Άγγελος Νταλαχάνης

ΑκυβΕρΝΗΤΗ πΑρΟικιΑ

Οι Έλληνες στην Αίγυπτο από την κατάργηση των προνομίων στην έξοδο

1937–1962

ΠANEΠIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣIδρυτική δωρεά Παγκρητικής Eνώσεως Aμερικής

Hρακλειο 2015

πANEπIΣTHMIAKEΣ EKΔOΣEIΣ KPHTHΣΊδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας

Hράκλειο Kρήτης: Νικ. πλαστήρα 100, βασιλικά βουτών 700 13 Tηλ. 2810 391097, Fax: 2810 391085

Aθήνα: κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020, Fax: 210 3301583e-mail: info@cup.gr

www.cup.gr

ΣΕι ρΑ: ιΣΤΟριΑ κΑι κΟιΝΩΝιΑ

Διευθυντής σειράς: Χρήστος Χατζηιωσήφ

© 2015 πανεπιστημιακές Εκδόσεις κρήτης & Άγγελος Νταλαχάνης Πρώτη έκδοση: Οκτώβριος 2015

Επιμέλεια κειμένου: Ελένη Μπεχράκη Στοιχειοθεσία – σελιδοποίηση: πανεπιστημιακές Εκδόσεις κρήτης Ε κτύ πω ση: Φωτολιο & τυπικον

Σχεδίαση εξωφύλλου: Αλέκος βλ. Λεβίδης

Η έκδοση του βιβλίου εντάσσεται στο πλαίσιο του προγράμματος αριστείας «LabexMed: Οι αν-θρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες στην καρδιά της διεπιστημονικότητας για τη Μεσόγειο», με κωδικό 10-LABX-0090, χάρη σε χρηματοδότηση του γαλλικού κράτους την οποία διαχειρίζε-ται o γαλλικός Εθνικός Οργανισμός Έρευνας στο πλαίσιο της δράσης «Επενδύσεις για το Μέλλον A*MIDEX» με κωδικό ANR-11-IDEX-0001-02.

Ouvrage publié dans le cadre du laboratoire d’excellence «LabexMed – Les sciences humaines et sociales au cœur de l’interdisciplinarité pour la Méditerranée», portant la référence 10-LABX-0090, grâce à une aide de l’Etat gérée par l’Agence nationale de la recherche au titre du projet «Investisse-ments d’Avenir A*MIDEX» portant la référence n°ANR-11-IDEX-0001-02.

ISBN 978-960-524-452-1

Στην Ευγενία

9

Περιεχομενα

Ευχαριστίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Κατάλογος πινάκων και γραφημάτων . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Συντομογραφίες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Εισαγωγή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19

Ενοτήτα A΄

πολιτικές παραμονής (1937–1960)

κΕΦαλαιο 1. Τέλος εποχής (1937–1952) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Τα προνόμια και η κατάργησή τους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Πόλεμος και εσωστρέφεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Μεταπολεμικά διλήμματα και βεβαιότητες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Αντίστροφη μέτρηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Μεταξύ αντιβρετανισμού και αντικομμουνισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

κΕΦαλαιο 2. H Αίγυπτος στο προσκήνιο (1952–1960) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 Η περίοδος της προσέγγισης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Ανάμεσα στον αιγυπτιακό εθνικισμό και την αποικιοκρατία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Προς αναζήτηση στρατηγικής . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Ο Καραμανλής στην Αίγυπτο, ο Νάσερ στην Ελλάδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

Ενοτήτα β΄

Δομικές ανεπάρκειες και προσαρμογή (1937–1960)

κΕΦαλαιο 3. H αγορά εργασίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Εύποροι, μικρομεσαίοι και άποροι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Παροικιακή συνοχή και ανταγωνισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 Η λύση της αιγυπτιακής υπηκοότητας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 Τα όρια της αυτάρκειας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Στο δρόμο προς την έξοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

10

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

κΕΦαλαιο 4. Η εκπαίδευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 Αιγυπτιακή εκπαίδευση για λίγους . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Επάρκειες και ανεπάρκειες της κοινοτικής εκπαίδευσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Το «μικρόβιο του κοσμοπολιτισμού» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197 Τεχνική αντί κλασικής εκπαίδευσης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200 Μαθήματα αραβικών . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

Ενοτήτα Γ΄

Αφήνοντας την Αίγυπτο έως το 1960

κΕΦαλαιο 5. κινητικότητα, μετανάστευση και επαναπατρισμός . . . . . . . . . . . . . . 219 Μετακινήσεις στον Μεσοπόλεμο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220 Εσωτερική μετανάστευση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225 Προς νέους μεταπολεμικούς ορίζοντες . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Ο αναπόφευκτος επαναπατρισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 Μεταφέροντας περιουσίες – και μετά το 1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

κΕΦαλαιο 6. Η «αποσυμφόρηση» της παροικίας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 Αυτοτροφοδοτούμενα δίκτυα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 Ένας περίπλοκος μηχανισμός . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270

Η άλλη κρίση του Σουέζ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 Νέες προκλήσεις, νέοι προορισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282 Κατανοώντας την αποχώρηση έως την έξοδο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288

Ενοτήτα Δ΄

Η έξοδος

κΕΦαλαιο 7. Εκπλήρωση μιας προφητείας; . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Συνθήματα μαζικής αποχώρησης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302 Η «δεύτερη επανάσταση» του 1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313 Εθνικοποιήσεις και εργαζόμενοι . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320 Κρίση και αντιπερισπασμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329 Προέλευση, αριθμοί, προορισμοί . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334 Αυτοί που έφυγαν και εκείνοι που έμειναν πίσω . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344

Επιλογοσ: Αντί αποχαιρετισμού . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Πηγές – Βιβλιογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365Ευρετήριο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385

