İsmail gaspıralı’nın neşredilmemiş bazı mektupları / some unpublished letters of ismail...

1300 5719

ISSN:1300-5715

EGE ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESİ YAYINLARI

Yıl: 2012 Sayı: 23 ISSN-1300-5715

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI

ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

BORNOVA - İZMİR

TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Sayı: 23/Güz, 2012, ISSN- 1300-5715

Sahibi / Owner:

Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü adına Dekan

Prof. Dr. Ersin DOĞER

Editör / Editor :

Prof. Dr. Yavuz AKPINAR

Yayın Kurulu / Executive Commitee:

Prof. Dr. Yavuz AKPINAR Prof. Dr. Mustafa ÖNER Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yasin KAYA Dr. Sinan GÜZEL

Dr. Yılmaz ÖZKAYA

Yabancı Dil Danışmanları / Foreign Language Advisers

Yrd. Doç. Dr. Orkun KOCABIYIK (İngilizce-Muğla Ün.) Yrd. Doç. Dr. Bahar DERVİŞCEMALOĞLU (Fransızca-Ege Ün.)

Dr. Rıdvan ÇİTİL (Rusça-Mehmet Akif Ersoy Ün.)

Resmi Yazışma Sorumlusu / Personals Responsible for Official Correspondence

Arş. Gör. Filiz FERHATOĞLU (İ. Ü. Türkiyat Ens.)

Dergi Sekreteryası/Journal Director

Arş. Gör. Filiz FERHATOĞLU (İ. Ü. Türkiyat Ens.)

Arş. Gör. Ayşe SANDIKKAYA AŞIR Arş. Gör. Gökçe Zeynep ÖZATALAY

Arş. Gör. Fatıma ERTÜRK Arş. Gör. Eraslan CANDAN

YILDA İKİ KERE ÇIKAR.

ULUSLARARASI HAKEMLİ AKADEMİK DERGİDİR Semi-annually / International Refereed Academic Journal

Dergimizdeki yazılar, kaynak gösterilerek alıntılanabilir. Yazıların tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

Quotations are allowed by indicating the source. All responsibilities of the

articles belong to the writers.

Baskı / Print Ege Üniversitesi Basımevi

Bornova / İZMİR

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Sertifika No: 18679

Baskı Tarihi: 27.10.2014

Yazışma Adresi / Correspondence Address: Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi Editörlüğü,

Ege Ün., Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, 35100 Bornova, İzmir, Türkiye

Fakülte Faks:(+90) 0 232 3881102 Bölüm Tlf: 0 232 311 13 21 E-posta: [email protected]

YURT DIŞI TEMSİLCİLERİ / REPRESENTATİVE ABROAD

ÖZBEKİSTAN Prof. Dr. Nizamettin MAHMUDOV

ÖZFA Dil ve Edebiyat Enstitüsü Müdürü, Taşkent

ABD /USA Prof. Dr. Timur KOCAOĞLU

Center for European and Russian, and Eurasian Studies, 304 International Center, Michigan State University East Lansing, MI 48824-1035

KIRGIZİSTAN

Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türkoloji Bölümü,

Cal Kampüsü, Bişkek Kırgızistan

AZERBAYCAN Prof. Dr. Firudin AGASIOĞLU

Bakı, Hǝsǝn Əliyev Küçǝsi, 5a, 79

MACARİSTAN Doç. Dr. Bülent BAYRAM

Kırklareli Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü, Kavaklı/Kırklareli

TATARİSTAN

Doç. Dr. Azat AKHUNOV Kazan Federal Üniversitesi Uluslararası İlişkiler, Tarih ve Doğu Enstitüsü.

420015, Rusia, Kazan, Box 19.

KKTC Yrd. Doç. Dr. Nazım MURADOV

Lefke Avrupa Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Gemikonağı / Lefke, Mersin 10 / Türkiye

BİLİM KURULU

Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Prof. Dr. Ahmet BURAN Prof. Dr. Ali DUYMAZ Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ Prof. Dr. Emine GÜRSOY NASKALİ Prof. Dr. Fatih KİRİŞÇİOĞLU Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Prof. Dr. Hayati DEVELİ Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL Prof. Dr. İlhan GENÇ Prof. Dr. İnci ENGİNÜN Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ Prof. Dr. İsmail ÇETİŞLİ Prof. Dr. Kamil Veli NERİMANOĞLU Prof. Dr. Leyla KARAHAN Prof. Dr. Mehmet TEKİN Prof. Dr. Mesut ŞEN Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH Prof. Dr. Mustafa ÖNER Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT Prof. Dr. Nerin YAYIN Prof. Dr. Ömer Faruk HUYUGÜZEL Prof. Dr. Pervin ÇAPAN Prof. Dr. Rıza FİLİZOK Prof. Dr. Sema Barutçu ÖZÖNDER Prof. Dr. Şuayip KARAKAŞ Prof. Dr. Yavuz AKPINAR Prof. Dr. Zeki KAYMAZ

HAKEM KURULU

Prof. Dr. A. Mevhibe COŞAR Karadeniz Teknik Ün. Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Başkent Ün. Prof. Dr. Abide DOĞAN Hacettepe Ün. Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Ün. Prof. Dr. Ahmet GÜNŞEN Trakya Ün. Prof. Dr. Alev SINAR UĞURLU Uludağ Ün. Prof. Dr. Ali AKAR Muğla Ün. Prof. Dr. Ali DUYMAZ Balıkesir Ün. Prof. Dr. Alimcan İNAYET Ege Ün. Prof. Dr. Atabey KILIÇ Erciyes Ün. Prof. Dr. Bakican TOXLİYEV Taşkent Devlet Ped. Ün. Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ Kırıkkale Ün. Prof. Dr. Cengiz ALYILMAZ Atatürk Ün. Prof. Dr. Efrasiyap GEMALMAZ Atatürk Ün. (Emekli) Prof. Dr. Ekrem ARIKOĞLU Gazi Ün. Prof. Dr. Emine GÜRSOY NASKALİ Marmara Ün. Prof. Dr. Emine YILMAZ Hacettepe Ün. Prof. Dr. Ensar ASLAN Dicle Ün. Prof. Dr. Enver TÖRE Marmara Ün. Prof. Dr. Erman ARTUN Çukurova Ün. Prof. Dr. Esma ŞİMŞEK Fırat Ün. Prof. Dr. Fatih KİRİŞÇİOĞLU Gazi Ün. Prof. Dr. Fazıl GÖKÇEK Ege Ün. Prof. Dr. Gülden Sağol YÜKSEKKAYA Marmara Ün. Prof. Dr. Gülşen Seyhan ALIŞIK Marmara Ün. Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ Aydın Ün. Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Ege Ün. Prof. Dr. Hasan Bülent PAKSOY Texas Prof. Dr. Hayati DEVELİ Yunus Emre Ens. Prof. Dr. Hülya Kasapoğlu ÇENGEL Gazi Ün. Prof. Dr. İlhan GENÇ Düzce Ün. Prof. Dr. İnci ENGİNÜN Marmara Ün. Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ Azerbaycan Millî İlimler A.

Prof. Dr. İsmail ÇETİŞLİ Pamukkale Ün. Prof. Dr. İsmail GÖRKEM Erciyes Ün. Prof. Dr. Kamil Veli NERİMANOĞLU Aydın Ün. Prof. Dr. Kazim ABDULLAEV Özbekistan Bilimler A. Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ Karadeniz Teknik Ün. Prof. Dr. Kemal YAVUZ İstanbul Ün. Prof. Dr. Leyla KARAHAN Gazi Ün. Prof. Dr. M. Fatih ANDI Fatih Sultan Mehmet Vakıf Ün. Prof. Dr. M. Fatih KÖKSAL Ahi Evran Ün. Prof. Dr. Mahmut KAPLAN Fatih Ün. Prof. Dr. Mamatkul JURAYEV ÖZFA Dil ve Ed. Ens. Taşkent Prof. Dr. Marcel ERDAL Frankfurt Ün. Prof. Dr. Mehmet AÇA Balıkesir Ün. Prof. Dr. Mehmet KARA İstanbul Ün. Prof. Dr. Mehmet Metin KARAÖRS Beykent Ün. Prof. Dr. Mehmet ÖLMEZ Yıldız Teknik Ün. Prof. Dr. Mehmet TEKİN İstanbul Ün. Prof. Dr. Mesut ŞEN Marmara Ün. Prof. Dr. Musa DUMAN İstanbul Ün. Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH Erciyes Ün. Prof. Dr. Mustafa ÖNER Ege Ün. Prof. Dr. Mustafa S. KAÇALİN (TDK Başkanı-Marmara Ün.) Prof. Dr. Naim KARİMOV Özbekistan Bilimler A. Prof. Dr. Namık AÇIKGÖZ Muğla Ün. Prof. Dr. Nazım Hikmet POLAT Niğde Ün. Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR Hacettepe Ün. Prof. Dr. Necati DEMİR Gazi Ün. Prof. Dr. Nerin YAYIN Ege Ün. Prof. Dr. Nevzat ÖZKAN Erciyes Ün. Prof. Dr. Nurettin DEMİR Başkent Ün. Prof. Dr. Orhan OKAY Sakarya Ün. Prof. Dr. Orhan SÖYLEMEZ Ardahan Ün. Prof. Dr. Orhan Kemal TAVUKÇU Recep Tayyip Erdoğan Ün. Prof. Dr. Ömer Faruk HUYUGÜZEL Gediz Ün. Prof. Dr. Ömür CEYLAN İstanbul Kültür Ün. Prof. Dr. Pervin ÇAPAN Muğla Ün.

