Πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι από την ανατολική...

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ο Ν

24 μελέτες για τον Δάσκαλο

ΠΕΤΡΟ ΘΕΜΕΛΗ

από τους μαθητές

και τους συνεργάτες του

Ο Πέτρος Θέμελης μαζί με φοιτητές του στην αρχαία Μεσσήνη – 1998.

Θ Ε Μ Ε Λ Ι Ο Ν

24 μελέτες για τον Δάσκαλο

ΠΕΤΡΟ ΘΕΜΕΛΗ

από τους μαθητές

και τους συνεργάτες του

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΕΛΙΣΑΒΕΤ Π. ΣΙΟΥΜΠΑΡΑ - ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΨΑΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2013

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΣΣΗΝΙΑΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΘΕΜΕΛΙΟΝ 24 μελέτες για τον Δάσκαλο Πέτρο Θέμελη από τους μαθητές και τους συνεργάτες του

THEMELION24 papers in Honor of Professor Petros Themelis from his students and colleagues

Επιμέλεια:Ελισάβετ Π. Σιουμπάρα - Κυριάκος Ψαρουδάκης

Editors:Elisavet P. Sioumpara - Kyriakos Psaroudakis

Αγγλικές περιλήψεις:Μεταφράστηκαν με ευθύνη των συγγραφέων

Τυπογραφική επιμέλεια:Αριστογείτων Φραντζεσκάκης Χριστίνα Παρασκευάκου

Μακέτα εξωφύλλου:Αριστογείτων Φραντζεσκάκης

Φωτογραφία εξωφύλλου:Το βάθρο του Δορυφόρου από το Γυμνάσιο της αρχαίας Μεσσήνης(Π. Γ. Θέμελης, Ήρωες και Ηρώα στη Μεσσήνη, 2000, 70, εικ. 58β)Γραφιστική επιμέλεια εικόνας εξωφύλλου (προσθήκη του τίτλου "ΘΕΜΕΛΙΟΝ"): Αριστογείτων Φραντζεσκάκης / Χριστίνα Παρασκευάκου

Ιδιαίτερες ευχαριστίες αποδίδονται στην Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών για την κάλυψη μέρους των εξόδων της έκδοσης

ISBN: 978-960-86016-2-8© Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών (Ε.Μ.Α.Σ.)

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού νόμου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει μέχρι σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως η άνευ γραπτής άδεις του εκδότη κατά οποιο-δήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθωση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλεκτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Έκδοση Production

afgames εκδόσειςwww.afgames.gr

V

Πέτρος Γ. Θέμελης: Ένα οδοιπορικό

Πρόλογος εκδότη

Συντομογραφίες αρχαίων συγγραφέων

Βραχυγραφίες

ΜΕΛΕΤΕΣ

Γιώργος Ρεθεμιωτάκης

Λάρνακες από το Κυπαρίσσι Ηρακλείου - Νέα στοιχεία για την παρουσία της εικόνας του μινωικού ανακτόρου σε παραστάσεις νεκρολατρείας

Μάρκος Δεσποτίδης

Παράσταση από τη μυθολογία των Κυκλάδων

Αντώνης Κοτσώνας

Ακόμα μια ερμηνεία της παράστασης του κρατήρα του Ζωγράφου του Δίνου από τη Γέλα

Μαγδαληνή Βασιλειάδου

Θεοί και Ήρωες - Η εικονογραφία της γέννησης στην ύστερη αρχαιότητα

Άννα Λέκκα

Πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι από την ανατολική Μεσόγειο

Μιμίκα Γιαννοπούλου

Μαρμάρινη κεφαλή από το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στη Λογγά Μεσσηνίας - Χρονολογική και ερμηνευτική προσέγγιση

Βάντα Παπαευθυμίου

Η επιτύμβια στήλη του Αυρηλίου Μηνοδότου

Georgios Deligiannakis

Late antique honorific statuary from the province of Achaia, A.D. 300-600 - A con-tribution to the topography and public culture of late antique Greece

Μαρία Εγγλέζου

Κεραμική από θολωτό γεωμετρικό τάφο στο Ροτάσι Ηρακλείου

Βάσω Τσαντήλα

Η κεραμική με ανάγλυφη διακόσμηση στην Αιτωλοακαρνανία - Εισαγωγές - Τοπική παραγωγή - Επιρροές

Θεόδωρος Κουρεμπανάς

Νόμισμα Αμφιπολιτών αυτοκρατορικών χρόνων κομμένο σε ελληνιστικό νόμισμα της Θεσσαλονίκης

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

XVII

XVIII

1-15

17-27

29-41

43-56

57-73

75-85

87-105

107-138

139-160

161-208

209-213

XIX

VII

VI

Αλέξανδρος Ρ. Α. Τζαμαλής

Τα νομίσματα των Δερρώνων - Εξέταση της κυκλοφορίας μέσα από τους νομισμα-τικούς «θησαυρούς»

Νικόλαος Παπαζαρκάδας

Ανέκδοτες επιγραφές από την Αθήνα

Σταυρούλα Οικονόμου

Ταφές πεσόντων στον Έξω Κεραμεικό ή «Δημόσιον Σήμα» της Αθήνας

Ελισάβετ Π. Σιουμπάρα

Νέο χορηγικό μνημείο από την οδό Τριπόδων στην Αθήνα

Anastasia G. Yangaki

A byzantine ring from ancient Messene bearing the inscription "Κ(ΥΡΙ)Ε <Β>ΟΗΘΗ ΑΝΑ" - A contribution to a group of rings with the same inscription

Ειρήνη Λεγάκη

Πρωτοκυκλαδικός τάφος στο Γαλανάδο της Νάξου

Μαρία Γιαννοπούλου

Επιτύμβια μνημεία της αρχαϊκής και πρώιμης κλασικής περιόδου από την Τροιζήνα

Νίκος Τσιβίκης

Αναζητήσεις στη μεσαιωνική Ελεύθερνα - Ο διπλός ναός του Σωτήρα Χριστού και του Αγίου Ιωάννη και το μοναστήρι της Ελεύθερνας

Εύη Λεμπιδάκη

Η λατρεία της Αθηνάς Νίκης στην Ακρόπολη των Αθηνών - Από την Αθηνά την Νίκη στη Νίκη Άπτερο

Maria G. Spathi

The cave of the Nymhs at Keratsini, Attica - A new location for the popular female cult of the classical period and some intriguing finds

Σταυρούλα Σαμαρτζίδου-Ορκοπούλου

Ήρωες και ηρωολατρεία στις Κυκλάδες

Κυριάκος Ψαρουδάκης

Πλακίδια με παράσταση συμποσίου και ηρωική λατρεία στη Μεσσήνη της ύστερης κλασικής περιόδου

Chryssi Bourbou

"Hide and Seek" - The bioarchaeology of children in byzantine Greece

Κατάλογος συμμετεχόντων

233-245

247-259

261-279

281-303

305-323

325-343

345-365

367-393

395-415

417-445

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

447-463

465-483

215-231

485-486

XVIII

Συντομογραφίες αρχαίων συγγραφέων 1

�θήναιος [Αθ.] Κλήμης �λεξανδρεύς [Κλημ. Αλ.]

�πολλόδωρος [Απολλόδ.] Προτρ. = Προτρεπτικός

Βιβλ. = Βιβλιοθήκη Λυκο�ργος [Λυκουργ.]

�πολλώνιος Ρόδιος [Α.Ρ.] Λιβάνιος [Λιβ.]

�ριστοτέλης [Αριστ.] Ep. = Epistulae

Αθ. = �θηναίων πολιτεία Or. = Orationes

Πολ. = Πολιτικά Λυσίας [Λυσ.]

Ρητ. = ‘ Ρητορικ� τέχνη Ξενοφ�ν [Ξ.]

�ριστοφάνης [Αρ.] �λυμπιόδωρος [Ολυμπ.]

Αχαρν. = �χαρν�ς Προλ. = Προλεγόμενα

Δαμάσκιος [Δαμ.] �μηρος [Ομ.]

Δημοσθένης [Δ.] �ρφικά [Ορφ.]

Διόδωρος Σικελιώτης [Δ.Σ.] Αργ. = �ργοναυτικά

Ε�νάπιος [Ευν.] Παυσανίας [Παυσ.]

Ζηνόβιος [Ζην.] Πίνδαρος [Πι.]

Επ. = Επιτομή Π. = Πυθιονίκης

Ζώσιμος [Ζωσ.] Πλάτων [Πλ.]

�ρόδοτος [Ηροδ.] Μξ. = Μενέξενος

�σίοδος [Ησ.] Πλίνιος [Πλίν.]

Εργ. = �ργα κα� �μέραι Πλούταρχος [Πλου.]

Θουκυδίδης [Θ.] Θεμ. = Βίος Θεμιστοκλέους

�μέριος [Ιμ.] Θη. = Βίος Θησέως

Or. = Orationes Κιμ. = Βίος Κίμωνος

�σα�ος [Ισ.] Πολύβιος [Πολυβ.]

Καλλίμαχος [Καλλ.] Σιμωνίδης [Σιμων.]

Αιτ. = Α�τια Σκύλαξ [Σκυλ.]

Κικέρων [Κικ.] Σόλων [Σολ.]

