papa et ad proponendum coram ipso quid sibi videbitur (b) expedire nomine comunitatis super petitionibus quas facit Pandulfus de Subura contra comunitatem Viterbiensem coram domino camerario domini pape, non tamen quod possit !item contestari set exceptiones proponere et locum tutum et comunem petere. Item constituit et fecit (e) eundem nuntium et procuratorem ad representandum se, nomine comunitatis Viterbii , coram dicto domino camerario (d) super predictis et ad proponendas exceptiones et ad petendum locum tutum et comunem pro ipsa comunitate et ad appellandum ad dominum papam, si fuerit necesse, et ad faciendum omnia et singula que sibi videbitur expedire pro ipsa comunitate circa predicta, non tamen !item possit contestati. Actum est hoc in palatio heredum Iohannis Tiniosi Viterbii, coram domino Henrico iudice, Machabeo Riccardi, magistro Petro notario, Ventura et aliis pluribus testibus rogatis.
Et ego Rollandus de Castello Sedis Apostolice auctoritate et nunc camerarii comunis Viterbii notarius predictis omnibus interfui et rogatus dieta omnia, mandato dicti domini Pauli, scripsi et publicavi.
(a) lii 01 segue Vit('rbii espunto (b) D 1 vidctur; D2 viderctur (e) D1 D2
cme/10110 et fecit (d) D 1 camerario domino co11 apici per invertire l'ordine.
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO E DELLE COSE NOTEVOLI (*)
Le abbreviazioni usate sono le seguenti:
can. = canonicus card. = cardinalis disc. = diaconus dom. = dominus fil. = filius/filia fr. = frater germ. = gcrmanus iud. = iudex nep. = nepos not. = notarius
abscultatio v. ascultatio absolutio v. finis Accarinus [Centumcell.] 55 Accettante v. Henricus de Accettante Acconcia v. Accuncia Acconçalquartus v. Petrus Acconçal
quarti - 71 Accuncia, Acconcia v. Blascius Ac
cuncie Accurrimbona civis Fulingni, s.R.E. et
imperiali auctoritate not., not. co· munis Firmi 10, 11
Accursus v. Bonus Accursi , Gittius Accursi, Gregorius Accursi
pat. =pater pot. = pote.stas presb. = presbiter qd. = quondam/condam scrin. = scriniarius sind. = sindicus s. p. = sacri palatii s.R.E. = sancte Romane Ecclesie s.(R.)I. = sacri (Romani) lmperii
Actavianus (v. anche Octavianus, Ottavianus)
- Corgnente fideiussor domini Tinio-si 51
- Orriguli [Centumcell.] 54 actio 40; v. ius Acço Clarimbaldi 62 Adamus [Ccntumcell.] 54 Adasciatus v. Iohannes Adasciarus advocatus v. Grecus; advocatus de
Viterbio v. Amator Agath(us) v. Iohannes Baptista Agathi Agura [Centumcell. ] 56 Aicardus (Gaicardus) procurator do
mini Corradi de Osnellohc 4, 5, 37
(*) I numeri rinviano alle pagine; i numeri in corsivo rimandano alle formule di autenticazione e alle note dorsali. I nomi sono riportati al nominativo e sono indicizzate tutte le forme onomastiche che si ritrovano nel testo edito, nonché le varianti degli originali (quando esistenti) che si trovano nell'apparato critico (ad esempio Erainus, Erwinus). Le desinenze incerte sono state lasciate tra parentesi tonde. Tra parentesi tonde è stata indicata anche la variante del nome nel caso ad un nome diverso corrisponda certamente la stessa persona (dr. Aicardus, Gaicardus), rinviando sempre alla prima voce (ad esempio: Gai· cardus v. Aicardus). Grafie diverse dello stesso nome sono state raggruppate sotto una voce principale (quella più frequente) seguita sempre da quelle secondarie, tutte indicate in neretto; anche in questo caso in ognuna delle voci secondarie compare il rinvio alla principale. In neretto sono stati indicati anche i nomi ai quali corrispondono più voci, voci che a loro volta appaiono incolonnate in sequenza alfabetica sotto il le=a guida, precedute da un trattino.
90 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
Aimo v. Leo Aimonis Alamannus de Passananti (Passannan
ti) 42 Albericus v. Iacobus lohannis Albe-
rici Albertuccius domini cardinalis 84 Albertus - s.p. not. 7 - Blascii not. 68 - Peiruculi [Centumcell.] 55 Albiçus (A!bicçus) de filiis Ubaldini
de Muscello (Muscellis, Muscelis, Mucello) dom., Viterbiensis pot. 3, 5, 9, 12, 14, 19, 22, 28, 32, 34, 36, 39, 41, 44, 45, 48, 49, 53, 59, 60, 64, 66, 67, 70, 72, 77, 85
Albrandus marescalcus 22 Alda v. Petrus Alde Aldebrandinus comes 17; (v. anche
Ildebrandinus comes) AJdrevandus, Aldribandus v. Rubeus
Aldribandi - Pepi [Centumcell.] 55 Alexander v. Petrus Alexandri, Rol-
landus Petri Alexandri - Guidonis de Mirra 43 Alexius v. Matheus Alexii faber Alfarda v. Iannis Alfarde Alioc1us v. Amaior Aliocti Almadianus v. Benencasa AJmadiani Ahcti castrum ( = Alteto) 48, 49, 50,
74; carbonarea, citerna, murus circa castrum et cassarum, puteus castri 50; redditus seu pensio castri 51; 1enu1a castri 51
Altilia v. Gerardus Perri Altilie Ama tor - (dom.), advoca1us de Viterbio 88 - (dom.), iud. 84 - (dom.), iud. comunis Viterbii 3, 5,
9, 12, 14, 19, 23, 28, 32, 34, 36, 39, 41, 44, 45, 48, 49, 53, 59, 60, 64, 66, 67, 70, 72, 77, 85
- Aliocti (dom.), iud. 52 Amelia ( = Amelia) v. Heralfus de
Amelia amicitia specialis 16 Andrcas - Civagruga civis Romanus 78, 80,
81; procurator eius v. Iohannes Panecta
- Forçorc [Centumccll.] 55
- Iohannis Fakuli (Centumcell.] 54 - Nicole 52 Anesrasius v. Lconardus Anestasii Angelus v. Iacobus Angeli, Pcrrus
Angeli - Bonus familiaris Christiani Magon-
tinc scdis archiepiscopi 21, 22 - Gclamme 52 - Mancinus [Centumcell.] 54 - Mancinus v. Scangnus Angeli Man-
cini - Mathei 8 - Nargniensis [Centumcell.] 55 - magistri Petri sind. comunis Viter-
bii, (vir litteratus) 63 - Phylippi (magisrer), not. 14, 19, 59 - Pipcris v. Oddo Angeli P iperis - Rainerii (Ranerii) [Centumcell.] 56 - Salamarii 58 - Valvi [Ccntumccll.] 54 animnlia 57 appellatio: appellationis e t difficultatis
impedimento sublato 30 Appl:mamons v. Vannes qd. Applana
montis aqua 66 arbor: arbor fructifcra et infructifera
64 Arcador(c) v. Todinus Iohannis Arca
doris archicancellarius Germanie 18; v. Chri
s tinnus Magontine sedis archicpiscopus
archiepiscopus: Coloniensis v. Philippus; Magontinus v. Christianus
archiprcsbiter v. Falconus archiprcsbi-teri
argenrum v. marca Arleisus v. Iohannes Arleisi Arlocrus v. Iohannes Arlocti arx v. Respampine, Vctralla Arçellatus v. Iohannes Arçellatus ascultatio, abscultatio: 18, 63, 69;
ascultatio exempli 44, 48, 69, 77, 79
asinus v. Bucca asini auctoritas 24, 27, 46, 57; auctoritas
apostolica 83; auctoritas cesarea 13; auctoritas imperi:ilis 21; v. mandatum, pagina; auctoritate corroborari iubere 16; aucroritatem interponcre 18; auctoritatem et decrctum
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 91
interponere 3, 5, 9, 12, 14, 18, 19, 22, 28, 32, 33, 36, 39, 41, 44, 48, 49, 53, 59, 60, 63, 64, 66, 67, 69, 70, 72, 77, 79, 85
aula imperialis (domini imperatoris) 13; v. anche capellanus, iudex, notarius
aurus v. libra autenticum 3, 44, 70, 72; v. anche
instrumentum, originale auxilium legum 10, 51, 57
Baldivillanus s.R.E. not. 81 Baldoinus Pcncllus capellanus domini
Sinibaldi cardinalis (v.) 7 balista: sagitte balistarum 83 baliva v. guillardone balivus comunis v. Vitcrbium balivi artium v. Viterbium Balnehusen v. C.Onradus de Balnehu-
sen Balncoregensis comitatus ( = Bagnore-
gio) 21 bannum imperiale 21 Baptista v. Iohannes Baptista Bar(us) v. Rollandus Iannis Bari Barbarani castrum, Barbaranum ( =
Barbarano) 41, 42, 63, 64, 74, 15; ecclesiae v. S. Marie
Barcanant(is), Barcannant(is) (v. anche Varcanantis) v. Thomas de Barcananti
Barlicta v. Donadeus Barlictc - [Centumcell.) 54 Baronus [Centumcell.) 55 Bar tholomeus v. Bonuscangnus Bar-
tholomei - 87 - iud. Viterbiensium 42 - Benvenuti iud. ordinarius 63 - Caleffi (Calefefi) 58 - (Centumcell.) 55 - Cincii (Centumcell.) 54 - Crcscii Mandei [Ccntumcell.) 56 - Gottifredi (magister), not., (vir lit-
teratus) 9, 41, 49, 53, 60, 64, 67; auctoritate imperiali not. 44, 70, 72
- lngise v. Pantaleo Bartholomei In-gise
- Iohannis Ferenti dom. 84 - Nicolay Crassi [Centumcell.) 54 - Scangni Glovii (vir litteratus) 48
Baylant(is) v. Petrus Petri Baylantis Begnamin V. Bcniamin Benconosc(o) v. Leonardus Bencono-
sci Bcnedicta v. Ranerius Benedicte Benedictus - Crescentii (Centumccll.) 54 - de Sasso v. Guilielmus Benedicti de
Sasso Benefacio 35 beneficium: bcneficium legum, iuris et
usus 80; beneficium nove constitutionis 61; beneficium nove constitutionis de fideiussoribus 51
Benencasa - scutellarius (Centumcell.] 56 - Almadiani 73 - Guidonis molendinarii [Centumcell.)
56) - Henrici Summi [Centumcell.) 54 - fr. Raimundi (v.) 66 - <;ozi [Centumccll.] 55 Beniamin, Begnamin, Bengnamin, Beo
niamin v. Geiço Benniamin, Iannes Bengnamini
- 36; fil. v. Geiço - Brunaccie (Brunacie) dom. 62, 81 Benveoutus, Beoeveoutus v. Bartholo
meus Benvenuti - [Ceotumcell.) 55 - Robuli (magister), oot., (vir littera-
tus) 63 Beoço v. Bcriço Berardus v. Scangnus Berardi - de Fuligni [Centumcell.) 55 - Terentanus (Centumccll.) 55 Bcricço, Beriço - can. S. Stefani, (vir litteratus) 9,
41, 44, 49, 53, 60, 64, 67, 70, 72 - Henrici Manentis [Centumcell.) 56 - Ildibrandi (dom.), iud. ordinarius
44, 69, 77, 79 - (Benço) Saocti Archangeli [Ccn-
tumccll.] 55 Berlingerius v. Nicolaus Bcrlingerii Bernardina v. Gidius Bernardine Benwdus - Peronis [Centumcell.) 55 - Vetul(us) v. Stefanus Bernardi Ve-
tuli Berta v. Cinthius donne Berte, Fran-
92 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
cus Fusci de Berta, Gerardus Berte, Ranuccius Berte
Bikelinge: comites v. Fredericus, Reimboldus
Biocca v. Oddo de Biocca bisançius, biçantius 75, 76 Biscia v. Rollandinus de Biscia Bisentium ( = Bise111.o, Bisenzio) 43,
46 Bistoldellus 37 Biterbium v. Viterbium bladum 67, 68 Blasius, Blascius v. Albertus Blascii - 76 - Accuncie (Acconcie) 40 - Bonacursi civis Tudertinus 84 - Iohannis ravernarii [Centumcell. )
54 Bobo, Bovo - de Iudice v. Oddo Bobonis de Iu
dice - de Odone Bovonis dom., pot. Vi·
terbiensis 60 Boianninus v. Bonianninus bona 31 ; privatio bonorum 33; v.
obligatio Bonacursus v. Blascius Bonacursi - dom. 68 - not. 86, 87 - not. apostolica auctoritate 36 Bonaiuncta [Centumcell .) 55 Bonaspectus [Centumcell.] 55 Bonavolia [Centumcell.] 55 Bonguadagnus (dom.), iud. et vicarius
[Guilielmi de Foliano] potestatis Viterbii 4
Boniannes sind. comunitatis Viterbii 56, 57
Bonianninus, Boianninus v. Ulfreduccius Boniannini
- Girardi Simonis 58 Bonifatius 40; fil. v. Rainerius Boni
fatii Bonurubcus v. Bonus Rubeus Bonus v. Angelus Bonus, Crescentius
Boni, Petrus Bonus, Sebastianus Boni, Ugelinus Bonus
- Accursi [Centumcell.] 54 - bucconus v. Ugolinus Bonus buc-
conus - lannis [Ccntumcell .) 56
- Iohannes v. Nicola Boni lohannis, Rainaldus Boni lohannis
- dc Orco (dom.), iud. comums Vitcrbii , {vir litteratus) 18, 44, 63, 69, 77, 79
- Rubeus [Ccntumcell.] 56 Bonuscambius, Bonuscangnus, Bonus
Scangius - Bartholomei 62 - Lei Iacobi dom. 81 Bonushomo v. Guido Bonihominis Bonusvinus fonnis Follis [Centumcell.J
55 Bovo v. Bobo Bradamons [Ccntumcell.] 56 Bramans dom. v. Ioscp fil. domini
Brarnamis Branca v. Cencius Brancc, Ranuccius
Brance - not. s.p. Latcranensis 40 - [Ccntumcell .] 56 Brciamus v. Cittadinus Brctami Brochardinus impcrialis not. et not.
domini Curradi de Hohonloch comitis Romaniole (v.) 37, 38
Brunaccia v. Bcgnamin Brunaccie Bucca asini [Ccmumcell.) 54 Buccavov(e) Iohannis Vasti 58 bucconus v. Ugolinus Bonus bucconus Burallus v. Gerardus Burnllus Burgund(io) v. lldrivandinus Burgun-
dion is, Ugolinus Burgundionis burgus 46
Caleff(i), Calefef(i) v. Bartholomeus Caleffi
calçolarius v. Hcnricus calçolarius Camagnarectus v. Guiniço Camagna
recti , Rainerius Camagnarecti carnera v. S. Stefhani camera imperialis 22; fiscus impcria
l is camere 16 camerarius v. papa, Vitcrbium campana: consiliurn ad sonurn campa
ne congregatum (cohadunatum) 49, 67
campana Capitoli 26 Campania ( = Provincia di Campagna)
26 Carnpis (de) v. S. Maria de Campis Canapina ( = Canepina) 18, 21, 64
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 93
Candulf(us) v. lacobus Ranuccii Candulfi
Caninum ( = Canino) v. Petrus Ca-nini
canonicus v. Beriço canpanarius v. Guido Capaçanus [CentumcelJ.] 55 capeUanus v. Baldoinus Penellus, Ni-
colaus de Garibaldo, Ui,'Uiccio; capelJanus imperialis aule v. Robertus
Capellus v. Stephanus CapeUus capitaneus (populi et) comunis v.
mandatum, Viterbium Capiton(e) 40 Capocci v. Rainerius diac. card. S.
