Ecofeirniadaeth i’r Celtiaid

Mae’n ddyletswydd arna i, bron, mewn cyfnodolyn theori i

ddatgan nad yw natur yn bodoli./footnote {Seiliwyd yr ysgrif

hon ar ddarlith a draddodwyd yng nghynhadledd ‘Llenyddiaeth

mewn Theori’ Prifysgol Cymru, Llanbedr Pont Steffan, Mawrth

2008. Hoffwn ddiolch i Barry Lewis am ei sylwadau

gwerthfawr, a’i barodrwydd i ddarllen drafftiau cynharach

o’r gwaith.}Oherwydd mae’n rhaid i feirniaid llenyddol

cyfoes ochel rhan y camsyniad cyfeiriadol (referential

fallacy), sef y dyb fod testun - darn o lenyddiaeth – yn

cyfeirio at rywbeth y tu hwnt iddo, a bod y testun hwnnw i’w

bwyso a’i fesur yn ei berthynas â’r byd real yma. Ar ei

mwyaf eithafol, gall y berthynas rhwng y testun a’r byd fod

yn fimetig: dyma’r syniad o lenyddiaeth yn cynnig

adlewyrchiad o’r byd fel ag y mae, neu yn ei gopïo, fel y

gwna’r nofel Realaidd, dyweder. Ond camsyniad, yn ôl

beirniadaeth gyfoes, yw derbyn cyfeiriadolaeth

(referentiality) fel cynsail, a gwneir cam â llenyddiaeth

o’i thrin fel adlewyrchiad. Dylid meddwl am destun fel

creadigaeth yn hytrach na chopi, rhywbeth a adeiladwyd, neu

1

a luniwyd o iaith, sef trefniant o eiriau. Daw geiriau i’r

greadigaeth yn drwch o gynodiadau y maent wedi’u magu mewn

cyd-destunau cynharach, ac yn arbennig mewn darnau eraill o

lenyddiaeth. Gan nad yw’n bosib ysgrifennu gan ddefnyddio

geiriau newydd sbon yn unig, h.y. geiriau a fyddai’n bur o

unrhyw gysylltiadau a chynodiadau, nid oes modd i destun

osgoi cael perthynas â thestunau eraill. Roedd beirniadaeth

ail hanner yr ugeinfed ganrif felly yn pwysleisio

rhyngdestunoldeb, fel yr amlyga sylw dylanwadol Roland

Barthes mai ‘gwe o ddyfyniadau’ (‘un tissu de citations’)

ydyw testun llenyddol;\footnote {Roland Barthes, \emph {Le

Bruissement de la langue: essais critiques IV} (Paris:\

Seuil, 1984), t. 67. Ef yw awdur y traethawd enwog

‘Marwolaeth yr Awdur’ (‘La Mort de l’auteur’), a

atgynhyrchir yn yr un llyfr, 61--7.}yn ystod yr un cyfnod

pwysleisiwyd ‘testunoldeb’ hefyd, fel y gwelir yng ngosodiad

herfeiddiol Derrida nad oes yna ‘ddim byd y tu allan i’r

testun’ (‘il n’y a pas de hors texte’).\footnote {Jacques

Derrida, ‘Ce dangereux supplément’, yn \emph{De la

grammatologie} (Paris: Minuit, 1967).}

2

Os ydyn ni wedi treulio ein gwersi theori yn iawn gallwn

weld mai ymateb – efallai gorymateb – yw’r pwyslais hwn i’r

hen syniad fod llenyddiaeth yn dweud y gwir am y byd, a bod

llenyddiaeth yn rhywbeth y gellir ei hesbonio drwy edrych ar

ei chefndir yn nhermau yr hil, y dosbarth, a’r foment (‘la

race, la classe et le moment’), i ddilyn fformiwla enwog

Hippolyte Taine (1828-93), y beirniad-hanesydd

positifistaidd o Ffrainc.\footnote {Hippolyte Taine, \

emph{Histoire de la littérature anglaise}, cyf. 1 (Paris:

1863). Am ddisgrifiad cryno iawn o syniadau Taine yng nghyd-

destun trafodaeth ar natur a hanes theori lenyddol, gweler

Ann Jefferson a David Robey (goln), \emph{Modern Literary

Theory: A Comparative Introduction}, ail argraffiad

(London:\ Batsford, 1989), t. 9.}Ond mynna ecofeirniadaeth

fod beirniadaeth lenyddol yn ystyried unwaith yn rhagor yr

hyn sydd y tu allan i’r testun. Nid yw serch hynny am droi’r

cloc deallusol yn ôl, ac yn sicr nid yw’n apelio at y

‘synnwyr cyffredin’ sy’n dadlau mai rwtsh yw pob theori; yn

hytrach gellir meddwl am ecofeirniadaeth fel beirniadaeth

3

ôl-theoretig. Trwyddi mae modd ail-agor y drws i’r byd go

iawn, a hynny heb fod yn wrth-theoretig. Ychydig iawn o

ddarllenwyr \emph{Llenyddiaeth Mewn Theori} a fyddai am wadu

mai trwy gyfrwng iaith y byddwn yn amgyffred y byd, a llai

fyth ohonynt a fyddai’n gwadu ein bod yn wynebu argyfwng

amgylcheddol. Dadl ecofeirniadaeth yw ei bod hi nawr yn

amser ymwrthod â’r syniad nad yw natur yn ddim amgen

creadigaeth ieithyddol neu ddisgwrs, oherwydd iddi ddod yn

bryd inni, fel beirniaid llenyddol ac athrawon, ddefnyddio’n

dealltwriaeth o’r ffyrdd y mae testunau yn creu ‘natur’ ac

yn effeithio ar ein triniaeth o fyd natur. Fy mwriad yn yr

erthygl hon yw trafod perthnasedd ecofeirniadaeth i

Astudiaethau Celtaidd, gan gynnig crynodeb o hanes

ecofeirniadaeth, ei tharddiad (neu’n wir ei tharddiadau) a’i

datblygiad, cyn troi at y Celtiaid a byd natur.

Mae gwreiddiau ecofeirniadaeth yn Lloegr Newydd y bedwaredd

ganrif ar bymtheg, ac yn mynd â ni yn ôl at ddechreuadau

llenyddiaeth Americanaidd. Yno yn yr 1840au datblygodd

traddodiad llenyddol a oedd, am y tro cyntaf yn hanes

4

America, yn annibynol ar ffasiynau Ewrop. Roedd gwaith y

‘trosgynolwyr’ yn dathlu mawredd y natur o’u cwmpas. Yn 1836

cyhoeddodd Ralph Waldo Emerson (1803-1882) yn ddienw

draethawd yn dwyn y teitl ‘Nature’, a oedd yn crynhoi

syniadau’r grwp. Gwyntyllid y syniadau yma ymhellach yng

nghyfnodolyn y trosgynolwyr, \emph{The Dial}, o dan

olygyddiaeth Margaret Fuller (1810-1850). A lluniodd Henry

David Thoreau (1817-1862), yr enwocaf ohonynt efallai,

glasur llenyddol am ei brofiad personol o gilio i fyd natur.

Roedd Thoreau wedi adeiladu caban ar lan llyn Walden, ger

Concord, Massachusetts, yn 1845, ac wedi mynd i fyw yno am

ryw ddwy flynedd, gan fwyta’r hyn a dyfai’n wyllt o gwmpas y

caban, pysgod o’r llyn, a’r llysiau a’r ffa a dyfai.

Treuliai ei amser yn astudio athroniaeth a llenyddiaeth, yn

naturiaetha, ac yn llunio cofnod o’r bywyd naturiol o’i

gwmpas, gan ysgrifennu am y profiad yn \emhp{Walden or Life

in the Woods} (1854).

Ystyrir llyfr y gwyddonydd Rachel Carson, \emph{Silent

Spring} (1962), yn ddechreubwynt ein hymwybyddiaeth fodern o

5

ecoleg. Roedd Carson eisoes yn awdur nifer o lyfrau am

ecoleg y môr, ond mae’r enwocaf o’i gweithiau yn fwy

cyffredinol ac yn fwy herfeiddiol; yn \emph{Silent Spring},

llyfr gwyddonol sy’n chwarae â chyweiriau llenyddol, mae’r

gwanwyn yn fud oherwydd i’r adar gael eu difa gan

blaladdwyr. Tyfodd pryder ynghylch effaith ddinistriol bywyd

modern ar yr amgylchedd naturiol yn ystod y 1970au, ac er

i’r ymwybyddiaeth yma dreiddio i waith ysgolheigion yn y

dyniaethau, ar y pryd doedd yna ddim canolbwynt i’r maes

ymchwil. Yn y 1970au dim ond unigolion heb fod o

angenrheidrwydd yn ymwybodol o waith ei gilydd oedd yn

gweithio ar yr amgylchedd o fewn i’r celfyddydau. Ond erbyn

diwedd yr 1980au, roedd y sefyllfa wedi newid, a chrëwyd

swydd ym Mhrifysgol Nevada, Reno yn 1990 â’r teitl

‘Llenyddiaeth a’r Amgylchedd’.

