Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη: Η δραστηριότητα του...

Η ∆ΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΕΙΟΥ BÉTON ARMÉ HENNEBIQUE ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, 1903-1913

Βίλµα Χαστάογλου-Μαρτινίδη

Η κατασκευή του τεχνητού λιµανιού τη Θεσσαλονίκη υπήρξε ένα από τα

µείζονα τεχνικά έργα που υλοποιήθηκαν στην πόλη, στο τέλο του 19ου και

τι αρχέ του 20ού αιώνα. Οικονοµική επιταγή για την ανάπτυξη τη πόλη,

εισήγαγε παράλληλα µείζονε πολεοδοµικού και αρχιτεκτονικού νεωτερι-

σµού για την ανανεωµένη λειτουργία τη και για τον εκσυγχρονισµό τη

οικοδοµική τεχνολογία τη.

Η δηµιουργία σύγχρονων µεταφορικών υποδοµών ξεκίνησε το 1869, όταν

κατεδαφίστηκε το θαλάσσιο τείχο και διαµορφώθηκε αρχικά η ευθύγραµ-

µη αποβάθρα σε µήκο 1.600 µ, πάνω σε επιχωµάτωση µπροστά από τον

µεσαιωνικό ιστό. Αργότερα, µεταξύ 1896 και 1904 χτίστηκε το τεχνητό λι-

µάνι πάνω σε νέα επιχωµάτωση, και εξοπλίστηκε µε αποθήκε, τελωνείο,

σιλό σιτηρών, κλπ.

Όπω τα περισσότερα λιµάνια στην ανατολική Μεσόγειο, η κατασκευή του

ήταν αποκλειστικά έργο γαλλικών εργοληπτικών εταιρειών που έδρασαν

στο διάστηµα από το 1872, οπότε ξεκίνησε ο σχεδιασµό του εγχειρήµατο,

µέχρι το 1912, αλλά και στα επόµενα χρόνια, οπότε ολοκληρώθηκε η ανέ-

γερση των κτηρίων. Άλλωστε, το λιµάνι υπήρξε η µακροβιότερη γαλλική

επιχείρηση τη Θεσσαλονίκη, που διήρκεσε από το 1896 µέχρι το 1930, ο-

πότε εξαγοράστηκε από το ελληνικό δηµόσιο.

Στην κατασκευή του λιµανιού τη Θεσσαλονίκη ενεπλάκησαν µε διάφο-

ρου τρόπου και σε διαφορετικό βαθµό εξέχουσε γαλλικέ επιχειρηµατι-

κέ φίρµε, όπω η Société de Construction des Batignolles, η Société Ano-

nyme Ottomane du Port de Salonique του Edmond Bartissol, η Compagnie

Immobilière – Régie de Terrains à Salonique και το Bureau Technique de

Béton Armé de François Hennebique. Η δράση του υποστηρίχθηκε τεχνικά

από ειδικευµένου µηχανικού µεγάλων γαλλικών τεχνικών σχολών –τη

Ecole des Ponts et Chaussées και τη Ecole Centrale de Paris– και από γνω-

στού αρχιτέκτονε.1

Η παρούσα εργασία εστιάζεται αναλυτικά σε µία από αυτέ, το διάσηµο

παρισινό Γραφείο Hennebique, η δραστηριότητα του οποίου εισήγαγε στη

Θεσσαλονίκη την καινοτόµο, τότε, τεχνική του µπετόν-αρµέ και έδωσε τα

πιο εµβληµατικά κτήρια του λιµανιού. Παρουσιάζει αποκλειστικά αδηµοσί-

ευτα ντοκουµέντα για τη µελέτη και κατασκευή οικοδοµών του λιµανιού

και τη πόλη γενικότερα, τα οποία προέρχονται από ενδελεχή έρευνα στα

αρχεία του Τεχνικού Γραφείου Hennebique.

Η ∆ Ρ Α Σ Τ Η Ρ Ι Ο Τ Η Τ Α Τ Ο Υ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Ο Υ B É T O N A R M É H E N N E B I Q U E

100

Το Τεχνικό Γραφείο François Hennebique

Ο François-Benjamin-Joseph Hennebique (1842–1921), οικοδόµο και αυτο-

δίδακτο µηχανικό µε λακή κοινωνική προέλευση, κατέγραψε µια εντυ-

πωσιακή πορεία η οποία ταύτισε το όνοµά του µε το µπετόν αρµέ και του

εξασφάλισε αδιαφιλονίκητη ηγεµονία στον τοµέα τη επαναστατική οικο-

δοµική τεχνική του 20ού αιώνα.

Ξεκίνησε την καριέρα σε ηλικία 18 ετών στο Arras αρχικά ω χτίστη και εν

συνεχεία ω εργοδηγό, για να συστήσει γρήγορα, το 1867, τη δική του οι-

κοδοµική εταιρεία στο Βέλγιο, όπου έµεινε συνολικά 20 χρόνια. Το 1886

επιτάχυνε τι µελέτε και δοκιµέ για τη συνεργασία σιδήρου και τσιµέντου

και το 1892 κατέθεσε την ευρεσιτεχνία για τη «δοκό µε αναβολεί» (poutre à

étriers), δηλαδή για τη στερέωση των σιδηρών οπλισµών τη δοκού µε σιδη-

ρού συνδετήρε, τεχνική που του επέτρεψε να επιλύσει επιτυχώ το κρίσι-

µο πρόβληµα τη ακαµψία στη µονολιθική σύνδεση υποστυλωµάτων και

δοκών, και να υπερκεράσει του ανταγωνιστέ του (Louis Lambot, Joseph

Mennier, Edmond Coigner και Paul Cottancin) σε µια διεθνή αγορά που ε-

πεκτεινόταν αστραπιαία λόγω του χαµηλού κόστου του υλικού και τη

αντίστασή του στη φωτιά.2

Σηµαντική υπήρξε και η ευρεσιτεχνία του για τη µέθοδο θεµελίωση

«compressol», ευφυή στη σύλληψή τη και απλή στην εφαρµογή τη, µε χυ-

τού πυλώνε υψηλή αντοχή από τσιµέντο εντό φρεάτων βάθου έω 6 µ.

Η µέθοδο άνοιξε ένα νέο δρόµο για τη θεµελίωση µεγάλων κτηρίων: απο-

δείχθηκε ιδανική για εδάφη µε χαµηλή συνεκτικότητα και αντοχή, παρέ-

καµψε την ανάγκη εκτεταµένων εκσκαφών και εφαρµόστηκε διεθνώ µε

ιδιαίτερη επιτυχία για τη στήριξη µεγάλων φορτίων, καθώ ένα πυλώνα

υποκαθιστούσε 6 συµβατικού πασσάλου.

Εικ. 1 Ο François Henne-

bique στο εργοτάξιο τη

γέφυρα Risorgimento στη

Ρώµη, 1910 (µε το ανοι-

κτόχρωµο ρούχο). Πηγή:

CNAM/SIAF/Cité de l'ar-

chitecture et du patri-

moine/Archives d'architec-

ture du XXe siècle, Fonds

BAH, dossier 76 IFA

43/12

Β Ι Λ Μ Α Χ Α Σ Τ Α Ο Γ Λ Ο Υ - Μ Α Ρ Τ Ι Ν Ι ∆ Η

101

Η στρατηγική του Hennebique για την εµπορική προώθηση των ευρεσιτε-

χνιών του υποστηρίχθηκε επικοινωνιακά από το µηνιαίο περιοδικό που

εξέδιδε από το 1898 µε τίτλο Le Béton Armé, µε το οποίο πρόβαλε διεθνώ

τα πλεονεκτήµατα τη καινοτόµου οικοδοµική µεθόδου του.3 Με το σύν-

θηµα Plus d’incendies désastreux (όχι άλλε καταστροφικέ πυρκαγιέ) ήδη

από το 1892 άνοιξε τον δρόµο για µια επιχειρηµατική δραστηριότητα που

σύντοµα θα αποδεικνυόταν ιδιαίτερα αποδοτική.

