m. stavropoulou-gatsi/r. jung/m. mehofer, grab eines \"mykenischen\" kriegers in kouvaras...

$: M. Stavropoulou-Gatsi/R. Jung/M. Mehofer, Grab eines \"mykenischen\" Kriegers in Kouvaras in Aitolo-Akarnanien: erste Ergebnisse/ Τάφος «Μυκηναίου» πολεμιστή$

Ο τόμος αυτός αφιερώνεταιστο Νέστoρα της Κυπριακής Αρχαιολογίας καθηγητή Βάσο Καραγιώργη

This volume is dedicated toProfessor Vassos Karageorghis, Nestor of Cypriot Archaeology

ISBN 978-960-7143-40-2

Copyright © 2012

Καθηγητής Ν. Χρ. Σταμπολίδης

Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ειδικός Λογαριασμός

Ηράκλειο

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣΤμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας

UNIVERSITY OF CRETEDepartment of History & Archaeology

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΑρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών

Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Κρητολογικών Σπουδών

MINISTRY OF CULTUREArchaeological Institute of Aegean Studies

Archaeological Institute of Cretological Studies

ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑMEDITERRANEAN ARCHAEOLOGICAL SOCIETY

Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ - C O N T R I B U T O R S

Σημειώνεται ότι κάθε συγγραφέας ήταν υπεύθυνος για τις διορθώσεις του άρθρου του.It is noted that each writer was responsible for the corrections of his/her paper.

Nicoletta Antognelli Michel Doctoral candidate (PhD) at the University of Freiburg i. Bernau-Menzen-schwanderstr. 16. D - 79837 St. Blasien. [email protected]

Dr. Andrea Babbi Alexander von Humboldt Post-Doc. Ruprecht-Karls-Universität Heidelberg Zentrum für Altertumswissenschaften Institut für Ur- und Frühgeschichte und Vorderasiatische Archäologie Marstallhof 4. D-69117 Heidelberg Deutschland [email protected]

Μαρία Ι. ΒαϊοπούλουΑρχαιολόγος. ΛΔ΄ ΕΠΚΑ [email protected]

Sabine BeckmannUniversity of Crete. Vigla Panagia Lakonia. 72100 Agios Nikolaos. [email protected]

Dr. Giorgos Bourogiannis Postdoctoral Research Fellow. Medel-havsmuseet, Fredsgatan 2. Box 16008, 103 21 Stockholm. [email protected]

Δρ. Στέφανος Γιματζίδης Ακαδημία των Επιστημών της Αυστρίας. Βιέννη [email protected]

Δρ. Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη Αρχαιολόγος. ΚΓ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Kλασικών Aρχαιοτήτων. Ξανθουδίδου και Χατζηδάκη 71202, Ηράκλειο. [email protected]

Ελένη Γούλα Γ. Υποψήφια Διδάκτωρ Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης. Πεσόντων Μαχητών 23, Αγ. Γεώργιος Βοιωτίας, 32007 [email protected]

Dr. Florentia FragkopoulouΜεταξάτα 28100. Κεφαλονιά [email protected]

Dr. Kostas Georgakopoulos Archaeologist. 23d Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Xanthoudidou and Chatzidaki 71202, Heraklion. [email protected]

Professor Antoine HermaryUniversité d’Aix-Marseille I. Centre Camille Jullian. [email protected]

Dr. Reinhard JungFachbereich Altertumswissenschaften. Universität Salzburg. Residenzplatz 1 / II. A-5010 Salzburg [email protected]

Dr. Athanasia KantaDirector of the 23d Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities. Xanthoudidou and Chatzidaki 71202, Heraklion. [email protected]

Professor Vassos [email protected]

Professor Litsa Kontorli-Papadopoulou Associate professor of Prehistoric Archaeology. University of Ioannina Themistokleous 69, Ν.Psychiko, 154 51 Athens [email protected]

Dr. Konstantinos Kopanias Lecturer in Prehistoric Archaeology. University of Athens. Department of History and Archaeology - University Campus. GR 157 84 Athens - Greece [email protected]

Dr. Antonios KotsonasAmsterdam Archaeological Centre University of Amsterdam. Turfdraag-sterpad 9, 1012 XT. Amsterdam. The Netherlands [email protected]

Professor Panagiotis Kousoulis Ass. Professor of Egyptology. Depart-ment of Mediterranean Studies. Univer-sity of the Aegean. Rhodes, Greece. [email protected]

Δρ. Ευθύμιος Λαζόγκας Διδάσκων Αρχαίας Τέχνης (ΑΣΚΤ) Επτανήσου 33, 11257 Αθήνα. [email protected]

Νίκος ΛεβεντάκηςΑρχιτέκτων. lebentakis_nikos@yahoo

Professor J. Alexander MacGillivray Palaikastro Excavations. British School at Athens. [email protected]

Dr. Çiğdem ManerKoc University. Department of Archae-ology and History of Art. Rumeli Feneri 34450 Sariyer. Istanbul Turkey [email protected]

Dr. Isabelle MartelliPhD. University IULM Milan-Paris IV SorbonneItalia [email protected]

Dr. Mathias Mehofer Archaeometallurgy. VIAS - Vienna Insti-tute for Archaeological Science. Franz Klein-Gasse 1. A-1190 Wien [email protected]

Δρ. Ανδρονίκη ΟικονομάκηΔρ Κλασικής Φιλολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Θεοδοσίου Διακόνου 10, 71305, Ηράκλειο Κρήτης [email protected]

Χριστίνα Παπαδάκη. Υποψήφια Διδάκτωρ Προϊστορικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών. [email protected]

Professor Thanassis Papadopoulos Emeritus professor of Prehistoric Archaeology. University of Ioannina Themistokleous 69, Ν.Psychiko, 154 51 Athens [email protected]

Dr. Laura-Concetta RizzottoAntikensammlung Staatliche Museen zu Berlin. Bodestr. 1-3 D- 10178 [email protected]/[email protected]

Φανή Κ. ΣέρογλουΑρχαιολόγος. Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αιγαιακών Σπουδών. Πλ.Μ.Αλεξάνδρου Παλαιά Πόλη - 85 100 Ρόδος. [email protected]

Μαρία Σταυροπούλου ΓάτσηTέως Προϊσταμένη της ΛΣΤ’ ΕΠΚΑ. Αγίου Αθανασίου 4 GR - 302 00. Μεσολόγγι.

Δρ. Κωνσταντούλα Χαβέλα Αρχαιολόγος. ΛΣΤ’ ΕΠΚΑ. Μεσολόγγι. [email protected]

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α - C O N T E N T SΝ. Χρ. Σταμπολίδης Εισαγωγικό σημείωμα 8

N. Chr. Stampolidis Introductory note 9

Αγγελική Γιαννικουρή Χαιρετισμοί και ευχαριστίες. 10

Angeliki Giannikouri Greetings and Compliments 11

Συντομογραφίες - Abbreviations 12

Ο Άνω Κόσμος - The Earthly World

Vassos Karageorghis Notes on Music and Dance in Cyprus: The Archaeological Record, from the Late Bronze Age to the Cypro-Archaic Period. 15Sabine Beckmann Resin αnd Ritual Purification: Terebinth ιn Eastern Mediterranean Bronze Age Cult 27Nicoletta Antognelli Michel Palms And Papyruses in the Late Minoan/Helladic III: The Exotic World, the Fantastic World and the Afterworld 41Çiğdem Maner A Comparative Study of Hittite and Mycenaean Fortification Architecture 53Giorgos Bourogiannis Rhodes, Cos and the White Painted Ware of Cyprus: Introduction to Contacts in the Early Iron Age 65Στέφανος Γιματζίδης Η Διακίνηση της Ελληνικής Κεραμικής και οι Ιδεολογικές Διαστάσεις της στη Μεσόγειο της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου 83Οικονομάκη Ανδρονίκη Το Ταξίδι του Αλφαβήτου. Κρήτη: Σταθμός ή Αφετηρία; 93Florentia Fragkopoulou Lakonia and Samos during the Early Iron Age: a Revised Look at the Messenian War Dates 101

Ο Υπεράνω Κόσμος - The Celestial World

Kostas Georgakopoulos A Note on a Hittite Bull-Leaping Scene and its Minoan Perspectives 111J. Alexander MacGillivray The Minoan Double Axe Goddess and Her Astral Realm 115Panagiotis Kousoulis Egyptian vs. Otherness and the Issue of Acculturation in the Egyptian Demonic Discourse of the Late Bronze Age 127Efthymios Lazongas Gates and Pillars of Heaven. The Architectural Structure of Cosmos in Greek, Egyptian and Near Eastern Tradition and Art 139Μαρία Ι. Βαϊοπούλου Η λατρεία της Ιτωνίας Αθηνάς στην Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα, μέσα από τα Ιερά της, τα Γραπτά Κείμενα και τους Μύθους 153Γούλα Γ. Ελένη Mυστηριακές Λατρείες και Διαβατήριες Τελετές στον Χώρο του Aιγαίου: η Περίπτωση των Kαβιρίων 161

Antonios Kotsonas Three Early, Limestone Sculptures from Gortyn and their Mediterranean Profile 177

8 ATHANASIA

Ο Κάτω Κόσμος - The Underworld

Konstantinos Kopanias Paradise Lost. The Image of the Netherworld in the Near East 191

Νίκος Λεβεντάκης Από τον Ονειρικό Ίσκιο στην Απεικόνιση του Προσώπου 203

Athanasia Kanta A Minoan Version of the Djed Pillar and Other Borrowed Ideas About the Afterlife in the Cretan Late Bronze Age 229

Thanasis Papadopoulos - Litsa Kontorli-Papadopoulou Power, Troubles αnd Death in Late Bronze Age Aegean αnd Cyprus: the Evidence of Warrior-Graves and Painting 237

Μαρία Σταυροπούλου Γάτση - Reinhard Jung - Mathias Mehofer Τάφος «Μυκηναίου» Πολεμιστή στον Κουβαρά Αιτωλοακαρνανίας. Πρώτη Παρουσίαση 247

Laura-Concetta Rizzotto Spätbronzezeitliche und Früheisenzeitliche Steinerne Sarkophage auf Kreta und auf Zypern 265

Φανή Κ. Σέρογλου Προσδιορίζοντας τη Ζωή από τον Θάνατο. Διαπολιτισμικές Ανταλλαγές στη Μεσόγειο κατά την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου 275

Andrea Babbi Έλα, Ύπνε, και Πάρε το...Clay Human Figurines from Early Iron Age Italian Children’s Tombs and the Aegean Evidence 285

Κωνσταντούλα Χαβέλα Τα Ταφικά Έθιμα ως Δείκτης Διακοινοτικών και Διαπολιτισμικών Επαφών στο Χώρο της Κεντρικής Μακεδονίας κατά την Εποχή του Σιδήρου 305

Isabelle Martelli Women Go Further: Understanding the Handmade Globular Pyxis from Protogeometric Greece to Southern Italy 321

Χριστίνα Παπαδάκη - Καλλιόπη Εμμ. Γκαλανάκη Τό δένδρον ἴσα τῷ θεῷ σέβειν. Μία ΥΓ; – ΠρΑν Απεικόνιση “Δέντρου της Ζωής” από τα Αϊτάνια Πεδιάδος 335

Antoine Hermary The Cypriot Kourotrophoi : Remarks on the ‘Mother with Child’ Theme 341

9ATHANASIA

I N T R O D U C T O R Y N O T E

An arduous effort which we made in 1997 had two aspects: first a series of international conferences and symposia and second extensive archaeological exhibitions, both focusing on the relations developed between the peoples of the Mediterranean during the Late Bronze Age and Early Iron Age. The present International Archaeological Conference entitled “Immortality; The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age” is included among them.

The Athanasia conference was preceded by: 1. The International Conference “Eastern Mediterranean; Cyprus – Dodecanese – Crete, 16th-6th c. BC, 1997” Proceedings of which were published in English in 1998. 2. The International Conference “PLOES - Sea Routes; Interconnections in the Mediterranean, 16th - 6th c. BC “in 2002, whose Proceedings were published in English in 2003.

In the interval from 1997 to 2003 the following great archaeological exhibitions with the same name as the above conferences took place. The first exhibition was in Heraklion, Crete in 1998. This exhibition was taken to Italy, to the Musei Capitolini of Rome in 2001, with the title “Sulle Rotte di Omero”. The second exhibition, “Ploes”, took place at the Museum of Cycladic Art in Athens in 2003. At the same time as the exhibitions detailed catalogues pertaining to them in Greek and English (1998), Italian (2001) and in Greek and English (2003) respectively, were published.

Parallel to this overall investigation, a series of symposia on more specific topics began. Their aim was to cover gaps in various sectors of our knowledge. Thus, the International Symposium “Cremation in the Bronze Age and Early Iron Age” was held in 1999 and its proceedings were published 2001; also, “The Aegean in the Early Iron Age” took place in 2002 and its proceedings were released in 2004.

In conclusion, the continuous effort to understand the relations of peoples, groups or individuals in the Ancient Mediterranean in an ideological frame, is focusing now on issues related to the Earthly, the Celestial and the Underworld aspects of culture. This focus, through discussion and papers hopefully will produce new knowledge and conclusions which will help move research one step further.

Unfortunately, various problems concerning the collection of the papers, their corrections and other external causes, delayed the printing of the proceedings of this conference, three years after its realization. This is an unusual occurance for us in all our previous editions. We apologize for this and we hope that it will not be repeated in our future efforts.

Warmest thanks are once again due to the Ministries of Culture and of Merchant Marine, Aegean and Island Policy, not only for their financial but also their moral support. The University of Crete is always willing to support similar initiatives and for this we offer our thanks. We are also grateful to the Institute of Aegean Archaeological Studies and its Director Angeliki Giannikouri and to the Institute of Cretological Studies and its former director Dr. Athanasia Kanta (former Head of the Archaeological Museum of Heraklion and now Director of the 23rd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) and to the staff of both Institutes. Special thanks are due to archaeologists Alexia Speliotopoulou and Danai Kontopodi for their efforts towards the organization of the Conference. The difficult task of producing this volume of the Proceedings was taken over by Athanasia Kanta and by Danai Kontopodi who was responsible for the layout, organization and graphics design. Finally, sincere thanks are offered to the Mediterranean Archaeological Society, which through the selfless work of its members has become a major sponsor of this volume.