Yn ystod y cyfnod allweddol hwn daeth y tensiwn rhwng

‘natur’ a theori lenyddol i’r wyneb mewn dadl rhwng

hanesyddiaeth newydd ac ‘ecofeirniadaeth’, ym maes

astudiaethau Rhamantaidd Prydeinig, ac yng nghyd-destun

6

Wordsworth yn arbennig. Wrth drafod gwaith y bardd, honnodd

Alan Liu nad oedd natur yn bodoli, heblaw meddai: ‘as it is

constituted by acts of political definition made possible by

particular forms of government’.\footnote{Alan Liu, \

emph{Wordsworth: The Sense of History} (Stanford:\ Stanford

UP, 1989), t. 104.} Daeth ymateb chwyrn o du Jonathan Bate.

Iddo ef roedd ‘natur’ yn derm yr oedd angen ei herio ond nid

ei wrthod, a dadleua:

\begin{quote}It is profoundly unhelpful to say ‘\emph{There is no} nature’ at a time when our most urgent need is to address and redress the consequences of human civilization’sinsatiable desire to consume the products of the earth. Whenthere have been a few more accidents at nuclear power stations, when there are no more rainforests, and when everywilderness has been ravaged for its mineral resources, then let us say ‘\emph{There is no nature}’.\footnote{Jonathan Bate, \emph{Romantic Ecology: Wordsworth and the Environmental Tradition} (London:\ Routledge, 1991), t. 56.}\end{quote}Dyma begynnu’r ddadl felly, a beirniedir Bate am iddo

orsymleiddio safbwynt Liu, ond erbyn hyn roedd y rhod ar

droi o fewn Astudiaethau Rhamantaidd o leiaf, oherwydd roedd

digon o ysgolheigion yn cytuno ei bod hi’n rhy beryglus inni

siarad fel y gwnaeth Liu, ac roeddent am i feirniadaeth

lenyddol ddeffro i’w chyfrifoldeb am ddyfodol y blaned.

7

Mynegwyd y rhwystredigaeth a deimlai’r ysgolheigion

ymrwymedig hyn gan Kate Soper yn ei llyfr \emph{What is

Nature?}, ble yr ebycha nad iaith sydd â thwll yn ei haen

osôn, a bod yr haen osôn go iawn yn dal i gael ei lygru a’i

ddiraddio tra ein bod wrthi’n perffeithio ein dadleuon ôl-

strwythurol ar lefel yr arwyddwr.\footnote{‘In short, it is

not language that has a hole in its ozone layer; and the

“real” thing continues to be polluted and degraded even as

we refine our deconstructive insights at the level of the

signifier’, Kate Soper, \emph{What is Nature?: Culture,

Politics and the Non-human} (Oxford:\ Blackwell, 1995), t.

151.}

Erbyn y 1990au cryfhawyd y cysylltiad rhwng ysgolheigion

‘gwyrdd’ a’i gilydd gyda sefydlu ASLE yn yr Unol Daleithiau

yn 1992. Bwriad yr Association for the Study of Literature

and Environment yw ‘hybu cyfnewid syniadau a gwybodaeth am

lenyddiaeth sy’n ymwneud â’r berthynas rhwng pobl a’r byd

naturiol’.\footnote{Dyfynnir yn Cheryll Glotfelty a Harold

Fromm (goln), \emph{The Ecocriticism Reader: Landmarks in

8

Literary Ecology} (1996), p. xviii.} Flwyddyn yn

ddiweddarach (1993), sefydlwyd y cyfnodolyn \emph{ISLE:

Interdisciplinary Studies in Literature and Environment} gan

Patrick Murphy, i roi llwyfan i ‘astudiaethau beirniadol o

lenyddiaeth a’r celfyddydau sy’n deillio o neu’n delio ag

ystyriaethau amgylcheddol’, ac yna mabwysiadwyd \emph{ISLE}

yn swyddogol fel llais ASLE yn 1996. Hefyd yn 1996

cyhoeddwyd \emph{The Ecocriticism Reader: Landmarks in

Literary Ecology}, o dan olygyddiaeth Cheryll Glotfelty a

Harold Fromm, a dyna boblogeiddio’r term ‘ecocriticism’,

term yr oedd Glotfelty wedi ei awgrymu gyntaf yn 1989 i

ddisgrifio ffordd gyfoes o edrych ar ‘ysgrifennu natur’, ac

a fathwyd, yn ôl pob tebyg, mewn traethawd gan William

Rueckert, ‘Literature and Ecology: An Experiment in

Ecocriticism’ (1978), a atgynhyrchir yn y casgliad hwn.

Gan i’r llyfr, a Glotfelty ei hun, fod mor hynod ddylanwadol

(roedd hi hefyd yn gyd-sylfaenydd ac yn gyd-lywydd ASLE),

nid drwg o beth fydd crynhoi dadleuon ei rhagymadrodd yma,

fel ffordd o gyflwyno’r maes. Yn ei thraethawd rhagarweiniol

9

– ‘Literary studies in an age of envirionmental crisis’ –

mae Glotfelty’n agor trwy gyferbynnu’r pynciau llosg mewn

beirniaidaeth lenyddol ddiwedd yr ugeinfed ganrif – hil,

dosbarth a rhywedd (gender) – a theitlau newyddiadurol o’r

union un cyfnod: strimyn olew, gwastraff gwenwynig, plwm,

asbestos, diflaniad rhywogaethau cyfan ar raddfa nas gwelwyd

o’r blaen, brwydro dros dir, protestio yn erbyn gwastraff

niwclear, y twll yn yr haen osôn, rhybuddion am gynhesu byd-

eang, glaw asid, dirywiad haen uchaf y pridd, dinistrio’r

fforestydd glaw trofannol, boicotio tiwna, Chernobyl, newyn,

sychder, llifogydd, corwyntoedd. Ochr yn ochr â hyn, meddai

hi, gallech ddarllen am ‘hil, dosbarth a rhywedd’ fel pe na

bai’r ddaear yn bod. Roedd astudiaethau llenyddol, yn ôl

Glotfelty, ar ei hôl hi, ac os oedd y broses o ‘wyrddio’

eisoes wedi dechrau mewn hanes, athroniaeth, y gyfraith,

cymdeithaseg, a diwynyddiaeth yn y 70au, yn awr roedd

rheidrwydd ar adrannau llenyddiaeth i ymateb i’r argyfwng yn

yr amgylchedd.

10

Cynigia Glotfelty restr o gwestiynau y gellir eu codi wrth

ddadansoddi testun o safbwynt ecofeirniadol: sut caiff natur

ei phortreadu yn y soned hon? Beth yw rôl y lleoliad ym

mhlot y nofel hon? Ydy’n trosiadau o’r ddaear a’r tirlun yn

effeithio ar y ffordd y byddwn yn eu trin? A ddylid meddwl

am ysgrifennu natur fel \emph{genre}? A fydd dynion yn

ysgrifennu yn wahanol i ferched am natur? Beth fu effaith

llythrennedd ar berthynas y ddynol ryw a’r byd naturiol?

Beth fu’r esblygiad yn ein cysyniad o diroedd gwylltion

(‘wilderness’ – gair problematig i’w gyfieithu). Sut ac i ba

raddau mae’r argyfwng amgylcheddol yn ymdreiddio i

lenyddiaeth gyfoes a diwylliant poblogaidd? Pa agwedd tuag

at natur a amlygir yn adroddiadau’r llywodraeth, neu ym myd

hysbysebu, neu mewn rhaglenni dogfen ar y teledu? Pa

gyfraniad allai gwyddor ‘ecoleg’ ei wneud i astudiaethau

llenyddol? Pa mor agored yw gwyddoniaeth ei hun i

ddadansoddiad llenyddol? Faint o groes-ffrwythloni sy’n

bosib rhwng astudiaethau llenyddol a disgwrs amgylcheddol o

fewn i ddisgyblaethau eraill megis hanes, athroniaeth,

seicoleg, hanes celf, moeseg? (Glotfelty, 1996, xix).