Η συµµετοχή του στην Παγκόσµια Έκθεση του Παρισιού το 1900 τον κα-

θιέρωσε ω τον σπουδαιότερο κατασκευαστή οπλισµένου σκυροδέµατο.

Τότε η εταιρεία µεταφέρθηκε στο ιδιόκτητο κτήριο τη οδού Danton 1

(σχεδιασµένο από τον συνεργάτη του Hennebique, αρχιτέκτονα Edouard

Arnaud) και το 1910 έφτασε να απασχολεί 100 µηχανικού και σχεδιαστέ

που εκπονούσαν 7.000 µελέτε το χρόνο. Στα επιτεύγµατα του Γραφείου

συγκαταλέγονται µελέτε για κάθε είδο κτηρίων και βέβαια για ποικίλα

έργα υποδοµών. Η αρµονική συνεργασία µε γνωστού αρχιτέκτονε τη πε-

ριόδου έδωσε µερικά από τα πιο εµβληµατικά έργα του Γραφείου όπω το

Royal Liver Building στο Λίβερπουλ (τον υψηλότερο ευρωπακό ουρανοξύ-

στη 95 µ. , αρχιτέκτων Walter Aubrey Thomas, 1910), η Όπερα τη Λιλ (αρ-

χιτέκτων Louis-Marie Cordonnier, 1907-13), στο Παρίσι το πασίγνωστο

κτήριο τη rue Franklin του αρχιτέκτονα Auguste Perret (1903) και το πο-

λυκατάστηµα Félix Potin (αρχιτέκτων Paul Auscher 1904), ενώ η γέφυρα

Risorgimento στη Ρώµη (1911), µε άνοιγµα 100 µ, κατείχε το παγκόσµιο ρε-

κόρ στο είδο τη επί 10 χρόνια.

Ευφυή επιχειρηµατία, ο Hennebique επέκτεινε ταχύτατα τι εργασίε του

µε ένα παγκόσµιο δίκτυο τοπικών γραφείων και διαπιστευµένων εργολη-

πτών, οι µελέτε των οποίων εκπονούνταν ή ελέγχονταν από το κεντρικό

γραφείο του Παρισιού. Σε 10 χρόνια, από το 1892 έω το 1902, οι αντιπρό-

σωποί του στη Γαλλία και το εξωτερικό υλοποίησαν 7.205 εργοτάξια µε

συνολικό τζίρο 120 εκατ. χρυσών φράγκων. Το 1912 διέθετε 42 τοπικά

γραφεία σε όλο τον κόσµο, τα οποία µέχρι τον Πρώτο Παγκόσµιο Πόλεµο

είχαν εκπονήσει 60.000 µελέτε. Το Γραφείο συνέχισε τη λειτουργία του µε-

τά τον θάνατο του Hennebique το 1921 και έκλεισε οριστικά το 1967.4

Έργα στην ανατολική Μεσόγειο

Στην περιοχή τη ανατολική Μεσογείου η δραστηριότητα του Γραφείου

αναπτύχθηκε µετά το 1900, από διαπιστευµένου εργολήπτε που διέθετε

στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, τη Σµύρνη, τη Θεσσαλονίκη, την Αθήνα

και την Πόλη, όπου µάλιστα διατηρούσε και τοπικό γραφείο µε αντιπρό-

σωπο τον µηχανικό André George. Τι αρχιτεκτονικέ µελέτε εκπονούσαν

συνήθω γνωστοί αρχιτέκτονε, τοπικοί ή Ευρωπαίοι.

Στην Πόλη µελετήθηκαν ή κατασκευάστηκαν µε το σύστηµα Hennebique 37

έργα για την περίοδο 1902-1914, ανάµεσα στα οποία η Εκκλησία Saint-


102

Antoine στο Πέραν (αρχιτέκτων Giulio Mongeri, 1909), το κτήριο τη

Deutsch-Orientbank στο Εµίνονου (1912), το Τελωνείο στο Καράκιο (µη-

χανικό Sabouroux, 1906-1907), το Πρώτο και Τέταρτο Βακουφικό Χάνι

στο Εµίνονου, (αρχιτέκτων Kemaleddin Bey, 1911) κ. ά. Στη Σµύρνη κατα-

σκευάστηκε το ελληνικό Κεντρικό Παρθεναγωγείο Θηλέων (1910, σήµερα

Λύκειο Ατατούρκ) και µελετήθηκε η πρότυπη Αγορά των Αδελφών Πρω-

τοπάτση (1912).5

Στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια, ανάµεσα στι 46 µελέτε του γραφείου

συµπεριλαµβάνονται εµβληµατικά κτήρια, όπω το Μουσείο Αιγυπτιακών

Αρχαιοτήτων (αρχιτέκτων Marcel Dourgnon, 1896-99), τα πολυκαταστήµα-

τα Cicurel και Orosdi-Back (1908), το Palace-Hôtel και η Villa Hindoue στην

Ηλιούπολη (1907), και οι Αποθήκε του Τελωνείου στην Αλεξάνδρεια

(1906), πέρα από πολλά έργα υποδοµών.

Οι 30 µελέτε που εκπόνησε στην Αθήνα, το Λαύριο, την Πάτρα, τη Λάρι-

σα, τον Βόλο και το Ηράκλειο, περιλαµβάνουν, µεταξύ άλλων, ιδιωτικά

µέγαρα και ξενοδοχεία (από αρχιτέκτονε όπω ο Νικόλαο Μπαλάνο και

ο Αλέξανδρο Νικολούδη), λιµενικά και σιδηροδροµικά κτήρια κ. ά. Αξί-

ζει να αναφέρουµε τον Καθεδρικό ναό του Αγίου Ανδρέα στην Πάτρα και

το ∆ικαστικό Μέγαρο στο Αργοστόλι.

Εικ. 2 Το επαγγελµατικό επι-στολόχαρτο του Ελί Μοδιάνο. Πηγή: Συλλογή Μοδιάνο, Αρχείο ιδιωτικών εγγράφων, Κέντρο Ιστορία Θεσσαλονίκη


103

Μεταξύ 1902 και 1914, διαπιστευµένοι εργολήπτε του Hennebique ήταν

στη Θεσσαλονίκη ο µηχανικό Ελί Μοδιάνο, στην Αθήνα ο µηχανικό Ηλί-

α Αγγελόπουλο, στην Πόλη οι αρχιτέκτονε Ε. Βουτσίνο, Λ. Γ. Βαρθαλί-

τη, M. Λάγγα, Αγγελίδη και Καζανόβα, Γ. Μανούσο, Μ. Βογιατζόγλου,

P. Fouquiau, D. Seminati, G. Kaul, J. Darmi, καθώ και οι οικοδοµικέ εται-

ρείε Αρχιµήδη, Αδαµαντίδη & Σια και Société Anonyme Ottomane de

Constructions (των G. Mongeri, E. Nari και M. Λάγγα), στη Σµύρνη ο αρχι-

τέκτων ∆ηµοσθένη Κιόπκα και στο Κάιρο οι αρχιτέκτονε Rolin, Padova

& Cie, M. Bettelheim, A. Alberti, Falenga & Billaud, και Α. Γαλάνη.6

Ο Ελί Μοδιάνο, γνωστό Ιταλο-εβραίο µηχανικό, είχε ευρύτατο έργο στη

Θεσσαλονίκη, όπου διατηρούσε γραφείο µελετών µε την επωνυµία Entre-

prise Générale du Bâtiment et Travaux Publics. Γεννήθηκε στο Πατερνό τη

επαρχία Κατάνια (Σικελία) το 1881, από τον Ιακώβ Μοδιάνο και τη Μα-

ρία Μόντι. Ω µόνιµο τόπο διαµονή του αναφέρεται το Λιβόρνο.7 Οι

σπουδέ του στη διακεκριµένη σχολή µηχανικών École Centrale de Paris του

επέτρεψαν να διακριθεί για την αρτιότητα των µελετών του τόσο σε θέµατα

στατική όσο και αρχιτεκτονική των κτηρίων. Η συνεργασία του µε το

Γραφείο Hennebique αναπτύχθηκε κυρίω µετά το 1909 και περιλαµβάνει

εργολαβίε και εκτό Θεσσαλονίκη.

