امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴

١امیر ھوشنگ انوري

اسالمي ۀھاي دور سند و ھند در نقشھ

چکیده □

اسالمی ۀھای تاریخی دوربررسی سرزمین ھند و سند در نقشھتواند با محدوده خواننده می. پیش روست شموضوع اصلی پژوھ

ھا و سرزمینی و اسامی و موقعیت شھرھا و آبادی ۀو گسترکھ در متن این . . . ھا و رودھا و کوهعوارض طبیعی مانند

. آشنایی یابد ،انددست اسناد تصویری جغرافیایی درج شدهھای توقع است از آنجا کھ بھ طور کلی تحقیق بر روی نقشھ

اسالمی، بھ ویژه در مورد بررسی ھند و سند، موضوعی کمتر اطالعات ارایھ بیشتر مطالبپرداختھ شده بھ نظر می رسد،

نقشھ ھا بھ . مقالھ تازه و بکر و مفید فایده افتدشده در تفکیک شیوه ھای نقشھ نگاری و با رعایت ترتیب تاریخی

و در خاتمھ بخشی بھ نقشھ . بررسی شده اند) کرنولوژی (ھای ترسیم شده در ھندوستان کھ با الگوی نقشھ نگاری

تاثیر بخشیدن . ختصاص یافتھ استا ،اسالمی فراھم آمده اندیرفتن نقشھ نگاری بین ھندوستان و سرزمین ھای اسالمی و پذ

بر و از یکدیگر بحث نوینی است کھ -با تاکید روی ایران-آن را در تحقیقی فارسی زبان این نوشتار برای نخستین بار

شاید پرتوی نوینی بر ارتباطات فرھنگی تا طرح کرده است؛ دیرین میان ایرانیان و مسلمانان با حوزه تمدنی

افزون بر این معرفی نسخھ . پردستاورد ھند افکنده باشدھای خطی نقشھ دار اسالمی ، خاصھ نمونھ ھای بسیار کمیاب و

رشیوی ایران مزیت دیگر آگاه ناشناختھ موجود در مراکز النی حدودا ھزار سالھ ای کھ این نقشھ دوره طو. است پژوھش

ند، تنوع شکلی نقشھ ھا، و بیان تصویری ه اھا تولید شدای دانش جغرافیایی اندیشمندان مسلمان از ھند و سند گوشھ

ھا ھستند کھ نگارنده از ویژگی ھای علمی و ارزشمند نقشھامید دارد با بضاعت اندک خود امکان مطالعھ و انعکاس

.راث غنی را بھ دست داده باشددرست این می

نگاری نقشھ/ علوم اسالمی/ ھای جغرافیایینقشھ: کلیدواژه سند/ ھند/ اسالمی ۀدور

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۵

ھاي دوره اسالمي سند و ھند در نقشھ

درآمد پیش □

ھای تایخی در شمار مستندترین منابع تحقیقی امروزه نقشھو حتی برای بررسی تاریخ، جغرافیای تاریخی، مردم شناسی

ساختار تصویری این اسناد ھرچند . ھای بیشتر استآگاھیمطالعھ روی آنان را با دشواری ھایی رو بھ رو کرده و درک آنھا اساسا از متون نوشتاری سخت تر بھ نظر می آید، اما ھمین ویژگی منحصر بھ فرد موجب شده تا نظر بھ اتقان و

جھان بینی گستردگی اطالعات ارایھ شده، نمایش تصویریزمانھ خود، و آگاھی ھایی از این دست اینک کارکردھای

. دنپژوھشی متنوع و زیادی را بھ دست دھ

بھ آن دست اسناد مصور گفتھ می شود اسالمی، ۀھای دورنقشھکھ در بستر تمدن و سرزمین ھای اسالمی یا توسط دانشمندان

ایی می مسلمان فراھم آمده اند و بھ ارایھ اطالعات جغرافیشکل ترسیمی مخصوص بھ خود دارند کھ آنھا را از . پردازند

نقشھ ھای یونان و روم باستان، اروپای سده ھای میانھ و ١۵سده ھای (نقشھ ھای دوره جدید پس از عصر اکتشافات

بھ این ترتیب کھ با شیوه ھا و . می نماید متفاوت) م١۶ومکتب ھای نقشھ نگاری کھ در فرآیند رشد و تکامل نقشھ ھا در جھان اسالم بھ وجود آمد دوره ای متمایز را باید برای

و از آنجا کھ در انتقال و پیشرفت نقشھ . آن در نظر گرفتنگاری بشر بسیار موثر افتاد ناگزیر از مطالعھ آن بھ

٢.کشی ھستیم ھبخشی از دانش جغرافیا و نقشعنوان

اسالمی بیشتر از آن است کھ ۀھای جغرافیایی دورارزش نقشھکشی اروپایی در فترت اند کھ دانش نقشھای تھیھ شدهدر دوره

کشی مسلمانان بھ سرآغاز نقشھ. بردسر میھای میانھ بھسده- تا سده گردد کھ با قوتمی م، باز ٩و ٨ / ق ٣ و ٢قرن

م در مسیر پیشرفت قرار داشت و با ١٢و ١١/ ق ۶و ۵ھای یافتھ و واپسین ھم، ادام ١۴/ ق ٨شتابی کمتر تا قرن و ١٨/ ق ١٣و ١٢ھای سده تاتوان حتی نمونھ ھای آن را می

بھ م، بنا ١٧/ ق ٩ھرچند از قرن . م، مشاھده کرد ١٩ھای یتعدم تطابق با واقع ۀانحطاط درونی و در نتیج

ھای جدید از جغرافیایی موجود کارکرد خود را بھ نفع نقشھ . دست داده بود

طرح مسئلھ □

جغرافیای ۀھای دوره اسالمی چھ ارزشی برای مطالعنقشھھای تاریخی سرزمین ھای ھند و سند دارند؟ و چھ دریافت

ی بھ دست آورد؟ ھندوستان اتوان از چنین مطالعھجدیدی می

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۶

ھای اسالمی، بھ ویژه ھمسایگی سبب مجاورت با سرزمینبھ ترین بخش جھان اسالم یکی از مھم کھزمین باستانی با ایران

کشی اسالمی داشتھ یا چھ تاثیری در تکامل دانش نقشھاست، تواند محل ھا مینقشھ ۀاز آن پذیرفتھ است؟ آیا مطالع

در این مناسبی برای یافتن میراث مشترک میان ایران و ھندشاخھ از علوم بوده و بیان کننده ارتباطات فرھنگی دو

و در این ؟ھندی و اسالمی باشد ھایتمدن: تمدن ارزشمند بشر میان جایگاه ایران کجا قرار دارد؟

ھای کھنرسم ھند در نقشھ ۀپیشین □

و نواحي پیرامون ) سند(سرزمین باستاني ھند و رود ایندوس در ،تي كھ از دیرباز در جھان قدیم داشتھآن، بنا بھ اھمی

ھاي بعد نمود ترین زمان تا دوره ھاي زیادی از كھن نقشھاز ھمین روست كھ وقتي مكتب جغرافیایي یونان . یافتھ است

م بدین سو بھ ثبت جھان شناختھ شده . پ ۶ و ٧ھاي از سدهھا پرداخت،ھند و سند در این دست اسناد باستاني در نقشھ

.نمود یافتھ است مصور

اھل میلت ٣جھان اناكسیماندر در نقشھ Indiaثبت واژه ھند و رود سند Indiنام ھند ھمچنین نمود. ٤)م.پ ۵۴۶ -۶١٠(

Indus و ٦)م.پ ۴٧٢ -۵٠٩(اھل میلت ٥ھاي ھکاتوس در نقشھھاي بھ جاي مانده از ، نقشھ٨)م.پ٢٨۵-٣۴٧( ٧ھرودت

ھایي از ، نمونھ١٠)م.پ ١٩۵- ٢۴٧(اھل اسكندریھ ٩اراتوستنشناسان دنیاي این دست ھستند كھ نشان از آگاھي جغرافي

این . قدیم از موقعیت ھند و سند در آن تاریخ دور داردبایست برگرفتھ از مشاھدات اطالعات كھ در ابتدا مي

از ١١دریانوردان بوده باشد، پس از سفر اكتشافي نئارخوسم شكل واقعی تری بھ .پ ٣٢۵ند تا رود فرات در مصب رود س ١٢.خود گرفت

) قرن اول و دوم میالدي( ١٣بنابراین، وقتي كالدیوس بطلمیوسنظام جامع جغرافیایي خویش را براي معرفي جھان شناختھ

بندي كرد، ھند در تقسیم شده آن روزگار تدوین ميپنجم و) A.lX(ھاي تابلوي چھارم گانھ آسیا در نقشھ دوازده

)A.X ( و ششم)A.1X (١٤.گرفت آسیا قرار مي

اسالمی ۀھای دورتاثیر دانش جغرافیایی ھند در نقشھ �

نگاري در سرآغازھاي خود با دانش نجوم پیوندي نقشھھا با نجوم در تمدن اسالمي نیز نقشھ. ناگسستني داشت

كشي و جغرافیا در تمدن اساسا، نقشھ. ارتباط نبودند بياسالمي، ابتدا تحت تاثیر نجوم ھندي پدید آمد و سپس

ھاي ایراني و جغرافیاي یونان شالوده آن را بنا اندیشھ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٧

ھاي اقوام قدیمي چھ این كھ، طب و نجوم نخستین دانش. فكند ١٥.بود كھ مسلمانان بدان روي آوردند

كھ در زمان خالفت منصور ١٦سوریا سیدھانتاكتاب ساسكریت بھ عربي ترجمھ شد، نخستین ) م ٧٧۵-٧۵۴/ق ١۵٨-١٣۶(عباسي

و مبناي ١٧منبع اصلي نجوم و جغرافیا نزد مسلمانان بود، )م ٨۴٧-٧٨٠/ق ٢٣٣-١۶۴(بن موسي خوارزمي اثر مشھور محمد

.١٨شد سند ھند الصغیریعنی کتاب اصل این سند ھند كھ از قرار توسط دانشوري ھندي بھ نام مایكا یا كانكا، یكي از اعضاي سفارتي كھ از ھند جانب منصور، خلیفھ عباسي، آمده بودند، بھ بغداد راه یافت،

مراه آن بود كھ در سال ھاي ھ اي درباره نجوم و جدول رسالھھا آن را ھندي. م، براھماگوتپا آن را تالیف كرده بود ۶٢٨