Στράβων [Στρ.]

1 Οι συντομογραφίες ακολουθούν τις αντίστοιχες στο λεξικό των Lidell – Scott – Jones.

XIX

Βραχυγραφίες

ΑΕ αριθμός ευρετηρίου μ σ μέγιστο σωζόμενο

αρ (ιθμός) μτφ μετάφραση

βιβλιοκρ (ισία) ό π όπου παραπάνω

βλ (έπε) π χ παραδείγματος χάριν

διατρ (ιβή διδακτορική) πίν (ακας)

εικ (όνα) πρβλ. παράβαλε

εισ (αγωγή) πρόλ (ογος)

έκδ (οση) σ (ελίδα)

επιμ (ελητής έκδοσης) στ (ίχος σε κείμενο)

ιδ (ίως, -ιαίτερα) σχ (έδιο)

κ ά και άλλοι,-α τ (όμος)

κ λπ και λοιπά τεύχ (ος)

κ εξ και εξής υποσ (ημείωση)

κεφ (άλαιο) φωτ (ογραφία)

μ ά μεταξύ άλλων χλμ χιλιόμετρο

Διαστάσεις

Οι διαστάσεις στα άρθρα του τόμου δίνονται στο δεκαδικό μετρικό σύστημα με τις αριθμητικές τους τιμές. Χρησιμοποιείται στίξη, π.χ. 1.37,6 μ. που ισοδυναμεί με 1 μέτρο 37 εκατοστόμετρα και 6 χιλιοστόμετρα.

ΜΕΛΕΤΕΣ

Σε ιδιωτική συλλογή της Αθήνας βρίσκονται σήμερα τρία προσωπεία πήλινων ανθρωπόμορφων σαρκοφάγων, που προέρχονται από την Ανατολική Μεσόγειο και είναι πιθανότατα τα μοναδικά παραδείγματα του είδους στην Ελλάδα1. Οι ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι αποτελούν έναν ιδιαί-τερο τύπο σαρκοφάγου που απαντά σε νεκροταφεία της Παλαιστίνης μ’ ένα χρονολογικό εύρος από τα μέσα του 13ου έως και τον 9ο αι. π.Χ. Οι κυριότερες θέσεις με ανάλογα ευρήματα είναι το βόρειο νεκροταφείο του Βeth Shean, το νεκροταφείο του Deir el-Balah και το νεκροταφείο του νοτίου Tell el-Far’ah. Στην Αίγυπτο τις συναντάμε σε αρκετές θέσεις νεκροταφείων από το Δέλτα του Νείλου έως τη Νουβία, όπως στο Tell el-Yahundieh, το Τell Nebesheh (Τάνις) και το Aniba της Νουβίας και χρονολογούνται κυρίως στο Νέο Βασίλειο2.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ταφή σε ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους είναι ένα έθιμο με αι-γυπτιακή προέλευση. Για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια του Μέσου Βασιλεί-ου3. Στην Αίγυπτο η ταρίχευση του νεκρού4 και η ταφή του σε σαρκοφάγους σε σχήμα μούμιας παρέπεμπε στην ταύτιση του νεκρού με τον θεό Όσιρι5. Οι σαρκοφάγοι ήταν κατασκευασμένες κυρίως από ξύλο και αποτελούσαν για τους Αιγυπτίους, τον χώρο φύλαξης του πνεύματος του νεκρού, του Κα. Από το 2000 π.Χ. τοποθετείται προσωπείο στο κεφάλι με ζωγραφισμένα τα χαρα-κτηριστικά του νεκρού. Ένα αιώνα αργότερα κατασκευάζονται οι πρώτες ανθρωπόμορφες σαρ-κοφάγοι με κόμμωση διαμορφωμένη κατά τον αιγυπτιακό τρόπο και διαμορφώνονται τα χέρια, που διασταυρώνονται χιαστί στο στήθος και κρατούν σκαλίδες για την καλλιέργεια της γης στην άλλη ζωή. Στις βασιλικές ταφές, καθώς και στις ταφές των ανώτερων αξιωματούχων συνηθιζόταν η τοποθέτηση της μούμιας σε περισσότερες από μία σαρκοφάγους κατασκευασμένες από διά-φορα υλικά. Αργότερα, κατά το Νέο Βασίλειο, οι νεκροί που ανήκαν σε πολύ χαμηλά κοινωνικά στρώματα θάβονταν σε ξύλινες ή πήλινες σαρκοφάγους με προσωπείο στο κάλυμμα.

ΠΗΛΙΝΕΣ ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΕΣ ΣΑΡΚΟΦΑΓΟΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

Άννα Λέκκα

57

1 Ευχαριστίες οφείλω στους συναδέλφους δρς Ελίζα Σιουμπάρα και Κυριάκο Ψαρουδάκη για την ευκαιρία που μου έδω-σαν να παρουσιάσω αυτό το υλικό. Ιδιαίτερα ευχαριστώ τον τελευταίο για τις καίριες παρατηρήσεις του και τις γόνιμες συζητήσεις μας. Ευχαριστώ, επίσης, τους κατόχους της πρώην συλλογής Καραντινού και τον προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών Δ. Καζιάνη για την παραχώρηση της άδειας δημοσίευσης του υλικού. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στον Ν. Γαριλίδη, πρέσβη της Ελλάδος στην Τεχεράνη, για την όλη την προσπά-θεια εξασφάλισης της άδειας δημοσίευσης της φωτογραφίας της πήλινης σαρκοφάγου του Αρχαιολογικού Μουσείου Τεχεράνης, καθώς και στον διευθυντή του Μουσείου Mohammed Reza Mehrandish, για την παραχώρηση της άδειας. Ο Μάνθος Ερμούνδος επιμελήθηκε τις φωτογραφίες.2 Gonen 1992, 28. Hasel 1998, 110-11. Killibrew 2005, 65.3 Petrie κ.ά. 1906, 16.4 Ηρόδ. 2. 85-86. 5 Ο Όσιρις, που κληρονομεί από τον θεό Ρα την εξουσία στον κόσμο, δολοφονείται από τον αδελφό του Σεθ, εκπρόσω-πο του κακού. Η Ίσις, αδελφή και σύντροφός του, τον επαναφέρει στη ζωή και συλλαμβάνει τον Ώρο. Είναι ένας μύθος με πολλές παραλλαγές, που αποτελεί το πρότυπο για την αιγυπτιακή λατρεία και την ταρίχευση των νεκρών.

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Θέσεις εύρεσης πήλινων ανθρωπόμορφων σαρκοφάγων στην Παλαιστίνη και την ΑίγυπτοΈνας σημαντικός αριθμός αυτού του τύπου των σαρκοφάγων βρέθηκε στο λεγόμενο Βόρειο Νε-κροταφείο του Tell Beth Shean6. Η θέση βρίσκεται στη βόρεια Παλαιστίνη, στην δυτική όχθη του Ιορδάνη και ανασκάφηκε μεταξύ των ετών 1921 και 19337. Αποκαλύφθηκε μεγάλο τμήμα του οικισμού, τέσσερα ιερά καθώς και το λεγόμενο Βόρειο Νεκροταφείο8. Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα, αν όχι το μεγαλύτερο νεκροταφείο της Συρο-παλαιστινιακής ακτής, το οποίο περι-

6 Oren 1973.7 Tο Πανεπιστήμιο της Pennsylvania πραγματοποίησε ανασκαφές σε τρεις φάσεις (Clarence Fisher, Alan Rowe και Gerald Fitzgerald).8 Fitzgerald 1930. 1931. 1935. Rowe 1940. James και McGovern 1993.9 Rowe 1930, 2.10 Τάφοι 7, 60, 66Α-C, 69, 90, 107, 202A, 219A-B, 221A-C, 227, 241.

Εικ. 1. Προσωπείο πήλινης ανθρωπόμορφης σαρκοφάγου από το Βόρειο Νεκροταφείο του Beth Shean.

λαμβάνει πάνω από 200 τάφους, που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού έως και τη Βυζαντινή περίοδο. Οι αρχαιότεροι τάφοι βρίσκονται στην κορυφή της πλαγιάς του λόφου, ενώ οι μεταγενέστεροι είναι διασκορπισμένοι στην κοιλάδα και πολλές φορές σκαμμένοι ο ένας πάνω στον άλλο, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθούν εξαιρετικά διαταραγμένοι9. Tα 50 περίπου θραύ-σματα σαρκοφάγων, που ανακαλύφθηκαν προέρχονται από λαξευτούς τάφους, πολλοί από τους οποίους χρονολογούνται στην Μέση Εποχή του Χαλκού και παρουσιάζουν ομοιότητες με την αι-γαιακή ταφική αρχιτεκτονική. Οι σαρκοφάγοι (εικ. 1) τοποθετήθηκαν στους τάφους σε μία δεύ-τερη φάση χρήσης τους, αντιστοιχούν στα Στρώματα VII και VI του οικισμού και χρονολογούνται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού Ι-II έως την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου10.

58

Εικ. 2. Πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι από το Deir el-Balah στο Μουσείο του Ισραήλ.