Τα έργα στο λιµάνι τη Θεσσαλονίκη

Η δραστηριότητα του Γραφείου Hennebique στη Θεσσαλονίκη ξεκίνησε το

1903 και κάλυψε χρονικά την περίοδο 1903-12, µε ελάχιστε υπερβάσει. Το

αρχείο του περιλαµβάνει 14 φακέλου µε έργα και µελέτε στη Θεσσαλονί-

κη, από του οποίου οι εννέα αφορούν κτήρια του λιµανιού, οι τρει κτή-

ρια άλλων Εταιρειών υποδοµών (Τροχιοδρόµων και Ηλεκτρική) και ιδρυ-

µάτων, και οι δύο παραγγελίε ιδιωτών. Από τι µελέτε για το λιµάνι υλο-

ποιήθηκαν οι τέσσερι. Σε αρκετά από αυτά εργολήπτη ήταν ο µηχανικό

Ελί Μοδιάνο.

Η επαγγελµατική σχέση του Hennebique µε τον Bartissol δεν έχει διερευνη-

θεί διεξοδικά. Τα στοιχεία του αρχείου, πάντω, καταγράφουν την αυξηµέ-

νη δραστηριότητα του Γραφείου Hennebique (464 µελέτε από το 1898 έω

το 1923) στο διαµέρισµα των Ανατολικών Πυρηναίων και την περιοχή του

Περπινιάν, η οποία αποτέλεσε την έδρα των επιχειρήσεων του Bartissol για

πολλά χρόνια. Όµω είναι βέβαιο ότι η συνεργασία του αναπτύσσεται κυ-

ρίω στη Θεσσαλονίκη. Ο Edmond Bartissol (1841-1916), πρόεδρο τη Ε-

ταιρεία του Λιµένο Θεσσαλονίκη, γεννήθηκε στο Portel του Roussillon

από οικογένεια οικοδόµων. Αυτοδίδακτο και ο ίδιο κατάφερε µέσα σε

δύο δεκαετίε να αναδειχθεί σε εξέχοντα εργολάβο δηµοσίων έργων, βιοµή-

χανο, γαιοκτήµονα και οινοπαραγωγό, µεγαλοδιοκτήτη ακινήτων, πυργο-

δεσπότη και δήµαρχο του Fleury-Mérogis, καθώ και βουλευτή των Ανατο-

λικών Πυρηναίων. Ξεκίνησε τη σταδιοδροµία του το 1866 στο Σουέζ ω α-


104

πλό εργοδηγό. Επιστρέφοντα στη Γαλλία κατάφερε σύντοµα να αναλά-

βει συµβόλαια για σηµαντικά δηµόσια έργα στην Πορτογαλία (σιδηρόδρο-

µου και λιµάνι Leixões, 1879-92), στη Βραζιλία (λιµάνι Pernambuco, 1908-

13) και στη Μοζαµβίκη (εκµετάλλευση ορυχείων, αγροτικών καλλιεργειών

και λιµενικά έργα). Οι επιδόσει του στη βιοµηχανία περιλαµβάνουν την

Ηλεκτρική εταιρεία στο Περπινιάν (1888), το υδροηλεκτρικό εργοστάσιο

στη Vinça (1889), και την Υδροηλεκτρική Εταιρεία του Roussillon (1901),

την παραγωγή του απεριτίφ Banyuls-Bartissol, το χαρτί τσιγάρων SUEZ

και τη βιοτεχνία τεχνητών πολύτιµων λίθων. Το 1889 έκανε την είσοδό του

στην πολιτική σκηνή, όταν εξελέγη βουλευτή Ανατολικών Πυρηναίων.8

Το 1903, όταν είχε σχεδόν ολοκληρωθεί η πρώτη φάση κατασκευή του λι-

µανιού –τα κρηπιδώµατα, η επιχωµάτωση και τα µεταλλικά παραλιακά

υπόστεγα–, ο Bartissol απευθύνθηκε στο ειδικευµένο Γραφείο Hennebique

για τα έργα που επέβαλαν οι συµβάσει παραχώρηση του προνοµίου του

λιµανιού τη Θεσσαλονίκη (του 1896 και του 1904) που είχε συνάψει µε το

Οθωµανικό ∆ηµόσιο, τα οποία απαιτούσαν ειδική τεχνογνωσία λόγω των

µεγάλων φορτίων του και τη θεµελίωσή του στο ιδιαίτερα χαµηλή συ-

νεκτικότητα και αντοχή έδαφο τη επιχωµάτωση στη χερσαία ζώνη του

λιµανιού.9

Το πρώτο έργο αφορούσε τη διαπλάτυνση τη δηµοτική προκυµαία κατά

8 µέτρα (δηλαδή από 12 σε 20 µ. ), σε µήκο 1.100 µ. , από το ανατολικό ά-

κρο του λιµανιού µέχρι τον Λευκό Πύργο (σηµερινή Λεωφόρο Νίκη). Η

µελέτη έγινε από το Κεντρικό Γραφείο και προέβλεπε την κατασκευή πλω-

τών κιβωτίων από σκυρόδεµα, µήκου 10 µ. και πλάτου 3 µ. έκαστο, µε πα-

ραβολική διατοµή, τα οποία τοποθετήθηκαν σε βάθο πυθµένα 2,25 µ. και

µε ύψο 1,25 µ. από τη στάθµη του νερού.10 Η κατασκευή ολοκληρώθηκε το

1907, ενώ το 1908 τέθηκε σε λειτουργία ηλεκτροκίνητο τραµ, αντικαθιστώ-

ντα το προηγούµενο ιππήλατο.

Εικ. 3 Σχέδιο για τη διαπλάτυνση τη δηµοτική προκυµαία και τεχνικέ λε-πτοµέρειε (δεξιά), 1903. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-trimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1055/37