Marie in Cosmidin captivi 4, 27; captivi Romani (Urbis)
v. Urbs Caradonna v. Matheus Caradonne carbonarea castri v. Al teti carcer 33 cardinalis 83; v. Albertuccius domini
cardinalis; cardinalis diaconus v. Octo, Rainerius; cardinalis presbiter v. Sinibaldus
Carett(us) v. Egidius Caretti carta 40, 42, 46, 58; carta refutatio
nis 81; carte roga tor 47; cartam firmam et stabilem permanere 66, 71; cartam scribere atque compiere 43, 47, 66, 71, 73, 76; v. mandatum
cartula 8, 23 Carçulinus v. Petrus lohannis Carçu
lini Casamala v. Guido de Casamala, Io-
hannes de Casamala cassarum castri v. Alteti, Monasterii Castaldus v. Rubeus Castaldus castellanus v. rebeUio; castellani re-
belles 32 Castellardum ( = Castel/ardo) v. Lam
bardi de Castellardo Castellum v. lohannes de Castello,
RoUandus de Castello castellum 21, 75, 76; v. Vetralla castrum 13, 18, 21, 56, 65, 76; v.
Alteti, Barbarani, Luni, Monasterii, Mugnani, S. Angeli, Sant'Arcangelo, San Giovenale, S. Laurentii; v. anche Viterbium; munitio castri 50; tenimenta castrorum 46; tenuta ca-
stri 64, 65; castrum exire et non ibi inhabitare 40; castrum custodire 50
causa 68; v. testis causidicus s.p. et Viterbiensium iud.
et not. v. lohannes de Casamala cautela: ad maiorem cautelam instru-
mento sigillum apponi iubere 38 cava v. Glaga Cavallaresca vallis 7 3 Caçanesis puteum 73 Caçat(us) v. Nucius Ugolini Caçati,
Ugolinus Caçati Caçilinprandum, Caçcilupardi 43, 46 Caçoppus v. Rainerius Caçoppi Cellarius v. Iohannes Cellarius Cencius, Centius (v. anche Cincius,
Cinthius) v. lacobus Guidonis Cencii
- not., (vir litteratus) 48 - Brance [CentumceU.] 56 CentumceUe 53, 58; v. Accarinus,
Actavianus Orriguli, Adamus, Agura, Albertus Petruculi, Aldrevandus Pepi, Andreas Forçore, Andreas Iohannis Falculi, Angelus Mancinus, Angelus Nargniensis, Angelus Rainerii, Angelus Valvi, Barlicta, Baronus, Bartholomeus, Bartholomeus Cincii, Bartholomeus Crescii Mandei, Bartholomeus Nicolay Crassi, Benedictus Crescendi, Benencasa Guidonis molendinarii, Benencasa Henrici Summi, Benencasa scutellarius, Benencasa <;ozi, Benevenutus, Berardus de Fuligni, Berardus Terentanus, Beriço Henrici Manentis, Beriço Sancti Archangeli, Bernardus Peronis, Blasius Iohannis tavernarii, Bonaiuncta, Bonaspectus, Bonavolia, Bonurubeus, Bonus Accursi, Bonus Iannis, Bonusvinus Iannis Follis, Bradamons, Branca, Bucca asini, Capaçanus, Ccncius Brance, Clarionus, Clemens Solomee, Crescentius Boni, Crescencius Gidii, Detaiuti de Ricca, Dominicus, Dominicus Iohannis Marini, Donadeus Barlicte, Donadeus prioris, Falconus archipresbiteri, Fatius lohannis Marie, Forese, Fuscus Nicolay, Galganus, Genuese, Gerardus Berte, Gerardus Petri Al-
94 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
tilie, Gidius Bernardine, Gidius Peroscinus, Gidius Salvatice, Gidius Tosoramaccu, Girardus lohannis Leporine, Gittius Accursi, Gregorius Accursi, Gregorius Possce, Guarnerius faber, Guerrerius Martini, Guido canpanarius, Guido molendinarius, Guido Cristofani, Guido Feruçi, Guido Guitti, Guido Mancinus, Guido Tolimmani, Guidoctus molendinarius, Guidotus Dodi, Guilielminus, Guilielmus Fallie, Guilielmus Henrici, Guilielmus Strambi, Guittonus de Vespe, Henricus calçolarius, Henricus Summi, Iacobus lohannis Alberici, Iannica, Ianninus Crassus, Ianninus Guardainfrança, Iannis AJ. farde, Iannis Crescentii, Iannis Marie, Iannis rabernarius, Iannis Tuliani, Iannis Viterbese, Ianuarius, Iohanncs, lohannes Adasciatus, Iohannes Arlocti, Iohannes Coni, Iohannes Divitie, Iohannes Dominici, Iohannes Falculi, Iohannes Follis, Iohanncs Franculi, Iohannes Friselli, Iohannes Guidocti, Iohannes Henrici Sum.rni, Iohannes Iannis Centumcellensis, Iohannes Leporine, Iohannes Marine, Iohannes Maçonis, Iohannes Nicolay Frage, Iohannes Ranuccie, Iohannes Sancti Archangeli, Iohannes Vertule, Iordanus magister, Landrinus, Leo Palumbe, Leonardus Anestasii, Leonardus Benconosci, Leonardus Dodus, Leonardus Mariscotti, Madius, Malius, Markese, Martinus molendinarius, Masseus Radulfi, Matheus Alexii faber, Matheus Palumbe, Maçaquatrata, Maçonus, Michael, Morectus, Nicola Boni Iohannis, Nicola Cincii Lupi, Nicola Iskianus, Nicola Landrini, Nicola Riccardi, Nicola Thome, Nicolaus Crassus, Nicolaus Frage, Nicolaus Iosue, Nicolaus Petri Miliondi, Nordus, Normannus, Nucius Ugolini Caçati, Oddo Cerase, Paganus iud., Palmerius Rufe, Panpalens, Pantaleo Bartholomei Ingise, Papa, Pepo a Sancto Iulio, Perfidus, Perronus Malavolia, Petrus Alde, Pe-
trus de Iadera, Petrus Detaiuti, Petrus Dulcis, Peuus Frisellatii, Petrus Galgani, Petrus Genuese, Petrus lohannis, Petrus Madii, Petrus Marchisane, Petrus Miliunde, Petrus Morici, Petrus porcarius, Petrus Rubee, Petrus Rustici, Petrus Siccus, Petrus Tropee, Pier Rufus, Radulfus, Rainaldus Boni lohannis, Rainaldus Iohannis tabernarii, Rainerius Markese, Rainerius Sorrani, Rainus Fuscus, Ranerius Benedicte, Ranuc· cius Berte ioculator, Ranuccius Brance, Ranuccius de Iuxtamonte, Ranuccius Floris, Ranuccius Forçori, Ranuccius Iohannis ferrarii, Ranuccius Rufus, Ranuccius Solomie, Ranuccius Thome, Ranuccius Toltone, Rogerius Tosoramaccu, Roliandus C!aragemme, RoUandus Guittoni, Rollandus Iannis Bari, Roliandus Pauline, Romeus, Rosignolus, Rubcllus, Rubeus Aldribandi, Saxo, Saxulus Dodi, Scangnus Angeli Mancini, Scangnus Berardi, Scangnus Crassus, Scangnus Ferçori, Scangnus Rustice, Sebastianus Boni, Sebastianus Fuligni, Silvester, Simeon dc Vespe, Simeon Fracte, Simon Iohannis Marine, Skifalventus, Spinellus, Stefanus Bernardi Vetuli, Stephanus Iohannis Marine, Stephanus Ricce, Thomas de Barcananti, Todinus Iohannis Arcadoris, Ugolinus Bonus bucconus, Ugolinus Caçati, Ugolinus plebanus, Ugolinus Sancti Archangeli, Ugolinus Solomie, Ursulus, Varcanantis Thome, Vcriço Rochebrune, Vigilainnocte, Vintura, Vintura Malevolie, Violante, Vitale Iohannis Divitic, Vivacius;
- comunitas 54; - ecclesia v. S. Petri; - sindicus v. Henricus de Accettante; - terra 56 Ceras(a) v. Oddo Cerase Cesar 83; fidelitatem Cesaris abiurare
83 Christianus Magontine sedis archiepi
scopus, Germanie archicancella.rius et totius Ytalie Jegatus 15, 20; fa.