Το 1972 αποκαλύφθηκε ένα ακόμη μεγάλο νεκροταφείο στο Deir el-Balah, νοτίως της Γάζας, η χρήση του οποίου χρονολογείται από τον 14ο έως τα τέλη περίπου του 13ου αι. π.Χ.11. Περιλαμ-βάνει λαξευτούς τάφους σε πορώδη βράχο με τουλάχιστον σαράντα σαρκοφάγους και τμήμα-τα σαρκοφάγων κατά ομάδες των τριών ή και περισσότερων ταφών (εικ. 2)12. Πρόκειται για τα πρωιμότερα παραδείγματα στη Χαναάν κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού και την μεγαλύτερη συλλογή των σαρκοφάγων της Συρο-παλαιστινιακής ακτής με ποικιλία τύπων. Οι ταφές συνοδεύ-ονταν από εξαιρετικά πλούσια κτερίσματα -κοσμήματα, χάλκινα μικροαντικείμενα, κυπριακά και μυκηναϊκά αγγεία- γεγονός που αποδεικνύει τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της περιόδου13.

Στα 1928-29 ο Petrie ανέσκαψε το νότιο Τell el-Far’ah σε απόσταση 24 χλμ. από τη Γάζα και 11 χλμ. βορειο-ανατολικά της Ναμπλούς. Στα νεκροταφεία, δίπλα στον οικισμό, οι λαξευτοί τάφοι είναι αιγαιακού τύπου κι αποτελούνται από κλίμακα που οδηγεί σε στενό διάδρομο κι ένα ή δύο θαλάμους με τετράγωνη κάτοψη14. Ο ανασκαφέας χρονολογεί τους τάφους στην περίοδο των Υκ-

59

11 Τάφοι 114, 116, 118. 12 Dothan 1972. 1973. 1979. 1982. Beit-Arieh 1985. Είχε προηγηθεί εκτεταμένη λαθρανασκαφή για λογαριασμό του ισραηλινού στρατηγού Moshe Dayan, ο οποίος τελικά δώρισε τις πενήντα περίπου σαρκοφάγους της συλλογής του στο Μουσείο του Ισραήλ, όπου εκτίθενται σήμερα (Dothan και Dothan 1992, 205. Dothan 2008, 21-24).13 Dothan 1972. Dothan 1973. Dothan 2008.14 Petrie και Flinders 1930, 6-9, πίν. XIX, XX, XXV. Macdonald κ.α. 1932, 31. Είναι τα λεγόμενα νεκροταφεία «500» και «900».15 Συγκεκριμένα δύο προέρχονται από τους τάφους 552 και 562 και θραύσματα τρίτης από τον τάφο 935. Petrie και Flinders 1930, 7, πίν. XXIV. MacDonald κ.α. 1932, 30-31.

Εικ. 3-4. Δύο προσωπεία πήλινων ανθρωπόμορφων σαρκοφάγων από τον Τάφο 570 στη θέση Lachish (Tubb 1998, 91,93, εικ. 60, 62).

σώς, αλλά με βάση τα κτερίσματα η χρήση τους τοποθετείται από τα μέσα του 13ου έως τα μέσα του 11ου αι. π.Χ.15.

Στη θέση Lachish το 1938, κατά τις βρετανικές ανασκαφές, αποκαλύφθηκαν δύο σαρκοφάγοι (εικ. 3, 4) στον τάφο 570 του 12ου αι. π.Χ., εκ των οποίων η μία φέρει επιγραφή σε ιερογλυφική

γραφή, αρκετά ιδιότυπη κατά τους μελετητές16. Ο Rowe υποστήριξε ότι πρόκειται για χαναναίο τεχνίτη που μάλλον γνώριζε κάποια σημεία της ιερογλυφικής γραφής καθώς και κάποιες λέξεις και τα συνδύασε μ’ ένα δικό του τρόπο17.

Σποραδικά τάφοι με πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους βρέθηκαν και σε άλλες θέσεις της Παλαιστίνης, όπως στο Tell Midrass, καθώς και στις θέσεις Sahab και Dibon στην περιοχή της Μεσο-Ιορδανίας. Στο Tell Midrass, περί τα 6 χλμ. ανατολικά του Beth Shean, βρέθηκε ένα ακόμη πήλινο προσωπείο σαρκοφάγου, ενώ ένα ανάλογο έχουμε από το Sahab (εικ. 5), περί τα 15 χλμ. νοτιο-ανατολικά του Αμμάν18. Το σύνολο των οστράκων χρονολογείται στην μετάβαση από την Εποχή του Σιδήρου Ι στην ΙΙ (10ος-9ος αι. π.Χ.) Τα δύο τελευταία παραδείγματα αποτελούν τα υστερότερα του τύπου19.

16 Tufnell κ.α. 1958, 131-132, 248-249, πίν. 45:3, 46. Ussishkin 2007, 602. Ο τάφος 570 αντιστοιχεί στο στρώμα κατοίκη-σης που ακολουθεί το στρώμα καταστροφής VI με περιορισμένο χρονικό ορίζοντα στον 12ο αι. π.Χ. 17 Rowe 1936, 35-36.18 Tzori 1962, 170.19 Albright 1932, 295-306. Winnett και Reed 1964, 59-60, πίν. 52-53.20 Petrie κ.α. 1906, 37, πίν. XXXVIIIA. Petrie 1912, 24, 28. Petrie 1907, πίν. ΧΧΙΙΙ, ΧΧVII.21 Engelbach κ.ά. 1915, 18, πίν. ΙΧ:18, XIX:1, XXXIV-XXXVIII.22 Tάφοι 13, 16, 65, 242, 255, 499, 601. 23 Brunton και Engelbach 1927, πίν. XVIII. Neville 1894, πίν. ΙΧ.

Στην Αίγυπτο παραδείγματα πήλινων σαρκοφάγων έχουμε από αρκετές θέσεις, όπως οι Meydum, Saft και Rifeh, που χρονολογούνται κυρίως στην 18η και τη 19η Δυναστεία και τα συ-νευρήματα περιλαμβάνουν εκτός από αιγυπτιακή κεραμική, αιγαιακή και χαναναϊκή20. Μεγάλο αριθμό πήλινων ανθρωπόμορφων σαρκοφάγων αναφέρει ο Engelbach από το Riqqeh, μερικές μάλιστα είναι εξαιρετικής ποιότητας και φέρουν γραπτή διακόσμηση21. Επίσης επτά τάφοι στο Gurob22 περιείχαν σαρκοφάγους, ενώ αρκετά παραδείγματα έχουμε από το Ahnas el-Medineh23.

Στο Τell Nebesheh (Tάνις), στο βορειο-ανατολικό τμήμα του Δέλτα του Νείλου, αποκαλύφθηκε ένα ακόμη νεκροταφείο με σαρκοφάγους που χρονολογούνται από τις αρχές του 11ου ως τις

60

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Εικ. 5. Προσωπείο πήλινης σαρκοφάγου από το Sahab.

Εικ. 6. Προσωπείο πήλινης σαρκοφάγου από το Tell el-Yahundieh (Sandars 1987,173).

αρχές του 10ου αι. π.Χ.24. Στην περιοχή του Δέλτα βρίσκεται άλλη μία σημαντική θέση, το Tell el-Yahundieh, όπου οι ανασκαφές άρχισαν από περιηγητές και ερασιτέχνες ερευνητές ήδη από τον 19ο αι.25. Σημαντικός είναι ο αριθμός των σαρκοφάγων που βρέθηκε (εικ. 6). Ξεχωριστό πα-ράδειγμα αποτελεί η πήλινη σαρκοφάγος από τον τάφο 821, η οποία έφερε γραπτή διακόσμηση και ιερογλυφικά26.

Στην θέση Aniba της Νουβίας το 1914 αποκαλύφθηκε το ιερό και τμήμα του τείχους, ενώ στο νεκροταφείο που ερευνήθηκε τη δεκαετία του 1930 αποκαλύφθηκαν τάφοι του Νέου Βασιλείου με πήλινες σαρκοφάγους σε άριστη κατάσταση27.

Τα πήλινα προσωπεία της αθηναϊκής συλλογήςΜόνο ένα από τα τρία πήλινα προσωπεία σώζεται πληρέστερα ενώ τα άλλα δύο διατηρούν μόνο το κεντρικό τμήμα, στο οποίο αποδίδεται το πρόσωπο. Στο πρώτο προσωπείο (εικ. 7), το πρόσω-

61


Εικ. 7. Το υπ’ αρ. κατ. 71 προσωπείο πήλινης ανθρω-πόμορφης σαρκοφάγου της αθηναϊκής συλλογής.

Εικ. 8. Το υπ’ αρ. κατ. 70 προσωπείο πήλινης ανθρω-πόμορφης σαρκοφάγου της αθηναϊκής συλλογής.