105

∆εύτερο και ιδιαίτερα σηµαντικό έργο ήταν η ανέγερση Σιλό σιτηρών, ικα-

νότητα 5.000 τόνων, η οποία απαιτούσε εκπόνηση ειδική µελέτη. Το

Γραφείο Ηennebique είχε ήδη µακρά εµπειρία στο είδο µε 42 σιλό που είχε

υλοποιήσει µεταξύ 1895 και 1902.11 Η πρώτη µελέτη εκπονήθηκε το 1903

από το Κεντρικό Γραφείο σε συνεργασία µε του µηχανικού Buhler Frères

(µε εµπειρία από ανάλογε κατασκευέ στο Στρασβούργο, το Μανχάιµ και

Φρανκφούρτη), αλλά το έργο δεν προχώρησε – πιθανώ λόγω κόστου.12 Το

1909, η Σερβία —σε τελωνειακό πόλεµο µε την Αυστρία από το 1906— σε

συµφωνία µε του Ανατολικού Σιδηροδρόµου υπέγραψε σύµβαση µε τη

Εταιρεία του λιµανιού, η οποία τη έδινε δικαίωµα διακίνηση εξαγωγών

βοοειδών από ειδικό χώρο στον δυτικό προβλήτα του λιµανιού. Σύµφωνα

µε του όρου τη σύµβαση η Εταιρεία του λιµανιού όφειλε να ανεγείρει

νέα υπόστεγα εντό τη Σερβική Ζώνη και σιλό σιτηρών για τι αυξηµένε

ανάγκε εξαγωγή από τα Βαλκάνια.13 Το 1910 το Κεντρικό Γραφείο Hen-

nebique εκπόνησε νέα, πιο µετριοπαθή, µελέτη για µονάδα 3.500 τόνων, η

οποία υλοποιήθηκε το 1911-13, µε εργολαβία του Ελί Μοδιάνο στη δυτική

άκρη τη νηοδόχου.14 Η µονάδα είχε 28 θαλάµου διαµέτρου 4 µ. θεµελιωµέ-

νου σε πυλώνε compressol και διέθετε επίση αγωγού για του ιµάντε

µεταφορά και πυργίσκο φόρτωση στα πλοία. Το σιλό καταστράφηκε

στου βοµβαρδισµού του 1944.15

Το τρίτο εγχείρηµα αφορούσε την ανέγερση του κτηρίου του Κεντρικού

Σιδηροδροµικού Σταθµού, στη δυτική άκρη του λιµανιού, στον οποίο θα

κατέληγαν οι 3 σιδηροδροµικέ γραµµέ τη πόλη, των Ανατολικών Σιδη-

ροδρόµων, του Μοναστηρίου και του Ενωτικού. Η µελέτη συντάχθηκε το

1905 από τον µηχανικό A. George του Κεντρικού Γραφείου, για κτήριο µε

µήκο 70 µ. και πλάτο 14 µ. , µε ισόγειο ύψου 6µ. και όροφο ύψου 4µ. Το

κόστο υπολογίστηκε σε 300.000 φράγκα και η υλοποίηση του έργου ανα-

τέθηκε στον µηχανικό Ηλία Αγγελόπουλο, διαπιστευµένο εργολήπτη του

Γραφείου Hennebique, µε εµπειρία από την κατασκευή του Σιδηροδροµικού

Σταθµού Λαρίση στην Αθήνα. Τελικά δεν υλοποιήθηκε.

Η ανθούσα οικονοµία τη πόλη την εποχή εκείνη προσέλκυσε σύντοµα το

ενδιαφέρον του Bartissol για εργολαβικά εγχειρήµατα πέραν τη άµεση

λιµενική χρήση. Το 1905, η Εταιρεία Λιµένο προκειµένου να αξιοποιήσει

τα γήπεδα (περίπου 22.500 τµ.) στα οποία σύµφωνα µε τη σύµβαση διατη-

ρούσε πλήρη κυριότητα, ίδρυσε τη θυγατρική εταιρεία Compagnie

Immobillière et de Régie de Terrains à Salonique (Κτηµατική Εταιρεία ∆ια-

χειρίσεω Ακινήτων Θεσσαλονίκη) µε πρόεδρο τον Paul Félix, η οποία

προχώρησε στην ανέγερση δίδυµων κτηρίων διαµερισµάτων και γραφείων,

εκατέρωθεν τη οδού Σαλαµίνο, µεταξύ των οδών Κουντουριώτου και Α-

βέρωφ (στη θέση όπου σήµερα υπάρχει ο χώρο στάθµευση αυτοκινή-

των).16


106

Εικ. 4 Σχέδιο για το Σιλό, 1910 και φωτο-γραφία από την φάση τη κατασκευή, 1912.

Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-

trimoine/Archives d'ar-chitecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 76

IFA 1435/16 και 76 IFA 123/11

Εικ. 5 Σχέδια κατόψεων και όψη για τον Κε-

ντρικό Σιδηροδροµικό Σταθµό, 1905. Πηγή:

CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-

trimoine/Archives d'ar-chitecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76

IFA 1112/11


107

Εικ. 6 Σχέδια των κατόψεων και τη τοµή για τα κτήρια τη Régie, 1905. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'archi-tecture et du patrimoine/Archives d'ar-chitecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1164/13

Εικ. 7 Σχέδια κάτοψη και όψεων για τι Γε-νικέ Αποθήκε τη Οθωµανική Τράπε-ζα, 1906. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-trimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1185/1


108

Εδώ ο Bartissol επανέλαβε το επιτυχέ εργολαβικό εγχείρηµα για το συ-

γκρότηµα διαµερισµάτων που είχε ανεγείρει στο Περπινιάν το 1887, τη Cité

Bartissol, η οποία υπήρξε διοικητικό κέντρο των επιχειρήσεών του επί 30

χρόνια. Η αρχιτεκτονική µελέτη υπογράφεται από τον αρχιτέκτονα Henri

Saladin, µεταγενέστερα γνωστό από το βιβλίο για τα Χριστιανικά Μνηµεία

τη Θεσσαλονίκη που συνέγραψε µε του Charles Diehl και Marcel le Tour-

neau.17 Η στατική µελέτη συντάχθηκε από το Κεντρικό Γραφείο µε µηχανι-

κού του G. Humruz και Beuret. Πρόκειται για δύο αντικριστέ πενταόρο-

φε οικοδοµέ µε διαστάσει 62 Χ 18,6 µ., µε ενδιαφέρουσα τυπολογία: απο-

τελούνται από δύο µονάδε έκαστη, µε ενδιάµεση δίοδο και στοά επί των

οδών Σαλαµίνο και Τελωνείου, και µορφολογία που παραπέµπει στα γαλ-

λικά αστικά µέγαρα µε στοά του τέλου του 19ου αιώνα. Η κατασκευή του

έγινε από οπλισµένο σκυρόδεµα σε θεµελίωση compressol, µε εργολαβία τη

γαλλική φίρµα Société Générale de Constructions en Béton Armé.18 Tα

κτήρια σηµατοδοτούσαν την παρουσία τη Εταιρεία του λιµανιού, µέχρι

το 1944, οπότε καταστράφηκαν κατά του βοµβαρδισµού του λιµανιού.

Το 1906, οι Οθωµανικέ αρχέ παράγγειλαν τι µελέτε για δύο σηµαντικά

κτήρια, τι Γενικέ Αποθήκε τη Οθωµανική Τράπεζα και το Τελωνείο.

Για το πρώτο, η Οθωµανική Τράπεζα αγόρασε από την εταιρεία του Λιµα-

νιού το οικόπεδο Νο 4 επί τη λεωφόρου Μαχµουντιέ (σήµερα οδό Αβέ-

ρωφ) για το ποσό των 4.000 τουρκικών λιρών. Η µελέτη έγινε το 1906 από

το Κεντρικό Γραφείο για διώροφο κτήριο µε σοφίτα και στέγη, µε διαστά-

σει 75 επί 26,7 µ. και συνολική επιφάνεια 5. 511 τµ. Τα αρχιτεκτονικά σχέ-

δια υπογράφει ο Henri Saladin. Περιλάµβανε ειδικού χώρου φύλαξη για

σιτηρά, βαµβάκι και όπιο, εξοπλισµένου µε ιδιαίτερα κλιµακοστάσια και

ανυψωτήρε φορτίων, κατοικία και γραφεία για τον Επόπτη στον 1ο όροφο

και γραφεία για την οικονοµική υπηρεσία, του φύλακε και λοιπού βοη-

θητικού χώρου. Η θεµελίωση προβλεπόταν µε σύστηµα compressol, οι πε-

ριµετρικοί τοίχοι από λιθοδοµή µε µεταλλικό εσωτερικό σκελετό, δάπεδα

και στέγη για τη στατική επάρκεια στα µεγάλα φορτία.19 Η µελέτη δεν ε-

φαρµόστηκε, πιθανώ λόγω κόστου, και το 1909 στην ίδια θέση κατα-

σκευάστηκε η µονόχωρη αποθήκη Νο 10 που σώζεται σήµερα, µε ίδιε δια-

στάσει κάτοψη, υιοθετώντα όµω το απλό σύστηµα των παραλιακών

µεταλλικών αποθηκών.