11

εΥχαριΣΤιεΣ

Η Ακυβέρνητη παροικία βασίζεται στη διδακτορική διατριβή που υποστή-ριξα τον Σεπτέμβριο του 2011 στο Ευρωπαϊκό πανεπιστημιακό ινστι-τούτο της Φλωρεντίας με επόπτη τον καθηγητή Αντώνη Μόλχο, ο οποίος με στήριξε με την εμπιστοσύνη του και τις συμβουλές του. Οι ρίζες της βρίσκονται στη μεταπτυχιακή εργασία που εκπόνησα στην Ανώτατη Σχολή κοινωνικών Επιστημών στο παρίσι το 2004 υπό την καθοδήγη-ση του καθηγητή Γ.β. Δερτιλή, ο οποίος αγκάλιασε την ιδέα μου στα πρώτα της βήματα. Σε διάφορα στάδια της μελέτης διάβασαν πρόθυμα το κείμενο, έκαναν γόνιμη κριτική και συζήτησαν μαζί μου διάφορες πτυ-χές της οι συνά δελφοι Λίνα βεντούρα, Σάκης Γκέκας, Άντονι Γκόρμαν, Ματιέ Γκρενέ, Αλέξανδρος καζαμίας, Ελένη κονδύλη, Μανόλης πα-πουτσάκης, Αλέξης ράππας, ρόμπερτ Τίγκνορ, κατερίνα Τρίμη, Νίκος Χατζη ιωακείμ και Ειρήνη Χρυσοχέρη. Οι Αλέξανδρος κιτροέφ και Χρή-στος Χατζη ιωσήφ συνέδραμαν με τη βαθιά αναλυτική τους σκέψη και την ιδιαίτερη ευαισθησία τους για το ζήτημα της ελληνικής παρουσίας στην Αίγυπτο τόσο στη διάρκεια συγγραφής της διατριβής όσο και κατά την επεξεργασία του κειμένου της για την παρούσα έκδοση.

Είμαι ευγνώμων σε όλους τους Αιγυπτιώτες με τους οποίους ήρθα σε επαφή τα χρόνια της μελέτης. Όλοι ανεξαιρέτως ήταν πάντοτε πρόθυ-μοι να με βοηθήσουν και να συζητήσουν μαζί μου πλευρές της ζωής τους στην Αίγυπτο. Θα ήθελα να αναφερθώ ιδιαιτέρως στον παναγιώτη καρ-ματζό, ο οποίος στάθηκε πηγή έμπνευσης. Η σκέψη μου πηγαίνει ανα-πόφευκτα στους αείμνηστους Ευθύμιο Σουλογιάννη και Σοφιανό Χρυ-σοστομίδη, οι οποίοι υπήρξαν γενναιόδωροι μαζί μου και λυπάμαι που δεν πρόλαβαν να δουν και να κρίνουν το τελικό αποτέλεσμα. Οι ελληνικές κοινότητες και τα επιμελητήρια που λειτουργούν στην Αίγυπτο ανταπο-

12

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

κρίθηκαν θετικά σε κάθε μου αίτημα για έρευνα στα αρχεία τους. Θερμές ευχαριστίες οφείλω στη βίλλυ πολίτου για την πολύτιμη βοήθειά της στη διάρκεια της έρευνάς μου στο κάιρο και στο Σουέζ και στη Μαίρη κάβουρα στην Αλεξάνδρεια. Η δουλειά μου, όμως, στην Αίγυπτο δεν θα ήταν τόσο αποδοτική χωρίς την πολύπλευρη υποστήριξη της αείμνηστης φίλης Μελίτας κωστή στην Αλεξάνδρεια και του καρδιακού φίλου Γιά-κομπ Λίντφορς στο κάιρο.

Θα ήθελα να ευχαριστήσω το Ελληνικό Λογοτεχνικό και ιστορικό Αρχείο (ΕΛιΑ) και ειδικά τη Ματθίλδη πυρλή και τον Δημήτρη Μπαχά-ρα για την άψογη συνεργασία και τον επαγγελματισμό τους. Ευχαριστώ επίσης τον κωνσταντίνο παπαντωνόπουλο με την ανεκτίμητη εμπει-ρία και τις γνώσεις του σε θέματα μετανάστευσης, καθώς και τη βάσω Λαφιατόγλου του Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευσης. Σημαντικά με βοή θησε στην έρευνά μου το προσωπικό του Διπλωματικού και ιστο-ρικού Αρχείου του ελληνικού υπουργείου των Εξωτερικών, ενώ εξίσου πρόθυμα ανταποκρίθηκε και το προσωπικό των ιστορικών αρχείων που επισκέφθηκα στη Γαλλία, τη βρετανία και την Ελβετία.

Η έρευνά μου στα χρόνια της διατριβής υποστηρίχθηκε οικονομικά από το Ίδρυμα κρατικών υποτροφιών και το Ευρωπαϊκό πανεπιστημια-κό ινστιτούτο της Φλωρεντίας. Επιπλέον ενισχύθηκε με ερευνητικές υποτροφίες από την École française d’Athènes και από το Institut français d’archéologie orientale στο κάιρο. Η έκδοση του βιβλίου συγχρηματο-δείται από το πρόγραμμα αριστείας LabexMed του πανεπιστημίου Αιξ-Μασσαλία, όπου εργάστηκα ως μεταδιδακτορικός ερευνητής από το 2012 έως το 2014. κατά τη διάρκεια της μετεξέλιξης της διατριβής στο παρόν βιβλίο είχα το προνόμιο να εργαστώ στο φιλόξενο περιβάλλον του κέντρου Ελληνικών Σπουδών Stanley J. Seeger ’52 του πανεπιστημίου πρίνστον ως μεταδιδακτορικός ερευνητής για το ακαδημαϊκό έτος 2014–2015. Στο κέντρο, επωφελήθηκα των παρατηρή σεων και των διεξοδικών συζητήσεων πάνω στο προς έκδοση κείμενο με τον κωστή καρπόζηλο, ενώ η βίκυ κάντζου και ο Χάρης Τσάμπουρας το σχολίασαν επίσης γό-νιμα. Την ίδια περίοδο, ο κωστής Γκοτσίνας, ο Απόστολος παλιεράκης και ο Νίκος Σκοπλάκης στην Αθήνα διάβασαν με προθυμία το κείμενο και έκαναν εύστοχα σχόλια. ιδιαιτέρως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Άλκιμο παπαθανασίου, ο οποίος διάβασε και ξαναδιάβασε το κείμενο πραγματοποιώντας καίριες παρεμβάσεις.

