Η συλλογή νομισμάτων του Μουσείου Ναυτικής Παράδοσης...

ΔΗΜΟΣ ΛΗΜΝΟΥ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

&ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ

ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2015

KOUTALH 205x285 GR 1_77_Layout 1 2/15/16 15:31 Page 1

2

Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007-2013»Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Ευρωπαϊκή ΈνωσηΕυρωπαϊκό Ταμείο

Περιφερειακής Ανάπτυξης

ΕΝΩΣΗ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ

ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ & ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ

Επιστημονική ΕπιμέλειαΚώστας Δαμιανίδης

ΚείμεναΚώστας Δαμιανίδης, Αρχιτέκτονας, Δρ. Ιστορίας Ναυπηγικής / Όλγα Ματζάρη, Αρχαιολόγος-Ιστορικός,

ερευνήτρια τοπικής ιστορίας της Λήμνου / Γιάννης Μοσχοβάκης, Ασυρματιστής Εμπορικού Ναυτικού, πρόεδροςΚοινότητας Νέας Κούταλης / Θεόδωρος Μπελίτσος, Χημικός, Συγγραφέας-Ερευνητής της ιστορίας και του

πολιτισμού της Λήμνου / Αγγελική Γ. Σίμωσι , Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων/ Γεωργία Σταφύλη, Ιστορικός, Μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο ΠΜΣ «Σύγχρονης Ελληνικής και Ευρωπαϊκής

Ιστορίας», τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστημίου Κρήτης / Γιάννης Στόγιας, Ερευνητής-Νομισματολόγος,Νομισματική Συλλογή ΚΙΚΠΕ, υπ. Δρ. Μεσαιωνικής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου / Γιώργος Τσιμουρής,

Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Επιμέλεια ΚειμένωνΜαρία Δάμου

ΜεταφράσειςStephen Stafford, Νερίνα Κιοσέογλου, Χριστιάνα Μυγδάλη, Γιάννης Στόγιας

ΣχέδιαΚώστας Δαμιανίδης, Γιώργος Τζαβάρας, Ελένη Σγουρίδου, Αστρολάβος Τεχνική Ο.Ε.

ΦωτογραφίσειςΠαντελής Πραβλής, Χρήστος Καζόλης, Κώστας Δαμιανίδης

Ευχαριστούμε για την άδεια δημοσίευσης αρχειακών φωτογραφιών, εγγράφων και χαρτών τους: Δημήτρη Τζ. Ζαχάρωφ, Χριστίνα Μαραγκού, Απόστολο Δελή, Βασιλική Πέννα, Νίτσα Γιαννάκη,

Χρήστο Μπουλώτη, Ευστράτιο Ροσβάνη, Παναγιώτη Κελλάρη, Ειρήνη Νίκα, Βασίλη Κονιόρδο, Ευστράτιο Λιαδέλλη και το Κοινωφελές Ίδρυμα Κοινωνικού και Πολιτιστικού έργου (ΚΙΚΠΕ)

ΔΗΜΟΣ ΛΗΜΝΟΥ

ΥΠΟΕΡΓΟ 4: «Έκδοση δίγλωσσου καταλόγου»

ΠΡΑΞΗ: «Προμήθεια πολιτιστικών υποδομών και ανάπτυξη εφαρμογών για το Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης Λήμνου»

Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Κρήτης και Νήσων Αιγαίου 2007-2013»Με τη συγχρηματοδότηση της Ελλάδας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης

ISBN978-618-82234-1-7

© Copyright Δήμος Λήμνου


3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 05

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ 08Γιάννης Μοσχοβάκης

Η ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ 10Όλγα Ματζάρη, Κώστας Δαμιανίδης

Η ΝΑΥΤΙΛΙΑ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ ΣΤΑ ΝΕΩΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ ΠΡΙΝ ΑΠΟΤΗΝ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΥΤΑΛΙΑΝΩΝ 18Μαρτυρίες για τη ναυτιλία και τη ναυπηγική στη Λήμνο κατά τους νεώτερους χρόνους 18Κώστας Δαμιανίδης

Ιστορίες για το τέλος της πειρατείας στη Λήμνο 28Όλγα Ματζάρη

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΝΗΣΙ ΚΟΥΤΑΛΗ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΩΓΜΟ 34Η ελληνική κοινότητα στο νησί Κούταλη 34Θεόδωρος ΜπελίτσοςΟι αλιευτικές σαντάλες στα νησιά του Μαρμαρά και το ψάρεμα με γρίπο 54Κώστας Δαμιανίδης

Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΚΑΙ Η ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΚΟΥΤΑΛΙΑΝΩΝ 62Θεόδωρος Μπελίτσος

Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΚΟΥΤΑΛΙΑΝΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟΚΑΙ Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ 68Η Λήμνος της «προσφυγιάς»: Η εγκατάσταση και η δύσκολησυνάντηση των Μικρασιατών με τους Λημνίους 68Γιώργος Τσιμουρής

Η δημιουργία της Νέας Κούταλης στη Λήμνο 78Θεόδωρος Μπελίτσος

Η ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ 86Κώστας Δαμιανίδης

ΤΑ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΥΤΙΚΑ ΣΚΑΦΗ ΤΗΣ ΛΗΜΝΟΥ 100Κώστας Δαμιανίδης

Η ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΤΩΝ ΣΦΟΥΓΓΑΡΙΩΝ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ 116Κώστας Δαμιανίδης

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΚΟΥΤΑΛΙΑΝΩΝ ΣΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΟΥ ΝΗΣΙΟΥ 124Γεωργία Σταφύλη

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΣΤΗ ΛΗΜΝΟ 128Γιάννης Μοσχοβάκης, Κώστας Δαμιανίδης

Η ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ 132Αγγελική Γ. Σίμωσι

Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ 140Γιάννης Στόγιας


6

Αεροφωτογραφία της Νέας Κούταλης. Γύρω στο 1960.


7


140

Η μικρή νομισματική συλλογή του Μουσείου Ναυτικής

Παράδοσης και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης αριθμεί 76

νομίσματα· από αυτά ένα μόνον ανάγεται στους ρωμαϊ-

κούς αυτοκρατορικούς χρόνους και ένα χρονολογείται

στον 19ο αι., ενώ όλα τα υπόλοιπα ανήκουν στην περίοδο

1920-1975. Πιο συγκεκριμένα, εκτός από το ρωμαϊκό νό-

μισμα, η εικόνα για τα άλλα νομίσματα καταγράφεται ως

εξής: 21 Ελλάδας, 10 Αυστραλίας, 9 ΗΠΑ, 6 Γαλλίας, 5

Γερμανίας, 4 Ιταλίας, 4 Καναδά, 3 Οθωμανικής Αυτοκρα-

τορίας, 1 Τουρκίας· 3 Κίνας, 2 Ιαπωνίας, 2 Ολλανδίας, 1

Μαλαισίας, 1 Ιράν, 1 Κουβέιτ, 1 Αιγύπτου, 1 Τζαμάικας.

Ως προς το σύνολο αυτό αξίζει να γίνει μια ούτως ή άλ-

λως επιλεκτική αναφορά σε ορισμένα από τα πιο ενδια-

φέροντα δείγματα που απόκεινται στη συλλογή, προκει-

μένου εντρυφώντας στο νομισματικό υλικό να αναδειχ-

θούν ορισμένες ενδιαφέρουσες προεκτάσεις που κατά

περίπτωση προκύπτουν από αυτό. Παράλληλα γίνεται

απόπειρα να ανιχνευθεί η ιστορία του σχηματισμού της

συλλογής και να σταχυολογηθούν στιγμές από τη ζωή

των κατοίκων, ναυτικών ως επί το πλείστον.

Κατά πολύ αρχαιότερος των άλλων κοπών, ξεχωρίζει

σαφώς ένας σηστέρτιος του Αντωνίνου Ευσεβούς (εικ.1)· η φθορά του νομίσματος είναι σημαντική, ωστόσο η

έκδοση θα πρέπει μάλλον να χρονολογηθεί γύρω στα

140-144 μ.Χ.1 βάσει των στοιχείων που διακρίνονται. Το

επόμενο παλαιότερο νόμισμα είναι ένα κέρμα 10 παρά-

δων του σουλτάνου Αβδούλ Αζίζ που χρονολογείται στο

18632 (εικ. 2)· τυχαίο ή όχι, ας σημειωθεί η χρονική εγγύ-

τητα αυτού του φθαρμένου νομίσματος με το επεισόδιο

του ναυαγίου του 1862, που έπληξε καίρια την εμπορική

ναυτιλία της Κούταλης3. Δύο νομίσματα των 40 παρά-

δων του Μεχμέτ ΣΤ´, του τελευταίου σουλτάνου, κοπής

19204 (εικ. 3), απηχούν τη βοή των πλησιαζόντων δραμα-

τικών γεγονότων που ακολούθησαν· ένα ορόσημο απο-

τελεί το νόμισμα των 5 γροσίων του 19225 (εικ. 4), της

χρονιάς που είχε ως επακόλουθο την προσφυγιά6. Κατά

την επόμενη περίοδο ιδιαίτερα αισθητή είναι η παρουσία

της κοπής 5 δραχμών του 19307 (εικ. 5). Σε ένα νόμισμα 5

φράγκων Γαλλικής Δημοκρατίας του 19498 (εικ. 6) πιθα-

νόν αξιοπερίεργο μπορεί να θεωρηθεί ότι το γράμμα B

στο κάτω μέρος της πίσω όψης δηλώνει το Beaumont-

le-Roger, ένα νομισματοκοπείο στη Νορμανδία9.

Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΙΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣΓιάννης Στόγιας

1 Για την πιθανότερη ταύτιση, με τον ναό της Ρώμης ως οπισθότυπο, πρβλ. RIC III αρ. 623· εναλλακτικά, για το ενδεχόμενο να εικο-νίζεται ο ναός του Αυγούστου, πρβλ. RIC III αρ. 755, 787, 973, 978, 998, 1003-1004 (περ. 145-160 μ.Χ.).

2 Krause - Mishler (2004: αρ. 241).3 Για το συμβάν αυτό βλ. σχετικά Σίμωσι - Δαμιανίδης (2008: 110)· Δαμιανίδης (2010: 159, σημ. 15-16). Πιθανώς το εν λόγω νόμισμα

να είχε αποτελέσει οικογενειακό «κειμήλιο» ενός από τους πρόσφυγες της Κούταλης.4 Krause - Mishler (2005: αρ. 828).5 Krause - Mishler (2005: αρ. 831).6 Το νόμισμα φέρει τη χρονολογία 1341 (έτος Εγίρας)· το μουσουλμανικό έτος 1341 άρχισε στις 24 Αυγούστου 1922 (γρηγοριανό ημε-

ρολόγιο). Δύο μέρες αργότερα εξαπολύθηκε η τουρκική επίθεση που ραγδαία οδήγησε στη Μικρασιατική Καταστροφή.7 Krause - Mishler (2005: αρ. 71.1). Η συγκεκριμένη κοπή αντιπροσωπεύεται με τα περισσότερα δείγματα στη συλλογή, 11 τον αριθμό.8 Krause - Mishler (2005: αρ. 888b).9 Αυτό το ελάχιστα γνωστό νομισματοκοπείο λειτούργησε το 1940 και το διάστημα 1943-1958.


141

Καθώς γύρω στο 195210 άρχισε η δημιουργία της αρ-

χαιολογικής συλλογής της Νέας Κούταλης, δύο νομί-

σματα από πιο μακρινές χώρες θα έλθουν να ενταχ-

θούν στα προσκτήματα: ένα κέρμα 5 rial του 1953

από το Ιράν11 (εικ. 7) και ένα κέρμα 10 yen της ίδιας

χρονιάς από την Ιαπωνία12 (εικ. 8). Δεν είναι εύκολο

να προσδιορισθεί ο χρόνος απόκτησης, ωστόσο τα

περισσότερα νομίσματα θα πρέπει να περισυλλέχθη-

καν από το 1963 και εξής, όταν δόθηκε επισήμως

άδεια για την κατάρτιση της συλλογής13· κοπή αυτής

της χρονιάς είναι ένα νόμισμα (50 λιρέτες) της Ιτα-

λίας14 (εικ. 9).Λίγο αργότερα, ενδιαφέρον παρουσιάζει ένα κέρμα 10

cents Καναδά του 196515, καθώς απεικονίζει το Bluenose(εικ. 10), ένα εμβληματικό ιστιοφόρο για τη Νέα Σκωτία16.

Ένα άλλο σκαρί εμφανίζεται πάνω σε ένα νόμισμα 50 fils

του 1972 από το Κουβέιτ17 (εικ. 11): είναι ένα dhow, παρα-

δοσιακό αραβικό ιστιοφόρο, εικονιζόμενο εδώ με δύο

λατίνια18. Είναι εύλογο νομίσματα με τέτοιου είδους θέ-

ματα να τράβηξαν την προσοχή ανθρώπων που είχαν

σύνδεση με τη θάλασσα.

Η παρούσα επισκόπηση μπορεί να κλείσει με ένα φθαρ-

μένο μικρό νόμισμα 5 cents της Τζαμάικας του 196919

(εικ. 12) που θα ήταν δυνατό να περάσει μάλλον απαρα-

τήρητο. Είναι ωστόσο ακριβώς η χρονιά που στην Ελλά-

δα γίνεται μεγάλη επιτυχία ένα τραγούδι που μιλά για

ψαροκάικα που φεύγανε σαν πουλιά και για ταξίδια μα-

κρινά ώς τη Τζαμάικα...20

Βιβλιογραφία - συντομογραφίες

Δαμιανίδης Κ., 2010, «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης και Σπογγα-

λιείας Νέας Κούταλης», Πρακτικά Ζ´ Πανελλήνιου ΣυνεδρίουΝαυτικών Μουσείων (Λιτόχωρο, 19-21 Σεπτεμβρίου 2008), 156-

168 [ανάρτηση online το 2010: nmlitohorou.gr/images/pdf/prakti-

ka2008new.pdf].