Το κτήριο του Τελωνείου

Το κτήριο του Τελωνείου, η πιο εµβληµατική οικοδοµή του λιµανιού, απο-

δίδεται µέχρι σήµερα από την ελληνική βιβλιογραφία στον Ελί Μοδιάνο. Η

εργασία αυτή το αποκαθιστά στου πραγµατικού δηµιουργού του: τον

αρχιτέκτονα Alexandre Vallaury, που υπογράφει τα σχέδια, τον µηχανικό

του Γραφείου Ηennebique André George, που συνέταξε την ειδική στατική

µελέτη, και τον Ελί Μοδιάνο, ο οποίο διεκπεραίωσε επιτυχώ την εργολα-


109

βία, παρουσιάζοντα τα πρωτότυπα σχέδια, του στατικού υπολογισµού

και φωτογραφίε από τη φάση κατασκευή.

Ο κτηριακό αυτό κολοσσό µε διαστάσει 200µ. µήκο, 25µ. πλάτο και

ύψο 2-3 ορόφων, και συνολικό εµβαδόν 12.000 τµ. , είναι εφάµιλλο των

τελωνείων τη Πόλη (στο Σίρκετζι και στο Καράκιο, 1907) ή τη Αλεξάν-

δρεια στην Αίγυπτο, και πολύ µεγαλύτερο από το τελωνείο τη Σµύρνη

(1880). Το µέγεθο και η µορφή του υποδηλώνουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον

–οικονοµικό και συµβολικό– που αποδόθηκε στη δηµιουργία του για την

πόλη τη Θεσσαλονίκη.

Το αίτηµα για νέο τελωνείο τέθηκε εµφατικά το 1905, καθώ το παλιότερο

(οικοδοµηµένο το 1875, κατά την κατασκευή τη προκυµαία, από τον µη-

χανικό Πολύκαρπο Βιτάλη) ήταν ανεπαρκέ και βρισκόταν πλέον µακριά

από τι νέε αποβάθρε. Ωστόσο, η προβλεπόµενη θέση επί του κρηπιδώµα-

το αποτέλεσε εξαρχή αντικείµενο σοβαρών διχογνωµιών, λόγω του µεγέ-

θου και του βάρου του κτηρίου, και αιτία για την καθυστέρηση τη από-

φαση έω το 1908.20 Το κύρο του Γραφείου Hennebique, διαπιστωµένο

από την κατασκευή του Τελωνείου στο Καράκιο το 1907, βάρυνε στην τε-

λική έγκριση τη θέση.

Η επιλογή του Alexandre Vallaury για την αρχιτεκτονική µελέτη φανερώνει

τη σηµασία που οι Οθωµανικέ αρχέ έδωσαν στο εγχείρηµα. Επίσηµο αρ-

χιτέκτονα του οθωµανικού κράτου, Λεβαντίνο µε καταγωγή από την ι-

ταλοκρατούµενη περιοχή τη γαλλική Ριβιέρα και σπουδέ στη σχολή

Beaux-Arts του Παρισιού, ο Vallaury είναι γνωστό για τα σηµαντικά έργα

του στην ύστερη οθωµανική περίοδο (όπω το Αρχαιολογικό Μουσείο, το

κτήριο τη Οθωµανική Τράπεζα, το κτήριο του ∆ηµόσιου Οθωµανικού

Χρέου, το Ξενοδοχείο Πέρα Παλά στην Πόλη και το Ελληνικό Ορφανο-

τροφείο στην Πρίγκηπο), καθώ και για την καθηγητική θητεία του στην

Αυτοκρατορική Σχολή Καλών Τεχνών (1883-1908). Όµω πέρα από την ευ-

ρεία αναγνώρισή του, η επιλογή του οφείλεται στην καίρια θέση που κατεί-

χε ω αρχιτέκτονα τη ∆ιεύθυνση των Τελωνείων τη Αυτοκρατορία από

το 1889, καθώ και στην εµπειρία του από την ανέγερση των τελωνείων τη

Πόλη, και ειδικά εκείνου στο Σίρκετζι.21

Το Τελωνείο τη Θεσσαλονίκη είναι ένα από τα όψιµα έργα του και τα

ελάχιστα γνωστά εκτό Πόλη. Η εντυπωσιακή οµοιότητά του µε το Τελω-

νείο που ο Vallaury σχεδίασε στο Σίρκετζι το 1906 υπήρξε το έναυσµα για

την έρευνά µου, η οποία επιβεβαίωσε την υπόθεση για την «πατρότητα»

του.22

Όπω προκύπτει από τον φάκελο του αρχείου, τα πρώτα σχέδια του Val-

laury συντάχθηκαν το 1908 και αφορούν τη γενική µελέτη του κτηρίου µε

κατόψει, όψει και τοµέ σε κλίµακα 1:200 (σε ηλιοτυπίε). Παρουσιάζουν

ένα επίµηκε κτήριο µε διαστάσει 200 x 25 µ. , απολύτω συµµετρικό µε

κεντρικό τριώροφο τµήµα µήκου 45µ. για τι υπηρεσίε και δύο διώροφε


110

Εικ. 9 Σχέδια τη όψη και τη τοµή τη γενική µελέτη για το Τελωνείο Θεσσαλονίκη, 1908. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patri-moine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1416/1

Εικ. 8 Το Τελωνείο στο Σίρκετζι, αρχιτέκτων Alexandre Vallaury. Πηγή: W. Mül-ler-Wiener, Die Häfen von Byzantion, Konstantinopolis, Istanbul, Istanbul, 1994


111

Εικ. 10 Σχέδια όψεων τη οριστι-κή µελέτη για το Τελωνείο, 1910. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patri-moine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1416/1

Εικ. 11 Σχέδια τη στατική µελέτη για το Τελωνείο, 1910. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patri-moine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1416/1


112

πτέρυγε αποθηκών µε τριώροφα τα ακραία τµήµατα. Η µορφολογία του

ακολουθεί κλασικίζον γαλλικό ύφο, πιο περίτεχνη στο κεντρικό τµήµα και

πιο απλή στι πτέρυγε. Το κεντρικό τµήµα φέρει εσωτερικό αίθριο που κα-

λύπτεται από υαλοσκεπή µεταλλική κατασκευή.

Μετά την αποδοχή των γενικών σχεδίων και την έγκριση του έργου, ο Val-

laury συνέταξε το 1910 την οριστική µελέτη τη µορφολογία του κτηρίου,

µε αναλυτικά σχέδια των όψεων και τοµών σε κλίµακα 1:50, στα οποία επε-

ξεργάστηκε λεπτοµερώ τη µορφολογία των όψεων – στέγε, ανοίγµατα,

εξώστε και εν γένει διάκοσµο–, καθώ και τη διαµόρφωση του υαλοσκε-

πού εξώστη στο κεντρικό τµήµα. Η σύγκρισή των σχεδίων µε το σηµερινό

κτίσµα δείχνει ότι η κατοπινή στατική µελέτη και η εφαρµογή τη επέφεραν

µόνο επιµέρου τροποποιήσει.

Η στατική µελέτη ξεκίνησε το 1909-10, όταν εγκρίθηκε επισήµω το έργο.