Nicholas Chr. Stampolidis

11ATHANASIA

G R E E T I N G S A N D C O M P L I M E N T S

It was a great pleasure and honour for me to welcome the delegates to the International Archaeological Conference “Immortality: The Earthly, the Celestial and the Underworld in the Mediterranean from the Late Bronze and the Early Iron Age.”

The Institute of Aegean Studies has always worked constructively with the Ephorates of the Dodecanese and with universities, research centres and other organizations. Among them were the Technical University of Bari, the Universities of Molise and Palermo, the University of Crete, the National Technical University of Athens, the Institute of Historical Research: Department of Greek and Roman Antiquity, the Democritus Institute and others. The present conference, organized with the productive cooperation between the Archaeological Institute of Aegean Studies, the University of Crete and the Archaeological Institute of Cretological Studies, falls in this context.

Our cooperation with the University of Crete is an old, successful recipe, which dates from 2001. With my dear friend Nicolas Chr. Stampolidis we have organized four conferences, the Proceedings of which have been published.

However, I am delighted, for the launch of collaboration with the Institute of Cretological Studies, which hopefully will not be limited only in terms of conferences and research activities. Let this be the beginning of activation and cooperation among the institutes of the Ministry of Culture on common goals, in order to develop into an active research area of the Ministry.

The conference was organized with the financial support of the Ministry of Culture, the Ministry of Mercantile Marine, Aegean and Island Policy and the University of Crete. Our gratitude is expressed to the Ministries and rector authorities. It would be remiss not to mention the important facilitation of our efforts by the officers of the Department of Culture - Ministry of Mercantile Marine, Aegean and Island Policy. I refer in particular to Mrs Magda Alvanou, who always finds a way to support our efforts.

My heartfelt thanks are due to the Mayor of Rhodes Mr. Hatzis Hatziefthimiou who demonstrated once again his sensitivity and interest for the cultural matters of our region, which for him are a top priority.

Thanks are also due to the KAIR company and Mr Pontikakis, owner of Pane Di Capo for their support.

I would like to express my thanks to Nicholas Stampolidis and Athanasia Kanta, as well as to the people who helped and contributed to the success of this conference. These include the staff of the Archaeological Institute of Aegean Studies and especially Anna Karavokyrou and Fani Seroglou. Also, many thanks are due to Danae Kontopodi and Alexia Spiliotopoulou, archaeologists of the Archaeological Museum of Heraklion.

Finally, we owe many thanks to the Ephors Mrs. Melina Philemonos and Eleni Papavasiliou, as well as to the colleagues of the 22nd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and of the 4rth Ephorate of Byzantine Antiquities, who guided us to museums, archaeological sites and monuments of the city of Rhodes.

Angeliki Giannikouri

13ATHANASIA

Μαρία Σταυροπούλου-Γάτση, Reinhard Jung, Mathias Mehofer

Τάφος «Μυκηναίου» Πολεμιστή στον Κουβαρά Αιτωλοακαρνανίας

Πρώτη Παρουσίαση

ABSTRACT

The recently found cist tomb of Kouvarás with its extremly wealthy grave goods demonstrates very impressively the “international” contacts of Acarnania during Submycenaean / Early Protogeometric times. The weapons, especially a Naue II sword of Allerona type with gold wire decoration at the grip and a Mycenaean-type sword with ivory hilt plates, two bronze greaves, a bimetallic knife with ivory hilt plate, a golden kylix and a bronze cauldron reveal the high social status of the buried man. The results of an analytical project (EDXRF and lead isotope analyses) indicate that the Allerona sword and the bimetallic knife may be interpreted as imports to Acarnania, while the other bronze objects were made of Cypriot copper. The results do not only show that copper was still imported from Cyprus during the 11th century BCE, but also that people in northwestern Greece maintained intense contacts to Final Bronze Age southern Italy.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η πρόσφατη ανακάλυψη ενός εξαιρετικά πλούσιου κιβωτιόσχημου τάφου στον Κουβαρά Αιτωλοακαρνανίας καταδεικνύει τις «διεθνείς» σχέσεις της Ακαρνανίας κατά την Υπομυκηναϊκή/Πρώιμη Πρωτογεωμετρική περίοδο. Ο οπλισμός του νεκρού, και ειδικά ένα ξίφος Naue II τύπου Allerona με χρυσή συρμάτινη διακόσμηση στη λαβή, και ένα μυκηναϊκού τύπου ξίφος με ελεφαντοστέινη επένδυση λαβής, ζεύγος χάλκινων κνημίδων, ένα διμεταλλικό μαχαίρι με επένδυση της λαβής από ελεφαντοστό, καθώς επίσης μια χρυσή κύλικα και ένας χάλκινος τριποδικός λέβητας, μαρτυρούν την υψηλή κοινωνική του θέση.Τα αποτελέσματα των αναλύσεων (EDXRF και ανάλυση ισοτόπων του μολύβδου) δείχνουν ότι το ξίφος τύπου Allerona και το διμεταλλικό μαχαίρι πιθανότατα εισήχθησαν στην Ακαρνανία, ενώ τα υπόλοιπα χάλκινα αντικείμενα κατασκευάστηκαν με κυπριακό χαλκό. Τα αποτελέσματα αυτά αποδεικνύουν ότι η εισαγωγή χαλκού από την Κύπρο συνεχίζεται και κατά τον 11ο αι., ενώ επιβεβαιώνουν και τις σχέσεις των κατοίκων της ΒΔ Ελλάδας με τη νότια Ιταλία της Τελικής Εποχής του Χαλκού.

249ATHANASIA

Περί τα 5 χλμ. βόρεια της αρχαίας ακαρνανικής πρωτεύουσας Στράτου, σε μια εύφορη και στρατηγικής σημασίας περιοχή, πάνω σε χερσαίο πέρασμα που οδηγεί από την ενδοχώρα της Ακαρνανίας στον Αμβρακικό κόλπο και την Ήπειρο, εντοπίστηκε το έτος 2006 ο τάφος του «Μυκηναίου» πολεμιστή σε σωστική ανασκαφή της ΛΣΤ΄ Εφορείας Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων1 (Εικ. 1). Ο τάφος δεν συνιστά μεμονωμένο εύρημα, καθώς περί τα 150 μ. βορειότερα είχαν εντοπιστεί μερικοί ακόμη τάφοι της Υπομυκηναϊκής φάσης, μπορούμε λοιπόν να υποθέσουμε την ύπαρξη κάποιου οικισμού ή εγκατάστασης για τη δημιουργία του οποίου, εξάλλου, προσφέρεται η θέση. Ο τάφος (αριθ. 1) ήταν κιβωτιόσχημος εσωτερικών διαστάσεων 1,50 x 0,60 μ. Τοιχώματα, κάλυψη και πυθμένας αποτελούνταν από σχεδόν ακατέργαστες ασβεστολιθικές πλάκες. Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος σε συνεσταλμένη στάση, με το κεφάλι προς Α, ενώ τα οστά του ήταν αποσαθρωμένα. Τον συνόδευαν τέσσερα (4) πήλινα αγγεία και μερικά ακόμη πολύτιμα ή σπάνια αντικείμενα (Εικ. 2): χρυσή κύλικα, χάλκινος τριποδικός λέβητας, επιθετικός και αμυντικός οπλισμός, που περιελάμβανε δύο ξίφη, ένα διμεταλλικό μαχαίρι, μία αιχμή δόρατος, ένα βέλος και ζεύγος κνημίδων2. Τα αντικείμενα ήταν τρόπον τινά «τακτοποιημένα» σε ομάδες : ο οπλισμός του νεκρού ήταν τοποθετημένος στο αριστερό πλευρό του, με εξαίρεση την αιχμή δόρατος που βρισκόταν στα δεξιά της κεφαλής. Στο ύψος του αριστερού στήθους βρισκόταν η χρυσή κύλικα και στην κάτω αριστερή γωνία ο λέβητας. Τα τρία κλειστά αγγεία είχαν τοποθετηθεί γύρω από την κάτω και το ανοικτό στην άνω δεξιά γωνία του τάφου αντίστοιχα.

Η χρονολόγηση του τάφου, όπως θα δούμε στη συνέχεια εξετάζοντας τα ευρήματά του, παρουσιάζει ορισμένα προβλήματα3. Καταρχήν, σε αντίθεση με τα περισσότερα μεταλλικά αντικείμενα, η κεραμική είναι εμφανώς χαμηλής ποιότητας. Ο ψημένος πηλός είναι πολύ μαλακός και η επιφάνεια των αγγείων με τη γραπτή διακόσμηση έχει απολεπιστεί στο μεγαλύτερο μέρος της. Επιπλέον για την περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας δεν διαθέτουμε ακόμη μια λεπτομερή διαίρεση σε φάσεις της τοπικής κεραμικής του τέλους της Εποχής του Χαλκού και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου4.

Πήλινα αγγεία1) Μεγάλος αμφορέας με αγκύλες λαβές στην κοιλιά και πλαστικές αποφύσεις στη βάση του λαιμού (Εικ. 3a). Το σώμα του είναι ωοειδές με στενή βάση, κοντό λαιμό και έξω νεύον χείλος (αρ. ευρ. Μ. 2744, ύψ. 33,5 εκ., διάμ. β. 12,8 εκ.). Το σχήμα του βρίσκει αχαϊκά παράλληλα στην ΥΕ ΙΙΙ Γ Nεότερη, τα οποία όμως έχουν την μέγιστη διάμετρο ψηλότερα προς τον ώμο5. Διακοσμείται με οριζόντιο ζικ-ζακ ανάμεσα σε ταινίες που καταλαμβάνουν το λαιμό και τον ώμο. Το μοτίβο αυτό έχει παράλληλα σε όστρακα κλειστών αγγείων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου καθώς και σε δύο υπομυκηναϊκές κύλικες από το χώρο του Πελοπίου στο ιερό της Ολυμπίας6. Ένα καλό παράλληλο για το σχήμα και το διακοσμητικό μοτίβο του αμφορέα από τον Κουβαρά προέρχεται από το νεκροταφείο της Σταμνάς στη Αιτωλία7. Μια ακόμη διακοσμητική ζώνη θα πρέπει να υπήρχε μεταξύ των λαβών, πλην όμως η απολεπισμένη επιφάνεια του αγγείου σε αυτό το σημείο δεν μας επιτρέπει να διαπιστώσουμε τη μορφή της.

2) Σκυφοειδής κρατήρας με κάθετες λαβές (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 2745, ύψ. 19,9 εκ., διάμ. χ. 24,5 εκ., διάμ. β. 10,2 εκ.). Πρόκειται για δυτικοελλαδικό τύπο, δείγματα του οποίου απαντούν στην Κεφαλονιά και την Ιθάκη8. Ο εξεταζόμενος ωστόσο, έχει πιο χαμηλή βάση και είναι γενικά πιο κοντόχοντρος. Η διακόσμηση του δεν σώζεται καλά. Στο κάτω μέρος της κοιλιάς και στο χείλος φέρει οριζόντιες ταινίες. Πολύ προσεκτική εξέταση της διακοσμητικής ζώνης στο ύψος των λαβών έδειξε ότι τα μοτίβα της είναι σπείρες (και όχι ομόκεντροι κύκλοι) με κρόσσια (Εικ. 3b). Στην Αχαΐα το μοτίβο αυτό μαρτυρείται ήδη στην ΥΕ ΙΙΙΓ

1 Η σωστική ανασκαφή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Ιονία Οδός. Ευρεία Παράκαμψη Αγρινίου/ Τμήμα Αγγελόκαστρο-Κουβαράς». Την ανασκαφή επέβλεψε η αρχαιολόγος Ευαγγελία Σκεντέρη. Προκαταρκτική έκθεση της ανασκαφής παρουσιάστηκε στο 3ο Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας, 2006–2008. Από τους προϊστορικούς στους νεώτερους χρόνους, Βόλος, 12–14 Μαρτίου 2009, Μ. Σταυροπούλου-Γάτση, Το έργο της ΛΣΤ΄ Ε.Π.Κ.Α. στο Νομό Αιτωλοακαρνανίας κατά τα έτη 2004-2008 (υπό έκδοση), καθώς επίσης στο Συνέδριο Akarnanien. Interdisziplinäre Regionalstudien im Westen Griechenlands, Darmstadt, 2–3 Oktober 2009, Μ. Σταυροπούλου-Γάτση, Νεώτερα μυκηναϊκά δεδομένα Ακαρνανίας και Λευκάδας (υπό έκδοση).2 Η συντήρηση των πήλινων αγγείων οφείλεται στον Γιάννη Λιάπη. Τα χάλκινα αντικείμενα συντηρήθηκαν στα εργαστήρια της ΣΤ΄ ΕΠΚΑ από τον εμπειρότατο συντηρητή Λεωνίδα Παυλάτο, ενώ βοήθησαν ο Γιάννης Λιάπης και η Ουρανία Παυλάτου. Τα σχέδια του τάφου και των αντικειμένων οφείλονται στον Γιώργο Ράλλη. 3 Θα θελάμε να ευχαριστήσουμε θερμά τους Στέφανο Γιματζίδη, Λάζαρο Κολώνα, Ιωάννη Μόσχο, Florian Ruppenstein, Γιούλικα Χριστακοπούλου-Σωμάκου και Ernst Pernicka για πολύτιμες συζητήσεις και υποδείξεις.4 Πρβ. Eder 2006a, 195 κ.ε.· Eder 2009, 134–136. Αυτή η κατάσταση θα αλλάξει με τη δημοσίευση της διατριβής της Γιούλικας Χριστακοπούλου-Σωμάκου με αντικείμενο έναν μεγάλο αριθμό τάφων της ΠΕΣ από τη Σταμνά.5 Mountjoy 1999, 430–432 εικ. 152,102. 104.6 Eder 2006a, 147–150. 185. 215 κ. ε. 241 πίν. 52,5.6 · 70,313–316· Eder 2009, 137 κ. ε. 146 εικ. 3,1. Δεν προέρχονται από κλειστά σύνολα. Ωστόσο, το γεγονός, ότι κεραμική των μεσαίων και τελικών φάσεων της ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου απουσιάζει από το ιερό, αποτελεί ένδειξη για μια χρονολόγηση των παραπάνω ευρημάτων στην ΠΕΧ (Eder 2006a, 191 κ. ε.).7 Χριστακοπούλου-Σωμάκου: τάφος Τ 227, με μια μόνο ταφή, η οποία έχει ως μοναδικό κτέρισμα τον παραπάνω αμφορέα. Ο αμφορέας χρονολογείται από την ανασκαφέα στην Υπομυκηναϊκή.8 Πρβ. τον κρατηρίσκο A1426 από τα Μεταξάτα της Κεφαλονιάς της Υστεροελλαδικής ΙΙΙΓ Ύστερης, Souyoudzoglou-Haywood 1999, 70 πίν. 12.