Prof. Dr. Peter Benjamin GOLDEN Rutgers Un. Prof. Dr. Rıza FİLİZOK Gediz Ün. Prof. Dr. Saadettin Yağmur GÖMEÇ Ankara Ün. Prof. Dr. Sedat ADIGÜZEL Atatürk Ün. Prof. Dr. Sema Barutçu ÖZÖNDER Ankara Ün. Prof. Dr. Şevket TOKER Ege Ün. Prof. Dr. Şuayip KARAKAŞ Aydın Ün. Prof. Dr. Timur KOCAOĞLU Michigan State Un. Prof. Dr. Ufuk TAVKUL Pamukkale Ün. Prof. Dr. Ülkü Çevik ŞAVK Hacettepe Ün. Prof. Dr. Yavuz AKPINAR Ege Ün. Prof. Dr. Zeki KAYMAZ Ege Ün. Prof. Dr. Zuhal KULTURAL Marmara Ün. Doç. Dr. Azad AKHUNOV Tataristan G. İbrahimov Ens. Doç. Dr. Aziz MERHAN Yıldız Teknik Ün. Doç. Dr. Bülent BAYRAM Kırklareli Ün. Doç. Dr. Bülent GÜL Hacettepe Ün. Doç. Dr. Erhan AYDIN Erciyes Ün. Doç. Dr. Ferruh AĞCA Osmangazi Ün. Doç. Dr. Fevzi ERSOY Gazi Ün. Doç. Dr. Gıyasettin AYTAŞ Gazi Ün. Doç. Dr. Gülsüm KİLLİ YILMAZ Ankara Ün. Doç. Dr. Hatice Şirin USER Ege Ün. Doç. Dr. Hikmet KORAŞ Niğde Ün. Doç. Dr. Mehmet Can DOĞAN Gazi Ün. Doç. Dr. Marufjon YULDASHEV Ege Ün. Doç. Dr. Metin ARIKAN Ege Ün. Doç. Dr. Metin ÖZARSLAN Hacettepe Ün. Doç. Dr. Nergis BİRAY Pamukkale Ün. Doç. Dr. Osman KARATAY Ege Ün. Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN Ege Ün. Doç. Dr. Paşa YAVUZARSLAN Ankara Ün. Doç. Dr. Salim KÜÇÜK Ordu Ün. Doç. Dr. Selami FEDAKAR Ege Ün. Doç. Dr. Şerife YALÇINKAYA Ege Ün. Doç. Dr. Zaynabidin ABDİRASHİDOV Özbekistan Milli Ün.

Yrd. Doç. Dr. Ali ILGIN İstanbul Ün. Yrd. Doç. Dr. Bahar DERVİŞCEMALOĞLU Ege Ün. Yrd. Doç. Dr. Fatih ÜLKEN Ege Ün. Yrd. Doç. Dr. Halef NAS Harran Ün. Yrd. Doç. Dr. İrfan Murat YILDIRIM Celal Bayar Ün. Yrd. Doç. Dr. Mehmet Yasin KAYA Ege Ün. Yrd. Doç. Dr. Mustafa KARATAŞ Hacı Bektaşi Veli Ün. Yrd. Doç. Dr. Müberra BAĞCI Ege Ün. Yrd. Doç. Dr. Nazım MURADOV Lefke Avrupa Ün. Yrd. Doç. Dr. Sabahattin ÇAĞIN Dokuz Eylül Ün. Yrd. Doç. Dr. Selçuk TÜRKYILMAZ Katip Çelebi Ün. Yrd. Doç. Dr. Şerife ÇAĞIN Ege Ün. Yrd. Doç. Dr. Savaş Veli YELOK Gazi Ün. Dr. Rıdvan ÇİTİL Mehmet Akif Ersoy Ün. Dr. Sinan GÜZEL Ege Ün. Dr. Yılmaz ÖZKAYA Ege Ün.

İÇİNDEKİLER / CONTENTS

MAKALELER / ARTICLES ALPER, Feridun Tarık Buğra’nın Hikâyelerine Genel Bir Bakış .............................................. 1-11 ÇİTİL, Rıdvan – NECEFOĞLU Hacali İsmail Gaspıralı’nın Neşredilmemiş Bazı Mektupları .................................. 13-43 DERVIŞCEMALOĞLU, Bahar

Anlatının ve Anlatısal Yaklaşımların Eğitimdeki Önemi............................. 45-58

DUMANTEPE, Seçil

Hans Reichenbach’ın Zaman Kuramı ve Bu Kuramın Türkçeye Uygunluğu ... 59-86

ORAK, Kadriye Yılmaz – MORADİ, Abolfazl

Türk Eğitim Kurumlarında Farsçanın Öğretilmesinde Sa'dî ...................... 87-109

YAYIN, Nerin

Türk Mitolojisinde Su ve Su Tanrılarında Cinsiyet Meselesi .................. 111-121

Çeviriler / Aktarmalar

ANTONY, Francis, (Çev: Volkan KARAGÖZLÜ)

Simetri ve Edebiyat .................................................................................. 123-136

Elçibey, Ebülfez, (Aktaran: Muhammet KEMALOĞLU)

Azerbaycan Kitab Medeniyeti Tarihinden ............................................... 137-153 Kitap Tanıtma ŞİMŞEK, Sait

Ortak Dil Çalışmaları Açısından Tovfik Hacıyev’in “Türkler İçin Ortak Ünsiyet Dili” Adlı Kitabı ........................................................ 155-166

Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi Sayı / Number: 23 s. 13-43

İSMAİL GASPIRALI’NIN NEŞREDİLMEMİŞ BAZI MEKTUPLARI*

Rıdvan ÇİTİL

Hacali NECEFOĞLU

Öz

İnsanlar arasında iletişimi sağlayan mektup her ne kadar günümüzde etkisini yitirse de önceki yüzyıllarda çok önemli bir yeri vardı. Söz konusu İsmail Gaspıralı olunca mektupların önemi bir kat daha artmaktadır. İşbu çalışmada İsmail Gaspıralı’nın kızı Şefika Yusufbeyli (üç mektup) ve Azerbaycanlı damadı Nesip Yusufbeyli’ye (iki mektup) yazdığı Rusça mektuplar ve Zühre Akçurina ile evlenmesini gösteren yine Rusça nikah akdi araştırma konusu olmuştur.

Anahtar Kelimeler: İsmail Gaspıralı, Şefika Yusufbeyli (Gaspıralı), Nesip Bey Yusufbeyli, Türk Dünyası Kültür Hayatı.

SOME UNPUBLISHED LETTERS OF İSMAİL GASPIRALI

Abstract

Today, although letter is loosing the effect of providing communication between people also had an important place in the preceding centuries. When these mentioned İsmail Gasprinskii a greater importance is increasing. In the present study has been the subject of research Ismail Gasprinskii’s letters written in Russian to daughter Shefika Yusufbeyli (three letters) and Azerbaijani son in-law Nasib Yusufbeyli (two-letter) and the mariage contract written in Russian which shows that he married to Zehra Akçurina.

Key Words: İsmail Gasprinskii, Shefika Yusufbeyli (Gasprinskii), Nesip Bey Yusufbeyli, Turcic World Culture Life.

Yazıları ve yaptığı hizmetlerle Türk dünyasında çok büyük tesirler bırakan İsmail Gaspıralı’yı daha yakından tanımanın yollarından birisi de şüphesiz elde edilebilirse yazdığı ve ona yazılan mektupları incelemektir.

* Mektuplar Hacali NECEFOĞLU tarafından Rusçadan çevrilmiştir. Dr. Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Türk Dili Okutmanı. [email protected] Prof. Dr. Kafkas Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü.