ھاي عامیانھ سیدھانتا نامیده بودند كھ در اثر اشتقاقدر ادامھ جریاني از معتقدان . ١٩اعراب بدان سند ھند گفتند

و دانشمندان نجوم ھندي در میان مسلمانان پدید آمد كھ این اتفاق موجب . ٢٠معروف شدندایشان بھ اصحاب سند ھند

ھاي جغرافیایي ھندیان از طریق نجوم ھندي بھ نفوذ دانستھاز جملھ مفاھیم جغرافیایي كھ . جغرافیاي اسالمي گردید

نسبت نصف :عبارت بود دانشمندان مسلمان با آن آشنا شدند،، ٢٢، جمكوت در دورترین نقطھ مشرق جھان٢١بھ نصف آب و خشكي

، آشنایي با جزیره ٢٣دقیقا در وسط جھاناالرض مكاني ةقب ۀھاي دور توان در نقشھ ھا را مي ود آننمكھ ... و ٢٤سیالن

.٢٥اسالمي بھ وفور مشاھده كردھاي خود از كشي بنابراین مسلمانان از ابتداي ظھور نقشھ

دانش جغرافیاي ھندي بھره گرفتند و سپس در سفرھاي پرشمار ۀمیل اطالعات خود دربارآگاھي بھ تك ۀو گردآوري و توسع

در گذر چند سده . موقعیت و وضعیت این سرزمین پرداختندحوزه دست یافتند و اكنون ینآنھا بھ دانش وسیعي در ا

متون كھن اسالمي از جملھ منابع اصلي و ارزشمند ھند قدیم ھاي فراواني كھ اكنون اندیشمندان گمان نقشھ بي. است

تواند در كنار سایر اند مي همسلمان از خود بھ یادگار سپردمنابع محل رجوع مناسبي براي آشنایي ما با جغرافیاي

.تاریخي ھند و سند باشد اسالمي ۀھاي دور ترین نقشھ ھند و سند در قدیمي □

نگاري اسالمي بھ طور جدي در شھر بغداد عصر مامون نقشھبھ دستور مامون . شكل گرفت) م٨٣٣-٨١٣/ ق ٢١٨-١٩٨(عباسي

. ھاي مامونیھ شھرت دارند ھایي رسم شدند كھ بھ نقشھ نقشھھا بیش از ھفتاد نفر از اند در تھیھ این نقشھ نوشتھ

.٢٦اند دانشمندان دست داشتھبھ مامونیھ در اختیار است كھ امروز دو نقشھ معروف

اسالمي دانست و در ھر ھاي دوره ھا نخستین نقشھ توان آن مي .دو ھند و سند ثبت شده است

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٨

بر اساس طرح محمد بن موسي خوارزمي ، )١شماره (نخست ۀنقشمامون تھیھ شده رو بھ دستو)م ٨۴٧ - ٧٨٠/ ق ٢٣٣ - ١۶۴(

اما اكنون ترسیمي از آن نمونھ اولیھ از میان رفتھ،. است - ١٣٠١/ق ٧۴٩-٧٠٠(الدین فضل � عمري وجود دارد كھ شھاب

فواد سزگین . م، فراھم آورده است ١۴/ ق ٨در قرن ) م ١٣۴٨ارتباط این نقشھ را با نقشھ ھای مامونی بھ گونھ ای

ق ٣جھان شناختھ شده قرن نقشھ،. ٢٧مستدل ثابت کرده استاطراف جھان را . اي نمایش داده است م را بھ صورت دایره ٩/

ھاي جھان از دریاي محیط شده بر خشكي. آب دربرگرفتھ استدارد كھ یكي دو پیش رفتگي آب بھ درون خشكي نظر را جلب ميقرار ) مشرق(منطبق با دریاي مدیترانھ و آن كھ در سمت چپ

. نماید تر است با اقیانوس ھند قابل تطبیق مي گرفتھ و وسیعھاي اسالمي جھت نگاري با در نظر گرفتن این كھ در نقشھ

اند، در جغرافیایي در عكس موقع واقعي خود نشان داده شدهھاي پایین دریاي پیش گفتھ و در واقع در شمال آن واژه

را » السند«و اندكي بھ سمت راست » الھند«، »بحرالھندي« .توان تشخیص داد مي

در ھمان عصر مامون و طبق نگاشتھ ،)٢شماره (دوم ۀنقش/ ق ٢۶٠ - ١٧٨(حاشیھ آن گویا بر اساس طراحي یعقوب كندي

) م ٨٩٩-٨٣٣/ ق ٢٨۶-٢١٨(و احمد بن طیب سرخسي ) ٨٧٣ - ٨٠١، اما، ترسیمي كھ اكنون در اختیار داریم، باز ٢٨رسم شده

۶٨۵: درگذشت( مغربي رسم ھمان نقشھ توسط علي بن سعیداین سند از بابت شكل ترسیم و تعداد اطالعات . است) ١٢٨۶/ق

مطابق سنت پیش گفتھ، . درج شده در آن اھمیت زیادي داردھمان جایي كھ . نگار، جنوب را در باال قرار داده است نقشھ

تقریبا تمامي نیمھ باالیي » بحرالھند«اقیانوس ھند با نام تعداد مفاھیم ثبت شده . صاص داده استنقشھ را بھ خود اخت

ھاي خشكي شایان توجھ بھ زدگي ھا و بیرون و رسم توررفتگيطبق نقشھ در (تر كمي پایین» السند«و » الھند«. رسد نظر مي

الھند، سراندیب جبل«مفاھیم . نوشتھ شده است) جانب شمالادم «رفتگي خشكي در دریا و شرح ترین پیش در بزرگ» ]سیالن[ھاي كھ مقصود طبق باور قدما كوه» نزل اال] السالم[یھ عل

از بھشت بھ زمین ) ع(سیالن است كھ محل فرود حضرت آدم . ٢٩دانستھ شده است

وام، فانوج گبلھرا، بنجالھ، دابول، منجدون، مركوان،. مورد نظر ما ھستند دیگر مفاھیم ثبت شده در محدوده

ر ھند بھ ھمین نام بلھرا، اشاره بھ ملك پادشاھي بزرگ د .٣١و بنجالھ نام سرزمیني نزدیك دھلي امروز ٣٠است

شناس مشھور، متعلق بھ جغرافي) ٣شماره (نقشھ كھن دیگر / ق ٣٠٠-٢١١یا ٢٠۵(ابوالقاسم عبید� بن عبد� بن خردادبھ

است كھ یكي از نخستین تالیفات ) م ٩٣١-٨٢۶یا ٨٢٠اثر سالك و الممالكالمجغرافیایي جھان اسالم، موسوم بھ

ھاي سرزمیني را با خطوط ، محدوده٣٢این نقشھ. برجستھ اوست جنوب كماكان در باال . كرده است معلومتري بھ شكل روشن

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٩

نمایش یافتھ و دریایي كھ از سمت مشرق بھ درون خشكي پیش رود (» نھر مھران«. رفتھ، ھمان اقیانوس ھند است

ت كھ بھ اقیانوس ھند اي اس نخستین راه آبھ) ایندوس/سند» ھندوستان«. در كرانھ آن پیدا است» بالد سند«پیوستھ و

.نیز در شرق نھر مھران معلوم است، اقتباسي از كار ابوعبد� محمد بن جابر ۴نقشھ شماره

. اني استتصاحب زیج مشھور ب) م٩٢٩-٨۵٨/ق ٣١٧-٢۴۴(ي نتابد و ان وستھپی» دریاي ھند«بھ » گنگ«و » سند« یرودھا

.منطبق با كره امروز است »جزایر سیال«مان، لسمنیز اقتباس از كار مورخ بزرگ ۵نقشھ شماره

. است) م٩۵۶/ق ٣۴۵درگذشت (ابوالحسن علي بن حسین مسعودي مفاھیم مربوط بھ قلمروي » االرض، سرندیب، سند، گنگ ةقب

.٣٣مورد نظر ما در نقشھ استجغرافیای ھندی را در دو نقشھ پیش گفتھ بیشترین نمادھای

قبة االرض، سقطره، «در نقشھ بتانی ثبت . خود نھفتھ دارندمفاھیم » سیال، سرندیب، قبة االرض«؛ و در نقشھ مسعودی »سیال

تاثیرات ھندی در نقشھ . ھندی راه یافتھ بھ نقشھ ھستند؛ چرا کھ بھ مرور با وسعت گرفتن بیشتر است اولیھ ھای

ھا و مشاھدات ایشان جای اطالعات معلومات مسلمانان یافتھ . اقتباسی و قدیمی را گرفت

ھاي مكتب بلخي ھند و سند در نقشھ □

كشي در تمدن اسالمي ما ھاي نقشھ ھا و مكتب نگاشتن از شیوهرا دچار تطویل از سویي و حاشیھ پردازي از طرف دیگر

ھاي فارسي جاي تاسف است كھ در میان نوشتھ. خواھد كردخالصھ این ٣٤.املي در این باره در دسترس نیستکھش ھنوز پژو

) م ٩٣۴-٨۴٩/ ق ٣٢٢-٢٣۵(كھ ابوزید احمد بن سھل بلخي كشي اسالمي بنیان افكند كھ بھ نامش مكتب اي در نقشھ شیوه

٣٥.بلخي نام گرفت

این شیوه در ابتدا پاسخي بود بھ جریان یوناني گرایي در اران دمسلمانان طرفم، در میان ٩/ق ٣علوم كھ از سده ھاي یوناني در بلخي آشكارا از مؤلفھ. زیادي یافتھ بودكشي فاصلھ گرفت و بھ ابتكار روش مبتني بر جغرافیا و نقشھ

او . ي و متكي بر روایات اسالمي دست یازیدنمفاھیم قرآھایش را بھ و نقشھ توجھ خود را بھ جھان اسالمي معطوف كرد

ھاي ین انطباق ذھني را با آیھد كھ بیشترنمواي رسم گونھو صحابھ آن ) ص(اسالم مبر گرامییاپقرآن و روایات

و ھاي جھان نماي او كعبھ در نقشھ. بزرگوار داشتھ باشددر مركز جھان شناختھ شده یعنی شھر مکھ مسلمانان ۀقبل

چون نگینی آن را در جھان ھای سرزمینقرار گرفت و مابقي شناسان مسلمان در زمره ن جغرافيتری برجستھ. میان گرفتند