πο είναι τριγωνικό και το πηγούνι καλοσχηματισμένο, τα μάτια ανάγλυφα, ανισομεγέθη και περί-που αμυγδαλόσχημα. Η μύτη προεξέχουσα εκφύεται από το σημείο συνάντησης των οφρυακών τόξων, που αποδίδονται με ανάγλυφες, ημικυκλικές ταινίες. Δύο ευθείες, ανάγλυφες ταινίες αποδί-δουν το μεγάλο στόμα, ενώ τα χείλη διαχωρίζονται από εγχάρακτη ταινία. Σώζεται το δεξί αυτί σε σχήμα ανεστραμμένου αγκίστρου. Σπασμένο περιμετρικά και συγκολλημένο ως προς ένα τμήμα

24 Petrie κ.ά. 1888, 19-21, πίν. Ι-ΙΙ, ΧVI. Oren 1973, 145. Dothan 1982, 284. O ανασκαφέας υποστήριξε την κυπριακή προ-έλευση των σαρκοφάγων που βρέθηκαν εκεί λόγω της παρουσίας κυπριακής κεραμικής στα κτερίσματα του τάφου και χρονολόγησε λανθασμένα τους τάφους στον 5ο αι. π.Χ.25 Greville Chester, Hayter Lewis, Brugsch-Bey. 26 Griffith 1890, 45, πίν. 13, 14. Petrie κ.ά. 1906, 42-43, πιν. ΧΙΧ. Petrie κ.ά. 1930, 7-8. Τάφοι 3, 4, 8, 211, 269, 331, 507, 821. 27 Steindorff 1937, 72, πίν. 39, 40. Τάφοι 12, 23, 28, 32, 45, 79, 90, 100, 103.

του, είναι κατασκευασμένο από ερυθρωπό και χονδρόκοκκο πηλό (Διαστάσεις: 0.14,5 x 0.13 μ.).Το δεύτερο προσωπείο (εικ. 8), είναι παρόμοιου τύπου με το πρώτο, αλλά σαφώς καλύτερης

ποιότητας. Το πρόσωπο είναι στρογγυλό, τα μάτια ανάγλυφα, μεγάλα και φυλλόσχημα. Η μύτη σε ψηλό ανάγλυφο αποδίδεται ιδιαίτερα φυσιοκρατικά και αποτελεί συνέχεια των ανάγλυφων, καμπύλων οφρυακών τόξων. Τα χείλη αποδίδονται με δύο ταινίες, η πάνω λεπτότερη και ευθεία, η κάτω καμπύλη, σχηματίζοντας ένα ανεπαίσθητο μειδίαμα. Κατασκευασμένο από ερυθρωπό, χονδρόκοκκο πηλό (Διαστάσεις: 0.20,5 x 0.09 μ.).

28 Perlman, Asaro και Dothan 1973, 149-150.

62

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Εικ. 9. Το υπ’ αρ. κατ. 72 προσωπείο πήλινης ανθρωπόμορφης σαρκοφάγου της αθηναϊκής

συλλογής.

Το τρίτο, είναι και το καλύτερο παράδειγμα, τόσο από άποψη τεχνικής όσο και εικονογραφικά (εικ. 9). Κατασκευασμένο κι αυτό από χονδρόκοκκο, ερυ-θρωπό πηλό, έχει κοιλόκυρτη επιφάνεια κι είναι σπασμένο στο κάτω τμήμα του. Ως προς το υπόλοι-πο άνω τμήμα διατηρεί την αρχική περιφέρεια που προσαρμοζόταν στην θήκη της σαρκοφάγου. Το πρόσωπο είναι τριγωνικό σε χαμηλό ανάγλυφο και ξεχωρίζει από την υπόλοιπη επιφάνεια. Τα μάτια αποδίδονται ανάγλυφα, είναι αμυγδαλόσχημα και καλοσχηματισμένα και φέρουν ίχνη μαύρης βαφής. Τα οφρυακά τόξα αποτελούνται από μία ευθεία, ανάγλυφη ταινία. Η μύτη προεξέχει κι έχει τριγωνι-κή περιφέρεια και δύο ανάγλυφα κυκλικά στοιχεία αποτελούν τα μεγάλα αυτιά. Το στόμα είναι μικρό και τα χείλη διαχωρίζονται με εγχάρακτη γραμμή. Tο μέτωπο κοσμείται με ένα ανεστραμμένο άνθος λωτού σε λευκή επίθετη βαφή, ενώ δύο ακόμη κο-σμούν την επιφάνεια κάτω από τα αυτιά στο ύψος του στήθους (Διαστάσεις: 0.53,5 x 0.41,5 μ.).

Τεχνική κατασκευής και τυπολογία O τρόπος κατασκευής των σαρκοφάγων, στις οποίες ανήκουν τα προσωπεία που μόλις περιγρά-

φηκαν, είναι απλός και ακολουθεί αυτόν της κατασκευής των μεγάλων αποθηκευτικών αγγείων. Φαίνεται πως οι τεχνίτες εργάζονταν κατά ομάδες: άλλοι στην εξόρυξη του χώματος και την προ-ετοιμασία του πηλού και άλλοι στην παρασκευή ταινιών πηλού και το «κτίσιμο» του σώματος της σαρκοφάγου. Αρχαιομετρικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι η εξόρυξη του πηλού γινόταν από θέ-σεις κοντά στα νεκροταφεία και άρα τα εργαστήρια ήταν εγκατεστημένα στην ευρύτερη περιοχή, όπως στην περίπτωση του νεκροταφείου στο Deir el-Balah28. Το «κτίσιμο» των ταινιών γινόταν σταδιακά πάνω σε δισκοειδή βάση με την επάλειψη υγρού, μαλακού πηλού, όπως αποδεικνύ-ουν τα αποτυπώματα δακτύλων στην επιφάνεια. Ωστόσο, σε αρκετές σαρκοφάγους διακρίνονται ακόμη τα σημεία της ένωσης των ταινιών του πηλού, γεγονός που δείχνει την προχειρότητα της κατασκευής σε πολλές από τις περιπτώσεις. Το σώμα της σαρκοφάγου ήταν περίπου κυλινδρικό

με αποκλίνοντα τοιχώματα προς το άνω τμήμα και έφερε σε πολλές περιπτώσεις οπές για την αποστράγγιση των υγρών της αποσύνθεσης. Το κάλυμμα, στο οποίο σχεδιαζόταν το προσωπείο, χωριζόταν από το σώμα αφού αυτό είχε κάπως στεγνώσει, με κάποιο αιχμηρό εργαλείο ή με σχοι-νί. Κατόπιν γινόταν η διακόσμηση κι επανατοποθετούνταν στο σώμα της σαρκοφάγου. Κάποιες φορές η αφαίρεση του καλύμματος γινόταν μετά τον σχεδιασμό του προσωπείου. Οι σαρκοφάγοι παρέμεναν εκτεθειμένες στον ήλιο για αρκετό διάστημα πριν το ψήσιμο, το οποίο γινόταν στο έδαφος με την δημιουργία αυτοσχέδιου κλιβάνου29. Η όλη διαδικασία διαρκούσε 8-9 ώρες και η θερμοκρασία άγγιζε τους 800 βαθμούς Κελσίου. Είναι ενδεχόμενο κάποια από τα προσωπεία να ψήνονταν χωριστά σε κανονικούς κλιβάνους. Το τελικό προϊόν δεν ήταν πάντα ικανοποιητικό κι αυτό είχε ως αποτέλεσμα ρωγμές και σπασίματα που επιδιορθώνονταν με τη χρήση συνδέσμων30.

Ο Petrie, σε μία πρώτη απόπειρα κατηγοριοποίησης των προσωπείων, τα διαχώρισε με βάση το φύλο του νεκρού31. H ταύτιση όμως της απόδοσης της αιγυπτιακής φενάκης32 με την γυναικεία κόμη ήταν σαφώς ατυχής. Αργότερα ο Fisher διέκρινε δύο τύπους στα προσωπεία των σαρκοφά-γων: τα «φυσιοκρατικά» και τα «χονδροειδή ή άτεχνα»33.

Τα «φυσιοκρατικά» προσωπεία είναι η κατηγορία στην οποία ανήκει η πλειοψηφία των θραυ-σμάτων που σώζονται. Το πρόσωπο σε φυσικό μέγεθος ξεχωρίζει από την υπόλοιπη επιφάνεια με την σαφή διαγραφή του σαγονιού και φέρει αιγυπτιακού τύπου κόμμωση. Σύμφωνα με το αι-γυπτιακό πρότυπο είναι και η τοποθέτηση των χεριών κάτω από τη σιαγόνα. Τις περισσότερες φορές το προσωπείο κατασκευαζόταν χωριστά και κατόπιν προσαρμοζόταν στην επιφάνεια του καλύμματος καλύπτοντας ένα μικρό τμήμα της. Άλλες φορές το σχήμα του προσώπου είναι επί-μηκες και στενό και άλλες κυκλικό με προτεταμένο πηγούνι. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου είναι ανάγλυφα. Τα αυτιά εικονίζονται μακριά από το πρόσωπο. Ευθείες ή καμπύλες, ανάγλυφες γραμμές αποδίδουν τα οφρυακά τόξα και τα μάτια είναι συνήθως αμυγδαλόσχημα. Η φενάκη ή το μέτωπο είναι ενίοτε διακοσμημένα με άνθη λωτού. Η απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώ-που είναι κάποιες φορές τόσο ρεαλιστική και τόσο διαφορετική ώστε θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι αποτελεί προσπάθεια απόδοσης φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών34.