ΜΑΡΙΑ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ-ΓΑΤΣΗ, REINHARD JUNG, MATHIAS MEHOFER

250 ATHANASIA

Εικ. 1. Χάρτης του νομού Αιτωλοακαρνανίας με τη θέση του Κουβαρά. Map of the Aetoloacarnania prefecture with the site of Kouvarás.

Εικ. 2. Κάτοψη του κιβωτιόσχημου τάφου 1 του Κουβαρά με αναπαράσταση των κτερισμάτων, όπως αυτά είχαν αποτεθεί (σχέδιo Γ. Ράλλης). Plan of cist tomb 1 at Kouvarás with reconstructed grave gifts in their original position (drawing G. Rállis)

ΤΑΦΟΣ “ΜΥΚΗΝΑΙΟΥ” ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ ΣΤΟΝ ΚΟΥΒΑΡΑ ΑΙΤωΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ

251ATHANASIA

Εικ. 3. a. Αμφορέας και b. κρατήρας από τον τάφο του Κουβαρά (σχέδια Γ. Ράλλης και R. Jung). a. belly-handled amphora and b. krater from the tomb of Kouvarás (drawings G. Rállis and R. Jung)

Ύστερη και Υπομυκηναϊκή φάση και συνέχισε να χρησιμοποιείται ακόμη και στην Πρώιμη ΠΓ9. Ένας κρατήρας από το Πελόπιο της Ολυμπίας παρουσιάζει μια μεταγενέστερη εξέλιξη του μοτίβου, όπου πρωτογεωμετρικοί ομόκεντροι κύκλοι φτιαγμένοι με διαβήτη έχουν πλέον αντικαταστήσει τις σπείρες10.

3) μικρός δίωτος αμφορέας με αγκύλες λαβές και γωνιώδες περίγραμμα (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 2746, διάμ. χ. 11 εκ., σωζ. ύψος 18,2 εκ.). Ελλιπής ως προς το κάτω μέρος της κοιλίας και τη βάση. Παράλληλά του ως προς το σχήμα βρίσκουμε στην Αχαΐα και ειδικότερα στα νεκροταφεία της Βούντενης και των Πορτών, χρονολογούμενα στη μεταβατική περίοδο από την ΥΕ ΙΙΙ Γ Ύστερη προς την Υπομυκηναϊκή περίοδο11.

4) Πρόχους με κοντόχοντρο σώμα, χαμηλό λαιμό και σχοινοειδή λαβή. Ελλιπές ως προς το κάτω τμήμα της. Στην κοιλιά φέρει δύο σειρές από αβαθείς εγχαράξεις (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 2747. Σωζ. ύψ.: 18,9 εκ., διάμ. χ. 11,2 εκ.). Ελάχιστα ίχνη βαφής κατά τόπους (πιθανόν να ήταν ολόβαφη). Ίσως πρόκειται για το νεότερο εύρημα του συνόλου. Ο τύπος του αγγείου αυτού απαντά συχνά κατά την ΠΓ ιδίως περίοδο στη Δυτική Ελλάδα (Αιτωλία12, Ιόνια Νησιά) και την Ηλεία.

Μεταλλικά σκεύηΗ χρυσή κύλικα (αρ. καταλόγου μικροευρημάτων Μουσείου Αγρινίου 1547. Ύψ. 13–16 εκ. Εικ. 4). Είναι σφυρήλατη, κατασκευασμένη από δύο τμήματα που ενώνονται με «ραφή». Έχει ραδινό σώμα, υπερυψωμένες λαβές με εγχάρακτη διακόσμηση από τις οποίες σώζεται μόνο η μία, που προσηλώνεται με δύο αμφικέφαλα καρφιά στο χείλος και ένα πιο κάτω. Το σχήμα της έχει παράλληλα σε πήλινες γραπτές κύλικες της ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου, αλλά και σε άβαφες της ΥΕ ΙΙΙΒ13. Σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, τέτοιας ποιότητας αντικείμενα από πολύτιμο μέταλλο δεν παράγονταν πια κατά την μετανακτορική εποχή14 και έτσι δεν πρέπει να είναι τυχαίο, ότι ως σήμερα δεν είναι γνωστό κανένα χρυσό αγγείο από τον 12ο ή τον 11ο αι. π. Χ. Από

9 Moschos 2009a, 256. 258–263. 279 εικ. 11· 288 εικ. 40,b· Κολώνας υπό έκδοση (Βούντενη, τάφος 5: αριθ. ΑΕΒ 292, Τ 5/1): Φάσεις 6a και 6b του Μόσχου, από τις οποίες η 6b φτάνει μέχρι την Πρώιμη ΠΓ (Moschos 2009a, 238 πίν. 1). 10 Eder 2006a, 179–181. 238 πίν. 67.11 Moschos 2009a, 256. 258. 279 εικ. 11 και 12. 12 Αντίστοιχα παραδείγματα έχουμε από το νεκροταφείο της Σταμνάς στην Αιτωλία, όπως μας πληροφόρησε η συνάδελφος Γ. Χριστακοπούλου.13 Μυκήνες, ΥΕ ΙΙΙΒ Μέση: Mountjoy 1976, 100 κ. ε. εικ. 13. Μυκήνες, ΥΕ ΙΙΙΒ Τελική (;): Mylonas Shear 1987, 75 πίν. 17,20· εικ. 9,19. Μιδέα, ΥΕ ΙΙΙΒ Τελική: Demakopoulou et al. 2000–2001, 40. 43 εικ. 19.14 Deger-Jalkotzy 2008, 399 κ. ε.


252 ATHANASIA

αυτά συμπεραίνουμε, ότι πρόκειται για ένα προϊόν της ύστερης ανακτορικής περιόδου15.

Ο τριποδικός λέβητας (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1554. Ύψ. 27,0 εκ., διάμ. χ. 35,3 εκ. βάθος λέβητα 17,0 εκ.), συγκολλημένος και συμπληρωμένος (Εικ. 5). Φέρει πολλαπλές επιδιορθώσεις, στοιχείο που φανερώνει συχνή ή μακροχρόνια χρήση του, ακόμη και λίγο πριν τοποθετηθεί στον τάφο, αφού εξωτερικά διατηρούσε ίχνη καπνιάς16. Είναι ημισφαιρικός, με χείλος στραμμένο προς τα μέσα, τα πόδια είναι πολυεδρικής διατομής και ξεκινούν ψηλά. Μπορεί να συγκριθεί με την ομάδα των υστερομυκηναϊκών τριπόδων του τύπου 8 κατά τον Matthäus17, στον οποίο ανήκουν και τα δύο παραδείγματα που βρέθηκαν στην «Οικία του τάφου των τριπόδων» στις Μυκήνες18. Πλην όμως είναι εμπλουτισμένος με ορισμένα νέα στοιχεία (μεικτές λαβές με πρόσθετο κάθετο κρίκο πάνω στην κάθετη λαβή, λοξά στηρίγματα μεταξύ ποδιών και βάσης λέβητα), τα οποία εμφανίζονται και στον τρίποδα από τις ανασκαφές του Schliemann στις Μυκήνες19. Ο τριποδικός αυτός λέβητας συνήθως θεωρείται πρωτογεωμετρικός20, ωστόσο δεν προέρχεται από στρωματογραφημένο σύνολο. Τα μοναδικά μορφολογικά παράλληλα για τον τρίποδα του Κουβαρά, τα οποία βρέθηκαν σε κλειστό σύνολο, είναι δύο κεραμικά ομοιώματα από τον τάφο 4 της Πρώιμης ΠΓ του Κεραμεικού21. ωστόσο δε γνωρίζουμε, πότε άρχισε η παραγωγή αυτού του τύπου τριπόδων, διότι δεν έχουμε στη διάθεσή μας τριποδικούς λέβητες από συγκεκριμένες φάσεις της ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου ή την Υπομυκηναϊκή φάση. Για τους τρίποδες του τύπου 8 από την «Οικία του τάφου των τριπόδων» έχουμε ένα terminus post quem με την εκσκαφή του ταφικού λάκκου, που «κόβει» έναν τοίχο και το δάπεδο της οικίας, η οποία εγκαταλείφθηκε στο δεύτερο μισό της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου22. Ένα terminus ante quem για τον ίδιο τύπο παρέχει το σύνολο του λεγόμενου θησαυρού της Τίρυνθας23, ο οποίος θάφτηκε κατά την Υπομυκηναϊκή, όπως φαίνεται από τα τυπολογικά μεταγενέστερα αντικείμενα που περιέχει24. Μερικά αντικείμενα του θησαυρού είναι όμως

15 Η χρονολόγηση στηρίζεται κυρίως στο σχήμα του αγγείου με το κάθετο χείλος, το οποίο δεν μαρτυρείται στην ΥΕ ΙΙΙΑ περίοδο. Για τη λαβή υπάρχουν παλαιότερα παράλληλα, βλ. κυρίως Matthäus 1980, 211 πίν. 39,325.16 Πρβ. και έναν από τους τριποδικούς λέβητες από την Οικία του τάφου των τριπόδων στις Μυκήνες: Ωνάσογλου 1995, 37.17 Matthäus 1980, 110 κ. ε. πίν. 11,81.83· 12,84–86.18 Ωνάσογλου 1995, 32–37 εικ. 56,2· πίν. 11. Λόγω έλλειψης κεραμικών κτερισμάτων ο τάφος δε χρονολογείται με ακρίβεια.19 Willemsen 1957, 166 κ. ε. πίν. 1 (πάνω)· Rolley 1975, 159 κ. ε. εικ. 6· Matthäus 1980, 118–120 πίν. 72,6.20 Willemsen 1957, 166–168· Matthäus 1980, 119· Ωνάσογλου 1995, 34–37. Οι Magou et al. 1986, 125 υποστηρίζουν μια υψηλή χρονολόγηση στα μυκηναϊκά χρόνια, αλλά οι τρίποδές από την Οικία του τάφου των τριπόδων που αναφέρουν ως ακριβή παράλληλα, διαφέρουν σε μερικά σημαντικά σημεία από τον τρίποδα των Μυκηνών (βλ. παραπάνω).21 Kraiker και Kübler 1939, 95 πίν.63, Inv. 554· 64· Krause 1975, Beil. B, πίν. 1: Zeitstufe 3. Το στρωματογραφικό σύνολο ενός άλλου κεραμικού ομοιώματος του ίδιου τύπου «από την περιοχή του Αγρινίου» είναι άγνωστο (Βοκοτοπούλου 1971, 84–86 πίν. 50,α.β).22 Ωνάσογλου 1995, 24 κ. ε. σχ. VII· 30 κ. ε. εικ. 1–2.23 Maran 2006.24 Για τη χρονολόγηση του θησαυρού της Τίρυνθας στην Υπομυκηναϊκή βλ. Papadimitriou 2006, 543· Jung 2007, 238 σημ. 130· Ruppenstein 2007, 231 σημ. 1040.

Εικ. 4. Xρυσή κύλικα από τον τάφο του Κουβαρά. Golden kylix from the tomb of Kouvarás

Εικ. 5. Xάλικνος τριποδικός λέβητας από τον τάφο του Κουβαρά. Bronze tripod cauldron from the tomb of Kouvarás


253ATHANASIA

σαφώς παλαιότερα και χρονολογούνται στην ανακτορική εποχή, ακόμη και στα πρώιμα μυκηναϊκά χρόνια (τα σφραγιστικά δακτυλίδια). Επομένως, ο θησαυρός της Τίρυνθας δεν αποδεικνύει ότι ο μυκηναϊκός τύπος 8 των τριπόδων παραγόταν μέχρι τα υπομυκηναϊκά χρόνια.

Επιθετικός και αμυντικός οπλισμόςΟι τύποι των χάλκινων αντικειμένων που αποτελούν τον επιθετικό και αμυντικό οπλισμό του υπομυκηναϊκού κιβωτιόσχημου τάφου του Κουβαρά, και ειδικότερα τα ξίφη, το μαχαίρι και οι κνημίδες, ανήκουν (μαζί με τον τριποδικό λέβητα) στην παράδοση της υστερομυκηναϊκής χαλκουργίας και ταυτόχρονα παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τις επαφές της βορειοδυτικής Ελλάδας με άλλες περιοχές της Μεσογείου.

1) Ξίφος τύπου F (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1549, μήκος 42,0 εκ.). Πρόκειται για γνωστό τύπο ξίφους, συχνό σε πολλές περιοχές του μυκηναϊκού κόσμου. Αξιοσημείωτη είναι η καλή διατήρηση της ελεφαντοστέινης επένδυσης της λαβής25 (Εικ. 6b), ενώ μέσα στον τάφο διατηρούσε τη θήκη του από φθαρτό υλικό. Το συγκεκριμένο ξίφος ανήκει στον υστερομυκηναϊκό τύπο F σύμφωνα με την τυπολογία της Sandars ή F 2 σύμφωνα με την τυπολογία της Kilian-Dirlmeier26, ο οποίος απαντά για τελευταία φορά σε έναν υπομυκηναϊκό τάφο στην αρχαία Ήλιδα27 και στον ίσως σύγχρονο του τάφο 59 στο Λιατοβούνι Κόνιτσας28.