م كھ ١۵/ق٩پیروان او ھستند و این شیوه دست كم تا قرن كشید نقشھ مي) م ١٣۴٨ - ١٢٩١/ ق ٧۴٩ - ۶٩١ (ابن وردي

.ي حدود پانصد سالندوام آورد؛ یعني زما

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٠

٣۴٠: درگذشت(ابواسحاق ابراھیم بن محمد فارسي اصطخري الدین محمد بن ، ابوالقاسم محمد بن حوقل، شمس)م٩٧١/ق

از جملھ ) م١٠٠٠ -٩٣۶/ق٣٩٠-٣٣۵(مقدسي شامي ھایي پدید شناساني ھستند كھ پیرو مكتب بلخي نقشھ غرافيج

مكتب بلخي از یك جھت براي مطالعھ ما اھمیت .آوردنداو جھان شناختھ شده را بھ بیست اقلیم تفكیك . داردبیشتر

.٣٦ھا ناحیھ سند است كرد كھ یكي از آن

نقشھ از جھان ٢١تا ١۵ھاي مكتب بلخي بین دان جغرافينقشھ ٢شناختھ شده كشیدند یك نقشھ و گاه مانند ابن حوقل

. ھاي اسالمي نقشھ از سرزمین ٢٠تا ١۴از كل جھان و بین کمترین شمار نقشھ ھا را دارد و ي كھ ھمھ ایشان حتي مقدس

اي نقشھ از مناطق اسالمي رسم نموده، سند را در نقشھ ١۴ھا اطلس را فراھم مجموع این نقشھ. اند مستقل نمایش داده

اند و بھ لحاظ زمان آورده كھ آن را اطلس اسالم عنوان داده .اي دارد العاده ترسیم و اطالعات درج شده در آن اھمیت فوق

اي م، نقشھ ١۵/ق ٩م، تا ١٠/ق ۴ھاي این كھ بین سده چھھا ھایي كھ در این نقشھ ھا در براي محدوده آن ھمپایھ ارزش

اي ھاي منطقھ ز آنجا كھ نقشھا .نمود یافتھ سراغ نداریمھایي اندك شبیھ نظر از نفاوت عموما صرف اطلس اسالم،

خطي مكتب ھاي ترین نسخھ یكدیگرند با یك نمونھ از قدیمي .)۴شماره (ایم بلخي را در این مقالھ معرفي كرده

منسوب بھ ابوزید صوراالقالیمخطي ۀنقشھ بھ یك برگ از نسختعلق ذكر المسافات و صوراالقالیمبلخي با عنوان كامل

كتابخانھ سابق شیخ (الملك عبدالعزیز ةدارد كھ در مكتبنگھداري ٨/٩١٠در شھر مدینھ منوره بھ شماره ) عارف حكمت

بر .سطر دارد ٢١اندازه و ھر برگ آن ۵/٢١ ×۵/٣١٨. شود مي ۵توان آن را متعلق بھ قرن الخط مي اساس مشخصات و رسم

ترین نسخھ خطي نقشھ دار م دانست و از این بابت قدیمي١١/قدار ھاي خطي نقشھ ترین نسخھ بلخي و بلكھ یكي از كھن مكتب

.رود در تمدن اسالمي بھ شمار مي

ھاي اسالمي قرار دارد، سند در قلمروي سرزمین نقشھ،طبق ھاي مكتب بلخي بھ نمایش جغرافیاي جھان چون بناي نقشھ

: است از عبارت سرزمین سند اسالم بوده و الغیر و محدودهغرب بھ كرمان و دریاي فارس، شمال بھ ،شرق بھ بالد ھنددر وسط نقشھ جاري است ) سند(رود مھران . ھند و بالد براھھ

منطبق با مکران و بلوچستان .و بھ دریاي فارس ریختھ است .امروز ایران و نواحی جنوب غربی کشور پاکستان

،شایان توضیح است كھ در سنت جغرافیایي زمان رسم نقشھامتداد شامل بخشي از اقیانوس ھند در دریاي بزرگ فارس

فارس، خلیج دریاي عمان، ،پاكستان امروز ۀكرانطوالنی دریاي عرب كنوني در جنوب شبھ جزیره عربستان و دریاي سرخ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١١

پیوستھ بنابراین رود سند بھ دریاي فارس مي. بوده استو این سند و اسناد مشابھ بھ خوبي این واقعیت را ؛است

.ستمستند كرده ا

مفاھیم ثبت شده در نقشھ كھ باید با دقت و تطبیق با در ساحل دریاي : اند از ھاي مشابھ خوانده شوند عبارت نقشھ

صیمور، سندان، «، »بحر فارس«فارس سمت چپ رود سند ، در ھمان ابتدا در ساحل راست رود سند »سوباره، كنبایھ

در پس كرانھ ھمان جانب . »الدیبل، قنبلي، ارمائیل« مستنج، البیرون، درك، فنرپور، البھرج، منجابري، راسك،«بالد «، در كنار »كیز، قصرقند، صفقھ، بند، سواحي، فھمفھره

كیزكانان، «باالتر . »محالي، قصدار، سدوسان«ھم » مكران: اما در سمت چپ از پایین بھ سمت دریا. »سوره، قندایبل

المنصوره، الدیبل، جندراور، بسمد، انري، قالري، بلري، « .»بانیھ، قامھلي

شد در سرزمین ھند چون در قلمروي دنیاي اسالمي شناختھ نمي .ھاي مكتب بلخي انعكاس نیافت نقشھ

م ١١/ ق ۵ھاي قرن نقشھ □

ھاي درج شده در ھاي رسم و داده بر اساس تعداد شیوهم، دوره شكوفایي و ١٢/ق ۶م تا ١٠/ق ۴ھاي ھا، سده نقشھ

ھاي م با نقشھ ١١/ق ۵قرن . كشي اسالمي است اوج نقشھکھ یکی از یابد اي مي نگار برجستگي ویژه نقشھ سھانگیز شگفت

.آنھا با موضوع ما ارتباط جدی دارد

-٩٧٣/ق۴۴٢ -٣۶٢(ان محمد بن احمد بیروني نقشھ ابوریح، متاسفانھ بھ اندازه آوازه آن دانشمند بزرگ در )م١٠۴٨

جاي خوش وقتي است كھ . سایر علوم از شھرت برخوردار نیستترین نسخھ خطي كتاب چگونگي رسم سند و ھند را در قدیمي

۵٣٨او متعلق بھ تاریخ التفھیم الوائل صناعى التجیم .)٧شماره (ر این مقالھ بررسي شده است د ٣٧م ١١۴٣/ق

رسوم در مھاي یگانھ كھ بر اساس شیوه اثردر این بھ روشني » ھندوان«اسالمي تھیھ شده محل سرزمین نگاري نقشھ

در ساحل » جزیره زاوه«و ٣٨ »جزیره دیوه«. مشخص شده استنماید، رسم شبھ ھند نمایش یافتھ و آنچھ جالب توجھ مي

صورت یك خشكي بزرگ پیش رفتھ در دریا، شبیھ قاره ھند بھشاید این نخستین بار است كھ یك . بھ موقعیت واقعي آن است

رفتگي بزرگ شبھ قاره بھ درون نگار، متوجھ پیش نقشھ .اقیانوس ھند شده است

نقشھ بعدي بھ ھمان اندازه نقشھ بیروني یك استثنا و تعلق ) م١٠٨۴-٩٩٠/ق ۴٧٧-٣٨٠(بھ محمود بن حسین بن محمد كاشغري

البتھ اھمیت آن بیشتر بھ ثبت و نمایش ). ٨شماره (دارد

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٢

با .ھا، بھ ویژه در آسیاي مركزي مربوط است ھا ترك سرزمینرا بھ روشني » بالد ھند«و » بالد سند«نگار این حال، نقشھ

.معلوم نموده است

، اثر تازه العیون و ملح العیون غرایبنسخھ خطي مورد دیگر ھاي اي است كھ براي مطالعھ ھند و سند در نقشھ شده ٣٩تھشناخ

متاسفانھ بھ علت افتادگي . اي دارد دوره اسالمي اھمیت ویژهنسخھ، مؤلف آن دانستھ نیست اما تاریخ تالیف آن را بین

.٤٠اند م، برآورد كرده١٠۵تا ١٠٢٠/ق ۴٢٩تا ٣٩٠

یم نقشھ جغرافیایي دارد، كھ دو مورد آن مستق ١٧این نسخھ نخست نقشھ رود سند . مربوط بھ موضوع این مقالھ است

كھ مسیر آن را از مصب تا پیوستن بھ اقیانوس ) ایندوس(قرمزرنگ در گوشھ » جبال تبت«. )٩شماره (نشان داده است باب «در باالي رود سند نخستین مفھوم . سمت راست پیداست

تر مفھوم جلو ۵در ھمان راستا . است) دروازه چین(» الصینتوان مشاھده در تبت را مي )ھاسالشھر (» ھاسالمدینھ «

راه چین ،در گوشھ سمت راست با رسم الخطي كشیده شده. كرددر كرانھ سمت راست رود . معلوم است ،»الطریق الي الصین«

در سمت چپ ھم . توان دید را مي) بنارس(» مدینھ بنارس«سند ربي عبنارس بھ تر از اندكي پایین. نوشتھ شده است» السند«

: فتوح مصر الھند فیھا بلدان و اشراق ةمدین«: نوشتھكبیرى و كلكھا فیھ ثلثمایھ و سبعین مور داو و اربعین

كھ بھ نظر اطالعاتي است درباره شھر » و خمسایى فیل] ؟[نوشتھ » الطریق الي فتوح«در كنار آن نیز راه فتوح . فتوح

٤١.ای در سند است و این فتوح نام شھر و منطقھ. شده استمھدوه، سوروه، «در انحناي سند بھ سمت راست نقشھ، شھرھاي

و در سمت راست » باناشور، دروازه ھند، ایروي، داوربورسندان، «. ، بي ذكر نام ثبت است»نھر«رود ، ششتصویر

» التیز«قرار دارند و » ساحل الھند«در » الدیبل، بیرونساحل دیگر و در ) منطبق با بندر چابھار ایران(نیز در آخرین انشعاب رود سند در پایین نقشھ » المنصوره«