Rıdvan Çitil

14

Çünkü bu gibi mektuplar günü gününe olan biten hadiseleri, yazanın o anki ruh hâlini, çevresine karşı ilgisini vb. aksettiren önemli belge niteliğindedir.

Bildiğimiz kadarıyla İsmail Gaspıralı’nın bazı mektupları belirlenebilmiştir veya bazı mektupları yeni yeni açığa çıkmaktadır. Bu mektuplar İsmail Gaspıralı’nın hayatının bazı safhalarını ve ayrıntılarını belirlemeye, düşünce dünyasını daha iyi anlamamıza yardım etmektedir.

Yayımladığımız mektupların fotokopilerini, İstanbul Üniversitesi Türk Dili okutmanı Halil Açıkgöz, zamanında İstanbul’da Şefika Gaspıralı’nın kızı Zühre Gökgöl Hanımefendi’den temin etmiştir.3 Halil Açıkgöz, aradan yıllar geçtikten sonra bu mektupları yayımlaması için hocam Yavuz Akpınar’a vermiş o da bunların tercüme edilmesini Kars Kafkas Üniversitesi öğretim üyelerinden Prof. Dr. Hacali Necefoğlu’ndan rica etmiştir. Hacali Bey’in tercüme ettiği bu mektuplar, İsmail Gaspıralı hakkında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi’nde çıkartılması düşünülen özel sayı için bekletilmiştir.

Bu arada anlaşılan Halil Açıkgöz bu mektuplara bir önsöz yazarak Rusya’da yayımlaması için Gülnara Zamaldınova’ya vermiş ve o da bunları Kazan’da çıkan Gasırlar Avazı dergisinde (Гасырлар авазы–Эхо веков, 1999, № 1-2. “Прямо ставлю вопрос – что дальше, как быть?) “Direk soruyorum: devamı nasıl, ne yapalım?” başlığıyla yayımlamıştır: http://www.archive.gov.tatarstan.ru/magazine/go/anonymous/main/?path=mg:/numbers/1999_1_2/10/10_1/) (17.07.2014)

Gaspıralı’nın Ali Merdan Topçubaşı’na yazdığı mektuplar üzerinde çalışan Salavat İshakov,4 İzmir’de Yavuz Akpınar’la görüştüğünde, bu mektupları ondan almış ve başka belgelerle birlikte yayımlamıştır.5

Ayrıca Salavat İshakov, Gasırlar Avazı’nda yayımlanan mektuplardaki bazı eksiklik ve yanlışlıkları fark etmiş ve kitabında bunları gidererek yayımlamıştır: С. М. Исхаков, А. М. Топчибаши. Документы из личных архивов. 1903-1934, Москва, 2012 (S. M. İshakov, A. M. Topçubaşı. Şahsî Arşivinden Belgeler 1903-1934, Moskova, 2012).

3 Halil Açıkgöz’ün temin ettiği belgeler arasında İsmail Gaspıralı’nın Azerbaycanlı ünlü

siyasetçi ve gazeteci Ali Merdan Topçubaşı’na yazdığı 11 Aprel 1908 tarihli bir mektup da bulunmaktadır. Bu mektubu ayrıca yayımlamayı düşünüyoruz.

4 Salavat Midhatoğlu İshakov (d. 1959): Tarihçi, Rusya Bilimler Akademisi’nin Rusya Tarihi Enstitüsü’nün Kıdemli Araştırmacısı, Rusya Bilimler Akademisi’nin Sosyal Reform, Hareketler ve İhtilâller Tarihi Bilim Konseyi’nin Akademik Sekreteri.

5 S. İshakov eserinde İsmail Gaspıralı’nın kızına yazdığı üç mektup ve Ali Merdan Topçubaşı’na yazdığı bir mektubu yayımlamıştır. Nesip Bey Yusufbeyli’ye yazılan mektupları ve nikâh akit senedini yayımlamamıştır.

İsmail Gaspıralı’nın Neşredilmemiş Bazı Mektupları

15

Hocam Yavuz Akpınar, benden bu mektupları gözden geçirerek Türkiye’de yayına hazırlamamı istediğinde ben de Salavat Midhatoğlu İshakov’la temasa geçerek, bazı konularda onunla yardımlaşarak bu mektupları neşre hazırladım.

Mektupların el yazılı orijinal metinlerin kopyasını, Rusça matbu harfli metinleriyle ve tercümeleriyle birlikte yayımlıyoruz. Ayrıca bu mektupların Gasırlar Avazı dergisinde yanlış okunmuş kelimelerinin doğru biçimlerini ve orada hangi sebepleyse atlanmış veya eksik bırakılmış bazı yerleri Salavat İshakov’un eserinden yararlanarak veriyoruz.

Makaledeki tarihler Rus Ortodoks takvimine göredir. Bunları miladi takvime çevirmek için söz konusu tarihlere 13 gün eklenmelidir.

Halil Açıkgöz mektupların Zühre Hanım’dan alınmasını söyle açıklar: “Hanımefendi elindeki mektupları gösterirken bir vesika dikkatimizi çekti, şimdi onun üzerinde durmak istiyorum. Kırımlı Cafer Seydahmet “Gaspıralı İsmail Bey (Dilde, Fikirde, İşte Birlik)” adlı kitabında İsmail Gaspıralı’nın Zühre Hanım’ı 1881 senesinin sonlarında kaçırdığından bahsetmektedir (Kırımer 1934: 24). Zühre Gökgöl’ün ifadesine göre ise büyük babası ninesini kaçırmamış, Simbir’e gittiğinde İsfendiyar Bey’in kızı Zühre Hanım’dan bir vekâlet alarak yakın köylerden birinde imam nikâhı kıydırmış ve buna dayanarak da resmî nikâh yaptırmış, İsfendiyar Bey kızını her ne kadar İsmail Gaspıralı’ya vermek istememişse de resmî nikâh senedini gördükten sonra bu evliliğe razı olmuştur. İşte Zühre Gökgöl Hanımefendi’de rastladığımız senet bu Evlilik Mukavelesi idi.6 İşte bu senet.

Belge 1 - Nikâh Akdi Senedi’nin ön kısmı:7

6 Halil Açıkgöz’ün yayımladığımız mektuplara yazdığı gayri matbu önsözden. 7 Bu evrakı el yazısından deşifre ederek bize gönderen S. M. İshakov’a müteşekkiriz.

Rıdvan Çitil

16

Тысяча восемьсот восемьдесят первого года тридцатого сентября, я, дворянин бахчисарайский городской голова Исмаил бей сын Мустафы бея Гаспринский, при бракосочетании моем с девицей Беби-Зегра Акчуриной обязался заплатить ей по условиям нашего святого шариата две тысячи руб. сер[ебром] мегра (калыма), каковые деньги я ей, Зегра, должен, почему и даю ей настоящий вексель обеспечения.

3 октября 1881 г. Дворянин Исмаил бей Гаспринский.

Nikah Akdi Senedi’nin ön kısmının tercümesi:

Bin sekiz yüz seksen bir yılının otuz Sentyabr’ında, ben, asilzade Bahçesaray Belediye Başkanı, Mustafa Bey oğlu İsmail Bey Gasprinskiy, Hanım Bibi-Zehra Akçurina ile nikâhlanırken mukaddes şeriatımızın kuralları gereği ona mihr (kalım8) olarak iki bin ruble güm[üş para] ödemeği taahhüt ettim. Ben ona, Zehra’ya, bu kadar para borçluyum ve bu nedenle işbu senedi ona veriyorum.

3 Oktyabr 1881. Asilzade İsmail Bey Gasprinskiy.

Belge 1 - Nikâh Akdi Senedi’nin arka kısmı:9

8 Başlık parası. 9 Bu evrakı el yazısından deşifre ederek bize gönderen S. M. İshakov’a müteşekkiriz.


17

По сему заемному вследствие данной Загрою ханым отсрочки обязуюсь уплатить ей мегра 1995 руб. 1 января 1892 года.

3 октября 1891 г. Дворянин И. Гаспринский

Nikah Akdi Senedi’nin arka kısmının tercümesi:

Zehra Hanım’ın ertelemesi üzere 1995 rublelik mihri 1 Yanvar 1892 tarihinde ödemeyi taahhüt ediyorum.