Ιδιαίτερα απαιτητική, λόγω των τεραστίων διαστάσεων του κτηρίου και

των φορτίων που θα παραλάµβαναν οι αποθήκε του, αλλά και τη επι-

σφαλού θέση πάνω στο κρηπίδωµα, εκπονήθηκε από τον µηχανικό του

Κεντρικού Γραφείου André George. Οι αναλυτικοί του στατικοί υπολογι-

σµοί και τα σχέδια εφαρµογή, του 1911, καταδεικνύουν την πολυπλοκότη-

τα του τεχνικού εγχειρήµατο. Για την ασφάλεια του κτίσµατο η θεµελίω-

ση έγινε πάνω σε 264 πυλώνε compressol βάθου 7-8 µ. και το κτήριο µελε-

τήθηκε σε χωριστά τµήµατα –πέντε αρχικά και επτά τελικά– το καθένα µε

δικό του radier (πλέγµα δοκών επί των πυλώνων). Πάνω του εδράζονται τα

πέλµατα των υποστυλωµάτων. Ο στατικό φορέα συνίσταται σε τέσσερι

σειρέ υποστυλωµάτων (έξι µε τα επιτοίχιά του), δοκού και πλάκα, τοί-

χου από οπλισµένο σκυρόδεµα (πάχου δέκα εκατοστών) µε επένδυση ο-

πτοπλινθοδοµή και δεν έχει αρµού διαστολή.23

Το 1909 επίση έγινε και η πρόσκληση ενδιαφέροντο για την εργολαβία

στην οποία υποβλήθηκαν 5 προσφορέ, από του Charles Vizin, Boussiron,

Dumensil (τη γνωστή µα Société Générale de Constructions en Béton

Armé), Breicher Vitter, Lang & Edmond Coignet, και Ελί Μοδιάνο, ο οποίο

µειοδότησε µε προσφορά 51.000 τουρκικών λιρών και έλαβε την εργολα-

βία.24

Οι εργασίε έγιναν σε στενή συνεργασία του Μοδιάνο µε το Κεντρικό Γρα-

φείο του Παρισιού και τη συνδροµή του Α. George σε επιµέρου ζητήµατα,

όπω προκύπτει από τα έγγραφα του αρχείου. Στην επιµέλεια του Μοδιάνο

οφείλεται και το ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό από τι εργασίε κατα-

σκευή.25

Ο θεµέλιο λίθο ετέθη τον Αύγουστο του 1910 από τον Υπουργό Οικονο-

µικών Mehmet Cavid Bey, θεσσαλονικιό ντονµέ και µέλο του κινήµατο

των Νεότουρκων.26 Είναι πιθανόν η καταγωγή του υπουργού να έπαιξε

ρόλο στην απόφαση για τη σπουδαιότητα και εποµένω για το µέγεθο του

κτηρίου. Οι εργασίε προχώρησαν γρήγορα, παρά τη διακοπή του µετά


113

Εικ. 12 Φωτο-γραφίε από τη φάση κατα-σκευή, 1911-1913. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patri-moine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 32/4

Εικ. 13 Φωτο-γραφία του λιµα-νιού το 1929 : 1. Τελωνείο, 2. Σιλό, 3. Κτήρια οδού Σαλαµίνο, 4. Αποθήκη Οθω-µανική Τράπε-ζα, 5. ∆ηµοτική προκυµαία. Πηγή: Προσωπική συλ-λογή


114

την κήρυξη του ιταλο-τουρκικού πολέµου τον Σεπτέµβριο του 1911, διότι ο

Ελί Μοδιάνο, υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει την πόλη λόγω ιταλική υπη-

κοότητα. Με ειδική άδεια τη οθωµανική κυβέρνηση επέστρεψε για να

προχωρήσει το έργο, το οποίο ολοκληρώθηκε στο τέλο του 1912.27

Με την ανέγερση του Τελωνείου ολοκληρώνεται η δραστηριότητα του

Γραφείου Hennebique στο λιµάνι και µαζί τη το φυσικό τοπίο του λιµα-

νιού, όπω διακρίνεται στη φωτογραφία του 1929.

Το Τελωνείο υπέστη σοβαρέ ζηµίε στου βοµβαρδισµού του 1944 και αλ-

λοιωµένο ω προ τον αυθεντικό του διάκοσµο από την κατοπινή αποκα-

τάστασή του, από την γαλλική εταιρεία Fraissinet. Εξακολουθεί ωστόσο να

παραµένει έω σήµερα ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτήρια τη πόλη. Η

κατάστασή του είναι απογοητευτική: εµφανώ παραµεληµένο και µε πολλέ

µεταποιήσει στο εσωτερικό του, που αλλοίωσαν την αρχική οργάνωση των

χώρων του, χρησιµοποιείται κατά µικρό τµήµα του ω Επιβατικό Σταθµό

µετά από ανάρµοστε εσωτερικέ διευθετήσει.

Έργα στην πόλη τη Θεσσαλονίκη

Η δραστηριότητα του Γραφείου Hennebique επεκτάθηκε παράλληλα και

στην πόλη. Εκπόνησε µελέτε µε παραγγελία άλλων εταιρειών υποδοµών

(των Τροχιοδρόµων και τη Ηλεκτρική), τη Γαλλική Αποστολή, καθώ

και δύο παραγγελίε ιδιωτών.

Η µελέτη για την Εταιρεία Tροχιοδρόµων (Société des Tramways de Salo-

nique) αφορά την κατασκευή Αίθουσα αναµονή επιβατών και συντάχθηκε

το 1913-14 από τον Ελί Μοδιάνο σε συνεργασία µε τον A. George.28 Αρκετά

µεταγενέστερη και τελευταία του Γραφείου στη Θεσσαλονίκη, το 1924, εί-

ναι η µελέτη για τον νέο σταθµό παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατο τη Βελ-

γική Εταιρεία Τροχιοδρόµων και Hλεκτροφωτισµού Θεσσαλονίκη.29 ∆εν

είναι γνωστό αν υλοποιήθηκαν.

Μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η µελέτη για το κτήριο του Lycée

Français. Ανεγέρθηκε µε πρωτοβουλία του νέου διευθυντή τη Mission Laï-

que στη Θεσσαλονίκη, Maurice Kuhn, ο οποίο το 1906 επιδίωξε να συνε-

νώσει τα 3 γαλλικά σχολεία τη πόλη –µια εµπορική σχολή, ένα λύκειο α-

ρένων και ένα δευτεροβάθµιο σχολείο θηλέων– κάτω από την ενιαία στέγη

τη Γαλλική Αποστολή µε την επωνυµία Lycée Français. Για το σκοπό αυ-

τό αγοράστηκε το οικόπεδο τη συνοικία Χαµηδιέ (στη συµβολή τη Λεω-

φόρου Στρατού και τη οδού Ευζώνων). Μετά την έκδοση τη άδεια ανέ-

γερση το 1907, άρχισαν οι εργασίε κατασκευή µε αρχιτεκτονική µελέτη

που εκπονήθηκε το 1906 από τον αρχιτέκτονα Henri Saladin για τριώροφη

οικοδοµή µε διώροφο τµήµα, µε στέγη και µε όψη οργανωµένη µε φατνώµα-

τα ανοιγµάτων. Η στατική µελέτη έγινε από το Κεντρικό Γραφείο και την

εργολαβία ανέλαβε η Société Générale de Constructions en Béton Armé.30


115

Εικ. 14 Σχέδιο για την aίθουσα αναµονή τη Εταιρεία Τροχιοδρόµων, 1913 (αριστερά) και για τον σταθµό παραγωγή ηλεκτρικού ρεύµατο τη Εταιρεία Τροχιοδρόµων και Hλεκτροφωτισµού, 1924. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patri-moine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 76 IFA 2601/3 και 76 IFA 1758/26

Εικ. 15 Σχέδιο όψη για το Lycée Français, 1906. Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architec-ture et du patrimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 76 IFA 1199/10


116

Κατά την εφαρµογή, έγιναν µεταβολέ στην αρχική µελέτη: δεν υλοποιήθη-

κε ο τρίτο όροφο, οι περιµετρικοί τοίχοι κατασκευάστηκαν από λιθοδοµή

και η µορφή του απλοποιήθηκε. Το κτήριο υπέστη ζηµίε κατά την γερµα-

νική κατοχή και καταστράφηκε ολοσχερώ από πυρκαγιά το 1968.