11

 Glotfelty ymhellach drwy ofyn a ydy hi’n foesol inni fel

athrawon llenyddiaeth a diwylliant, a beirniaid llenyddol,

barhau i weithio fel o’r blaen, gan anwybyddu’r argyfwng

(Glotfelty, 1996, xxi). Rhaid ymrwymo, meddai (xxi) am mai’r

union ddiwylliant y byddwn yn ei ddehongli wrth ddarllen ac

astudio llenyddiaeth sy’n gyfrifol am yr argyfwng. Os mai

is-gynnyrch i’r diwylliant hwn yw argyfwng yr amgylchedd

naturiol, yna rhaid wrth ddealltwriaeth drylwyr o’r systemau

moesegol sydd yn sail i’r diwylliant, yn ogystal â

gwybodaeth ecolegol, er mwyn ymateb iddo. Nid dadlau y mae y

gall adrannau llenyddiaeth ein prifysgolion newid y

sefyllfa, ond y gallant, yn wir ei bod yn ddyletswydd

arnynt, astudio sut mae iaith a llenyddiaeth yn cyfleu inni

werthoedd sydd â chanlyniadau ecolegol. Wrth gloi ei

thraethawd defnyddia Glotfelty ddadansoddiad Elaine

Showalter o ddatblygiad beirniadaeth ffeministaidd fel model

o’r datblygiad yr hoffai i ecofeirniadaeth ei ddilyn. Y cam

cyntaf yw astudio sut caiff natur ei phortreadu mewn

llenyddiaeth ganonaidd. Wedyn rhaid ailddarganfod y \

12

emph{genre} o ysgrifennu am natur, a sefydlu is-ganon os

mynner (ac wedi gwneud hynny, gellir astudio’r testunau a

glustnodwyd o unrhyw safbwynt beirniadol). A’r trydydd cam

yw’r un theoretig, lle codir cwestiynau sylfaenol am barau

pegynnol o gysyniadau megis natur/diwylliant.

Erbyn heddiw mae ecofeirniadaeth yn digwydd ledled y byd.

Mae i ASLE ganghennau mewn sawl man, gan gynnwys Prydain, ac

yn ddiweddar sefydlwyd yr ‘European Association for the

Study of Literature, Culture and Environment’. Cyhoeddwyd

casgliad o draethodau ym Mhrydain sy’n cyfateb i un

Glotfelty a Fromm gan Laurence Coupe, \emph{The Green

Studies Reader: From Romanticism to Ecocriticism} (London:\

Routledge, 2000). Mae datblygiad ecofeirniadaeth ym Mhrydain

yn wahanol i’r hyn a fu yn America, oherwydd iddi ddeillio o

waith ar farddoniaeth y Rhamantwyr Saesneg, a bod ganddi, o

ganlyniad, darddiad a rhagflaenwyr gwahanol.\footnote{Gweler

Kevin Hutchings, ‘Ecocriticism in British Romantic Studies’,

\emph{Literature Compass}, 4:1 (2007), 172--202 am arolwg

cyfleus o’r maes.} Roedd Jonathan Bate yn allweddol yn

13

ffurfio ymateb i’r syniad a dyfodd yn sgîl dylanwad

Marcsiaeth ac yna hanesyddiaeth newydd bod natur yn ddyfais

wleidyddol at ddefnydd yr uchelwyr. Gwelwyd y farn hon yn

llyfr dylanwadol Raymond Williams \emph{The Country and the

City} (1973), sy’n trafod sut roedd llenyddiaeth fugeiliol

(‘pastoral’) yn llawn gwleidyddiaeth ac ideoleg. Dyw hi ddim

yn hawdd anghofio i \emph{Arcadia} Sidney gael ei ysgrifennu

mewn parc a gafodd ei greu trwy amgylchynu pentref cyfan a

dadfeddiannu’r tenantiaid, meddai Williams (t. 33). Mae

llenyddiaeth sy’n dewis portreadu harddwch ar draul y

gwirionedd yn anonest, ac yn y modd yma mae llenyddiaeth

fugeiliol yn amlygu peryglon y camsyniad cyfeiriadol yn well

na’r un. Yn ei ddadansoddiad o ystyr ‘cefn gwlad’ (‘the

country’), neu ‘natur’ yn llenyddiaeth Saesneg mae’n

cyflwyno ffigwr yr ‘escalator’ i esbonio’r ffordd y mae

llenyddiaeth am y wlad bob amser yn llawn hiraeth am ryw

‘ffordd wledig o fyw’ sydd ‘newydd’ ddiflannu. Dangosodd

Raymond Williams sut roedd hiraeth am orffennol, neu ddyhead

am ddianc o’r presennol, wedi bod yn rhan annatod o’r syniad

o gefn gwlad (‘country’) ar hyd y traddodiad lleynyddol

14

Saesneg. Felly trwy hoelio sylw ar thema natur, amlygodd

gymhlethdod y gair ‘natur’ – gall olygu rhyw gyflwr a

fodolai yn y gorffenol, neu fan y dihangwn iddo rhag y

presennol, y trefi mawrion, a’r byd modern – a dangosodd fod

yna fwy na ‘mimesis’ yn digwydd. Crybwyllir enw Raymond

Williams yn fynych wrth drafod rhagflaenwyr ecofeirniadaeth

ym Mhrydain,\footnote{Cyfeirir hefyd yn aml at y ddiffiniad

chwe-tudalen o’r gair ‘nature’ yn ei gyfrol \emph{Keywords:

A Vocabulary of Culture and Society} (London:\ Fontana,

1976).} ond mewn gwirionedd sbardun oedd ei waith, gan mai

ymateb yn erbyn y syniadau yn \emph{The Country and the

City} a wnâi Bate ac eraill.

Dyfynna Jonathan Bate gondemniad Raymond Williams o \

emph{Arcadia} Sidney, wrth iddo esbonio sut mae beirniaid

mwy diweddar fel Alan Liu, John Barrell, David Simpson, a

Roger Sales wedi condemnio Wordsworth a’r criw am eu rhan yn

y ‘Great Pastoral Con Trick’ (Bate 1991, 18). Bwriad Bate yw

clirio enw Wordsworth,‘An “ideology” based on a harmonious

relationship with nature goes beyond, in many ways goes

15

deeper than, the political model we have become used to

thinking with’ (Bate 1991, 19--20). Targed arall yr

ecofeirniaid arloesol oedd ôl-strwythuraeth, ac meddai Terry

Gifford: ‘The problem with the deconstructionists of the

“cultural studies” school is that their purely intellectual

awareness of “nature” seems to prevent them from

communicating a direct experience of nature from any

perspective whatever’.\footnote{Terry Gifford, ‘The Social

Construction of Nature’, \emph{ISLE}, 3:2 (1996),

atgynhyrchwyd yn Laurence Coupe, \emph{The Green Studies

Reader: From Romanticism to Ecocriticism} (London:\

Routledge, 2000), 173--76.}Erbyn heddiw mae ecofeirniaid ar

y cyfan yn dadlau dros gyfaddawdu oherwydd nad yw cydnabod

bod natur hefyd yn bodoli fel problem yn y byd go-iawn ddim

yn ein rhwystro rhag ei dadansoddi fel disgwrs ar yr un

pryd. Er ein bod oll yn cytuno mai dim ond trwy iaith y

byddwn yn gallu dehongli’r byd, rhaid ymwrthod â’r syniad

nad yw natur yn ddim amgenach na ‘dyfais’, neu greadigeath.

Cyfaddawdu yw cyngor Greg Garrard yn \emph{Ecocriticism}

(2004): ‘cadw un llygad ar y modd y mae “natur” bob amser

16

wedi cael ei chreu i ryw raddau yn ddiwylliannol, a’r llall

ar y ffaith bod natur yn bodoli, fel gwrthrych a hefyd, boed

hynny o bell, fel tarddiad ein disgwrs’.\footnote{Greg

Garrard, \emph{Ecocriticism} (London:\ Routledge, 2004), t.

10. Gellir olrhain yr agwedd i waith un o arloeswyr y maes,

Lawrence Buell, yn \emph{The Environmental Imagination:

Thoreau, Nature Writing, and the Formation of American

Culture} (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1995).}

Yn hytrach na gweld ecofeirniadaeth fel rhywbeth gwrth-

theoretig, felly, gellir meddwl amdani fel pennod newydd yn

hanes theori.