13

εΥ χα ρι ΣΤ ι ε Σ

Η σύντροφός μου, η οικογένειά μου και οι στενοί μου φίλοι με στήρι-ξαν διαρκώς και με πολλούς τρόπους. Σε δύσκολες εποχές όπως η σημε-ρινή, οι πανεπιστημιακές Εκδόσεις κρήτης μού προσέφεραν γενναιόδω-ρα τη φιλόξενη στέγη τους και γι’ αυτό ευχαριστώ θερμά τη διευθύντρια των εκδόσεων Διονυσία Δασκάλου, τον αναπληρωτή διευθυντή Θάνο Σα μαρτζή, τον διευθυντή της σειράς «ιστορία και κοινωνία» Χρήστο Χατζηιωσήφ και την επιμελήτρια του βιβλίου Ελένη Μπεχράκη. Μαζί με όσους αναφέρω παραπάνω ονομαστικά, άλλοι πολλοί συνάδελφοι και φίλοι συνέδραμαν μέσα στα χρόνια με λέξεις, σκέψεις ή ιδέες στην ωρί-μανση αυτού του κειμένου και τους ευχαριστώ γι’ αυτό από καρδιάς.

15

καΤαλοΓοΣ ΠινακΩν & ΓραΦΗμαΤΩν

Π1. Πληθυσμός της Αιγύπτου, 1907–1960 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21Π2. Επαγγέλματα Ελλήνων υπηκόων στην Αίγυπτο, 1950 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Π3. Γεωγραφική κατανομή Ελλήνων υπηκόων στην Αίγυπτο, 1907–1947 . . . . . . . . . 133Γ1. Υπηκοότητα ατόμων ελληνικής καταγωγής στην Αίγυπτο το 1927 . . . . . . . . . . . . 147Π4. Αιτήσεις για την απεμπόληση της ελληνικής υπηκοότητας, 1949–1951 . . . . . . . . 150Γ2. Ετήσια αύξηση του δείκτη τιμών καταναλωτή στην Αίγυπτο από τον Αύγουστο του 1939 έως το 1952 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Π5. Σημαντικές ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις στην Αίγυπτο, 1950–1956 . . . . . . 167Π6. Επιχειρήσεις και επαγγέλματα Ελλήνων στην Αλεξάνδρεια και τα προάστιά της το 1936 και το 1958 και ποσοστό μεταβολής % . . . . . . . . . . 171Π7. Μαθητές ελληνικής υπηκοότητας ανάλογα με την εθνικότητα του σχολείου, 1948–1949 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Π8. Ελληνικά σχολεία στην Αίγυπτο ανά προξενική περιφέρεια και βαθμίδα, 1955 . . . 193Π9α. Χώρα εγκατάστασης και δραστηριότητες αποφοίτων του Αβερώφειου Γυμνασίου Αρρένων, 1955–1959 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196Π9β. Ποσοστό % αποφοίτων του Αβερώφειου Γυμνασίου Αρρένων ανάλογα με τη χώρα εγκατάστασης, 1955–1959 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196Π10. Κατανομή μαθητών ανάλογα με το είδος του σχολείου και τη βαθμίδα εκπαίδευσης, 1954–1955 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203Π11. Μαθητές ξένων γλωσσών στα τεχνικά σχολεία, 1954–1955 . . . . . . . . . . . . . . . . . 213Π12. Ελληνικής υπηκοότητας επισκέπτες από την Αίγυπτο στην Ελλάδα και σκοπός επίσκεψης, 1931–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Π13 & Γ3. Μετακινήσεις Ελλήνων υπηκόων. Επαναπατρισμός από την Αίγυπτο και πρώτη μετανάστευση προς αυτή, 1931–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223Π14. Πιστοποιητικά απορίας που εκδόθηκαν από την ΕΚΚ για την απόκτηση διαβατηρίου χωρίς χρέωση από το Γενικό Προξενείο Καΐρου, 1947–1961 . . . . . . . . . . . . . . . . 243Π15. Θεωρήσεις εξόδου που εκδόθηκαν από το Γενικό Προξενείο της Αλεξάνδρειας, 1951–1953 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247

16

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

Π16. Θεωρήσεις εξόδου που εκδόθηκαν από το Γενικό Προξενείο του Καΐρου, 1951–1953 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247Π17. Μετανάστευση απόρων Ελλήνων από την Αίγυπτο υπό την αιγίδα του ΠΣΕ και της ΔΕΜΕ, 1952–1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284Γ4. Προορισμοί Ελλήνων που έφυγαν από την Αίγυπτο την περίοδο 1945–1963 . . . . 286Π18. Αξία εθνικοποιημένου ξένου κεφαλαίου με τους νόμους του Ιουλίου του 1961 και ποσοστό % ανάλογα με την υπηκοότητα (σε λ. Αιγ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Π19. Ελληνικό εθνικοποιημένο κεφάλαιο στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο από τους νόμους του Ιουλίου του 1961 (σε λ. Αιγ.) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317Π20. Δηλωμένες οριστικές αναχωρήσεις Ελλήνων από την προξενική περιφέρεια της Αλεξάνδρειας ανά μήνα, 1960–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335Π21. Δηλωμένες οριστικές αναχωρήσεις Ελλήνων από την προξενική περιφέρεια του Καΐρου ανά μήνα, 1960–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335Γ5. Ρυθμός οριστικών αναχωρήσεων Ελλήνων από τις προξενικές περιφέρειες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου, 1959–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336Γ6. Αναχωρούντες Έλληνες από τις προξενικές περιφέρειες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου και δηλωθείς προορισμός, 1960–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338Π22. Ποσοστό % αναχωρούντων Ελλήνων από τις προξενικές περιφέρειες της Αλεξάνδρειας και του Καΐρου και δηλωθείς προορισμός, 1960–1964 . . . . . . . 338Γ7. Αριθμός Ελλήνων μεταναστών από την προξενική περιφέρεια της Αλεξάνδρειας ανά χώρα προορισμού εκτός της Ελλάδας, 1960–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339Γ8. Αριθμός Ελλήνων μεταναστών από την προξενική περιφέρεια του Καΐρου ανά χώρα προορισμού εκτός της Ελλάδας, 1960–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340Π23. Οριστικές αναχωρήσεις Ελλήνων από την προξενική περιφέρεια του Πορτ Σάιντ και δηλωθέντες προορισμοί, 1960–10/1961 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341Π24. Επαναπατριζόμενοι στη Γαλλία από χώρες της Βόρειας Αφρικής, 1956–1967 . . 353