.قابل یافتن است

، تصویر اقیانوس ھند است كھ در میان ٩نقشھ شماره ھاي قرون وسطاي اسالمي و حتي اروپایي ھیچ نظیري نقشھ

ھاي دوره اي در میان نقشھ این سند تنھا نمونھ. نداردانوس ھند بھ این ترتیب اسالمي است كھ بھ نمایش اقی

ھاي ترین نقشھ پرداختھ و با توجھ بھ قدمتش، در زمره قدیميخوانش نقشھ را از . جغرافیایي مربوط بھ اقیانوس ھند است

گوشھ سمت چپ در باال آغازو بھ گوشھ سمت چپ در پایین ترین نقطھ منطبق با شرق افریقا در غربي: دھیم خاتمھ مي

و در » بالد زنج«جایي كھ نوشتھ . ساحل اقیانوس ھند استنیمھ . ھا فھرست شده است باالي آن شماري از شھرھا و قلعھ

منطبق با جنوب شبھ جزیره عربستان در » بالد الیمن«شمالي

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٣

محدوده ھند از گوشھ پایین سمت راست . ساحل اقیانوس استاست و ) چین(» الصین«نیمھ پایین نیز سرزمین . شود آغاز مي

در نیمھ » عدن«و » بالد یمن«نگار، ور نقشھمجدد طبق با .پاییني آغاز شده است

: اند از ھاي داخل اقیانوس نیز از چپ بھ راست عبارت جزیرهقنبلھ، الزنج، زنزیبار، نیكوبار، تیمور، كردنج منطبق «

.٤٢»]با كامبوج

ھاي ابوعبد� ادریسي نقشھ □

ادریسي نگاري اسالمي بھ ابوعبد� نطقھ اوج پیشرفت نقشھاو بیشترین تعداد . شود ختم مي) م١١۶٧-١١٠٠/ق ۵۶٠-۴٩٣(

ھاي تمام دوران قرون وسطا را در ترین نقشھ نقشھ و دقیقادریسي . تاریخ كارتوگرافي بشر بھ خود اختصاص داده است

نقشھ ٧٠نما، یك دیاگرام ھفت اقلیم و یك نقشھ جھان .خود دارداي از سرتاسر جھان شناختھ شده عصر منطقھ

. اسالمي بود -یوناني ٤٣وي پیرو نظریھ جغرافیایي ھفت اقلیممسلمانان در این روش خمیرمایھ را از شیوه جغرافیایي بطلمیوس وام گرفتند، اما، آن را تغییر داده و توسعھ و

طبق این شیوه جھان شناختھ شده در طول . تكمیل كردندشرق چین ادامھ جغرافیایي كھ از خالدات در غرب افریقا تا

مبدأ اقلیم اول . شود یافتھ با ھفت نوار فرضي شناختھ ميدر این نوار طولي از خط استوا است و تا اقلیم ھفتم در

. یابد قطب شمال امتداد مي

شناس مسلمان از ھایي كھ در یك جغرافي بیشترین تعداد نقشھ. ھند و سند و پیرامون آن كشیده، تعلیق بھ ادریسي دارد

سي ھر اقلیم را بھ ده بخش تقسیم كرده است؛ بنابراین ادریھا اي دارد كھ بسیاري از آن نقشھ منطقھ ٧٠براي ھفت اقلیم

ھایي است كھ از برخي مناطق اكنون در اختیار نخستین نقشھ .داریم

ترین نوار طولي، كھ طول آن از در اقلیم اول، یعني جنوبينقشھ شامل ٣است، درجھ از مبدأ خالدات ١٨٠شرق بھ غرب

در اقلیم دوم، ). ١٣تا ١١ھاي شماره(ھاي دریاي ھند جزیرهنقشھ شامل سواحل غربي و شرقي جنوب پاكستان و ھند ٢

.)١۵و ١۴ھاي شماره(امروز

ھاي محدوده» بخش ھفتم از اقلیم دوم«با عنوان ١٣در نقشھ » السندرود«سرزمیني ھند و سند بھ روشني در دو سوي رود

انس بر اساس متن منتشر نشده نسخھ خطي . مشخص شده استقنبلي، ارماییل، نداح، «: اند از شھرھاي سند عبارت المھج

یھ، تیرا، قالري، تون، مسوا، تارالدیبل، منجایري، البی

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١۴

ي، الدور، قدبرا، ھامھل، كنبایھ، سھبال، ساوند، سمد، رات .»قندابیل، كیركان، مولتان، قالي، دمنج

در متن نسخھ خطي پیش گفتھ صیمورو سوباره متعلق بھ بالد ) کراچی(و راسك و دیبل ) چاه بھار(ھند و قصرقند و تیز

.٤٤متعلق بھ بالد مكران دانستھ شده است

عنوان » بخش ھشتم از اقلیم دوم«دوم اقلیم دوم، ۀنقش) كشمیر(نھر وارده، قشیر «ھاي دارد و شامل سرزمین

صیمور، «شھرھاي . است »اشیھ بیابانبیروني، قنوح و ححینابول، دولقھ، بروج، سنداپور، تانھ، فیدرنھ، حرباتن

حلدامسا، ،ساحلي، كیكشار ساحلي، اللك، مالوه، منیبار كلكتان، لولوار، سمنود، كشمیر بیروني، كارموت، كالي

مابكیر، رسناند، ه، مادیاو، یناست، قنوح،ومراتھ، دوجود داشتھ و »طاقرور، ملھ، كلبطھ اطراسا، نجھ، قندھار،

در آن جریان »نھراوه، جنحس، نیلي، پنجمیر«رودھاي .٤٥اند داشتھ

دار اسالمي ھاي شبكھ سند و ھند در نقشھ □

ھاي میانھ و اسالم در طول سده جھانپس از ابوعبد� ادریسي بھ خود چون او نگار موثري دان و نقشھ حتي پس از آن جغرافي

ھاي چھارم تا ششم ھجري، نگاري اسالمي كھ در سده نقشھ. ندیداطالعات پرارزش در یھازه و گردآوري و ارات ھاي با شیوه

زد، پس از ادریسي بھ مرور میسر پیشرفت و نوآوري گام ميیبي كھ تبھ تر. شتاب تكوین و تكامل خود را از دست داد

ھای نمونھ عاري از نوآوري از بھ تقلید بیشترھا نقشھبھ نحوي كھ بسیاری از جغرافی شناسان . پیشینیان پرداختند

در سده ھای ھشتم و نھم ھجري ھنوز بي ھیچ تغییري بھ شیوه از این رو بررسي . بلخي در قرن چھارم وفادار مانده بودند

ھا براي موضوع مورد نظر ما نیز تازگي این دست نقشھ . چنداني ندارد

ھاي قدیمي، البتھ تركیب روش ھا محدود بھ تلفیق و نوآوريكشي محمد بن نجیب مانند شیوه نقشھ. ھایي بود با افزودني

اي جاي تاسف است كھ از نجیب بكران نقشھ). ق٧قرن (بكران اثر متن بھ یاگار براي ما باقي نمانده است؛ اما

. ٤٦، خوشبختانھ موجود استنامھ جھانجغرافیایي ارزشمند او، اري او بھ خوبي توسط برخي نگ ھر چند شیوه نقشھ

.شناسان پس از او پي گرفتھ شد جغرافي

ترین نقشھ كش برجستھ) م١٣۴٩-١٢٨١/ق٧۵٠-۶٨٠(حمد� مستوفي از مستوفي دو گونھ نقشھ در اختیار . بكران است مكتب

).١٧و ١۶ھاي شماره(مستطیل و اي دایره: داریم

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١۵

نشان داده و اي كھ جھان شناختھ شده را در نقشھ دایرهازه فم«، »قندھار«، »تبت و كشمیر«بندي است مجھز بھ شبكھ

در نقشھ مستطیل نیز بھ ترتیب از چپ . ثبت شده است» ھند . شود ، دیده مي»وح، دیبلفتكشمیر، سومنات، «بھ راست

روش مستوفی پس از او در ھندوستان پی گرفتھ شد و نقشھ .ھ گردیدھای شبکھ دار ارزشمندی در آن آنجا تھی

ھای اسالمی رسم شده در ھندوستانھند و سند در نقشھ □

ھاي حیات دار كھ مربوط بھ واپسین زمان دو نسخھ خطي نقشھاند براي بررسي ما نگاري بھ شیوه اسالمي فراھم آمده نقشھ

ھاي ھر دو نسخھ در ھندترسیم نقشھ. اي دارند اھمیت ویژه، اثر میرزا محمدصادق شاھد صادقنخست، نسخھ خطي . اند شده

كھ است ) م١۶۵١-١۶٠٩/ق١٠۶١-١٠١٨(میناي آزاد اصفھاني ري از آن در كتابخانھ و مركز صخوشبختانھ نمونھ زیبا منح