Gellid mynd ati’n syth i greu darlleniadau ecofeirniadol o

destunal Cymraeg, neu Gymreig, neu o’r gwledydd Celtaidd

eraill, gan fenthyg y fframwaith. Ond mwy buddiol a llawer

mwy diddorol na thrawsblannu o’r fath fyddai gosod seiliau

Celtaidd cadarn i ecofeirniadaeth i’r Celtiaid, oherwydd nid

yr un yw’r cysyniad o ‘natur’ na chynodiadau’r gair ym mhob

diwylliant. Tyfodd ecofeirniadaeth yr Unol Daleithiau ac un

Prydain allan o ddau draddodiad llenyddol a dau dirlun

17

gwahanol. I Americanwyr y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd

y syniad o diroedd gwylltion (‘wilderness’) yn ganolog i’w

dealltwriaeth o natur, tra yng Ngorllewin Ewrop roedd natur

‘wyllt’, ‘bur’, wedi hen ddiflannu fel canlyniad i

ganrifoedd o ymyrraeth ddynol (gan fwyaf fel canlyniad i

amaethu, ond hefyd rhyfela a diwydiant). Roedd y dadleuon

dros greu Yellowstone, parc cenedlaethol cynta’r byd yn

1872, yn perthyn yn arbennig i dirlun a syniadaeth America,

oherwydd y pwyslais ar ‘wilderness’. Yn sicr erbyn ail

hanner yr ugeinfed ganrif, pryd y sefydlwyd parciau

cenedlaethol cyntaf Prydain (Peak District 1951) a Ffrainc

(Vanoise 1969), doedd dim mannau gwirioneddol ‘wyllt’ ar ôl

i’w hamddiffyn. Er nad oedd yna natur bur yn y gwledydd

Celtaidd erbyn hynny chwaith, erys y ffaith fod eu tirlun

a’u tirwedd yn wahanol i America, a hefyd yn wahanol i eiddo

eu cymdogion Seisnig neu Ffrengig. A’r gwahaniaeth yma sy’n

creu’r angen am ecofeirniadaeth wahanol, oherwydd mae hefyd

yn gyfrifol, yn y bôn, am y dyb fod gan y Celt berthynas

arbennig â natur.

18

Yng ngwaith haneswyr yr oesoedd canol mae dechreubwynt y

stori hon, un sy’n cyrraedd ei hanterth yn y bedwaredd

ganrif ar bymtheg pan gaiff y cynodiadau negyddol eu

cyfnewid am rai positif. Mewn arolwg o gyfeiriadau at Lydaw

cyn Chwyldro Ffrengig 1789 mae Ronan Le Coadic yn olrhain y

traddodiad i’r nawfed ganrif gan ddyfynnu Ermold Le Noir, un

sy’n honni bod Llydawyr yn ‘semblables à des bêtes sauvages’

(yn debyg i anifeiliaid gwyllt).\footnote{\emph{L’Identité

bretonne} (Rennes:\ Terre de Brume, 1998), t.118.} Yn y

ddeuddegfed ganrif, meddai Chrétien de Troyes: ‘Gallois sont

tuit par nature, Plus fol que bestes en pasture’ [‘Mae’r

Cymry oll yn fwy twp nag anifiliaid y maes’].\footnote{\

emph{Le Conte du Graal}, gol. W. Roach, ail argraffiad

(Genève, 1959), llinellau 243--44. Dyfynnir yn John

Gillingham, \emph{The English in the Twelfth Century}

(Woodbridge: The Boydell Press, 2000), t. 27. Rwy’n

ddiolchgar i Barry Lewis am dynnu fy sylw at waith

Gillingham ac eraill yn yr adran hon} Meddai awdur anhysbys

y \emph{Gesta Stephani} ddiwedd y 1140au bod Cymru yn ‘land

abounding in deer, fish, milk and herds’, gwlad wedi’i

19

phoblogi gan ‘men of animal type’, a ‘barbara gens’.\

footnote{Dyfynnir yn Gillingham, \emph{The English}, t. 27.}

Mae haneswyr yn gytûn mai syniad a grisialwyd yn ystod y

ddeuddegfed ganrif oedd hwn, ac erbyn ei diwedd roedd

disgrifiadau o’r ardaloedd Celtaidd fel rhai cyntefig o

wledig, di-amaethyddiaeth, di-fasnach, barbaraidd, wedi dod

yn ystrydebol. Wrth gloriannu cyfraniad William of

Malmesbury pwysleisia John Gillingham ei newydd-deb o’i

gymharu a’i ragflaenwyr uniongyrchol. Dywed fel hyn amdano:

‘This language is not in his sources’.\footnote{t. 27.

Gweler t. 26 am ei ddadl yn llawn nad oedd y syniad yma’n

bod cyn y ddeuddegfed ganrif.} Ceir crynodeb cyfleus a

nodweddiadol graff o’r ffactorau sy’n gyfrifol am y newid

hwn gan Rees Davies yn \emph{The First English Empire}.

Esbonia mai dyma pryd y dechreuodd Lloegr ar gyfnod

ehangiadol yn ei hanes, ac felly daeth i ymwneud mwy â’r

bobloedd ar y cyrion, gan ddechrau gyda’r Cymry; dyma hefyd

y cyfnod pryd yr aeth haneswyr megis William of Malmesbury a

Henry of Huntingdon ati i ddiffinio hanfod a hynt yr hyn y

gellid ei alw’n Seisnigrwydd gwleidyddol a chymdeithasol.

20

Gellir meddwl am y gwaith ‘diffinio’ fel ymateb Lloegr

uchelgeisiol i ddarganfod yr ‘arall’, a’r sioc o ddod ar

draws tirlun gwahanol, a ffordd wahanol o fyw. Roedd y

gwahaniaethau daearyddol yn rhai go-iawn; meddai Gillingham:

‘Put very roughly, the Celtic regions in the twelfth century

looked rather like eighth-cetury England’.\

footnote{Gillingham, \emph{The English}, t. 12.} Ond yn bwysicach

efallai roedd syniadau’r oes am gynnydd. Mae golwg Gerallt

Gymro yn eu hamlygu’n dda; yn ôl ei ddealltwriaeth ef roedd

yn rhaid i ddyn ddatblygu o fyw yn y goedwig i’r cae i’r

dref, ac felly iddo ef, doedd y Gwyddelod a’r Cymry yn syml

iawn heb ddatblygu o gwbl o’u harferion cyntefig: ‘they are

a wild people, living like beasts, who have not progressed

at all from the primitive habits of pastoral farming’.\

footnote{\emph:{The History and Topography of Ireland},

dyfynnir yn Gillingham, \emph{The English}, t. 13.} Oherwydd

ymdeimlad y Saeson o’u huwchraddoldeb, ni fu cymhathiad (fel

y bu yn achos y berthynas rhwng Eingl-Normaniaid a Saeson),

ac felly ymledodd y bwlch, meddylid am y Celtiaid fel

‘arall’, a chwiliwyd am ffyrdd o bwysleisio hyn.

21

Felly roedd yna \emph{wir} wahaniaeth yn y modd roedd yr

ardaloedd Celtaidd yn ymddangos. Oherwydd mai gwledigrwydd

oedd y gwahaniaeth mwyaf rhwng y Saeson a’r cymdogion y

daethant ar eu traws ar yr adeg ehangiadol yma yn eu hanes,

dyna a ddaeth yn ffon fesur ddiwylliannol. Roedd y Celtiaid

yma yn llai trefol na’r gormeswr diwyllianol, ac roedd yn

siwtio’r gormeswr i bwysleisio hyn.\footnote{‘the colonized

were less urbanized than the colonisers, and it was in the

interests of the colonizers to stress this’, ‘The Invention

of Celtic Nature Poetry’, t. 104. Noda Sims-Williams roedd

yna rai cynodiadau positif yn y Canol Oesoedd, ond

pwysleisia bod y rhain bob amser yn cyfleu arwahanrwydd.}

Arweiniodd y ffocws ar y gwahaniaeth at or-ddefnydd o’r

syniad, fel y dangosodd gwaith Robert Bartlett ar Gerallt

Gymro.\footnote{Robert Bartlett, \emph{Gerald of Wales: A

Voice of the Middle Ages} (Stroud:\ Tempus, 2006), argr.

cyntaf 1982, t. 134.} Atgyfnerthwyd y syniad gan yr ystrydeb

glasurol am y barbaraidd. Awgryma Gillingham mai William of

Malmesbury fu’n gyfrifol am addasu’r cysyniad clasurol o

22

‘farbariaid’ ar gyfer y Celtiaid, diolch i’w ddysgeidiaeth

glasurol, yn ogystal â dod â golwg ymerodraethol o Geltiaid

i mewn i hanes am y tro cyntaf.\footnote{‘By the twelfth

century this development meant that they had grown

sufficiently far apart for the differences between them to

be visible to contemporaries. The author who first gave

clear expression to this perception of “otherness” and who

did so in terms of the classical contrast between

civilization and barbarism was Williams of Malmesbury’, t.

18. Gweler hefyd tt. 9, 10.} Wrth reswm, ni all fod yn llwyr

gyfrifol; dim ond oherwydd ei fod yn cydfynd â’r \

emph{Zeitgeist} y daeth ei farn yn norm.