17

ΣΥνΤομοΓραΦιεΣ

ΑΑΓΑ Αρχείο Αβερώφειου Γυμνάσιου ΑρρένωνΑΔΕΜΕ Αρχείο Διακυβερνητικής Επιτροπής Μεταναστεύσεως εξ ΕυρώπηςΑΕΕΕΑ Αρχείο Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου ΑλεξανδρείαςΑΕκΑ Αρχείο Ελληνικής κοινότητος ΑλεξανδρείαςΑΕκκ Αρχείο Ελληνικής κοινότητος καΐρουΑΕκΣ Αρχείο Ελληνικής κοινότητος ΣουέζΑκκ Αρχείο κωνσταντίνου καραμανλήΑπ Αντιφασιστική πρωτοπορίαΑυπΕΞ Αρχείο υπουργείου ΕξωτερικώνβΕΣΜΑ βασιλικός Ελληνικός Στρατός Μέσης Ανατολής ΔΕΜΕ Διακυβερνητική Επιτροπή Μεταναστεύσεως εξ ΕυρώπηςΕΑΜ Εθνικό Απελευθερωτικό ΜέτωποΕΑΣ Εθνικός Απελευθερωτικός Σύνδεσμος ΕΔΑ Ενιαία Δημοκρατική ΑριστεράΕΕΕΑ Ελληνικό Εμπορικό Επιμελητήριο ΑλεξανδρείαςΕΕΕκ Ελληνικό Εμπορικό Επιμελητήριο καΐρουΕκΑ Ελληνική κοινότητα ΑλεξανδρείαςΕκκ Ελληνική κοινότητα καΐρουΕΛΑΣ Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός ΣτρατόςΕΛιΑ Ελληνικό Λογοτεχνικό και ιστορικό ΑρχείοΕΟκ Ευρωπαϊκή Οικονομική κοινότηταΕΟκΑ Εθνική Οργάνωσις κυπρίων ΑγωνιστώνΕΟΝ Εθνική Οργάνωση ΝεολαίαςΕπΣβ Επίσημα πρακτικά των Συνεδριάσεων της βουλήςΕΣΣΔ Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών ΔημοκρατιώνΗΑΔ Ηνωμένη Αραβική ΔημοκρατίαΗπΑ Ηνωμένες πολιτείες ΑμερικήςικΑ Ίδρυμα κοινωνικών ΑσφαλίσεωνκκΕ κομμουνιστικό κόμμα Ελλάδαςκυ κεντρική υπηρεσίακυπ κρατική υπηρεσία πληροφοριών ΟΗΕ Οργανισμός Ηνωμένων ΕθνώνπΣΕ παγκόσμιο Συμβούλιο των ΕκκλησιώνυπΕΞ υπουργείο Εξωτερικών

CADN Centre des Archives diplomatiques de Nantes (κέντρο διπλωματικών αρχείων της Γαλλίας στη Ναντ)

FO Foreign Office (Αρχεία του υπουργείου Εξωτερικών της βρετανίας)ΜΑΕ Ministère des Affaires étrangères (Αρχείο του υπουρ γείου των Εξωτερικών

της Γαλλίας)

Οι βασικές πόλεις κατοίκησης Ελλήνων στην Αίγυπτο στα μέσα του 20ού αιώνα.

Ζαγαζίκ

••

•• •

•

•

••••

••

Δαμιέττη

Καφρ ελ-Νταουάρ

Καφρ ελ-ΖαγιάτΜιτ Γαμρ

150 km

100 mi

ΚαντάραΝταμανχούρ

Μίνια

Μπένι Σουέφ

Μάρσα Ματρούχ ΑλεξάνδρειαΠορτ Σάιντ

Κάιρο

Ασιούτ

Τάντα

Μανσούρα

Ισμαηλία

Ασουάν

•¢

•

•

•

•

Σουέζ

© d

-map

s.co

m

Μ Ε Σ Ο Γ Ε Ι Ο Σ Θ Α Λ Α Σ Σ Α

Κ Α Τ Ω Α Ι Γ Υ Π Τ Ο Σ

ΝΕ

Ι ΛΟ

Σ

Α Ν Ω Α Ι Γ Υ Π Τ Ο Σ

ΕΡ

ΥΘ

ΡΑ

ΘΑ

ΛΑ

ΣΣ

Α

19

ειΣαΓΩΓΗ

Δεν είμαι Αιγυπτιώτης. Έμαθα για την ελληνική παρουσία στη σύγχρο-νη Αίγυπτο στα σχολικά μου χρόνια και σταδιακά αφομοίωσα την επι-κρατούσα συμβατική αντίληψη, που μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: οι Αιγυπτιώτες ζούσαν στην Αλεξάνδρεια, ήταν εύποροι και κοσμοπολίτες, γνώριζαν πολλές ξένες γλώσσες και ήρθαν στην Ελλάδα όταν τους έδιωξε ο Νάσερ. Στα φοιτητικά μου χρόνια άρχισα να μελετάω την αποχώρηση των Ελλήνων από την Αίγυπτο και να αμφισβητώ αυτά τα στερεότυπα. Η ενασχόλησή μου με το συγκεκριμένο θέμα προέκυψε από την επαφή μου με Αιγυπτιώτες οι οποίοι ζουν πια στην Ελλάδα και από το ιδιαίτε-ρο επιστημονικό ενδιαφέρον μου για την ιστορία της Μέσης Ανατολής και ειδικότερα της αποικιοκρατίας στην περιοχή. Έτσι, καθώς γνώριζα Έλληνες που είχαν ζήσει στην Αίγυπτο και ασχολήθηκα περισσότερο με το ζήτημα, η στερεοτυπική εικόνα ξεθώριασε. Ήταν, όμως, η πρώτη μου επίσκεψη στην Αίγυπτο το 2008 αυτή που άλλαξε ριζικά την άποψή μου για το ερευνητικό μου αντικείμενο.

Στην Αίγυπτο, συνάντησα μερικούς από τους λίγους Έλληνες που έχουν παραμείνει εκεί. Όλοι συμφωνούσαν ότι κανείς δεν τους έδιωξε από τη χώρα. Ο αείμνηστος Αλέκος βλάχος, επιστάτης του Αβερώφειου Γυ-μνασίου της Αλεξάνδρειας από τη δεκαετία του 1950, αντέδρασε έντονα όταν του έθεσα ορισμένα ερωτήματα που πρόδιδαν τη λανθάνουσα δύνα-μη των παραπάνω στερεοτύπων: «Μα τι νομίζεις; πως εδώ όλοι ήταν βαμβακάδες; Φτωχολογιά ήταν!». Όταν επισκέφθηκα την ισμαηλία, πό-λη στη μέση της διώρυγας του Σουέζ, συνάντησα τον ιωάννη Μισρέκη, πρώην εργάτη της αιγυπτιακής εταιρείας του καναλιού και πρόεδρο της τοπικής κοινότητας. Μου μίλησε, μεταξύ άλλων, για την ιδιόμορφη θέση των Ελλήνων της Διώρυγας ανάμεσα στους Αιγυπτίους και τους βρετα-νούς, ιδιαιτέρως μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Ανακαλούσε την

Α ΚΥ Β ΕΡ ΝΗ Τ Η Π Α Ρ Ο Ι Κ Ι Α

20

έντονη αβεβαιό τητα που επικρατούσε τότε στην παροικία για το μέλλον· ανακαλούσε ακόμη τις ενημερωτικές συναθροίσεις που οργάνωναν στην πόλη του «Αλεξανδρινοί» για να ενθαρρύνουν και να διευκολύνουν παροί-κους να αναχωρήσουν όχι για την Ελλάδα, αλλά για την Αυστραλία.