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 95
miliares eius v. Angelus Bonus, Galileus, lohannes de Casamala; privilegium eius 14
Cincius, Cinthius (v. anche Cencius, Centius) v. Bartholomeus Cincii, Petrus Cinthii
- donne Berte 8 - lohannis Miccinelli 78 - Lupi v. Nicola Cincii Lupi citema castri v. Alteti Cittadinus v. Ildribandinus Cittadini - Bretami de Urbeveteri 84 Civagruga v. Andreas Civagruga <:ives 24; v. Fulg.ineum, Parma, Re
gium, Tudertum, Urbs, Viterbium civitas 16; v. Forlini civitas; civitas
devotissima 13; civitatem delere 84 Civitas Vetus ( = Civitavecchia) 28 Civitas Castellana ( = Civita Castella-
na) 23 Claragemma v. Rollandus Claragemme Oarimbaldonus 71 Oarimbaldus, Clarembaldus v. Acço
Clarimbaldi, Hospinellus de Clarimbaldo, lohannes Clarimbaldi, Rainerius Clarembaldi
- dom. v. Ugo nepos domini Cla-rimbaldi
- Pauli prioris dom. 84 Clarionus [Centumcell.] 56 Clemens Solomee [Centumcell.] 54 Clera v. Kiera Cocci v. lohannes Cocci, Ranuccius
lohannis Cocci Colonia (=Colonia): Coloniensis ar-
chiepiscopus v. Philippus Combersanas, Conbersanus - magister 58 - (magister), not. 14, 19, 59 comitatus v. Balneoregensis comes v. Aldebrandinus, Corradus de
Osnellohc, Erainus, Farolfus, Gabuardus, Guido Guerra, lldebrandinus, Macharius, Symon, Ugelinus Bonus; comes palatinus v. Guilielmus; comes de Bikelinge v. Fredericus, Reimboldus; comes Romaniole v. Corradus de Osnellohc; comes Theatinus v. Simon; comes Tiburtinus v. Iohannes Stephani; comes Vetralle v. Guicto, Offreduccius; v. anche mandatum
comitissa v. Kiera comune 30; v. Viterbium comunitas 34; v. Viterbium Con(i) v. lohannes Coni Conbcrsanus v. Combersanus coocessio 46, 48, 50, 70; concessio
privilegii monete 11 concives 30; concivcs interficere 84 concordia 60 condempnatio 10 coodictio: salvis condicrionibus 42 conestabilìs v. Grecus confirmatio 14, 18, 69, 71; confirmario
dationis 18; confirmarionem et prornissionem ratam et firmam tenere 71
Conradus, Corradus, Curradus - fil. marchionis de Monteferrato 17 - mariscalcus 17 - de Balnehusen 16 - de Martholesheni doro. 37 - de Osnellohc (Habonloch) dom., co-
mes 4, 5; comes Romaniole 37, 38; iudices eius v. Egidius Caretti, Petrus de çicçis; notarius eius v. Brochardinus
- Svevus 22 - Ungar(us) 37 consensus v. voluntas coosiliarius v. Viterbium consilium v. Viterbium constitutio nova v. beneficium consuetudo 57; imperatorie maiestatis
consuetudo 21 consul: consul Nepesinus v. Petrus
Pascalis; consul Romanorum v. Matheus Rubeus, Pandulfus de Sebura; consul Sutrinensis v. lohannes Durantis; consul Viterbiensis v. Forrisguerra, Geiço, Guido Vcrruti, Henricus Finaguerre, lacobus Ranuccii Candulfi, Iohannes Ranerii Villani, ludas Machabei, Petruccius, Petru· cius Grataliani, Rainerius Clarembaldi, Ranuccius de Veno; v. anche mandatum
consul et preceptor v. Petrus Poli contestarlo: litis contestarlo 10 contio publica 83 contractus 10, 80, 86, 87; contractus
ve! pactum 51 contradictio: sine contradictione 40
96 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
controversia: contraversiam facere 46, 71
contumacia 83 conventio v. pactum; conventionem
adimplere 40 Corgnente v. Actavianus Corgnente Corneti ( = T arq11inia) portus 22 Corradus v. Conradus Crassus v. Banholomeus Nicolay Cras
si, Ianninus Crassus, Nicolaus Crassus, Scangnus Crassus
creditor 80, 81 Crescentius v. Benedictus Crescentii ,
I ann is Cresccn ti i - Boni [Centumcell.] 56 - Gidii [Centumcell.] 56 Crescius Mande(us) v. Bartholomeus
Crescii Mandei Cristofanus v. Guido Cristofani curia: v. Maguntia Curradus v. Conradus
Dalfioellus v. Tuscus DalfinelJus - 11 dampnum: dampnum et expensa 10,
80; dampnum, expensa et interesse 78; dampnum sustinere 80; dampna et expensas resarcire 38
data vel foderum 46 datio 46, 50, 70; v. confirmatio, dos debitum 57, 80; sub debito fidelitatis
16, 30 decretum v. auctoritas defensio 26 deliberatio 27; deliberatio provida 13 ;
deliberatio recta 12 delicrum v. ioiuria denarius 85; denarius grossus 13; de
narius parve monete 13; denarius parvus 13; denarius parvus scnensis 13; denarius senensis 57; v. anche libra
destructio castri 30 Detaiuti v. Petrus Detaiuti - de Ricca [Centumcell.] 55 devotio 15; v. Ecclesia Romana, fides devorus v. Ecclcsia Romana ( Diapoldus dc Vritembah dom. 37 difficultas v. appellatio dispensatio v. pagina districtus v. Viterbium divisio 73
Divitia v. Tohannes Divitie, Vitale Iohannis Divitic
Dodus v. Guidotus Dodi, Leonardus Dodus, Saxulus Dodi
dominus v. Albiçus dc filiis Ubaldini dc Musccllo, Amator, Amator Aliocti, Bartholomcus Iohannis Ferenti, Begnamin Brunacie, Bericço lldibrandi, Bonacursus, Bonguadagnus, Bonus dc Orco, Bonuscambius Lei I acobi, Bovo dc Odone Bovonis, Clarimbaldus, Clarimbaldus Pauli prioris, Corradus de OsnelJohc, Curradus de Manholesheni, Diapoldus de Vritembah, Egidius Caretti , Egi· dius Guirti , Faber, Fortebrachia Girardi Simonis, Geiço Benniamin, Girardus, Graffio, Grimerius, Gualterius, Guido Bonihominis, Guido Verruti , GuiJiclmus, Guilielmus de Folli:mo, llcnricus, Henricus Fina· guerre, Heralfus de Amelia, Iaco· bus de Ponte, lacobus Guidonis Cencii, l acobus Ranuccii Candulfi, Jacobus Riccardi, Ildrivandinus Burgundionis, lldrivandinus Gallilei, Iohannes Clarimbaldi, Iohannes Cocci, lohannes Ferenti, Iohannes Guidonis, Iohannes magistri Iohannis, lohannes Ranerii Vi llani, Laçar, Leo, Leonardus, Matheus Provençani, Matheus Rubeus, Monaldus qd. Fortisguerre, Moruellus, Nicolaus, Nicolaus Frcdcrici, Octo, Oddo Bobonis de Iudice, Pandulfus, Pandul· fus de Scbura, Paulus, Pccorarius, Peiro, Peregrinottus dc Peroscia, Petrus Acconçalquani, Petrus de çicçis, Petrus Guidonis Latronis, Rainaldus Salicis, Rainerius, Rainerius Gattus, Raincrius Guidonis, Raincrius l ohannis Tiniosi, Ranuccius Iohannis Cocci, Ranuccius Veni, Riccardus, Rispullus de Peroscia, Romanus, Simon, Sinibaldus, Ste· pbanus Capellus, Tiniosus, Ugocio; v. anche ser
dominus castri v. Rainerius Bonifatii Dominicus v. Iohannes Dominici - [Centumccll.] 55 - Iohannis Marini [CcntumcelJ.] 55
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 97
<lominium terre 57 domus 57; v. Viterbium Donadeus v. Egidius Donadei - iud. et not. s. I. Henrici imperato-
ris 43 - Barlicte [Centurncell.) 54 - prioris [Centumcell.) 54 donatio 65; v. pignus; donatio propter
nuptias 64; donationern prestare 65 Doniscius v. Leonardus Doniscii <los 65; v. pignus; dos inextirnata 64;
datio in dotem 63 Dulcis v. Petrus Dulcis duplum 75; v. pena Durantis v. Iohannes Durantis
Ebriacus (lbriacus) 40 Ecclesia Romana 23, 26, 27, 73, 83,
84; ad fidelitatem redire Ecclesie 84; ad honorem et reverentiam domini pape et totius Ecclesie Romane 56; ad mandatum Ecclesie redire 83; ad subsidium Ecclesie venire 83; Ecclesie Romane devoti v. losep fil. domini Bramantis; Ecclesie Romane fideles 31 , 33; Ecclesie Romane fidelitas 83, 84; Ecclesie Romane fidelitas et devotio 23; Ecclesie Romane filii speciales 23; Ecclesie Romane honor 26; Ecclesie Romane negotium 29, 31; Ecclesie Romane proditores 84; Ecclesie utilitas 82; salvis rationibus domini pape et Ecclesie Romane 57
ecclesiae v. S. Crucis, S. Marie de Campis, S. Marie castri Barbarani, S. Marie Nove, S. Petri di Centumce!Je, S. Petri de Castro Sancti Angeli, S. Quirici, S. Silvestri, S. Ste· fani, S. Viti, S. Xisti; v. anche titulus
edictum: edictum imperiale 13; edictum legationis 16
Egidius (v. anche Gidius, Gittius) - Caretti (dom.), iud. comitis Cur
radi de Hahonloch (v.) 37 - Donadei auctoritate Apostolice Se
dis not. 44, 69, 77, 79 - Guirti (dom.), iud. ordinarius, (vir
litteratus) 18 equus 24
Erainus (Erwinus) come 16 erarius 13 Ermicça v. lohannes Ermicçe Erwinus v. Erainus evangelia (Li ber) 1 O; evangelia sacra
50; evangelia sacrosancta 61; evangelia sancta 58
Everardus nep. Odonis de Vesperde 22
exactio 33, 61; v. pena exceptio 4, 5, 51; exceptio non nu
merate pecunie 57; exceptio non numerate pecunie, doli, mali 80; exceptio non numerate et non recepte pecunie 10; exceptio non numerate et non accepte pecunie 36; exceptio non numerate et non solute pecunie 85, 87; exceptio non receptorurn captivorum 4; exceptionem proponere 88
excomunicatio 30; ab excomunicationis vincuJo absolvere 83
exemplar 14, 18, 19, 48, 59 exemplum 3, 5, 8, 9, 11, 14, 15,
18, 19, 22, 28, 32, 33, 36, 37, 39, 41, 44, 45, 48, 49, 53, 59, 60, 63, 64, 66, 67, 69, 70, 72, 77, 79; exemplum instrumenti 3, 5, 8, 9, 33, 36, 39, 41 , 44, 48, 49, 53, 59, 63, 64, 66, 67, 69, 72, 77, 79, 82, 85; exemplum litterarum 11, 14, 19, 28, 32; exemplum privilegii 14, 18, 22; exemplum publici instrumenti 44, 48, 70, 72; exemplum de originali (de verbo ad verbum) sumere 18, 44, 48, 69, 77, 79; v. abscultatio, instrumenturn, mandatum
exequia 83 expensa 81; expensa comunis 13; ex
pense familie [potestatis) 34; expensis propriis custodire 50; expensas faccrc 50; expensas restituere 50; v. anche darnpnum
extirnatio: sub iuxta extimatione 58
Faber (Fraber) dom., por. Viterbii 22 faber v. Guarnerius, Matheus Alexii Falco v. Guilielmus Falconis, Robertus
Guilielmi Falconis Falconus archipresbiteri [Centumcell.)
55
98 INDICE DE! NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
Falculus v. Andreas lohannis Falculi, lohannes Falculi
Falli(e), Fulli(e) v. Guilielmus Fallie familia potestatis v. expensa familiaris v. Christianus Magomine se-
dis archiepiscopus Farolfus, Farulfus v. Petrus Farulfi - comes v. Kicra comitissa fil. - Maior de Machilone 42 Fatius lohannis Marie [CentumceU.)
55 Favenlia ( = Faenza) 13 Ferentum (= Ferento) 18, 21; v. Bar
tholomeus Iohannis Ferenti, Iohannes Ferenti, Iohannes Iohannis Ferenti, Urrigus lohannis Ferenti
Ferentinas v. Iohannes Ferentinas Ferruçus v. Guido Ferruçi Ferçor(i) v. Forçor(i) festivitates v. Nativitas Domini festum: sancti Angeli de septembre
festum 57 feudum 34; v. anche guillardone Fidantia v. Petrus Fidantie fideiussio 61 fideiussor 61, 80, 81; v. Actavianus
Corgnente, Pandolfus de Siriano, Rainaldus Salicis, Ranuccius Veni; beneficium nove constitutionis de fideiussoribus 51; fideiussorio nomine 78; v. anche obsides
fidclis v. Ecclesia Romana fidelitas 15; ad fidelitatem redire Ec
clesie 84; Cesaris fidelitatem abiurare 83; Cesaris fidelitatem iurare 84; Ecclesie Romane fidelitas 83; Ecclesie Romane fidelitas et devotio 23; fidelitatem Ecclesie Romane abiurare 84; sub debito fidelitatis 16, 30
fides 21; fides immensa 12; fides sincera 15; fides specialis 15; bona fide et sine fraude 50, 61; devotio fidei 15; observario fidei 32; fides ac devotio circa lmperii 21; in fide stabiles esse 23
fid ucia: piena in Domino fiducia 28 filia femina 50 Filippus Thomc Pappaçure captivus
Romanus 37 filius: filius bcnedictionis 23, 26; fi
lius legitimus 42; filius masculus
50; filius prodigius ( = prodigus) 33; filius specialis v. Ecclesia Romana; sine filiis decedere 75, 76
filum siricum v. sigillum Finaguerra v. Henricus Finaguerre finis: finem et rcfutationem facere 87;
finem et refutationem firmam in perpetuum tenere promittere 87; finem, refutationem et quietationem pcrpctuam et inrevocabilem et pactum de non ulterius petendo facere 10; finem perpetuam et refutationem inrevocabilem et quietationem iresolubilem, renuntiationem et absolutionem facere 80; finem (perpetuam) et refutationem (inrevocabilem) facere 86, 87; finem perpetuam, refutationem, quietationem, remissionem et pactum de non ulterius petendo facere 4; v. anche pactum, quietatio
firmitas: in firmi tate manere 81; in firmitate perdurare 51
Firmum ( = Fermo ): iudices potestatis v. Girardus, Grimerius, Romanus; notarius comunis v. Accurrimbona; palatium episcopatus 11; potescas v. Guilielmus de Foliano; vicarius potestatis v. Girardus
fiscus: fiscus civitatis Vitcrbii 84; fi-scus imperialis camere 16
Flos v. Ranuccius Floris fodrum, foderum v. data Follianum, Folianum v. Guilielmus dc
Folliano Follis v. Bonusvinus fonnis Follis,
lohannes Follis forbanditus 31 Forese [Centumcell.) 55 Forlini civitas ( = Forlì) 37; domus
Lottarengi 37 forma publica: in publicam formam
redigere 35, 86; v. mandatum Fortebrachia v. Fortisbrachia Forteguerra v. Fortisgucrra fortia 60 Fortisbrachia (Fortcbrachia) Girardi
Simonis dom. 52, 62 Fortisgucrra, Forteguerra v. Monaldus
qd. Fortisguerre, Petrus Fortisgucrre
- consul Viterbiensium 16, 70
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 99
- de Gallico sind. comunis Viterbii 73
forum: privilegium fori 61 Forçor(i), Ferçor(i), Forçore v. An
dreas Forçore, Ranuccius Forçori, Scangnus Ferçori
Fosco v. Fuscus Fracta v. Simeon Fracte Fraga v. Iohannes Nicolay Frage, Ni-
colaus Frage Franco, Francus - (magister), not. 86 - 17; pat. v. Macharius comes - Fusci de Berta captivus Romanus 37 Franculus v. Iohannes Franculi fraus: bona fide et sine fraude 50,
61; sine fraude 50 Fredericus, Fridericus v. Nicolaus Fre
derici - comes de Bikelinge 16; fr. v. Reim
boldus comes - Romanorum imperator [li), 12; Ie
rusalem et Sicilie rex 12; privilegium eius 12
Frisellati(us) v. Petrus Frisellatii Frisell(us) v. Iohaones Friselli Fulgineum, Fulignum, Fulingnum ( =
Foligno) 22; v. Berardus de Fuligni, Sebastianus Fuligni; cives v. Accurrimbona
Fulli(e) v. Falli(e) Fusci de Berta v. Francus Fusci de
Berta Fuscus, Fusscus, Fosco v. Rainus Fu-
scus - 87 - Nicolay [Centumcell.] 55 - Petri Miculi 73
Gabuardus comes 5 Gaicardus v. Aicardus Galganus v. Petrus Galgani - [Centumccll.] 56 Galia v. Manente de Galia, ViUanus
de Galia Galileus, Gallileus v. Ildrivandinus
Galiley - 73 - familiaris Christiani Magontine se-
dis archiepiscopi 21, 22 Gallicus v. Forteguerra de Gallico
Garibaldus v. Nicolaus de Garibaldo Gattus v. Rainerius Gattus Geiço v. Petrus Geiçonis - 36; pat. v. Beniamio - consul Viterbiensium 75, 76 - Benniamin dom. 52 Gelamm(e) v. Angelus Gelamme Genasaulus v. Paltonerius Genasauli Genuese - v. Petrus Genuese - [Centumcell.) 55 Gerardus v. Girardus Germania: Germanie archicancellarius
v. Christianus Magontine sedis archiepiscopus
Gidius (v. anche Gittius, Egidius) - v. Crescentius Gidii - Bernardine [Centumcell.] 55 - Peroscinus [Centumcell.) 56 - Salvatice [Centumcell.) 54 - Tosoramaccu [Centumcell.] 54 Giliolus v. Laurentius Petri Gilioli Gilius Ricçali 35 Girardus, Gerardus v. Renerius Ge
rardi, Ulfreduccius Gerardi - (dom.), iud. [Guilielmi de Foliano]
potestatis Firmi 11 - Berte [Centumcell.] 55 - Burallus civis Parmensis, familiaris
domini Sinibaldi cardinalis (v.) 7 - Guidonis de Guerro (Guerri) 40,
71 - Iohannis Leporine [Centumcell.) 54 - de Monaldo 73 - Petti Altilie [Cenrumcell.] 55 - Simonis v. Bonianninus Girardi Si-
monis, Fortisbrachia Girardi Simonis
Gislerius v. Robertus Gislerii Gittius (v. anche Gidius, Egidius) v.