Εικ. 16 Σχέδια για τι οικοδοµέ Toléimat & Satli (αριστερά) και Σακιτούδη (δεξιά). Πηγή: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 76 IFA 1384/8 και 76 IFA 1449/9

∆ύο µελέτε του 1910 για ιδιωτικέ οικοδοµέ στο εµπορικό κέντρο κλεί-

νουν τον απολογισµό του Γραφείου. Η µία εκπονήθηκε µετά από παραγγε-

λία των Toléimat και Satli, επιχειρηµατιών από την πόλη Homs τη Συρία,

για ανέγερση οικοδοµή στο οικοδοµικό τετράγωνο που περιβαλλόταν από

τι οδού Βαρδαρίου, Αλλατίνι και Ταχυδροµείου (σηµερινέ οδοί Εγνατία

και Συγγρού, η οδό Ταχυδροµείου καταργήθηκε).31 Πρόκειται για τριώρο-

φη οικοδοµή µε καταστήµατα στο ισόγειο και κατοικίε στου ορόφου, σε

ύφο εκλεκτικό µε αραβίζοντα στοιχεία. H αρχιτεκτονική και η στατική

µελέτη υπογράφονται από τον André George, µηχανικό του Κεντρικού

Γραφείου Hennebique. ∆εν είναι γνωστό αν υλοποιήθηκε. Επίση άγνωστη

παραµένει η τύχη τη µελέτη που εκπόνησε ο Ελί Μοδιάνο για την ιδιωτι-

κή οικοδοµή του επιχειρηµατία Σακιτούδη, στο κέντρο τη πόλη (στην

Παράλληλη οδό;), µε καταστήµατα στο ισόγειο και δύο ορόφου κατοικίε,

για την οποία το αρχείο δεν παρέχει επιπλέον στοιχεία.32

Το κτήριο του τελωνείου µαζί το κρηπίδωµα τη λεωφόρου Νίκη είναι τα µόνα από τα έργα που σώζονται σήµερα, για να θυµίζουν την πρώιµη αυ-τή εφαρµογή του οπλισµένου σκυροδέµατο στι οικοδοµέ τη Θεσσαλο-νίκη. Συνιστούν απτά τεκµήρια ενό από του πολλαπλού νεωτερισµού που εισήγαγε η δηµιουργία του λιµανιού στην πόλη στι αρχέ του 20ού αιώνα. Η διάδοση τη καινοτόµου αυτή τεχνική δεν επρόκειτο να αργή-σει πολύ. Κατ’ αρχήν γενικεύτηκε µε το οικοδοµικό κανονισµό που θεσπί-στηκε για την ανοικοδόµηση τη Θεσσαλονίκη µετά την πυρκαγιά του 1917, αλλά κυρίω στα µεταπολεµικά χρόνια, όταν πλέον έχοντα χάσει τον νεωτερικό χαρακτήρα τη χρησιµοποιήθηκε ω µέσο που ικανοποίησε την φρενίτιδα τη αντιπαροχή και την παραγωγή του συµπαγού «µπετο-νένιου» τοπίου τη σηµερινή πόλη.


117

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1 Βλ. σχετικά V. Hastaoglou-Martinidis, «French interests in the building of Salo-nica's port, 1872-1912. Entrepreneurial firms and urban and architectural innova-tions», Ανακοίνωση στο διεθνέ συνέδριο Thessaloniki: a city in transition, 1912-2012, ∆ήµο Θεσσαλονίκη, 18-21 Οκτωβρίου 2012, Πρακτικά υπό έκδοση.

2 CIMBÉTON, Cahier des modules de Conférence pour les Ecoles d’Architecture, Histoire du Béton. Naissance et développement, 1818-1970, Paris: 2009, 8-18.

3 St. Van de Voorde, «Hennebique’s Journal le Béton Armé; A Close Reading of the Genesis of Concrete Construction in Belgium», Proceedings of the Third Interna-tional Congress on Construction History, Cottbus, May 2009, 1453-1461.

4 G. Delhumeau, L'Invention du Béton Armé - Hennebique 1890 - 1914, Paris, 1999.

5 Σχετικά µε τη δραστηριότητα του Γραφείου Hennebique στην Πόλη βλ. στο V. Hastaoglou-Martinidis, «The advent of reinforced concrete technology in Constan-tinople constructions and the activity of the Rum architects, engineers and contrac-tors, 1902-1913», Greek architects of Istanbul in the era of Westernisation, eds H. Kuruyazici, E. Şarlak , Istanbul 2010 / Athens 2011, 144-157.

6 Τα στοιχεία προέρχονται από διάφορα τεύχη του περιοδικού Le Béton Armé, τη περιόδου 1900-1920.

7 Στοιχεία από Συλλογή Μοδιάνο, Αρχείο ιδιωτικών εγγράφων, Κέντρο Ιστορία Θεσσαλονίκη.

8 Για την εκτενή βιογραφία του βλ. J. -L. Escudier, Edmond Bartissol, 1841-1916 : du canal de Suez à la bouteille d'apéritif, Paris, 2000.

9 Η σύµβαση παραχώρηση του έργου του λιµανιού υπογράφηκε στι 20 Ιουλίου 1896 ανάµεσα στον υπουργό του Σουλτανικού Θησαυροφυλακίου και τον Ed-mond Bartissol, ο οποίο συνέστησε στι 16 Noεµβρίου 1897 την Ανώνυµο Οθω-µανική Εταιρεία Kατασκευή του Λιµένο Θεσσαλονίκη (Société Ottomane de Construction du Port de Salonique). Η Συγγραφή Υποχρεώσεων προέβλεπε την κατασκευή υποστέγων µε συνολική επιφάνεια 8.000 τµ. και µελλοντικά κεντρικού εµπορικού και επιβατικού σταθµού για τι τρει γραµµέ – Σκοπίων, Μοναστηρί-ου και Κωνσταντινουπόλεω. Το 1904, µε νέα σύµβαση η Εταιρεία απέκτησε το προνόµιο τη εκµετάλλευση του λιµανιού βάσει δασµολογίου για 40 χρόνια, από την 1η Ιουλίου 1904 έω την 1η Ιουλίου 1944, και µετονοµάστηκε σε Ανώνυµο Οθωµανική Εταιρεία Εκµεταλλεύσεω του Λιµένο Θεσσαλονίκη (Société Anonyme Ottomane d’Exploitation du Port de Salonique). Παράλληλα ανέλαβε να υλοποιήσει τι κατασκευέ που εκκρεµούσαν από την προηγούµενη σύµβαση. Βλ. V. Hastaoglou-Martinidis, «The Harbour of Thessaloniki, 1896-1920», ed. Adrian Jarvis, Albert Dock 150, Liverpool, 1999.

10 Στοιχεία από τον φάκελο του έργου: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-trimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 076 IFA 1055/37.

11 Le Béton Armé, No 98, Juin 1905, 94


13 Η Ελευθέρα Σερβική ζώνη διήρκεσε για 10 χρόνια µε ετήσιο ενοίκιο 27. 500 φρά-γκα. Archives du Ministère des Affaires Etrangères, Turquie, dossier 455, docu-ments 5 November 1909; Foreign Office, DCR, Salonica, No. 4579, 1909.

14 Στοιχεία από του φακέλου του έργου: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 076 IFA 1435/16 και dossier 076 IFA 123/11.