Στη μελέτη αυτή δεν καταπιάνομαι με όσους Έλληνες παραμένουν στην Αίγυπτο ούτε με τους Αιγυπτιώτες μετά την άφιξή τους στην Ελ-λάδα ή σε άλλους ανά τον κόσμο προορισμούς. Με ενδιαφέρει ιδιαιτέρως η πορεία της παροικίας από τα τέλη της δεκαετίας του 1930 έως και την έξοδο των Ελλήνων στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η πορεία αυτή δεν υπήρξε ούτε γραμμική ούτε είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα την έξοδο από την Αίγυπτο. Στην αρχή της καταργήθηκαν τα αποικιακού τύπου προνόμια των διομολογή σεων που παρείχαν στους ξένους, μεταξύ άλλων, φορολογική και δικαστική ασυλία. κατά τη διάρκεια της περιόδου που εξετάζεται, η παροικία βρέθηκε αντιμέτωπη με τον ταχύ μετασχηματι-σμό της Αιγύπτου σε δημογραφικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό επίπεδο. Η λεγόμενη «παροικια κή ηγεσία», η ηγεσία δη-λαδή της Ελληνικής κοινότητος Αλεξανδρείας (ΕκΑ) και του Ελληνικού Εμπορικού Επιμελητηρίου της πόλης (ΕΕΕΑ) –και, σε μικρότερο βαθμό, των αντίστοιχων οργανισμών στο κάιρο (Ελληνική κοινότητα καΐρου – Εκκ και Ελληνικό Εμπορικό Επιμελητήριο καΐ ρου – ΕΕΕκ)–, συνεργά-στηκε στενά με το ελληνικό κράτος, αναπτύσσοντας ποικίλες στρατηγι-κές όχι μόνο για τη μακροχρόνια παραμονή των Ελλήνων στην Αίγυπτο, αλλά και για την αποχώρησή τους. Στις στρατηγικές αυτές αντέδρασαν κυρίως κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις της αιγυπτιώτικης Αριστεράς, η οποία είχε τις δικές της προτάσεις για τη βιωσιμότητα της παροικίας και έδρασε ως αντιπολίτευση. Οι αντιφάσεις που προέκυψαν από συχνά αλληλοσυγκρουόμενες στρατηγικές της παροικιακής ηγεσίας και του ελληνικού κράτους και η παρατεταμένη αβεβαιότητα μεγάλου μέρους της παροικίας για το μέλλον δίνουν την εντύπωση παροικίας σε σύγ-χυση, χωρίς καθαρό προσανατολισμό· παροικίας ακυβέρνητης σε ρευ-στό περιβάλλον. Εκ του αποτελέσματος προκύπτει ότι οι στρατηγικές παραμονής είτε ήταν ανεπαρκείς ή λανθασμένες είτε δεν υιοθετήθηκαν από το σύνολο της παροικίας. Γεγονός, ωστόσο, αποτελεί πως το 1960, όταν ξεκινούσε η έξοδος, η ελληνική παρουσία, σε σχέση με τα τέλη της δεκαετίας του ’30, είχε μειωθεί περίπου κατά το ένα τρίτο (βλ. πί-νακα 1). Από την αρχή της εξόδου έως τα τέλη της δεκα ετίας του ’60,

21

ει Σ α ΓΩΓ Η

οι περισσότεροι Έλληνες που κατοικούσαν στην Αίγυπτο άφησαν πίσω τους τη χώρα που, σχεδόν ομόφωνα, αποκαλούσαν «δεύτερη πατρίδα».

Στη μελέτη μου, λοιπόν, επιδιώκω να ερμηνεύσω τόσο την παρα-μονή όσο και την αποχώρηση χιλιάδων Αιγυπτιω τών, είτε με τη μορ-φή του επαναπατρισμού είτε με τη μορφή της μετανάστευσης. Η ερ-μηνεία μου βασίζεται σε γραπτές πρωτογενείς πηγές. Οι περισσότερες από αυτές είναι έγγραφα παροικιακών οργανισμών, όπως η ΕκΑ και το ΕΕΕΑ, του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών, καθώς και διεθνών οργανι-σμών, όπως η Διακυβερνητική Επιτροπή Μεταναστεύσεως εξ Ευρώπης (ΔΕΜΕ) –αρχικό σχήμα του σημερινού Διεθνούς Οργανισμού Μετανάστευ-σης– με έδρα τη Γενεύη. Τα τρία διαφορετικά είδη πηγών (παροικιακές, διπλωματικές και διεθνών οργανισμών) προσφέρουν αντίστοιχες οπτι-κές, που, ωστόσο, αλληλοεπικαλύπτονται. Οι περισσότερες πηγές προ-έρχονται είτε από την παροικιακή είτε από την ελλαδική ελίτ και, καθώς