شود و در این مقالھ ارایھ نگھداري ميایران اسناد ملي .٤٧شده است

ۀ، فقط نمایش دھند)١٨شماره (نماي اصفھاني جھان ۀنقش

تر از ابن حوقل یـا شبیھ چنین كاري، پیش. ربع مسكون است

اثر انصاري دمشقي و نیز در نسـخھ خـط قـرن الدھر نخبھدر

ھا، فقـط این گونھ ترسـیم. سابقھ دارد سفینة تبریزھشتمی

هیك چھارم زمین را كھ بھ تصور پیشینیان، فقـط در محـدود

یـن دسـت بنـابراین، ا. اند آن زندگي ممكن بود، نشان داده

ھا، فاقد دریاي ظلمات و نواحي غیر مسـكون جنـوب خـط نقشھ

ملي، بھ زیبایي ھخطي كتابخان ھھاي نسخ نقشھ. استوا ھستند

اند و بـا خـط خـوش مندانھ تـزیین شـده آمیزي ھنر و با رنگ

ارزشـمند ھنستعلیق بھ كار رفتھ در آن، حكایت از یك نسـخ

در كنـار نقشـھ، . دارند كھ بھ صورت نفیس تھیھ شـده اسـت

ھـا، توجـھ بـھ رنگ. دستگاه ھفت اقلیم قرارداده شده اسـت

یك تصـویر زیباسـت ھكند كھ ھدف رسام، بیشتر ارای مشخص مي

ھا براي نمایش مفـاھیم و چرا كھ انتخاب رنگ. تا معنا دار

، بـھ »حـر ھنـدب«چنان كھ، . عوارض جغرافیایي یكسان نیست

در حالي كھ، دریاي خزر، در . رنگ قرمز نشان داده شده است

ــت ــده اس ــخص ش ــي مش ــد و آب ــره مانن ــز، دای ــھ، . مرك نقش

.اي نیز دارد درجھ ١٠ھاي بندي شبكھ

، منطبق بـا ھندوسـتان و پاكسـتان »بالد سند«و » بالد ھند«

امروز، طوري ترسیم یافتھ كھ شبھ قاره بودن آن رعایت شده

.است

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١۶

بھ معناي رواج دوباره نـام » بالد ایران« هاستفاده از واژ

ھـر . ایران در معادالت سیاسي جھان آن روزگار اسـت هو واژ

ھـاي جغرافیـایي اسـتفاده از عنـوان ایـران و چند در طرح

اسالمي رواج داشت، اما، در ھھاي میان شھر در طول سده ایران

ایـن واژه اي از ھاي جغرافیـایي جھـان نمـا و منطقـھ نقشھ

ھا این در حالي است كـھ در ایـن نقشـھ. استفاده نشده است

وسیع مانند آذربایجان ھایران بزرگ با چندین منطق همحدود

شـناختھ شـده ... و خوزستان و كرمان و خراسان و جبـال و

و جالب اینجاست كھ ھـر یـك از ایـن منـاطق از حیـث . است

مھمـي ماننـد ھاي اھمیت و ھویت جغرافیایي معـادل سـرزمین

در . گرفتھ شده است... دیار عرب، مصر، مغرب، شام، چین و

این معنا، ھر منطقھ از ایران بزرگ ھم وزن و اعتبار دیگر

بررسـي . قدیم برآورد شده است هھاي جھان شناختھ شد سرزمین

دارند كھ اسالمي معلوم مي هاي دور نما و منطقھ ھاي جھان نقشھ

ایران از غرب بھ هساساني گستر پس از فروپاشي نظام سیاسي

ھاي دریاي فارس، دیار عراق، خوزستان، فارس، شرق با منطقھ

كرمان، سند، آذربایجان، جبال، گیل و دیلم، دریـاي خـزر،

عـدم اسـتفاده . شده است النھر شناختھ مي خراسان و ماوراء

ھـاي ھشـتم و نھـم ھجـري ھا تـا قرن از نام ایران در نقشھ

ھاي صـادقي اصـفھاني، اسـناد واقـع نقشـھ در. ادامھ داشت

تصویري ھستند كھ نام باستاني ایران را كھ مدتي در مفھوم

-ھاي اجتماعي و معاني علمي و ادبـي و نھ در الیھ -سیاسي

بررسـی ھـای نگارنـده . دھند دچار فترت شده بود، نمایش مي

تاکنون نشان می دھد کھ استفاده نام ایران بـرای نخسـتین

روی یک نقشھ دوره اسالمی بھ نقشھ جھان نمای حـافظ بار در

، تــاریخ نگــار و )م ١۴٣١ - ١٣۶٢/ ق ٨٣۴ - ٧۶٣( ابــرو

٤٨.باز می گردد جغرافیدان ایراني

ھندي كشیده شده است، عرفان حبیب، -قشھ پیرو روش اسالمي ن

نگاري نقشھ هدر یك كپي و ترجمھ از شش برگ اطلسي كھ دربار

حبیب ٤٩.ھندي عرضھ كرده است بھ این نقشھ نیز پرداختھ است

برداري صـادق اصـفھاني نیز چون نگارنده معتقد اسـت نقشـھ

قابل ردیابي در اثر مشابھ پدید آمده توسط حـافظ ابـرو و

٥٠.حمد� مستوفي است

» خلیج چـین«. دھد دقت در نقشھ اطالعات جالبي را بھ دست مي

بھ ترتیب مشرق و مغرب جھان شناختھ شده را » صيسوس االق«و

نقشھ مجھز بھ نمـایش دسـتگاه . دھد یازدھم نشان مي هدر سد

ھفت اقلیم در قسمت راست خود است و حبیب بھ درسـتي نقشـھ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٧

را پیرو روش مستوفي و حافظ ابرو دانستھ است چرا كھ طبـق

نجیـب ھھاي از بـین رفتـ ھمان الگو كھ برگرفتـھ از نقشـھ

» چین و ماچین« هثبت واژ. بندي دارد ن است، نقشھ شبكھبكرا

در . رود امر جدیدي در نقشـھ نگـاري اسـالمي بـھ شـمار مـي

هاسالمي، ظاھرا این نخستین بار است كـھ واژ هھاي دور نقشھ

، »بـالد سـند«و » بالد ھنـد«. شود بھ كار گرفتھ مي» ماچین«

یافتـھ منطبق با ھندوستان و پاكستان امروز، طوري ترسـیم

دربـاره ثبـت نـام .كھ شبھ قاره بودن آن رعایت شده اسـت

ایران در نقشھ اصفھانی مطالبی در نتیجھ گیری ھمین مقالھ

.آمده است

:ھاي نقشھ باید گفت در ذكر ویژگي

از نمایش مابقي مفـاھیم . دھد فقط ربع مسكون را نشان مي -

. اسالمي پرھیز كرده است هھاي دور نقشھ

اي ترسیم شده است كـھ جنـوب در طبق سنت معھود، بھ گونھ -

. باالي نقشھ قرار گیرد

دھد كھ اندیشمندان ھنـدي در زمـان ھاي ما نشان مي آگاھي -

ھـاي ترسیم نقشھ باید با اطالعات جدید جغرافیـایي اروپایي

با این حال، نقشھ طبـق ھمـان سـنت . مقیم ھند آشنا باشند

ایـن در حـالي اسـت كـھ . ده شده استنگاري اسالمي كشی نقشھ

شناسـان عثمـاني، مسلمانان غرب دنیاي اسالمي مانند جغرافي

ھاي جدید مبتني بر اسـتفاده از زمان با این نقشھ، نقشھ ھم

.نگاري مدرن را بھ كار گرفتھ بودند اصول نقشھ

اي منطقھ ھنقش ٣٠عالوه بر نقشھ جھان نما، اصفھاني، تعداد

ھاي ھا، كھ در ارایـھ نقشـھ این نقشھ. ستنیز ارایھ كرده ا

گیرنـد، خطـا نخواھـد دار مستوفي و حافظ ابرو جاي مي شبكھ

كشـي در ھاي نقشھ ترین نمونـھ بود اگر آنھا را تكامل یافتھ

اي آزاداني ھاي منطقھ نقشھ. مكتب نجیب بكران بھ شمار آورد

ــھ ــي از روش نقش ــفھاني، تركیب ــھ اص ــي و ھاي منطق اي ادریس

از اقلیم اول آغاز و بھ اقلـیم . ھاي مستوفي است بندي شبكھ

نقشھ بھ سند و ھنـد از این میان سھ. یابد ھفتم پایان مي

را نمایش داده بـا »خلیج ھند«، ١٩نقشھ شماره مربوط است،

كنبایـھ، احمـدآباد، سـورت، «: ھاي ثبـت شـده زیـر موقعیت

. »انھآباد، برھانپور، بنجاپور، چول، كوھستان كندو دولت

در كرانھ » بالد سواحل سند«و » عمان«، دریاي ٢٠ نقشھ شماره

را نمـایش ھا و شھرھاي زیر با موقعیت» خلیج ھندي« و دریا

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٨

پـور، مانـده، كوالمـار، سـورت، سـروھي، جوده«: داده است

ــگ، قنوح، ــاد، رود گن ــي، اكبرآب ــدوري، دھل ــور، چن ایلچپ

» رود گنـگ« و» خلیج ھنـد«فاصلھ میان ، ٢١نقشھ . »چادگام

سـورت، سـرودھی، اجیـره، «را نشان داده است بـا مفـاھیم

ــالجر، ــدوری، ک ــی، چن ــوح، دھل ــاد، فت ــار، اکبرآب نکرآب

. »گوالنار، ایلچپور، برھـانپور، تنبـھ، چاتکـام، ارخنـگ

پیـدا » افغانستان«و » بالد سند«كھ در پایین آن ، ٢٢نقشھ

: اند از عبارتھاي مرتبط با موضوع ما شھرھا و موقعیت: است

پیشـاور، قنـدز، كابـل، منصوره، مولتان، كشمیر، الھور، «

.»غزنھ، قندھار

اي منحضر و و تاكنون معرفي نشده است، نسخھ دیگر كھ نمونھاست كھ متاسفانھ مولف آن تقاسیم البالدنسخھ خطي جالب

ھا، ھمچنان ھ بھ اطالعات متن و نقشھجبا تو. دانستھ نیستبر شاھد صادقھاي مشابھ ھا با نمونھ سم نقشھنزدیكي شیوه ر

.)٢٣شماره ( آید كھ نسخھ باید در ھند تھیھ شده باشد ميدر این نقشھ جھان نما گستره ھای سرزمینی با خطوط مشخص و

اقیانوس ھند با اسامی سرزمین ھای کرانھ . متمایز شده اندنامیده شده » دریای زنگبار و فارس و ھند«ای مھم خود

سھ خلیج از این دریا بھ داخل خشکی نفوذ یافتھ کھ از .تاسخلیج سند «عبارتند از ) از راست بھ چپ(شرق بھ غرب

، خلیج عمان )منطبق با پیوستگاه ردو ایندوس با اقیانوس(در . »)دریای سرخ(، خلیج قلزم )خلیج فارس و دریای عمان(

ر د. غرب خلیج سند محدوده سرزمین سند بھ روشنی ثبت است» مکران«این سند سند از جنوب و شرق بھ دریا از شمال بھ

در شرق خلیج سند سرزمین . محدود است» کرمان«و از غرب بھ از » چین«شرق بھ جنوب بھ دریا از قرار دارد کھ از» ھند«

دقت کنید جھت ھای چھارگانھ عکس موقعیت واقعی خود (شمال » تبت«بھ ) استھستند در نتیجھ جانب شمال پایین دست نقشھ

ثبت . منتھی شده است» مکران«و » زابلستان«و از غرب بھ واژه زابلستان منطبق با سیستان امروز در ایران در این

