1

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

“Biologiyada elmi nailiyyətlər və çağırışlar”

mövzusunda X Beynəlxalq

ELMİ KONFRANSIN

MATERİALLARI

6-7 may 2021-ci il

Bakı-2021

2

MINISTRY OF EDUCATION OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

BAKU STATE UNIVERSITY

10th international conference on Scientific Advances

and Challenges in Biology

SCIENTIFIC CONFERENCE

PROCEEDINGSMay 6-7, 2021

Baku-2021

3

TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ

Sədr: Ralfrid Həsənov BDU-nunBiologiyafakültəsinin BiomühəndislikETL-inmüdiri

Sədr müavini:Səbinə Ömərova BDU-nunBiologiyafakültəsinin tədrisişləriüzrədekanmüavini

Üzvlər:Afət Məmmədova BDU-nunElmifəaliyyətinintəşkilivə İ�nnovasiyalarMərkəzininMagistraturavə doktoranturaşöbəsininmüdiri;Biologiya fakültəsininBotanikavəbitkifiziologiyası kafedrasınınprofessoruMirmusa Cəfərov BDU-nunBiologiyafakültəsininMolekulyar biologiyavəbiotexnologiyalarkafedrasının professoruSaib Güləhmədov BDU-nunBiologiyafakültəsininMolekulyar biologiyavəbiotexnologiyalarkafedrasının professoruÇingiz Məmmədov BDU-nunBiologiyafakültəsininZoologiya vəfiziologiyakafedrasınındosentiNəzakət Məmmədova BDU-nunBiologiyafakültəsininZoologiya vəfiziologiyakafedrasınınmüəllimi

4

PROQRAM KOMİTƏSİ

Sədr :Elşad Qurbanov BDU-nunBiologiyafakültəsininBotanika vəbitkifiziologiyasıkafedrasınınmüdiri vəzifəsiniicraedən

Üzvlər:Yelena Skripnikova RusiyaFederasiyasınınQ.R.Derjavinadına TambovDövlətUniversitetinin Təbiətşünaslıqİ�nstitutunundirektoru

Aleksey Yemelyanov RusiyaFederasiyasınınQ.R.Derjavinadına TambovDövlətUniversitetininİ�nnovativ fəaliyyətüzrəprorektoru

Sudaba Davaran İ�ranİ�slamRespublikasınınTəbrizTibb UniversitetininTibbinanotexnologiyalar kafedrasınınmüdiri

Kamilə Əliyeva BDU-nunBiologiyafakültəsininGenetika kafedrasınınmüdiri

Rövşən Xəlilov BDU-nunBiologiyafakültəsininBiofizikavə biokimyakafedrasınınmüdirivəzifəsini icraedən

Ziyəddin Məmmədov BDU-nunBiologiyafakültəsininMolekulyar biologiyavəbiotexnologiyalarkafedrasının müdirivəzifəsiniicraedən

Validə Mədətova BDU-nunBiologiyafakültəsininZoologiya vəfiziologiyakafedrasınınmüdirivəzifəsini icraedən

Xudaverdi Qənbərov BDU-nunBiologiyafakültəsinin MikrobiologiyavəvirusologiyaETL-in müdiri

Ruzena Ştemberkova ÇexRespublikasınınCənubiBohemiya UniversitetininTexnologiyalarıntransferi şöbəsininmüdiri

5

Zeynep Ceylan TürkiyəRespublikasınınAtatürk UniversitetininMühəndislikfakültəsinin Ətrafmühitmühəndisliyibölümünün professoru

Gennadiy Xomutov RusiyaFederasiyasınınM.V.Lomonosov adınaMoskvaDövlətUniversitetininFizika fakültəsininBiofizikakafedrasının professoru

Ellada Axundova BDU-nunBiologiyafakültəsininGenetika kafedrasınınprofessoru

Məcnun Babayev BDU-nunBiologiyafakültəsininGenetika kafedrasınınprofessoru

Fərayət Əhmədova BDU-nunBiologiyafakültəsininMolekulyar biologiyavəbiotexnologiyalarkafedrasının professoru

Hökümə Quliyeva BDU-nunBiologiyafakültəsininZoologiya vəfiziologiyakafedrasınınprofessoru

Nağı Musayev BDU-nunBiologiyafakültəsininBiofizikavə biokimyakafedrasınınprofessoru

Vilayət Abdıyev BDU-nunBiologiyafakültəsininBotanika vəbitkifiziologiyasıkafedrasının professoruCanbaxış Nəcəfov BDU-nunBiologiyafakültəsininZoologiya vəfiziologiyakafedrasınınprofessoru

Renad Jdanov RusiyaFederasiyasınınMoskvaPedaqoji DövlətUniversitetininPerspektiv Tədqiqatlarİ�nstitutununprofessoruƏziz Eftexari İ�ranİ�slamRespublikasınınMarağa UniversitetininTibbelmlərifakültəsinin Farmakologiyavətoksikologiya kafedrasınındosentiTaras Kavetski PolşaRespublikasınınİİİ�ohanadınaLüblin KatolikUniversitetininSəthimühəndislik kafedrasınındosenti

6

ORGANIZING COMMITTEE

Chairman:Ralfrid Hasanov BakuStateUniversity,Azerbaijan

Vice-chairman:Sabina Omarova BakuStateUniversity,Azerbaijan

Members:Afat Mammadova BakuStateUniversity,AzerbaijanMirmusa Jafarov BakuStateUniversity,AzerbaijanSaib Gulahmadov BakuStateUniversity,AzerbaijanChingiz Mammadov BakuStateUniversity,AzerbaijanNazakat Mammadova BakuStateUniversity,Azerbaijan

7

PROGRAMME COMMITTEE

Chairman:Elshad Gurbanov BakuStateUniversity,Azerbaijan

Members:Yelena Skripnikova TambovStateUniversity,RussiaAleksey Yemelyanov TambovStateUniversity,RussiaSoodabeh Davaran TabrizUniversityofMedical Sciences,İranKamila Aliyeva BakuStateUniversity,AzerbaijanRovshan Khalilov BakuStateUniversity,AzerbaijanZiyaddin Mammadov BakuStateUniversity,AzerbaijanValida Madatova BakuStateUniversity,AzerbaijanKhudaverdi Ganbarov BakuStateUniversity,AzerbaijanRuzena Shtemberkova SouthBohemiaUniversity,Czech RepublicZeynep Jeylan AtaturkUniversity,TurkeyGennadiy Khomutov LomonosovMoscowStateUniversity, RussiaEllada Akhundova BakuStateUniversity,AzerbaijanMajnun Babayev BakuStateUniversity,AzerbaijanFarayat Ahmadova BakuStateUniversity,AzerbaijanHokuma Guliyeva BakuStateUniversity,AzerbaijanNaghi Musayev BakuStateUniversity,AzerbaijanJanbakhish Najafov BakuStateUniversity,AzerbaijanRenad Jdanov MoscowPedagogicalStateUniversity, RussiaAziz Eftekhari UniversityofMaragha,İranTaras Kavetskyy TheJohnPaulİİCatholicUniversity ofLublin,Poland

8

I. BİOFİZİKA. BİOKİMYA. BİONANOTEXNOLOGİYA

BIOPHYSICS. BIOCHEMISTRY. BIONANOTECHNOLOGY

Məmmədova N.Z.

Bakı Dövlət Universiteti, AzərbaycanQasımov O.K.

AMEA Biofizika institutu, Azərbaycan

FİBROİN ZÜLALININ MONOTƏBƏQƏLƏRİNİN MAYE-QAZ SƏRHƏDİNDƏ BAŞ VERƏN

KONFORMASİYA DƏYİŞİKLİKLƏRİ

Elminkişafetdikcəgeniştətbiqlərəmalikolanbiopolimerlərdənbiridəipəkdir.Bombyx moribaramalarındaalınanipəyinmərkəzin-dəfibroin,onunətrafındaisəyapışqanabənzərserisinyerləşir.Bara-malarınmərkəzindəyerləşənfibroinözbiolojiuyğunluğuvəbioak-tivliyisayəsindəipəyəgeniştətbiqsahəsiverir.B.moriipəklifləriningərilməgücü740Mpa–dır.Buxüsusiyyətnəticəsindəipəkfibroininhüceyrələrinvətoxumalarıntədqiqindəkitətbiqlərigetdikcədahadaartır.İ�pəkfibroinhidrogellərin,müxtəlifşəffaftəbəqələrin,liflisün-gərlərin, boruların, nazik təbəqələrin, mikrotəbəqələrin hazırlan-masındaistifadəolunur[1,2].KSV-NimaLangmuircihazınınköməyiiləsəthtəzyiqinənəzərətetməkləfibroinzülalınınmonotəbəqələrialınmışvəmolekullararasıməsafədənasılıkonformasiyadəyişiklik-ləritədqiqedilmişdir[3].2dövrlübaryerhərəkətieksperimentin-dənalınannəticəyəəsasənbaryerlərinsıxılmahalındanəvvəlkivəsıxılıbmaksimalsəthtəzyiqinəçatdıqdansonragenişlənərəkəvvəkihala çatanzamananındakı səth təzyiqiüst-üstədüşməsinideməkolar.Bundanəlavəolaraqalınannəticəyəəsasəneynibirqrafikdəhəmqaz,həmmaye,həmdəbərkfazayauyğunhissəgörülmüşdür(Şəkil1.b).

9

a) b)

Şəkil 1.a)BSAzülalının;b)fibroinzülalınınmolekullarqazfaza-sındanmonolayfazasınakeçidi

Şəkildən göründüyü kimi,molekullar qaz fazasındanmonolayfazasınakeçidzamanıikiregionda(4000-2200A� 2və2200-1000A� 2)konformasiya dəyişməsi müşahidə olunmuşdur. Müqayisə üçün bueksperimentqlobulyarzülalolanalbuminlədəaparılmışdır(Şəkil1.a).

Struktur dəyişiklikləri fibroin zülalının monotəbəqəsinikvartzüzərinəkeçirməklədairəvidixroizmvasitəsiilətədqiqedil-mişvəgöstərilmişdirki,maye-qazsərhədindəzülalınaqreqasiyasıbaşverir.Məlumdurki,orqanizmdəbirçoxhallardasərbəst ikiva-lentlimetallar(FeCu2+,CuCu2+vəs.)amiloidtipliaqreqatlarınyaran-masınıstimulaşdırır.Buməqsədləsəth təzyiqini izləməklə, fibroinzülalımonotəbəqəsininəmələgəlməsizamanıCu2+ionlarınınzülalaqreqasiyasınatəsiritədqiqedilmişdir(Şəkil2).

Şəkil 2. SFvəSF:Cu2+(1:1)tərkiblimonolaylarınkompres-sion(sıxılma)eksperimentivasitəsiiləalınması

10

Zamandanasılıeksperimentlərgöstərirki,Cu2+ionlarıfibro-in/Cu2+(1:1)halındafibroininaqreqasiyasürətiniartırır,onagörədəsəthtəzyiqininartımıtəqribən17dəqiqətezbaşlayır.

Ədəbiyyat1. Suzuki S., Rayner C.L., Chirila T.V. Silk fibroin/sericin native

blendsaspotentialbiomaterialtemplates.Advances inTissueEngineeringandRegenerativeMedicine.2019,v.5,№1,p.11-19.DOİ:10.15406/atroa.2019.05.00093.

2. KohaL.-D.,ChengbY.,TengaCh.-P.,KhinaY.-W.,LohaX.-J.,TeeaS.-Y.,LowaM.,YeaE.,YuaH.-D.,ZhangbY.-W.,HanaM.-Y.Structu-res,mechanicalpropertiesandapplicationsofsilkfibroinma-terials.ProgressinPolymerScience.2015,İssue46,p.86–110.

3. AsakuraT.,Miller.T.Biologicallyİspiredsystem.Biotechnologyofsilk.2014,v.5,p.71-73.

Məmmədova N.Z.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Qasımov O.K.AMEA Biofizika institutu, Azərbaycan

FIBROİN ZÜLALININ AQREQASIYASINA Au NANOZƏRRƏCİKLƏRİNİN TƏSİRİ

Bombyx moribaramaqurdunövündənalınanipəkfibroin(İ�F)biotexnologiyadaənçox istifadəedilənzülallardanbiridir [1,2]. İ�Fyüksək bio-uyğunluğa və mükəmməl mexaniki xüsusiyyətlərə ma-likdir.Göstərilmişdirki,İ�Fməhluldazülalaqreqatlarıəmələgətirməxüsusiyyətivar.İ�F-ninaqreqasiyaxüsusiyyətləribuzülalınAlzheimerxəstəliyi, Parkinson xəstəliyi və digər yaşla əlaqəli pozğunluqlarlaəlaqədaramiloidmeydanagəlməsiniöyrənməküçünyaxşıbirmodelolabiləcəyinigöstərir.FibroinzülalındanəldəedilmişməhlulvasitəsiiləmonolayalınmışdırvəAunanozərrəciklərininbumonolayanecətəsiretdiyiaraşdırılmışdır.Monolayalmaqüçünbirneçəmetodvar.Çökdürülməüsulukimi:molekulyarşüaepitaksiyası,məhluldanad-sorbsiya,termalbuxarlandırma,Langmuir-Blodgetttexnikası.

MonolaylarınLangmuir-Blodgetttexnikasıiləalınmasınınbirsıraüstüncəhətlərivar:Monotəbəqəqalınlığınadəqiqnəzarət,mo-

11

notəbəqələringenişəraziyəhomogendepozisiyasıvədəyişəntəbəqətərkibli çoxqatlı kompazisiya [3]. KSV Nima Langmuir – maye-qazfazasındamonotəbəqəalınmasına,KSVNimaLangmuirBlodgettisəhəmmonotəbəqə,həmdəbutəbəqəninbərkqalıqlarınüzərinəaxı-dılmasınaimkanverir.Hal-hazırdamaye-qazsərhəddindəzülalmo-notəbəqələrini alırıq. Səth təzyiqiölçməkləbu təbəqədəbaşverənstruktur dəyişikliklərini tədqiq edir. Təcrübənin keyfiyyətini yaxşı-laşdırmaqüçünlaboratoriyadakompüterləidarəolunanşprisnasosudüzəldilmişdir.Budazülalmayesiniistənilənmiqdardavəmüəyyənolunmuşsürətlə fazayadaxiledilməsinə imkanverir.Konformasiyadəyişikliklərinimüxtəlif temperaturlardamüşahidə etməküçün ci-hazatermostatqoşulmuşdur.