Beth bynnag, goroesodd yr ystrydeb, a dengys astudiaeth

Keith Thomas o agwedd y Saeson tuag at fyd natur mor iach

oedd yr agwedd hon yn yr unfed a’r ail ganrif ar bymtheg:

‘[The English] despised the Irish, the Welsh and the Scots

because many of them ate and slept under the same roof as

their cattle’.\footnote{Keith Thomas, \emph{Man and the

Natural World: Changing Attitudes in England 1500-1800}

23

(London:\ Penguin, 1984), argr. cyntaf 1983, t. 94.} Yn y

bedwaredd ganrif ar bymtheg, mae sylwadau Prosper Mérimée, a

anfonywd i Lydaw ar ran llywodraeth Ffrainc i gasglu

manylion am henebion, yn nodweddiadol: ‘On voit dans les

villages les enfants et les cochons se roulant pêle-mêle sur

le fumier…Mais les bêtes ont plus d’esprit que les Bretons’

(‘yn y pentrefi gwelir plant a moch yn blith draphlith ar y

domen... Ond mae’r anifeiliaid yn fwy deallus na’r

Llydawiaid’).\footnote{Prosper Mérimée, llythr at Jaubert de

Passa, 8 Hydref 1835, \emph{Correspondance générale}, gol.

Maurice Parturier, 14 cyf. (Paris:\ Plon, 1934), VI, 463--

64.}Roedd syniadau Mérimée, serch hynny, yn prysur ddyddio,

oherwydd yn sgîl y Chwyldro Ffrengig newidiodd agweddau tuag

at y naturiol yn syfrdanol. Ddiwedd y ddeunawfed ganrif

digwyddodd chwyldro mewn agweddau at natur, ac hefyd at

bopeth a ystyrid yn naturiol. Dechreuodd \emph{philosophes}

ysgrifennu am natur mewn modd newydd; dyma ddisgrifiad Denis

Diderot, un o gyd-olygyddion yr \emph{Encyclopédie}, o

effaith natur ar unigolyn sensitif:

24

\begin{quote}Le lendemain, je me rendis au pied de la colline. L’endroit était solitaire et sauvage. On avait en perspective quelques hameaux répandus dans la plaine; au delà, une chaîne de montagnes inégales et déchirées qui terminaient en partie l’horizon. On était à l’ombre des chênes, et l’on entendait le bruit sourd d’une eau souterraine qui coulait aux environs. […] Dorval s’était abandonné au spectacle de la nature. Il avait la poitrine élevée. Il respirait avec force.\end{quote}

\begin{quote}[Drannoeth, es i droed y bryn. Roedd y lle’n unig ac yn wyllt. Roedd modd gweld ambell bentrefi bach ar ygwastadoedd; a thu hwnt roedd cadwyn o fynyddoedd anwastad agarw yn ffurfio rhan o’r gorwel. Yno yng nghysgod derw, lle clywid swˆn dwˆr tanddaearol yn rhedeg […] roedd Dorval wediymgolli yn ysblander natur. Codai ei frest. Anadlai’n ddwfn.]\footnote{\emph{Œuvres esthétiques}, gol. Paul Vernière (Paris: Garnier Frères, 1968), t. 96.}\end{quote}

Anogodd Rousseau ei ddarllenwyr i ymwrthod â’r trefi mawrion

ac i ffoi i’r wlad yn ei nofel hynod lwyddianus \emph{La

Nouvelle Héloïse} (1761); ‘fuyez les villes’ [‘ffowch o’r

trefi’] meddai yn ei ragymadrodd, ac yng nghorff y nofel

cyferbynnir Paris â chymuned wledig ddelfrydol Clarens yn y

Swisdir. Ond ei ysgrifau ar gerdded mynyddoedd tra’n

llysieua yn y \emph{Rêveries du promeneur solitaire}

[‘Myfyfyrion y cerddwr unig’] (1782) sydd bwysicaf yn hanes

llenyddiaeth Ramantaidd, oherwydd maent yn ffrwyth perthynas

newydd rhwng y ffurf lenyddol, y broses greadigol o

25

ysgrifennu, a’r amgylchedd naturiol. Yn yr enwocaf o’r

ysgrifau, mae’r ‘cerddwr unig’, sydd wedi cilio i ynys Saint

Pierre ar lyn Bienne, yn cymryd cam newydd yn hanes

llenyddiaeth trwy ganmol glannau’r llyn am fod yn ‘sauvages

et romantiques’ ar yr un pryd.\footnote{Jean-Jacques

Rousseau, 5ed ‘Promenade’, \emph{Les Rêveries du promeneur

solitaire}, gol. S. de Sacy (Paris:\ Gallimard, 1972), t.

93. Cyhoeddwyd y ‘promenades’ wedi ei farwolaeth yn 1782.}

Y tu allan i hanes llenyddiaeth cysylltir Rousseau yn bennaf

efallai ag un o gysyniadau mwyaf allweddol Rhamantiaeth, sef

y \emph{bon sauvage}, neu’r dyn cyntefig-wyllt ond

rhinweddol.\footnote{Mewn gwirionedd ni ddefnyddiwyd y par

‘bon sauvage’ gan Rousseau ei hun, ond mae’n deg dweud bod y

cysylltiad rhyngddo ef a’r cysyniad pwysig hwn yn dyddio o’i

gyfnod ei hun. Am drafodaeth lawnach o’r mater, gweler

Heather Williams, ‘Writing to Paris: poets, nobles and

savages in nineteenth-century Brittany’, \emph{French

Studies} 57:4 (2003), 475--90.} Dengys y cysyniad hwn y

cysylltiad rhwng y newid agwedd tuag at natur a’r newid

26

agwedd tuag ag ‘y bobl’ sydd y tu ôl i’r Chwyldro Ffrengig.

O dan ddylanwad Herder, daeth pobl ar draws Ewrop i gredu

fod caneuon gwerin yn cynnig hanes cenedlaethol mwy

gwerthfawr a gwir na’r hen naratif am ddilyniant o bennau

coronog. Yn Ffrainc tyfodd poblogrwydd Llydaw, oherwydd

roedd bri newydd ar y Galiaid, a ystyrid yn gyndeidiau’r

bobl (yn hytrach na’r uchelwyr, a ystyrid yn ddisgynyddion y

\emph{Franks}), a chredid mai’r Llydawiaid oedd Galiaid olaf

Ffrainc.\footnote{Am drafodaeth lawnach, gweler Heather

Williams, ‘Ar drywydd Celtigrwydd: Auguste Brizeux’, \emph{Y

Traethodydd} CLXI (2006), 34--50.} Sefydlwyd yr ‘Académie

celtique’ o dan Napoléon yn 1805 i ymchwilio i draddodiadau

cyndeidiadu Celtaidd y \emph{République} newydd. Yn gefndir

i hyn mae’r ffaith i syniadaeth yr oes ynghylch barddoniaeth

gael ei chwyldroi; meddylid mai teimladau amrwd yng nghri y

dyn cyntefig oedd ei gwir tharddiad, yn hytrach nag awydd

dyn modern i greu copi o’r byd. Sonia Jacques Cambry, un o

gyd-sylfaenwyr yr Académie celtique, ac awdur llyfr taith

dylanwadol am Orllewin Llydaw, am y cysylltiad rhwng y ‘dyn

naturiol’ a barddoniaeth:

27

\begin{quote}La poésie naquit avant la prose; elle estl’expression ardente des émotions de terreur, d’étonnement,d’admiration ou d’amour, que l’homme de la nature éprouveavec un sentiment plus vif que l’homme civilisé.\end{quote}

\begin{quote}[Mae barddoniaeth yn hyn na rhyddiaith, hi sy’ncyfleu yn danbaid y teimladau o ofn, o syndod, o edmygedd, neu o gariad, y mae’r dyn naturiol yn eu teimlo’n ddwysach na’r dyn gwaraidd].\footnote{Jacques Cambry, \emph{Voyage dans le Finistère, nouvelle édition}, gol. M le Chevalier deFréminville (Brest:\ Lefournier, 1836), argr. cyntaf 1798.}\end{quote}