3 Oktyabr 1891. Asilzade İ. Gasprinskiy.

Yukarıdaki örneklerde gördüğümüz Zühre Gökgöl Hanımefendi’deki bu belge, nikâh akdi senedi, “mihr” senedidir. 1500’den 2000 rubleye kadar bir meblâğ yerine geçen bu resmî senedin üzerinde de yine ilk basıldığı tarihte l ruble 70 kapiklik, daha sonra 1879’da yeni verilen fiyatla 2 ruble 10 kapiklik bir değeri olan senettir. İsmail Gaspıralı kendi el yazısıyla 3 Oktyabr 1881 yılında Rusça tanzim ettiği bu nikâh senedinde Akçuralı Bibi-Zehra Hanım’a başlık parası/mihr olarak 2000 ruble vermeyi taahhüt etmiştir. Senedin arka yüzünde ise Zehra Hanım’ın ertelemesi üzerine 3 Ekim 1881 yılında 1995 rublelik başlık parasını İsmail Bey 1 Ocak 1892 yılında ödemeyi taahhüt etmiştir.

Görüldüğü gibi İsmail Bey aradan tam tamına on yıl geçmesine rağmen başlık parasını verme taahhüdünden vazgeçmemiştir. Burada matbaasını kurarken ve Tercüman’ı yayımladığı ilk yıllarda eşinin ve annesinin İsmail Bey’e maddî yardımda bulunduklarını hatırlatmak gerekir.

Rıdvan Çitil

18

Belge 2:


19

Rıdvan Çitil

20

Письмо И. Гаспринского Ш. Юсуфбейли10

11 марта 1909 г.

Бахчисарай

Дорогая дочурка, письмо твое от 4 марта сегодня получил. Мы все здоровы, я нажил 5 фунтов веса11 и бодро работаю. Приезд ваш в Бахчисарай нахожу весьма резонным. Все дети этому очень обрадовались. Нахожу неудобным разлучение твое и Насиба с мальчиком12, лучше ехать всем, тем более, что мне будет приятно познакомиться с этим македонским героем. Нигяр13 так разволновалась, что сегодня же хотела очистить твою спальню и перебраться в наружный кабинет; но я ее успокоил обещанием уступить мой кабинет и перебраться на свою сторону. Рефат после пасхи тоже уезжает в Казань, тогда же Айше14

10 С. М. Исхаков, “А. М. Топчибаши. Документы из личных архивов. 1903-1934

Москва 2012.” с. 115. 11 Это слово пропущено при публикации этого письма в казанском журнале

«Гасырлар авазы – Эхо веков» в статье «Прямо ставлю вопрос: что же дальше, как быть?» 1999. № 1-2. С. 206. [Bu kelime Kazan’da yayımlanan Gasırlar Avazı dergisindeki yazıda yoktur.]

12 Имеется в виду сын Ш. Гаспринской Ниязи. 13 Ошибочно: Мигяр (Там же С. 206). Нигяр–дочь И. Гаспринского. [A.g.e.

yanlışlıkla Migar yazılmış.] 14 Исхакова Айше (1888–после 1941): крымская татарка, педагог, общественный

деятель, активная участница крымскотатарского движения в 1917–1920 гг.


21

уходит15 замуж, а я в Петербург по делам крымских рушдие16. Мухамеджан завтра уезжает в Россию, уволенный мной. Тебя в Бахчисарае ожидает еженедельная экспедиция “Переводчика” до возвращения Рефата. На днях я переведу тебе17 на дорогу; из-за приезда18 мамки покидать господина Ниязи19 бея нельзя. Если вы выедите 1–2 апреля, успеем повидаться до моего выезда в Питер и поспеем20 на вечеринку Айше.

Погода у нас тоже теплая, часто ясная, весенняя. Передай поклон всем и Авенам21.

Любящий Исмаил22

Belge 2’nin tercümesi:

Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım’a yazdığı mektup

11 Mart 1909

Bahçesaray

Sevgili Kızım, 4 Mart tarihli mektubunu bugün aldım. Hepimiz sağ-salimiz, 5 funt23 [iki buçuk] kadar kilo aldım ve şevkle çalışıyorum. Sizin Bahçesaray’a gelişinizi doğru buluyorum. Çocukların hepsi buna çok sevindiler. Seninle Nesib’in24 oğlandan25 ayrılmanızı uygun bulmuyorum ve en iyisi hepinizin gelmesidir. Hem ben bu Makedonyalı kahramanla tanışmaktan memnun olurum. Nigar26 öyle heyecanlandı ki, hemen bugün senin yatak odanı temizlemek ve dış çalışma odasına taşınmak istedi; ama ben kendi çalışma odamı ona bırakıp kendi tarafıma geçmeyi vaat ederek onu sakinleştirdim.

15 Ошибочно: выходит (Там же С. 206). [A.g.e. yanlışlıkla vıhodit yazılmış.] 16 Ошибочно: рушдиев (Там же С. 207). Рушдие–училище. [A.g.e. yanlışlıkla

ruşdiyev yazılmış.] 17 Ошибочно: тебя (Там же). [A.g.e. yanlışlıkla tebya yazılmış.] 18 Ошибочно: переезда (Там же) [A.g.e. yanlışlıkla pereyezda yazılmış.] 19 Ошибочно: Нияза (Там же). Юсуфбейли (в Турции Кюрдемир) Ниязи (1908-

1964)–сын Ш. Гаспринской. [A.g.e. yanlışlıkla Niyaza yazılmış.] 20 Ошибочно: поспеть (Там же.). [A.g.e. yanlışlıkla pospet’ yazılmış.] 21 Фамилия опущена (Там же.). [A.g.e. soyadı yazılmamış.] 22 Оба слова опущены (Там же). [A.g.e. iki kelime de yazılmamış.] 23 Funt=0,45359237 kilo 24 Nesip Bey Yusufbeyli (1880–1920): Azerbaycanlı devlet adamı, gazeteci ve İsmail

Gaspıralı’nın damadı. 25 Burada Şefika Gaspıralı’nın oğlu Niyazi kastedilmektedir. 26 İ. Gaspıralı’nın kızı.

Rıdvan Çitil

22

Paskalyadan sonra Rıfat da Kazan’a gidecek; o sırada Ayşe27 de evlenecek; ben ise Kırım Rüştiyelerinin işi için Petersburg’a gideceğim. İşten çıkardığım Muhammedcan28 da yarın Rusya’ya gidiyor. Rıfat dönünceye kadar seni Bahçesaray’da “Tercüman”ın ekspedisyonu bekliyor. Yakın günlerde yol için sana havale gönderirim; annenin gelmesinden dolayı Niyazi29 beyi bırakmak olmaz. 1-2 Nisan’da yola çıkarsanız ben Piter’e30 gitmeden görüşebiliriz ve siz Ayşe’nin düğününe de yetişirsiniz. Burada da hava sıcaktır, çoğu zaman açıktır, bahar havasıdır. Herkese ve Avena[rius]lara31 selamlarımı ilet.

Seni seven İsmail

İsmail Gaspıralı, Azerbaycan Türkü Nesip Bey Yusufbeyli ile evli kızı Şefika Hanım’a gönderdiği 11 Mart 1909 tarihli bu mektupta Gaspıralı’nın aile fertleri hakkında bilgi ediniyoruz ve Tercüman gazetesinin yayımlanmasında aile fertlerinin rolünün de olduğunu anlıyoruz. Bilindiği gibi Şefika Hanım, 1906-1912 yılları arasında haftalık Âlem-i Nisvan adlı dergiyi çıkarmıştır. Aynı zamanda bir baba olan Gaspıralı’nın burada aile mensuplarına karşı müşfik tavrı dikkati çekmektedir. Ayrıca dikkatimizi çeken bir husus da muhtemelen Resneli Niyazi Bey32 isminden esinlenerek Şefika Hanım’ın oğluna Niyazi ismini verilmiş olma ihtimali de akla gelmektedir. Çünkü İ. Gaspıralı’nın Jön Türklerle yakın ilişkisi vardır.

27 Ayşe İshakova (1888–1941’den sonra): Kırım Tatarı, eğitimci, tanınmış kişi, 1917–

1920 yılları arasındaki Kırım Tatar hareketinin aktif katılımcısı. 28 Gaspıralı’nın kayınbiraderi. “Вестник Челябинского государственного

университета” 2009. № 37 (175). История. Вып. 36. С. 59–64.) http://www.lib.csu.ru/vch/175/007.pdf (17.07.2014) (Bu makale tarafımızdan Rusça’dan tercüme edilip yayımlanacaktır. R. Ç.)

29 Niyazi Yusufbeyli (Türkiye’de Kürdemir) (1908–1964): Şefika Hanım’ın oğlu. 30 Petersburg’a. 31 Avenarius: Ufa Guberniyası’nda bir doktor. http://orenlit.ru/tvorchestvo/v-zerkale-

istorii/kumyisnyiy-kray.html (17.07.2014) 32 Resneli Niyazi Bey veya Ahmet Niyazi Bey (1873–1913): İttihat ve Terakki’nin önde

gelen isimlerinden. 1897’deki Türk-Yunan Savaşı’ndaki başarılarında dolayı ün yaptı. II. Meşrutiyet’in ilânına yol açan ayaklanmanın lideri.