2) Χάλκινο ξίφος της ομάδας Naue II (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1548, μήκος 93,7 εκ.). Έχει ασυνήθιστα μεγάλο μήκος και διατηρείται σε εξαιρετικά καλή κατάσταση. Ενδιαφέρον στοιχείο αποτελεί το χρυσό σύρμα που είναι περίτεχνα ελιγμένο γύρω από τη φθαρτή επένδυση της λαβής, που προοριζόταν για τη συγκράτησή της και προφανώς και για διακοσμητικούς λόγους (Εικ. 6a). Το ξίφος αυτό πιο συγκεκριμένα ανήκει στον τύπο C ή Allerona, όπως ονομάζεται στην Ιταλία29. Ανάμεσα στα ξίφη αυτού του τύπου, το παράδειγμα του Κουβαρά αποτελεί μια παραλλαγή, η οποία χαρακτηρίζεται από μια στενόμακρη λεπίδα με λεπτές απλές πλαστικές νευρώσεις εκατέρωθεν της κεντρικής νεύρωσης. Ορισμένα στρωματογραφημένα παραδείγματα μαρτυρούν τη διάρκεια χρήσης αυτής της παραλλαγής, η οποία καλύπτει την ΥΕ ΙΙΙΓ Προχωρημένη30, την ΥΕ ΙΙΙΓ Ύστερη31 έως την Υπομυκηναϊκή (Κουβαράς). Ξίφη της παραλλαγής αυτής (Allerona) έχουν μεγάλη διάδοση, η οποία εκτός δυτικής Ελλάδας φτάνει από την Κρήτη32 στα νότια, μέχρι την Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας στα βόρεια33. Η δυτικότερη θέση είναι μάλλον το Pila del Brancón στην περιοχή του Veneto της βόρειας Ιταλίας34.

Κατά την Υπομυκηναϊκή φάση στην Ελλάδα και την Τελική Εποχή του Χαλκού 2 στην Ιταλία, άρχισαν να χρησιμοποιούνται κοντύτερα ξίφη της ομάδας Naue II, που μπορούν να ταξινομηθούν καθαρά ως ξίφη νύξης και ορισμένα από τα οποία στην Ελλάδα παράγονταν ήδη από σίδηρο35. ωστόσο, το ξίφος του τύπου Allerona από τον Κουβαρά μάλλον δεν ήταν ήδη παλιό αντικείμενο, όταν τοποθετήθηκε στον τάφο (σε αντίθεση με την κύλικα), διότι υπάρχει άλλο ένα ξίφος τύπου Allerona με το ίδιο σχεδόν μήκος, που κατά πάσα πιθανότητα χρονολογείται στην ίδια περίπου εποχή. Προέρχεται από το θησαυρό της Τίρυνθας, ο οποίος αποτέθηκε πιθανότατα κατά την υπομυκηναϊκή φάση (βλ. παραπάνω). Το καμπυλωτό περίγραμμα της λαβής του ξίφους αυτού είναι χαρακτηριστικό ήδη της μεταλλοτεχνίας της Εποχής του Σιδήρου36. Δυστυχώς, η λεπίδα του είναι αρκετά οξειδωμένη και επομένως δεν μπορεί να πει πια κανείς τίποτα σχετικά με την μορφή της κεντρικής νεύρωσης.

25 Gerhard Forstenpointner μελετά τα ελεφαντοστέινα και οστέινα αντικείμενα του τάφου. Τον ευχαριστούμε θερμά για τις σχετικές πληροφορείες.26 Sandars 1963, 133–139· Kilian-Dirlmeier 1993, 76–91. Το ξίφος του Κουβαρά εντάσσεται στην παραλλαγή F 2B2 (Kilian-Dirlmeier 1993, 84 κ. ε. πίν. 31,197–202· 32,203–206).27 Ως κτέρισμα μίας από τις τρεις ταφές στον τάφο 1963:1, βλ. Eder 2001, 22–25 εικ. 9· 46 εικ. 20· 77–80· 85 πίν. 3,a· 13,α (επίσης παραλλαγή F 2B2).28 Ζάχος 2009, 95 εικ.· Douzougli και Papadopoulos 2010, 26–28 εικ. 6,b. Ο τάφος δεν μπορεί να χρονολογηθεί μέσω κεραμικών κτερισμάτων.29 Kilian-Dirlmeier 1993, 96–105 πίν. 36–39· Bianco Peroni 1970, 66–71 πίν. 21,153· 22· 23,159–163.30 Καλλιθέα-Ραμπαντάνια, θαλ. τάφος A, ταφή II: Yalouris 1960, 43 Beil. 27,1.2· Papadopoulos 1978/79, 1, 166· 2, 296 εικ. 320b· 331 εικ. 355c.d· Jung 2006, 206 κ. ε.· Giannopoulos 2008, 213–217. Σπαλιαρέϊκα-Λουσικά, θαλ. τάφος 2, ομάδα 7: Πετρόπουλος 2000, 76. 90 εικ. 41,μ 4650· Jung 2006, 205· Giannopoulos 2008, 234–236 πίν. 34,54· 50,54.31 Βούντενη, θαλ. τάφος 67, πάνω από τον λάκκο 3: Αδημοσίευτο, μελετάται από τον Λ. Κολώνα, τον οποίο ευχαριστούμε θερμά για την άδεια μελέτης.32 Μουλιανά, Θολωτός τάφος A, χωρίς ταύτιση της ταφής: Ξανθουδίδης 1904, 30 κ. ε.· Kilian-Dirlmeier 1993, 97 πίν. 37, 247.33 Harding 1995, 49 κ. ε. πίν. 20,173 (τύπος C/Allerona). – Το ξίφος από το Lakavica, δήμου Delcevo, με μια παρόμοια λεπίδα ανήκει στον τύπο A/Cetona (όπ. πάνω, 40 πίν. 14,99), όπως και ένα ξίφος από το Buciumi στη σημερινή Ρουμανία (Bader 1991, 97 πίν. 24,240). Άλλο ένα ξίφος από την Ρουμανία (θέση Ighiu) με μια τέτοια λεπίδα δεν μπορεί να αποδοθεί σε κανέναν τύπο (όπ. πάνω, 88 πίν. 18,153).34 Salzani 1994, 83 αριθ. 4· 84 εικ. 1,4.35 Από σίδερο (σωζόμενο μήκος 31 εκ. – λείπει η αιχμή): Τίρυνθα, τάφος XXVIII, βλ. Verdelis 1963, 13 εικ. 8· 14–16 Beil. 5,4 (κάτω). – Για την αρχή της χρήσης κοντύτερων ξιφών από την Τελική Εποχή του Χαλκού 2 στην Ιταλία βλ. Pacciarelli 2006, 252–255.36 Aθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο αριθ. 6228a : Karo 1930, 135 αριθ. 6228b (ο αριθμός ευρετηρίου του Karo διαφέρει από την επιγραφή του αντικειμένου) Beil. 37,πάνω; Koui et al. 2006, 52 εικ. 2,6228a· 55 κ. ε. εικ. 5· 58 πίν. 1· 59 πίν. 3. Για μεταγενέστερα (σιδερένια) ξίφη της Εποχής του Σιδήρου με καμπυλωτό περίγραμμα της λαβής βλ. Kilian-Dirlmeier 1993, πίν. 40,273–275· 41–54.


254 ATHANASIA

3) Φυλλόσχημη αιχμή δόρατος, που συγκαταλέγεται μεταξύ των συνηθισμένων μυκηναϊκών αιχμών με σχιστό αυλό (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1552, συν. μήκος 22,6 εκ.). Παράλληλα, τα οποία έχουν μάλιστα παρόμοια διακόσμηση με εγχάρακτες γραμμές βρίσκονται σε διάφορες θέσεις της δυτικής Ελλάδας37. Η θέση του στον τάφο μαρτυρά ότι προφανώς είχε τοποθετηθεί διαγώνια μαζί με τον ξύλινο στειλεό, ίχνη του οποίου εξάλλου διατηρούνταν στο εσωτερικό του αυλού.

4) Αιχμή βέλους με πυραμιδοειδή μύτη (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1551, μήκος 8,95 εκ.). Αποτελεί επίσης έναν συνηθισμένο τύπο της μυκηναϊκής Ελλάδας38, γνωστό τόσο από την ανακτορική39, όσο και από την μετανακτορική εποχή40.

5) Ζεύγος κνημίδων (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου 1553, υψ. 29,8 εκ.). Φέρουν συρμάτινες απολήξεις για τη στερέωση στο πόδι (Εικ. 7) και ανήκουν σε έναν ευρέως διαδεδομένο τύπο που απαντά από την Καλαβρία της νότιας Ιταλίας έως και την Έγκωμη της Κύπρου41 και ο οποίος παραγόταν, σύμφωνα με τα στρωματογραφημένα παράλληλα, από το τέλος της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου42 μέχρι και τα υπομυκηναϊκά χρόνια (το δικό μας παράδειγμα).

6) Διμεταλλικό μαχαίρι (αρ. ευρ. Μ. Αγρινίου, σωζ. μήκος 16,2 εκ.). Η λεπίδα είναι από σίδηρο, η γλώσσα της λαβής με απόληξη χελιδονοουράς από χαλκό. Η λεπίδα και η γλώσσα της λαβής έχουν από μια τριγωνική εγκοπή στην πλευρά όπου ενώνονται, ώστε να επιτευχθεί η στέρεα συγκόλλησή τους με την αλληλοεπικάλυψη των παραπάνω εγκοπών. Τα δύο τμήματα στερεώνονται με τη βοήθεια της μονοκόμματης ελεφαντοστέινης λαβής, η οποία έχει δακτυλιόσχημη απόληξη (Εικ. 8). Αυτή η τυπολογική λεπτομέρεια μάλλον δεν είναι μυκηναϊκής προέλευσης, αλλά ιταλικής. Στην Ιταλία χάλκινα μαχαίρια τύπου Matrei έχουν ανάλογες μονοκόμματες ελεφαντοστέινες επενδύσεις στις λαβές43. Ο τύπος Matrei παράγονταν ήδη από την Νεότερη Εποχή του Χαλκού 2 ή την ΥΕ ΙΙΙΓ Προχώρημένη44. Βασισμένα στο πρότυπο αυτού του τύπου ή άλλων συγγενών τύπων45 παράγονταν στην ανατολική Μεσόγειο μαχαίρια με καμπυλωτή λεπίδα και με ελεφαντοστέινη επένδυση της λαβής, όπως δείχνουν ευρήματα

37 Καλλιθέα-Ραμπαντάνια (Αχαΐα), θαλ. τάφος A, ταφή II (ΥΕ ΙΙΙΓ Προχωρημένη): Yalouris 1960, 43 Beil. 27,3· Papadopoulos 1978/79, 1, 163 (εκ παραδρομής γίνεται λόγος για αυλό χωρίς σχισμή)· 2, 292 εικ. 316d· 326 εικ. 350a· Avila 1983, 47 κ.ε. πίν. 15,102· Giannopoulos 2008, 217. Λιθοβούνι Μακρυνείας (Αιτωλοακαρνανία), θαλαμωτός τάφος με πολλούς νεκρούς (δεν έγινε διάκριση των συνόλων κατά τη ανασκαφή): Μαστροκώστας 1965, 147 πίν. 186α· Avila 1983, 48 πίν. 16,106· Σταυροπούλου-Γάτση 2008, 378. 388 εικ. 5β (μέση).38 Buchholz 1962, 25 εικ. 15,k–p· 27 (σχήμα IX)· Borgna 1992, 37 κ. ε. εικ. 5e.39 Mylonas Shear 1987, 120. 122, πίν. 37,198–201· Ιακωβίδης 2006, 75 εικ. 65.40 Schmitt 2007, 478 κ. ε. 545 πίν. 94,365–367a· Kilian 1982, 416 κ. ε. εικ. 32 (πάνω σειρά, πέμπτο από αριστερά).41 Clausing 2002, 163–167 με εικ. 8,1–6 και εικ. 9· Eder και Jung 2005, 489 κ. ε.· Jung, Moschos και Mehofer 2008, 90· Moschos 2009b, 356.42 Jung 2009a, 76 κ. ε.43 Zanini 2005, 86 εικ. 2· 88 εικ. 3,1. 2.44 Jung 2006, 123 κ. ε.45 Άλλα μαχαίρια με καμπυλωτή λεπίδα, τα οποία ανήκουν στον συγγενή με τον τύπο Matrei τύπο Scoglio del Tonno, παρουσιάζουν όμως επιπλέον μια δακτυλιόσχημη απόληξη χυτή από χαλκό, προέρχονται από την Ιαλυσσό Ρόδου (Benzi 1992, 177. 254 πίν. 179h· Jung 2009a, 73) και την Roca Vecchia Απουλίας (Pagliara et al. 2008, 247. 264 εικ. 15Β,V.2· 267) και χρονολογούνται στην ΥΕ ΙΙΙΓ (χωρίς δυνατότητα λεπτομερέστερης χρονολόγησης) και στην Νεότερη Εποχή του Χαλκού 2 (–Τελική Εποχή του Χαλκού 1) αντίστοιχα.