Πίνακας 1

Πληθυσμός της Αιγύπτου, 1907–1960

1907 1917 1927 1937 1947 1960

Αιγύπτιοι* 11.189.978 12.512.106 13.952.264 15.734.170 18.966.767 25.984.101

Ξένοι υπήκοοι

Έλληνες 62.973 56.731 76.264 68.559 57.427 47.673

Ιταλοί 34.926 40.198 52.462 47.706 27.958 14.089

Βρετανοί 20.356 24.354 34.169 31.523 28.246

Γάλλοι 14.591 21.270 24.332 18.821 9.717 25.175

Άλλοι – – 22.373 14.774 16.664

Eθνοτικές μειονότητες ανεξαρτήτως υπηκοότητας

Εβραίοι 38.635 58.581 63.550 62.953 65.639 8.561

Αρμένιοι 7.747 12.854 17.145 16.886 – –

Σύροι, Παλαιστίνιοι και άλλοι Άραβες

33.947 31.725 39.605 38.692 – 56.375

πηγές: Annuaire statistique 1910, κάιρο, Imprimerie nationale, 1910· The Census of Egypt Taken in 1917, τ. 2, κάιρο, Government Press, 1921· Annuaire statistique 1927–1928, κάιρο, Imprimerie na-tionale, 1929· Annuaire statistique 1937–1938, κάιρο, Imprimerie nationale, 1939· Annuaire statis-tique 1947–1948, κάιρο, Imprimerie nationale, 1951·Αλ-καράρ αλ-αμ λιλ σουκάν, ζαντάουλ λάμα [Απογραφή γενικού πληθυσμού Αιγύπτου, Γενικοί πίνακες], κάιρο 1960· Floresca Karanasou, «Egyptianisation: The 1947 company law and the foreign communities in Egypt», αδημ. διδ. διατρ., πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, 1992, σ. 11.

* Οι αριθμοί δεν περιλαμβάνουν τον νομαδικό πληθυσμό.

22

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

παρήχθησαν από αυτές, αντικατοπτρίζουν τις απόψεις τους. Αποφάσισα να βασιστώ αποκλειστικά σε γραπτές πηγές καθώς αποτελούν, ως επί το πλείστον, ανέκδοτο υλικό και θεώρησα ότι ήταν προτεραιότητα να υπάρ-χει μια εργασία για το θέμα βασισμένη σε αυτές. Επέλεξα να αποκλείσω προφορικές μαρτυρίες, καθώς αυτές είναι φορείς και της συλλογικής μνή-μης, η οποία με τη σειρά της καθορίζεται από εθνικά αφηγήματα και κοι-νωνικά στερεότυπα για τον εκτός συνόρων ελληνισμό. Η ανάλυσή τους θα απαιτούσε διαφορετική μεθοδολογία και προσέγγιση, ουσιαστικά μια καινούργια έρευνα, η οποία εξακολουθεί να είναι αναγκαία.

πριν όμως συνεχίσω, θέλω να διευκρινίσω τα εξής. πρώτον, αν και ο όρος «παροικία» αφορά κυρίως εγκατάσταση σε πόλη ξένου τόπου, εδώ κάνω χρήση του για να περιγράψω το σύνολο της ελληνικής παρουσίας στην Αίγυπτο, όπως γίνεται συχνά και στις πηγές. Δεύτερον, ο επαναπα-τρισμός προϋποθέτει επιστροφή στην αφετηρία. Σύμφωνα όμως με την αιγυπτιακή απογραφή του 1947, 21.209 Αιγυπτιώτες Έλληνες (από τους 57.427 – ποσοστό 36,9%) δήλωσαν τόπο γέννησης την Ελλάδα.1 Οι υπό-λοιποι είτε είχαν γεννηθεί στην Αίγυπτο είτε είχαν μεταναστεύσει εκεί από περιοχές της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ή από τρίτες χώ-ρες. Έτσι, για πολλούς από αυτούς η άφιξη στην Ελλάδα αποτέλεσε την πρώτη φυσική επαφή με τη «μητέρα-πατρίδα», την πρώτη συνάντηση με μια φαντασιακή πατρίδα, προϊόν και της έντονα ελληνοκεντρικής εκ-παίδευσης των κοινοτικών σχολείων της Αιγύπτου. Χρησιμοποιώ όμως τον όρο «επαναπατρισμός» καθολικά, καθώς απαντάται ευρύτατα σε δι-πλωματικά και άλλα έγγραφα της εποχής. Τρίτον, δεν χρησιμοποιώ τον όρο «έξοδος» με τη βιβλική σημασία, που προϋποθέτει διώκτη και γη της επαγγελίας. Στην περίπτωση των Αιγυπτιωτών, δεν υπήρξε, όπως προ-κύπτει από την έρευνά μου, τίποτα από τα δύο. Χρησιμοποιώ τον όρο για να περιγράψω το μαζικό κύμα αποχώρησης από την Αίγυπτο στις αρχές της δεκαετίας του ’60.

Όσοι εγκατέλειψαν οριστικά την Αίγυπτο είχαν φτάσει εκεί, οι ίδιοι ή οι πρόγονοί τους, από άλλο τόπο στη διάρκεια του 19ου αιώνα έως και τα μέσα του 20ού. Η ελληνική παροικία υπήρξε κυρίως προϊόν μετακίνησης εμπόρων και μετανάστευσης Ελλήνων υπηκόων και ελληνόφωνων πλη-θυσμών από την Ελλάδα και τη Μικρά Ασία, από τα νησιά του Αιγαίου

1 Population Census of Egypt, 1947, General Tables, κάιρο, Go vern ment Press, 1954, σ. 67.

23

ει Σ α ΓΩΓ Η

και του ιονίου, καθώς και από περιοχές της βαλκανικής Χερσονήσου στη διάρκεια του 19ου αιώνα έως και τα μέσα του 20ού. Αυτούς προσέλκυσε αρχικά η ευνοϊκή για τους ξένους πολιτική του Μοχάμεντ Άλι, του Αλ-βανού ηγέτη της Αιγύπτου από την καβάλα, και των διαδόχων του τον 19ο αιώνα. Στην πορεία, ο αριθμός τους αυξήθηκε λόγω των ευκαιριών πλουτισμού και των θέσεων εργασίας που δημιουργήθηκαν, μεταξύ άλ-λων, από το εμπόριο βάμβακος, τα μεγάλα κατασκευαστικά έργα, όπως η διάνοιξη της διώρυγας του Σουέζ από το 1859 έως το 1869, και από τις εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες οικονομικής ανάπτυξης λόγω των διομολο-γήσεων και αργότερα της βρετανικής αποικιακής παρουσίας.