23

Belge 3:

Rıdvan Çitil

24


25

Письмо И. Гаспринского Насибу Юсуфбейли33

14 августа 1910 г.


Дорогой Насиб, твои телеграммы нас очень встревожили. Сочувствуя твоему горю, которое одинаково наше, можно предложить пока пребывание в Бахчисарае. Значит, Шефи не настолько окрепла, чтобы переменять климат. Как только врачи позволят, отправь семью в Бахчисарай, думаю, лучше пароходом. Может быть, удастся устроить их на зиму где-либо около Алупки. Будет еще лучше, чем в Бахчисарае. Ты сам, вероятно, будешь связан делами в Елисаветполе.

Как бы там ни было, ей надо помощь34 и серьезно укрепить35.

Ты пишешь о женском враче. Не знаю, для чего он. Пиши почаще о ходе болезни Шефи, чтобы судить о времени ее приезда. Поклон от детей. Им не говорили о болезни сестры.

Преданный Исмаил36.

P.S. Садри Максудов на водах. Будет в37 Баку, Тифлисе и, вероятно, Елисаветполе. Я писал ему заехать38 туда.

Belge 3’ün tercümesi:

Gaspıralı’nın damadı Nesip Bey Yusufbeyli’ye yazdığı mektup

14 Avgust 1910

Bahçesaray

Sevgili Nesip, senin telgrafların bizi çok endişelendirdi. Bizim de derdimiz olan derdini paylaşarak, şimdilik Bahçesaray’da kalmanızı teklif ediyorum. Demek Şefi39 iklimi değiştirecek kadar iyileşmemiş. Hekimler izin verdiği an aileni Bahçesaray’a gönder, en iyisi de vapurla. Belki, kışın onları Alupka40 yakınlarında bir yere yerleştirmek mümkün olur. Bu, Bahçesaray’dan

33 Bu mektubu el yazısından deşifre ederek bize gönderen S. M. İshakov’a müteşekkiriz. 34 Ошибочно: помочь. См. «Гасырлар авазы – Эхо веков» в статье «Прямо ставлю

вопрос: что же дальше, как быть?» 1999. № 1-2. С. 208. [Bu kelime Kazan’da yayımlanan Gasırlar Avazı dergisinde yanlışlıkla pomoç’ yazılmış.]

35 Ошибочно: пить. (Там же). [A.g.e. yanlışlıkla pit’ yazılmış.] 36 Оба слова отсутствуют. (Там же). [A.g.e. iki kelime eksik.] 37 Эти слова не разобраны. (Там же). [A.g.e. bu kelimeler okunamamış.] 38 Это слово не разобрано. (Там же). [A.g.e. bu kelime okunamamış.] 39 Şefika Gaspıralı. İsmail Bey kızına “Şefi” olarak hitap ediyor. 40 Otonom Kırım Cumhuriyeti’nin sahil kasabası.

Rıdvan Çitil

26

daha iyi gelir. Sen, muhtemelen, Yelisavetpol [Gence]’daki işlerle meşgul olacaksın.

Ne olursa olsun ona yardım etmek ve onu cidden güçlendirmek lazımdır.

Kadın hekimi hakkında yazıyorsun. O neye lazım, bilemiyorum. Şefi’nin hastalığı ile ilgili sık sık yaz ki onun geleceği zaman hakkında muhakeme yürütebilelim. Çocukların selamı var. Onlara bacılarının hastalığı hakkında bir şey söylemedik.

Vefalı İsmail.

P. S. Sadri Maksudov41 yollardadır. Bakû, Tiflis ve muhtemelen Yelisavetpol’dedir. Oraya uğraması için yazmıştım.

İ. Gaspıralı’nın damadı ve Şefika Hanım’ın eşi Nesip Bey Yusufbeyli’ye gönderdiği 14 Avgust 1910 tarihli mektupta kızının rahatsızlandığı ve Gaspıralı diğer çocuklarına ablalarının rahatsızlığından bahsetmediği görülmektedir. Hatta kızının iyileşmesi için Kara Deniz kenarında dinlenmeyi önermektedir. Aşağıda kızına yazılan mektuplardan da öğrendiğimize göre Şefika Hanım’ın, Ufa civarındaki kırsal kesime “kımız” tedavisine gönderildiği görülmektedir. Ayrıca Gaspıralı kızına kısaca Şefi olarak hitap ediyor. Bu da baba ile kız arasındaki samimiyeti ve sevgiyi göstermektedir.

41 Sadri Maksudi Arsal (1879–1957): Türk-Tatar devlet adamı, hukukçu, akademisyen,

düşünür ve siyasetçi.


27

Belge 4:

Rıdvan Çitil

28


29

Rıdvan Çitil

30


31


30 июня 1911 г.


Дорогая моя Шефи, сегодня получил твое письмо от 24 числа, тотчас телеграфировал Утемишеву43. Повторяю: дети великолепны, здоровы, веселы, спокойны, спят, едят и ведут себя прекрасно. Главное, не скучают и не упитываются. Того и другого желаю и тебе. До возвращения и не смей думать о них, а думай о своей поправке. Тут за ними и присмотр, общий и хороший. Нянька очень порядочная. Мне будет досадно, если ты, думая о детях, не используешь свой покой и кумыс. Будь умна, забудь все и хлопочи о своем здоровье. Дети твои желают, чтобы ты окрепла и больше ничего.

Цена в месяц 10–20 р[у]б. вовсе не так высока, как тебе кажется, наконец, дело не в деньгах, а в здоровье. Напиши, когда там конец сезона и какие деньги остаются в кармане. Надо терпеливо пробыть до конца и нажить 10–20 фунтов.

Впереди зима, надо подготовиться. Словом, будь серьезна и береги себя от вечерней сырости. Насиб и мне пока ничего не писал. Вообще, он порядочный лентяй. Если будешь умницей, для тебя деньги всегда найдутся; об этом вовсе не думай. Пиши о своем житье-бытье и впечатлениях44. Почему переехали из Уфы? Каковы окружающие тебя и много ли выпиваешь кумыса? Прибавляй побольше воздуха и солнца. Тут ничего особенного не происходит, дела идут своим порядком, и новости: два брата Тарпи арестованы как политические, кроме них еще 14 кафаиских45 татар. Книжный магазин перерыли, но, конечно, запрещенного не нашли. Вообрази себе этого торгаша Али Тарпи в роли политического! Жаль семью, хотя он, вероятно, скоро будет освобожден.

42 С. М. Исхаков, “А. М. Топчибаши. Документы из личных архивов. 1903–1934

Москва 2012.” с. 160. 43 Точнее, Утямышеву. 44 Фраза “об этом вовсе не думай. Пиши о своем житье-бытье и впечатлениях”

пропущена в журнальной публикации этого письма. См. «Гасырлар авазы – Эхо веков» в статье «Прямо ставлю вопрос: что же дальше, как быть?» 1999. № 1-2. С. 207. [Bu kelime Kazan’da yayımlanan Gasırlar Avazı dergisinde “об этом вовсе не думай. Пиши о своем житье-бытье и впечатлениях” ifadesi yazılmamış.]

45 Слово опущено. См. там же. Речь идет о г. Кафа (Кефе), позднее Феодосия. Имеется в виду Феодосийский уезд Таврической губернии. [A.g.e. bu kelime yazılmamış.]

Rıdvan Çitil

32

Дело о саде на днях должно завершиться сдачей моим наследникам. Опека продала урожай за 10150 р[у]б. Вот тебе извозчик Мустафа!

До свидания. Будь умницей. Пей и пей.

Любящий отец твой Исмаил46.

Belge 4’ün tercümesi:


30 İyun 1911

Bahçesaray

Benim sevgili Şefim, 24 tarihli mektubunu bugün aldım ve hemen Utemişev’e47 telgraf çektim. Tekrar ediyorum: çocuklar çok iyidirler: sağlıklıdırlar, şendirler, sakindirler, uyuyorlar, yiyorlar ve uslu duruyorlar. En önemlisi de, özlem duymuyorlar ve iyi besleniyorlar. Böyle olmayı sana da diliyorum. Geri dönene kadar onlar hakkında zerre kadar endişelenme, kendi iyileşmeni düşün. Burada çocukların bakımı yolunda ve iyidir. Dadı çok dürüst birisidir. Eğer çocukları düşünerek rahatına ve kımızına bakmazsan çok üzülürüm. Akıllı ol, her şeyi unut ve kendi sağlığınla uğraş. Çocukların da senin iyileşmenden başka bir şey istemiyorlar.