Εικ. 6. a. Xάλικνο ξίφος τύπου Allerona και b. χάλικνο ξίφος τύπου F από τον τάφο του Κουβαρά. a. Bronze sword of Allerona type and b. bronze sword of type F from the tomb of Kouvarás

Εικ. 7. Δεξιά χάλκινη κνημίδα από τον τάφο του Κουβαρά. Right Bronze greave from the tomb of Kouvarás

Εικ. 8. Διμεταλλικό μαχαίρι με ελεφαντοστέινη επένδυση στη λαβή από τον τάφο του Κουβαρά. Bimetallic knife with ivory hilt plate from the tomb of Kouvarás

255ATHANASIA

από την Κύπρο και την Παλαιστίνη46. Από την Παλαιστίνη γνωρίζουμε και σιδερένια μαχαίρια με ανάλογες ελεφαντοστέινες επενδύσεις. Σε ένα μαχαίρι από το Κτήριο 350 στο Ekron, Στρώμα V, η επένδυση στερεώνεται με χάλκινα καρφιά στη σιδερένια λεπίδα47. Με τον ίδιο τρόπο κατασκευάστηκαν πολλά άλλα σύγχρονα διμεταλλικά μαχαίρια του όψιμου 12ου και 11ου αι. π.Χ. στην Παλαιστίνη, στη Συρία, στην Κύπρο και στην Ελλάδα48. Διμεταλλικά μαχαίρια με χάλκινη λαβή και σιδερένια λεπίδα δεν κατασκευάστηκαν σχεδόν ποτέ στις παραπάνω χώρες. Τα μοναδικά παράλληλα για έναν τέτοιο συνδυασμό είναι ένα μαχαίρι χωρίς στρωματογραφικά συμφραζόμενα από το νεκροταφείο της Τελικής Εποχής του Χαλκού και της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου του Mulino della Badia στη Σικελία και ένα μαχαίρι από την Κύπρο στη Συλλογή Cesnola49, τα οποία όμως διαφέρουν στο σχήμα και την τεχνική κατασκευής τους από το μαχαίρι του Κουβαρά.

Συνοψίζοντας μπορούμε να πούμε, ότι η ταφή του πολεμιστή του Κουβαρά τοποθετείται μάλλον στα υπομυκηναϊκά χρόνια, αν και δεν αποκλείεται μια μεταγενέστερη, πρώιμη πρωτογεωμετρική χρονολόγησή της.

Από τα παραπάνω φαίνεται αμέσως, ότι ο κιβωτιόσχημος τάφος 1 του Κουβαρά ξεχωρίζει ανάμεσα στις σύγχρονες ταφές της Υπομυκηναϊκής και Πρώιμης Πρωτογεωμετρικής λόγω του εξαιρετικού πλούτου των κτερισμάτων του. Συνήθως οι ταφές του ενδέκατου αιώνα π.Χ. περιέχουν μόνο λίγα μεταλλικά κτερίσματα ή αποκλειστικά κεραμική50. Η παρουσία χρυσού είναι πολύ σπάνια σε τάφους των δύο παραπάνω χρονολογικών φάσεων και περιορίζεται στις περισσότερες περιπτώσεις σε σφηκωτήρες και άλλα παρόμοια μικρά κοσμήματα51. Εξαιρέσεις, όπως ο τάφος 136 του Κεραμεικού με ένα περιδέραιο από 140 χρυσές χάντρες, επιβεβαιώνουν τον κανόνα52. Το ίδιο ισχύει για το ελεφαντοστό53, αφού οι λαβές όπλων έχουν συνήθως οστέινες επενδύσεις54. Χάλκινα αγγεία είναι ακόμη σπανιότερα ως κτερίσματα στους τάφους55.

Ταφές πολεμιστών των υπομυκηναϊκών και πρώιμων πρωτογεωμετρικών χρόνων περιέχουν κατά κανόνα ένα ή δύο επιθετικά ή αμυντικά όπλα και λίγα άλλα κτερίσματα56. ωστόσο υπάρχουν σε διάφορες περιοχές του Αιγαίου μεμονωμένες ταφές πολεμιστών, οι οποίες διακρίνονται για τη σχετικά μεγάλη ποσότητα και ποιότητα των κτερισμάτων τους (Πίν. 1)57. Το σύνολο εκείνο, που μπορεί σχεδόν να συγκριθεί στον πλούτο με τον τάφο του Κουβαρά, προέρχεται από το θάλαμο 201 ενός τάφου με τρεις θαλάμους στο Βόρειο Νεκροταφείο της Κνωσού58.

Ένας άλλος, λιγότερο πλούσιος τάφος στην Ήπειρο, στο Λιατοβούνι Κόνιτσας, περιείχε λιγότερα αντικείμενα από πολύτιμο υλικό, αλλά πολλά χάλκινα επιθετικά και αμυντικά όπλα. Ο παραπάνω τάφος μαζί με εκείνον του Κουβαρά είναι οι μοναδικοί στους οποίους βρέθηκε από ένα ξίφος Naue II μαζί με ένα ξίφος μυκηναϊκού τύπου (τύπου F)59.

Ομοιότητες με τον τάφο του Κουβαρά παρουσιάζουν στην κτέρισή τους ορισμένες περίπου σύγχρονες ταφές πολεμιστών από διάφορες περιοχές της Ιταλίας (Πίν. 1). Αναφέρουμε κυρίως την καύση του τάφου 26 της Madonna del Piano στην ανατολική Σικελία με πλήρη οπλισμό, στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και χάλκινες κνημίδες60. Ακόμη πιο πλούσια κτερισμένη είναι η καύση 227 στο νεκροταφείο Narde του οικισμού Frattesina στο Veneto. Το ξίφος εκείνου του πολεμιστή διακοσμείται με χρυσά καρφιά, ενώ και χάλκινα κομβία του εξοπλισμού του φέρουν ένθετα τμήματα από χρυσό61.

46 Βλ. συνοπτικά Dothan 2002, 14–22.47 Dothan 2002, 3. 14 κ. ε. εικ. 12–13.48 Sherratt 1994, 86–92.49 Albanese Procelli 2003, 100 πίν. 9,2• Richter 1915, 440 αριθ. 1677.50 Ruppenstein 2007, 257–260.51 Lemos 2002, 126–134· Eder και Jung 2005, 488 κ. ε. πίν. 109a. b· Ruppenstein 2007, 229 κ. ε.52 Ruppenstein 2007, 24. 231 πίν. 30, Gr. 136/19a–c.53 Kilian-Dirlmeier 2000, 153. 158 κ. ε. Ευχαριστούμε τον Florian Ruppenstein γαι την υπόδειξη αυτού του άρθρου.54 Ruppenstein 2007, 203 με σημ. 861.55 Matthäus 1980, 62. 75· Ruppenstein 2007, 206.56 Eder 2001, 46 εικ. 20· 77–85· Lemos 2002, 117–122· Ruppenstein 2007, 200–205.57 Castellace: Pacciarelli 2000, 193 κ. ε. εικ. 112A. Κνωσός: Coldstream και Catling 1996, 192–195 εικ. 43· 163–164· πίν. 265,201.f10· 276–279· 280,201. Λιατοβούνι: Douzougli και Papadopoulos 2010, 23–35. Madonna del Piano: Albanese Procelli 1994, 155 κ. ε. εικ. 1 και 2,1–4· 167 κ. ε. πίν. 1· 3a.b. Narde: Salzani 1989, 14. 16 κ. ε. 34 εικ. 12· 38 κ. ε. εικ. 16–17. Tίρυνθα: Verdelis 1963, 10–24 παράρτ. 4,7· 5,1.2.4· 6. 7.58 Coldstream και Catling 1996, 191–195 εικ. 43.59 Ζάχος 2009, 95 εικ.· 101· Douzougli και Papadopoulos 2010, 23–35 εικ. 5–10.60 Albanese Procelli 1994, 155 κ. ε. εικ. 1 και 2,1–4· 167 κ. ε. πίν. 1· 3a.b. Ο τάφος χρονολογείται μάλλον στη μέση Τελική Εποχή του Χαλκού (ΤΕΧ 2), πρβ. Albanese Procelli 1994, 154–160· Pacciarelli 2006, 252 κ. ε. εικ. 2,34· για τη χρονολόγηση της πόρπης με τριγωνικό τόξο στη ΤΕΧ 2 βλ. Colonna 2006, 85. 172. 187 εικ. 3, FIB 3· 250 πίν. 26,8–11. Ο Christopher Pare υποστηρίζει μια ελαφρώς μεταγενέστερη χρονολόγηση, βλ. Pare 2008, 86 κ. ε. εικ. 5.8Α.61 Salzani 1989, 16 κ. ε.· 38 κ. ε. εικ. 16–17. Για τη χρονολόγηση του τάφου στην ΤΕΧ 2 βλ. Colonna 2006, 173. 189–192 εικ. 5· 199–201. Για τον συσχετισμό του χρονολογικού ορίζοντα του τάφου 227 του Narde με την Υπομυκηναϊκή βλ. Weninger και Jung 2009, 389–391.


256 ATHANASIA

ΕΛΛΑΔΑ ΙΤΑΛΙΑ

Κτέρισμα/ταφοσΚουβαράς, Τ. 1

Κνωσός,Τ. 201 (2–3 ταφές)

Λιατοβούνι,Τ. 59

Τίρυνθα, Τ. XXVIII, δεύτερη ταφή

Narde,Τ. 227

Madonna del Piano,Τ. 26

Narde, Τ. 168Castellace,Τ. 1929/2

Μακρύ ξίφος(άνω των 40 εκ.)

2 χαλ 1 χαλ 2 χαλ – 1 χαλ – 1 χαλ –

Κοντό ξίφος, εγχειρίδιο(κάτω των 40 εκ.)

– – – 2 σιδ – 1 χαλ – –

Αιχμή δόρατος 1 χαλ 1 χαλ 2 χαλ 1 χαλ – 1 χαλ – 1 χαλ

Αιχμή βέλους 1 χαλ 5–6 χαλ – – – – – –

Αμυντικό όπλο 2 κν1 οδ κρ,1 ομ ασπ

11 ομ,πολλά κο

1 κρ,1 ομ ασπ

–2 κν, πολλά κο

– 2 κν

Μαχαίρι 1 σιδ+χαλ 1 σιδ – – 1 χαλ – – –

Χρυσό αγγείο 1 – – – – – – –Χάλκινο αγγείο ή υποστατό

1 1 – – – – – –

Κεραμικό αγγείο 4 – – 1 2 1 2 –

Χρυσό κόσμημα ή εξάρτημα για τη διακόσμηση κάποιου αντικειμένου

1 μακρύ σύρμα

1 δακτυλίδι – –

7 ήλοι, θραύσματα, 1 κρίκος, ένθετα τμήματα

– – –

Περόνη / πόρπη 1 οστέινη2 σιδ(= 1 οβελός;)

– – 1 χαλ 1 χαλ 1 χαλ –

Ελεφαντοστό + + + – – – – –

Γυαλί – – – – 12 χάντρες – – –

Άλλαχαλ και οστέινα θραύσματα

χαλ τριχολαβίδα; χαλ και οστέινα θραύσματα

2 χάντρες από ορεία κρύσταλλο, 5 χάλ ήλοι, 5 χαλ καρφιά

2 χαλ δακτυλίδια

7 κο,1 χαλ ξυράφι, 1 ακονό-πετρα, 1 χαλ βραχιόλι,1 χαλ τριχολαβίδα, 1 χαλ χάντρα,χαλ και οστέινα θραύσματα

1 χαλ θήκη ξίφους, 4 χαλ κρίκοι

1 χαλ κρίκος, 1 χαλ τριχολαβίδα,1 χαλ σφηκωτήρας

χαλ κρίκοι

Πίν. 1. Ταφές πολεμιστών από την Ελλάδα (Υπομυκηναϊκή έως Πρώιμη ΠΓ) και την Ιταλία (Τελική Εποχή του Χαλκού 2–3), κατάταξη κατά ποσότητα και ποιότητα των κτερισμάτων. χαλ = χάλκινο· σιδ = σιδερένιο· κρ = κράνος· κν = χάλκινη κνημίδα· ομ = χάλκινο ομφάλιο· ομ ασπ = χάλκινο ομφάλιο ασπίδας· κο = χάλκινα κομβία· οδ κρ = οδοντόφρακτο κράνος. Warrior burials from Greece (Submycenaean to Early PG) and Italy (Final Bronze Age 2–3), listed according to quantity and quality of grave goods.


257ATHANASIA

Εικ. 9. Διάγραμμα των αναλογιών των ισοτόπων του μολύβδου από αρχαιολογικά ευρήματα του δεύτερου μισού της δεύτερης χιλιετίας π. Χ. από την Ιταλία και την Ελλάδα (αναλύσεις του Curt-Engelhorn-Zentrum für Archäometrie) σε σύγκριση με δημοσιευμένες αναλογίες των ισοτόπων του μολύβδου από μεταλλεύματα της Κύπρου και της Αττικής. Diagram of lead isotope ratios of artifacts from the 2nd half of the 2nd millennium BCE from Italy and Greece (analysed at the Curt-Engelhorn-Zentrum für Archäometrie) in comparison with published lead isotope ratios of ores from Cyprus and Attica.


258 ATHANASIA

Χημικές και ισοτοπικές αναλύσειςΔεδομένου ότι οι κνημίδες με σύρματα στο πίσω μέρος, καθώς και η παραλλαγή του ξίφους τύπου Allerona έχουν μεγάλη διάδοση στην Μεσόγειο, έχει ενδιαφέρον να μάθει κανείς, εάν πρόκειται για τοπικά προϊόντα ή για εισαγωγές από μακρινές περιοχές. Τα τυπολογικά χαρακτηριστικά δεν είναι δυνατόν να δώσουν από μόνα τους μια απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Απαραίτητες είναι λοιπόν οι χημικές και φυσικές αναλύσεις.

Τα χάλκινα ευρήματα από τον Κουβαρά αναλύθηκαν στο πλαίσιο ενός διεπιστημονικού προγράμματος για την ανάλυση ελληνικών και ιταλικών ευρημάτων της ύστερης 2ης χιλιετίας π.Χ., που υποστηρίχθηκε οικονομικά από το INSTAP το 2007 και το 2008. Οι αναλύσεις πραγματοποιήθηκαν στο Curt-Engelhorn-Zentrum für Archäometrie στο Mannheim στη Γερμανία. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν είναι η ανάλυση μέσω ακτίνων-X φθορισμού (EDXRF), για τη μέτρηση των κύριων χημικών στοιχείων και των ιχνοστοιχείων και η φασματομετρία με διέγερση πλάσματος (MC-ICP-MS) για τη μέτρηση των ισοτόπων του μολύβδου.