Petrus Gittii - Accursi [Centumcell.] 55 GWga: cava de Glalga 73 Glovius v. Bartholomeus Scangni Glo
vii Gortelinus, Goçelinus v. Iohannes
Gortelini Gottifredus v. Bartholomeus Gottifrecli Goçelinus v. Gortelinus Graffio (dom.), iud. 62, 68
100 INDICE DEI NOMI DI P ERSONA E DI LUOGO
Gratalianus v. Pctrucius Grataliani gratia 23 , 3 1; gratia impcrialis 16;
gratia singularis 15 Grccus - advocatus 47 - concstabilis 16 Gregorius - Accursi [Ccncumcell.] 55 - Possce [Centumcell.] 54 Grimerius (dom.), iud. [Guilielmi de
Foliano] potestatis Firmi 11 Grisottus v. Grisottus Pctri Grisotti - Petri Grisoni captivus Romanus 37 Grugamons v. Ugolinus Grugamontis Gualfreduccius Passananti (Passannan-
ti) 66 Gualfredus dc Sancto Martino (Sancti
Martini) 40 Gualterius dom. 37 Guardainfrança v. I anninus Guar
dainfrança Guamerius fabcr [CcntumceU.] 56 Guastapane v. Iohannes qd. magistri
Guastapanis, Odcriscius Guastapanis
Gudenburg v. Volricus dc Gudenburg Guerra v. Guido Guerra guerra: guerram facere 40; guerram
et pacem faccre 40, 42, 46, 50, 56, 75, 76
Guerrerius Martini [Ccntumccll.] 56 Guerrus v. Girardus Guidonis de
Guerre Guicto v. Guitto Guidccrus v. Guidocrus Guido, Guidus (v. anche Guidocrus,
Guiduccius, Guitto, Guittonus) v. Guido Iohannis de Guido, Iohannes Guidonis, Rainerius Guidonis
- canpanarius [Ccntumccll. ] 56 - molendinarius (Ccntumcell.] 56; v.
Benencasa Guidonis rnolcndinarii - siniscalcus 6 - Bonihominis dom. 68, 81 - de Casamala magister 66 - Cencii v. Iacobus Guidonis Cencii - Cristofani [CcntumccU.] 56 - Ferruçi [Centumcell.] 54 - Guerra comes 17 - de Guerro v. Girardus Guidonis de
Guerre
- Guitti [Centumcell.] 54 - Iohannis de G uido 71 - Latronis v. Petrus Guidonis Latro-
nis - Mancinus (Centurncell.] 55 - de Mirra v. Alexander Guidonis dc
Mirra - Tolimmani (Tulimanni) [Centum
cell.] 56 - Verrutus (Vcrruti ) dom. 81; consul
comunis Virerbii 49 ; rector [civitatis Vitcrbii] 83
Guidoctus, Guidcctus (v. anche Guido, Guiduccius, Guitto, Guittonus) v. Iohannes Guidect i de Viterbio, Iohanncs Guidocti [Centurncell.]
- 11 - molendinarius [Centumcell.] 55 - Dodi [Centurncell.] 54 Guiduccius v. Rollandus Guiducci G~ilielminus [CentumceU.) 55 Guilielmus, Guillelmus (v. anche Gui-
lielminus) - pclliparius 78 - dom., comes palatinus 84 - Benedicti dc Sasso 8 - Falconis 42; v. Robertus Guilielmi
Falconis - Fallie (Fullie) [CenturnceU.] 54 - de Folliano (Foliano) dorn. 6; Regi-
nus ci vis et Firmanus por. 9, 11 ; pot. Viterbii 4, IO, 37; iudices eius v. Bonguadagnus, Girardus, Grimerius, Rom:mus; vicarii eius v. Bonguadagnus, Girardus, Romanus
- Henrici [Centumcell.] 55 - Strambi [Centumcell.] 56 guillardone: guillardonc et (seu) feu
dum 34, 35; guillardone pro baliva 87; Guillardone pro potestaria Viterbii 85; guillardone seu salarium 34
Guiniço Camagnarecti 58 Guirtus v. Egidius Guirti Guitto, Guicto, Guittus (v. anche Gui
do, Guidocrus, Guiduccius, Guirtonus) v. Guido Guitti
- comes Vetrallc, f. qd. comitis Offreducii 21, 45, 46, 47, 70, 71
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 101
Guittonus (v. anche Guido, Guidoctus, Guitto) v. Rollandus Guittoni
- de Vespe [Centumcell.] 56 Guittus v. Guitto
habitator v. Mugnani castrum, S. Lau· rentii castrum
Hahonloch v. Osnellohc Hencius v. Henricus Summi Henricus, v. Guilielmus Henrici - calçolarius [Centumcell.] 54 - (dom.), iud. 88 - medicus 71 - de Accettante sind. comunitatis Cen-
tumcellensis 54 - Finaguerre dom. 84; consul comu·
nis Viterbii 49 - Manentis v. Beriço Henrici Manen·
tis - Summi [Centumcell.] 54; v. Benen
casa Henrici Summi, Iohannes Henrici (Henci) Summi
Heralfus de Amelia (dom.), iud. capitanei et comunis Viterbii, (vir litteratus) 48
heredes Iohannis Tiniosi 88; palatium eorum Viterbii 88
heredes domini Petri Guidonis Latronis 68
homicida 83 homines 40, 56; v. Mugnani castrum,
Viterbium honor 21, 26; ad honorem et reveren
tiam domini pape et totius Ecclesie Romane 56; Ecclesie Romane bonor 26; Imperli honor et cxcellentia 15
Hospinellus (Uspinellus) de Oarimbaldo (Clerimbaldo) 43 (v. anche Spinellus)
hospitium: hospitium domini Sinibaldi cardinalis 6
l acobus, lacob, l acoppus v. Bonuscam-bius Lei Iacobi, Leo Iacob
- iud. Viterbiensis 40 - magister 58 - sind. comunis Viterbii 67 - Angeli (vir littcratus, peritus) 3,
5, 8, 12, 14, 19, 22, 28, 32, 33, 36, 39, 44, 48, 53, 59, 64, 66, 72, 77, 85
10
- Guidonis Cencii (dom.), iud. ordi-narius 63
- lohannis Alberid [ Centumcell.] 54 - Octaviani (Ottaviani) 58 - de Ponte dom., pot. Viterbii 80 - Ranuccii Candulfi dom., consul co-
munis Viterbii 49 - Riccardi dom. 11 - de Rota pot. comunis Viterbii 67,
67 - Soguattarius 78; fr. v. Iohannes Iacon(e) v. Iohannes Iaconis Iacoppus v. Iacobus Iadera v. Petrus de Iadera Iannes, lannis (v. anche Iohannes) v.
Bonus Iannis - tabernarius [Centumcell.] 55 - Alfarde [Centumcell.] 55 - Bari v. Rollandus lannis Bari - Bengnamini scolarus ecclesie S. Ste-
fani, (vir licteratus) 44, 70, 72 - Centumcellensis v. Iohannes Iannis
Centumcellensis - Crescentii [Centumcell.] 56 - Follis v. Bonusvinus Iannis Follis - Marie [Centumcell.] 55 - Stefani v. Raynerius Petri Iannc
Stefani - Tuliani (luliani) [Centumcell.] 54 - de Valle v. Iohannes lannis de
Valle - Viterbese [Centumcell.] 55 Iannica [Centumcell.] 54 lanninus - Crassus [Ccntumccll.] 55 - Guardainfrança [CentumceU.] 55 Iannis v. Iannes Ianua ( = Genova) 28, 29 Ianuarius [Centumccll.] 55 Ibriacus v. Ebriacus Ilarius Narescus ser, sind. comunis
Viterbii 72 Ildebrandinus, Ildibrandinus, Ildriban
dinus, Ildrivandinus - comes 21, 22; pot. Viterbiensium
45, 70 (v. anche Aldebrandinus comes)
- comes 61 - Burgundionis dom., balivus comunis
Viterbii 80, 81
102 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
- Cittadini camcrarius comunis Vi-tcrbii 56, 57
- Galilcy (Gallilei) 58; dom. 52 Ildibrandus v. Bcricço Udibrandi Ildiçellus v. Iohannes de Ildiçello Udribandinus, Ildrivandinus v. Ilde-
brnndinus impedimcntum v. appellatio imperator 18, 40, 46; Romanorum 16;
v. Frcdcricus I mperium (Romanum) 12, 15, 21; fi
des ac devotio circa Imperii 21 ; Imperii honor et excellentia 15; v. scriniarius
Ingisa v. Pantaleo Bartholomei Ingise inimicus comunitatis Viterbii 50 iniuria 23; iniuria delicti 16; iniuriam
patì 16; Apostolice Sedis iniuria 27 Innocentius papa [IV] 23, 24, 25,
26, 27, 28, 29, 31, 32 insinuatio 69 instrumentum 3, 9, 9, 11, 33, 34, 36,
37, 38, 39, 41, 62, 63, 68, 72, 77, 78, 81, 85; instrumentum autenticum 5, 8, 9, JJ, 34, 36, 37, 39, 41, 44, 45, 48, 49, 53, 59, 60, 64, 67, 72, 77, 85; instrumentum divisionis 72; inmumentum mutui 81; instrumentum originale 48; instrumentum originale autenticum 69; instrumentum publicum 34, 71, 78, 80; inst rumentum sive exemplum J, 36; ad maiorem cautelam instrumento sigìllum apponi iubcre 38; ad perpctuam memoriam publica instrumenra scribere 84; instrumenta publica comunis Viterbii 68; instrumenta uxoris et heredum domini Pctri Guidonis 68; instrumenturn aerare 52; instrumentum cassum et vacuum esse 4 ; [instrumentum] compiere et absolvcre 78; instrumcntum firmum perdurare 78; [in· strumenrum] scribere et autenticare 36; instrumentum scribere atque compiere 87; instrumentum restituere 81; v. exemplurn, rnandatum, privilegium, rogatus
interdictum v. sententia interesse 80; v. anche dampnum intcrpcllatio 51 invcstitio 14
ioculator v. Ranuccius Berte Iobannes (v. anche Iannes) v. Bonus
Iohannes, Perrus Iohannis - ferrarius v. Ranuccius Iohannis fer
rarii - iud. s.p. [et] Viterbiensium 16 - magister v. Iohannes magistri Io-
hannis - (magister), medicus 36 - not. comunis Viterbii per dominum
Simonem egregium comirem Thcatinum 68
- tabernarius (tavernarius) v. Blasius Iohannis tavcrnarii, Rainaldus Jo. hannis tabernarii
- Adasciatus [Ccntumccll.] 56 - Alberici v. Iacobus Iohannis Albe-
rici - Arcadoris v. Todinus Iohannis Ar
cadoris - Arleisi (magister), not., (vir litte
ratus) 63; s.p . Lateranensis nor. 9, 41, 49, 53, 60, 64, 67
- Arlocri [Cenrumcell.] 55 - Arçellatus caprivus Romanus 37 - Baptisra Agathi nor. 72 - Carçulini v. Perrus Iohannis Carçu-
lini - de Casamala causidicus s.p. et Vi
terbiensium iud. et nor. 46, 47, 71; familiaris Christiani Magontinc sedis archicpiscopi 21 , 22
- de Castello iud. 5 - Cellarius captivus Romanus 37 - [Centumcell.] 55 - Clarimbaldi dom. 52 - Cocci dom., nobilis vir 78, 80; uvus
( ?) v. Ranuccius Iohannis Cocci - Coni [Centumcell.] 55 - Divitie [Centumcell .] 56; v. Virale
Johannis Divitie - Dominici [Ccntumccll. ] 5-1 - Durantis consul Sutrinensis 17 - Ermicçe 71 - Falculi [Centumcell.] 54; v. An-
dreas Iohannis Falculi - Ferenti v. Bartholomeus Iohannis
Ferenti, Iohannes Iohannis Ferenti, Urrigus Iohannis Ferenti
- Ferenti 35 - Ferenti doro. 84
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 103
- Fcrentinas not. 87 - Follis [Centumcell.) 55 - Franculi (Centumcell.) 54 - Friselli (Centumcell.] 54 - Gortelini (Goçelini) 17 - qd. magistri Guastapanis (magister),
not., (vir litteratus) 69 - Guidecti de Viterbio auctoritate al
me Urbis prefecti not. et iud. ordinarius 69
- de Guido v. Guido Iohannis de Guido
- Guidocti (Centumcell.) 55 - Guidonis dom. 81, 84 - Henrici (Henci) Summi [Centum-
ce!J.) 55 - Iaconis 8 - Iannis Centumcellensis 54 - Iannis dc Valle sindicus com. Vi-
terbii 4 - de IJdiçello 47 - magistri Iohannis 58 - magistri Iohannis dom. 52 - Iohannis Ferenti camerarius comu-
nis Viterbii 34, 35, 85, 87 - Kirimbaldi (Kirinbaldi) 58 - Laurentii de Noficio 78 - magistri Leonardi (magister), not.