Στα «χονδροειδή ή άτεχνα» τα χαρακτηριστικά του προσώπου διαμορφώνονται πάνω στην επιφάνεια του καλύμματος με επίθετο πηλό, που προσαρμόζεται και επικολλάται με την εφαρ-μογή υγρού πηλού, ενώ συχνή είναι κι η χρήση μαχαιριού. Η απόδοση είναι εντελώς σχηματική, υπερβολική σε πολλές περιπτώσεις. Χαρακτηριστικό του τύπου είναι ότι το πρόσωπο δεν διαχω-ρίζεται από την επιφάνεια του καλύμματος και την καλύπτει σχεδόν εξ ολοκλήρου.

Η Dothan, ακολουθεί αυτήν την τυπολογία, επισημαίνει όμως ότι πολύ συχνά μπορεί να συνυ-πάρχουν σ’ ένα προσωπείο τα χαρακτηριστικά και των δύο ομάδων35. Επίσης κάποια αποδίδουν πιο πιστά τα αιγυπτιακά πρότυπά τους και σ’ άλλα φαίνεται να μην έχει γίνει κατανοητός αυτός ο

29 Ουσιαστικά επρόκειτο για λιθοσωρό με χώμα και λάσπη. Παρόμοια παραδείγματα πρόχειρων κλιβάνων, αλλά σαφώς καλύτερης κατασκευής, χρησιμοποιούνταν μέχρι και πρόσφατα από τις γυναίκες κεραμείς της Κύπρου βλ. London 1989. 30 Oren 1973, 133. Dothan 1982, 254. Dothan 2008, 94.31 Petrie κ.ά. 1906, 42.32 Αιγυπτιακού τύπου κόμμωση. 33 Fisher 1923, 229-231. Oren 1973, 133-139. Με βάση το υλικό από το νεκροταφείο του Beth Shean. 34 Rowe 1930, πίν. 39:1, 40:1. Oren 1973, 133, 134. Dothan 1982, 255.35 Dothan 2008, 23-24.

63


εικονογραφικός τύπος. Κάποιες λεπτομέρειες, όπως στο πρόσωπο, μπορεί να αποδίδονται φυ-σιοκρατικά κι άλλα στοιχεία, όπως τα χέρια, να είναι περισσότερο σχηματικά. Αυτό μπορεί να οφείλεται και στο ότι πιθανόν διάφοροι κεραμείς δούλεψαν στην ίδια σαρκοφάγο ή στο ότι ολο-κληρωνόταν η κατασκευή τους σε διάφορα στάδια. Η εκτέλεση ποικίλλει εξαιρετικά σε ποιότητα από παραδείγματα υψηλής τεχνικής μέχρι πολύ πρόχειρα, που ασφαλώς αντικατοπτρίζουν και την ικανότητα τεχνίτη και εργαστηρίου, καθώς και τις προσπάθειες αφομοίωσης αιγυπτιακών ει-κονογραφικών δεδομένων σε συνδυασμό με τον ιδιαίτερο καλλιτεχνικό τρόπο του κάθε τεχνίτη.

Έναν επιπλέον διαχωρισμό που επιχειρεί η Dothan είναι σε δύο ομάδες, Α και Β, ανάλογα με το σχήμα της σαρκοφάγου σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση του προσωπείου36. Στην Ομάδα Α εντάσσει τις σαρκοφάγους που είναι πιο κοντά στο αιγυπτιακό πρότυπο με αιγυπτιακή φενάκη, άνθος λωτού στο μέτωπο, ψευδο-γενειάδα και χέρια που διασταυρώνονται στο στήθος. Πρόκει-ται για τον κυρίαρχο τύπο στο νεκροταφείο του Deir el-Balah, ενώ αντίθετα στην Ομάδα Β, που δε γίνεται διάκριση προσώπου και ώμων, εντάσσονται τα παραδείγματα που έχουμε από τα νεκρο-ταφεία Beth Shean, Lachish και νότιο Tell el-Far’ah37.

Στον «φυσιοκρατικό τύπο» ανήκουν τα προσωπεία σαρκοφάγων από τις θέσεις Tell Midrass, Lachish και Tell el-Far’ah (νότιο) καθώς και από τις θέσεις Sahab και Dibon της Μεσο-Ιορδανίας. Το τελευταίο από το Dibon κοσμείται στην περιφέρεια με μία σειρά οριζόντιων λαβών. Διάφορες παραλλαγές του τύπου αποτελούν και τα προσωπεία σαρκοφάγων από Tell el-Yahundieh, ενώ τα προσωπεία από τη θέση Aniba της Νουβίας ανήκουν και στους δύο τύπους («φυσιοκρατικό» και «άτεχνο»). Ο «άτεχνος» τύπος αντιπροσωπεύεται μόνο από πέντε παραδείγματα από το Beth Shean, ενώ η πλειοψηφία εντάσσεται στην Ομάδα Β της Dothan38. Στον ίδιο τύπο ανήκουν κι οι δύο ακέραιες σαρκοφάγοι που βρέθηκαν στους τάφους 552 και 562 από το (νότιο) Tell el-Far’ah39.

Θα μπορούσαμε να διακρίνουμε και μία τρίτη κατηγορία προσωπείων που φέρουν χαρακτηρι-στικά καλύμματα κεφαλής, από οριζόντιες ζώνες με κατακόρυφες ταινίες με κουκκίδες, που ίσως αναπαριστούν φτερά (εικ. 1). Tα προσωπεία αυτά προέρχονται από το Beth Shean και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ομοιάζουν με τις απεικονίσεις των Λαών της Θαλάσσης που σώζονται στα ανάγλυ-φα από το Medinet Habu και σε άλλες γνωστές παραστάσεις40.

To τρίτο προσωπείο της συλλογής ανήκει σαφώς στο «φυσιοκρατικό» τύπο και είναι ένα από τα καλύτερα παραδείγματά του. Το τριγωνικό πρόσωπο διαγράφεται καθαρά πάνω στην επιφάνεια και τα χαρακτηριστικά παριστάνονται ανάγλυφα και αρκετά ρεαλιστικά. Κάτω από το πρόσωπο μία οριζόντια γωνίωση της επιφάνειας αποδίδει ίσως τους ώμους. Αυτό όμως που το κάνει ιδιαί-τερα ξεχωριστό και ίσως ένα από τα μοναδικά στο είδος του είναι η γραπτή διακόσμηση με λευκά άνθη λωτού, σύμβολο αιώνιας ζωής στην αιγυπτιακή θρησκεία. Στη σαρκοφάγο από τον τάφο 570 του Lachish συναντάμε επίσης γραπτή διακόσμηση ταινιών ερυθρού χρώματος και εικονι-στική παράσταση της θεάς Ίσιδος και του θεού Νέφθυος να μοιρολογούν και να κρατούν άνθη λωτού. Άνθη λωτού συναντάμε και σε άλλα παραδείγματα, αλλά κυρίως ανάγλυφα και εξαιρετικά

36 Dothan 1973, 130. Dothan 2008, 23-24, 93-115. Με βάση το υλικό από το νεκροταφείο στο Deir el-Balah. 37 Dothan 1982, 268.38 Aπό τους τάφους 66 και 90. 39 Petrie κ.ά. 1930, 7, πίν. XXIV. MacDonald κ.ά. 1932, 31.40 Nelson 1930. Edgerton κ.α. 1936. Οι P. Vincent, Cl. Fisher και Ranke πρώτοι υποστήριξαν το γεγονός της ομοιότητας αυτών των παραστάσεων και των αιγυπτιακών μνημείων κι η Dothan διαπραγματεύτηκε αυτήν την θεωρία στο βιβλίο της για τον υλικό πολιτισμό των Φιλισταίων (Vincent, 1923, 437. Ranke στο Pritchard 1943, 39. Dothan 1982, 274-275).

64

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

σχηματοποιημένα, όπως στο προσωπείο της σαρκοφάγου από τον τάφο 118 στο Deir el-Balah, όπου πάνω από το κεφάλι η επιφάνεια κοσμείται με σειρά ανεστραμμένων ανθέων λωτού.

Και τα άλλα δύο προσωπεία που πραγματευόμαστε ανήκουν στον λεγόμενο «φυσιοκρατικό» τύπο. Δυστυχώς όμως δεν σώζεται ολόκληρο το κάλυμμα, ώστε να διακρίνουμε την πιθανή θέση των χεριών και την απόδοση ή όχι του ώμου. Διακρίνεται όμως το περίγραμμα του προσώπου και το σαγόνι. Και σ’ αυτή την περίπτωση τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά είναι ανάγλυφα.

Ειδικότερα στο δεύτερο θα μπορούσε κανείς να παρατηρήσει και έναν πλαστικό χαρακτήρα στη διάπλαση των παρειών και του σαγονιού. Ο τεχνίτης -καλλιτέχνης σ’ αυτή την περίπτωση- πε-τυχαίνει μία σπάνια ισορροπία στα χαρακτηριστικά και μας εκπλήσσει με την απόδοση μειδιάμα-τος. Ένα μόνο παράδειγμα προσωπείου με στόμα που μειδιά έχουμε από το Deir el-Balah, έργο λιγότερου ικανού τεχνίτη, και τρία από το Beth Shean41. Θα λέγαμε ότι αυτό το παράδειγμα είναι πιο κοντά στην δημιουργία πορτραίτου κι όχι απλώς ενός προσωπείου που συμβολίζει τον νεκρό.