Οι διομολογήσεις ρύθμιζαν τη θέση των ξένων στην Οθωμανική Αυ-τοκρατορία μέσα από ένα πλέγμα φορολογικών και άλλων προνομίων και παρέμειναν σε ισχύ στην Αίγυπτο έως το 1937, παρά την αυτονομία την οποία η χώρα απολάμβανε επίσημα από την πύλη ήδη από το 1867 και την κατάλυση της αυτοκρατο ρίας το 1922. Με τη βρετανική στρατιωτική επέμβαση του 1882, προστέθηκε στις ήδη προνομιακές για τους ξένους συνθήκες η βρετανική αποικιακή διοίκηση. Αν και η επέμβαση πραγμα-τοποιήθηκε με την πρόφαση της προστασίας των μειονοτήτων λόγω της αιγυπτιακής επανάστασης του Οράμπι, απέβλεπε, επί της ουσίας, στον έλεγχο της διώρυγας του Σουέζ, που αποτελούσε από το 1869 την κύρια θαλάσσια οδό προς τις αυτοκρατορικές κτήσεις της Ανατολικής Αφρικής, την ινδία και την υπόλοιπη Ασία. Με την έναρξη του πρώτου παγκοσμί-ου πολέμου, το Λονδίνο επέβαλε στο κάιρο την επίσημη σφραγίδα του προτεκτοράτου, την οποία διατήρησε έως και την αναγνώριση της κατ’ όνομα ανεξαρτησίας της χώρας το 1922. Την ίδια χρονιά, με τη δήλωση της 28ης Φεβρουαρίου, η βρετανία ανέλαβε να προστατεύει τα συμφέρο-ντα των ξένων μειονοτήτων στην Αίγυπτο.

Η ελληνική παροικία –ή τουλάχιστον μέρος της– επωφελήθηκε αμέσως ή εμμέσως από τις ιδιαιτέρως ευνοϊκές αποικιακού τύπου συν -θήκες, οι οποίες δημιουργήθηκαν από τις διομολογήσεις και τη βρετανι-κή προστασία, χωρίς τα μέλη της να είναι στην πλειονότητά τους υπήκοοι ή να ανήκουν εθνοτικά σε κάποια αποικιακή δύναμη. Στις αρχές του 20ού αιώνα, οι Έλληνες αποτελούσαν ήδη την πολυπληθέστερη ξένη μειονότη-τα στην Αίγυπτο (βλ. πίνακα 1, σ. 21). Συνιστούσαν ένα σύνολο, το οποίο είχε ως συνεκτικά στοιχεία τη γλώσσα, την ιδέα της κοινής πολιτισμικής καταγωγής και, σε μικρότερο βαθμό, τη θρησκεία. Σημαντικές, ωστόσο,

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

24

διαφοροποιήσεις προέκυπταν από τον διαφορετικό τόπο προέλευσης/κα-ταγωγής, την υπηκοότητα, την οικονομική και επαγγελματική θέση, τις πολιτικές πεποιθήσεις και το ότι δεν κατοίκησαν μόνο στο κάιρο και την Αλεξάνδρεια, αλλά ήταν διασκορπισμένοι σε ολόκληρη την αιγυπτιακή επικράτεια. Αν και αντιμετωπίζω την παροικία ως ενιαίο σύνολο, τα όριά της δεν ήταν αυστηρά καθορισμένα, αλλά πορώδη, ρευστά και μεταβαλ-λόμενα. Το αν κάποιος θεωρούνταν μέλος της εξαρτιόταν κατά κύριο λόγο από το αν πληρούσε ορισμένα από τα παραπάνω κριτήρια και, κυρίως, από το ποιος και πώς έθετε τα συγκεκριμένα όρια. Άτομα κάθε κοινωνικής τά-ξης, από μεγιστάνες έως άποροι, αποτέλεσαν μέλη της παροικίας, η οποία προσομοιάζει, ως προς την κοινωνική διαστρωμάτωση, με τις κοινότη-τες των Εβραίων, των Αρμενίων, των Σύρων και των ιταλών οι οποίοι έζησαν τα ίδια χρόνια στην Αίγυπτο. Στον αντίποδα, βρετανοί, Γάλλοι, βέλγοι και άλλοι υπήκοοι δυτικών αποικιακών δυνάμεων, όταν δεν είχαν καταγωγή από κάποια αποικία, όπως π.χ. οι κύπριοι, οι Μαλτέζοι ή οι Αλγερινοί, συνιστούσαν συμπαγείς, σχετικά ολιγάριθμες κοινότητες της ξένης τοπικής οικονομικής ελίτ. Όταν άρχισε η έξοδος των Ελλήνων το 1960, οι περισσότεροι από τους μη Άραβες ξένους κατοίκους είχαν ήδη εγκαταλείψει την Αίγυπτο.

Η παροικία βρέθηκε ακυβέρνητη στις συναρθρώσεις διαφορετικών κόσμων που συνδιαμόρφωναν την ιδιαιτερότητά της. πρώτα έχουμε να κάνουμε με τη συνάντηση ανάμεσα σε δύο διαφορετικούς τύπους απόδη-μων Ελλήνων. Από τη μια, έχουμε τη διασπορά, που προϋποθέτει μετα-νάστευση από κοινό εθνικό κέντρο, την Ελλάδα, όπως συνέ βη με πολλούς Αιγυπτιώτες. Από την άλλη, έχουμε την ευρύτερη έννοια της ομογένειας, η οποία περιλαμβάνει όχι μόνο τη διασπορά, αλλά και εθνικές μειονότη-τες, μέλη της οποίας ή πρόγονοί τους δεν έζησαν ποτέ στην Ελλάδα, αλλά μετανάστευσαν στην Αίγυπτο από τη Μικρά Ασία και άλλες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.2 κατά δεύτερο λόγο, η παροικία βρέθηκε ακυβέρνητη στο χρονικό σημείο μετάβασης της Αιγύπτου από τις αυ-τοκρατορίες –οθωμανική και βρετανική– στο αιγυπτιακό έθνος-κράτος. Η μετάβαση ενεργοποίησε τον αραβικό εθνικισμό και ενεργοποιήθηκε

2 Lina Ventouras, «‘Deterritorialising’ the nation: the Greek State and ‘Ecumenical Helle-nism’», στο Dimitris Tziovas (επιμ.), Greek Diaspora and Migration since 1700. Society, Politics and Culture, Φάρναμ, Ashgate, 2009, σ. 125.