نقشھ جالب است و در نقشھ ھای دوره اسالمی نگارنده تاکنون .با آن رو بھ رو نشده است

تر نسخھ را دشوارتر عدم ثبت تاریخ در آن نیز بررسي دقیق

منحصري است كھ تاكنون جز یك ھنسخ البالد تقاسیم. كرده است

ملي ایران ھ نمونھ از آن، محفوظ در مركز اسناد و كتابخان

بندي آن موسسھ در فھرست.فت نشده استای) ٢٢۶٧ هبھ شمار(

ھا با مركب قرمز، در صفحات نسخھ با مشخصات خط نسخ، سرفصل

ھا جدول آبي و قرمز، جلد تیماج، ماشي رنگ و مقوایي و برگ

برگ و بنا ۴۶متر در سانتي ٢٠*١۵با كاغذ فرنگي بھ ابعاد

. ھاي ظاھري متعلق بھ قرن سیزدھم معرفي شده است بھ ویژگي

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

١٩

. ھاي جغرافیایي و جداول نجومي نقشھ: سخھ دو بخش داردن

ھایي چون بندر سورت در ایالت گجرات در غرب ھند ثبت نام

ھا بدان اھمیت م با ھجوم پرتغالي١۶كھ از ابتداي فرن

بعد بھ علت حمل حجاج از ھند هیافت و در ھمان سده و سد

ا بر ھ ھا بود و با تسلط انگلسي بھ عربستان نامش سر زبان

ثبت نام الھیجان كھ . شد بندري كوچك شمرده مي ١٩آن از قرن

اسالمي تا پیش از این هھاي دور دست كم نگارندگان در نقشھ

اند و اھمیت آن بیشتر بھ پس از با آن برخورد نكرده

استفاده از عبارت مشھد مقدس . گیري صفویان مربوط است قدرت

ھمچنین ري .كھ عینا تكرار كار آزاد اصفھاني است

بھ البالد تقاسیم ھدھند كھ تالیف اولی دارالخالفھ نشان مي

تر در زمان ظن قوي در زمان صفویھ و بھ احتمال ضعیف

. ابتداي قاجاریھ در ایران صورت پذیرفتھ است

بھ ظن قوي در زمان صفویھ و بھ احتمال البالد تقاسیم

نسخھ . تر در زمان ابتداي قاجاریھ صورت پذیرفتھ است ضعیف

جھان آغاز شده اما جداي ھاطلس اسالم با نقش هبنا بھ شیو

اسالمي هنگاري دور نقشھ ھشكل مدور و اقتباس كلي از شاكل

. . . نماي بلخي و اصطخري و ھاي جھان شباھت دیگري با نقشھ

جھان خود از ھنقشھ پدید آورنده بیشتر در تھی. ندارد

جدیدتري در شیوهرسد نظر مي الگو پذیرفتھ است كھ بھ روشی

ھاي ھشتم و نھم ھجري نسبت بھ اسالمي از سده هكشي دور نقشھ

۴۶اما . ھاست ھاي اصطخري و ادریسي و مانند آن قبل و نقشھ

بیشترین پیوستگي را با البالد تقاسیماي منطقھ ھنقش

از این . دارند شاھدصادقھاي آزاداني اصفھاني در نقشھ

.ارتباط دارد میان سھ نقشھ با موضوع ما

دقت در آن نشان می دھد پیشرفتگی جنوبی شبھ کھ ٢۴نقشھ

با در نظر . قاره ھند را بھ درون اقیانوس نشان داده است

گرفتن قرار گرفتگی جھت ھای چھارگانھ جغرافیایی در خالف

در سمت » تتمھ بالد سیستان و مکران«موقعیت واقعی خود

منطبق با پاکستان و جنوب » خلیج سند و ھند«) غرب(راست

پیشاپور، «با شھرھای » بخشی از بالد ھند«. یران استشرقی ا

خلیج سند و ھند ) شرق(در سمت چپ » سومنات و حیدرآباد دکن

. قرار دارد

بھ ارایھ مفاھیم بیشتری از محدوده مورد نظر ما ٢۵نقشھ

در باالی نقشھ دیده می شود و » خلیج سند«. پرداختھ است

نبایت، دولت آباد، ما بھ ساحل ھند،احمدنکر، جالناپور، ک«

سودت،اوجین، احمدآباد، بندر صورت، بھروج، پھلواره،

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٠

» دیبل، امرکوت، احبین، تیز قصبھ مکران، کیج مکران

خالق مکران، منصوره قصبھ ھند، «. ھستندشھرھای کرانھ ای

در پس کرانھ و » مولتان، سوائی جی پور، ھانسی حصار، سنام

، بست، غزنھ، )امونھ(قندھار، دریاچھ زره «دورتر ار آن

بامیان، رباط امیر، کابل، میمند، سمنگان، اندرآب،

.ثبت است» بھلور، پنجھزار کابلستان، کشمیر

در نسخھ » تتمھ بالد ھند«آخرین نقشھ مربوط بھ ٢۶نقشھ

بھ شمار می رود و نواحی شمالی آن را تقاسیم البالدخطی

ار، سرونج، ماھور، اکبرنکر، کوال ب«. نشان می دھد

ھوماھو، قنوح، نکھو، اجمیر میان اکبرآباد و برھان، چون

در یک محدوده تجمیع » پور، کرانکپور، تپسنھ، بانارسی

در میانھ آن خودنمایی » دارالملک ھند«یافتھ اند و واژه

دھلی، شاھجھان «در ادامھ در گوشھ سمت راست . می کند

در . درا می توان تشخیص دا» آباد،پانی پت،کبرانھ، لھاور

قرار دارد تا » بنگالھ و چندن پور«مقابل در سمت چپ نقشھ

.»مانجو از چین«برسد بھ

اي كـھ بزرگ اسـت؛ نقشـھ ھآخرین نقشھ قابل بررسي یك نمون

بیش از یك صد مكان را نمایش داده است و مـا بخشـي از آن

ــرده ــاپ ك ــماره (ایم را چ ــھ ). ٢٧ش ــكل ك ــر از ش ــرف نظ ص

ھاي اسالمي دارد، آنچھ موجب شد تـا در نمونھھایي با شباھت

. ما قرار گیرد، مفاھیم درج شـده در آن اسـت دایره پژوھش

گر آن یك مسلمان ھنـدو بـوده بھ صورتي كھ بارز است ترسیم

م بـاز ١۶٢٧/ ق ١٠٣۶تاریخ ترسیم نقشھ بـھ پـیش از . است

گردد، اما تعیین زمان دقیق آن ممكن نیسـت؛ ایـن نقشـھ مي

نقشـھ سرشـار از عناصـر . شـود داري مي در برلین نگھ اكنون

تصویري خیره كننده است كھ معموال یاداشتي كنار ھر تصـویر

در واقع بھ نوعي نقشھ گویا یـا خـود تفسـیر اسـت، . دارد

مفـاھیم نقشـھ، در صـورت . البتھ تصاویر بي متن ھـم دارد

ــترده ــات گس ــا، اطالع ــامي آنھ ــي تم ــاي اي از نام بررس ھ

شناسـي ایي، رویدادھاي تاریخي و جھان بینـي و ھستيجغرافی

بھ عنوان مثال رسم یك كشـتي . دھد زمان ترسیم را ارایھ مي

پرتغالي در دریا، نمودي از حضور ناوگان دریایي آن كشـور

.ھاي ھندوستان است در آب٥١

از سوي دیگر آنچھ نقشھ را براي

فـراوان ھا و تعبیرھا و اصطالحات ما جذاب كرده است، اشاره

ھــاي ھــاي مقــدس و برخــي داده قرآنــي و البتــھ دیگــر كتاب

تـوان بـھ میـزان از چنین نمادھاست كـھ مي. اي است اسطوره

بـھ عنـوان . بـرد نگاري اسالمي پـي كش بھ نقشھ آشنایي نقشھ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢١

نمونھ، نقشھ نمایش داده است كھ چگونھ اسكندر، قوم یأجوج

م فـراوان و و مأجوج را محصـور كـرده اسـت و نیـز مفـاھی

بھ رغم طبیعت خیالي نقشـھ، ارتباطـات .متعددي از این دست

ایـن . توپولوژیكي در جنوب آسیا بھ خوبي رعایت شـده اسـت

موضوع در مورد بیشتر بخش مركز و جنـوب غربـي آسـیا نیـز

در حــالي كــھ آفریقــا و اروپــا، بــد ترســیم . صــادق اســت

.اند شده٥٢

نتیجھ گیری □

شھ نگاری دوره اسالمی در منشـا و در ابتدا معلوم شد کھ نق

بھ عنوان یکی از آبشخورھای نخستین خود از دانش جغرافیای

ھندی کھ از راه نجوم وارد کانون علمی بغداد در سـده دوم

باورھـای ھنـد قـدیم بـھ درون . ھجری شد بھره گرفتھ اسـت

ماییھ نقشـھ ھـای اسـالمی راه یافـت و در آثـار بتـانی و

این ارتبـاط از دو صـورت امکـان . تمسعودی نمود کامل گرف

نخست انتقال آن دست اطالعات ھندی کھ در جغرافیای : پذیرفت

قدیم ایران وجود داشت و نتیجـھ تعامـل باسـتانی ایـن دو

سرزمین بود و دیگـری در اثـر رابطـھ مسـتقیمی کـھ میـان

در اواخر حکومت امویان و خلفـای دانشوران ھندی و مسلمان

.رخ دادنخستین عباسی

ۀنمـای دورھای جھاناگر نھ در تمامی، بلکھ در بیشتر نقشھ

بـھ . اسالمی نام ھند و سند در کنار یکدیگر ثبت شـده اسـت

و اینـدوس ) مھـران(غربی رود سند طور معمول سند در ساحل

بھ صـورت با نام اقیانوس ھند . کنونی و ھند در جانب شرقی

گاه دریای مقابـل سـرزمین سـند بـھ ایم و مواجھ بحر ھند

طبق سـنتی البتھ باید گفت . ھمین نام نیز خوانده شده است

کـھ در کھن و بھ جای مانده از نظام جغرافیایی بطلمیـوس

سرزمین سند نھادینھ شد، مکتب جغرافیا و نقشھ نگاری بلخی

در کرانھ دریای بزرگ پارس قرار داشتھ است و بنـدر آبـاد

) منطبق با کراچـی(تگاه رود سند با دریا دیبل را در پیوس

طبـق نقشـھ . رفـتبھ شمار مـی در زمره بنادر دریای پارس

سند از جنوب بھ دریا از غـرب بـھ گسترهھاای دوره اسالمی

.سیستان و از شـرق بـھ ھنـد کرمان و از شمال بھ مکران و

. آن را از ھند جـدا مـی کـرد) ایندوس(رود مھران یا سند

نوب بھ دریا از غرب بھ سـند و از شـمال بـھ ھند نیز از ج

اسنادی نقشھ ھای اسالمی . تبت و از شرق بھ چین منھی می شد

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٢

و شـھرھای ھنـد و سـندقلمـروی تمایز سرزمینی روشن برای

. انان بھ طور دقیق از یکدیگر است

ھای بسیار ارزشمند و در بسـیاری ھا آگاھیاین نقشھ ۀمطالع

جغرافیای تـاریخی ایـن دو ناحیـھ را از موارد منحصری از

-ھا، آبادی ھا و عـوارض طبیعـی مـیشھر طریق نمایش موقعیت ای را طـوالنی حـدودا ھـزار سـالھ ۀو از آنجا کھ دور. دھد