Αναλύθηκαν αντικείμενα από διάφορες ελληνικές περιοχές, όπως π.χ. την Αχαΐα, την Αργολίδα, την Αιτωλοακαρνανία, τη Νάξο και τη Ρόδο, καθώς και από τις ιταλικές περιοχές της Καλαβρίας, της Απουλίας, της Λομβαρδίας και του Veneto. Στόχος είναι να προσδιοριστεί η προέλευση του χαλκού που περιέχουν τα αντικείμενα, ώστε να προσεγγίσουμε ακολούθως τις περιοχές κατασκευής τους. Προϋπόθεση για να πετύχουμε τον στόχο αυτό είναι να μην υπάρχει κραματική προσθήκη μολύβδου. Στην μεγάλη πλειοψηφία των αντικειμένων από την Ελλάδα και την Ιταλία, τα οποία αναλύθηκαν, συντρέχει αυτή η προϋπόθεση, διότι η περιεκτικότητα τους σε μόλυβδο είναι κάτω από 1 %62.

Οι αναλογίες των ισότοπων του μολύβδου του ξίφους τύπου F του Κουβαρά – όπως και η πλειοψηφία των μετανακτορικών αντικειμένων μυκηναϊκού τύπου – παραπέμπουν ξεκάθαρα σε μεταλλεύματα της Κύπρου63 (Εικ. 9). Για το λόγο αυτό συμπεραίνουμε, ότι το παραπάνω ξίφος είναι ένα τοπικό προϊόν κατασκευασμένο με εισηγμένο από την Κύπρο χαλκό64. Η κνημίδα και ο τριποδικός λέβητας, όμως, δείχνουν αναλογίες των ισοτόπων του μολύβδου, οι οποίες αντιστοιχούν με εκείνες των κοιτασμάτων μολύβδου, αργύρου και χαλκού του Λαυρίου Αττικής65 (Εικ. 9). Στην περίπτωση του λέβητα αυτό μάλλον οφείλεται στην αυξημένη περιεκτικότητα σε μόλυβδο (3,4 %· προερχόμενη είτε από κραματική προσθήκη είτε από ανακύκλωση), η οποία αλλοιώνει το αποτέλεσμα της ανάλυσης αφού επικαλύπτει το μόλυβδο του κοιτάσματος του χαλκού, έτσι ώστε δεν είναι πλέον δυνατόν να εξαχθεί κανένα συμπέρασμα σχετικά με την προέλευση του τελευταίου66. Στην περίπτωση της κνημίδας όμως η εξήγηση αυτή δεν ισχύει εξαιτίας της χαμηλής τιμής του μολύβδου (0,43 %). Για τέτοια αντικείμενα με τιμές μολύβδου κάτω του 1 % προτείνουμε μια ερμηνεία, η οποία στηρίζεται σε μετρήσεις ισοτόπων μολύβδου σε σκωρίες χαλκού από την Κύπρο καθώς και σε τάλαντα τύπου δέρματος βοδιού και κυκλικού-κυρτού σχήματος από το ναυάγιο του Uluburun67. Αυτές οι μετρήσεις έδειξαν ότι το ισοτοπικό πεδίο των μεταλλευμάτων της Κύπρου εκτείνεται πέρα από τις τιμές που γνωρίζαμε ως τώρα. Επί του παρόντος, όλα τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι αυτά τα αντικείμενα συμπεριλαμβανομένης και της κνημίδας του Κουβαρά κατασκευάστηκαν με κυπριακό χαλκό68. Επομένως, τρία κτερίσματα του τάφου αυτού κατασκευάστηκαν πιθανότατα στην Ελλάδα: ο τριποδικός λέβητας, το ξίφος τύπου F και οι κνημίδες.

Στα διαγράμματα των ιχνοστοιχείων το ξίφος της ομάδας Naue II και το διμεταλλικό μαχαίρι από τον τάφο του Κουβαρά βρίσκονται στην περιοχή που καταλαμβάνουν τα αντικείμενα της βόρειας και κυρίως της νότιας Ιταλίας, τα οποία χρονολογούνται από την Μέση έως την Τελική Εποχή του Χαλκού (Εικ. 10). ωστόσο, οι αναλύσεις των ισοτόπων του μολύβδου δεν παρουσιάζουν

62 Για το όριο αυτό πρβ. Pernicka et al. 1984, 590. Δύο χάλκινα αντικείμενα από την Ελλάδα έχουν αυξημένη περιεκτικότητα σε μόλυβδο: μια αιχμή δόρατος από έναν θαλαμωτό τάφο στη Μιτόπολη-Προφήτη Ηλία με 5,2 % Pb· μια αιχμή δόρατος από την Καλλιθέα-Ραμπαντάνια με 4,5 % Pb. Λίγο αυξημένη περιεκτικότητα σε μόλυβδο έχουν άλλα τρία αντικείμενα από την Ελλάδα: μια κνημίδα από την Καλλιθέα-Ραμπαντάνια με 1,83 % Pb· ένα ξίφος Naue II από τα Σπαλιαρέικα με 1,71 % Pb · και ένα ξίφος Naue II από την Κρήνη-Άγιος Κωνσταντίνος με 1,5 % Pb.63 Σύγκριση με μετρήσεις των Gale et al. 1997, 241–246 Tab. 2–4 και 6.64 Από την Κύπρο είναι γνωστό ένα μόνο ξίφος τύπου F, το οποίο ερμηνεύεται ως εισαγωγή από την Ελλάδα (Matthäus 1985, 362 κ. ε. πίν. 140,1). Λόγω της μεγάλης συχνότητας του τύπου στην δυτική Ελλάδα (Eder 2001, 81 εικ. 26) καθώς και της συστηματικής χρήσης κυπριακού χαλκού για την κατασκευή χαλκών κατά την μετανακτορική περίοδο, η οποία τεκμηριώνεται από τις μετρήσεις του προγράμματος μας, δεν θεωρούμε πιθανή την υπόθεση, στην περίπτωση του ξίφους από τον Κουβαρά να πρόκειται για ένα εισαγμένο κυπριακό όπλο. Επιπλέον τα περισσότερα τάλαντα τύπου δέρματος βοδιού από την Σαρδηνία βρέθηκαν σε σύνολα σύγχρονα με την μετανακτορική εποχή του Αιγαίου. Για να φτάσουν στην κεντρική Μεσόγειο, πρέπει να έχουν περάσει από το Αιγαίο. Οι χημικές και ισοτοπικές αναλύσεις έδειξαν, ότι τα τάλαντα αυτά κατασκευάστηκαν από κυπριακό χαλκό, βλ. π. χ. Begemann et al. 2001· Lo Schiavo 2005, 404–407 εικ. 6.65 Σύγκριση με μετρήσεις των Stos-Gale et al. 1996, 384 πίν. 2.66 Η δειγματοληψία έγινε σε ένα από τα πόδια του λέβητα. Άμεσα συγκρίσιμα είναι τα αποτελέσματα αναλύσεων των περισσότερων ποδιών δύο τριποδικών λεβήτων από την Οικία του τάφου των τριπόδων στις Μυκήνες, των οποίων η περιεκτικότητα σε μόλυβδο κυμαίνεται ανάμεσα σε 3,07 % και 6,69 % (αναλύσεις με ατομική απορρόφηση στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών, βλ. Mάγκου 1995). Το ποσοστό μολύβδου στο πόδι του τριποδικού λέβητα από τις ανασκαφές του Schliemann ανέρχεται μόνο σε 1,26 %, βλ. Magou et al. 1986, 126. 134 (αριθ. δείγματος 104).67 Gale και Stos-Gale 2005, 121 εικ. 3· 123 εικ. 5· 126 εικ. 7.68 Την ερμηνεία αυτή προτείναμε ήδη με αφορμή την αξιολόγηση αναλύσεων χάλκινων ευρημάτων από την Αχαΐα, βλ. Jung et al. 2008, 90 κ. ε. σημ. 35.


259ATHANASIA

Εικ. 10. Διαγράμματα ιχνοστοιχείων από αρχαιολογικά ευρήματα του δεύτερου μισού της δεύτερης χιλιετίας π. Χ. από την Ιταλία και την Ελλάδα (αναλύσεις του Curt-Engelhorn-Zentrum für Archäometrie). Trace element diagrams of artifacts from the 2nd half of the 2nd millennium BCE from Italy and Greece (analysed at the Curt-Engelhorn-Zentrum für Archäometrie)

Εικ. 11. Μεταλλογραφικές φωτογραφίες της κρυσταλλικής δομής a. μιας χάλκινης κνημίδας από τον τάφο του Κουβαρά, b. μιας χάλκινης κνημίδας από το θαλαμωτό τάφο Α της Καλλιθέας–Ραμπαντάνια και c. του σώματος του χάλκινου τριποδικού λέβητα από τον τάφο του Κουβαρά (διεξήχθηκαν στο εργαστήριο VIAS). Micrograph of the microstructure of a. a bronze greave from the tomb of Kouvarás, b. a bronze greave from chamber tomb A at Kallithéa–Rambandánia, and c. the body of the tripod cauldron from the tomb of Kouvarás (carried out at the VIAS lab)

Εικ. 12. Διάγραμμα της σχέσης κέντρου βάρους και μάζας από χάλκινα ξίφη της ομάδας Naue II από την Ελλάδα και την Ιταλία και από χάλκινα ξίφη μυκηναϊκών τύπων από την Ελλάδα. Diagram showing the relationship between balance point and weight for Naue II bronze swords from Greece and Italy and for Mycenaean-type bronze swords from Greece


260 ATHANASIA

ανάλογη εικόνα (Εικ. 9). Σε αυτό το διάγραμμα το ξίφος τύπου Allerona και το μαχαίρι τοποθετούνται λίγο χαμηλότερα από τις περισσότερες, διαθέσιμες ως σήμερα μετρήσεις σε ιταλικά ευρήματα. Τα χαρακτηριστικά όμως του υλικού του ξίφους και του μαχαιριού του Κουβαρά δεν συμφωνούν με αντικείμενα μυκηναϊκού τύπου. Ένα ξίφος της ομάδας Naue II από την Αχαΐα και μια αιχμή ακοντίου ιταλικού τύπου από την Απουλία συγκρίνονται όμως καλά με τα δύο παραπάνω κτερίσματα του τάφου της Ακαρνανίας, τόσο όσον αφορά τις αναλογίες των ισότοπων του μολύβδου, όσο και τις περιεκτικότητες στα σημαντικά ιχνοστοιχεία. Επομένως μπορούμε να ορίσουμε μια μικρή ομάδα ευρημάτων, τα οποία περιέχουν χαλκό ίδιας προέλευσης (Εικ. 9: εντός της έλλειψης). Λόγω έλλειψης συγκρίσιμων μετρήσεων από μεταλλεύματα χαλκού δεν μπορούμε προς το παρόν να διατυπώσουμε υποθέσεις για την προέλευση του χαλκού αυτού. Τα αποτελέσματα αυτά αποτελούν, ωστόσο, βάσιμες ενδείξεις, ότι το διακοσμημένο με χρυσό σύρμα ξίφος και το διμεταλλικό μαχαίρι είναι αντικείμενα που έχουν εισαχθεί στην Ακαρνανία.

Μικρά θραύσματα του σώματος του τριποδικού λέβητα και των κνημίδων του Κουβαρά εξετάστηκαν και με την μέθοδο της μεταλλογραφίας στο εργαστήριο του VIAS στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης (Εικ. 11, A. C). Για συγκριτικούς λόγους δείχνουμε επιπλέον ένα δείγμα από τις κνημίδες του τάφου Α της Καλλιθέας-Ραμπαντάνια στην Αχαΐα69 (Εικ. 11, B). Οι χημικές αναλύσεις έδειξαν ότι οι χάλκινες κνημίδες από τις δύο παραπάνω θέσεις έχουν αυξημένες τιμές κασσίτερου, που ανέρχονται σε 14,0 % και 11,5 %. Πέρα από την αλλαγή του χρώματος, δηλαδή από το κοκκινωπό του χαλκού προς το χρυσό, ιδιαίτερης σημασίας είναι η σκληρυντική ιδιότητα του κασσίτερου στο κράμα του μπρούντζου, διότι στη μάχη οι κνήμες δεν προστατεύονταν από την ασπίδα.

Από τη σύγκριση της δομής των κρυστάλλων συμπεραίνουμε ότι στις παραπάνω κνημίδες το μέταλλο έχει υποστεί έντονη σφυρηλάτηση και ανόπτηση· η τελική σφυρηλάτηση εν ψυχρώ σκόπευε στην ακόμη περισσότερη σκλήρυνση του μετάλλου (Εικ. 11, A. B). Η περιεκτικότητα σε κασσίτερο μαζί με τη μεγάλη μεταμόρφωση έχουν ως αποτέλεσμα την υψηλή σκληρότητα του μετάλλου και έτσι την ανθεκτικότητά του ενάντια σε χτυπήματα. Η σκληρότητα ανέρχεται σε 120 και 144–160 βαθμούς της κλίμακας Vickers αντίστοιχα. Αυτό αντιστοιχεί στη σκληρότητα70 που έχει το ατσάλι, πριν υποστεί τη διαδικασία της σκλήρυνσης.

Σε αντίθεση με τις κνημίδες, το σώμα του λέβητα παρουσιάζει μεν μια σφυρηλατημένη δομή, αλλά στο τέλος της διαδικασίας της κατασκευής του υπέστη ανόπτηση (Εικ. 11, C). Αυτό το στάδιο της επεξεργασίας εξυπηρετούσε την εκτόνωση των μη επιθυμητών εντάσεων, οι οποίες είχαν δημιουργηθεί από την ενδοτράχυνση κατά τη σφυρηλάτηση. Μέσω του ηλεκτρονικού μικροσκόπιου σάρωσης ταυτίστηκαν και μη μεταλλικά εγκλείσματα. Σε όλες τις περιπτώσεις πρόκειται για σουλφίδια του χαλκού και σουλφίδια χαλκού και σιδήρου, εγκλείσματα χαρακτηριστικά για μέταλλο από χαλκοπυριτικά/πυριτικά κοιτάσματα, όπως εκείνα της Κύπρου71.