Aylık 10-20 r[u]ble düşündüğün kadar da yüksek fiyat değildir. Nihayet, parayı boş ver, önemli olan sağlıktır. Orada mevsimin ne zaman biteceğini ve cebinde ne kadar para kaldığını yaz. Sonuna kadar sabırla kalıp 10-20 funt [dört buçuk-beş] kadar kilo alman lazım.

Önümüz kış, hazırlanmamız lazım. Kısacası, tedbirli ol ve kendini akşamların nemli havasından koru. Nesib bana da hâlâ bir şey yazmadı. Aslında o, dürüst bir tembeldir. Akıllı olursan, senin için her zaman para bulunur, bu konuda hiç düşünme. Yaşayışın ve izlenimlerin hakkında yaz. Ufa’dan neden taşındınız? Çevrendekiler nasıl kimseler ve çok kımız içiyor musun? Bol hava ve güneş almaya bak. Burada pek önemli bir şey olup bitmiyor, her şey kaidesinde yürüyor ve haberler: iki Tarpi kardeşleri siyasî suçlamadan dolayı tutukladılar ve onlardan başka 14 Kefeli48 Tatar da tutuklandı. Kitap dükkânın altını üstüne getirdiler ama tabiî ki yasaklanmış bir şey bulamadılar. Tüccar Ali

46 Все слова подписи опущены. См. там же. С. 208. [A.g.e. imza kısmındaki

kelimeler yazılmamış.] 47 Muhammed Zarif Utyamışev–Tatarca kitap ve ders kitabı yayımlamış, hayır işleriyle

uğraşmış, Sterlitamak (şimdiki Başkurdistan’da bir şehir) cami ve medresesinin vasisi, Sterlitamaklı 2. lonca dereceli tüccardır.

48 Kefe şehrinden bahsedilmektedir. Daha sonra Feodosiya olarak değiştirilmiştir. Tavriya vilâyetinin Feodosiya kazası kastedilmektedir.


33

Tarpi’yi49 siyasî bir rolde tasavvur et! Ailesine yazık ama muhtemelen o, kısa zamanda serbest bırakılacak.

Bağ işi bugünlerde mirasçılarıma teslim edilmekle tamamlanmalıdır. Vâsi, mahsulü 10150 r[u]bleye satmış. Al sana arabacı Mustafa!

Hoşça kal. Akıllı ol. İç ve iç.

Seni seven baban İsmail.

İsmail Gaspıralı’nın kızına gönderdiği bu 30 İyun 1911 tarihli mektubunda görüldüğü gibi kızı tedavi ve dinlenme amacıyla Ufa civarındadır ve Gaspıralı ondan çocukları için endişe etmeyip bir an önce kendi sağlığıyla ilgilenmesini istemektedir. Dikkatimizi çeken husus ise o zamanda kırsal kesimlerde dinlenip at sütünden imal edilen “kımız”ın tedavi amacıyla kullanılmasıdır. Ama Şefika Hanım’ın hastalığının ne olduğu anlaşılmıyor.

Ayrıca siyasî vaziyetin, 17 Oktyabr 1905 tarihinde ilân edilen Manifesto öncesi dönemdeki gibi yine sertleştiği görülmektedir. Nitekim P. A. Stolipin’in İç İşleri Başkanı olarak iş başına gelmesiyle Rusya Müslümanları için eski hukuksuzluk, eşitsizlik ve zulüm dönemi geri gelmiştir.

49 Kırımlı tüccar.

Rıdvan Çitil

34

Belge 5:


35

Rıdvan Çitil

36


37


8 июля 1911 г.


Дорогая Шефи, детки так здоровы и веселы, что писать о них мне и заботиться тебе не приходится. Каждый утро они забираются ко мне и тормошат, пока [не] прогоню. Ниязи51 днем спит часа два. Зарика52 не спит.

Селямет Крымтаев53 привез жену с кумыса (ст. Аксеново54). Говорят, нажила 20 фун[тов]. Дети оставались у Сулеймана. Не знаю, как тебе там, но если очень скучно и пользу не чувствуешь или трудно достать хороший кумыс, то сидеть в глуши нет надобности55. Пиши или телеграфируй, сколько понадобится денег для возвращения домой. Предоставляю решить все тебе самой.

Асан56 и Али Тарпи все арестованы. В чем их вина, чем дело закончится, неизвестно. Доносы, несомненно, играли57 тут большую роль. Магазин торгует, ничего запрещенного там не было и не оказалось. Арестованы также 15 татар кафаиской58 вол[ости]59. Обвинение политическое60. Вообрази себе политических татар! Ну времена!

50 С. М. Исхаков, “А. М. Топчибаши. Документы из личных архивов. 1903-1934

Москва 2012.” с. 161. 51 Ошибочно: Нияз. См. «Гасырлар авазы – Эхо веков» в статье «Прямо ставлю

вопрос: что же дальше, как быть?» 1999. № 1-2. С. 208. [Bu kelime Kazan’da yayımlanan Gasırlar Avazı dergisinde bu kelime yanlışlıkla Niyaz yazılmış.]

52 Ошибочно: Зорька (Там же). Зохра (Зарика) – дочь Ш. Гаспринской. [A.g.e. bu kelime yanlışlıkla Zor’ka yazılmış.]

53 Ошибочно: Крымжаев (Там же). Крымтаев Селямет–крымский татарин, потомственный дворянин, кадет, во время Первой мировой войны предводитель дворянства, городской голова Бахчисарая (1917 г.). [A.g.e. bu kelime yanlışlıkla Krımjayev yazılmış.]

54 Аксеново–железнодорожная станция, основана в конце XIX в. на территории Белебеевского уезда Уфимской губ.

55 Ошибочно: необходимости. См. «Прямо ставлю вопрос… С. 208. [A.g.e. bu kelime yanlışlıkla neobhodimosti yazılmış.]

56 Тарпи (Тарпиев) Асан–крымский татарин, мулла, общественный деятель. 57 Ошибочно: играют. (Там же). [A.g.e. bu kelime yanlışlıkla igrayüt yazılmış.] 58 Административной единицы с таким названием не было. Имеется в виду

волость в Феодосийском уезде. 59 Оба слова опущены. См. «Прямо ставлю вопрос… С. 208.. [A.g.e. bu iki kelime

yazılmamış.] 60 Ошибочно: обвинения политические. (Там же). [A.g.e. bu kelime yanlışlıkla

obvineniya politiçeskiye olarak yazılmış.]

Rıdvan Çitil

38

Насиб пока мне ничего не писал. О здоровье детей ему телеграфировали в Елисаветполь.

Любящий тебя отец Исмаил61

Belge 5’in tercümesi:


8 İyul 1911

Bahçesaray

Sevgili Şefi, çocuklar öyle sağlıklı ve şendirler ki onlar hakkında benim yazmama ve senin kaygılanmana gerek yoktur. Her sabah yatağıma kadar gelip onları kovana [kadar] çekiştirip duruyorlar. Niyazi62 gündüz iki saat uyuyor, Zarika63 uyumuyor.

Selamet Kırımtayev64 eşini kımızdan (Aksyonovo istasyonu65) getirdi. Diyorlar ki 20 fun[t] kadar almış. Çocuklar Süleymangilde kalmışlar. Bilmiyorum, orada durumun nasıl? Eğer çok sıkıcıysa ve yararını görmüyorsan ya da iyi kımız bulmak zor ise, o zaman o ıssız yerde kalmağa lüzum yoktur. Eve dönmek için ne kadar para gerekeceğini yaz veya telgrafla bildir. Kararı sana bırakıyorum.

Hasan66 ve Ali Tarpi tutuklandılar. Suçları nedir, bu iş neyle neticelenecek, bilinmiyor. Kuşkusuz, burada jurnaller büyük rol oynadı. Dükkân çalışıyor, orada yasak bir şey yok idi ve bulunmadı. Kefe vol[ost]undan67 da 15 Tatar tutuklanmış. Suçlamalar siyasîdir. Siyasî Tatarları tasavvur et! Ne günlerdir! Nesip şimdilik bana bir şey yazmamış; Çocukların sıhhati ile ilgili ona Yelizavetpol’a telgraf çekildi.

Seni seven baban İsmail.

61 Подпись опущена. (Там же). [A.g.e. imza yazılmamış.] 62 Niyazi: Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım’ın oğlu. 63 Zühre (Zarika): Gaspıralı’nın kızı Şefika Hanım’ın kızı. 64 Selamet Kırımtayev: Kırımlı asilzade, kadet (Rus askerî lise mezunu). I. Dünya

Savaşı sırasında asilzadelerin önderi, Simferopol (Akmescit) kazası subaylar heyetinin başkanı, Bahçesaray Şehir Duması’nın üyesi (1917) ve Bahçesaray Belediye Başkanı (1917).