1000 2000 3000 4000 5000 6000 70000

2

4

6

8

10

12

14

16

18

Sur

face

Pre

ssur

e(m

N/m

)

SF 0,043uM AuNP/SF=1/50 AuNP/SF=1/100 AuNP/SF=1/150 AuNP/SF=1/200 AuNP/SF=1/400 AuNP/SF=1/800 AuNP/SF=1/1600

time(s)

0.000 0.005 0.010 0.015 0.02010

11

12

13

14

15

16

17

18Su

rface

Pre

ssur

e(m

N/m

)

AuNP/SF molarity ratio (SF=0,043uM)

Maximum Surface Pressure

a) b)Şəkil.a)AuNP/SFmüxtəlifnisbətliqarışıqlardanalınmışmonolay-

larınsəthtəzyiqininzamandanasılılığıb)AuNP/SFmüxtəlifnisbətliqarı-şıqlardanalınmışmonolaylarınsəthtəzyiqininmaksimumlarınınbirləşməardıcıllığı

SF(silk fibroin)vəGNP(goldnanoparticle)konsentrasiya-larımüvafiqolaraq1:50,1:100,1:200,1:400,1:800,1:1600olaneksperimentlər“Probeforbalance”olaraq“Wilhelmy”seçilmişdir(perimetri20.200mm),trougholaraqsmall(V=3000uL),subpha-se olaraqpH=7.0 olan fosfat buferi, otaq temperaturunda ekspe-rimentaparılmışdır (Şəkil). Compressionmethotolaraq constantrate compression, Barrierlərin hərəkət 3 mm/min, SF-in subp-hase-ə daxil olma sürəti 10 step/san seçilərək aparılmışdır. Eyniparametrlərlə substanceolaraqSFgötürülmüş (0.043uL)vəeks-perimentyenidenaparılmışdır.GNPdaxilolanvəolmayaneksperi-mentlərnəticəolaraqfərqlilikgöstərmişdir.Müəyyənolunmuşdur

12

ki,AuNP/SFnisbəti1/50olduqda,bumonolaydazamandanasılıolaraqsəthtəzyiqimaksimalolur(Şəkil).Bunəticəsübutedirki,molekullarınbir-birinəqarşılıqlıtəsiriAuNP/SF=1/50nisbətindəolanmonolaylardadahayüksəkdir.

Ədəbiyyat1. VepariCh.,KaplanD.L.SilkasaBiomaterial.ProgressinPolymerScien-

ce.2007,v.32,№8-9,p.991–1007.2. SuzukiS.,RaynerC.L.,ChirilaT.V.Silkfibroin/sericinnativeblendsas

potential biomaterial templates.Advances inTissueEngineering andRegenerative Medicine. 2019, v.5, №1, p.11-19. DOİ:10.15406/ate-roa.2019.05.00093.

3. AsakuraT.,Miller.T.Biologicallyİspiredsystem.Biotechnologyofsilk.2014,v.5,p.71-73.

Sharifi S.A., Dizaj S.M., Ahmadian Sh., Ahmadian E.A., Gharehbagh F.J.

Tabriz University of Medical Sciences, IranKhalilov R.I.

Baku State University, Azerbaijan

PREPARATION AND ASSESSMENT OF RUTIN NANOPARTICLES AS AN ANTICANCER AGENT

AGAINST HN5 CELL LINE

Thereportsshowthatrutinhasgoodpotentialsasantican-ceragent;however,rutinhaspoorbioavailabilityduetoitslowaqu-eoussolubility. Thepresentstudyaimedtoprepareandstudyphy-sicochemicalpropertiesaswellastheanticanceractivitiesofrutinnanocrystals(RNs).RNswaspreparedviaultra-sonicationmethod.Thepreparednanocrystalsthenwerephysic-chemicallycharacteri-zedbytheconventionaltechniques.ThecytotoxiceffectofRNsandfreerutinonHN5headandnecksquamouscarcinomacelllinewasassessed.CellswerealsoexposedtorutinandRNstodeterminethe-ireffectsonexpressionofcaspase-8, -9,Bcl-2andBaxgenes.Thepre-paredRNswithmeanparticlesizeof75±0.16nmandquasi-sphe-ricalmorphology.RutinexhibitednosignificantcytotoxiceffectonHN5cellsto2000μM.However,RNsdisplayedcytotoxiceffectwith

13

İC50<31.25μM(p<0.05).RNshadcytotoxiceffect100timesmorethanrutinonHN5cells.TheexpressionofBcl-2mRNAwassignifi-cantlydecreasedinpresenceofRNscomparedtothecontrolgroup(p<0.05).TheincreaseinBax/Bcl-2ratiowasrevealedwithinİC50concentrationofRNs.OurresultsconfirmthattheanticancereffectofRNs issignificantlymorethanrutin.Theactivationof themito-chondria-dependentapoptoticpathwayofRNsoccurredviamodu-lation of Bcl-2 andBax expression.Theseresultssuggest thatRNsmaybeusefulinthedevelopmentofacancertherapyprotocol.

References:

1. DziedzicA.,RobertK.,RobertD.W.,MartaT.,ElenaM.V.,Marcelloİ.FlavonoidsİnduceMigrationArrestandApoptosis inDetroit562 Oropharynx Squamous Cell Carcinoma Cells. Processes9.2021,№3,p.426.

2. Gutiérrez-VenegasG.,Sánchez-CarballidoM.A.,SuárezC.D.,ómez-Mora J.A.,BonneauN.Effectsof flavonoidson tongue squamouscellcarcinoma.Cellbiologyinternational.2020,v.44,p.686-720.

Акылбеков Н.И., Ибадуллаева С.Ж.Кызылординский университет имени

Коркыт Ата, Казахстан

РОЛЬ ФЕРМЕНТОВ В РАЗРАБОТКЕ БИОЛОГИЧЕСКИХ СЕНСОРОВ

Ключевыммоментомвмедицинскои� диагностике, эколо-гии и пищевои� промышленности является необходимость де-тектированияиизмеренияконцентрациивеществ,природнымисенсорамикоторыхявляютсяферменты(биосенсорнаятехноло-гия).Разработкабиосенсоров–краи� нетрудоемкии� процесс.Раз-работкаи созданиемультиферментных системибиореакторовещеболее сложныи� процесс.Не все веществаможнонепосред-ственнодетектироватьспомощьютолькоодногофермента.Ино-гдатребуютсядва,атоитрифермента.Крометого,одновремен-ноедетектированиенесколькихвеществявляетсянеобходимои�

14

задачеи� создателеи� анализаторов.Созданиеприборов–анализа-торов,способныхмногократновтечениедлительноговременииспользоватьдляопределениявеществ,являетсяактуальнои� за-дачеи� внастоящеевремя.

Наиболееважныи� этапразработкибиосенсоров–надлежа-щаяиммобилизацияферментовна твердыхносителях (подлож-ках).Внастоящеевремясуществуютдваосновныхнаправленияпоспособамиммобилизацииферментовприсозданиибиосенсоров:

• Химическаямодификациямолекулферментаспереводомеговнерастворимоесостояние.

• Физическаяиммобилизацияферментанаинертныхматри-цахтаких,каккрахмал,полиакриламидныи� гельит.д.илипростомеханическии� захватферментавдиализнуюячеи� ку[1,с.825-829;2].В обоих случаях свои� ства иммобилизованного фермента

отличаютсяот свои� ствферментав свободномсостоянии. Намиразработанновыи� способиммобилизацииферментов,прикото-ромиммобилизованныи� ферментнаходится в практическине-модифицированном, функционально-активном состоянии [3, с.29-45;4,с.62-69].Сущностьспособазаключаетсявследующем:на твердую подложку наносится тонкопленочныи� микроячеи-стыи� полимерныи� наноматериал,состоящии� изпротивоположнозаряженных полиэлектролитов. Между слоями нанопокрытиянаходятся микрокапсулы из этих же полиэлектролитов, содер-жащиефункционально-активныемолекулыфермента.Нанослоиполиэлектролитного покрытия проницаемы для низкомолеку-лярныхвеществ,такихкаксубстраты(детектируемоевещество),инепроницаемыдлямакромолекул,внашемслучае-ферментов.Преимуществатакогоспособаиммобилизациивпервуюочередьвтом,чтовмикрокапсулахферментынаходятсяврастворимомсостояниииихсвои� ствамалоотличаютсяотсвои� ствсвободно-го фермента, что позволяет пользоваться известными литера-турными данными о ферментах. Новыи� полиэлектролитныи� наноматериал позволяет относительно легко создавать муль-тиферментныесистемыибиореакторы.Методиммобилизацииферментов мало отличается от метода инкапсуляции с приме-нениемметодовбиоминерализациии,чтовесьмасущественно,единообразендлямногихферментов[5,с.4558-4576].

Научная цель наших исследовании� состоит в создании

15

мультиферментныхсистемибиореакторовнаосновеновогоми-кроячеистогополимерногонаноматериала.

Длярешенияпоставленныхнаучныхзадачнапервомэта-пе проекта были проведены исследования каталитическои� ак-тивностиферментовуреазаипероксидазахрена, заключенныхвтрех,пятиисемислои� ныеполиэлектролитныемикрокапсулы.Показано, что активность ферментов зависит от знака зарядавнутреннеи� поверхностиполиэлектролитнои� оболочки,контак-тирующеи� сферментом,ималозависитотколичестваслоевпо-лиэлектролитнои� оболочки (для 3-7 слои� ных капсул различиякаталитическои� активностиферментоввпределахошибкиэкс-перимента). Потенциометрическим методом показано, что ин-капсулированныи� ферментуреаза,контактирующии� сполиэлек-тролитомполистиролсульфонат(образующии� внутреннии� слои� микрокапсулыиимеющии� отрицательныи� заряд),былспособендетектироватьсобственныи� субстратмочевинувдиапазонекон-центрации� 2х10-4М–10-2М. Спектрофотометрическим методомпоказано,чтоферментпероксидазахрена,инкапсулированныи� вмикрокапсулысположительнозаряженнои� внутреннеи� оболоч-кои� (полиэлектролитполиалиламингидрохлорид)имеетлучшеесродствоксубстратупероксидуводородаиобладаеткаталити-ческои� активностьюпримерновдваразавыше,чемферментвкапсулахПСС/ПААГ/ПСС.

Былиизученынекоторыекаталитическиехарактеристикибиферментнои� системыуреаза-пероксидазахрена.Этидвафер-мента были инкапсулированы в одни и те же микрокапсулы счисломслоев5изнакомзарядаполиэлектролита(-),контактиру-ющего сферментами.Потенциометрическими спектрофотоме-трическимметодамипоказано,чтоэтиферментыспособныпоо-череднодетектироватьсобственныесубстратыводнои� итои� жеячеи� ке.Показано,чтоферментыневлияютнаактивностьдругдругаиихкаталитическаяактивностьсравнимасактивностьюодноферментнои� системы.

Были проведены исследования архитектуры микрокапсулиполиэлектролитногомикроячеистогопокрытияметодамисве-товои� иконфокальнои� спектроскопии.Крометого,представленыфотографии микросферолитов (промежуточного продукта изго-товлениямикрокапсулсферментами)–кальции� -карбонатныхми-крочастиц,накоторыевпоследствиинаслаиваютпротивоположно

16

заряженныеполиэлектролитныеслоиметодомlayer-by-layer(lbl).Показано,чтовозможнополучатьмикрокапсулысзаданнымраз-меромвдиапазоне2-10мкмсузкимраспределениемпоразмерам.

Как показали эксперименты, однимиз решающихфакто-ров, влияющих на чувствительность биосенсорного элемента,являетсяподборусловии� дляочисткимикрокапсулсферментомот кальции� карбонатных частиц. Показано, что использованиехелатирующего агента ЭГТА вместо ЭДТА, меньше повреждаетферменты во время растворения кальции� -карбонатного ядра.Второи� фактор,способствующии� увеличениючувствительностисенсора, – это повышение концентрации фермента в капсулахполиэлектролитногопокрытия.Вреакционнои� средесбольшимсодержаниемфермента(приодинаковои� активностифермента)ответ электродана введение субстратаболеебыстрыи� и боль-шии� .Увеличениеконцентрацииферментавмикроячеи� кахполи-электролитногослоядостигалосьзасчетувеличенияколичествадобавленногофермента в раствор СaCl2 при получении состав-ныхкальции� -карбонатныхсферолитов.Какбылопоказанонамиранее,величинаответамодифицированногорН-электродасиль-нозависитотбуфернои� емкости(0,1-20мМбуфера)реакционнои� средыивгораздоменьшеи� степениотионнои� силыраствора(от10до500мМNaClилиKCl)итемпературы.Областьзначении� рНот5,3до8,5,какмыпредполагаем,являетсяоптимальнымдиа-пазоном для исследовании� реакции разложения мочевины нааммиакиуглекислыи� газспомощьюуреазногополимерногосен-сора.ЭтотжедиапазонрНподходитдляинкапсулированнои� пе-роксидазыхрена.Чувствительныи� элементбиосенсорастабиленприэтихзначенияхрН,иферментыдостаточноактивны.

Однимизосновныхдостоинствразработанногонамиспо-собаиммобилизациимикрокапсулсферментамивновоеультра-тонкоеполиэлектролитноепокрытиеявляетсято,чтоэтотметоддолженбытьпригодендляразноготипаферментовпрактическибезмодификации� .Существующиенасегодняшнии� деньперспек-тивные методы иммобилизации ферментов требуют специфи-ческого подхода к каждомуферменту, учитывают структурныеособенностимолекуливесьматрудоемки.Приэтихспособахим-мобилизациименяютсясвои� стваферментов,чтотребуетособыхтщательныхисследовании� .Поэтомуисследователивбиосенсор-ныхтехнологиях,какправило,ограничиваютсяизучениемрабо-

17

тыодного,максимумтрехферментов.Нашиисследованияфер-ментовнеограниченыпоспособуиммобилизации.

Напервомэтапенастоящегопроектабылипроведеныэкспе-риментальныеработысферментомпероксидазахрена(Рисунок1).

Рисунок 1. Пероксидаза хрена

Нарисунке2представленыданные,полученныедлясво-боднои� иинкапсулированнои� пероксидазыхренавзависимостиотконцентрациипероксидаводорода.