Το πρώτο είναι ποιοτικά το κατώτερο, αρκετά πρόχειρο στην κατασκευή κι αν εξαιρέσει κανείς τα τυπολογικά στοιχεία που το κατατάσσουν στον «φυσιοκρατικό» τύπο πλησιάζει περισσότερο στην καρικατούρα. Είναι μάλλον ένας μεικτός τύπος και υποδεικνύει έναν όχι τόσο ικανό τεχνί-τη. Είναι πολλά τα ανάλογα παραδείγματα, με την πλειοψηφία τους να προέρχεται από το Beth Shean42.

Iστορικό πλαίσιο - Η ταυτότητα των νεκρών Η κυριαρχία της Αιγύπτου στην Ακτή φτάνει στο απόγειό της κατά τον 13ο αι. π.Χ. στην αρχή

της 19ης δυναστείας. Επί της βασιλείας του Σήθου Α΄ (1304-1290 π.Χ.) και του Ραμσή Β΄ (1290-1224 π.Χ.) η αιγυπτιακή επεκτατική πολιτική φτάνει ως την δυτική Ασία με τη βοήθεια μίας καλά οργανωμένης γραφειοκρατίας και ενός στρατιωτικού ελέγχου που επιβάλλεται στους γηγενείς πληθυσμούς43. Σε αντίθεση με τη Νουβία και την περιοχή του Σινά, ο αιγυπτιακός τρόπος ζωής θα ήταν πολύ δύσκολο να επιβληθεί στις εξελιγμένες, πολυπληθείς και κοσμοπολίτικες χαναναϊκές πόλεις-κράτη. Έντονα αιγυπτιακά χαρακτηριστικά παρατηρούνται, για παράδειγμα, στις θέσεις Sa’idiyeh, Beth Shean, και Τell el-Far’ah, ενώ ενδείξεις για εγκατεστημένες φρουρές έχουμε στο Beth Shean και στη Gaza.

Ποια όμως ήταν η ταυτότητα των νεκρών που ήταν θαμμένοι στις σαρκοφάγους. Πρόκειται για ένα σημαντικό ερώτημα που απασχολεί τους μελετητές. Στο παρελθόν διατυπώθηκαν διά-φορες απόψεις, ότι για παράδειγμα η ταφή σε πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους είναι ένα έθιμο που έφεραν στην Χαναάν οι Φιλισταίοι44. Τα δεδομένα από τις ανασκαφές μας βοηθούν να καταλήξουμε σε ορισμένα συμπεράσματα. Ανάμεσα στις διάφορες κοινότητες της Ακτής που «με-ταλλάχθηκαν» υπό την επίδραση της αιγυπτιακής κυριαρχίας, το Beth Shean αποτελεί το πιο χα-ρακτηριστικό παράδειγμα. Τα στρώματα που χρονολογούνται στον 13ο αι. π.Χ. (Στρώματα VIII και

41 Deir el-Balah αρ. κατ. IMJ 82.2.200 (Dothan 2008, 109, αρ. 30) και Beth Shean τάφος 241, αρ. κατ. FN 30-9-10 και FN30-9-11, τάφος 66C αρ. κατ. NFN (Oren 1973, εικ. 56a:2, 55a:2).42 Πιο κοντινά παράλληλα από τον τάφο 219Β, αρ. κατ. FN26-10-408/1 και F26-10-412/3 (Oren 1973, εικ. 58:1, 2).43 Kemp 1978. McGovern κ.α. 1993. Redford 2000, 6. Για την παρουσία των Αιγυπτίων στην Χαναάν βλ. Redford 1993. Redford 2000, 1-20 με σχετ. βιβλιογραφία. 44 Dothan και Dothan 1992, 207. Για την ανάπτυξη της θεωρίας της ανθρωπόμορφης σαρκοφάγου ως φιλισταϊκού εθί-μου και του παραλληλισμού με τα μυκηναϊκά χρυσά προσωπεία βλ. Petrie 1906. Vincent 1923.

65


VII) μας παρουσιάζουν μία θέση όπου το προγενέστερο στρώμα της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (ΙΧ) ουσιαστικά αποδομείται και κτίζονται αιγυπτιακά κτίρια τυπικά του Νέου Βασιλείου. Οι επι-γραφές αναφέρουν ότι, Αιγύπτιοι αρχιτέκτονες εργάστηκαν και στην ανοικοδόμηση αυτών των φάσεων κι έτσι μόνο μπορεί να εξηγηθεί η ομοιότητα της κάτοψης και του σχεδίου του οχυρού με την αρχιτεκτονική του Νέου Βασιλείου45. Επιπλέον η ποσότητα των αιγυπτιακών ευρημάτων σε σχέση με τα χαναναϊκά είναι η μεγαλύτερη που έχει παρατηρηθεί σε χαναναϊκή θέση. Τουλά-χιστον δύο στήλες έχουν βρεθεί, του Σήθου Α΄ και του Ραμσή Β΄46. Μελέτη της κεραμικής από τις ταφές στο Beth Shean αποδεικνύει ότι χρονολογούνται σε πρωιμότερη φάση της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, στον 13ο αι. π.Χ., δηλαδή πριν την εγκατάσταση των Φιλισταίων στην Χαναάν, γεγο-νός που αποκλείει προηγούμενη υπόθεση ότι οι νεκροί των σαρκοφάγων ήταν Φιλισταίοι. Μετά την επανακατοίκηση των Στρωμάτων VII και VIII από τους Αιγυπτίους, ο τοπικός πληθυσμός δεν απομακρύνθηκε. Μεγάλος αριθμός τεχνουργημάτων που βρέθηκαν αποδεικνύει ότι ο μεγαλύτε-ρος αριθμός των κατοίκων του λόφου ήταν Χαναναίοι, πιθανόν γύρω στα 1500 άτομα σε σύνολο 2000. Ο τοπικός πληθυσμός που ζούσε μαζί με την αιγυπτιακή φρουρά προφανώς προμήθευε τα απαραίτητα στους Αιγυπτίους. Κάποιοι ίσως κατείχαν και διοικητικές θέσεις όπως μαρτυρούν οι επιγραφές της Αμάρνα47. Οι ταφές είναι πιθανό να ανήκαν σε νεκρούς Αιγυπτίους της φρουράς που στάθμευε στην περιοχή από την περίοδο του φαραώ Αμένοφη Γ΄ (1402-1361 π.Χ.) ή ακόμη και λίγο μετά την περίοδο βασιλείας του Ραμσή Γ΄ (1184-1153 π.Χ.).

Στην θέση Lachish αυτού του τύπου οι σαρκοφάγοι χρονολογικά συμπίπτουν με το Στρώμα VI48. Πρόκειται για το τελευταίο στρώμα, το οποίο χαρακτηρίζεται από την παρουσία των Αιγυ-πτίων στην Χαναάν. Είναι αρκετά ενδεικτικό ότι κοντά στις σαρκοφάγους βρέθηκαν δύο σκαρα-βαίοι που χρονολογούνται στην περίοδο βασιλείας του Ραμσή Δ΄ (1151-1146 π.Χ.) στην τελευταία φάση δηλαδή της χαναναϊκής Lachish πριν την καταστροφή του Στρώματος VI που σηματοδοτεί και το τέλος της αιγυπτιακής κυριαρχίας στην Χαναάν49. Η καταστροφή της πόλης από κάποιους μελετητές σχετίζεται με τους Λαούς της Θάλασσας και την εμφάνιση των Φιλισταίων. Ο έντονα αιγυπτιάζων χαρακτήρας είναι φανερός τόσο στην αρχιτεκτονική και την διακόσμηση του ναού της ακρόπολης, όσο και στα αντικείμενα που βρέθηκαν. Ο Singer προτείνει την ύπαρξη διοικη-τικού κέντρου και χώρου διαμονής Αιγυπτίων αξιωματούχων εκεί50. Τα παραπάνω οδηγούν στο συμπέρασμα ότι κατά πάσα πιθανότητα κι εδώ Αιγύπτιοι αξιωματούχοι ήταν θαμμένοι σ’ αυτές τις σαρκοφάγους. Ένα επιπλέον στοιχείο είναι ότι δεν βρέθηκε φιλισταϊκή κεραμεική, μονόχρωμη ή δίχρωμη51.

Στον τάφο 935 του νοτίου Tell el-Far’ah βρέθηκαν δύο σκαραβαίοι των φαραώ Τούθμωση Γ΄ (1468-1436 π.Χ.) και Τούθμωση Δ΄ (1412-1402 π.Χ.) και τρεις του Ραμσή Β΄52, ενώ οι τάφοι 552 και 562 χρονολογούνται από τον ανασκαφέα (με βάση τους σκαραβαίους που βρέθηκαν), ο πρώτος γύρω στα 1250 π.Χ. και ο δεύτερος στα 1050 π.Χ. ή και λίγο αργότερα

45 McGovern 1989, 148.46 Rowe 1930, 24-30, 33-36. McGovern, Fleming και Swann 1993, 2.47 Helck 1971, 248-49, 251, 446-73.48 Ussishkin 2004, 602.49 Tufnell κ.ά. 1958, πίν. 39:372.50 Singer 1988, 5.51 Ussishkin 2004, 604.52 MacDonald κ.ά. 1932, 25.