44, 69, 77, 79 - Leporine (Centumccll.] 54; v. Gi-
rardus Iohannis Leporine - Marchese not. 87 - Marchisane 5 - Marie v. Fatius Iohannis Marie - Marine [Ccntumcell.] 54; v. Simon
Iohannis Marine, Stephanus Iohannis Marine
- Marini v. Dominicus Iohannis Marini
- Maçonis [CentumcelJ.] 54 - MiccinelJ(us) v. Cinthius Iohannis
Miccinelli - Nicolay Frage [Centumcell.) 55 - (!anni) Panecta scriniarius, civis Ro-
manus, procurator Andree Civagruga et Nicole Soguactarii 78, 80
- Protogenii s.R.E. not. 14, 19, 59 - domini Rainerii 58 ·- Rainerii (Ranerii) Villani 35; dom.,
consul comunis Viterbii 49
•
- Raynerii Apostolice Sedis auctoritate not. 48
- Ranuccie (Ranucie) (Centumcell.) 54
- Sancti Archangeli [Centumcell.] 55 - [Soguattarius) 78; fr. v. Iacobus
Soguattarius - Sperati v. Scambius Iohannis Spe
rati - Stefani (vir litteratus, peritus) 3,
5, 8, 12, 14, 19, 22, 28, 32, 33, 36, 39, 44, 48, 53, 59, 64, 66, 72, 77, 85
- Stephani Tiburtinus comes 17 - Talient(is) captivus Romanus 37 - Tiniosi v. heredes Iohannis Tiniosi,
Rainerius Iohannis Tiniosi - de Tursa v. Petrus Iohannis de
Tursa - Udolini captivus Romanus 37 - Vast(i) v. Buccavov(e) Iohannis Va-
sti - Vertule [Centumcell.] 55 Iolentes(e) 66 Iordanus magister [Centumcell.] 55 Iosep, losept - magister 58 - not. s.p. Lateranensis, nunc autem
comunitatis Viterbii scriptor 60, 62 - fil. domini Bramantis nobilis vir,
miles, Ecclesie Romane devotus 83 Iosue v. Nicolaus Iosue Iskianus v. Nicola Iskianus ludas - s.p. Lateranensis not. 66 - Machabei consul [comunitatis Vi-
terbii) 39 iudex v. Amator, Amator Aliocti, Bar
tholomeus, Bonguadagnus, Girardus, Graffio, Grimerius, Henricus, Iohannes de Castello, Leo, Matheus Provençani, Nicolaus, Nicolaus Nargn(ensis), Paganus, Pandulfus, Pccorarius, Petrus Cinthii, Romanus, SinibaJdus, Stephanus Capellus; v. anche causidicus, notarius; v. mandatum, taxatio
- capitanei et comunis Viterbii v. Heralfus de Amelia
104 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
- comitis Curradi de Hahonloch v. Egidius Caretti, Petrus de çicçis
- comunis Viterbii (Viterbiensium, Viterbiensis) v. Amator, Bartholomeus, Bonus de Orco, Heralfus de Amelia, Iacobus, Paulus
- ordinarius v. Bartholomeus Benvenuti, Bericço Ildibrandi, Egidius Guirti, Iacobus Guidonis Cencii, Leonardus, Matheus, Petrus Acconçalquarti, Scambius Iohannis Sperati
- potestatis v. Pecorarius, Romanus - Viterbiensis v. Iacobus - s.p. Viterbiensium v. Iohannes - et notarius v. Rainerius - et notarius s. Imperii Henrici im-
peratoris v. Donadeus - ordinarius et notarius v. Vanncs qd.
Applanamontis - ordinarius et notarius imperiaHs
aule v. Laurentius Petri Gilioli - ordinarius et notarius s. Imperli v.
Petrus Angeli Iulianus v. lannis Tuliani (luliani) iuramentum 50; cum iuramento cor
poralitcr prestito 40 iurisdictio: iurisdictioni subiacere 56 ius 11, 38, 50, 57, 61, 80; ius vel
actio 10; iure defendere 65, 66; iure proprietatis 56; secundum ius defendere 50
iustitia 32 Iuxtamonte (de) v. Ranuccius de Iux
tamonte
Kiera (Kiara, Ocra) comitissa, fil. comitis Farolfi 42, 63, 64, 65, 66, 75, 76; vir v. Petrus Latro
Kirimbald(us), Kirinbald(us) v. Iohannes Kirimbaldi
Lambardi de Castellardo 21 Landrinus v. Nicola Landrini - [Centumcell.) 55 Landulfus 66 lapis: Japides machinarum 83 Lateranum (=Laterano) 24, 26, 27,
30, 31, 33; v. notarius s.p. Latcranensis
Latimerius imperatoris legatus 17 lator 27
Latro v. Petrus Guidonis Latronis, Petrus Latro
Laurentius - de Noficio v. Iohannes Laurentii
de Noficio - Pctri Gilioli de Viterbio imperialis
aule iud. ordinarius et not. 63 Laçar dom., pot. Viterbii 9 legatio: imperatorie legationis offici
cium 15; legationis edictum 16 legatus 14; imperatoris Jegatus v. La
timerius; Ytalie legatus 18; v. Christianus Magontine sedis archiepiscopus
Leo - (dom.), iud. 63 - Aimonis 42 - Iacob 73 - Iacobi v. Bonuscambius Lei Iacobi - Palumbe [Centumccll.) 56 - Tucte 52 - Vicani v. Ursus Leonis Vicani - Viterbuli 5 Leonardus v. Petrus Lconardi - (dom.), iud. ordinarius, (vir littera
tus) 18, 6) - iud. 5 - magister v. Iohannes magistri Leo-
nardi - Anestasii [Centumccll.) 56 - Benconosci [Centumcell.) 55 - Dodus [Ccntumccll.] 54 - Doniscii 58 - Mariscotti [Centumcell.] 55 - dc Montefiascone (magister), not.
comunis Viterbii, (vir litteratus) 48 Leporina v. Girardus Iohannis Lepo-
rine, Iohannes Lcporine !ex v. auxilium; lcx nature 32 Liber 10; v. anche evangelia libcr comunis Vitcrbii 11, 14, 19 liberatio: liberatio nobilium 27 libertas 33 libertus 65 libra 36, 36, 39, 46, 61, 85; libra auri
22, 75, 76; libra auri optimi 46, 71; libra auri purissimi 16; libra bonorum denariorum senensium 57; libra bonorum et Jegalium (denariorum) senensium 78, 80; libra (denariorum) provirism ( = provisino-
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 105
rum) (proveniensis) 34, 87; libra (denariorum) senensium 9, 10, 34, 40, 51, 65, 85, 86, 87; libra senatus 7
Jicentia 31, 60; licentia speçialis 31; de licentia et voluntate potestatis 67
lis, lix 45; v. contestatio; !item contestare 88; !item seu molestiam fa. cere 66; !item seu molestiam nullo modo facere 65
litus 56 littere 23, 30, 32; littere papales 22,
28, 32; littere papales autentice 23, 28, 30, 32; littere principales 23; litterarum munimine roborari 45
Jocus: locum tutum èt comunem pe-tere 88
Lottarengus: domus eius 37 Lucarellus v. Matheus Lucarelli Lucius papa [lii) 73; cappellanus eius
v. Uguiccio lucrum: ad lucri faciendum et ad
usum et proprietatem 65; ad lucrum facete 65
Luni castrum ( = Luni) 43, 46 Lupus v. Nicola Cincii Lupi
Machabeus v. Iudas Machabei - sind. comunitatis Viterbii 56, 57 - Riccardi 88 Macharius comes 17; fil. v. Franco Machilone v. Farulfus Maior de Ma-
chilone machina: lapides machinarum 83 Madius v. Petrus Madii - [Centumcell.) 56 magister v. Bartholomeus Gottifredi,
Benvenutus Robuli, Combersanus, Franco, Guido de Casamala, Iacobus, Iohannes, Iohannes Arleisi, Iohannes qd. magistri Guastapanis, Iohannes magistri Leonardi, Iordanus, Iosept, Leonardus, Leonardus de Montefiascone, Matheus, Petrus, Petrus Fidantie, Petrus Leonardi, Petrus Petti Baylantis, Rainerius Caçoppi, Raynerius Petri Ianne Stefani, Symeon
Maguntia (=Magonza): Maguntine curie prothonotarius v. Robertus imperialis aule capellanus; Maguntine
sedis archiepiscopus v. Christianus maiestas 12; maiestas imperatoria 16,
21 Maior v. Farulfus Maior de Machilone Malavolia v. Petronus Malavolia [ Cen
tumcell.], Vintura Malevolie Mallus [Centumcell.) 55 Mancinus v. Angelus Mancinus, Gui
do Mancinus, Scangnus Angeli Mancini
mandatum 27, 29, 30, 38, 40, 41, 46, 71, 83; ad mandatum consulum Viterbii 75, 76; de mandato capitanei comunis et iudicis comunis exemplum scribere et publicare 18, 48; de mandato comitis [instru· mentum] scribere et publicare 38; de mandato et auctoritate consilii 68; de mandato et auctoritate consilii scribere et publicare 68; de mandato consulum instrumentum scribere et publicare 52; de mandato consulis et iudicis Viterbiensis cartam scribere atque compiere 40; de mandato domini pape 73; de mandato domini Rainerii cardinalis scribere et in publicam formam redigere 84; de mandato domini Sinibaldi cardinalis cartam [scribere) 7; de mandato iudicis (iudicum, iudicis comunis) exemplum scribere et publicare 6, 63; de mandato iudicis comunis Viterbii scribere et publicare 88; de mandato iudicis ordinarii in publicam formam redigere 70; de mandato iudicum et expresso mandato capitanei comunis exemplum scribere et publicare 44, 69, 77, 79; de mandato potestatis in publicam formam redigere curare 60; de mandato potestatis exemplum scribere et publicare 3, 6, 9, 12, 15, 19, 28, 32, 39, 45, 48, 49, 53, 59, 60, 64, 67, 77; de mandato potestatis instrumentum exemplare et publicare 9, 41; de mandato potestatis instrumentum exemplare et in publicam formam redigere 72; de mandato potestatis instrumentum scribere et exemplare 34; de mandato potestatis instrumentum scribere et publicare 85; de mandato
106 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
potestatis instrumentum scribere et compiere et in publicam formam redigere 85; de mandato potestatis instrumentum et exemplum scribere et in publicam formam redigere 37; de mandato potestatis scribere et in publicam formam redigere 62; de mandato (et auctoritate) potestaris et iudicis comunis scribere et publicare 44, 70, 72; de mandato potestatis et iudicis comunis in publicam formam redigere 14, 19, 59; de mandato potestatis !itteras scribere et publicare et exemplare 23
Mandeus v. Bartholomcus Crcscii Mandei
Manens, Manente v. Beriço Henrici Manentis
- de Galia 47 Mansus, Mansius v. Rollandus Mansi manus: manus potens 26; manus pu-
blica 38; manus sacrilega 84; ad manus habere 37; in manu recipere 34, 35; manus extendere 31
mar 56; de via maris 28 Maranum (= Marano) 43, 46 marca, marcha 30; marca argenti 5, 8,
38, 42; marca argenti obtimi 73 Marchese, Mar kese v. Iohannes Mar
chese, Rainerius Markese - [Centumcell.] 56 marchio de Monteferrato 17, fil. v.
Conradus Marchisana v. Iohannes Marchisane,
Petrus Marchisane marescalcus, mariscalcus v. Albrandus,
Conradus Maria v. Fatius Iohannis Marie, Ian
nis Marie Marina v. Iohannes Marine, Simon
Iohannis Marine, Stephanus Iohannis Marine
Marinus v. Dominicus Iohannis Marini
Mariscottus v. Leonardus Mariscotti Mari rima ( = Provincia di Marittima)
26 Markese v. Marchese Martholesheni (de) v. Curradus de
Martholesheni Martinus v. Guerrerius Martini
- molendinarius [Centumcell.] 54 Masseus Radulfi [Centumccll.] 55 Matheus v. Angelus Mathei - imperialis aule iud. ordinarius et
not., com. Viterbii not. 5 - (magister), not. 63 - s.R.E. scrin. 8 - Alexii faber [Cenrumcell.] 55 - Caradonne 40 - Lucarelli sind. comunis Viterbii 9 - Palumbe [Centumcell .] 54 - Pandulfi captivus Romanus 37 - Provençani (dom.), iud. 81 - Romanus 8 - Rubeus dom., nobilis vir, Romano-
rum consul, civitatis Viterbii pot. 7, 88; consanguineus eius v. Oddo Bobonis de Iudice
matrimonium 65 Maçaquatrata [Centumcell.] 55 Maço, Maçonus v. Iohannes Maçonis - [Centumccll.] 55 medicus v. Henricus, Johannes magi
ster, Radulfus Pergamensis memoria 60; v. instrumentum; ad per
petuam memoriam scribere curare 34
Miccinellus v. Cinthius Iohannis Mic-cinelli
Michae! [Centumcell.] 55 Miculus v. Fuscus Pctri Miculi Miliondus, Miliundus, Miliund(e) v.
Nicolaus Petri Miliondi, Petrus Miliundc
- not . 35, 86 miles 83; v. Iosep fil. domini Bra-
mantis; v. anche Viterbium Miliund(e). Miliundus v. Miliondus Mirra v. Alexander Guidonis de Mirra molendinarius v. Guido, Guidoctus,
Martinus molestia v. lis Monaldus v. Girardus de Monaldo - qd. Fortisguerre nobilis vir, doro.,
capitancus populi et comunis Viterbii 48
Monastcrii castrum ( = Afonie Monastero) 63, 64, 66, 74, 75 , 76; cassarum cius 66
moneta v. bisançius, denarius, libra, marca, solidus; concessio privilegii monete 11
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 107
mons 73 Mons Alianus ( = Montalliano fra
Montefiascone e Tuscania) 21 Mons Folianus ( = Monte Fogliano)
72; silva Montis Foliani 72, 73 Monsferratus ( = Monferrato): mar
chio 17 Monsflasco ( = Montefiascone) v. Leo
nardus de Montcflascone Montalti ( = Montalto di Castro) por-
tus 22 Mordent(is) v. Tosus de Mordente Morectus [Centumcell.) 55 Moricus v. Petrus Morici Monuellus, Morroellua v. Petrus Mor-
roelli - 66 - dom., sind. comunitatis Viterbii 80 Mucello, Muscello, Musccllis ( = Mu
gello) v. Albiçus de filiis Ubaldini Mugnani (Mungnani) c:istrum ( = Mu
gnano) 39; dominus v. Rainerius Bonifatii; homines 39, 40; habitatorcs 40
muleta 30 mulier 83 munificentia imperialis v. pagina munimen v. littere munitio v. castra murus castri v. Alteti Muscello, Muscellis v. Mucello
Narnia ( = Narni) v. Angelus Nar-gniensis, Nicolaus Nargnensis
Nativitas Domini (festivitas) 75, 76 natura v. lex negorium 27, 31, 78; v. Ecclesia Ro
mana Nepe· (= Nepi): Nepesinus consul v.