Рисунок2.Зависимостьначальнои� скоростиреакции,катализи-руемои� пероксидазои� хренаотконцентрациипероксидаводорода.Ряд1-свободныи� фермент,ряд2-свежеприготовленныи� капсулированныи� ферментвмикрокапсулахсархитектурои� (PAH-PSS-PAH);средаиссле-дования:Na-ацетатныи� буфер,рН5,3,0,1мМбензидина,концентрация

18

фермента3мкг/мл,объемреакционнои� смеси3млКаквидноизрисунков,удалосьдобитьсявесьмавысокои�

активностиинкапсулированнои� пероксидазыхрена, сравнимои� сактивностьюсвободногофермента.Продуктактивностиперок-сидазыхренапредставляетсобои� цветноеилилюминесцентноесоединение, подходящее для детекции и количественного ана-лиза.HRPчастоиспользуютвсоставеконъюгатовдлядетекцииопределенных молекул. Например, в случаевестерн-блоттинл-гаиспользуют конъюгаты HRP с антителами против заданныхбелковилимолекул;вданномслучаеантителообладаетспеци-фичностьюкзаданнои� мишени,аHRPобразуетдетектируемыи� сигнал.Пероксидазухренатакжеиспользуютвтакихметодиках,какИФАидляиммуногистохимическогоанализа.

В реакции пероксидазного окисления, помимо пероксидаводорода,вкачествеокислителя(первогосубстрата)могутвы-ступать органические субстраты— алкилгидропероксиды, пе-роксибензольныекислотыидр.Поотношениюковторомусуб-стратупероксидазапроявляетменьшуюспецифичность,поэтомуцелыи� рядэлектронодонорныхсоединении� могутиспользовать-сявкачествесубстратовпероксидазы.Показано,чтоможноуве-личитькаталитическуюактивностьэтихферментовдо60-80%активностисвободныхферментов.

Литература1. Терновскии� В.И., ЧернохвостовЮ.В.,ФомкинаМ.Г.,МонтрельМ.М.

Потенциометрическии� сенсор на основе уреазы, иммобилизован-нои� вполиэлектролитныхмикрокапсулах.Биофизика.2007,т.52,№5,с.825-829.

2. МонтрельМ.М.,Терновскии� В.И.,ФомкинаМ.Г.,ПетровА.И. Ультра-тонкоеполимерноепокрытие,способегоизготовленияифермен-тативныи� биосенсорнаегооснове.Патент№2333231от10.09.2008.Бюлл.№25.Заявка2006136254/04 от16.10.2006.

3. Clark L.C., Jr.Lyons C. Electrode systems for continuous monitoring incardiovascularsurgery.AnnalsoftheNewYorkAcademyofScience.1962,v.102,p.29–45.

4. AmericanDiabetesAssociation.Diagnosisandclassificationofdiabetesmellitus.DiabetesCare.2010,v.3,p.62-69.

5. YooEun-Hyung,LeeSoo-Youn.GlucoseBiosensors:AnOverviewofUseinClinicalPractice.Sensors.2010,v.10,p.4558-4576.

19

Сафарли У.Р.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

Джафарли Ф.А. Рижский Технический Университет, Латвия

MОДИФИФИКАЦИЯ ТРАНСПОРТНЫХ СВОЙСТВ ПЛАЗМАТИЧЕСКОЙ МЕМБРАНЫ CHARA GYMNOPHYLLA В

ПРИСУТСТВИИ КАТИОНОВ Ni2+

Никель по принятои� классификации относится к тя-же�лым металлам. Из-за токсичности Ni2+ идентификация за-кономерностеи� взаимодеи� ствиякатионасклеточнои� мембра-нои� затруднена.Поэтомуосновнои� цельюданнои� работыбылоизучениезакономерностеи� взаимодеи� ствияNi2+cотдельнымикомпонентами ион транспортнои� системы плазматическои� мембраныинтактныхклетокChara gymnophylla.Информациюобосновныхпоказателяхионтранспортнои� системы(мембран-ногопотенциалаφмисопротивленияRм)получалиэлектроме-трическимметодом,сиспользованиемстеклянныхмикроэлек-тродов[1,с.86-93].

Биоэлектрические реакции плазматическои� мембраныChara gymnophylla навведениевсоставпитательнои� средыNi2+ количественноикачественнооказалисьпотенциалозависимы-ми.Так,биоэлектрическиепараметрыклеток,мембранныи� по-тенциалкоторыхнаходилсявдиапазонеактивацииК+-каналов

внутреннеговыпрямления(ККВВ)(| ìϕ |≥160мВ),наступен-чатоеувеличениеконцентрацииNi2+внаружнои� средес10-7до10-3М не реагировали. Изменение биоэлектрических параме-троввприсутствиеNi2+выявилиуклеток,мембранныи� потен-циалкоторыхнаходилсявдиапазонеактивацииК+-каналовна-

ружноговыпрямления(ККНВ) ( ìϕ ∼-90÷-160мВ).Первичнаягиперполяризацияплазматическои� мембранына10-15мВпри

постоянном ìR уэтихклетокпроисходиласразупослепоявле-ниявсоставепитательнои� среды10-7МNiCl2.ПриувеличениисодержанияNi2+всредедо10-6и10-5М,уклеток,мембранныи� потенциал которых находился в диапазоне активации ККНВ,величина гиперполяризации плазмалеммы составляла 25-50мВ. Гиперполяризация плазматическои� мембраны при этом

20

сопровождаласьувеличениеммембранногосопротивленияна80-100%втечение7-8мин.ПриисключенииNi2+изсоставапи-тательнои� среды,параметрыбыстровосстанавливалисьнана-чальныхстационарныхуровнях.Величинагиперполяризациииприростамембранногосопротивленияоказалисьзависимы-миотконцентрацииNi2+вдиапазоне10-7-10-5М.Нафоневозрас-

тающеи� концентрацииNi2+всреде,вдиапазоне107-10-5М, ìϕ ,

ìR возрасталимонотонноидоходилидонасыщенияпри10-5МNiCl2всреде.

В однои� серии опытов, для идентификации биоэлектри-ческих эффектов Ni2+, на фоне 10-5МNiCl2 в среде увеличивали«К+-нагрузку» плазматическои� мембраны выше нормы, путем10-кратного увеличения концентрации К+ во внешнеи� среде.

ПриэтоминдуцированныекатионамиNi2+изменения ìϕ , ìRустранилисьполностью. ìϕ , ìR устанавливалисьнауровнях,со-впадающихсихуровнямипристандартныхусловияхсреды.Ноприэтоммембранныи� потенциалнафоне10-5МNiCl2+10-2МKClнамногопревышалК+-равновесныи� потенциалклеток,вычисля-емыи� поуравнениюНернста.

Возбудимыесвои� стваплазматическои� мембраныклетокChara gymnophylla вестественномдиапазонеφмнаминеобна-ружены. Это позволило нам установить линеи� ную вольт-ам-перную характеристику плазматическои� мембраны Chara gymnophylla. Получение вольт-амперных характеристик осу-ществлялосьрегистрациеи� тока,протекающегочерезплазма-лемму,приразныхзначенияхстимулирующегонапряжения.

ВведениевсредуХ-А10-4МNi2+неизменялолинеи� ностьвольт-амперного мембранного потенциала. При этом обна-ружили лишь смещение вольт-ампернои� характеристики иизменениеее� наклона, соответственноизмененияммембран-

ногосопротивления.Однако,при| ìϕ |>250мВи | ìϕ |<60мВпоявились нелинеи� ные участки вольт-амперных характе-ристик плазматическои� мембраны. В диапазоне активацииККНВвольт-амперная характеристика стремиласьк асимпто-

ту ìj ϕ516,7476,0 += 425э21, а в диапазоне активацииККВВ

21

касимптоту ìj ϕ38,20633,5 += ,где j измеряетсявединицах

А/м2 а ìϕ – в В (вольтах). При этом увеличение проводимо-стиплазматическои� мембранысоставляло:вдиапазонеККНВв6,6раза,авдиапазонеактивацииККВВболее,чемв10раз.Вольт-ампернаяхарактеристиканаклоняласькоситоков.

Все биоэлектрические эффекты Ni2+ были полностьюобратимы. При удалении Ni2+ из состава питательнои� средыэлектрические параметры плазматическои� мембраны Chara gymnophylla восстанавливались на первоначальных стаци-онарных уровнях. Таким образом, отмеченное в литературепредположение о токсическом деи� ствии Ni2+ [2, с.29-37] длякратковременного воздеи� ствия оказалось несостоятельным.Отсутствиетоксическогодеи� ствияNi2+прикратковременныхвоздеи� ствияхподтвердилосьдажеприеповышеннои� концен-трациикатионавсреде10-2М.

Биоэлектрическиереакциимеждоузловыхклетокнавоз-деи� ствииNi2+можноохарактеризоватьследующимобразом:от-сутствиебиоэлектрическихответовплазматическои� мембраны

уклеток, ìϕ которыхнаходилсявдиапазонеактивацииККВВ,

гиперполяризацияплазматическои� мембраныуклеток, ìϕ ко-торыхнаходилсяв диапазоне активацииККНВ, при ступенча-томувеличенииконцетрацииNi2+всредес10-7до10-3М.Причем,малыеконцентрациикатионавсредегиперполяризовалиплаз-

матическую мембрану при неизменном ìR , а с увеличениемконцентрациикатионавсредегиперполяризациясопровожда-ласьсинхроннымростоммембранногосопротивления.

ПомногочисленнымданнымNi2+,вмалыхконцентраци-яхоказываетстимулирующеедеи� ствиенаклеточныепроцес-сы, причем, стимулирующее деи� ствие Ni2+ выявлено при еговоздеи� ствии на Mg2+-зависимые Н+-АТРазы плазмалеммы по-беговOryza sativa [3].Вероятно,обнаруженнаянамигиперпо-ляризацияклетокChara gymnophylla подвлияниемNi2+ такжеотражает стимуляцию Н+-насосов плазматическои� мембраныкорневых волосков. Об этом может свидетельствовать элек-трогенная активность клеток при повышении «К+-нагрузки»нафоне1мМNi2+.Приэтоммембранныи� потенциалпревышал

22

уровеньК+-равновесногопотенциалана70-80мВ.Мембранноесопротивлениеплазматическои� мембраныустанавливалосьнауровнях, на которых исследуемые клетки находились в стан-дартныхусловияхсреды.

Анализируя эффекты, вызванные никелем на плазмати-ческои� мембране,необходимоучитыватьтакжевозможноеиз-менениефизическогосостояниялипиднои� фазыподвлияниемкатиона.Изменениефизическогосостояниямембранныхлипи-доввприсутствииNi2+возможноиндуцированнымснижениемсодержанияводыилижеокислительнымстрессом.Изменениефизическогосостояниямембранныхлипидовдолжноотразить-сявизмененияхпроницаемостиканаловпассивнои� проницае-мостиифункциональнои� активностиН+-насосовплазмалеммы.

Другои� возможныи� механизм активации протонных АТ-Разплазматическои� мембраныиувеличениеее� сопротивлениябылрассмотренприанализеблокирующегодеи� ствияТЕА+,Со2+.Так,наклеткахNitella flexilis[4,с.50-54]иChara gymnophylla[5,с.1-6] былопоказано, что блокированиеК+-каналовплазмати-ческои� мембраныможетпривестикусилениюфункциональнои� активностиН+-насосовпосредствомвлиянияэлектростатисти-ческого поля, являющегося результатом суперпозициеи� элек-трических полеи� блокатора и специфического центра, и обе-спечивающего селективность канала. Замечательным фактомявляется скачкообразное увеличение проводимости плазма-леммыприпредельновысоких(∼-300мВ)ипредельнонизких(∼-60мВ)значенияхмембранногопотенциала,окоторомсвиде-тельствоваливольт-амперныехарактеристикиСh.gymnohhylla вприсутствии 10-4М NiCl2. Вероятно, увеличение проводимостиплазматическои� мембраны в диапазоне активации КKВВ в 10разивдиапазонеактивацииК+-каналовнаружноговыпрямле-нияв6-7разявляетсяпризнакамипоявленияэлектровозбуди-мостиплазматическои� мембраныклетоквприсутствииNi2+.Повсеи� вероятности, установленныи� факт значительного увели-ченияпроводимостиплазматическои� мембранывприсутствииNi2+являетсярезультатомактивацииканалов,которыевесте-ственном диапазоне мембранного потенциала находились винактивированномсостоянии.Вэтомаспекте,саналогичнымихарактеристикамивлитературеобсуждаютсяСа2+-каналыплаз-матическои� мембранырастительныхклеток.Са2+-каналымогут

23

активизироватьсявдиапазонемембранногопотенциала,когдаК+-каналынаружноговыпрямленияиливнутреннеговыпрям-лениянаходятсявпроводящемсостоянии.

Линеи� ныи� участоквольт-ампернои� характеристикикле-токСh.gymnohhyllaвсредес10-4МNiCl2свидетельствовалозна-чительномувеличениимембранногосопротивлениявприсут-ствииNi2+всоставенаружнои� среды.Многократноеувеличение

ìR плазматическои� мембраны может являться результатомдвух взаимосвязанных процессов: активацииН+-насосов, бло-кированииК+-каналов.РазмерыионовNi2+превышаютдиаметрК+-каналов плазмалеммы. Это должно препятствовать про-никновению катиона в К+-каналы. Блокирование К+-каналовионами никеля, вероятно, происходит путем взаимодеи� ствиякатионасполярнымигруппамиувходавканал.По-видимому,взаимодеи� ствиеNi2+сполярнымигруппамиК+-каналахаракте-ризуетсянезначительнои� свободнои� энергиеи� ,т.к.10-кратноеповышениеконцентрацииК+всредеприводилокустранению

блокирующегодеи� ствиякатионаивосстановлению ìR наис-ходныхстационарныхуровнях.

Таким образом, проведенные исследования биоэлек-трических реакции� плазматическои� мембраны клеток Chara gymnophylla показали, чтоNi2+ вмалыхконцентрацияхможетприменяться как блокаторК+-каналов. Блокирующии� эффекткатионаможетсопровождатьсяусилениемэлектрогеннои� ак-тивности Н+-насосов плазматическои� мембраны. АктивацияН+-насосовплазматическои� мембраныможетявитьсярезульта-томэлектростатическоговзаимодеи� ствиякатионаиселектив-ногофильтраканала сАТФазнымкомплексоми/илиизмене-нияфизического состояниямембранныхлипидов, вызванноевзаимодеи� ствиемNi2+слипиднои� фазои� мембраны.

Литература1. МусаевН.А.,ВоробьевЛ.Н.Электрогеннаяактивностьиструктур-

ная лабильность плазмалеммы клетокNitellopsis obtusa при по-вышенных температурах.Физиология растении� . 1981, т.28,№1,с.86-93.

2. Merce A.L.R., Landaluze J.S.J.S.,Mangrich AS.S., Szpeganics B. et al.,Complexes of Arabinogalaction of Pereska aculeate and Co2+, Cu2+,

24

Mn2+andNi2+.BioresourceTechnology.2001,v.76,p.29-37.3. Набиев М.А. Регуляция электрогенеза корневых клеток Trianea

boqotensisмодификаторамиионныхканалов:Автореф.дисс.насоиск.канд.биол.наук.,Ин-тботаникиНАНАзербаи� джана,Баку.2001,26с.