65 Ufa vilâyetinin Belebeyevsk azasında 19. yy. sonunda kurulmuş demir yolu istasyonu.

66 Kırım Tatarı, molla ve tanınmış kişi. 67 Rusça волость: Çarlık Rusya’da idarî birim: nahiye.


39

İ. Gaspıralı’nın kızına gönderdiği bu 8 Temmuz 1911 tarihli mektubunda ise Şefika Hanım’ın Ufa civarlarındaki tedavi ve dinlenmesi devam etmektedir. Siyasî vaziyetin tutuklamalarla birlikte artarak devam ettiği görülmektedir. Ayrıca göze çarpan bir husus da Gaspıralı İsmail Bey’in yoğunluğuna rağmen torunlarıyla ve kızıyla yakından ilgilenmeyi bir an bile bırakmıyor.

Belge 6:

Rıdvan Çitil

40


41

Письмо И. Гаспринского Насибу Юсуфбейли68

14 cентября 1912 г.


Любезный Насиб, прими мое запоздалое поздравление с Байрамом и передайтаковое старику и близким. Мы все здоровы. Ниязи и Зоря собираются в Елисаветполь, мы не пускаем и плачем, поэтому они утешают нас тем, что едут не надолго и вернутся, захватив тебя с собой! Отпустить мать одну не хотят, хотят быть и тут и там. Резон69. Сам я крепок и столь дерзок: с нового года «Терджеман» пускаю ежедневно. В типографию взяты ученики, подобран корректор, экспедитор-секретарь. Сейчас выбираю еще одного сотрудника. По всем расчетам и соображениям, дело выдержит и будет полезно. Пойдет также розницей в Стамбуле и в некоторые города России. По Крыму сейчас по рознице.

Посылаю наш Гулистан70. С цветным Барнаром71 выйдет другое издание.

Любящий Исмаил72.

Напиши, как думаешь о газете?

Belge 6’nın tercümesi:

Gaspıralı’nın damadı Nesip Bey Yusufbeyli’ye yazdığı mektup

14 Sentyabr 1912

Bahçesaray

68 Bu mektubu el yazısından deşifre ederek bize gönderen S. M. İshakov’a müteşekkiriz. 69 Ошибочно: Разом. См. «Гасырлар авазы – Эхо веков» в статье «Прямо ставлю

вопрос: что же дальше, как быть?» 1999. № 1-2. С. 208. [Bu kelime Kazan’da yayımlanan Gasırlar Avazı dergisinde bu kelime yanlışlıkla razom yazılmış.]

70 Возможно: «Гулистан» (1258) – автор знаменитый персидский поэт Муслихиддин Саади (?-1292). «Гулистан» – одно из самых известных в мире произведений мусульманской литературы. На многочисленные языки мира осуществлено более 200 его переводов. Гаспринский издал этот памятник в Бахчисарае.

71 Слово не разобрано. (Там же). [A.g.e. bu kelime okunamamış.] Имеется в виду: Шармуа Франсуа-Бернар (Шармуа Франц Францевич, фр.

Charmoy François Bernard) (1793-1868)–французский востоковед, арабист, тюрколог, иранист, работал в России, член-корреспондент Академии наук (1829), почетный академик (1835). Научная деятельность в России выразилась в переводе и издании важных восточных источников, главным образом, персидских, изучении их значения для российской истории. В частности, им осуществлен перевод турецких летописей о набегах крымских татар на Польшу. Речь идет о публикации фотографии его.

72 Оба слова пропущены. (Там же). [A.g.e. iki kelime yazılmamış.]

Rıdvan Çitil

42

Sevgili Nesib, Bayram münasebeti ile gecikmiş tebriklerimi kabul et ve tebriklerimi ihtiyara ve yakınlarına da ilet. Hepimiz sağ salimiz. Niyazi ve Zorya73, Yelizavetpol’a gitmeye hazırlanıyorlar; biz bırakmıyoruz ve ağlıyoruz; bu nedenle onlar uzun süreliğine gitmediklerini ve seni de alarak döneceklerini söylemekle bizleri teselli ediyorlar! Anneyi yalnız bırakmak istemiyorlar, hem burada, hem de orada olmak istiyorlar. Makul. Kendim iyiyim ve o kadar cüretliyim ki yeni yıldan itibaren “Tercüman”ı günlük çıkaracağım. Matbaaya çıraklar alınmış, tashihçi, irsaliye-kâtibi seçilmiş. Şimdi bir eleman daha bakıyorum. Bütün hesaplamalara ve mülahazalara göre, iş başarılı ve faydalı olacak. Perakende olarak İstanbul’a ve Rusya’nın bazı şehirlerine de gidecek. Kırım’da şu an perakende olarak satılıyor. Bizim “Gülistan”ı74 gönderiyorum. Renkli Barnar75 ile başka baskısı da çıkacak.

Seni seven İsmail.

Gazete hakkında ne düşündüğünü yaz.

İ. Gaspıralı’nın, damadı ve Şefika Hanım’ın eşi Nesip Bey Yusufbeyli’ye gönderdiği 14 Sentyabr 1912 tarihli mektupta Gaspıralı kızı Şefika Hanım’ı ve torunları Niyazi ile Zühre’yi Gence’ye gönderiyor. Bir de Gaspıralı, Tercüman gazetesinin idaresine yeni elemanlar alıp yeni yıldan itibaren gazetenin günlük çıkaracağını haber vererek damadından gazete hakkındaki düşüncelerini yazmasını istemektedir. Ayrıca gazetenin perakende olarak İstanbul’a ve Rusya’nın bazı şehirlerine de gönderileceğini öğreniyoruz.

NETİCE

Gaspıralı İsmail Bey’in aile çevresine, dostlarına daha çok mektup yazdığını ve belki ileride bu mektupların bir kısmının daha gün yüzüne çıkacağını düşünüyoruz. Bu mektupların yakın çevresine ve o döneme ait önemli ve yeni bilgiler sağlayacağını ve İsmail Bey Gaspıralı’nın ilişkilerini daha da aydınlatacağını umut ediyoruz. Ayrıca İ. Gaspıralı’nın Ali Merdan Bey Topçubaşı’ya yazdığı mektupları yakın zamanda yayımlanacağımızı açıklamak istiyoruz. 73 Gaspıralı’nın torunu ve Şefika Hanım’ın kızı Zühre. 74 Muhtemelen Sadi’nin dünyada 200’den fazla dile tercüme edilen ve en çok bilinen

Şark edebiyatının meşhur “Gülistan” (1258) adlı eserinden söz ediliyor. Gaspıralı bu eseri Bahçesaray’da basmıştır.

75 Charmoy François Bernard (1793-1868): Ünlü Fransız şarkiyatçı Türkolog, Rusya’da çalıştı. Rusya tarihi için önemli birçok İran kaynaklarını tercüme etti. Kırım Tatarların Polonya’ya yaptıkları akınlarla ilgili Türk vakayinameleri de tercüme etti. Bilimler Akademisi’nin muhabir üyesi (1829). Fahri akademisyen (1835).

Metinde, Bernard’ın resminin basılacağından bahsediliyor.


43

KAYNAKÇA

İsmail Gaspıralı, Seçilmiş Eserleri: 1, Roman ve Hikâyeleri. Neşre Hazırlayan: Prof. Dr. Yavuz Akpınar, Ötüken Yayınevi. (4. bs. İstanbul, 2014)

Kırımlı Cafer Seydahmet, Gaspıralı İsmail Bey (Dilde, Fikirde İste Birlik). İstanbul, 1934.

С. М. Исхаков, “А. М. Топчибаши. Документы из личных архивов. 1903-1934 Москва 2012.” [S. M. İshakov, A. M. Topçubaşı. Şahsî arşivinden belgeler. 1903-1934 Moskova 2012]

Yayım İlkeleri 1.Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Ege Üniversitesi Edebiyat

Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü tarafından Bahar ve Güz olmak üzere yılda iki sayı çıkarılan hakemli ve süreli bir yayın organıdır.

2. Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi’ne gönderilecek yazıların Türk Dili, Türk Edebiyatı, Çağdaş Türk Lehçeleri başlıklarıyla değerlendirilebilecek, daha önce herhangi bir yerde yayımlanmamış, araştırmaya dayalı özgün makaleler olması gerekmektedir. Her sayıda ayrıca başka bir yerde yayımlanmamış sempozyum bildirileri ile derleme, çeviri ve kitap tanıtımı yazılarına da yer verilecektir. Bildirilerde kongrenin adı, yeri ve tarihi belirtilmelidir. Çeviri yazılarda çevirisi yapılan özgün metin de gönderilmelidir.