ھـای منـاطق و ودهدشامل ھستند منبع مناسبی برای تغییر مح

آن ھـم در . رونـدتحوالت اسامی تاریخی شھرھا بھ شـمار مـی

ۀھـای مـا بـا کمبـود مواجـھ اسـت و نقشـاھیزمانی کھ آگ

از تا پیش از آغاز عصر استعمار قابل اعتنایی جغرافیایی

در -کم در کارتوگرافی قرون وسـطای اروپـادست–این نواحی

خطـی منحصـر ۀنسـخ ۀمقالھ نشان داده کھ نقش. دست نداریم

از اقیانوس ھنـد و مسـیر رود غرایب الفنون و ملح العیون

. ترین اسناد تصویری در مورد این نواحی اسـت سند قدیمی

ھمچنین پنج نقشھ منطقھ ای ادریسـی از سـند و ھنـد بایـد

ۀم، بـھ ارایـ ١٢/ ق ۶تنھا اسـنادی باشـند کـھ در قـرن

.انداطالعات جزیی و دقیق پرداختھ

م بھ این سو کھ بھ مرور ارتباط فرھنگـی ١۴/ ق ٩ ۀاز سد

و بـا قـدرت یـابی کاملی میان ایران و ھند برقـرار شـد

حکومت ھای اسالمی در ھند نقشھ نگاری اسالمی بـھ درون شـبھ

قاره راه یافت و نمونھ ھای مھمی از این نقشـھ ھـا در آن

در واقـع نقشـھ نگـاری اسـالمی واپسـین . سامان فراھم آمد

بـھ . ردھای خود را در ھندوستان بھ سـرانجام رسـانیدکارک

این ترتیب در داد و ستدی بسیار طوالنی، مسـلمانان کـھ در

ھـا از جغرافیـای ھنـدی وام گرفتـھ ابتدا برای رسم نقشـھ

ھای خود را دوباره بھ سـرزمین ھنـد انتقـال بودند دانستھ

.دادند

زدیکـی در این جابھ جایی علمی ایران و ایرانیان بھ سبب ن

ھـای یکی از مھم ترین نسخھ. و ھمجواری نقشی محوری داشتند

، توسط یک مھـاجر شاھد صادقخطی نقشھ دار اسالمی در ھند ،

ایرانی بھ نام محمد صادق مینای آزاد اصفھانی پدیـد آمـد

کھ ھرچند ناشناختھ مانده و این مقالھ برای نخستین با آن

موضـوع از ارزش آن ای جدی معرفی کرده اما اینرا بھ گونھ

ۀھاسـت کـھ واژبینیم کھ در ھمین نقشـھو می. نخواھد کاست

-روی نقشـھ رکود ھاپس از قرندر مفھوم سرزمینی خود ایران گیـرد و از طریـق مورد استفاده قـرار مـی ھای جغرافیایی

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٣

ھمین اسناد و آثار مشابھ است کھ ھویت سـرزمینی و سیاسـی

ۀدوبـاره احیـا شـده و در دورایران پس از زمانی طـوالنی

.صفویان بھ خوبی برقرار می گردد

اسالمی نمود بسیار مناسبی برای بیان ارتباط ۀھای دورنقشھ

فرھنگی دنیای اسالم و سرزمین ھنـد ھسـتند و بـی گمـان در

مرجع مستند و پـر اطالعـاتی بـھ ،کنار سایر منابع و متون

ھنـد عرضـھ بھ شمار می روند کھ دانش و نگرش مسلمانان را

آنھا بھ خوبی از ارتبـاط مسـتمر فرھنگـی ۀمطالع. کنندمی

تمدن کھن ھند و غنی اسالمی دارد کھ در این میـان دو میان

. جایگاه ایرانیان بسیار پررنگ و موثر بوده است

منابع نقشھ ھا □

١

حوزه جغرافیاي تاریخي پژوھشگر و نویسنده -٢

ترجمة حسن الھوتي، خدمات مسلمانان بھ جغرافیا، احمد، نفیس، : بنگرید بھ - ١٣۶٧آستان قدس رضوي، : مشھد

3- Anaximander of Melitus

4- Sahab, Mohamadreza & Reza Nazar Ahari,… (.ed), Persian Gulf Atlas of old & Historical Maps (3000 B.C.-

2000 A.D),Tehran: Center for Documents & Diplomatic History with the cooperation of Tehran University, 2005, vol.1, p.6 5- Hecatus of Melitus

6- Sahab… , Ibid, Vol.1,p.7’k[d

7- Herodotus

8- Sahab…, Ibid, Vol.1,p.10

9- Eratosthenes of Alexandria 10

- Sahab…, Ibid, Vol.1, pp.11-12 11- Nearchus

١٢ :Arrian, Arrian with an Translation, E.Elif,Cambridge :براي سفرنامھ نئارخوس، بنگرید بھ -

HarvardUniversity, 1966 13

- Clandius Ptolemy ١٤

: بندي جھان در نظام جغرافیایي بطلمیوس، بنگرید بھ براي آگاھي از تقسیم -Alai, Syrus, General Maps of Persia 1477-1925, Leiden: Brill, 2005, pp. 27-34

١٥: ، تھرانترجمھ احمد آرام تاریخ نجوم اسالمي،نالینو، كرانلو آلفونسو، -

.١٨١ -١٨٠چاپخانة بھمن ، صص 16

- Surya- Sisshentu 17- keith, Arthur Berriedale , A History of Sanskrit Literature, Oxford University Press,1966, pp.17-21

١٨از آغاز عھد اسالمي تا دورة جلد اول، . تاریخ ادبیات ایران�، ذبیحصفا، -

١١٩-١١۴، صص ١ج، ١٣۵١، سینا ابن: تھرانسلجوقي، ١٩

ھاي جغرافیایي در جھان تاریخ نوشتھكراچكوفسكي، ایگناتي یولیا نوویچ، - ۵۴، ص ١٣٧٩علمي و فرھنگي، : ، ترجمھ ابوالقاسم پاینده، تھراناسالمي

٢٠٠ص و

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢۴

٢٠

علمي و : عبدالمحمد آیتي، تھران ترجمة. تاریخ مختصرالدولالعبري، ابن - ۶٨٨، ص ، ١٣٧٧فرھنگي،

٢١ترجمة محمدحسـن . تاریخچة جغرافیا در تمدن اسالميمقبول و فرانتس تشنر، احمد -

٧-۶صص ، ١٣٨۶المعارف اسالمي، دایرةبنیاد : گنجي و عبدالحسین آذرنگ، تھران٢٢

تجدید نظر و مقدمة با . التفھیم االوایل صناعة التنجیمابوریجان، بیروني، - ١٢٧ص ،١٣۵٢ ،انجمن آثار ملي: جالل الدین ھمایي، تھران

٢٣ترجمة عبدالمحمد تقویم البلدان،عمادالدین اسماعیل بن علي ، ابوالفدا، -

١۶، ص ١٣۴٩، آیتي، انتشارات بنیاد فرھنگ ایران٢٤

الكتب، عالم : بیروت. تحقیق ماللھندبیروني، ابوریجان محمدبن احمد، بیروني، - ٨٣، ص ق ١۴٠٣طبع ثاني،

٢٥شادروان ھمكاري با استاد و پدر جغرافیاي نوین ایران، نگارنده در شاگردي ، -

نگاري در تمدن دكتر محمد حسن گنجي كتابي مفصل درباره عنوان تاریخ نقشھ و نقشھفصلي از این . برد اسالمي فراھم آورده است و اكنون در انتظار چاپ آن بھ سر مي

كشي و جغرافیاي اختصاصي كتاب بھ بحث مستوفایي درباره تأثیرات ھندي در دانش نقشھ .دارد

٢٦ ٧٢؛ كراچكوفسكي، ھمان، ص ٣٠، ص خدمات مسلمانان بھ جغرافیااحمد، -

27- Sezgin, Fuat , Astronomy Geography and Navigation in Islamic Civilization, Istanbul: Boyut, 2010, p.