4. ВысоцкаяЖ.В.,СоколикА.И.,ЮринВ.М.Взаимодеи� ствиемеханиз-мовионноготранспортанаплазматическои� мембранераститель-ныхклеток:калиевыеканалыиэлектрогеннаяводороднаяпом-па.ВестникБелорус.гос.ун-та,Сер.2,Химия.Биология.География.2005,№2,с.50-54.

5. 5. Musayev N.A., İsmailov E.R. Bioelectrical properties of Chara gymnophylla plasma membrana during interaction with cobalt (Co2+).Ecoloji.2007,№63,p.1-6.

Alipour M.S., Sharifi S.A., Dizaj S.M., Shahi Sh.Tabriz University of Medical Sciences, Tabriz, Iran

Khalilov R.I. Baku State University, Azerbaijan

Joint Ukraine-Azerbaijan International Research and Educati-on

Center of Nanobiotechnology and Functional Nanosystems, Ukraine

NANO-HYDROXYAPATITE PARTICLES ENHANCED BIOMINERALIZATION ABILITY OF CALCIUM

SILICATE BASED CEMENTS

Dentalpulpstemcells,aswellasalladultstemcells,coulddifferentiateintovariouscelllinessuchasosteoblastsandodontob-lasts [1].Also, theaccessibilityandeasyharvestingprocedurebe-sidesthenotabledifferentiationcapacityofthesecellsmakethemoneofthemostcommonsourcesintheregenerationofdentin–pulpcomplex-likestructuresorawovenbone-likestructure[2].Calciumsilicate-basedcements (CSCs)containdicalciumand tricalciumsi-licateandtricalciumaluminate.Thesecementsarewidelyused inEndodonticsduetobiomineralizationcapacity[3].Nano-hydroxya-patiteparticleshaveasimilarstructuretoapatitecrystals inboneandtooth.Thereforeitseemstheapplicationoftheseparticlescouldimprovetheregenerativecapacityofmineralizedtissues.Therefore,theadditionofthisbioactiveparticlecouldleadtoformingmorecal-

25

ciumandphosphateionsbyhydration,whichincreasestheminera-lizationnucleationinhosttissues[4,5].

İn thecurrentstudy,WhitePortlandcementwasmixedandhomogenizedwithoxidebismuthandnano-hydroxyapatiteparticleswith20%and5%weightratio,respectivelytopreparenano-hydrox-yapatitebasedcalciumsilicatecement.For invitroevaluations, thepreparedcementandPortlandcementwereautoclavedandmixedbydistilledwaterinawater-to-powderratioof1:3andputindiscshapecylinders.Beforecellulartests,eachsample(5mmindiameterand2mminthickness)waskeptintheincubatorfor24hoursat37in100%humidity.Thecytotoxicityofnano-hydroxyapatitebasedcalciumsili-catecementonhumandentalpulpstemcellswasevaluatedbyMTTtest.ToperformtheMTTtest,5000cellswereseededontheprepareddiscsofeachgroup,andplateswereincubatedfor1,3,and7daysat37°Cand5%CO2.İntheexperimentday,50μlMTTsolution(2mg/ml)replacedthe50μlculturemediumofeachgroupandafterincu-bationfor4hours,MTT/mediumsolutionwastakenoutofeachwelland100μlDMSOwasaddedandtheabsorbanceofdissolvingblueformazancrystalswasdeterminedat570nmbyElisareaderandthepercentoflivecellsforeachgroupwasassessedandreported.

Alkalinephosphatase(ALP)activityofseededhumanden-tal pulp stem cells on fabricated discswasmeasured using p-nit-rophenolphosphateastheassaysubstratebasedonmanufacturerinstruction(Alpassaykit,ParsAzmoon, İran).Briefly,7daysafterseedingofhDPSCsonprepareddiscs,thecellswerelysedinalkalinelysisbuffer.Sampleswereincubatedat37oCinasolutioncontainingp-nitrophenolphosphate.Thepresenceofp-nitrophenolwasmea-suredatanabsorbanceof405nm.

Calciumdepositionof the seededhDPSCsonexperimentaldiscswasevaluatedon21stday.Fordeterminationofbiominerali-zationinthesecellswerefixedby70%(v/v)coldethanolfor1hourandstainedwith40mMAlizarinRedSfor30minatroomtempera-ture.AfterthreewashesindH2Otoremovetheunboundstain,samp-leswereair-driedandphotographed.Forquantification,theboundstainwasextractedwith10%cetylpyridiniumchloride,andtheab-sorbanceofthesolutionwasmeasuredat450nm.

TheviabilityofseededhDPSCsafter1,3,and7dayswereevaluated in all groups. As demonstrated in Figure 1 (a) the na-no-hydroxyapatitebasedcalciumsilicatecementenhancesthevia-

26

bilityofcellsonalldaysof theexperiment;however, this increasewassignificantafter3and7days.

AsshowninFigure1(b),ALPactivitywassignificantlyinc-reased in nano-hydroxyapatite based calcium silicate cement. TheamountsofALPactivitywere249.87,444.76,and829.32incontrol,CSCs,andCSCs+nano-hydroxyapatitegroupsrespectively.

Moreover,asdemonstratedinFigure1(c),themineralizati-oninductioninseededhumandentalpulpstemcellswasdramati-callyelevatedinnano-hydroxyapatitebaseddiscs.

Figure a)MTTassayresultsafter1,3,and7days.Thecontrolgroupcontainedhumandentalpulpstemcellsandculturemedium.TheCSCsandCSCs+Nano-hydroxyapatitegroupscontainedexperimentaldiscsandden-talpulpstemcells,b)Theresultsofalkalinephosphatase(ALP)activityofhumandentalpulpstemcellsseededonexperimentaldiscsafter7days(c)onthe21stday.İnAlizarinRedSresultstherewasasignificant increase

27

intheCSCs+Nano-hydroxyapatitegroupcomparedwithcontrolandCSCsgroups.(*P<0.05,**P<0.01,***P<0.001)

İn order to the regenerate of the hardmineralized tissuessuchasboneandtooth,thestructureofthematerialshouldmimicthe host tissue structure to induce differentiation of stem cells todesiredcelllines.Therefore,thepresenceofthenano-hydroxyapa-titeparticlesincalciumsilicate-basedcements(CSCs)couldsimula-tethearchitectureoftheboneandtooth.Moreover,theseparticlescouldactasnucleationofmineralization,whichcouldimprovethemineralizationinductionofhumandentalpulpstemcells.

References1. ZhangW.,WalboomersX.F.,KuppeveltT.H.,DaamenW.F.,BianZ.,Jansen

J.A.Theperformanceofhumandentalpulpstemcellsondifferentth-ree-dimensionalscaffoldmaterials.Biomaterials.2006,v.27,İssue33,p.5658-68.

2. YoungC.,TeradaS.,VacantiJ.,HondaM.,BartlettJ.,YelickP.Tissueengi-neeringofcomplextoothstructuresonbiodegradablepolymerscaffol-ds.Journalofdentalresearch.2002,v.8,№10,p.695-700.

3. RahimiS.,SalarinasabS.,GhasemiN.,RahbarghaziR.,ShahiS.In vitro inductionofodontogenicactivityofhumandentalpulpstemcellsbywhitePortlandcementenrichedwithzirconiumoxideandzincoxidecomponents.Journalofdentalresearch,dentalclinics,dentalprospe-cts.2019,v.13,№1,p.3.

4. BhardwajA.,BhardwajA.,MisuriyaA.,MaroliS.,ManjulaS.,SinghA.K.Nanotechnologyindentistry:Presentandfuture.Journalofinternatio-naloralhealth.2014,v.6,№1,p.121.

5. Swarup S., Rao A., Boaz K., Srikant N., Shenoy R. Pulpal response tonanohydroxyapatite,mineraltrioxideaggregateandcalciumhydroxi-dewhenusedasadirectpulpcappingagent:anin vivostudy.JournalofClinicalPediatricDentistry.2014,v.38,№3,p.201-206.

28

Dizaj S.M., Sharifi S.A., Samiei M., Alipour M.S.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.I.Baku State University, Azerbaijan

CURCUMIN NANOCRYSTALS IMPACT ON THE PROLIFERATION AND EARLY

DIFFERENTIATION OF MESENCHYMAL STEM CELLS

Regenerative therapies is thedevelopedmethod for regrow,repairorexchangethediseasedordamagedcells,tissuesororgans.Theboneinjuriesregenerationareacomplicatedprocedure.

Forthisreason,inductionofosteogenicdifferentiationim-pactonmesenchymalstemcells(MSCs)isacriticalmethod.Thisstudyaimwastoassessthebiocompatibilityandinductionofearlyosteogenicdifferentiationbycurcuminnanoparticlesinhumandentalpulpstemcells(DPSCs)whichareMSCsderivedfromdentalpulp.İnthisstudy,curcumin nanoparticles were produced through the spray dryingtechniqueandthenwerecharacterizedusingconventionalmethods.Thencytotoxicityandproliferativeof curcuminnanoparticleswasevaluated in different concentrations at 48, 72 hours and 7 daysweremeasuredbyMTTtestandaspecialkitwasusedtodeterminethe activity of alkaline phosphatase (ALP). Statistical evaluatesweredoneviaSPSSsoftwareversion17.Statisticalsignificancewasdeterminedusingt-testandANOVA(p<0.05).

Theresultsofthisstudyshowedthatthepreparednanocur-cuminwithmeanparticlesizeof128nm,sphericalmorphologyandnegativesurfacechargedidnotshowtoxiceffectondentalpulpcellsinmostconcentrations for48and72hoursandwas toxiconlyataconcentrationof25μM.Also,comparingthetoxicityofdifferentdosesat7daysshowedthatatconcentrationsof2.5,5,10and25μM,cellgrowthwassignificantlyinhibited.ALPactivitydisplayedasignificant increase in twoweeks compared tooneweekandalsocomparedtothecontrolgroup(p<0.05).

Consideringthepositiveeffectsofnanocurcuminontheoste-ogenicdifferentiationofDPSCsand its lowtoxicity, thissubstancecanbeconsideredintheplanningofregenerativeprotocols.

29

References1. ZhangR.,ZhangQ.,ZouZ.etal.CurcuminSupplementationEnhances

BoneMarrowMesenchymalStemCells toPromote theAnabolismofArticular Chondrocytes and Cartilage Repair.Cell Transplantation.2021,v.30.

2. ChenS.,LiangH.,JiY.etal.CurcuminModulatestheCrosstalkBetweenMacrophagesandBoneMesenchymalStemCells toAmeliorateOste-ogenesis.FrontiersinCellandDevelopmentalBiology.2021,v.27.

3. TanL.,CaoZ.,ChenH.,XieY.,YuL.,FuL.etal.Curcuminreducesapop-tosisandpromotesosteogenesisofhumanperiodontalligamentstemcells under oxidative stress in vitro and in vivo. Life Sciences. 2021,№270,119125.

Məmmədova M.R., Məmmədov Z.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

UB ŞÜALARIN QARĞIDALI CÜCƏRTİLƏRİNDƏ REDUKSİYAEDİCİ FERMENTLƏRİN AKTİVLİYİNƏ TƏSİRİ

UB şüalar təbiət etibarı ilə qeyri-ionlaşdırıcı şüalarındanibarətolub,Günəşsistemielektromaqnitdalğalarının8-9%-nitəşkiledir.ƏnənəviolaraqbuşüalarınUB-C(200-280nm),UB-B(280-320nm)vəUB-A(320-400nm)tipləriayırdolunur.Bunlardanbirinci-siorqanizmüçünyüksəkzədələyicieffektəmalikolsadaatmosfe-rinozontəbəqəsitərəfindəntutulduğundancidditəhlükətörətmir.Günəş elektromaqnit radiasiyasının cəmi 1.5% təşkil edən UB-Bşüalarıozontəbəqəsitərəfindənudulmadığındanbitkilərüçünzə-dələyicieffektəmalikdir.U� çüncütipşüalanmabuşüaların6.3%-nitəşkiledir.Onunzədələyicieffektiazdır.Onagörədə,onlararasındaorqanizmtəhlükəliliyinöqteyi-nəzərdənəhəmiyyətkəsbedəniUB-Bşüalarıdır[1].Ozonqatının0.1%azalmasıUB-Bşüalarınıneffekti-nin1.3-1.8%artmasınasəbəbolur.Məlumolduğukimi,antropogenfaktorlarıntəsirindənatmosferəxloroflorokarbonvəNOqazınınbu-raxılmasısayəsindəsonvaxtlarozontəbəqəsinindağılmasıvəbu-nunlaəlaqədarUB-Bşüalarınınbitkiorqanizminətəsirininartmasımüşahidəolunur[2].Buşüalarıntəsirinəticəsindəhüceyrəninbio-molekulları, orqanoidləri zədələnəbilir [3].UB-Bşüalarıoksidləş-diricistressyaradırvəhüceyrəninbustressşəraitinəuyğunlaşmasızədələnməvəreparasiyaproseslərininnisbətiiləmüəyyənləşdirilir.

30

Prosesinhəyatakeçirilməsihüceyrəninfermentativvəqeyrifermen-tativmüdafiəsisteminiəhatəedirvəbirçoxhallardaNADPHmeta-bolitininolmasınıtələbedir.Hüceyrədəbumetabolitinyaranmasınıtəminedənəsasfermentlərsırasınaqlükozo-6-fosfatdehidrogenaza(Q6PDH)vədekarboksilləşdiricimalatdehidrogenaza (DMDH) fer-mentləri aiddir. Onlardan birincisi qlükozanın, ikincisi isəmalatınmübadiləsininəsasvərequlyatorfermentihesabolunur[4].Hərikifermentinözsubstratınakatalitiktəsirisayəsindəəsasməhsullaya-naşıhüceyrəninreduksiyaedicipotensialınınformalaşmasındamü-hümroloynayanNADPHyaranır.TəqdimolunanmaterialdaUB-Bşüalarınınqarğıdalıcücərtilərindəbufermentlərinaktivliyinətəsiri-ninnəticələrigöstərilmişdir.

Təcrübələr qarğıdalıcücərtilər üzərindəaparılmışdır.Toxum-lar natrium-hipoxlorid məhlulu ilə dezinfeksiya olunub distillə su-yunda isladıldıqdansonra təcrübivariantlar40dəqiqəmüddətindəşüalandırılmış,sonratəcrübəqablarınakeçirilmiş,bitkiböyütməci-hazında230Ctemperaturda10günmüddətindəbecərilmiş,onlarınbiometrik göstəriciləri ölçülmüşdür. Cücərtilərin Q6PDH və DMDHfermentlərinin aktivlikləri spektrofotometrik yolla, 340 nm dalğauzunluğunda,NADPH-ınyaranmasürətinəəsasəntəyinolunmuşdur.