Hawdd deall felly sut y cydiodd casgliad dwyieithog

Llydaweg/Ffrangeg La Villemarqué o faledi’r werin, y \

emph{Barzaz Breiz}, yn nychymyg yr oes. Ystyrid y Llydawiaid

yn lleisiau dilys am eu bod yn Geltiaid, ac yn byw yn agos

at natur. Dyma fyrdwn traethawd enwog Ernest Renan o 1854,

‘La Poésie des races celtiques’. Er mai Llydawr oedd Renan,

rhaid cofio ei fod yn llais canonaidd yn Ffrainc, yn ddigon

tebyg i un Matthew Arnold, a draethodd ar ‘The Study of

Celtic Poetry’ yn Rhydychen. Mawr fu dylanwad Renan as

Arnold, a meddylir amdanynt fel dechreuadau Astudiaethau

Celtiadd. Disgrifiodd Malcolm Chapman waith Arnold, oedd yn

ddyledus i eiddo Renan, fel ‘arguably the most influential

piece ever written in the field of Celtic studies’.\

28

footnote{\emph{The Celts: The Construction of a Myth}

(London: Macmillan, 1992), t. 215.}

Mae thema natur yn flaenllaw yn nhraethawd Renan. Mae’n

honni nad oes un pobl wedi bod mor agos at fodau is na’r

Celtiaid: ‘Aucune race ne conversa aussi intimement que la

race celtique avec les êtres inférieures, et ne leur accorda

une aussi large part de vie morale’, a bod ganddynt

berthynas bur ac uniongyrchol â’r byd naturol yn

gyffredinol: ‘Chez les Kymris, au contraire, le principe de

la \emph{merveille} est dans la nature elle-même, dans ses

forces cachées, dans son inépuisable fécondité’ [‘Yn achos y

Celtiaid, ar y llaw arall, mae’r \emph{rhyfeddod} yn natur

ei hun, yn ei grymoedd cudd, yn ei ffrwythlondeb di-

derfyn’].\footnote{‘La Poésie des races celtiques’, yn \

emph{Essais de morale et de critique} (Paris:\ Calmann-Lévy,

1928), 375--456 (tt. 415, 402).} Â ati i geisio profi hyn

trwy drafod \emph{Culhwch ac Olwen}, gan bwysleisio’r rhan

am yr ‘Anifeiliaidd Hynaf’, a honni iddo’i ddewis ar hap

(‘Je choisis au hasard un de ces récits’).\footnote{Renan,

29

‘La Poésie’, t. 398.} Mewn dadansoddiad o’r traethawd, mae

Patrick Sims-Williams yn bwrw amheuaeth ar rethreg Renan, ac

yn dadlau iddo ddewis gorbwysleisio pwysigrwydd anifeiliaid:

‘this exaggerated account is far from impartial’ meddai.\

footnote{Sims-Williams, ‘The Invention of Celtic nature

poetry’, t. 112. Gwerth nodi i Arnold hefyd honni ei fod yn

cymryd ‘almost at random, a passage from such a tale as \

emph{Kilhwch and Olwen}’, ‘On the Study of Celtic

Literature’, \emph{The Complete Prose Works of Matthew

Arnold: Lectures and Essays in Criticism}, gol. R. H. Super

(Ann Arbor:\ The University of Michigan Press, 1962), t.

319.} Gwnaeth Hersart de La Villemarqué rywbeth go debyg

wrth gam-gyfieithu darn o’r \emph{Cad Goddeu} o’r Gymraeg

i’r Ffrangeg.

\begin{verse}Derw buanawr:\\Racdaw crynei Nef a llawr.\\Glesyn glew drussyawr,\\Y enw ym peullawr.\footnote{Marged Haycock (gol.), \emph{Legendary Poems From the Book of Taliesin} (Aberystwyth, CMCS, 2007), t. 180, ll. 126-29.}\end{verse}

Gan hepgor llinellau cyfan mae La Villemarqué yn creu’r

gosodiad: ‘Derw...enw ym’, yna’n rhoi iddo orgraff Lydewig:

30

‘Derou… henou i’m’, cyn cyfieithu i’r Ffrangeg fel ‘Chêne

est mon nom’, h.y. ‘derw yw fy enw’. Trwy ddewis tri gair

bron ar hap o’r testun, mae’n llwyddo i roi’r argraff fod

Taliesin yn dweud mai derw yw ei enw, er mwyn gorbwysleisio

agosatrwydd y Celtiaid at natur.\footnote{Dyfynnir yn Mary-

Ann Constantine, \emph{The Truth Against the World}

(Cardiff:\ University of Wales Press, 2007). Disgrifia hi

broses La Villemarqué fel hyn: ‘In effect, the three words

have been taken almost at random, and, with scant regard for

grammar (and indeed, in the case of \emph{ym} meaning),

turned into a gnomic statement’, t. 177.}

Mae’r pwyslais yn fwy na phroblem lenyddol, oherwydd roedd

gorbwysleisio agosatrwydd at natur yn rhan o ddisgwrs

drefedigaethol. Yn achos Arnold, ochr yn ochr a’r ‘magical

charm of nature’, a’r ‘fairy-like loveliness of Celtic

nature’ (t. 374) ceir y farn ganlynol: ‘I must say I quite

share the opinion of my brother Saxons as to the practical

inconvenience of perpetuating the speaking of Welsh’ (t.

31

296). Mae Patrick Sims-Williams yn cloi ei drafodaeth

feistrolgar o broblemau’r thema natur a’r label ‘Celtic

nature poetry’ trwy ddyfynu John Ruskin: ‘The intense love

of nature is, in modern times, characteristic of persons not

of the first order of intellect’.\footnote{Ruskin, \

emph{Modern Painters}; dyfynnir yn Sims-Williams, ‘Nature’.}

Yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg roedd eu hagosatrwydd at

natur yn rheswm dros gondemnio’r union Lydawyr yr oedd Renan

yn canu eu clodydd. Yn wrthbwynt i’r disgrifiadau hyfryd a

phositif o natur ac o agosatrwydd y bobl ati a geir yng

ngwaith Chateaubriand a Brizeux, ac a fwydodd i mewn i

ddelweddiaeth Renan, ceir tua 1830 disgrifiadau Balzac o

filwyr anifeilaidd:

\begin{quote}Les mèches plates de leurs longs cheveuxs’unissaient si habituellement aux poils de la peau dechèvre et cachaient si complètement leurs visages baissésvers la terre, qu’on pouvait facilement prendre cette peaupour la leur, et confondre, à la première vue, cesmalheureux avec les animaux dont les dépouilles leurservaient de vêtement.\end{quote}

\begin{quote}[Roedd cudynnau o’u gwallt hir yn asio mornaturiol â blew’r crwyn gafr, ac yn cuddio’u gwynebau, aedrychai tua’r llawr, mor dda, nes y gellid camgymryd ycrwyn gafr am eu crwyn hwythau, a chamgymryd y trueniaid euhunain, ar yr olwg gyntaf, am yr anifeiliaid y defnyddid eu

32

crwyn fel dillad]\footnote{\emph{Les Chouans}, gol. PierreGascar (Paris:\ Gallimard, 1972), t. 22.}\end{quote}

Daw’r agwedd drefedigaethol i’r amlwg pan mae Balzac yn

cymharu un o’r Llydawiaid â brodorion America:

\begin{quote}Il faisait croire à une absence si complète detoute intelligence, que les officiers le comparèrent tour àtour, dans cette situation, à un des animaux qui broutaientles gras pâturages de la vallée, aux sauvages de l’Amériqueou à quelque naturel du cap de Bonne-Espérance.\end{quote}

\begin{quote}[Ymddangosai mor hollol wag o ddealltwriaeth,fel i’r swyddogion ei gymharu â’r anifeiliaid a oedd ynpori’r dyffryndir bras, â dynion cyntefig/gwyllt America, agâ brodor o’r cap de Bonne-Espérance, yn eu tro].\end{quote}

Os na ddefnyddiodd y nofelydd y gair ‘colonial’, doedd ar

Auguste Romieu mo’i ofn. Wrth drafod gwrthryfel y ‘chouans’

mewn erthygl i’r wasg ym Mharis ym 1831, mae Auguste Romieu,

oedd yn sous-préfet yn Quimperlé, Finistère, yn defnyddio’r

gair ‘colonial’:

\begin{quote}La Basse-Bretagne, je ne cesserai de le dire,est une contrée à part, qui n’est plus la France. Exceptez-en les villes, le reste devrait être soumis à une sorte de \emph{régime colonial}. Je n’avance rien d’éxagéré (fymhwyslais i).\end{quote}

\begin{quote}[O fynd i Lydaw Isel, dydw i ddim am dewi,rydych chi’n mynd i wlad ar wahan, ac yn ymadael â Ffrainc.Ag eithrio’r trefi, dylai gweddill Llydaw Isel gael ei gosodo dan \emph{system drefedigaethol} o ryw fath. Dydw i ddimyn gorddweud o gwbl].\footnote{Erthygl ar y ‘Chouans’, yr

33

olaf mewn cyfres o bedwar, gan Auguste Romieu, yn \emph{Revue de Paris}, 30 (1831), 145--54 (153).}\end{quote}

Ac mewn man arall, wrth drafod y ffordd orau o foderneiddio

Llydaw, mae’n awgrymu bod angen trin Llydawyr fel ceffylau

sydd angen eu dofi.\footnote{Mae’n dadlau dros greu ‘pour

l’amélioration morale de la race humaine quelques-unes de

ces primes que nous réservons aux chevaux’, Romieu, \

emph{Revue de Paris}, t. 154.}

Mae’n syndod felly nad oedd y feirniadaeth ôl-drefedigaethol

a ddaeth yn boblogaidd yn yr 1990au yn fodlon rhoi sylw i’r

Celtiaid, ac i olygyddion y llyfr safonol ac awdurdodol \

emph{The Empire Writes Back}, ddweud am wledydd Celtaidd

Prydain:

\begin{quote}While it is possible to argue that thesesocieties were the first victims of English expansion, theirsubsequent complicity in the British imperial enterprisemakes it difficult for colonized peoples outside Britain toaccept their identity as post-colonial.\footnote{\emph{TheEmpire Writes Back: Theory and Practice in Post-colonialLiteratures}, gol. Bill Ashcroft, Gareth Griffiths, a HelenTiffin (London: Routledge, 1989), t. 33.}\end{quote}

34

Dim ond lleiafrif fyddai’n cytuno â’r farn hon erbyn heddiw.