Petrus Pascalis Nerico v. Ranuccius Nericonis Nicola (v. anche Nicolaus) v. Andreas
Nicole - Boni lohannis [Ccntumcell.] 56 - Cincii Lupi [C.Cntumcell.] 56 - Islcianus [C.COtumcell.] 54 - Landrini [C.COtumcell.J 55 - Riccardi [C.Cntumcell.) 56 - Thome (Tome) [C.Cntumcell.) 56 Nicola'us (v. anche Nicola) v. Fuscus
Nicolay, Petrus Nicolai - (dom.), iud. 81
- iud. 5 - not. s.p. Lateranensis et nunc co-
munis Viterbii not. 52 - presb. S. Quirici, (vir litteratus) 48 - Berlingerii sind. comunis Viterbii 9 - Crassus [C.CntumceJI.) 54; v. Bar-
tholomeus Nicolay Crassi - Frage [CcntumceJI.) 54; v. Io
hannes Nicolay Frage - Fredcrici dom. 18, 44, 63, 69, 77,
79; palatium cius 18, 44, 63, 69, 77, 79
- de Garibaldo capellanus domini Si-nibaldi cardinalis (v.) 7
- losue [Centumccll. ) 55 - Nargnensis iud. 58 - Petti Miliondi [C.COtumceJl.) 55 - Soguactarius civis Romanus 78, 80,
81; procurator cius v. lohannes Panecta
- de Velglanocte 52 - Voccampulle not. 68 nobilis 24, 27; v. Vitcrbium; v. anche
vir nobilis Nofici(us) v. lohannes Laurentii de
No fido Nordus [C.Cntumcell.) 54 Normannus [CentumceJI.) 54 notarius 10, 61, 84; v. Albertus Bla
scii, Angelus Phylippi, Benvenutus Robuli, Bonacursus, Brochardinus, C.COrius, Combcrsanus, Franco, Iohannes Arlcisi, lohannes Baprista Agathi, lohannes Fcrenrinas, lohannes qd. magistti Guastapanis, lohannes magistri Lconardi, Iohannes Marchese, Lconardus de Montefiascone, Matheus, Miliundus, Nicolaus Voccampulle, Pettus magister, Pettus Farulfi, Petrus Fidantie, Petrus Leonardi magister, Petrus Petti Baylantis, Raincrius Caçoppi, Raynerius Petti lanne Stcfani, Ranuccius Poli, Rollandus, Scambius Iohannis Sperati, Symcon magister; v. anche causidicus, iudcx
- auctoritate alme Urbis prcfecti et iudcx ordinarius v. Iohannes Guidecti dc Viterbio
- auctoritate apostolica (Apostolice Sedis) v. Bonacursus, Egidius Do-
l 08 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
nadei, Iohannes Raynerii, Rollan· dus de Castello
- aucroritate Apostolice Sedis et nunc camerarii comunis Viterbii v. Rol· landus de Castello
- auctoritate imperiali v. Bartholomeus Gottifredi
- aule domini imperatoris Romano· rum (imperialis aule) v. Rollandus, Stephanus
- s.p. v. Albertus - s.p. Lateranensis v. Branca, Iohan·
nes Arleisi, Iosep, ludas, Nicolaus - s.R.E. v. Baldivillanus, Iohannes
Ptotogenii, Scambius Iohannis Spe· rati, Trasmundus
- s.R.E. et imperiali aucroritate v. Accurrimbona
- s.R.E. et nunc comunis Viterbii v. Trasmundus
- camerarii comunis Viterbii v. Rollandus de Castello
- comunis Viterbii v. Accurrimbona, Centius, Iohannes, Leonardus de Montefiascone, Matheus imperialis aule iud. ord. et not., Nicolaus s.p. Lareranensis nor., Rainerius Caçop· pi, Trasmundus
- et iudex s. Imperii Henrici impe· ratoris v. Donadeus
- per dominum Simonem egregium comitem Theatinum comunis Viter· bii v. Iohannes
Nucius - Ugolini Caçati [Centumcell.] 56 - de Vrando 47 nuntius: nuntius actor et procurator
6; nuntius et procurator 6, 78, 88; v. anche procurator
nuptie v. donario; ad secundas nup· tias copulare 65
obligario 6, 37, 80; v. bona; sub obli· gatione (omnium) bonorum 8, 51, 81; sub obligatione omnium rerum 78
obsides: obsidcs et fideiussores de indeniptate civitatis dare 27
obsidio 13 Octavianus, Ottavianus (v. anche Acta·
vianus) v. Iacobus Octaviani
Octo, Oddo, Odo - dom., diac. card. S. Nicolai in
Carcere Tulliano [Ottone di Monferrato] 6, 10, 25, 27, 29, 30, 31
- Angeli Piperis s.R.I. scriniarius 78, 80
- de Biocca 8 - Bobonis de ludice dom., nobilis vir
Urbis 7; consanguineus eius v. Matheus Rubeus
- Bovonis v. Bovo de Odone Bovonis - Cesare [Centumcell.] 55 - de Sperde (Vesperde) 17, 22; nep.
v. Everardus Oderiscius (Oderisius) Guastapanis 60,
61, 62; fideiussor eius v. Pandolfus de Siriano
offensa 61 officium imperatorie legationis 15 Offreduccius v. Ulfreduccius oppressio 23 Orco v. Bonus de Orco originale: originale autenricum 44, 48,
63, 70, 77, 79; originale autenticum non vitiarum nec cancellatum 48; originale autenricum non vitiatum, non cancellatum, non abbolitum nec in aliqua parte sui lesum 69; origi· nale autenricum sigillatum sigillo cereo pendenti filis siricis 18; v. anche exemplum
Orrigul(us) v. Actavianus Orriguli Orsini v. Matheus Rubeus Osnellohc (Hahonloch) (de) v. Cor
radus de Osnellohc Otto v. Octo
pactum 30, 65, 75, 76; pactum personale et reale 40; pactum et conven· rio 75; pactum de non petendo ali· quid 80; pactum de ulterius non perendo 38, 86, 87; violatio pacti 29; v. anche contractus, finis
Paganus - iud. [Centumcell.] 56 - de Sasse 17 pagina: pagina auctoritatis 22; pagina
dispensationis 16; pagina imperialis munificentie 16
palatium v. Firmus, heredes Iohannis Tiniosi, S. Xisti, Viterbium; pala-
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 109
tium comunis v. Viterbium; palatium sacrurn v. causidicus, iudex, notarius
Palmerius Rufe [Centurncell.] 55 Paltonerius Genasauli 73 Palumba v. Leo Palumbe, Matheus
Palumbe Pandulfus, Pandolfus v. Matheus Pan
dulfi - (dom.), iud. 81 - de Sebura (Subora, Subura) 88;
dom., pot. Viterbii 34, 87; Romanorum consul 35, 85; iudex eius v. Pccorarius
- de Siriano fideiussor Oderisii Gua-stapanis 61
Panecta v. Iohannes Panecta Panpalens [Centumcell.] 55 Pantaleo Bartholomei Ingise [Cen
tumcell.] 54 papa 40, 46, 73, 88; v. lnnocentius
IV, Lucius III; v. anche Ecclesia Romana, littere, privilegium; camerarius domini pape 88; ad honorem et reverentiam domini pape et totius Ecclesie Romane 56; de mandato domini pape 73; rationes domini pape et Ecclesie Romane 57
Papa [Centurncell.] 54 Pappaçur(e) v. Filippus Thome Pappa
çure Parma (=Parma): Parmensis civis v.
Gerardus Burallus Pascalis v. Pctrus Pascalis passadium 56 Passananti (dc) v. Alamannus de Pas-
sananti, Gualfreduccius Passananti passcuurn 56 Patrimonium Tuscie 82, 84 Paulina v. Rollandus Pauline Paulocius captivus Romanus 37 Paulus - (dom.), iud. comunis Viterbii, vica
rius nobilis viri Mathei Rubei potestatis Viterbii 88
- prior v. Clarimbaldus Pauli prioris - prioris 71 pa."<: pacem face.re 40; pacem et gucr
ram facere 40, 42, 46, 50, 56, 75, 76
Pecorarius (dom.), iud. Pandolfi de Subura potestatis Viterbiì 34, 87
pecunia, peccunia 6, 78, 80, 87; v. exceptio, pena; pecunie percussio 13; pecunie sicla 13
pedagium 61 pedites 83 Peiro dom. 47 pelliparius v. Guilielmus pena 5, 8, 22, 30, 37, 38, 42, 51, 80,
87; pena gravissima infligenda 30; pena prestita 75, 76; pena soluta 8, 42, 46, 58, 66, 71, 78, 81, 86; pena soluta ve! non (soluta) 38, 51; pena soluta vel non soluta, exacta ve! non exacta 5; pena transgressionis 16; nomine pene 46, 57, 71, 75, 76; nomine pene stipulate et compromisse 61; penam componere 73; penam dupli solvere 66; penam persolvere 42; promissio et exactione pene 51; sub pena dupli 81; sub pena pecunie duple 78; v. sententia
Penellus v. Baldoinus Pencllus pensio: pensioncm reddere 76; pen
sionem solvere 76; pensionis nomine reddere 40; pensionis nomine solvere 75, 76; v. anche redditus
Pepo, Pepus v. Aldrevandus Pepi, Raincrius Peponis
- a Sancto Iulio [Centumcell.] 54 percussio v. pecunia Peregrinottus de Peroscia dom. 84 Perfidus [Centumcell.] 54 Pergamum (=Bergamo) v. Radulfus
Pergamensis periurus 83 Peron(is) v. Bernardus Pcronis Peroscia ( = Perugia) v. Gidius Pero-
scinus, Peregrinottus de Peroscia, Rispullus de Pcroscia
persona: persona intcrposita 42; persona parva vel magna, secularis ve! ecclesiastica 16
petitio 10, 16, 88 petra v. Vruettis Petronus (Pertonus) Malavolia [Cen-
tumcell.] 54 Petruccius - consul Viterbiensium 70 - Grataliani consul Viterbicnsium 42 Petruculus v. Albertus Petruculi Petrus - magister v. Angelus magistri Petri
110 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
- (magister), not. 88 - (magister), not., (vir litteratus) 18 - porcarius [Centumcell.] 55 - prefectus Urbis 21 - scolarus ecclesie S. Stefani 44, 70,
72 - Acconçalquarti (dom.), iud. ordina
rius 63 - Alde [Centumcell.] 55 - Alexandri 40; v. Rollandus Petti
Alexandri - Altilie v. Gerardus Petri Altilie - Angeli s.l. iud. ordinarius et not.
48 - Baylantis v. Petrus Petri Baylantis - Bonus 62, 86 - Canini 43 - Cinthii iud. 34, 87 - Detaiuti [Centumcell.] 54 - Dukis [Centumcell.] 56 - Farulfi (magister), not. 14, 19, 59 - Fidantie (magister), not. 63 - Fortisguerre 62 - Frisellatii [Centumcell.] 54 - Galgani [Centumcell.] 55 - Geiçonis 62; fr. v. Rainerius - Genuese [Centumcell.] 54 - Giliol(i) v. Laurentius Petri Gilioli - Gittii 58 - Grisotti v. Grisottus Petri Grisotti - Guidonis Latronis (qd.) dom. v.
uxor et heredes domini Petri Gui· donis Latronis
- de Iadera [Centumcell.] 55 - lanne Stefani v. Raynerius Petri
Ianne Stefani - Iohannis Carçulini captivus Roma·
nus 37 - Iohannis [CentumceU.] 55 - Iohannis de Tursa captivus Roma·
nus 37 - Latro 76; uxor v. Kiera - Leonardi (magistcr), not. 44, 69, 77,
79 - Madii [CentumceU.] 56 - Marchisane [CentumcelJ.] 55 - Miculus v. Fuscus Petri MicuJi - MiJiondi v. Nicolaus Petri Miliondi - MiJiundc [CentumcelJ.] 56 - Morici [Centumcell.) 55 - Morroelli 5, 86
- Nicolai: palatium eius 49, 51 - Pascalis consul Nepesinus 17 - Petri Baylantis (magister), not. 44,
69, 77, 79 - Poli consul et prcccptor [comunita·
tis Vitcrbii] 39, 40 - Rabia captivus Romanus 37 - germ. Rollandi Petri Alexandri 5 - Rubcc [Centumce!J.] 55 - Rubeus captivus Romanus 37 - Rustici [Centumcell.] 56 - Siccus [CentumcelJ.] 55 - Stephani dc Rainerio nobilis civis
Romanus 24 - Tropee [Ccntumccll.] 55 - de çicçis (dom.), iud. comitis Cur·
radi dc Hahonloch 37 Philippus, Phylippus v. Angelus Phy·
lippi - Coloniensis :irchicpiscopus 21 Pier Rufus [Cenrumcell.] 55 pignus, pingnus 61, 65; pignus dotis
et donationis 65; nomine pignoris obligare 65; pignori obligare 65
Piperis v. Oddo Angeli Piperis Placentinus 76 plagia 73 Plançanum, Plançani ( = Piansano) 43,
46 platea v. S. Angeli, S. Silvestri plebanus v. Ugolinus pleiaria: nomine (bone) pleiarie 8, 78 Pol(us) v. Petrus Poli. Ranuccius Poli - Ranuccini 7 3 Ponte (de) v. l acobus de Ponte populus v. Urbs, Viterbium porcarius v. Petrus portus v. Corneti, Montalti Portus Vcnus ( = Portovenere) 28 Possc(e) v. Grcgorius Possce postulatio 21, 34 potentia: potentia populi [Romani] 26 potestaria v. gui!Jardone, salarium potcstas ( = autorità, dirillo) 16, 24;
potestatem concedere 46; potestatem habere 57; potestatem et licentiam dare 52; potestas plenaria a Sede Apostolica data 82; v. anche Iicen· tia, voluntas
potestas ( = podestà): v. Firmum,
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 111
Urbsvetus, Viterbium; expense fa. mille potestatis 34; v. anche mandatum, rogatus
pratum 56 preces 21, 61 prefectus Urbis v. Petrus; v. notarius presbiter v. Nicolaus princeps 31 prior v. Donadeus prioris, Paulus, Pau·
lus prloris privarlo bonorum 33 privilegium ( = documento) 3, 12, 18;
privilegium autenticum 3, 12, 14, 15, 19; privilegium Christiani [archiepiscopi] 14; privilegium domini Frederici Romanorum imperatoris 12; privilegium domini pape 22; privilegium sive instrumentum 14, 15; v. anche scriptum
privilegium ( = diritto, prerogativa): privilegium fori 61; privilegium monete 11
procurator 6, 8, 38, 78, 80; procurator specialis 7; procura tor specialis et generalis 37; procurator verus et legitimus 78; nunrlus, actor et procurator 6; procuratorio nomine 57, 80; v. anche nunrlus, sindicus
proditor 83; proditor Ecclesie 84 promissio 37, 71; v. confirmatio, pena promissum: protnissum de securitate
27 proprietas v. ius, lucrum, usus prothonotarius: Maguntine curie pro
thonotarius v. Robertus imperialis aule capellanus
Protogenius v. Iohannes Protogenii Provençanus v. Matheus Provençani providentia 21 provincia v. Viterbium civitas puteus v. Caçanesis; puteus castri v.