66

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Φιλισταϊκή μονόχρωμη κεραμική βρέθηκε σε λάκκους προγενέστερων ταφών στο Deir el-Balah. Η ταυτόχρονη παρουσία όμως ευρημάτων με έντονα αιγυπτιακά χαρακτηριστικά και φι-λισταϊκού υλικού υποδεικνύει ότι οι Φιλισταίοι δεν ήρθαν να καλύψουν ένα πολιτιστικό κενό. Η αιγυπτιακή παράδοση διήρκεσε για άλλες δύο εκατονταετίες ασκώντας επιρροή στον τοπικό χα-ναναϊκό πληθυσμό αλλά και στους νεοφερμένους Φιλισταίους53.

Όπως υποστηρίζει και η Dothan, πρέπει να θεωρήσουμε περισσότερο πιθανό οι νεκροί να ήταν Αιγύπτιοι υψηλοί αξιωματούχοι που υπηρετούσαν στην Χαναάν ή Αιγύπτιοι φρουροί σε θέ-σεις-φυλακεία διάσπαρτα στην Ακτή ή ακόμα και τοπικοί χαναναίοι άρχοντες που μιμούνταν ή είχαν υιοθετήσει έθιμα Αιγυπτίων54. Ακόμα θα μπορούσαν να είναι και κάποιοι από τους αιχμαλώ-τους των Λαών της Θάλασσας που ηττήθηκαν από τον Ραμσή Γ΄ και υποχρεώθηκαν να υπηρετή-σουν στις φρουρές των Αιγυπτίων στην Χαναάν55. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να δικαιολογηθεί η παρουσία νεκρικών προσωπείων που ομοιάζουν με παραστάσεις των Λαών της Θάλασσας. Ένας

53 Dothan και Dothan 1992, 208.54 Βen-Shlomo 2010, 97.55 Killibrew 2005, 218.56 Ashdod, Askhelon, Ekron, Gaza, Gath. Βλ. Killibrew 2005, 218.57 Barako 2007, 514.58 Όπως συμβαίνει στο Ashdod και στο Tel Mor. Tο Στρώμα ΧΙΙΙ στο Ashdod χαρακτηρίζεται από φιλισταϊκή μονόχρωμη κεραμική, ενώ στο Στρώμα V στο Tel Mor έχει βρεθεί αιγυπτιάζον υλικό. Και τα δύο όμως χρονολογούνται στο 12o αι. π. Χ.

67


επιπλέον λόγος είναι ότι δεν έχουμε καμμία ένδειξη ταφής σε ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους από την Φιλισταϊκή Πεντάπολη56. Ο Barako επισημαίνει ότι, η ύπαρξη ή μη αιγυπτιάζοντος ή φιλιστα-ϊκού υλικού πολιτισμού στις θέσεις της Χαναάν δεν θα πρέπει απαραίτητα να θεωρείται αυστηρό χρονολογικό όριο, που ορίζει την ταυτόχρονη ή όχι παρουσία των δύο ομάδων στην περιοχή57. Είναι πολύ πιθανό δύο σύγχρονες θέσεις να χαρακτηρίζονται από την εύρεση διαφορετικής προ-έλευσης υλικού58. H οριστική αποχώρηση των Αιγυπτίων από την Χαναάν τοποθετείται στα μέσα του 12ου αι. π.Χ. επί της βασιλείας του Ραμσή Ε΄ (1146-1142 π.Χ.) ή του Ραμσή ΣΤ΄ (1142-1135

Εικ. 10. Η υπ’ αρ. κατ. 11.080.51 παρθική πήλινη σαρκοφάγος του Μουσείου Τεχεράνης (Mουσείο Τεχεράνης).

68

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

π.Χ.), οπότε πολλές θέσεις καταστρέφονται και εγκαταλείπονται. Ωστόσο το έθιμο, όπως αποδει-κνύουν κάποια παραδείγματα, επιβιώνει στην Ακτή έως και τον 9ο αι. π.Χ.

Είναι πράγματι εξαιρετικά ενδιαφέρον τo γεγονός ότι το ταφικό αυτό έθιμο επιβιώνει διαχρο-νικά με αρκετά σημαντική γεωγραφική διασπορά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι ανθρω-

59 Potts 1997, 232. Colledge 1967, 110. Ghirshman 1954, 271.60 Μουσείο Τεχεράνης A.E. 11.08051. Μουσείο Λούβρου A.E. 14393. 61 Albright 1932, 306.62 Ghirshman 1962, 111. Ο Unvala τις συνδέει με τις φοινικικές ανθρωπόμορφες σαρκοφάγους που χρονολογούνται από τον 5ο έως τον 3ο αι. π.Χ. (Unvala 1929, 133. Albright 1932, 305-306). Στις φοινικικές, που είναι κατασκευασμένες κυρίως από μάρμαρο, πετυχαίνεται ο συνδυασμός του αιγυπτιακού προτύπου με τον ελληνικό τρόπο στην απόδοση του προσώπου. Μία βασική ομοιότητα των φοινικικών με τις παρθικές, από άποψη κατασκευής, είναι ότι το κάλυμμα καλύπτει όλη την θήκη της σαρκοφάγου κι όχι μόνο το άνω τμήμα.

Εικ. 11. Η υπ’ αρ. κατ. 14393 παρθική πήλινη σαρκοφάγος του Μουσείου του

Λούβρου (Μουσείο Λούβρου).

πόμορφες σαρκοφάγοι εμφανίζονται στην Περσία στην περίοδο των Αχαιμενιδών και καταδεικνύουν μία πιθανή αιγυπτιακή επίδραση, ενώ πήλινες ανθρωπόμορφες σαρ-κοφάγοι εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται και κατά την περίοδο των Σελευκιδών και των Πάρθων59. Η ομοιότητα των παρθικών πήλινων ανθρωπόμορφων σαρκοφάγων (εικ. 10, 11)60, που έχουν βρεθεί σε διάφορες θέσεις και κυ-ρίως στα Σούσα, μ’ αυτές που πραγματευόμαστε, προκάλε-σε για πρώτη φορά εντύπωση στον Petrie61. Ο Ghirshman υποστήριξε ότι είναι πιθανό η χρήση τους να εισήχθηκε στην Περσία από την Συρία και την Παλαιστίνη62.

Οι πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι χρησιμοποιή-θηκαν στην Αίγυπτο, αλλά και έξω από αυτήν, από το Μέσο Βασίλειο έως και τη Ρωμαϊκή περίοδο για την ταφή Αιγυ-πτίων ή άλλων πληθυσμών που ήθελαν για διάφορους λό-γους να ακολουθήσουν το αιγυπτιακό αυτό ταφικό έθιμο. Η επίδραση του εθίμου αυτού υπήρξε τελικά σημαντική, ξεπερνώντας τα στενά γεωγραφικά όρια της Ανατολικής Μεσογείου, διότι εξέφραζε ακριβώς την ανάγκη του αν-θρώπου να διατηρήσει ζωντανή την εικόνα του νεκρού αγαπημένου προσώπου και να του δώσει μία ταυτότητα,

ένα πρόσωπο, ώστε να συνεχίσει την πορεία του στην μετά θάνατον ζωή.

69


ΣΥΡΟ-ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΑΚΗ ΑΚΤΗ

Πιν. 1. (Τubb 1998, 152-153).

Μέση Εποχή του Χαλκού ΙΙΑ 2000 – 1750 π.Χ.

Μέση Εποχή του Χαλκού ΙΙΒ-Γ 1750 – 1550 π.Χ.

Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΙΑ 1550 – 1450 π.Χ.

Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΙΒ 1450 – 1400 π.Χ.

Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΙΙΑ 1400 – 1300 π.Χ.

Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΙΙΒ 1300 – 1250/1200 π.Χ.

Ύστερη Εποχή του Χαλκού ΙΙΙ – Εποχή του Σιδήρου ΙΑ

1250/1200- 1150 π.Χ.

Εποχή του Σιδήρου ΙΒ 1150 – 1000 π.Χ.

Eποχή του Σιδήρου ΙΓ 1000 – 925 π.Χ.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤELL EL FAR’AH (N) DEIR EL-BALAH LACHISH BETH SHEAN

ΝεκροταφείαΟικισμός

ΝεκροταφείαΟικισμός

Νεκροταφεία

975 V V

1000

1025

1050

T. 828T.523

T. 625

Ύστερο VI

T. 66 T. 90

1075 1085

1100

1125

T. 562

T. 532

VI

1150

1175

T. 552T. 542

1190

1200

1225T. 934, 960, 984

Νεκροταφείοκαι

Οικισμός

Τ. 114Τ. 116Τ. 118

T. 570

VI

Πρώιμο VI

VII

Πιν. 2. Θέσεις της Παλαιστίνης.

70

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Σχ. 1. (Dothan 1982).

71


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Albright, W.F. 1932. "An Anthropoid Clay Coffin from Sahab in Transjordan", AJA 3, 295-306.Barako, Tr. 2007. Tel Mor. The Moshe Dothan Excavations 1959-1960 (Israel Antiquities Authority

Report 32), Jerusalem.Beit-Arieh, I. 1985. "Further Burials from Deir el-Balah Cemetery", Tel Aviv 12, 43-53.Ben-Shlomo, D. 2010. Philistine Iconography. A Wealth of Style and Symbolism (Orbis Biblicus et

Orientalis 241), Fribourg.Bietak, M. 1993. "The Sea Peoples and the End of the Egyptian Administration in Canaan" στο

Biblical Archaeology Today. Proceedings of the Second International Congress on Biblical Archaeology, Jerusalem, June-July 1990, επιμ. A. Biran και J. Aviram, Jerusalem, 292-306.