Ers hynny dadleuodd Robert Crawford yn \emph{Devolving

English Literature} fod parhad neu hyd sefyllfa wleidyddol

o’r fath yn creu sefyllfa lenyddol arbennig o ddiddorol, a

bod yr Alban yn cynnig:

\begin{quote}the longest continuing example of a substantialbody of literature produced by a culture pressurized by thethreat of English cultural domination.\footnote{RobertCrawford, \emph{Devolving English Literature} (Oxford:\Clarendon Press, 1992), t. 8.}\end{quote}

Yn hyn o beth roedd y gwledydd Celtaidd yn ychwanegiad

hollbwysig i bortffolio y beirniad ôl-drefedigaethol.

Iwerddon oedd y cyntaf ohonynt i addasu beirniadaeth ôl-

drefedigaethol i’w diwylliant, ac roedd y maes yn enfawr

erbyn diwedd y 1990au. Erbyn hyn mae tipyn o waith o’r fath

ar Gymru, fel Kirsti Bohata’s \emph{Postcolonialism

Revisited},\footnote{(Cardiff:\ University of Wales Press,

2004).} \emph{Postcolonial Wales}, gol. Jane Aaron a Chris

Williams,\footnote{(Cardiff:\ University of Wales Press,

2005).} i’w hychwanegu at waith arloesol Wynn Thomas yn

cymhwyso cysyniadau craidd beirniadaeth ôl-drefedigaethol i

ddwy lenyddiaeth Cymru yn ei \emph{Corresponding Cultures:

35

The Two Literatures of Wales}.\footnote{M Wynn Thomas, \

emph{Corresponding Cultures: The Two Literatures of Wales}

(Cardiff:\ University of Wales Press, 1999).} Does fawr iawn

o waith o’r math hwn wedi ei wneud yn achos Llydaw, er fod

gwaith Pascal Rannou ac eraill o Brifysgol Rennes, yn

eithriad.\footnote{Gweler fy \emph{Postcolonial Brittany:

Literature Between Languages} am fanylion pellach.} Mae’r

thema natur yn rhoi lle cadarnach fyth i’r diwylliannu

Celtaidd o fewn beirniadaeth ôl-drefedigaethol, oherwydd ar

hyn o bryd mae gwaith cyffrous yn digwydd ar y ffin rhwng

ecofeirniadaeth ac ôl-drefedigaethedd.

Mae natur yn chwarae rôl hollol wahanol mewn llenyddiaeth a

hunaniaeth diwylliant a ormeswyd, ac roedd \emph{Gwalarn}

wedi deall hyn ymhell cyn ymddangosiad ecofeirniadaeth.

Bwriad y grwp yma o lenorion Llydaweg o’r 1920au ymlaen oedd

creu llenyddiaeth fodern a fyddai’n edrych y tu hwnt i Lydaw

a Ffrainc o ran themâu. Y cyfrwng, yr iaith, oedd yn gwneud

eu gwaith yn Llydewig, ac nid y cynnwys. Ymwrthododd y

36

llenorion hyn â’r ystrydebau a etifeddwyd o’r bedwaredd

ganrif ar bymtheg – ymlyniad wrth y meirwon, moroedd

tymhestlog, a’r syniad mwyaf niweidiol a nawddoglyd ohonynt

i gyd efallai, o agosatrwydd y werin at fyd natur. Bu ymateb

chwyrn wedyn tuag at ddelweddaeth natur yng ngwaith beirdd

‘chwyldroadol’ neu ‘ddad-wladychol’ y 1970au. Cyhoeddid eu

cerddi protest yn aml yn ddwyieithog, a’u prif ddadl oedd

bod rhaid gosod y gormes a ddioddefodd Llydaw gan

wladwriaeth Ffrainc ochr yn ochr â dioddefaint pobl o

Algeria, neu wledydd eraill a ormeswyd gan Ffrainc. Mae

natur yn thema amlwg iawn yn eu barddoniaeth, ond lle roedd

natur y cyfnod Rhamantaidd yn ffrwythlon a hardd, mae eu

tirlun hwy yn greithiog ac yn bydredig, wrth i’r

ddelweddiaeth gael ei gwyrdroi. Felly tra roedd y werin bobl

yn y cyfnod Rhamantaidd yn ymdoddi i’w tirlun, yma maent

wedi’u halltudio i ffatrioedd mawrion Rennes, Brest neu

Baris.\footnote{Gweler Dewi Morris Jones a Mikael Madeg,

(goln), \emph{Du a Gwyn/Gwenn ha du: Cerddi Cyfoes o Lydaw}

(Talybont:\ Y Lolfa, 1982) am flodeugerdd gyfleus o

gyfieithiadau i’r Gymraeg.} Nid yn erbyn natur ei hun mae

37

Gwalarn na’r beirdd dadwladychol, wrth gwrs, ond yn erbyn y

modd y defnyddiwyd delweddau o natur i fychanu’r Llydawyr.

Mewn gwaith ysgolheigaidd ar lenyddiaethau’r gwledydd

Celtaidd, ar y llaw arall, derbyniodd syniadau Renan ac

Arnold ailymgorfforiad yng ngwaith Kuno Meyer, a

ysgrifennodd am ‘Celtic nature poetry’ yn 1911, er na

chyfeiria Meyer at yr un o’r ddau.\footnote{Yn hytrach mae’n

cydnabod erthygl gan Lewis Jones ar ‘The Celt and the Poetry

of Nature’, \emph{Transactions of the Hon. Society of

Cymmrodorion}, 1892--93, t. 46 ff. Mae Patrick Sims-Williams

yn olrhain yr hanes yn llawn yn ‘The Invention of Celtic

Nature poetry’.} Mewn cyferbyniad â’i gategorïau eraill, sef

‘religious’ a ‘love-songs’, dywed Meyer am ganu natur:

\begin{quote}In Nature poetry the Gaelic muse may vie with that of any other nation. Indeed, these poems occupy a unique position in the literature of the world. To seek out and watch and love Nature, in its tiniest phenomena as in its grandest, was given to no people so fully as to the Celt.\footnote{\emph{Selections from Ancient Irish Poetry} (1911), xii.}\end{quote}

Dechreuodd Kenneth Jackson chwalu’r mythau yn \emph{Studies

in Early Celtic Nature Poetry} (1935), a daeth â pherspectif

38

i’r cwestiwn o ‘Geltigrwydd’ canu natur. Mae ei brif ddadl

gydag E. Sieper, a honnodd: ‘nirgends, ausser der Dichtung

der Kelten finden wie eine Dichtkunst die sich mit der Natur

nur um ihrer selbst willen beschäftigt’ [‘Chawn ni ddim hyd

i fardoniaeth sy’n delio â natur er ei mwyn hi’i hun yn

unrhywle heblaw ym marddoniaeth y Celtiaid’.\footnote{E.

Sieper, \emph{Die Altenglische Elegie}, t. 65, dyfynnir yn

Kenneth Jackson, \emph{Studies in Early Celtic Nature

Poetry} (Cambridge:\ Cambridge University Press), t. 79.}

Mae’n pwyntio allan fod canu gwirebol am natur yn fwy

cyffredin mewn Eingl-Sacsoneg nag yn Gymraeg, ond mae hefyd

yn ceisio rhoi tolc yn yr hen ystrydeb gan ddatgan: ‘Our

early Celtic nature poetry is the work of literary artists,

not the crude chant of primitive man’ (t. 82). Yn ôl

Jackson, ‘[the label] has tended to obscure the fact that

the poems are actually very diverse in character’, a hefyd

‘much is obviously not what we should call real nature

poetry at all’ (vii). Mae Malcolm Chapman yn defnyddio

gwaith Jackson fel sail i’w drafodaeth o thema ‘natur’ yn ei

waith dad-adeiladol yn \emph{The Celts}:

39

\begin{quote}These genres of poetry are commonly interpretedas a channel through which nature, with its abundant chaos, flows into the Celtic imagintion and into Celtic society. Itis clear, however, that they are no such thing. The are, indeed, evidence of the contrary – of a sustained attempt toforce order upon the natural world.\footnote{Malcolm Champan, \emph{The Celts: The Construction of a Myth} (London:\ Macmillan, 1992), t. 228. Ond gweler hefyd ar waith Chapman Ellis Evans, \emph{Studia Celtica}, 28 (1994),184 f., hefyd Ellis Evans, \emph{Zeitschrift fur Celtische Philologie}, 49--50 (1997).}\end{quote}

Y gwaith mwyaf perthnasol ar gyfer ecofeirniadaeth i’r

Celtiaid, oherwydd ei fod i bob pwrpas yn ddarn o

ecofeirniadaeth ond heb ddefnyddio’r termau, yw erthygl o

eiddo Patrick Sims-Williams: ‘The Invention of Celtic Nature

Poetry’. Ei fwriad yw olrhain y term ‘Celtic nature poetry’

er mwyn ei gwestiynu. Ai label fodern yw’r categori yma? Os

felly pam? Beth yw ei darddiad? Oherwydd pwysigrwydd natur

yn nechreuadau’r ddisbyblaeth, mae’r gwaith yma ar ‘Celtic

nature poetry’ yn fodd o ‘ddad-strwythuro’ Astudiaethau

Celtaidd, fel y dywed Sims-Williams yn agored yn y

rhagarweiniad i’w erthygl. ‘Poisoned chalice’ yw delweddau o

natur yn ôl Sims-Williams (t. 124), ac mae’r mythau a dyfodd

40

yn y cyfnod ôl-Ramantaidd mor wael bob tamaid â’r rhai o’r

ddeuddegfed ganrif.