Πριν από την υιοθέτηση των ξιφών της ομάδας Naue II από την Ιταλία, τα μυκηναϊκά ξίφη των τύπων C, D, F και G (τυπολογία Sandars) χρησίμευαν κυρίως ως ξίφη νύξης72. Με τα ξίφη του τύπου Cetona/Naue II, τύπος A, εισήχθηκαν περίπου στη μέση της ΥΕ ΙΙΙΒ περιόδου τα πρώτα ξίφη κοπής στο Αιγαίο73. Για να τεκμηριωθούν καλύτερα οι διαφορετικές χρήσεις των διαφόρων ξιφών μετρήσαμε σημαντικούς παράγοντες, όπως το μήκος, τη μάζα και το κέντρο βάρους και με βάση τις μετρήσεις συντάξαμε πεδία, τα οποία απεικονίζουν τη σχέση των διαφόρων αυτών παραμέτρων. Σε αυτά τα διαγράμματα74, από τα οποία απεικονίζουμε εδώ εκείνο της σχέσης ανάμεσα στο κέντρο βάρους και τη μάζα (Εικ. 12), φαίνεται με σαφήνεια η ξεκάθαρη διάκριση ανάμεσα στα ξίφη νύξης των μυκηναϊκών τύπων από την μία και των μακρών ξιφών κοπής των τύπων Naue II A–C (ή Cetona και Allerona) από την άλλη. Το ξίφος τύπου Allerona από τον Κουβαρά εμφανίζεται ως ακραία περίπτωση ενός ξίφους κοπής, ενώ το ξίφος τύπου F του ίδιου τάφου είναι ένα κανονικό ξίφος νύξης. Στο διάγραμμα φαίνεται επιπλέον, ότι με τα κοντύτερα ξίφη Naue II οι πολεμιστές επιστρέψανε σε ξίφη νύξης στην αρχή της Εποχής του Σιδήρου75, λίγο μετά την εποχή που έζησε ο πολεμιστής του Κουβαρά.

Ο εξαιρετικά πλούσιος κιβωτιόσχημος τάφος του Κουβαρά είναι αποκαλυπτικός ορισμένων ιδεολογιών που αποτυπώνονται στον τρόπο ενταφιασμού του πολεμιστή. Η χρυσή κύλικα παραπέμπει σε ένα παρελθόν με πλούτο, αν και παραμένει άγνωστη η σχέση του πολεμιστή με αυτό (πειρατεία, κληρονομική διαδοχή;). Ταυτόχρονα, η κύλικα μαζί με τον λέβητα αναδεικνύουν την

69 Yalouris 1960, 43. 45–47 Beil. 28· Giannopoulos 2008, 214–216.70 Schumann 1991, 526 εικ. 4.222.71 Πρβ. Gale et al. 1997, 241–246 πίν. 2.72 Για πειράματα με ξίφη μυκηναϊκών τύπων βλ. Molloy 2008.73 Jung και Mehofer 2005–2006, 123–127· Jung 2009b, 136. 139.74 Jung et al. 2008, 94. 105 εικ. 8.75 Πρόκειται για δύο ξίφη της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου από τη Σταμνά. Για την άδεια μελέτης ευχαριστούμε θερμά τους Λάζαρο Κολώνα και Γιούλικα Χριστακοπούλου-Σωμάκου.


261ATHANASIA


κοινωνική θέση του κατόχου τους, ενώ ο ποικίλος οπλισμός του, ο οποίος θα ήταν ανάμεσα στους πιο πλούσιους ακόμα και σε σύγκριση με αυτούς της προγενέστερης ΥΕ ΙΙΙΓ περιόδου, υποδηλώνει την ηγετική στρατιωτική του φύση και κατ’ επέκταση την πολιτική του δύναμη. Επιπλέον, τα κτερίσματα του τάφου του Κουβαρά φανερώνουν με εκπληκτικό τρόπο τις «διεθνείς», άμεσες ή έμμεσες, σχέσεις που είχε κατά το τέλος της Εποχής του Χαλκού η Ακαρνανία, μια περιοχή για την οποία η έρευνα είχε έως σήμερα ελάχιστα μόνο στοιχεία στη διάθεσή της. Οι σχέσεις ανάμεσα στη δυτική Ελλάδα και την Κύπρο, την οποία μαρτυρούν πρόσφατα κεραμικά ευρήματα από την Αχαΐα και την Ήλιδα, ακόμα και κατά τον όψιμο 12ο και 11ο αιώνα76, φαίνεται ότι ήταν τακτικές, όπως αποδεικνύει και η εισαγωγή χαλκού που για πρώτη φορά διαπιστώνεται στην Ακαρνανία. Το ξίφος τύπου Allerona καθώς και το διμεταλλικό μαχαίρι, το οποίο είναι μια περαιτέρω εξέλιξη του ιταλο-αλπινικού τύπου Matrei και ανήκει στην εποχή των πιο πρώιμων σιδερένιων μαχαιριών της Ιταλίας, αποτελούν ενδείξεις για επαφές της δυτικής Ελλάδας με τις απέναντι ακτές της Αδριατικής κατά τα υπομυκηναϊκά (ή πρώιμα πρωτογεωμετρικά) χρόνια. Το διακοσμημένο με χρυσό σύρμα ξίφος τύπου Allerona και το μαχαίρι με σιδερένια λεπίδα και ελεφαντοστέινη επένδυση της λαβής ήταν πολύτιμα, μοναδικά αντικείμενα, των οποίων ο τρόπος απόκτησης δεν μπορεί να προσδιοριστεί προς το παρόν με ακρίβεια. Είναι πολύ πιθανό, ωστόσο, να έχουν φτάσει στην κατοχή του πολεμιστή της Ακαρνανίας ως ξείνια δώρα ενός φίλου ηγέτη, περίπου με τον τρόπο που μας διηγείται ο Όμηρος για τον 8ο αι. π.Χ.

76 Πρβ. Papadopoulos 1985· Βικάτου και Καραγιώργης 2006· Eder 2006b, 568–570· Giannopoulos 2008, 160–166· Moschos 2009b, 375–379.

262 ATHANASIA

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Albanese Procelli, R.M. 1994. Considerazioni sulla necropoli di Madonna del Piano di Grammichele (Catania). Σε P. Gastaldi και G. Maetzke (εκδ.), La presenza etrusca nella Campania meridionale. Atti delle giornate di studio, Salerno – Pontecagnano, 16–18 novembre 1990. Biblioteca di Studi Etruschi 28, 153–169. Firenze: Leo S. Olschki Editore.

Albanese Procelli, R.M. 2003. Sicani, Siculi, Elimi. Forme di identità, modi di contatto e processi di trasformazione. Milano: Longanesi.

Avila, R.A. 1983. Bronzene Lanzen- und Pfeilspitzen der griechischen Spätbronzezeit. PBF V 1. München: Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Bader, T. 1991. Die Schwerter in Rumänien. PBF IV 8. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Begemann, F., S. Schmitt-Strecker και E. Pernicka. 2001. Chemical Composition and Lead Isotopy of Copper and Bronze from Nuragic Sardinia. EJA 4: 43–85.

Benzi, M. 1992. Rodi e la civiltà micenea. Incunabula Graeca XCIV. Roma: Gruppo Editoriale Internazionale.

Bianco Peroni, V. 1970. Die Schwerter in Italien / Le spade nell’Italia continentale. PBF IV 1. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Βικάτου, Ο. και Β. Καραγιώργης. 2006. Κερατοειδές αγγείο κυπριακής απομίμησης από μυκηναϊκό νεκροταφείο της Ηλείας. RDAC: 155–168.

Βοκοτοπούλου, Ι. 1971. Πρωτογεωμετρικά αγγεία εκ της περιοχής Αγρινίου. ArchDelt 24 Α´ 1969 (1971): 74–94.

Borgna, E. 1992. L’arco e le frecce nel mondo miceneo. Atti della Accademia Nazionale dei Lincei, Classe di Scienze Morali, Storiche e Filologiche 389, Memorie Serie IX, Vol. II, Fasc. I. Rom: Accademia Nazionale dei Lincei.

Buchholz, H.-G. 1962. Der Pfeilglätter aus dem VI. Schachtgrab von Mykene und die helladischen Pfeilspitzen. JdI 77: 1–58.

Clausing, Ch. 2002. Geschnürte Beinschienen der späten Bronze- und älteren Eisenzeit. JRGZM 49: 149–187.

Coldstream, J.N., και Η.W. Catling 1996. Knossos North Cemetery Early Greek Tombs. The British School of Athens Supplementary Vol. 28. Stroud: The British School at Athens.

Colonna, C. 2006. Necropoli dell’ultima età del bronzo nell’area padana. Per una loro cronologia relative. Fonti Archeologiche per la Protostoria Italiana 1. Lucca: Edizioni S. Marco Litotipo.

Deger-Jalkotzy, S. 2008. Decline, Destruction, Aftermath. Σε C. W.

Shelmerdine (εκδ.), The Cambridge Companion to the Aegean Bronze Age, 387–415. Cambridge: Cambridge University Press.

Demakopoulou, K., N. Divari-Valakou, P. Åström και G. Walberg. 2000–2001. Work in Midea 1997 – 1999 Excavation, Conservation, Restoration. OpAth 25–26: 35–52.

Dothan, T. 2002. Bronze and Iron Objects with Cultic Connotations from Philistine Temple Building 350 at Ekron. IEJ 52: 1–27.

Douzougli, A., και J. K. Papadopoulos 2010. Liatovouni: A Molossian Cemetery and Settlement in Epirus. JdI 125: 1–87.

Eder, B. 2001. Die submykenischen und protogeometrischen Gräber von Elis. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 209. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Eder, B. 2006a. Die spätbronze- und früheisenzeitliche Keramik. Σε H. Kyrieleis, Anfänge und Frühzeit des Heiligtums von Olympia, Die Ausgrabungen am Pelopion 1987–1996. OlForsch 31, 141–246. Berlin, New York: Walter De Gruyter.

Eder, B. 2006b. The World of Telemachus: Western Greece 1200–700 BC. Σε S. Deger-Jalkotzy και I. S. Lemos (εκδ.), Ancient Greece: from the Mycenaean Palaces to the Age of Homer. Edinburgh Leventis Studies 3, 549–580. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Eder, B. 2009. The Late Bronze Age / Early Iron Age Transition in Western Greece: Submycenaean Studies. Σε Deger-Jalkotzy, S., και A. Baechle (εκδ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III: LH IIIC Late and the Transition to the Early Iron Age. Proceedings of the International Workshop at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007. Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 30, 133–149. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Eder, Β., και R. Jung. 2005. On the Character of Social Relations Between Greece and Italy in the 12th/11th Cent. BC. Σε R. Laffineur και E. Greco (εκδ.), Emporia. Aegeans in Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10th International Aegean Conference / 10e Rencontre égéenne internationale, Athens, Italian School of Archaeology, 14–18 April 2004. Aegaeum 25, 485–495. Liège: Université de Liège, University of Texas at Austin.

Gale, N. H., Z. Stos-Gale, G. Maliotis και N. Annetts. 1997. Lead Isotope Data from the Isotrace Laboratory, Oxford: Archaeometry Data Base 4, Ores from Cyprus. Archaeometry 39: 237–246.

Gale, N. H., και Z. A. Stos-Gale. 2005. Zur Herkunft der Kupferbarren aus dem Schiffswrack von Uluburun und der spätbronzezeitliche


263ATHANASIA

Metallhandel im Mittelmeerraum. Σε Ü. Yalçın, C. Pulak και R. Slotta (εκδ.). 2005. Das Schiff von Uluburun. Welthandel vor 3000 Jahren. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum vom 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006, 117–131. Bochum: Deutsches Bergbau-Museum Bochum.

Giannopoulos, Th.G. 2008. Die letzte Elite der mykenischen Welt. Achaia in mykenischer Zeit und das Phänomen der Kriegerbestattungen im 12.–11. Jahrhundert v. Chr. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 152. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.

Harding, A. 1995. Die Schwerter im ehemaligen Jugoslawien. PBF IV 14. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.

Χριστακοπούλου-Σωμάκου, Γ. Το νεκροταφείο της Σταμνάς και η Πρωτογεωμετρική περίοδος στην Αιτωλοακαρνανία (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών).

Ιακωβίδης, Σ.Ε. 2006. Ανασκαφές Μυκηνών Ι. Η Βορειοδυτική Συνοικία. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 244. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Jung, R. 2006. Χρονολογία comparata. Vergleichende Chronologie von Südgriechenland und Süditalien von ca. 1700/1600 bis 1000 v. u. Z. Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 26. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Jung, R. 2007. Goldene Vögel und Sonnen: ideologische Kontakte zwischen Italien und der postpalatialen Ägäis. Σε E. Alram και G. Nightingale (εκδ.), Keimelion. Elitenbildung und elitärer Konsum von der mykenischen Palastzeit bis zur homerischen Epoche / The Formation of Elites and Elitist Lifestyles from Mycenaean Palatial Times to the Homeric Period, Akten des internationalen Kongresses vom 3. bis 5. Februar 2005 in Salzburg, 219–255. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Jung, R. 2009a. Pirates of the Aegean. Italy – the East Aegean – Cyprus at the end of the Second Millennium BC. Σε V. Karageorghis και O. Kouka (εκδ.), Cyprus and the East Aegean: Intercultural Contacts from 3000 to 500 BC. An International Archaeological Symposium held at Pythagoreion, Samos, October 17th–18th 2008, 72–93. Nicosia: A. G. Leventis Foundation.

Jung, R. 2009b. I “bronzi internazionali” ed il loro contesto sociale fra Adriatico, Penisola balcanica e coste levantine. Σε Borgna, E., και P. Cassola Guida (εκδ.), Dall’Egeo all’Adriatico: organizzazioni sociali, modi di scambio e interazione in età postpalaziale (XII–XI sec. a. C.) / From the Aegean to the Adriatic: Social Organisations, Modes of Exchange and Interaction in Postpalatial Times (12th–11th c. BC). Atti del Seminario internazionale (Udine, 1–2 dicembre 2006). Studi e ricerche di protostoria mediterranea 8, 129–157. Roma: Quasar.