UBşüalarıqarğıdalıcücərtilərininkök,yarpaqvəgövdəsis-teminininkişafınafərqlisurətdətəsirgöstərmişdir.Beləki,şüalan-masayəsindəeksperimentalvariantdaköksisteminininkişafıgüc-lüsurətdəinduksiyaolunmuşvəkontrollamüqayisədəonunçəkisi2.6dəfəartmışdır.Yarpaqvəgövdəsistemindəisəbufərqaznəzərəçarpmışdır.Gövdənininkişafıkontrolanisbətən7.3%zəifləmiş,yar-paqlarıninkişafıisə3.1%güclənmişdir.Eksperimentalvariantıncü-cərtilərininköksistemindəhərikiNADPH-əmələgətirənfermentinaktivliyinəzərəçarpacaqdərəcədəinduksiyaolunmuş,yarpaqlardaəsasənQ6PDH,gövdəsistemindəisəDMDHfermentidahaaktivol-muşdur.Alınmışnəticələrşüalanmafaktorununqarğıdalıcücərtilə-rininmüxtəliforqanlarınıninkişafınavəonlarınNADPHpotensialınıformalaşdıran fermentlərinaktivliyinə fərqli surətdə təsiretdiyini,yənitoxumaspesifikliyininmövcudolduğunugöstərir.Görünürqar-ğıdalıcücərtilərininköksistemininUBşüalarınıntəsirinəcavabola-raqböyüməsininsürətlənməsiQ6PDHvəDMDHfermentlərininak-tivliyinin induksiyasını, vəbununlaəlaqədar,NADPHpotensialınınartmasınıtələbedir.

31

Ədəbiyyat1. HollósyF.Effectsofultravioletradiationonplantcells.Micron.2002,

v.33,№2,p.179-197.2. XuC., Sullivan J.H.J.Reviewing the technicaldesigns for experiments

with ultraviolet-B radiation and impact onphotosynthesis,DNA andsecondarymetabolism.JournalofİntegrativePlantBiology.2010,v.52,№4,p.377-387.

3. DottoM.,CasatiP.DevelopmentalreprogrammingbyUV-Bradiationinplants.PlantScience.2017,İssue264,p.96-101.

4. MəmmədovZ.M.,MirzəyevaB.Q.,AbdıyevV.B.Na-izokationluduzməh-lullarınınbuğdatoxumlarınıncücərməsi,köklərininböyüməsivəsitop-lazmatik qlükozo-6-fosfatdehidrogenaza fermentinin aktivliyinə təsiri.AMEABotanikaİ�nstitutununElmiƏsərləri.2012,cildXXXİİ,səh.270-274.

Прокопчук Т.М.Астраханский Государственный Университет, Россия

БИОХИМИЧЕСКИЙ И МИНЕРАЛЬНЫЙ СОСТАВ РАСТЕНИЯ ЛОХ УЗКОЛИСТНЫЙ

Elaeágnus angustifóliaL.(далееE.angustifóliaL.)–эторасте-ние,представленноевприродедревеснои� иликустарниковои� формои� , внешне напоминающее оливковое дерево. Растениеспособно переносить широкии� спектр условии� окружающеи� среды,такихкаксильнаязасуха, соле�ностьпочв,наводнение,оночастоиспользуетсявиранскои� медицине[2].

E.angustifóliaL.известенсвоимиранозаживляющими,миоре-лаксантными,антиоксидантными,кардиопротекторными,антино-тицептивными, противовоспалительными, противомикробными,противоопухолевымииантимутагеннымиэффектами[5,с.36-45].

Некоторыечастирастенияпотребляютдлялеченияангины,кашля,гриппа,простуды,лихорадки,тошноты,рвоты,желтухи,аст-мы,диареи,различныхрасстрои� ствжелудочно-кишечноготракта.ФруктыE.angustifólia L. активноиспользуются в иранскои� народ-нои� медицинедляоблегченияболиприревматоидномартритеидля ускоренияпроцесса заживленияран.Широкии� спектр благо-приятныхвоздеи� ствии� наорганизмчеловекаобъясняетсябогатымбиохимическимиминеральнымсоставомрастения[3,с.24-29].

E.angustifóliaL.содержитбольшоеколичествоконденси-

32

рованныхтанинов,которыеобладаютпротивовоспалителным,ранозаживляющим, протикораковым и кардиозащитным эф-фектами[3,с.24-29].

Содержаниефлавоноидови антиоксидантов в растенииобъясняетегоранозаживляющии� эффект.Флавоноидыизвест-нысвоеи� противомикробнои� активностью,онипомогаютуве-личить скорость заживления ран и регенерации эпидермисакожи.Антиоксидантыиграютважнуюрольвзащитетканеи� от28окислительныхповреждении� и значительноспособствуютсинтезуДНКвпроцессезаживленияран[3,с.24-29].

Миорелаксантная активность также объясняется нали-чиемврастениинекоторыхфлавоноидовилифлавонов,такихкакхризин(обладаетчастичноагонистическимдеи� ствиемнабензодиазепиновыерецепторы)[3,с.24-29].

Некоторыеситостеролы,флавоноидыитерпеноиды,вхо-дящиевсоставE.angustifóliaL.,обеспечиваютантинотицептив-ныи� и противовоспалительныи� эффекты. Тритерпеноиды,флавоноиды,лигноидыибезеноидыобеспечиваютпротивоо-пухолевыи� эффект[3,с.24-29].

Многочисленные фитохимические исследования экс-трактов различных частеи� растения E.angustifólia L. указыва-ютнаналичиефлавоноидныхсоединении� ,полисахаридов,си-тостеролов, сердечных гликозидов, терпеноидов, кумаринов,фенолкарбоновых кислот, аминокислот, каротиноидов. Такжевэкстрактахрастенияобнаруженыалкалоиды,сапониныиду-бильныевещества[4,с.154-161].

РезультатыисследованияэкстрактовлистьевицветковE.angustifóliaL.указываютнасодержаниефенольныхифлаво-ноидных соединении� , обладающих антиоксидантными свои� -ствами.Приэтомбылообнаружено,чтофлавоноидныхсоеди-нении� большевлистьях,чемвцветкерастения[3,с.24-29].

Путе�мВЭЖХбылиопределенынаиболеераспростране�н-ные фенольные соединения растения: 4-гидроксибензои� наякислота(45,8мг/100гсухоговещества)икофеи� наякислота(32мг/100гсухоговещества)[1,с.505-511].

Врастениибылатакжеобнаруженагруппафлавоноидов,таких как катехин, эпикатехин, галлокатехин, эпигаллокате-хин, кемпферол, кверцетин, 29 лютеолин, 4-0-β-D-глюкозид,изорамнетин-3-0-β-D-галактопиранозид[3,с.24-29].

33

Путе�м общего спектрального анализа из цветковE.angustifólia L. был выделен макроциклическии� флавоноид-ныи� гликозид, которыи� был назван Ангустифолиноид А. Онимеет13-членныи� гетероциклическии� кольцевои� фрагмент.

ИзцветковE.angustifóliaL.такжебыливыделены7аци-лированныхгликозидовфлавонола,названныхэлаэгнозидамиА,B,C,D,E,F,G.Двасоединенияимелизначительныи� антиок-сидантныи� эффект,аодноизнихпоказалослабуюингибирую-щуюактивностьвотношениитирозиназы[4,с.154-161].

ВплодахE.angustifóliaL.былиидентифицированыжирныекислоты: лауриновая, тридекановая, миристиновая, пентаде-кановая, пальмитиновая, лигноцериновая, пальмитолеиновая,гептадекановая, линоленовая, олеиновая, стеариновая, эи� коза-новаяидокозановая.Преобладающеи� впроцентномсодержаниижирнои� кислотои� являлась пальмитиновая кислота (34,31%),далееолеиновая(26,23%)илигноцериноваякислоты(17,47%).

РезультатыисследованиякожурыплодаисемянE.angustifólia L.насодержаниежирныхкислотуказываютнаналичиепальми-толеиновои� кислоты в кожуре плода, линолевои� и пальмитино-вои� кислот–в семенах [3, с.24-29].ВкожуреимякотиплодовE. angustifólia L. также обнаружено большое содержание галловои� кислоты(1179и820,85мг/100грсвежеи� навески,соответственно).

Плодырастениябогатывитаминами:токоферолом,ка-ротином,аскорбиновои� кислотои� ,тиамином.Врезультатеис-следованиярастворимыхсахароврастенияспомощьюГХ(га-зовои� хроматографии)иВЭЖХбылообнаружено,чтофруктоза(27,1% сухого веса) и глюкоза (22,3% сухого веса) являютсяосновнымимоносахаридамиE.angustifólia L.Сахарозанебылаобнаруженаврастении[1,с.505-511].E.angustifóliaL.содержитдубильныевещества,приэтомвкореих содержитсябольше,нежеливоднолетнихветвяхилистьяхрастения[3,с.24-29].

Установлено, что в корнях, ветвях, листьях и стволовои� кореE.angustifólia L. содержатсяжелезо (Fe), свинец (Pb), бор(B),медь(Cu),кадмии� (Cd),цинк(Zn),хром(Cr),никель(Ni)икобальт(Co)вразличныхконцентрациях.

Калии� являетсянаиболеераспростране�ннымминералом,содержащимсявплодахрастения(8504мг/кг),занимследуетнатрии� (1731мг/кг)ифосфор(635мг/кг).

В плодахE.angustifólia L. такжебыло обнаружено содер-

34

жаниекальция(Ca),магния(Mg),железа(Fe)имарганца(Mn).Известно,чтосодержаниецинка(Zn)имеди(Cu)вплодахрас-тениянепревышаетпорогтоксичности.

Литература1. Ayaz F., Bertoft E. Sugar and Phenolic Acid Composition of Stored

CommercialOleasterFruits.JournalofFoodCompositionandAnalysis.2001,p.505-511.

2. EmaminiaF.,RezaeiA.,BadehnooshB.,RamezaniR., ShabaniM.Theeffects of Elaeagnus angustifolia L. whole fruit on the sex hormoneprofile inmenopausal women: A double-blind, randomized, placebocontrolledstudy.JournalofEthnopharmacology.2019,№246,112229.

3. HamidpourR.,HamidpourS.,HamidpourM.,ShahlariM.,SohrabyM.,ShahlariN.Russianolive(Elaeagnus angustifoliaL.):Fromavarietyoftraditionalmedicinalapplicationstoitsnovelrolesasactiveantioxidant,anti inflammatory, anti-mutagenic and analgesic agent. Journal ofTraditionalandComplementaryMedicine.2016,№7(1),p.24-29.

4. Khan S.U., KhanA.U., ShahA.U., Shah S.M., Hussain S., AyazM., AyazS. Heavy metals content, phytochemical composition, antimicrobialand insecticidal evaluation of Elaeagnus angustifolia. Toxicology andindustrialhealth.2016,№32(1),p.154–161.

5. MohaddeseM.Elaeagnusangustifoliaanditstherapeuticapplicationsinosteoarthritis.İndustrialCropsandProducts.2018,p.36-45.

Hacıyeva E.Ə.

Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Bayramova M. F.

AMEA Radiasiya Problemləri İnstitutu, Azərbaycan

İONLAŞDIRICI QAMMA RADİASİYANIN LABORATORİYA SİÇOVULLARINA (WISTAR ALBINO) TƏSİRİNİN TƏDQİQİ

Okeanların və ya torpağın dərinliklərində həyata keçirilənnüvətəcrübələri,nüvəsilahlarınıninkişafı,nüvəreaktorqəzalarıvəozontəbəqəsininzədələnməsiiləyersəthinəkosmikşüalarınasan-lıqlaçatmasıradiasiyanıntəsirivəzərərlərindənqorunmağamarağıartırmışdır.İ�onlaşdırıcışüalanmanınzərərlitəsirləriiləyanaşıonuntətbiqi iləmüəyyən xəstəliklərinmüalicəsi dəmümkündür [1, 2].İ�onlaşdırıcıqammaşüalanmadəriyə rahatlıqlanüfuzedəbildiyin-dən,həmçininxərçənghüceyrələrinəqarşıeffektivolduğundan,tib-

35

dəradioterapiyadaistifadəolunur. Tərəfimizdən aparılan təcrübələrdə tədqiqat obyekti labo-

ratoriyasiçovulu(Wistar albino) olmuşdur. Siçovullarşüalandırmamərkəzində 60Co mənbəliRHUND-20000 cihazında şüalandırılmış-lar. İ�onlaşdırıcıqammaşüalanmanınsiçovullarınhematolojigöstə-ricilərinətəsirivəşüalanmazamanısiçovullarındaxiliorqanlarındayarananparamaqnitmərkəzləröyrənilmişdir.

Tədqiqatlarda7ədəd30günlük,7020qrerkəksiçovullardan(Wistar albino)istifadəedilib.Heyvanlardan7fərdolmaqla4nümunəhazırlanmışdır.2fərdkontrolnümunəolaraqayrılmışdır.2fərd3Qr(subletal),2 fərd6Qr (yarımletal)və1 fərd8Qr (letal)dozalardaşüalandırılmışlar. Şüalanmadan sonra siçovullar vivariumda qəfəs-lərdəsaxlanılmış(23gün)vəonlardaşüalanmanıntəsirindənyara-nanmorfo-fiziolojidəyişikliklərizlənilmişdir.Beləki,23günərzindəkontrolvə3Qrdozadaşüalanmışnümunələrdəölümhalımüşahidəedilməmişdir.8Qrdozadaşüalandırılmışnümunə8-cigün,6Qrdo-zadaşüalandırılmışsiçovullardanbiriisə22-cigüntələfolmuşdur.

1 fərd6Qr,1 fərd3Qrvə1 fərdkontrolsiçovullarşüalan-manın 23-cü günündə bioetik qanunlara əsasən 10%-li ketaminləkeyləşdirilərəkkəsilmişvədaxiliorqanları(qaraciyər,dalaq,ağciyər,böyrəklərvəürək)çıxarılmışdır.

Şəkil. Siçovullarındaxiliorqanları(qaraciyər,dalaq,ağciyər,böyrəklərvəürək)

Çıxarılmışdaxiliorqanlarpetriqablarınaayrı-ayrılıqdayerləş-dirilmişdir.Həmçininsiçovullaryarıldıqdansonraqanınlaxtalanmavaxtımüəyyənedilmişdir.