Yn fwy diweddar ceir hefyd erthygl ecofeirniadol yn \

emph{Theori Mewn Llenyddiaeth}, gan Dylan Foster-Evans, sy’n

cynnwys crynodeb o’r maes ynghyd â gwaith arloesol ar

Ddafydd ap Gwilym. Ceir cefndir defnyddiol i’r thema yn ‘Y

Byd Naturiol yn Nhridegau’r Bedwaredd Ganrif ar Bymtheg:

Cymru ac Ewrop’, gan Glyn Tegai Hughes,\footnote{\

emph{Efrydiau Athronyddol}, 56 (1993), 30--47.} a hefyd

waith pwysig ar farddoniaeth y canoloesoedd gan Barry

Lewis.\footnote{Barry, J. Lewis, ‘Llafurfaith a waith a

weinyddaf’: Dulliau'r Gogynfeirdd o Agor Cerdd’, \emph{Llên

Cymru}, 28 (2005), 1--25 (tt. 17--23 yn trafod agoriadau

tymhorol); ‘Golwg y Beirdd Canoloesol ar Harddwch Natur’, \

emph{Dwned}, 11 (2005), 35--63; ‘Genre a Dieithrwch yn y

Cynfeirdd: Achos “Claf Abercuawg” ’, \emph{Llenyddiaeth mewn

Theori}, 2 (2007), 1-33; \emph{‘Gwaith Natur a Edmygaf’:

Afonydd, Llynnoedd a Ffynhonnau yn Llenyddiaeth Cymru yn yr

Oesoedd Canol}, Darlith Goffa Syr Thomas Parry-Williams 2007

41

(Aberystwyth, 2008); ‘Bardd Natur yn Darllen Bardd y Ddinas?

Dafydd ap Gwilym, “Y Don ar Afon Dyfi” ac Ofydd, \

emph{Amores} iii.6’, \emph{Llên Cymru} 31 (2008).} Daw’r

llyfr cyntaf yn y maes i ganolbwyntio ar Gymru o’r wasg cyn

diwedd 2008, gan Matthew Jarvis, \emph{Welsh Environments in

Contemporary Poetry},\footnote{(Cardiff:\ University of Wales

Press, 2008).} sy’n darllen llenyddiaeth Saesneg Cymru yn yr

ungeinfed ganrif yng ngolau ecofeirniadaeth.

Felly mae yma eisoes seiliau deallusol i ecofeirniadaeth

gynhenid i’r Celtiaid. Er mwyn symud gam ymhellach bydd

rhaid gweithio ar ffurfio canon, neu wrth-ganon. Gwnaeth

ysgolheigion ‘Celtic Nature poetry’ hyn eisoes i ryw raddau,

ond mae lle i gwestiynu eu canon hwy, ac mae angen dod â’r

cwbl i’r presennol. Byddai blodeugerdd o destunau sy’n

enghreifftiau allweddol o berthynas Cymry ( a rhywbeth

cyfatebol ar y Celtiaid eraill) a’u natur, ar hyd yr oesoedd

yn gaffaeliad: rhai testunau’n dangos ymrwymiad i achos yr

amgylchedd, ac eraill, yn syml iawn, yn dangos mwynhad o fyd

natur. Rwy’n arfer y gair ‘testun’ oherwydd mor bwysig yw hi

42

i gynnwys llyfrau taith, dyddiaduron, llythyron, ac nid

‘llenyddiaeth’ yn unig. Wedi astudio’r canon, a’i gwestiynu

ar hyd y ffordd, gellir cymhwyso ecofeirniadaeth at bob math

o destun, hyd yn oed rhai lle nad ydyw natur yn ymddangos yn

thema amlwg o gwbl. Oherwydd gall unrhyw destun amlygu

rhywbeth o agweddau’r cyfnod tuag at natur. Yn yr ystyr yma

mae ecofeirniadaeth yn ‘ffordd o ddarllen’ sydd cystal ag

unrhyw un arall. Os ydyw’n lleihaol, nid yw’n fwy felly nag

unrhyw safbwynt arall.

Mae’n ffordd o ddarllen sy’n derbyn bod llenyddiaeth yn

adlewyrchu ond hefyd yn ffurfio ein hagwedd tuag at y natur

sydd o’n cwmpas. Mae’n mynnu ein hatgoffa nad yw

llenyddiaeth yn rhywbeth sy’n sglefrio uwchben y byd go-iawn

mewn gwagle estheteg, ond yn hytrach mae’n chwarae rhan mewn

system fydol gymhleth. Fel y dadleuodd Glotfelty, mae theori

lenyddol, ar y cyfan, yn archwilio’r berthynas rhwng

llenorion, testunau a’r byd, ac fel arfer ystyr ‘y byd’ yw

‘cymdeithas’, neu’r sffêr gymdeithasol. Mae ecofeirniadaeth

yn ehangu’r cysyniad yma i gynnwys yr ecosffer i gyd. Mae hi

43

wedi gwneud cymwynas â ni oherwydd trwy fod yn ‘wrth-theori’

mae wedi codi’r cwestiwn: beth yw theori?

Mae llawer o ecofeirniaid, ac ASLE fel mudiad, yn pwysleisio

pwysigrwydd trosglwyddo gwybodaeth (knowledge transfer). Mae

dysgu ecofeirniadaeth yn ffordd o feithrin cysylltiadau

rhwng myfyrwyr a’r gymuned. Mae prosiect ymchwil ar y gweill

ym Mhrifysgol Bath Spa i weld faint o effaith y mae dilyn

cwrs gradd yn ei gael ar ymwybyddiaeth myfyrwyr o

broblemau’r amgylchedd. Mae dysgu ecofeirniadaeth hefyd yn

caniatáu i’r dyniaethau wneud cyfraniad i ecoleg. Mae’r

cysyniad ‘natur’ yn rhywbeth a bennir yn ddiwylliannol, gan

ddiwylliant arbennig, ac felly bydd gan arbenigwyr ar

ddiwylliant gyfraniad i’w wneud. Byddai rhai’n dadlau fod

hyn yn rhy wleidyddol. Ond onid yw pob dehongliad yn

wleidyddol? Mae modiwl llenyddol sy’n honni cynrychioli

cyfnod arbennig sy’n cynnwys testunnau gan ferched yn unig

yn wleidyddol; yr yr un modd, byddai modiwl heb leisiau

merched yr un mor wleidyddol. Beth bynnag, byddai eraill yn

44

dadlau fod yr argyfwng sy’n wynebu’r amgylchfyd yn rhy

bwysig, fel nad oes ots am y ‘pregethu’.

Mae ecofeirniadaeth yn arbennig o berthnasol i’r Celtiaid,

oherwydd mae’n ffordd newydd o astudio’r modd y dylanwadwyd

ar y Celtiaid gan eu gormeswyr. Fel fframwaith dylai fod yn

llai problematig nag ôl-drefedigaethedd. Mae gan

Astudiaethau Celtaidd hefyd gyfraniad i’w wneud i

ecofeirniadaeth. Fel y crybwyllais, mae natur yn chwarae rôl

hollol wahanol mewn llenyddiaeth a hunaniaeth diwylliant a

ormeswyd; a hyd yn hyn mae ôl-drefedigaethedd wedi bod ar

goll o ecofeirniadaeth, oherwydd ei bod yn ffenomenon Eingl-

Americanaidd. Felly gall astudiaethau ecofeirniadol o

lenyddiaethau’r Celtiaid wneud cyfraniad amserol iawn i’r

maes, gan amlygu’r rhai bylchau, yn ogystal â chyfoethogi’n

dealltwriaeth o lenyddiaeth, a’n hatgoffa na ddylid cymryd

‘natur’ yn ganiataol.

45