Jung, R. και M. Mehofer. 2005–2006. A Sword of Naue II Type from

Ugarit and the Historical Significance of Italian-type Weaponry in the Eastern Mediterranean. Aegean Archaeology 8: 111–135.

Jung, R., I. Moschos και M. Mehofer. 2008. Φονεύοντας με τον ίδιο τρόπο: Οι ειρηνικές επαφές για τον πόλεμο μεταξύ Ελλάδας και Ιταλίας κατά τη διάρκεια των όψιμων μυκηναϊκών χρόνων. Σε Σ. Α. Παϊπέτης και Χ. Γιαννοπούλου (εκδ.), Πρακτικά /Proceedings: Πολιτισμική αλληλογονιμοποίηση νότιας Ιταλίας και δυτικής Ελλάδας μέσα από την ιστορία / Cultural Cross Fertilization of Southern Italy and Western Greece through History, 85–107. Πάτρα: Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος [χωρίς χρονολογία – 2008].

Karo, G. 1930. Schatz von Tiryns. AM 55: 119–140.

Kilian, Κ. 1982. Ausgrabungen in Tiryns 1980. Bericht zu den Grabungen. AA: 393–430.

Kilian-Dirlmeier, I. 1993. Die Schwerter in Griechenland (außerhalb der Peloponnes), Bulgarien und Albanien. PBF IV 12. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.

Kilian-Dirlmeier, I. 2000. Orientalia in Griechenland vom 13.–9. Jahrhundert v. Chr. Σε C. Işık (εκδ.), Studien zur Religion und Kultur Kleinasiens und des ägäischen Bereiches. Festschrift für Baki Öğün zum 75. Geburtstag. Asia Minor Studien 39, 151–163. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.

Κολώνας, Λ. υπό έκδοση. Βούντενη. Ένα σημαντικό μυκηναϊκό κέντρο της Αχαΐας. Αθήνα: Εκδόσεις ΤΑΠΑ.

Koui, M., P. Papandreopoulos, E. Andreopoulou-Mangou, L. Papazoglou-Manioudaki, A. Priftaj-Vevecka, F. Stamati. 2006. Study of Bronze Age Copper-based Swords of Type Naue II and Spearheads from Greece and Albania. Mediterranean Archaeology and Archaeometry 6: 49–59.

Kraiker, W., και K. Kübler. 1939. Kerameikos 1. Die Nekropolen des 12. bis 10. Jahrhunderts. Berlin: Walter de Gruyter.

Krause, G. 1975. Untersuchungen zu den ältesten Nekropolen am Eridanos in Athen. Hamburger Beiträge zur Archäologie Beiheft 3. Hamburg: Heltmut Buske.

Lemos, I.S. 2002. The Protogeometric Aegean. The Archaeology of the Late Eleventh and Tenth Centuries BC. Oxford: University Press.

Lo Schiavo, F. 2005. Metallhandel im zentralen Mittelmeer. Σε Ü. Yalçın, C. Pulak και R. Slotta (εκδ.). Das Schiff von Uluburun. Welthandel vor 3000 Jahren. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum vom 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006, 399–414. Bochum: Deutsches Bergbau-Museum Bochum.

Magou, E., S. Philippakis και C. Rolley. 1986. Trépieds géométriques de bronze. Analyses complémentaires. BCH 110: 121–136.

Mάγκου, E. 1995. Χημική ανάλυση. Σε Α. Α. Ωνάσογλου, Η οικία


264 ATHANASIA


του τάφου των τριπόδων στις Μυκήνες. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 147, 50 κ. ε. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.

Maran, J. 2006. Coming to Terms with the Past: Ideology and Power in Late Helladic IIIC Σε S. Deger-Jalkotzy και I. S. Lemos (εκδ.), Ancient Greece: from the Mycenaean Palaces to the Age of Homer. Edinburgh Leventis Studies 3, 123–150. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Μαστροκώστας, Ε. 1965. Αρχαιότητες και μνημεία Αιτωλοακαρνανίας. ArchDelt 18, 1963 (1965) 147 κ. ε.

Matthäus, H. 1980. Die Bronzegefäße der kretisch-mykenischen Kultur. PBF II 1. München: C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Matthäus, H. 1985. Metallgefäße und Gefäßuntersätze der Bronzezeit, der geometrischen und archaischen Periode auf Cypern mit einem Anhang der bronzezeitlichen Schwertfunde auf Cypern. PBF II 8. München: Beck’sche Verlagsbuchhandlung.

Molloy, Β. 2008. Martial Arts and Materiality: a Combat Archaeology Perspective on Aegean Swords of the Fifteenth and Fourteenth Centuries BC. WorldArch 40: 116–134.

Moschos, I. 2009a. Western Achaea during the Succeeding LH IIIC Late Period – the Final Mycenaean Phase and the Submycenaean Period. Σε Deger-Jalkotzy, S., και A. Baechle (εκδ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III: LH IIIC Late and the Transition to the Early Iron Age. Proceedings of the International Workshop at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007. Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 30, 235–288. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Moschos. I. 2009b. Evidence of Social Re-Οrganization and Reconstruction at Late Helladic IIIC Achaea and Modes of Contacts and Exchange via the Ionian Sea and Adriatic Sea. Σε Borgna, E., και P. Cassola Guida (εκδ.), Dall’Egeo all’Adriatico: organizzazioni sociali, modi di scambio e interazione in età postpalaziale (XII–XI sec. a. C.) / From the Aegean to the Adriatic: Social Organisations, Modes of Exchange and Interaction in Postpalatial Times (12th–11th c. BC). Atti del Seminario internazionale (Udine, 1–2 dicembre 2006). Studi e ricerche di protostoria mediterranea 8, 345–414. Roma: Quasar.

Mountjoy, P.A. 1976. Late Helladic IIIB1 Pottery dating the Construction of the South House at Mycenae. BSA 71: 77–111.

Mountjoy, P.A. 1999. Regional Mycenaean Decorated Pottery. Rahden/Westf.: Verlag Marie Leidorf.

Mylonas Shear, I. 1987. The Panagia Houses at Mycenae. University Museum Monograph 68. Philadelphia: The University Museum.

Ξανθουδίδης, Στ. Α. 1904. Εκ Κρήτης. ArchEph: 1–56.

Pacciarelli, M. 2000. Dal villaggio alla città. La svolta protourbana del 1000 a.C. nell’Italia tirrenica. Grandi contesti e problemi della Protostoria italiana 4. Firenze: All’Insegna del Giglio.

Pacciarelli, M. 2006. Sull’evoluzione dell’armamento in Italia peninsulare e Sicilia nel Bronzo tardo. Σε Studi di protostoria in onore di Renato Peroni, 246–260. Firenze: All’Insegna del Giglio.

Pagliara, C., R. Guglielmino, L. Coluccia, I. Malorgio, M. Merico, D. Palmisano, M. Rugge and F. Minonne. 2008. Roca Vecchia (Melendugno, Lecce), SAS IX: relazione stratigrafica preliminare sui livelli di occupazione protostorici (campagne di scavo 2005–2006). Rivista di Scienze Preistoriche 58: 239–280.

Papadimitriou, A. 2006. The Early Iron Age in the Argolid: Some New Aspects. Σε S. Deger-Jalkotzy και I. S. Lemos (εκδ.), Ancient Greece: from the Mycenaean Palaces to the Age of Homer (Edinburgh Leventis Stud. 3), 531–547. Edinburgh: Edinburgh University Press.

Papadopoulos, Th.J. 1978/79. Mycenaean Achaea. SIMA 55,1.2. Göteborg: Paul Åtröms Förlag.

Papadopoulos, Th. J. 1985. The Problem of Relations Between Achaea and Cyprus in the Late Bronze Age. Σε Θεοδ. Παπαδόπουλος και Σ. Α. Χατζηστύλλης (εκδ.), Πρακτικά του Δευτέρου Διεθνούς Κυπριολογικού Συνεδρίου (Λευκωσία, 20–25 Απριλίου 1982), τόμ. Α΄, Αρχαίον Τμήμα, 141–148. Λευκωσία: Εταιρεία Κυπριακών Σπουδών.

Pare, Ch. 2008. Italian Metalwork of the 11th–9th Centuries BC and the Absolute Chronology of the Dark Age Mediterranean. Σε D. Brandherm και M. Trachsel (εκδ.), A New Dawn for the Dark Age? Shifting Paradigms in Mediterranean Iron Age Chronology / L’âge obscur se fait-il jour nouveau? Les paradigmes changeants de la chronologie de l’âge du fer en Méditerranée. Union Internationale des Sciences Préhistoriques et Protohistoriques, Actes du XV congrès mondial (Lisbonne, 4–9 septembre 2006). BAR IS 1871, 77–101. Oxford: Hadrian Books Ltd.

Pernicka, E., Th. C. Seeliger, G. A. Wagner, F. Begemann, S. Schmitt-Strecker, C. Eibner, Ö. Öztunali και I. Baranyi. 1984. Archäometallurgische Untersuchungen in Nordwestanatolien. JRGZM 31: 533–599.

Πετρόπουλος, M. 2000. Μυκηναϊκό νεκροταφείο στα Σπαλιαρέϊκα των Λουσικών. Σε A.Δ. Ριζάκης (εκδ.), Αχαϊκό τοπίο ΙΙ. Δύμη και Δυμαία Χώρα / Paysages d’Achaïe II. Dymé et son territoire. Mελετήματα 29, 65–92. Αθήνα: Diffusion de Boccard.

Richter, G. M. A. 1915. The Metropolitan Museum of Art: Greek, Etruscan and Roman Bronzes. New York: The Metropolitan Museum of Art.

Rolley, C. 1975. Bronzes et bronziers des âges obscurs (XIIe–VIIIe siècle av. J.-C.). RA : 155–160.

265ATHANASIA

Ruppenstein, F. 2007. Die submykenische Nekropole – Neufunde und Neubewertung. Kerameikos 18. München: Hirmer Verlag.

Salzani, L. 1989. Necropoli dell’Età del Bronzo Finale alle Narde di Fratta Polesine. Prima nota. Padusa 25: 5–42.

Salzani, L. 1994. Nogara. Rinvenimento di un ripostiglio di bronzi in località «Pila del Brancón». Quaderni di Archeologia del Veneto 10: 83–94.

Sandars, N.K. 1963. Later Aegean Bronze Swords. AJA 67: 117–153.

Schmitt, H.-O. 2007. Die Angriffswaffen. Σε R.C.S. Felsch (εκδ.), Kalapodi. Ergebnisse der Ausgrabungen im Heiligtum der Artemis und des Apollon von Hyampolis in der antiken Phokis II, 423–551. Mainz: Philipp von Zabern.

Schumann, H. 1991. Metallographie. Leipzig: Deutscher Verlag für Grundstoffindustrie.

Sherratt, S. 1994. Commerce, Iron and Ideology: Metallurgical Innovation in 12th–11th Century Cyprus. Σε V. Karageorghis (εκδ.), Proceedings of the International Symposium Cyprus in the 11th Century B. C. Organized by The Archaeological Research Unit of the University of Cyprus and The Anastasios G. Leventis Foundation, Nicosia 30–31 October, 1993, 59–106. Nikosia: A. G. Leventis Foundation.

Souyoudzoglou-Haywood, C. 1999. The Ionian Islands in the Bronze and Early Iron Age 3000–800 BC. Liverpool: Liverpool University Press.

Σταυροπούλου-Γάτση, Μ. 2008. Τοπωνυμικές επιβιώσεις για την Ομηρική Ιθάκη στην Αιτωλοακαρνανία και αρχαιολογικά τεκμήρια για την μυκηναϊκή εποχή. Σε Χ. Παπαδάτου-Γιαννοπούλου (εκδ.), Διεθνές συνέδριο αφιερωμένο στον Wilhelm Dörpfeld υπό την αιγίδα

του Υπουργείου Πολιτισμού, Λευκάδα, 6–11 Αυγούστου 2006. Πρακτικά συνεδρίου, 373–388. Πάτρα: Εκδόσεις περί τεχνών.

Stos-Gale, Z.A., N. H. Gale και N. Annetts. 1996. Lead Isotope Data from the Isotrace Laboratory, Oxford: Archaeometry Data Base 3, Ores from the Aegean, Part 1. Archaeometry 38: 381–390.

Verdelis, Ν. 1963. Neue geometrische Gräber in Tiryns. AM 78: 1–62.

Weninger, B., και R. Jung. 2009. Absolute Chronology of the End of the Aegean Bronze Age. Σε Deger-Jalkotzy, S., και A. Baechle (εκδ.), LH IIIC Chronology and Synchronisms III: LH IIIC Late and the Transition to the Early Iron Age. Proceedings of the International Workshop at the Austrian Academy of Sciences at Vienna, February 23rd and 24th, 2007. Veröffentlichungen der Mykenischen Kommission 30, 373–416. Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

Willemsen, F. 1957. Dreifusskessel von Olympia. OlForsch 3. Berlin: Walter de Gruyter & Co.

Yalouris, N. 1960. Mykenische Bronzeschutzwaffen. AM 75: 42–67.

Zanini, A. 2005. L’immanicatura in avorio dall’acropoli A delle Sparne (Pitigliano-Grosseto). Σε L. Vagnetti, M. Bettelli και I. Damiani (εκδ.), L’avorio in Italia nell’età del bronzo. Incunabula Graeca 102, 85–91. Roma: Istituto di Studi sulle Civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente.

Ζάχος, Κ.Λ. 2009. Ταφικά έθιμα. Σε Κ.Λ. Ζάχος (εκδ.), Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων, 95–115. Ιωάννινα: ΙΒ´ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων [χωρίς χρονολογία, 2009].

Ωνάσογλου, Α. Α. 1995. Η οικία του τάφου των τριπόδων στις Μυκήνες. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 147. Αθήνα: Η εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία.


266 ATHANASIA

m. stavropoulou-gatsi/r. jung/m. mehofer, grab eines \"mykenischen\" kriegers in kouvaras...

Documents