25

ει Σ α ΓΩΓ Η

από αυτόν, όπως αποτυπώθηκε σε πτυχές της πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής και πολιτισμικής ζωής της Αιγύπτου. Επίσης, η παροικία αποτέλεσε ένα νοητό σημείο συνάντησης δύο κρατών, του αιγυπτιακού και του ελληνικού. Οι Έλληνες στην Αίγυπτο αποκαλούνταν «Αιγυπτιώ-τες Έλληνες», όρος που αποδίδει ιδανικά το μετεωρισμό ανάμεσα σε δύο κοντινές γεωγραφικά χώρες και την υβριδική τους ταυτότητα, γνώρισμα κάθε διασποράς. Τέλος, η παροικία βρέθηκε στο σημείο σύγκρουσης του δυτικού ιμπεριαλισμού με την «κομμουνιστική απειλή» στη Μέση Ανα-τολή μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, γεγονός που διαμόρφωσε ψυχροπολεμικούς συσχετισμούς στην περιοχή, οι οποίοι εντάθηκαν μετά τη δημιουργία του κράτους του ισραήλ το 1948. Αυτοί οι συσχετισμοί κα-θόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πολιτική του ελληνικού και του αιγυπτια-κού κράτους και αποτυπώθηκαν βέβαια και στην παροικιακή πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα.

προκειμένου η αφήγηση να μην παρασυρθεί στη νομοτέλεια της εξό-δου, το βιβλίο είναι δομημένο με χρονολογικούς και θεματικούς άξονες. Για το χωρισμό σε ενότητες και κεφάλαια έλαβα υπόψη μου δύο παράγο-ντες. κατ’ αρχάς, ότι στη βάση της ανάλυσής μου βρίσκεται το δυϊκό σχή-μα δρώντα υποκείμενα/δομές. Εξετάζω δηλαδή την αποχώρηση ως προϊόν διάδρασης ανάμεσα στην ατομική αυτενέργεια και σε δομικά χαρακτηρι-στικά και μεταβολές (όπως η κατάργηση των διομολογήσεων, η αγορά ερ-γασίας, η εκπαίδευση, η αιγυπτιακή νομοθεσία κ.ά.), που είχαν βραχυπρό-θεσμες, μεσοπρόθεσμες ή μακροπρόθεσμες συνέπειες στη μετακίνηση των Αιγυπτιωτών. Έπειτα, έλαβα υπόψη μου ότι η ιστορική μελέτη της μετα-νάστευσης προϋποθέτει τη μελέτη κάθε πτυχής της ανθρώπινης δραστηρι-ότητας: πολιτική, διπλωματική, κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική. Οι δύο αυτοί διακριτοί και διαλεκτικά συνδεόμενοι παράγοντες αντικατο-πτρίζονται στις ενότητες και στα επιμέρους κεφάλαια του βιβλίου.

Στην πρώτη ενότητα εκθέτω το πολιτικό ιστορικό πλαίσιο από την αρχή της βασικής δομικής μεταβολής που επέρχεται με την κατάργη-ση των διομολογητικών προνομίων έως τις παραμονές της εξόδου. Επι-κεντρώνω την προσοχή μου σε πολιτικές που στόχευαν στη διασφάλιση της μακροχρόνιας παραμονής των Ελλήνων στην Αίγυπτο. Η ενότητα περιλαμβάνει τα κεφάλαια 1 και 2, στα οποία πραγματεύομαι την ομο-γενειακή και διπλωματική πολιτική του ελληνικού κράτους και τις πολι-τικές στρατηγικές τόσο της παροικιακής ηγεσίας όσο και της αριστερής

26

α κΥ Β ερ νΗ Τ Η Π α ρ ο ι κ ι α

αντιπολίτευσης απέναντι στον πολύμορφο μετασχηματισμό, ο οποίος έλαβε χώρα σε τοπικό και διεθνές επίπεδο. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο εστιάζω στη χρονική περίοδο από την κατάργηση των διο-μολογήσεων το 1937 έως το 1952, μέχρι δηλαδή το οριστικό τέλος των προνομίων μετά το πέρας και της μεταβατικής περιόδου. Στο δεύτερο ασχολούμαι με την περίοδο του νέου καθεστώτος που προέκυψε από το πραξικόπημα των Ελεύθερων Αξιωματικών της 23ης ιουλίου 1952 έως την επίσκεψη του Νάσερ στην Αθήνα τον ιούνιο του 1960.

Στη δεύτερη ενότητα αναλύονται οι επάρκειες και οι ανεπάρκειες της παροικίας σε βασικά δομικά χαρακτηριστικά, όπως η εργασία και η εκ-παίδευση, καθώς και οι προσπά θειες προσαρμογής στο μεταβαλλόμενο αιγυπτιακό πλαίσιο από το 1937 έως το 1960. Η ενότητα περιλαμβάνει το κεφάλαιο 3, στο οποίο εξετάζω τις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές, κυρίως μέσω της ανάλυσης της αγοράς εργασίας, και το κεφάλαιο 4, που αφορά την παροικιακή κοινοτική εκπαίδευση και τα περιθώρια για πο-λιτισμική και επαγγελματική προσαρμογή έως το χρονικό σημείο της εξόδου.

Στην τρίτη ενότητα αναδεικνύω την αυτενέργεια όσων αποχώρησαν οριστικά από την Αίγυπτο, καθώς η αποχώρηση σχετίζεται μεν με τις δομικές μεταβολές που αναπτύσσονται στις δύο πρώτες ενότητες, αλλά πυροδοτείται από τη δράση των υποκειμένων της ιστορίας. Στα κεφά-λαια 5 και 6 εστιάζω στην κινητικότητα, τον επαναπατρισμό και τη με-τανάστευση, με διάφορους τρόπους, έως την έξοδο.

Το 7ο και τελευταίο κεφάλαιο αποτελεί την τέταρτη ενότητα και εί-ναι αφιερωμένο στην έξοδο, η οποία ξεκίνησε τους τελευταίους μήνες του 1960 και κορυφώθηκε το 1962. Σε αυτό το κεφάλαιο-ενότητα συμπυκνώ-νω την άμεση αντίδραση των Αιγυπτιωτών σε μια ακόμη δομική μεταβο-λή, όπως ήταν η σοσιαλιστική νομοθεσία στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Η μελέτη της μαζικής αποχώρη-σης ξεχωριστά και με διαφορετική, αυτόνομη χρονολογική εστίαση από τα έξι προηγούμενα κεφάλαια υποδηλώνει ότι η έξοδος, ως κατάσταση κρίσης, αποτελεί έκφανση και εν μέρει κορύφωση μιας πολύπλοκης δια-δικασίας, η οποία αναπτύχθηκε τις δεκαετίες που προηγήθηκαν. Με άλλα λόγια, αφιερώνω τα πρώτα έξι κεφάλαια στη χρονική περίοδο που προη-γείται της εξόδου για να δηλώσω ότι, όταν άρχισε η έξοδος, η Αίγυπτος για πολλούς Έλληνες είχε ήδη «χαθεί».