Hal-hazırdaElektronParamaqnitRezonans(EPR)spektrosko-piyasımetoduiləsiçovullarındaxiliorqanlarınıöyrənilməsiüzərin-dəişləraparılır.

İ�lkin tədqiqatlarımız göstərir ki, laboratoriya siçovulları ion-laşdırıcıqammaşüalanmayadavamlıdeyillərvəuzunmüddətstress

6 Qr3 Qr

36

şəraitindəyaşayabilmirlər.Şüalanmanınkiçikdozalarındabeləmor-fo-fiziolojidəyişikliklərmeydanagəlir,həyatkeyfiyyətləriaşağıdüşür.

Ədəbiyyat1. El-ShanshouryH.,El-ShanshouryG.,AbazaA.Evaluationoflowdoseio-

nizingradiationeffectonsomebloodcomponentsinanimalmodel.Jour-nalofRadiationResearchandAppliedSciences,2016,v.9,p.282-293.

2. OtaniK.,OhtakiM.,FujimotoN.,SaimovaA.,ChaizhunusovaN.,Rakhypbe-kovT.,SatoH.,KawanoN.,HoshiM.QuantitativeAnalysisofEffectsofaSing-le60CoGammaRayPointExposureonTime-DependentChangeinLocomo-torActivity.EnviromentalResearchandPublicHealth.2020,v.17,p.5638.

Əliyeva N.Z., Məmmədov Z.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

EKSTREMAL ŞƏRAİTDƏ BECƏRİLMİŞ QARĞIDALI CÜCƏRTİLƏRİNDƏ STRESİN

NADP-İZOSİTRATDEHİDROGENAZA FERMENTİNİN AKTİVLİYİNƏ TƏSİRİ

Stressfaktorubitkilərinmorfo-fiziolojigöstəricilərinəneqa-tivtəsirgöstərərəkonlarınməhsuldarlığınıaşağısalır,kəskinvəda-vamlıolduğuhaldabitkininməhvolmasıilənəticələnir.Təbiətdəbaşverənstressfaktorlarıbiotikvəabiotikolmaqlaikitipəbölünür[1,səh.1].Təqdimolunantədqiqatişiabiotikstresintəsiriiləyarananekstremalşəraitdəbecərilmişqarğıdalıcücərtilərininmüdafiəreak-siyalarının öyrənilməsi istiqamətində aparılmışdır. Abiotik stress,qarğıdalıdadaxilolmaqla,bitkilərinməhsuldarlığını70%-əqədərazaldır,onlardancəmi30%-igenetikdavamlılıqgöstərərəkquraqlıq,dəyişəntemperatur,şoranlıq,müxtəlifmetallar,radioaktivşüalanmakimifaktorlarıntəsirinədözəbilir[3,səh.23].Dünyadavərespubli-kamızdaistehlakınagörəəhəmiyyətlisıralardaduranqarğıdalıbit-kisinindaimdəyişənekosistemlərəqarşıdahadavamlı sortlarınınyaradılmasıonunstresəqarşıcavabreaksiyasınınmexanizmlərininöyrənilməsini tələb edir. NADP-izositratdehidrogenaza fermentibitkilərdə stresə qarşımüdafiə sisteminin əsasında duranNADPHəmələgətirənfermentlərdənbiridir[2,səh.695].TəcrübələrdəduzstresişəraitindəbecərilmişqarğıdalıcücərtilərindəNADP-izositrat-

37

dehidrogenazafermentininaktivliyitəyinolunmuşdur.Təcrübələrqarğıdalıcücərtilərinin(Zea maysL.)Qürurge-

notipiüzərində100və200mMNaClməhlulununtəsirişəraitindəaparılmışdır. Toxumlar bir gün isladıldıqdan sonra təcrübə qabla-rınayerləşdirilərəkbitkiböyütməcihazında (PlantGrowthCham-ber)23°Ctemperaturdacücərdilibbecərilmişdir.Ekstremalşəraitinyaradılması məqsədi ilə eksperimental variantlar duz məhlullarıiləsuvarılmış,cücərtilər1sm-ikeçdikdənsonrabitkininbiometrikgöstəriciləriqeydəalınmışdır.Fermentinaktivliyispektrofotometriküsulla,340nmdalğauzunluğundaMRS(İ�srail)spektrofotometrindəNADP-inreduksiyaolunmasürətinəəsasəntəyinedilmişdir.

Duz stresi şəraitində becərilmiş qarğıdalı cücərtilərindəkontrolvariantlamüqayisədəyarpaqvəköklərininkişafınəzərəçar-pacaqdərəcədəzəifləmiş,duzməhlulununbuprosesəneqativtəsirionunqatılığıiləbilavasitəbağlıolmuşdur.Beləki,NaClməhlulunun100mMqatılığındakontrollamüqayisədəköksistemininböyüməsi19,6%,200mMqatılıqdaisə32.3%təşkiletmişdir.Analojigöstəri-cilərgövdəsistemiüçün16.5və24,2%bərabərolmuşdur.

DuzstresiqarğıdalıcücərtilərinintoxumalarındaNADPH-ın formalaşmasında rol oynayan izositratdehidrogenaza fermentininaktivliyinin induksiyasına səbəbolmuşdur.NaCl duzuməhlulu cü-cərtilərinkökvəgövdəsistemindəfermentinaktivliyininin100mMqatılıqdamüvafiqolaraq43,3%və51,2%,200mMqatılıqdaisə22,2%və28,3%yüksəlməsinəsəbəbolmuşdur.

Ədəbiyyat1. Mosa K.A., İsmail A., Helmy M. İntraduction to Plant Stresses. Plant

StressTolerance.2017,p.1-19.2. LeterrierM.,BarrosoJ.B.,ValderramaR.,PalmaJ.M.,andCorpasF.J.NA-

DP-dependentisocitratedehydrogenase(NADP-İCDH)fromArabidopsis rootscontributesinthemechanismofdefenceagainstthenitrooxidativestressinducedsalinity.ScientificWorldJournal.2012,v.12,p.694-740.

3. ShaValliKhanP.S.,NagamallaiahG.V.,DhanunjayRaoM.,SergeantK.,HausmanJ.F.AbioticStressToleranceinPlants:�nsightsfromProteo-mics,EmergingTechnologiesandManagementofCropStressToleran-ce.ScienceDirect.2014,v.2,p.23-68.

38

Rüstəmova G.E.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ULTRABƏNÖVŞƏYİ-B ŞÜALARININ MAYA GÖBƏLƏYİ HÜCEYRƏLƏRİNDƏ FLÜORESSENSIYAEDİCİ ZONDLARIN

MSAN-GİE VƏ OKSİGENİN FƏAL FORMALARININ MİQDARINA TƏSİRİ

Biosferəantropogentəsirbirsıraekolojidəyişikliklərə,xüsu-silə,stratosferinozonqatınınzəifləməsinəvəultrabənövşəyi-B(UB-B)şüalarınınsəviyyəsininyüksəlməsinəsəbəb olmuşdur.

SonillərdəUB-Bşüalarınınhüceyrələrinstruktur-funksionalhalınatəsiribarədəmüxtəlifməlumatlarvar,lakintəsirmexanizmihələ tam aydınlaşdırılmamışdır. Təqdim olunan işin əsasməqsədiUB-Bşüalarıntəsirindənsonramayagöbələyihüceyrələrininyaşa-maqabiliyyəti iləpatalojihalındigərgöstəriciləriarasındaqarşılıqlıəlaqənintədqiqidir.

Tədqiqat işində UB-B şüalarının müxtəlif dozalarının (2,2 x104–4,5x104erq/mm2)flüoresteininvəeozininmayagöbələyihü-ceyrələrindəmsangecikmişişıqemissiyasına(msan-Gİ�E)təsiritə-dqiqedilmişdir.Müəyyənolunmuşdurki,msan-Gİ�EintensivliyiUB-Bşüalarınhüceyrələrətəsirdozasındanasılıolaraqdəyişir.

UB-B şüalarının dozası artdıqca həm flüoresteinin, həm dəeozininmsan-Gİ�E-nın intensivliyi azalır.Belə ki, hüceyrələrəUB-Bşüalarının2,2x104erq/mm2dozasıilətəsiretdikdəmsanGİ�Einten-sivliyiikidəfə,3,7x104erq/mm2dozasındaisəbeşdəfəazalır.BuzondlarınmayagöbələyihüceyrələrindəmsanGİ�E-nınintensivliyi-ninUB-Bşüalarıntəsirinəticəsindəazalmasınabaxmayaraq,induk-siyaəyrisininformasıdəyişmir.

Əvvəllərkafedradaaparılantədqiqatlarnəticəsindəmüəyyənolunmuşdur ki, UB-B şüalarının təsiri nəticəsində maya göbələyihüceyrələrininplazmatikmembranınfizikiparametrləri(mikroöz-lülüyü və polyarlığı) dəyişir. Hüceyrələrdə şüalanma nəticəsindəmalondialdehidinin (MDA) miqdarı da dozadan asılı olaraq artır.MDA-nın miqdarının artması lipidlərin peroksidləşmə prosesinin(LPO)sürətlənməsinigöstərir[2].Aşkaredilmişdirki,lipidlərinpe-roksidləşmə (LPO)prosesinin inkişafı hüceyrəmembranında lipidbiqatınınözüllüyününvəpolyarlığınınartmasınasəbəbolur.

Məlumdurki,zülallarhüceyrəninquruçəkisinin70%-nitəşkil

39

edirvəUB-Bşüalarınıntəsirizamanıəsashədəflərdənbiridir.Zülal-larmüəyyənkonformasiyaquruluşunamalikdirvəkükürd,azottər-kiblifunksionalqruplarınsinqletoksigenləqarşılıqlıtəsirimümkündeyildir. LakinUB-B şüalarınınmaya göbələyi hüceyrələrinə təsirinəticəsində zülallarındenaturasiyası baş verir [4].Denaturasiyayauğramışzülallarsinqletoksigenidahaçoxsöndürməkqabiliyyətinəmalikdir,nəinkinativzülallar[5].

Təcrübələrdənalınannəticələrəəsasəngümanedilirki,UB-Bşüalarınıntəsirinəməruzqalmışmayagöbələyihüceyrələrinədaxiledilmiş flüoressensiyaedicizondun (FZ)mikroəhatəsindəLPOpro-sesininməhsullarınınmiqdarınınçoxalmasıvəhəmdəhüceyrələrdədenaturasiyayauğramışzülallarınsinqletoksigenləqarşılıqlıtəsiri-ninartmasısəbəbindənFZ-ınmsan-Gİ�E-nınintensivliyiazalır.

Beləfikirmövcuddurki,xariciamilintəsirininilkinanındaok-sidləşdiricistressbaşverir,hansıki,siqnallarınötürülməsindəilkinhadisədirvədigərmüdafiəmexanizmlərininişəbaşlamasınatəkanverir.Oksidləşdiricistressbiolojisistemdəoksidantvəantioksidantsistemlərinindisbalansı ilə xarakterizəolunur və çoxzamanoksi-dantlarınüstünlüyüilənəticələnir.

UB-Bşüalarınınbəzibiolojieffektləriçoxlumiqdardaoksige-ninfəalformalarının(OFF)yaranmasıiləəlaqələndirilir.UB-Bşüa-larınınbiomolekullartərəfindənbirbaşaudulmasındanbaşqa,foto-kimyəvireaksiyalarnəticəsindədəOFFəmələgəlir,bureaksiyalarisə“fotosensibilizator”adlananmolekullartərəfindənUB-Bfotonla-rınınudulmasınəticəsindəbaşverir[1].

Təcrübələrdə ultrabənövşəyi–B şüalarınınmaya göbələyi hü-ceyrələrinə təsiri zamanı oksidləşdirici stress nəticəsində yarananOFFmiqdarıtəyinedilmişdir.OFF-nınmiqdarı488nmdalğauzunlu-ğundadixlordihidroflüoresteininintensivliyinəgörətəyinedilmişdir.ZondunflüoressensiyasıonunOFFiləqarşılıqlıtəsirizamanıyaranırvəintensivliyihüceyrədəsərbəstradikalproseslərininaktivliyini xa-rakterizəedir.Müəyyən olunmuşdurki, kontrol hüceyrələrdəOFF-miqdarıUB-B şüalarınınmüxtəlif dozalarının təsirindən sonra artır.Kontrol hüceyrə suspenziyasına antioksidləşdirici-askorbin turşusuəlavəolunduqdaOFFmiqdarıdəyişmir.LakinUB-Bşüalarınınhücey-rələrətəsirizamanıaskorbinturşusuOFFmiqdarınınazalmasınatəsirgöstərir.UB-Bşüalarınınçoxyüksəkdozasının təsirindən(4,5x104 erq/mm2)hüceyrələrdəkicikdozailə(3,7x104erq/mm2) müqayisə-dəaskorbinturşusunun antioksidləşdirici təsiri dahazəifdir.

40

TəqdimolunanişdəUB-Bşüalarıntəsirinəqarşıhüceyrələrinadaptasiyamexanizmlərinin aktivləşdirməküçünhüceyrə suspen-ziyasına2,4-dinitrofenol(DNF)oksidləşmənifosforlaşmadanayıranklassikayırıcıdaxiledilmişdir.

DNF-unayırıcıeffektimühitdəonunionlaşmışvəionlaşmamışformalarının nisbətindən asılıdır. Məlumdur ki, DNF-un 0,01 mMaşağıolanqatılıqlarındamitoxondrimembranındapotensialınazal-masıprotonkeçiriciliyininartması ilə şərtlənir.Ksenobiotikuzun-müddətli istifadəolunduqdamitoxondritənəffüsününsürətlənmə-si iləmüşayiətolunur,OFFformalaşmasürəti(mikrosomalredokszəncirində)vəlipidhidroperoksidininmiqdarıazalır[3].

Müəyyənolunmuşdurki,mayagöbələyihüceyrələrisuspenzi-yasınaşüalanmadanəvvəlkiçikqatılıqda(10-7M)DNFəlavəedildik-dəhüceyrələrinyaşamaqabiliyyətiniartırırvəprotektorxüsusiyyə-tinəmalikdir,lakinyüksəkqatılıqda(1x10-4-1x10-3M)müşahidəolunmur.DNF10-7Mqatılığıhüceyrədəoksidləşməni fosforlaşma-dan“yumşaqayıran”qatılıqdırvəmayagöbələyihüceyrələriniUB-Bşüalarınınzədələyicitəsirindənqoruyur.

Alınan nəticələr və tətbiq olunan metodlar hüceyrələrinmüxtəlifamillərintəsirinəqarşıcavabreaksiyasınınöyrənilməsindəpraktikiəhəmiyyətkəsbedir.