15 Το σιλό άρχισε να κατασκευάζεται το 1911 δίπλα στο κρηπίδωµα του δυτικού προβλήτα και ήταν σχεδόν έτοιµο τον Σεπτέµβριο του 1912. Ωστόσο, οι εργασίε


118

σταµάτησαν λίγε µέρε µετά την είσοδο του ελληνικού στρατού λόγω τη ανα-χώρηση των τεχνιτών και ξανάρχισαν τον Ιανουάριο του 1913. Βλ. Le Béton Armé, «La Turquie. Dix ans de Béton armé (1902-1913)», No 180, Mai 1913, 75.

16 Η Εταιρεία Λιµένο διατηρούσε την πλήρη ιδιοκτησία στα περίπου 22.500 τµ. τη χερσαία ζώνη, δηλαδή στα γήπεδα 2, 3, 4 και 5 (κατά τα 2/3), όπω παρουσιά-ζονται στο σχέδιο του λιµανιού. Η Compagnie Immobilière et Régie de terrains de Salonique ιδρύθηκε µε κεφάλαιο 2,5 εκατοµµύρια φράγκα, µε 25.000 µετοχέ των 100 φράγκων και κεντρικά γραφεία στο Παρίσι (7 rue La Fayette) όπου εδραζό-ταν και η Εταιρεία Λιµένο. Ο Paul Félix κατέβαλε το µισό κεφάλαιο.

17 Henri Jules Saladin (1851-1923), οριενταλιστή αρχιτέκτονα γνωστό περισσότε-ρο από τα βιβλία του για την ισλαµική αρχιτεκτονική. Στη Θεσσαλονίκη είναι γνωστό για τη µελέτη που συνέγραψε µε του Charles Diehl και Marcel le Tourneau, µε τίτλο Les monuments Chrétiens de Salonique, Paris, E. Leroux, 1918. Ανάµεσα στα αρχιτεκτονικά έργα του αναφέρουµε το κεντρικό Ταχυδροµείο στην Τύνιδα και το περίπτερο τη Τυνησία στην Παγκόσµια Έκθεση του 1889, καθώ και κτήρια στο Παρίσι (44 rue de Fleurus και 7 de la rue Notre Dame des Champs).

18 Στοιχεία από τον φάκελο του έργου: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-trimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 076 IFA 1253/10 και 076 IFA 1164/13.


20 Το 1905, η Οθωµανική κυβέρνηση σκέφτονταν να ανεγείρει στη θέση εκείνη το κτήριο του ∆ηµοσίου Οθωµανικού Χρέου, καθώ ο αρχιτέκτονα του Υπουργεί-ου των Βακουφίων, Kemaleddin Bey, δεν θεωρούσε κατάλληλο το µέρο για το τελωνείο. Βλ. S. Kula Say, «A post-1908 project of Vallaury: Customs house in Thessaloniki», paper given in the 14th International Congress of Turkish Arts, Paris, September 2011 (manuscript, 18).

21 Ο Vallaury ω αρχιτέκτων τη ∆ιεύθυνση Τελωνείων είχε παρέµβει στη διετή δι-αµάχη τη γαλλική εταιρεία κατασκευή του λιµανιού τη Πόλη µε στι οθω-µανικέ τελωνειακέ αρχέ σχετικά µε τη χρήση του µπετόν αρµέ στην κατασκευή των λιµενικών κτηρίων –αντί τη συµβατική τεχνική τη πέτρα και του τού-βλου που επέβαλαν οι τότε κτηριοδοµικοί κανονισµοί, γνωµοδοτώντα υπέρ του νέου υλικού. Τελικά τα δύο εµβληµατικά τελωνεία, στο Σίρκετζι (του αρχιτέκτο-να A. Vallaury) και στο Καράκιο (του µηχανικού Sabouroux), ανεγέρθηκαν εξο-λοκλήρου µε οπλισµένο σκυρόδεµα το 1907. βλ. V. Hastaoglou-Martinidis, «The building of Istanbul docks 1870-1910», A/Z Urban transformation: Controversies, Contrasts and Challenges, I. T. U. Journal, vol. 8/1 2011, 85-99.

22 Την υπόθεση ότι ο Vallaury ήταν ο αρχιτέκτων και των δύο τελωνειακών κτηρίων πρωτο-διατύπωσα στο άρθρο V. Hastaoglou-Martinidis, «Cartography of Harbour constructions in eastern Mediterranean Cities», B. Kolluoglu, M. Toksoz eds, Map-ping out the Eastern Mediterranean, London, 2010, 98.

23 Ο φάκελο του αρχείου περιλαµβάνει τα αρχιτεκτονικά σχέδια, τα στατικά σχέ-δια, τεύχο στατικών υπολογισµών 37 σελίδων, τεύχο αναλυτικών προδιαγρα-φών του έργου, µελέτη σκοπιµότητα, φωτογραφίε από τη φάση εκτέλεση του έργου και την αλληλογραφία µεταξύ George και Μοδιάνο. CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 076 IFA 1416/1.

24 S. Kula Say, «A post-1908 project of Vallaury: customs house in Thessaloniki». 25 CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architecture du

XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 076 IFA 34/2. 26 Ο Mehmet Cavid Bey (1875-1926) γεννήθηκε από οικογένεια εµπόρων στη Θεσ-

σαλονίκη, όπου φοίτησε στο δηµοτικό σχολείο των ντονµέδων Terakki και συνέ-χισε τι σπουδέ του στην Πόλη, στην Αυτοκρατορική Σχολή ∆ηµοσίων Υπαλλή-λων. Το 1902 επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη ω διευθυντή του γυµνασίου Feyziye


119

(επίση των ντονµέδων). Στη διάρκεια τη παραµονή του συνδέθηκε µε το κίνηµα των Νεότουρκων και έγινε ένα από τα επιφανή µέλη τη Επιτροπή για την Ένω-ση και Πρόοδο. Άρτια καταρτισµένο σε οικονοµικά θέµατα, το 1908 εξελέγη βουλευτή Θεσσαλονίκη στο νεοσύστατο οθωµανικό κοινοβούλιο και ορίστηκε Υπουργό Οικονοµικών (1909-11), εν συνεχεία Υπουργό ∆ηµοσίων Έργων (1911-12) και ξανά Υπουργό Οικονοµικών (1912-14). Μαζί µε άλλε προσωπικό-τητε υπήρξε συνιδρυτή τη Μεγάλη Μασονική Στοά τη Τουρκία. Εκτελέ-στηκε το 1926 κατηγορούµενο για συµµετοχή σε συνωµοσία εναντίον του Μου-σταφά Κεµάλ. S. Balci, Two versions of enlightenment state in the late Οttoman era: protectionist state versus liberal state in the works of Akyiğitzade Musa and Meh-med Cavid, Master Thesis, Dept. of Political Science and Public Administration, Middle East Technical University, 2004, 61-68.

27 L. Q. «Les nouvelles Douanes de Salonique», Le Béton Armé, No 179, Avril 1913, 49-51.

28 Στοιχεία από τον φάκελο του έργου: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du pa-trimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossiers 076 IFA 2601/3 και 076 IFA 2521/9.


30 Στοιχεία από τον φάκελο του έργου: CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architecture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 076 IFA 1199/10.

31 Σύµφωνα µε τα στοιχεία του φακέλου, οι Toléimat και Satli απευθύνθηκαν στο Γραφείο Ηennebique συστηµένοι από τον Wadih Aboucassem, διαµένοντα στο Παρίσι. CNAM/SIAF/Cité de l'architecture et du patrimoine/Archives d'architec-ture du XXe siècle, Fonds BAH, dossier 076 IFA 1384/8.


Βίλμα Χαστάογλου-Μαρτινίδη: Η δραστηριότητα του...

Documents