Brunton, G. και R. Engelbach. 1927. Gurob (Extinct City) (Ancient Peoples and Places 59), London.Colledge, M. A. R. 1967. Τhe Parthians, London.Dothan, M. και Τ. Dothan. 1992. People of the Sea: Τhe Search for the Philistines, New York.Dothan, T. 1972. "Anthropoid Clay Coffins from a Late Bronze Age Cemetery near Deir el-Balah

(Preliminary Report)", IEJ 22, 65-72.

ABSTRACT

Anthropoid Clay Sarcophagi from the Eastern Mediterranean

Three masks from anthropoid clay sarcophagi are included in a private collection in Athens. Burials in anthropoid sarcophagi, a very common custom with Egyptian origin, became known in Canaan after the presence of Egyptian garrisons in the area. Large numbers of such sarcophagi, dated from the 13th to the 9th c. B.C., have been uncovered in many sites like Tell Beath Shean, Deir el-Balah, Lachish, Tell el-Far’ah (S). In Egypt characterize the burials of the poor people and were found in cemeteries like Tell el-Yahundieh and Τell Nebesheh in the Nile Delta and Aniba in Noubia. Scholars divide them in two categories: the "naturalistic" and the "grotesque" type. In the first type, the clearly marked outline of the face is almost like sculpture. In contrary, the "grotesque" types have very stylized features and the outline of the face is not delineated. The iconographic details of the clay mask might indicate variable levels of adherence to Egyptian iconographic conventions and various styles of different potters. The masks from the Athenian collection, are unique examples in Greece and belong to the "naturastic" type.

72

ΑΝΝΑ ΛΕΚΚΑ

Dothan, T. 1973. "Anthropoid Clay Coffins from a Late Bronze Age Cemetery near Deir el-Balah (Preliminary Report II)", IEJ 23, 129-46.

Dothan, T. 1979. Excavations at the Cemetery of Deir el-Balah (Qedem 10), Jerusalem. Dothan, T. 1982. The Philistines and Their Material Culture, Jerusalem.Dothan, T. 2008. Deir el-Balah. Uncovering an Egyptian Outpost in Canaan from the Time of the

Exodus, Jerusalem.Edgerton, W. και J. Wilson. 1936. Historical Records of Ramses III: The Texts in Medinet Habu, vol.

I, II. Chicago .Engelbach, R., M.A. Murray και H. Flinders Petrie. 1915. Riqqeh and Memphis VI (British School of

Archaeology in Egypt and Egyptian Research Account. Nineteenth Year, 1913), London.Fisher, Cl. 1923. "Beth Shan Excavations of the University Museum Expedition, 1921-1923", MJ 14,

229-231.Fitzgerald, G.M. 1930. The Four Canaanite Temples of Beth Shean. II The Pottery (Publications of

the Palestine Section of the University Museum. University of Pennsylvania), Philadel-phia.

Fitzgerald, G.M. 1931. Beth Shean. Excavations 1921-1923. The Arab and Byzantine Levels, Phila-delphia.

Fitzgerald, G.M. 1935. "The Earliest Pottery of Beth Shean", MJ 24, 5-22. Gonen, R. 1992. Burial Patterns and Cultural Diversity in Late Bronze Age Canaan (ASOR Disserta-

tion Series 7), Indiana.Ghirshman, R. 1954. Iran: from the Earliest Times to the Islamic Conquest, London. Ghirshman, R. 1962. Iran: Parthians and Sassanians (The Arts of Mankind 3), London.Griffith, Fr. L. 1890. The Antiquities of Tell el-Yahûdieyeh, London.Hasel, M. G. 1998. Domination and Resistance: Egyptian Military Activity in the Southern Levant,

ca. 1300-1185 B.C. (Probleme der Ägyptiologie 11), Leiden.Helck, W. 1971. Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. Jahrtausend vor Chr.

(Ägyptologische Abhandlungen 5), Wiesbaden.James, F.W. 1966. The Iron Age at Beth Shan. A Study of Levels VI-IV (Museum Monographs), Phila-

delphia.James, F.W. και P.E. McGovern. 1993. The Late Bronze Egyptian Garrison at Beth Shan: A Study of

Levels VII and VIII. Vol. I-II, Philadelphia. Killibrew, A. E. 2005. Biblical Peoples and Ethnicity, Atlanta. Κemp, B. J. 1978. "Imperialism and Empire in New Kingdom Egypt", στο Ιmperialism in the Ancient

World, επιμ. P. D. A. Garnsey και C. R. Whittaker, Cambridge, 7-75.London, G. A. 1989. "On Fig Leaves, Itinerant Potters and Pottery Production Locations in Cyprus"

στο Cross- Craft and Cross- Cultural Interaction in Ceramics. Ceramics and Civilization 4, επιμ. P.E. McGovern, M.D. Notis και W.D. Kingery, Westerville-Ohio, 65-80.

MacDonald, E., L. James, G. Starkey και L. Harding. 1932. Beth-Pelet II : Prehistoric Fara. Beth-Pelet cemetery, London.

McGovern, P. 1989. "The Late Bronze Egyptian Garrison at Beth Shean", στο Cross- Craft and Cross- Cultural Interactiοn in Ceramics. Ceramics and Civilization 4, επιμ. P.E. McGovern, M.D. Notis και W.D. Kingery, Westerville-Ohio, 147-194.

McGovern, P., St. J. Fleming και Ch. P. Swann, 1993. "The Late Egyptian Garrison at Beth Shan:

73


Glass and Faience Production and Importation in the Late New Kingdom", BASOR 290-291, 1-27.

Nelson, H. 1930. Earlier Historical Records of Ramses III. Medinet Habu I. Oriental Institut Publications, Chicago.

Neville, E. H. 1984. Ahnas el-Medineh, London.Oren, E. D. 1973. The Northern Cemetery of Beth Shan, Leiden.Perlman, I., F. Asaro και Tr. Dothan. 1973. "Provenance of the Deir el-Balah Coffins", IEJ 23, 147-151. Petrie, W., M. Flinders και F. Ll. Griffith. 1888. Tanis II. Nebesh (Am) and Defenneh (Tahpanhes),

London. Petrie, W. M. Flinders και J.G. Duncan, 1906. Hyksos and the Israelite Cities, London.Petrie, W. και M. Flinders, 1907. Gizeh and Rifeh, London.Petrie, W. και M. Flinders. 1912. Egypt and Israel, London. Petrie, W. και M. Flinders. 1930. Beth-Pelet I (Tell Fara), London.Potts, D. 1997. Mesopotamian Civilization. The Material Foundations, Ithaca.Pritchard, J. B.1943. Palestinian Figurines in Relation to certain Goddesses known through

Literature, Princeton.Redford, D. B. 1992. Egypt, Canaan, and Israel in Ancient Times, Princeton.Redford, D. B. 1993. "Tahaqua in Western Asia and Libya", στο Eretz Israel 24, επιμ. S. Ahitriv και B.A.

Levine, Jerusalem, 188-191.Redford, D. B. 2000. "Egypt and Western Asia in the Late New Kingdom: An Overview", στο The Sea

Peoples and Their World: A Reassessment (University Museum Monograph 108), επιμ. E. D. Oren, Philadelphia, 1-20.

Rowe, A. 1930. The Topography and History of Beth-Shan I. With details of the Egyptian and Other Inscriptions found on the Site, Philadelphia.

Rowe, A. 1936. A Catalogue of Egyptian Scarabs, Scaraboids, Seals and Amulets, in the Palestine Archaeological Museum, Cairo.

Rowe, A. 1940. The Four Canaanite Temples of Beth Shean 2.1, Philadelphia. Sandars, N. K. 1987. The Sea Peoples. Warriors of the Ancient Mediterranean 1250-1150 B.C., London.Singer, I. 1988. "Merneptah’s Campaign to Canaan and the Egyptian Occupation of the Southern

Coastal Plain of Palestine in the Ramesside Period", BASOR 269, 1-10.Steindorff, G. 1937. Aniba II. Hamburg- New York.Τubb, J. N. 1998. The Cannanites, London.Tufnell, O. κ.ά. 1958. Lachish IV (Tell ed Duweir). The Iron Age, London-N.Y.-Toronto. Tzori, N. 1962. An Archaeological Survey of the Beth Shean Valley, Jerusalem.Unvala, J. M. 1929. "Sarcophage de Susa", Revue d’ assyriologie et d’ archéologie orientale 26, 133.Ussishkin, D. 2004. Τhe Renewed Archaeological Excavations at Lachish (1973-1994). Vol. I-V.

(Monographs of the Institute of Archaeology. Tel Aviv University 22), Tel Aviv.Vincent, L. H. 1923. Céramique de la Palestine, Macon.Winnett, E. V. και W. L. Reed, 1964. "The excavations at Dibon (Dhibân) in Moab", AASOR 36-37,

59-60.

Πήλινες ανθρωπόμορφες σαρκοφάγοι από την ανατολική...

Documents