Σίμωσι Α. - Δαμιανίδης Κ., 2008, «Μουσείο Ναυτικής Παράδοσης

και Σπογγαλιείας Νέας Κούταλης», Αρχαιολογία & Τέχνες, τχ. 109

(Δεκέμβριος), 107-112.

Krause C. L. - Mishler C., 2004, Standard Catalog of World Coins 1801-1900, C. R. Bruce II et al. (επιμ. 4ης έκδ.), Iola, WI.

Krause C. L. - Mishler C., 2005, 2006 Standard Catalog of WorldCoins 1901-Present, C. R. Bruce II et al. (επιμ. 33ης έκδ.), Iola, WI.

RIC III: Mattingly H. - Sydenham E. A., The Roman Imperial Coinage.Vol. III: Antoninus Pius to Commodus, London 1930.

10 Σίμωσι - Δαμιανίδης (2008: 108)· Δαμιανίδης (2010: 164, σημ. 33).11 Krause - Mishler (2005: αρ. 1159).12 Krause - Mishler (2005: αρ. 73).13 Σίμωσι - Δαμιανίδης (2008: 108).14 Krause - Mishler (2005: αρ. 95).15 Krause - Mishler (2005: αρ. 61).16 Το εν λόγω ταχύπλοο (schooner) κατασκευάστηκε το 1921 και αναδείχθηκε σε σύμβολο της Νέας Σκωτίας και ευρύτερα του Καναδά

στη δεκαετία του 1930. Ένα σκάφος αυτού του τύπου χαράχθηκε στο καναδικό κέρμα των 10 cents από το 1937 κ.ε.· η απεικόνισησυνδέθηκε επί μακρόν με το Bluenose, ενώ η ταύτιση επισήμως έγινε εκ των υστέρων, το 2002.

17 Krause - Mishler (2005: αρ. 13).18 Για την ακρίβεια πρόκειται για μια παραλλαγή του τύπου, που ονομάζεται boom. Ένα τέτοιο σκάφος απεικονίζεται στο έμβλημα

του Κουβέιτ από το 1962, τονίζοντας τη σημασία αυτού του εμπορικού πλεούμενου (αλιεία μαργαριταριών, μεταφορά πόσιμουνερού, κλπ.) στον Περσικό Κόλπο.

19 Krause - Mishler (2005: αρ. 46).20 Πρόκειται για το τραγούδι «Τζαμάικα», σε στίχους του Λευτέρη Παπαδόπουλου και μουσική του Μάνου Λοΐζου.


142

Εικ. 1Ορειχάλκινος σηστέρτιος Αντωνίνου Ευσεβούς

(138-161), Ρώμη, περ. 140-144(;) μ.Χ.

Εικ. 2Χάλκινο νόμισμα 10 παράδων Αβδούλ Αζίζ (1861-1876),

Οθωμανική Αυτοκρατορία, Αίγυπτος (Κάιρο), 1863.

Εικ. 3Χαλκονικέλινο νόμισμα 40 παράδων Μεχμέτ ΣΤ´ (1918-1922),

Οθωμανική Αυτοκρατορία, Κωνσταντινούπολη, 1920.

Εικ. 5Νόμισμα 5 δραχμών από νικέλιο,

Ελληνική Δημοκρατία, 1930.

Εικ. 6Νόμισμα 5 φράγκων από αλουμίνιο,

Γαλλική Δημοκρατία, Beaumont-le-Roger, 1949.

Εικ. 4Νόμισμα 5 γροσίων από αλουμίνιο-χαλκό,

Τουρκία, 1922.


143

Εικ. 7Χαλκονικέλινο νόμισμα 5 rial,

σάχης Mohammad Reza Pahlavi (1941-1979), Ιράν, 1953.

Εικ. 8Χάλκινο νόμισμα 10 yen, Hirohito (1926-1989),

Ιαπωνία, 1953.

Εικ. 9Νόμισμα 50 λιρετών από ανοξείδωτο ατσάλι,

Ιταλία, 1963.

Εικ. 11Χαλκονικέλινο νόμισμα 50 fils,

Sabah III Al-Salim Al-Sabah (1965-1977), Κουβέιτ, 1972.

Εικ. 12Χαλκονικέλινο νόμισμα 5 cents,

Τζαμάικα, 1969.

Εικ. 10Αργυρό νόμισμα 10 cents, Ελισάβετ Β´ (1952- ),

Καναδάς, 1965.


Η συλλογή νομισμάτων του Μουσείου Ναυτικής Παράδοσης...

Documents