Alte ti
Quarnenta 18, 21 quietarlo: quietationem, finem et re
futationem firmam in perpetuum tenere promittere 86; v. anche finis
Rabia v. Petrus Rabia Radulfus v. Masseus Radulfi - [Centumcell.] 54 - Pergamensis (magister), medicus 11
Raimundus 66; fr. v. Bcnencasa Rainaldus, Ranaldus v. Ulfreduccius
Rainaldi - Boni Iohannis [Centumcell.] 56 - Iohannis tabcmarii [Centumcell.]
55 - Salicis dom., fideiussor domini Ti
niosi 51 - Vicanelli 81 Rainerius, Raynerius, Ranerius, Rene
rius v. Angelus Rainerii, Iohanncs Raynerii, Iohannes domini Raincrii, Petrus Stephani de Rainerio
- diac. card. S. Marie in Costnidin [Raniero Capocci] 25, 28, 30, 82, 83, 84
- iud. et not. 73, 76 - Benedicte [Centumcell.] 56 - Bonifatii dom. castri Mungnani 39,
40; pat. v. Bonifatius - Camagnarecti 58 - Caçoppi (magister), not. comunis
Viterbii, 63, 77, 79 - Clarembaldi (Clerembaldi) consul
[comunitarls Viterbii) 39 - Gattus nobilis vir, dom., capitaneus
populi et comunis Viterbii 18, 44, 69, 77, 79
- Gerardi 17 - Guidonis dom. 84 - Iohannis Tiniosi dom. 63; domus
eius 63 - Markese [Centumcell.) 54 - Peponis pot. Viterbiensis 64, 65,
66 - fr. Petri Gciçonis 62 - Petri Ianne Stefani (magister), not.,
(vir litteratus) 69 - Sorrani [Centumcell.] 54 - Villani v. Iohannes Rainerii Vil-
lani Rainus Fuscus (Fusscus) [Centum-
cell.) 54 Ranucci(a) v. Iohannes Ranuccie Ranuccinus v. Pol(us) Ranuccini Ranuccius, Ranucius, Ranuttius, Rai-
nuctius - Berte ioculator [Centumcell.) 55 - Brance [Centumcell.] 54 - Candulfi v. lacobus Ranucci Can-
dulfi - Floris [Centumcell.] 56
112 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
- Forçori (Ferçori) (Ccntumcell.) 54 - Iohannis fcrrarii (Centumcell.) 56 - lohannis Cocci dom., nobilis vir 78,
80; nep. 11. lohannes Cocci - de Iuxtamonte [Ccntumccll.] 55 - Nericonis 76 - Poli 35; not. 87 - Poli sindicus com. Viterbii 4 - Rufus (Centumcell.] 55 - So!omic (Centumcell. ] 55 - Thome (Ccntumcell.) 54 - Toltone [Ccntumcell.) 54 - de Veno (Veni) 76; consul (comu-
nitatis Viterbii) 39; doro., fideiussor domini Tiniosi 51
ratio 11. Ecclesia Romana rebelles 82, 83, 84; rebellcs cas1ri S.
Laurentii 82 rebellio 83, 84; rebellio castcllanorum
33 redditus 49; redditus castri 11. Al teti;
pro redditu seu pensione solvere 51 reformatio: reformatio consilii 68 refutatio 81; refutationem faccre 6,
8; refutationem et finem facere 78; v. anche finis, quietatio
regio v. Viterbium civitas Regium (= Reggio Emilia): Rcginus
civis 11. Guilielmus de Foliano Reimboldus comes de Bikelinge 16;
fr. v. Fredericus comes remissio 11. finis Renerius v. Rainerius rcnuntiatio v. finis Respampine 11. Rispampani reverentia v. Ecclesia Romana Ricca 11. Detaiuti de Ricca, Stephanus
Ricce Riccardus v. lacobus Riccardi, Macha-
beus Riccardi , Nicola Riccardi - dom. 52 Riccettus 11 Riccuma.nnus 35 Ricçal(us) v. Gilius Ricçali Rispampani (Respampine arx) ( = Ri·
spampani) 18, 43, 46, 69 Rispullus dc Peroscia dom. 84 Riwinus 17 Robertus - 40 - imperialis aule capellanus et Ma·
guntine curie prothonotarius 17, 22 - Gislerii por. Urbisveteris 84 - Guilielmi Falconis civis Vitcrbien·
sis 25, 32 Robulus v. Bcnvenu1us Robuli Rochabruna v. Veriço Rochebrune Rogcrius Tosoramaccu [Ccntumcell.)
54 rogatus: roga tu potestatis instrumen·
rum scribere cl publicare 11 Rollandinus de Biscia 47 Rollandus - (magistcr), nor. /./, 59 - impcrialis aule noi. 58 - de Castello Scdis Aposto!ice aucto·
ritace Cl mane camcrarii comunis Vitcrbii not. 88
- Claragemme [Ccnrumccll.) 55 - Guiducci (Guiducii) 42 - Guittoni [Ccntumcell.) 56 - Iannis Bari [Ccn1umccll.) 55 - Mansi (Mansii) 76 - Paulinc [Ccnlumccll.) 56 - Petri Alexandri 5; gcrrn. v. Petrus Roma 11. Urbs Romani cives 11. Urbs Romanus populus v. Urbs Romaniola 11. comitcs Romaniolc Romonus 11. Matheus - (dom.), iud. et vicarius [Guilielmi
dc Foliano) potestatis Viterbii 4; iud. (Guilielmi de Foliano) pote· statis Firmi 11
Romeus (Centumcell.) 55 Rosignolus [ Centumcell .) 54 Rota 11. Iacobus de Rota Rubea 11. Petrus Rubee Rubellus [Ccntumcell.) 55 Rubeus v. Bonusrubeus, Matheus Ru-
beus, Petrus Rubeus - Aldribandi [Centurnccll.] 56 - Castaldus 58 Rufo 11. Palmerius Rufc Rufus v. Pier Rufus, Ranuccius Rufus rupina 56 Rustica v. Scangnus Rustice Rusticus 11. Petrus Rustici
S. Angeli castrum infra civitate Viterbii 5; ecclesia v. S. Pctri
S. Angeli platea 14, 19, 59
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 113
s. Angeli: festum sancti Angeli de septembre 57
S. Arcangelo castello 74 S. Archangeli v. Beriço Sancti Archan·
geli, Iohannes Sancti Archangeli, Ugolinus Sancti Archangeli
S. Crucis ecclesia Viterbiensis 69 S. Giovenale castello 74 S. lulius v. Pepo a Sancto Iulio S. Laurentii castrum de Viterbio (ca
strum Viterbiense) 25, 27, 29, 82, 83; destructio 30; habitatores 83; homines 30; nobiles castri Viter· biensis 27; rebelles S. Laurentii 82
S. Laurentii in Lucina titulus: presbi-ter cardinalis v. Sinibaldus
S. Leonardi tenuta 65 S. Marie de Campis [ecclesia) 73 S. Marie ecclesia castri Barbarani 42 S. Marie in Cosmedin [titulus]: dia·
conus cardinalis v. Rainerius S. Marie Nove ecclesia Viterbiensis
46, 81 S. Martini v. Gualfredus de Sancto
Martino S. Natolia: tenuta 65 S. Nicolai in Carcere Tulliano titulus:
diaconus cardinalis v. Octo S. Petri ecclesia [Centumcell.] 58 S. Petri de castro Sancti Angeli, ec
clesia Viterbiensis 5 S. Quirici ecclesia Viterbiensis 48;
presbiter v. Nicolaus S. Silvestri ecclesia Viterbiensis 62,
67 S. Silvestri platea 71 S. Stefani (Stefhani) ecclesia Viter
biensis 9; camera 44, 70, 72; scolari v. Iannes Bengnamini, Petrus
S. Viti ecclesia [Viterbiensis] 40 S. Xisti ecclesia Viterbiensis 35, 83,
84; palatium 36, 86, 87 sacramentum 58; sacramentum facere
et observare 40 sagitta: sagitta balistarum 83 Salamarius v. Angelus Salamarii - 71 salarium 10, 34, 36; salarium pote
starie 8, 10; v. anche guillardone Salicis v. Rainaldus Salicis salictum 56
Salvatica v. Gidius Salvatice sapiens: ad sensum (et voluntatem)
sapientis (sapientum) 8, 81 Sasse (de) v. Paganus de Sasse Sassus, Sasso, Saxo v. Guilielmus Be-
nedicti de Sasso - [Centumcell.] 56 Saxulus Dodi [Centumcell.] 54 saxxum 56 Scambius Iohannis Sperati (magister),
not. 14, 59; s.R.E. not. et iud. ordinarius 18, 63
Scangnus, Scagnus, Scangnius - Angeli Mancini [Centumcell.] 55 - Berardi [Centumcell.] 56 - Crassus [Centumcell.] 54 - Ferçori [Centumcell.] 54 - Glovii v. Bartholomeus Scangni Glo-
vii - Rustice [Centumcell.] 55 scolarus v. S. Stefani ecclesia scriniarius 81 ; v. Iohannes Panecta - s.R.E. v. Matheus; - s.R.I. v. Oddo Angeli Piperis scriptum 58, 60; scriptum apostolicum
28, 30, 31 , 33; in scriptis redigere 45; scripti privilegio communire 21
scriptura -81; per scripturam apparire 57, 70; per scripturam perpetuare 45
scutellarius v. Benencasa Sebastianus - Boni [Centumcell.] 54 - Fuligni [Centumcell.] 54 Sebura (Subora) v. Pandulfus de Se
bura Secundian(us) v. Tuccio Secundiani securitas v. promissum; securitas piena
30 Sedes Apostolica 23, 27, 30, 82;
Apostolice Sedis iniuria 27; v. notarius; v. anche potestas
sedes cesarea 13 Senae ( = Siena) 17 sententia: sententia interdicti 30; sen
tentia penalis 83; sententia sive pena spiritualiter sive temporaliter 82
ser v. Ilarius Narescus, Vannes qd. Applanamontis; v. anche dominus
Siccus v. Petrus Siccus
114 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
sicla v. pecunia sigillum: sigillum cercum pendens fi
lis siricis 18; sigillo insigniri facere 16; ad maiorcm cautelam instrumento sigillum apponi iubere 38
silva 56, 64; v. Mons Folianus Silva Pagana ( = Selva Pagana) 67,
68; tenuta 65 Silvester [ Centumcell.] 56 Simon, Symoo, Simeon v. Bonianninus
Girardi Simonis, Fortisbrachia Girardi Simonis
- doro., comes (Theatinus) 68, 83 - (magister), not. 44, 69, 77, 79 - Fracte [Centumccll.] 56 - Iohannis Marine [Ccntumccll.] 54 - de Vespe [Centumcell.] 56 sindicus v. Viterbium; sindicus ve!