190 ٢٨

جلد بھ قطع ۶ھاي اسالمي را در ھاي نقشھ ترین مجموعھ یوسف كمال كھ یكي از مھم -سلطاني بزرگ گردآورده، در این كھ طرح اولیھ این نقشھ را كندي و سرخسي تھیھ

المجموعھ الكمالیھ في كمال، یوسف، : ، بنگرید بھاند، تردیدي ندارد كردهمعھد تاریخ العلوم العربیھ و : فرانكفورت. جغرافیھ مصر و القاره االفریقیھ

٣۶-٣۵، صص ۵مسق، ١۴٠٨، االسالمیھ٢٩

است، در آثار ) ع(آگاھي از این كھ جزیره سراندیب محل ھبوط حضرت آدم براي -آثار البالد و قزویني، زكریا محمد بن محمود، : جغرافیایي، بنگرید بھ

طبري، محمد بھ : متون تاریخي ؛ و در٨۶، ص ١٣٧٣امیركبیر، : ، تھراناخبارالعباد، ص ١، ج١٣٧٨سروش، چاپ دوم، : ، تحقیق محمد روشن، تھراننامھ طبري تاریخجریر،

اسالمیھ، : ، تھران...بحاراالنوار الجامعھ الدرعالمھ مجلسي، : ؛ و روایات قرآني۴٨ ٧٩، ص ١٠ج٣٠

: ن، تھراسلسلھ التواریخ یا اخبار الصین و الھندسلیمان تاجر سیرافي، - .۶۴، ص ١٣٨١اساطیر،

٣١آكادیمیھ الممكلھ المغربیھ، : ، رباطرحلھ ابن بطوطھالدین، ابن بطوطھ، شمس -

١٧۴، ص ٣ق، ج ١۴١٧٣٢

نژاد در اطلس دو جلدي كمال آن را متعلق بھ اصطخري داشتھ، اما جواد صفي -ھ براي كتابشناسي آن بنگرید ب(وزارت خارجھ آن را بھ ابن خردادبھ نسبت داده

).پانوشت نقشھ در انتھاي ھمین مقالھ٣٣

مسعودي، : ھاي مسعودي، بنگرید بھ براي آگاھي از محدوده ھند در نوشتھ -علمي و فرھنگي، : ، ترجمھ ابوالقاسم پاینده، تھران، التبیھ و االشرافابوالحسن

، ترجمھ الذھب و معادن الجوھر مروجمسعودي، ابوالحسن، ؛٣٣-٣١، صص ١٣۶۵چاپ دوم، ٨٧-۶١، ص ١٣٧۴علمي و فرھنگي، چاپ پنچم، : بوالقاسم پاینده، تھرانانگارنده در کسوت شاگردی شادروان دکتر محمد حسن گنجی پدر جغرافیای نوین - ٣٤

ایران کتابی تالیف کرده است کھ کامل ترین متن و تحقیق فارسی درباره نقشھ نگاری ل مشکالت فعلی بازار نشر مدتی است اسالمی است کھ علی رغم پایان گرفتن گویا بھ دلی

برای آگاھی درباره نقشھ نگاری اسالمی و مکتب . نزد ناشر مانده و چاپ نشده است: ھای نقشھ کشی مقالھ ای بھ شرح زیر نیز حاصل شاگردی نگارنده در محضر استاد است

گنجی، محمد حسن و امیرھوشنگ انوری، تاریخ نقشھ و نقشھ نگاری در تمدن اسالمی، ، تاریخ اسالمفصلنامھ

٣٥تا . نگارنده در ھمان كتاب پیش گفتھ فصل مفصلي بھ مكتب بلخي پرداختھ است -

اند كھ ھا انجام داده نگاري بلخي را غربي امروز بھترین تحقیق درباره مكتب نقشھھا باشد نیست؛ از ھا و كم انگاري البتھ خالي از اشكاالتي كھ ناشی از برخي كج فھمي

: جملھHarley J. B & David Wood ward.ed ,The History of Cartography. vol. two, Book one, Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, Chicaqo & London: The University of Chicaqo Press, 1992, vol.2, p. 127; Al- Muqaddasi , Ahsan al - taqasim fi Ma rifat al - aqalim, ed. And trans: Michael Jan de Goje, Leiden: E. J. Brill, Third repinted, 1967, Introduction of de Goje

، دریاي )شبھ جزیره عربستان(دیار عرب : اند از بیست اقلیم بھ ترتیب عبارت -٣٦، دیار جزیره )مدیترانھ(، مصر، دریاي روم )سوریھ(، شام )مراكش(فارس، دیار مغرب

غرب و مركز (آذربایجان، جبال فارس، كرمان، سند، ، عراق، خوزستان، )شمال عراق(

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢۵

كویر مركزي و دشت لوت (، دیلم و طبرستان، دریاي خزر، بیابان خراسان )ایران النھر ، سیستان، خراسان، ماوراء)ایران

٣٧ ٢١٣٢محفوظ در كتابخانھ مجلس شوراي ایران بھ شماره -

٣٨ ۴۴۶، ص تحقیق ماللھندبیرونی، : برای آگاھی از مختصات این جزیره بنگرید بھ - ٣٩

م كھ كتابخانھ بادلیان آكسفورد در یك حراجي آن را بھ قیمت گزاف ٢٠٠٢تا سال - .چھارصاد ھزار پوند خریداري كرد، ناشناختھ بود

٤٠ب البودلیان جامعھ طوطات الجغرافیى العربیھ في مكتمخالغنیم، عبد� یوسف، -

بھ اھتمام غرایب الفنون و ملح العیون،؛ ٣۴٩-٣۴٧، صص ٢٠٠۶، آكسفورد، آكسفورد ، مقدمھ الرواضیھ١۴٠٣دارصادر، : المھدي عیدالرواضیھ، بیروت

٤١ ١٢۶، ص ١٣۶٢امیرکبیر، : ، تھرانبرگزیده مشترک یاقوت حموییاقوت حموی، - ٤٢

دركتابخانھ بادلیان آكسفورد Ms.Arab.c.95بھ شماره غرایب الفنوننسخھ خطي - محفوظ است

٤٣براي آگاھي از مفھوم اقلیم نزد قدما بنگرید بھ مقالھ محمد حسن گنجي در -

»اقلیم«، ذیل واژه ٩ج، المعارف بزرگ اسالمي دایرى٤٤

٢٩ص ق ، ١١٠کتابت ،انس المھج و حدائق الفرجادریسي، نسخھ خطي -٤٥

٣٠بیق نقشھ با متن نسخھ خطي پیش گفتھ رو بھ روي صفحھ این اسامي در تط - ارایھ شده است

٤٦: ، بھ كوشش محمدامین ریاحی، تھراننامھ جھاننجیب بكران، محمد، : بنگرید بھ -

، مقدمھ برشچفسکی١٣۴٢ابن سینا، ٤٧

م١۶۴٩/ق١٠۵٩ف، كتابت ١۵٩٩بھ شماره -٤٨

ص ،دوره اسالمی وصف ایران در برخی نقشھ ھایانوری، : بنگرید بھ - 49 - Habib, Irfan , "Cartography in Mughal India", Medival India, a Miscellany 4, 1977, pp. 122 - 34

50 - Ibid

51 - Harley & Woodward, Ibid, vol. II, Book I, p. 394 52 - Ibid, p. 395

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢۶

انوری، ( موسی خوارزمینمای محمدبن جھان .١ ۀنقش

وصف ایران و مناطق آن در برخی نقشھ ھای دوره امیرھوشنگ، ، مقدمھ حسن حبیبی، تطبیق نقشھ ھا فاطمھ فریدی اسالمی

)٣٧-٣۶ص، ص١٣٩٠بنیاد ایرانشناسی، : مجید، تھران

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٧

)۴٠ نوری، ھمان، صا( نمای کندی و سرخسیجھان. ٢نقشۀ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٨

…,Sahab, Mohamadreza & Reza Nazar Ahari( نمای بتانیجھان. ٣ ۀنقش

(.ed), Persian Gulf Atlas old & Historical Maps (3000 B.C.- 2000 A.D),Tehran:

Center for Documents & Diplomatic History with the cooperation of Tehran

University, 2005, vol.1, p.6

)Ibid, p. 6( نمای مسعودیجھان ۴:ۀقشن

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٢٩

) Ibid, p. 6( ن خردادبھبنمای اجھان: ۵نقشۀ

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٠

ذكر المسافات خطي ۀنسخ( ابوزید بلخی منطقۀ سند. ۶ ۀنقش

ھالشیخ عارف حكمت در كتابخان ۀمجموعو صوراالقالیم،

: اندازه؛ )۴٣۵۴شماره (الملك عبدالعزیز، مدینھ مكتبة

)م ١١/ ق هسد :ترسیممتر؛ سانتي ٣١/۵* ٢١/۵

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣١

، التفھیم خطي ۀنسخ( بیرونیابوریحان نمای جھان. ٧ ۀنقش

)٢۵۴٨( همجلس شورا شمار ۀكتابخان

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٢

)٢۴ انوری، ھمان، ص( نمای کاشغریجھان. ٨ ۀنقش

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٣

، غرایب الفنون و ملح العیون خطي ھنسخ :١٠و ٩ھای نقشھ

MS. Arab. C. 90, fols. 23 b - 24 a - 33(بادلیان آكسفورد ھكتابخان

a( م ١٢٠٠تا ١١٧٠/ ق ۵٩۶تا ۵۶۵بین :ترسیم؛(

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣۴

منطقۀ سند و ھند ابوعبد� ادریسی : ١۵تا ١١ھای نقشھ

مجلس شورا ھ، كتابخانالمھج و حدایق الفرج انسخطي ھنسخ(

)م١۶٨٩ / ١١٠٠ :ترسیم؛ )۶٧١٠(

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣۵

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣۶

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٧

نزھة خطي ۀنسخ( مستوفیای دایرهنمای جھان. ١۶ ۀنقش: اندازه )/٧٩۵ هشمار(مركز احیاء میراث اسالمي القلوب،

)م ١۶٨٠/ ق ١٠٩١ :ترسیم/متر سانتي ٣٣/۵* ٢٢

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٨

نزھة خطي ۀنسخ(نمای مسطتیل مستوفی جھان. ١٧ ۀنقش* ۵/٢١: اندازه/٧١٧١ همجلس شورا، شمار ھكتابخانالقلوب،

)م ١۶٨١/ ق ١٠٩٢ :ترسیم)/دو برگ(متر سانتي ۵/۴٢

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

٣٩

نمای صادق اصفھانیجھان: ١٨نقشۀ

(Harley J.B & David Woodward, ,The History of Cartography. vol. two, Book

one, Cartography in the Traditional Islamic and South Asian Societies, vol. II,

Book I, p.)

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴٠

شاھد خطي ۀنسخ( ای صادق اصفھانیمنطقھ: ٢٢تا ١٩ھای نقشھ

١۵۵٩( ه، كتابخانھ و مركز اسناد ملي ایران، شمارصادق

)م ١۶۴٩/ ق ١٠۵٩: ترسیممتر؛ سانتي ٢٧* ۵/١۴ :اندازه؛)ف

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴١

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴٢

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴٣

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴۴

كتابخانھ و ( تقاسیم البالدخطي ۀنسخ: ٢۶تا ٢٣نقشھ ھای

٢٠* ١۵ :اندازه؛ )ف ٢٢۶٧( همركز اسناد ملي ایران، شمار

)م١٩/ ق١٣ هسد: ترسیممتر؛ سانتي

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴۵

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴۶

امیرھوشنگ انوری/ ھای دورۀ اسالمیو ھند در نقشھ سند

۴٧

نمای ھندی قسمتی از یک نقشۀ جھان: ٢٧نقشۀ

(Harley & Woodward, ibid)