3.Dergiye Türkiye Türkçesi, Türk Lehçeleri ve dergideki makalelerin üçte birini geçmeyecek şekilde Rusça ve İngilizce yazılmış makaleler kabul edilecektir.

4. Gönderilen yazılar, önce yayım kurulunca dergi ilkelerine uygunluk açısından incelenir ve uygun bulunanlar, o alandaki çalışmalarıyla tanınmış üç hakeme gönderilir. Editör ve Yayın Kurulu gerektiği durumlarda yazıların yazım şekli üzerinde değişiklik yapabilir. Yayıma kabul edilmeyen yazılar iade edilmez; ancak yazarın istemesi hâlinde bir nüshası kendisine verilir.

5.Baskısı yapılan her bir sayının birer nüshası; belli başlı kütüphane, kurum ve kuruluşlar ile o sayıda yazısı bulunan yazarlara gönderilir.

6. Yayın Kurulu tarafından yayımlanması uygun bulunan makalelerin telif hakkı Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne aittir; başka bir yerde yayımlatılamaz. Yazarlara telif ücreti ödenmez. Yazar makalesinin yayımlanmasına izin verdiğine dair “Makale Yayın Sözleşmesi”ni imzalayarak posta ile göndermek zorundadır.

7.Kurallar dahilinde dergimizde yayımlanmak üzere gönderilen yazıların her türlü hukuki ve bilimsel sorumluluğu yazar/yazarlarına aittir.

8.Makaleler ….mail adresine aşağıda belirtilen makale yazım kurallarına uygun şekilde hazırlanarak gönderilmelidir.

Makale Yazım Kuralları 1.Başlık: Her yazıya Türkçe ve İngilizce olmak üzere iki başlık

konmalıdır. Başlıklar, konuyu en iyi biçimde ifade etmeli ve İngilizce başlık Türkçesinin tam karşılığı olmalıdır. Başlığın tamamı büyük koyu harfle yazılmalı ve 12 punto olmalıdır.

2.Yazar/Yazarların adı ve adresi: Yazar/yazarların adı ve soyadı, görev yaptığı kurum, haberleşme ve (e-mail) adresine makalede yer verilmemelidir. Makalenin gönderildiği maile bu bilgiler eklenmelidir.

3.Özet: Makalenin başında, konuyu kısa ve öz biçimde ifade eden ve en az 150, en fazla 250 kelimeden oluşan Türkçe ve İngilizce özet bulunmalıdır. Her iki özetin altında en az 3, en çok 7 sözcükten oluşan anahtar kelimeler verilmelidir. Türkçe ve İngilizce özet 10 punto ile yazılmalıdır.

4.Makale Metni: MS Word programında, Times New Roman 11 punto, 1 pt satır aralığıyla yazılmalıdır. Yazılar ortalama 10.000 kelimeyi geçmemelidir. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “doc” uzantılı belge oluşturmaya elverişli programda yazılmalıdır. Eski harfli metinler için özel bir yazı karakteri kullanılmış ise belgeyle birlikte söz konusu karakterler de gönderilmelidir.

Metin içinde vurgulanması gereken kısımlar, italik harflerle yazılmalıdır. Alıntılar italik harflerle ve tırnak içinde verilmeli; beş satırdan az alıntılar satır arasında, beş satırdan uzun alıntılar ise satırın iki yanından 1 cm içeride, blok halinde, 1 satır aralığıyla ve 10 punto ile yazılmalıdır.

İmlâ ve noktalama açısından makalenin ya da konunun zorunlu kıldığı özel durumlar dışında Türk Dil Kurumu’nun İmlâ Kılavuzu esas alınmalıdır.

5. Sayfa Düzeni: Yazılar Microsoft Word programında yazılmalı ve sayfa düzeni aşağıda belirtildiği gibi olmalıdır:

Kağıt Boyutu A4 Dikey

Üst Kenar Boşluk 4 cm

Alt Kenar Boşluk 3 cm

Sağ Kenar Boşluk 3 cm

Sol Kenar Boşluk 4 cm

Yazı Tipi Times New Roman

Yazı Tipi Stili Normal

Metin Yazı Tipi Boyutu 11 Punto

Dipnot Yazı Tipi Boyutu 9 Punto

Özet 10 Punto

Paragraf Aralığı 6 nk

Satır Aralığı Tek

Paragraflar 1 cm (4 karakter) içeriden başlatılmalıdır.

6. Makale içi başlıklar: Makalede, konunun işlenişine göre rakam-harf sistemi esas alınarak ana, ara ve alt başlıklar kullanılabilir. Her makalenin bir Giriş bölümü olmalıdır. Bu başlıklardaki her bir sözcüğün ilk harfi büyük yazılmalıdır.

7. Fotoğraf, plân, harita ve çizimler: Metin içinde kullanılan fotoğraf, plân, harita vb. materyallerin “.jpg / .tiff” uzantılı kayıtları gönderilecek dokümanlara eklenmelidir. Bu tür belgelerin baskı tekniğine uygun çözünürlükte (en az 300 piksel) ve sayfa alanını aşmayacak büyüklükte olmasına dikkat etmeli, ayrıca birden fazla olması hâlinde numaralandırılmalı ve başlık eklenmelidir. (Resim 1; Harita 1; Tablo 1 vb. ).

8. Dipnot ve Kaynakça Gösterimi: Dipnot yazımında yazarlar parantez içi dipnot veya klasik dipnot sistemini kullanabilirler.

Parantez İçi Yöntem:

Bu yöntemde alıntıların kaynağını göstermek için cümle bitiminden sonra yazarın soyadı, birden fazla yazar varsa soyadları, yayın tarihi, alıntı yapılan sayfanın numarası parantez içinde belirtilir. (Kaplan, 2011: 30). Aynı yazarın aynı yıl yayımlanan eseri bulunuyor ise (Kaplan, 2011a: 30) şeklinde gösterilir. Eserin yazarı yoksa başlığı kullanılır. İkiden fazla yazarı olan eserlerde sadece birinci yazarının soyadı yazılır, daha sonra “vd.” kısaltması konulur. (Ercilasun vd, 2011: 95) Alıntıda iki ya da daha çok yazarın eserlerinden yararlanıldıysa yazarlar soyadlarına göre alfabetik sıraya konur ve birbirinden noktalı virgül ile ayrılır. (Kaplan, 2011; Okay, 1990; Kerman, 2013).

Kaynakçada yazarın soyadından sonra isminin baş harfi yazılmalıdır. Yayın yılı ismin hemen arkasından parantez içinde gösterilecektir.

Kaplan, M. (2011). Tevfik Fikret (Devir, Şahsiyet, Eser). İstanbul: Dergah Yayınları.

Kalpaklı, M. (Ed.). (1999). Osmanlı Divan Şiiri Üzerine Metinler. İstanbul: YKY.

Klasik Yöntem:

Klasik dipnotlar sayfa altında numaralandırılarak verilmelidir. Sırasıyla yazar/yazarların adı ve soyadı, eser adı, (varsa) cilt numarası, (varsa) çeviren, hazırlayan ismi, yayınevi, yayımlandığı yer ve tarih, sayfa numarası belirtilmelidir. Yayın adları italik, makale adları tırnak içinde yazılmalıdır. Tez adları italik yazılıp tezin yapıldığı kurum yapıldığı yer ve tarih, sayfa numarası, (yayınlanıp yayınlanmadığı ve tezin akademik derecesi) belirtilmelidir.

Mehmet Kaplan, Tevfik Fikret (Devir, Şahsiyet, Eser), Dergah Yayınları, İstanbul 2011, s.30.

M. Kaya Bilgegil, “Şinasi’nin Şiiri”, AÜ Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S. 2, Nisan 1971, s. 43-63.

Kaynakçada yazarın soyadı başta ve büyük harflerle; adı ise küçük harflerle yazılmalıdır. Yazar isimleri soyadına göre alfabetik sıralanmalıdır. Alıntı yapılan makalenin sayfa numaraları tam olarak belirtilmelidir. Kaynakça 11 punto ile yazılmalıdır. Tek satıra sığmayan kaynak bilgisi için alt satır 1 cm içeriden başlamalıdır.

KAPLAN, Mehmet, Tevfik Fikret (Devir, Şahsiyet, Eser), Dergah Yayınları, İstanbul 2011, s.30.

BİLGEGİL, M. Kaya, “Şinasi’nin Şiiri”, AÜ Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S. 2, Nisan 1971, s. 43-63.

İsmail gaspıralı’nın neşredilmemiş bazı mektupları / some unpublished letters of ismail...

Documents