procurator 81 Sinibaldus -5 - dom., tituli S. Laurentii in Lucina
prcsb. card. 6, 7, 9, 10; cappellani cius v. Baldoinus Penellus, Nicolaus de Garibaldo; familiaris cius v. Gcrardus Burallus; hospitium eius 6; dc mandato eius cartam [scribcre] 7
- iud. 52 Sipicçanum ( = Sipicciano): tenuta 65 Sirianum ( = Soriano) v. Pandolfus de
Siriano (v. anche Sorranum) Skifalventus [ Centumcell.] 54 socius 83 Soguattarius, Soguactarius v. lacobus
Soguattarius, Iohannes Soguattarius, Nicolaus Soguactarius
solidus 40; solidus denariorum senensiurn 35
Solomi(a), Solome(a) v. Clemens Solomce, Ranuccius Solomie, Ugolinus Solomie
Sorran(um) v. Rainerius Sorrani (v. anche Sirianum)
Speratus v. Scambius Iohannis Sperati
Sperde (Vesperdc) v. Otto de Sperde Spinellus [Centumcell.] 54 (v. anche
Hospinellus) splacçaticurn 61
Stepbanus, Stefanus v. Iohannes Stefani, Raynerius Petri Ianne Stefani
- not. aule domini imperatoris Romanorum 3, 5, 9, 12, 15, 19, 23, 28, 32, 34, 36, 39, 45, 49, 53, 59, 64, 67, 72, 77, 84, 85
- Bernardi Vctuli [Centumcell.] 54 - Capellus (dom.), iud. 7 - Iohannis Marine [Centumcell.] 54 - de Rainerio v. Petrus Stephani de
Rainerio - Ricce [Centumcell.] 54 stradella 7 3 Strambus v. Guilielmus Strambi subsidium 26; v. Ecclesia Romana sukaticum 61 Summus v. Benencasa Henrici Summi ,
Henricus Summi. Tohannes Henrici Su mmi
Sutrium (=Sutri): Sutrinensis coasul v. Iohannes Durantis
Svevus v. Conradus Svevus Symeon v. Simon
tabernarius, iavernarius v. lannis, Iohannes
Talient(is) v. loh:mnes Talient(is) taxatio: sine taxatione alicuius iudicis
51 Thcate (=Chieti): v. Simon comes
Theatinus Tedemarius 76 tenimentum castri 46; v. Vetralla tenuta v. S. Leonardi, S. Natolie, Silva
Pagana. Sipicçanum; tenuta castri 64, 65; v. Alteri
Terentanus v. Berardus Terentanus terminus 61 , 83; terminus perempto-
rius 83 Teramnum ( = Teramo) 6 terra 56, 60, 64; v. dominium testis: testis ydoneus IO; testes in
causa ab aliqua parte non recipi 68 Tbomas, Tomas v. Nicola Thome, Ra
nuccius Thome, Varcanantis Thome - de Barcananti (Barcannanti) [Cen
tumcell.] 55 - Pappaçure v. Filippus Thome Pap
paçure
I
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 115
- Ugolini 42 Tiberius 17 Tiniosus, Tineosus v. heredes Iohan
nis Tiniosi, Rainerius Iohannis Tiniosi
- 83 - civis Viterbiensis 24; filius eius 24 - dom. 48, 49, 50, 51, 52; fideiusso-
res eius v. Actavianus Corgnente, Rainaldus Salicis, Ranuccius Veni
titulus v. S. Laurentii in Lucina, S. Marie in Cosmidin, S. Nicolai in Carcere Tulliano
Todinus Iohannis Arcadoris [Centum· cell.] 54
Tolimmanus (Tulirnannus) v. Guido Tolimmani
Tolton(e) v. Ranuccius Toltone Tornainparte 47 Tosoramaccu v. Gidius Tosoramaccu,
Rogerius Tosoramaccu Tosus de Mordente 47 transgressio v. pena Transmundus s.R.E. not. 34, 35, 87;
s.RE. et nunc comunis Viterbii not. 86
Trope(a) v. Petrus Tropee Tuccio (Tucio) Secundiani 58 Tucta v. Leo Tuctc Tudertum ( = Todi): cives v. Blascius
Bonacursi, Ulfreduccius Gerardi Tulianus v. Iannis Tuliani Tulimannus v. Tolimmanus Tursa v. Petrus Iohannis dc Tursa Tuscia 13; Patrimonium Tuscie 82,
84 Tuscus Dalfinellus 11
Ubaldinus de Muscello v. Albiçus de filiis Ubaldini de Muscello
Udolinus (v. anche Ugolinus, Ugelinus) v. Iohannes Udolini
Ugelinus Bonus comes 17 (v. anche Udolinus, Ugolinus)
Ugo nep. domini Clarimbaldi (vir littcratus) 48
Ugocio, Uguiccio - cappellanus domini Ludi pape III
73 - dom., sind comunitatis Viterbii 80
Ugolinus (v. anche Udolinus, Ugcli-linus) v. Thomas Ugolini
- plebanus [Centumcell.] 54 - Bonus bucconus [Centumcell.] 54 - Burgundionis 58 - Caçati [Centumcell.] 56; v. Nucius
Ugolini Caçati - Grugamontis 73 - Sancti Archangeli [Centumcell.] 55 - Solomie [Centumcell.] 54 Uguiccio v. Ugocio Ulfrcduccius, Ulfreducius, Offreduc-
cius, Offriduccius - comes v. Guitto comes Vetralle - Boniannini 58 - Gerardi civis Tudertinus 84 - Rainaldi 64, 65; uxor v. Kiera Ungarus v. Curradus Ungarus universitas 10, 27, 30; v. Viterbium Urbs, Roma 7 - Capitolium: campana Capitolii 26 - captivi Romani (captivi Urbis) 4,
37; v. Filippus Thomc Pappaçure, Francus Fusci de Berta, Grisottus Petti Grisotti, Iohannes Arçellatus, Iohannes Cellarius, Iohannes Talicnt(is), Iohanncs Udolini, Mathcus Pandulfi, Paulocius, Petrus Iohannis Carçulini, Petrus Iohannis de Tursa, Petrus Rabia, Petrus Rubeus
- cives v. Andrcas Civagruga, Iohannes Panecta, Nicolaus Soguactarius, Petrus Stephani de Rainerio
- consules Romanorum v. Matheus Rubeus, Pandulfus de Scbura
- populus: corda Romani populi 26; potentia [Romani] populi 26
- prefectus v. Petrus - viri nobiles v. Oddo Bobonis de
Iudice, Petrus Stephani de Rainerio
Urbsvetus ( = Orvieto) v. Cittadinus Bretami; potestas v. Robertus Gislerii
Urrigus Iohannis Ferenti 86 Ursulus [Centumcell.] 55 Ursus Leonis Vicani 71 usantia bona 14, 16 Uspinellus v. Hospinellus usura 80
116 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
usus: ad usum et proprietatem facere 65; v. lucrum
utilitas v. Ecclesia Romana uxor 65; futura uxor 65 uxor qd. domini Petri Guidonis La
tronis 68
Vagnaria, Vaniaria ( = Bagnaia) 18, 21
Valle (de), v . Iohannes Iannis de Valle
vallis v. Cavallaresca Valv(us) v. Angelus Valvi Vaniaria v. Vagnaria Vannes qd. Applanamontis ser, iud.
ordinarius et not., (vir Iitteratus) 69
Varcanantis (Varcannantis) Thome [Centumcell.] 55; v. anche Barcanant(is)
Vasr(us) v. Buccavov(e) Iohannis Vasti
Velglanoct(e) v. Nicolaus de Velgla-nocte (v. anche Vigilainnocte)
venditio, vendictio 57, 58 venditor 57 Ventura v. Vintura Venus v. Ranuccius de Veno Veriço Rochebrune [Centumcell.] 54 Verrutus v. Guido Verrutus Vertul(a) v. Iohannes Vertule Vespe, de Vespe v. Guittonus de Ve
spe, Simeon de Vespe Vesperde v. Otto de Sperde Vetralla ( = Vetralla) 18, 21, 4), 69;
arx castelli 43; arx et castellum 46; comites v. Guitto, Offreduccius; tenimentum de foris Vetralle 46
Vetrallenses 21, 46, 71 Vetulus v. Stefanus Bernardi Vetuli vexillum imperiale 14, 16 via vicana 73 vicana v. via Vicanell(um) v. Rainaldus Vicanelli Vicanus v. Ursus Leonis Vicani vicarius potestatis v. Firmum, Viter-
bium Vigilainnocte [Centumcell.] 54 (v. an
che Velglanocte) Villanus v. Iohannes Rainerii Villani
- de Galia 47 Vintura, Ventura - 88 - [Centumcell.] 55 - Malevolie [Centumcell.] 55 Violante [Centumcell.] 55 violatio: pacti violatio 29 vir lirteratus v. Angelus magistri Petri,
Bartholomeus Gottifredi, Bartholomeus Scangni Glovii. Benvenutus Robuli, Beriço can. S. Stefani, Bonus de Orco, Centius, Egidius Guitti, Heralfus de Amelia, Iacobus Angeli, Ianncs Bengnamini, Iohannes Arleisi, lohannes qd. magis tri Guastapanis, Iohannes Stefani, Leonardus, Lconardus de Montefiascone, Nicolaus presb., Petrus magister, Raynerius Petri Ianne Stefani, Ugo nep. domini Clarimbaldi, Vannes qd. Applanamontis
vir nobilis v. Johan es Cocci, Iosep fi I. domini Bramantis, Matheus Rubeus, Monaldus qd. Fortisguerrc, Oddo Bobonis de ludice, Petrus Stephani dc Rainerio, Rainerius Gattus, Ranuccius Iohannis Cocci; v. anche nobiles
vir peritus v. Iacobus Angeli , Iohannes Stefani
Vitale Iohannis Divitie [Centumcell.J 55
Viterbese v. lannis Viterbese Viterbienses 8, 32, 46, 60, 61 Viterbiurn, Biterbiurn 18, 42, 62, 69,
72, 75, 76, 77, 79, 82, 84, 88; v. Iohannes Guidecti de Viterbio, Laurentius Petri Gilioli de Viterbio
- advocatus comunis v. Amator - balivi artium 81 - balivus comunis v. Ildrivandinus
Burgundionis - camerarius comunis 50; v. ldibran
dinus, Iohannes Iohannis Ferenti; notarius eius v. Rollandus de Castello
- capitaneus populi et comunis v. Monaldus qd. Fortisguerre, Rainerius Gattus
- castrum S. Angeli 5 - castrum S. Laurentii (castrum Vi-
\
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO 117
terbiese) 25, 27, 29, 83; destructio sua 30; habitatores 83; homines 30; nobiles castri Viterbiensis 27 ; rebelles S. Laurentii 82
- cives v. Robertus Guilielmi Falco· nis, Tineosus
- civitas 5, 21, 22, 23, 31, 83 ; ci· vitas devotissima caput regionis et provincie 13; fiscus civitatis 84
- comune 4, 6 , 10, 11, 12, 16, 22, 29, 30, 37, 38, 39, 45, 48 , 50, 56, 63, 65, 67' 68, 70, 73, 81
- comunitas 7, 36, 39, 40, 42, 50, 51, 56, 57, 60, 61, 73, 78, 80, 81 , 85, 86, 87, 88; comunitatis fideius· sores 81; comunitatis inimicus 50
- consiliari i 27; consiliarii cohadunati 49
- consilium 4, 6, 12, 23, 26, 29, 30, 31, 32, 37, 38, 50; consilium coha· dunatum ad sonum campane 49; reformatio consilii 68
- consilium speciale 88 - consilium speciale ad sonum cam-
pane more solito congregatum 67 - consilium speciale et generale e er
XXXVI consiliariorum et balivorum artium 81
- consules 15, 40, 50, 51, 52, 75; v. Fortisguerra, Geiço, Guido Verruti, Henricus Finaguerre, Iacobus Ra· ouccii Candulfi, lohannes Ranerii Villani, ludas Machabei, Petruccius, Petrucius Grataliani, Rainerius Clarembaldi, Ranuccius de Veno
- consul et preceptor v. Petrus Poli - districtus 37 - domus domini Rainerii Iohannis Ti-
niosi 63 - ecclesiae v. S. Crucis, S. Marie No
ve, S. Petri de castro S. Angeli, S. Quirici, S. Silvestri, S. Viti, S. Xisti
- homines de Viterbio 4, 34, 37, 60 - iudex capitanei et comunis v. Heral-
fus de Amelia - iudices comunis (Viterbiensium, Vi·
terbienses) v. Amator, Bartholomeus, Bonus de Orco, Iacobus, Paulus
- iudex et ootarius Viterbicnsium v. Iohannes dc Casamala
- liber comunis 11, 14, 19
- militcs 15 - ootarius camerarii comunis v. Rol-
landus de Castello - notarii comunis v. Ccntius, Iohan·
nes, Leonardus de Montefiascone, Matheus impcrialis aule iud. ordinarius et not., Nicolaus s.p. Lateranensis not., Rainerius Caçoppi, Tra· smundus
- palatium comunis 48 - palatium domini Nicolai Frederici
18, 44, 63, 69, 77, 79 - palarium heredum lohannis Tiniosi
88 - Palatium Petri Nicolai 49, 51 - platea v. S. Angeli - populus (populus civitatis, populus
Vitcrbicnsis) 15, 23, 26, 27, 31 , 45, 46, 64, 65, 70, 71, 82, 83
- potestaria: guillardonc pro potesta· ria Vitcrbii 85
- potestas 6, 10, 12, 23, 24, 26, 27, 29, 30, 31, 32, 37, 38, 50, 61, 62; v. Albiçus de filiis Ubaldini de Mu· sccllo, Bovo de Odone Bovonis, Fa· ber, Guillclmus de Folliano, Iacobus de Ponte, lacobus de Rota, Ildebrandinus, Laçar, Matheus Rubeus, Pandulfus de Scbura, Raine· rius Pcponis
- rector v. Guido Verruti - sc.riptor comunitatis Vitcrbii v. lo-
sep - sindicus comunis (comunitatis) 6,
10, 68; v. Angelus magistri Petri, Boniaones, Fortcguerra de Gallico, Iacoppus, llarius Narescus, lohanocs Iaonis de Valle, Machabeus, Matheus Lucarelli, Morucllus, Nicolaus Berlingerii, Ranuccius Poli, Ugocio
- unive.rsitas 75, 76, 80 - urbs 13 - vicarius potestatis v. Bonguadagnus
iud., Paulus, Romanus iud. Viterbulus v. Leo Viterbuli Vitorclanum ( = Vitorchiano) 18, 21 Vivacius [Centumcell.] 54 Voccampulla v. Nicolaus Voccampulle Volricus de Gudenburg 16 voluntas: ad voluntatem consulum 50;
118 INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO
ad voluntatem consulum vel potestatis 50; comuni voluntate 73; de licentia et voi unta te potestatis 67; de voluntate specialis consiJii 49; de voluntate et consensu consilii specialis 88
Vrandus v. Nucius de Vrando Vriternbah (de) v. Diapoldus de Vri
tembah
Vruettis: petra de Vruettis 73
ymago 13; ymago imperialis 18 Ytalia: Ytalie legatus v. Christianus
Magontine sedis archiepiscopus
çicçis (de) v. Petrus de çicçis çozus v. Benencasa çozi
INDICE GENERALE
INTRODUZIONE .
1. Margheritella
2. La tradizione dei documenti trascritti su Marghe-rite/la
3. Criteri di edizione .
4. Repertorio cronologico dei documenti
ABBREVIAZIONI .
OPERE CITA TE .
MARGHERITELLA
INDICE DEI NOMI DI PERSONA E DI LUOGO E DELLE
COSE NOTEVOLI .
p. VII
» VII
)) xv
)) XXIX
)) XXXI
» XXXIX
» XLI
» 1
» 89
Finito di stampare nel maggio 1997
dallo Stabilimento Tipografico «Pliniana» Viale F. Nardi, 12
Selci-Lama - Perugia