Ədəbiyyat1. Колупаев Ю.Е., Карпец Ю.В. Активные формы кислорода,

антиоксидантыиустои� чивостьрастении� кдеи� ствиюстрессоров.2019,Киев,Логос,277с.

2. КочарлиН.К.,ГумматоваС.Т.Влияниеультрафиолетовых-Влучеи� на плазматическую мембрану клеток дрожжеи� . Актуальныевопросыбиофизикиихимии.2019,Москва,с.196-198.

3. Подалько В.И. Влияние 2,4-динитрофенола на интенсивностьокислительных процессов в печени крыс в длительномэксперименте.Успехигеронталогии.2010,т.23,№1,с.98-103.

4. Фраи� кин Г.Я. Молекулярные механизмы деструктивных,защитных и регуляторных фотобиологических процессов.Монография.М:000“АР-консалт”.2016,88с.

5. AlbertsB.etal.MolecularBiologyoftheCell.4thedition.NewYork:Gar-landScience,2002.İSBN-10:0-8153-3218-1.

41

Джумаева З.У.

Самаркандский государственный медицинский институт, Узбекистан

Назарова Д.О.Самаркандский государственный университет, Узбекистан

ПОЛЕЗНЫЕ СВОЙСТВА И ЭКОЛОГИЯ ЧАЙОТЫ (SECHIUM EDULE)

Чаи� от,илидругоеназваниеэтогорастения–«мексикан-скии� огурец», относится к семеи� ству тыквенных, а внешнимвидомнапоминаетлиану.Родиначаи� ота–ЦентральнаяАмери-ка.Народинепроизрастаетнескольковидовчаи� ота.Ведущимкоммерческимпроизводителеми экспортеромплодовчаи� отаявляетсяКоста-Рика,закоторои� следуютГватемала,МексикаиДоминиканскаяРеспублика.В1930-хгодахэторастениезавез-лиивРоссию.Чаи� отприжилсянаюгестраны.Этозонароссии� -скихсубтропиков,вездеотКавказадоКраснодаравыращива-ютеголюбители-огородникинасвоихдачныхучастках.В2018годуонбыл завезен в Узбекистан.

Народинечаи� отявляетсямноголетнимрастением.Растениетеплолюбивое,непереносящеезаморозков,поэтомувсреднеи� по-лосеРоссииивУзбекистаневыращиваютегокакоднолетнее.

Чаи� отразвиваетсяизплода,укотороговсегоодносемеч-ко,ивырастаетвмощнуюлиану,иногдадостигающуювысоты12метров.Поэтои� причинерядомсрастениемнеобходимоста-витьопоруилишпалеру.Заодинсезон(лето)наэтомрастениисозреваетоколо60–80плодов,имеющихгрушевиднуюформусдлинои� около10–12сантиметровпривесев500–600граммов.Впрохладныхпомещенияхчаи� отможетпрекрасносохранить-сядомарта-апреля.

Листья с длинным черешком простые, лопастные илиугловатые,пальмовидные,светвистои� жилкои� .Цветкиоднопо-лые,пазушные,иногдатычиночныеипестичныенаодномузле,илицветкиобоихполовнаоднои� оси.Плодвисячии� ,крупныи� ,обратнояи� цевидныи� илигрушевидныи� ,спеременнымколиче-ствомпродольныхуглублении� ,белаяповерхность,светло-илитемно-зеленая;онможетбытьголым,стонкимиволосамиилиспеременнымколичествомколючекитолькооднимсеменем.

42

Важнои� особенностьюэтоговидаявляетсяегоширокоеразно-образиепоформеицветуплодов,многиеизкоторыхизвестнытольконаместныхрынках.Экономическоезначениекаждоготипачаи� отывосновномоснованонаместныхпредпочтениях,которые-хотявбольшинствеслучаевоченьограничены-по-зволяютсохранитьегофенотипическуюидентичностьиэтно-ботаническуюноменклатуру.

Чаи� оттрадиционновыращиваютнапустыхучасткахзем-ли,водворахиогородах ,атакженаплантацияхвкоммерче-ских целях [2]. Это культура среднеи� и высокои� высоты, онатребуетвысокои� относительнои� влажности(80-85%),хорошораспределенногогодовогоколичестваосадковнеменее1500-2000мми12часовдневногосвета,чтобывызватьсток.Наи-более подходящая средняя температура составляет 13-21°C.Температураниже13°Cповреждаетмаленькиеилинезрелыеплоды, тогда как температура выше 28°C способствует чрез-мерному росту и опаданию цветов и незрелымфруктам, чтоснижаетурожаи� ность.Многиеученные[1] указывает,чточаи� о-тынаэкспортлучшевсегорастутнаучастках,расположенныхнавысоте1000-1200мнадуровнемморя.Фактически,согласноLira,R.,J.L.AlvaradoandJ.Castrejón[3],чаи� отможновыращиватьвумеренныхрегионахвтечениелетнихираннихосеннихме-сяцев,хотяплодыдолжныбытьзаранеепророщены,асаженцывыращиватьвтепличныхусловиях,преждечемвысаживатьихнаоткрытомвоздухе,когдавозникнетопасностьзаморозков.

У этого растения съедобны все части. Молодые побегисначала отваривают в соленои� воде, как спаржу, а потом ис-пользуютихдляприготовлениясупов,салатовиразнообраз-ныхгарниров.Покарастениемолодоеможноваритьегокорни,а со временемихможноиспользовать в виде корма для ско-та.Единственнаячастьрастения,котораяне съедобная– этостебель.Ноегоиспользуюткакматериал,изкоторогоплетутсоломенныевещи:шляпы,шкатулки.Повкусовымкачествамчаи� отнапоминаеткартофель,поэтомуиспособыегоприготов-ленияпохожинаклассическиерецептыблюдизкартофеля.Ноиз-затого,чтоэторастениераспространенопреимущественновстранах,гдегосподствуетабсолютнодругаякулинарнаякуль-тура,существуютидругиеоригинальныерецептыпоегопри-менению. Например, его нежную мякоть часто используют в

43

перетертомвиде,какосновудляприготовлениясупов.Хорошосочетаетсячаи� отсовощами:помидорамиибаклажанами.По-лучаетсявосхитительноепюре,котороеможноиспользоватьвкачествегарнира.Чаи� ототличносочетаетсясомногимидруги-мипродуктами,вчастностиповкусовымсвои� ствамподходитмногимовощам. Эта гармония вкуса возможна ещеипотому,чточаи� от, сампосебе,неи� тральноговкуса.Такиеблюдапри-правляюттрадиционнымимексиканскимиострымиприправа-ми:каи� енскимперцемилитабаско.Остротуприправсмягчаютзасчетбольшогоколичествамаслаиэтимусиливаютсочностьвсегоблюда,особыи� вкускоторогоформируетсяприналичиивсоставеблюдавродебынезаметногочаи� ота.

Рисунок. Общии� видплодачаи� оты(Sechiumedule(Jacq.)Sw.)Плодысодержат17аминокислот,изнихнезаменимы-

миявляются:валин,аргинин,треонин,леи� цин.Естьвчаи� отесахараивитамины.Листьяэтогорастенияобладаютмочегон-нымэффектоми,следовательно,отварлистьевприменяютпримочекаменнои� болезни,гипертониииотечности.Пищеваяцен-ность:жиры–0,13грамма,белки–0,82грамма,углеводы–2,81грамма.Калории� ностьчаи� отасоставляет19ккал[3].

Литература1. Avendaсo-Arrazate C.H., Cadena-İсiguez J., Arevalo-Galarza M.L.,

Campos-Rojas E., Cisneros-Solano V.M., Aguirre-Medina J.F. Lasvariedadesdel chayotemexicano, recursoancestral conpotencialdecomercializaciуn.GrupoİnterdiciplinariodeİnvestigaciуnenSechium edule enMexico.Mexico.2010.88p.

2. Cadena-İniguez.J.,Ruiz-Posadas,L.M.,Aguirre-Medina,J.F.,Sanchez-Garcia,P.Estudiodelossintomasasociadosa laperdidadecolordelchayote(Sechium edule (Jacq.)Sw)enVeracruz,Mexico.RevistaHorticultura.2005,v.11,№2,p.309-316.

3. LiraR.,AlvaradoJ.L.,CastrejónJ.NotasobreelpolendeSechium chinantlense Lira&ChiangyParasicyos dieterleae Lira&Torres(Cucurbitaceae).Boletı�ndelaSociedadBotánicadeMéxico.1994,İssue54,p.275-280.

44

Адыгезалова Л.Д., Амрахов Н.Р., Омарова С.Н.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ОПРЕДЕЛЕНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ОРГАНИЧЕСКИХ КИСЛОТ В ПЛОДАХ ГРАНАТА (Punica granatum L.)

Биологически активные вещества имеют целыи� рядпреимуществвпроизводствелекарств,втекстильнои� ,бумаж-нои� ,металлургическои� ,фармацевтическои� ,пищевои� икосме-тическои� отрасляхпромышленности,посравнениюсвещества-ми химического происхождения [1]. Поэтому особыи� интереспредставляютрастения,всоставекоторыхприсутствуетширо-кии� комплексбиологическиактивныхвеществ(БАВ).Однимизтакихрастении� являетсягранат(Punica granatum).

Органические кислоты представляют собои� органиче-ские соединения с однои� или несколькими карбоксильнымигруппами[2,с.342–368].Органическиекислотыприсутствуютвовсехживыхклеткахиявляютсяпромежуточнымипродук-тамипревращении� белков,жиров,углеводовидругихсоедине-нии� . Наиболее распространенными в живои� природе органи-ческимикислотамиявляютсялимонная,яблочная,щавелевая,уксусная, муравьиная, бензои� ная и молочная [3]. Также ониобладают антиоксидантнои� , противовоспалительнои� , имму-номодулирующеи� активностями;участвуютвобменевеществ,положительновлияютнадеятельностьжелудочно-кишечноготракта, создают благоприятную среду для микроорганизмовкишечника[4,с.106-108].Известно,чтонакоплениесвободныхрадикаловворганизмеприводитквозникновениюпатохими-ческихпроцессов,врезультатекоторыхповреждаютсястенкисосудов,мембранныелипидыклеток, чтоявляетсяпричинои� развитиясердечно-сосудистыхионкологическихзаболевании� .Количествосвободныхрадикаловпонижаетсяприповышенииактивностиантиоксидантнои� системычеловека.Под«антиок-сидантнои� активностью» понимают скорость неи� трализациисвободныхрадикаловподдеи� ствиемантиоксидантов.Доказа-но, что вещества и продукты растительного происхождения,которыеобладаютантиоксидантнои� активностью,предотвра-щаютзлокачественноеперерождениеклетокиостанавливаютростужесуществующихопухолеи� [5].

45

Цельюнашегоисследованиябылоизучениекислотностииколичественногосодержанияорганическихкислот,имеющих-сявплодах граната.Объектамиисследованияслужилиплодыдвух сортов граната – Гюлеи�ша розовая и Гюлеи�ша красная.Определениесодержаниякислотосуществлялиметодомтитро-вания[6]сприменениемвкачествеиндикаторафенолфталеи-на.ВкачестветитрантаиспользовалирастворNaOH.Титровалифильтратрастворомнатраедкого(0.01моль/л)доизмененияокраски до светло-розового цвета. Для определения содержа-нияаскорбиновои� кислотыбылиспользованметоди� одометрии[7,с.367-369].Методоснованнатом,чтоаскорбиноваякислоталегкоокисляетсяи� одом.Авкачествеиндикатораиспользова-ливодныи� растворкрахмала.Врезультатепроведенныхнамиисследовании� быларассчитанакислотность(%)впересчетенаяблочную,винную,щавелевуюилимоннуюкислоту.

Наоснованииполученныхнамиданныхмыпришликта-комузаключению,чтовсокахплодовобоихсортовгранатакис-лотностьвосновномопределяласьвиннои� кислотои� ,таккакнаеедолюдлясортаГюлеи�шакраснаявыпало1.67%отобщеи� кис-лотности,анадолюГюлеи�шарозовая1.77%общеи� кислотно-сти.Содержаниежещавелевои� кислотыдляобоихсортовбыломинимальнымисоставилодлясортаГюлеи�шакрасная1.40%,адляГюлеи�шарозовои� 1.48%.Анализрезультатовпоколиче-ственному определению аскорбиновои� кислоты показал, чтосокплодовГюлеи�шарозоваяболеебогатаскорбиновои� кисло-тои� ,посравнениюссоком,полученнымизплодовсортаГюлеи� -шакрасная,исоставил1,12мг/мл,адлясортаГюлеи�шакраснаяпоказатель содержания аскорбиновои� кислоты, составил 0.98мг/мл.ТакжебылоопределенозначениеpHсортовгранатаиустановлено,чтопоказательpHсокаГюлеи�шарозоваясостав-ляет3, а сортаГюлеи�шакрасная4.Наоснованииполученныхданныхможноприи� тиктакомувыводу,чтонаиболеевысокиезначенияpHсокаГюлеи�шарозоваяопределяются,скореевсего,болеевысокимсодержаниемвнеи� аскорбиновои� кислоты

Литература

1. ГоловкинБ.Н.идр.Биологическиактивныевеществараститель-ногопроисхождения.М.,Наука.2001,т.1,350с.

2. NgW.K.,KohC.B.Theutilizationandmodeofactionoforganicacidsinthe

46

feedsofculturedaquaticanimals.ReviewesinAquaculture.2009,p.342–368.3. Георгиевскии� В.П.,КомисаренкоН.Ф.,ДмитрукС.Е.Биологически

активные вещества лекарственных растении� . Новосиб.:Наука,1990,333с.

4. УрановИ.О.,КругловаН.В.Усовершенствованиетехнологииполу-ченияводногоизвлеченияизкрапивыдвудомнои� смаксималь-нымвыходоморганических кислот.Наука в современноммире:приоритетыразвития.2019,№1,с.106-108.

5. ValkoM., Leibfritz D.,Moncol J. et al. Free radicals and antioxidantsin normal physiological functions and human disease. İnternationalJournalofBiochemistryandCellBiology.2007,v.39,№1,p.77.

6. Основыаналитическои� химии.Подред.Ю.А.Золотова.3-еизд.М.2004,т.2,503с.

7. İzuagie A.A., İzuagie F.O. İodimetric Determination of Ascorbic Acid(Vitamin C) in Citrus Fruits. Research Journal of Agriculture andBiologicalSciences.2007,v.3,№5,p.367-369.

Джабраилова Р.Б., Мамедли Г.Г., Гаджиева С.Ф., Алиева Г.С., Омарова С.Н.

Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ИЗМЕНЕНИЕ АКТИВНОСТИ ПОЛИФЕНОЛОКСИДАЗЫ В ДВУХНЕДЕЛЬНЫХ ПРОРОСТКАХ ТВЁРДОЙ ПШЕНИЦЫ

(TRITICUM DURUM) ПОД ВЛИЯНИЕМ НАНОЧАСТИЦ ОКСИДОВ ЖЕЛЕЗА

Как известно, полифенолоксидаза является ферментом,катализирующим окислениемонофенолов, дифенолов и поли-феноловв соответствующиехиноны.Хотяданныи� ферментневходитвсоставсистемыантиоксидантнои� защиты,ноегорольвответныхреакцияхнанеблагоприятныеусловияпроизрастаниярастении� неоспорима,всвязи,счемизучениюактивностиполи-фенолоксидазыпосвященымногочисленныеработы[1,с.15].

Принимая во внимание все большии� интерес, которыи� вызывают к себе исследования, направленные на изучениевлияния различных наночастиц на тот или инои� биохимиче-скии� процесс,протекающии� вживоморганизме,мызадалисьцельюизучитьвлияниенаночастицоксидовчетерехвалентно-гожелеза(Fe3O4)наактивностьполифенолоксидазывдвухне-

47

дельныхпроросткахтве�рдои� пшеницы.Вработебылиисполь-зованы наночастицы, синтезированные в исследовательскои� лабораториихимическогофакультетаБГУ.

Объектом исследования служили двухнедельные про-росткитве�рдои� пшеницысортаГырмызыбугда.

В ходе исследовании� использовали различные концен-трациинаночастиц:0,05Ми0,0125М.Преждечемобработатьсемена пшеницы раствором наночастиц железа, последниеподверглисoнификациивтечение5минут.Навескураститель-ногоматериалагомогенизироваликалии� -фосфатнымбуфером(0,06М, pH=7,2). Активность полифенолоксидазы определялиспектрофотометрическипоизменениюоптическои� плотностипридлиневолны590нм.

В результате проведе�нных исследовании� было выявле-но, что различные концентрации используемых наночастицспособствуютизменениюполифенолоксидазнои� активностивразнои� степени.

Так, если экстракт, полученныи� из двухнедельных про-ростков Гырмызыбугда, проявлял полифенолоксидазную ак-тивность,равную0,1005мкмоль·г-1·мин-1,тообработкасемяннаночастицами оксида железа приводила к изменению фер-ментативнои� активности.Приэтомнизкиеконцентрациина-ночастиц оксида железа приводили к ингибированию актив-ностиполифенолоксидазыионапонижаласьприблизительнона15.3%.Экстракт,полученныи� издвухнедельныхпроростковпшеницы,семенакоторыхбылиобработанынаночастицамивконцентрации0,05Мпроявлялболеевысокуюполифенолокси-дазнуюактивность.

Изменение активности полифенолоксидазы, вызваннои� обработкои� семян различными концентрациями наночастицFe3O4, вероятно, связано с тем, что наночастицы, возможно,способны вызвать по отношению к себе защитные реакцииорганизма, способствуя, тем самым, изменению активностиферментныхкомпонентовантиоксидантнои� системы.Всвязисэтимизучениеокисленияполифеноловподвоздеи� ствиемна-ночаситицоксидаметалловвразличныхсортахпшеницыза-служиваетпродолженияработвэтомнаправлении.

48

Алиева Г.С., Абдуллаева Н.Ф.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ВЗАИМОСВЯЗЬ ФОЛДИНГА БЕЛКОВ С ВОЗНИКНОВЕНИЕМ ПАТОЛОГИЙ НЕРВНОЙ СИСТЕМЫ

Фолдинг или сворачивание белка - это процесс обра-зования полипептиднои� цепью высокоорганизованнои� мо-лекулярнои� трехмернои� структуры. Фолдинг необходим длявозможности выполнения биологических функции� белком.Аминокислотная последовательность белков кодирует необ-ходимуюинформациюдляправильногосворачивания,однако,помимоэтоговпроцессепринимаютучастиерегуляторыфол-динга:катализаторы,ингибиторыишапероны.

Убиквитинирование - это особая посттрансляционнаямодификация белков, которая сигнализирует об их деграда-циивцитозолеподдеи� ствиемUPS (убиквитин-протеасомнаясистема).Внепатологическихсостоянияхтауубиквитинирова-ныипротеолитическиподготовленыспомощьюUPS.Убикви-тин-протеасомнаясистема(UPS)иаутофагия–лизосомнаяси-стема-этодваосновныхпути,участвующихвдеградациятау.UPS в основном отвечает за клиренс растворимого тау, тогдакакаутофагия-лизосомасистемарасщепляеттау-белкивраз-личныхформах,такихкакагрегатытау.Нарушениеаутофагииизменяет баланс и приводит к формированию NFT. Исследо-вания, касающиесяролиубиквитилированиятаув егодегра-дации,довольнопротиворечивы.Тауможетпротеолитическиобрабатыватьсяпротеасомои� посредствомубиквитин-зависи-могопроцесса,но, посколькутауявляетсянативноразверну-тым белком, было показано, что нормальная деградация тауможет вообщене требовать его предшествующего убиквити-лирования. Убиквитилирование включает образование изо-пептиднои� связи между С-концевои� карбоксильнои� группои� небольшого регуляторного белка убиквитина и ε-аминогруп-пои� ,присутствующеи� вбоковыхцепяхлизинабелков[1,с.223].

Вбольшинствеслучаеввклеткевырабатываетсятольконативнаяконформация.Нотаккакогромноеколичествокопии� каждогобелкасоздаетсявтечениежизни,иногдапроисходитслучаи� ноесобытие,иоднаизэтихмолекулследуетнеправиль-

49

ному пути, превращаясь в токсичную конфигурацию. Непра-вильная укладка белков может быть результатом различныхпатологических процессов, включая мутации в аминокислот-нои� последовательности, мутации гена, кодирующего белок,его нарушенныи� посттрансляционныи� процессинг, а такжетравмыилиоксидативныи� стресс.Неправильносвернутыебел-кисуществуютвклеткахвместесразвернутыми-средне-сло-женныеиправильносложенныевиды.Накоплениенеправиль-но свернутых белков может вызвать неи� родегенеративныезаболевания. Неи� родегенеративные заболевания - одни изсамых изнурительных расстрои� ств, влияющих на мышление,умелыедвижения,чувства,познаниеипамять.Этаразнообраз-наягруппазаболевании� включаетобщиенарушения,такиекакболезньАльцгеи� мера(БА)иболезньПаркинсона(БП),иболеередкиенарушения,такиекакболезньХантингтона,спиноцере-беллярнаяатаксия,трансмиссивныегубчатыеэнцефалопатииибоковои� амиотрофическии� склероз.

Наиболее распространеннои� из них является болезньАльцгеи� мера,которои� страдаютпосостояниюна2015год50млн.человек.БолезньПаркинсонаиболезньХантингтонаиме-ютсходноеамилоидноепроисхождение.БолезньАльцгеи� мерахарактеризуется накоплением в головном мозге двух типованомальных структур головногомозга: внеклеточныхамило-идныхбляшекAβиинтранеи� рональныхнеи� рофибриллярныхклубковтау-белка-NFT.Бляшкииклубкинетолькопредстав-ляют собои� молекулярные признаки БА, но также вызываютсинаптическуюдисфункциюигибельнеи� ронов,которыепри-водяткнарушениямпамятиикогнитивнымфункциям,харак-тернымдляпациентовсБА[3,с.425].

Амилоидные бляшки образуются в результате мисфол-дингаинакопленияамилоидабетта (Aβ)40и42, образован-ного из амилоидного предшественника (APP). РасщеплениеAPP, в зависимости от протеазы, может приводить к формамAβ,которыенеявляютсяамилоидогеннымиилинапротивяв-ляютсяамилоидогенными(вызывающеезаболевание).Aβмо-жетсуществоватьвразличныхсостоянияхагрегации,включаямономеры,олигомеры(иногданазываемыедиффундирующи-милигандами,производнымиAβ(ADDL))ивитоге,нераство-римые фибриллы.Процесс образования амилоидных бляшек

50

начинается с повышения концентрации общего Aβ и болеевысокого отношения Aβ42 / Aβ40, что постепенно приводитк олигомеризациии, в конечномитоге, образованиюотложе-нии� амилоидных бляшек, что приводит к воспалительнымответам, астроцитарнои� активации и неи� ритнои� дистрофии.Несмотря на то что ферментативныи� процессы расщепленияAPPхорошоизучены,однакопричинамисфолдингаипроцессукомплектациивбляшкиостаютсянеизвестными.NFTвсвоюочередь образуются более сложным путем, из тау белка, таккакмисфолдингможетпроисходитьнамногихэтапнетолькообразования,ноипосттрансляционнои� обработки.Тау-белок,принадлежит к семеи� ству белков, ассоциированных с микро-трубочками (MAP-Microtubule-associatedprotein)и экспресси-руетсявосновномвнеи� ронах.«Cвязанныи� смикротрубочкамибелоктау»или«тау»,являетсянеобходимымдлястабильностимикротрубочек[2,с.1722].

Отдельноевниманиемисфолдинга, уделяетсягиперфос-форилированию,потомучтоименногиперфорсфорилирован-ныи� таунаи� денвбольшихколичествахвагрегатахисчитаетсяпричинои� агрегациитаубелка.Однакопомимофосфорилиро-ваниятауацетилируется,гликозилируется,убиквитинируетсяиподвергаетсяпротеолитическомурасщеплению.Способностьтаукагрегированиюзакодированавегособственнои� последо-вательности [2].Димеризациятау -начальныи� этап,которыи� ведеткобразованиюпарныхспиральныхфиламентов-PHF,атевсвоюочередьобразуютконечнуюструктуру–NFT(Pис.1).

Рисунок 1. Cтадии образования NFT

51

Болезнь Паркинсона (БП), является вторым по распро-страненностинейродегенеративнымзаболеваниемипоражаетоколо2-3%населенияввозрасте65летистарше.Этоневро-логическоезаболевание,расположенноевсреднеммозге,осо-бенновлияетнаобластькомпактнойчастичернойсубстанции(SNc),котораяпроизводитдофамин.БПсвязанаспоражениямиголовногомозга,известнымикактельцаЛеви,которыесодер-жатα-синуклеин(α-Syn)вкачествеосновногокомпонента [4,с.508-509].

Альфа-синуклеин представляет собой обильный преси-наптический белок головного мозга, неправильная укладка,агрегация и фибрилляция которого являются критическимифакторамипринейродегенеративныхзаболеваниях(Рис.2).

Рисунок 2. Образование Телец Леви

Литература

1. HyunsunP.,MarcB.,JohnD.,JudithF.,RonK.,AlexanderM.TranslationalNeurodegenerationProteinmisfoldinginneurodegenerativediseases:implicationsandstrategies.PatrickSweeney.2017,p.223-231.

2. Brunello A., Maria M., Riikka-Liisa U. Mechanisms of secretion andspreading of pathological tau protein Cecilia. Huttunen Cellular andMolecularLifeSciences.2020,p.1721–1744.

3. Luna-Viramontes N., Campa-Córdoba B., Ontiveros-Torres M.,Harrington R., Villanueva-Fierro İ., Guadarrama-Ortı�z P. PHF-CoreTauasthePotentialİnitiatingEventforTauPathologyinAlzheimer’sDisease.FrontiersinCellularNeuroscience.2020,№14,p.425-623.

4. Uversky V. α-SynucleinMisfolding and Neurodegenerative Diseases.CurrentProtein&PeptideScience.2008,v.9,№5,p.507–540.

52

Azizova G.I., Dadashova A.R.Azerbaijan Medical University, Azerbaijan

INFLUENCE OF ENDOTHELIN-1 ON THE DEVELOPMENT OF DIABETIC NEPHROPATHY IN TYPE 2 DIABETES MELLITUS

Basedon theexpert estimatesof theprevalenceofdiabetesmellitus, there weremore than 230million people with diabetesin2010and it isprojected that therewill be300milliondiabeticpatientsby2025,outofwhich80-90%willbepatientswithtype2diabetesmellitus[1,2].

İnthisstudy,bloodsamplesof55patientswithtype2diabetesmellitus,aged42-65havebeeninvestigated.Basedonthelevelsofglucose and glycosylated hemoglobin all patients were assignedintotwogroups:İgroupwithsubcompensation–34patientsandİİgroupwithdecompensation–21patients.Durationofthediseaserangedfrom2monthsto23years.Thecontrolgroupconsistedof10healthyvolunteers,aged33-45.AnalysisofthedifferencesintheindicatorsbetweenthetwogroupswasperformedusingtheMann-WhitneyU-test.Statisticalsignificancewasobservedatp<0.05.

Thebiochemicalparameters(glucose,creatinine,urea)weredeterminedwiththeassaykit “Human”(Germany)andamountofglycosylatedhemoglobinHbA1C–withthemethodofY.A.Knyazev.Thelevelsofendothelin-1weremeasuredwiththekitfrom“Cloud-CloneCorp”(China).

İnthestudyofbiochemicalparameters,namelyHbA1C,itwasfoundthatwiththeprogressionofdiseasethelevelsofglycosylatedhemoglobin(HbA1C)were increasingconsiderably.Atthestageofsubcompensationthelevelwas7.50±0.12%comparedto5.50±0.08%inthecontrolgroup.Long-termandpersistentviolationofcarbohydratemetabolism,i.e.decompensationofdiabetesmellitus,and the absence of adequate correction of thedisease resulted innearlydoubleincreaseintheHbA1Clevel,upto10.30±0.24%[3].When comparing glucose levels, a 2-fold increase was found in İgroup,anda2.5-timesincreasewasobservedinİİgroupcomparedtothecontrolgroup(p<0.001).

Anincreaseinthelevelofendothelin-1upto7.60±1.63pg/mlwasdetectedinİgroupofpatients(p<0.01)againstthecontrolat 4.46 ± 0.31 pg / ml, which confirms the pathological effect ofhyperglycemiaonthefunctionofendothelialcells.İnİİgroup,this

53

parameterdecreasedto5.48±0.7pg/ml.Therefore, at the stage of sub compensation, vascular

endotheliumisdamagedandinvolvedinthecascadeofpathologicalprocesses,whichactsastheinitiatingfactorinthedevelopmentofnephropathy.However,atthedecompensationstage,hemodynamicandhomeostaticshiftsplaythemostimportantrole[4,5].

References

1. SarwarN.,GaoP.,SeshasaiS.R.,etal.Diabetesmellitus, fastingbloodglucose concentration, and risk of vascular disease: a collaborativemeta-analysis of 102 prospective studies. Lancet. 2010, v.375, İssue9733,p.2215-2222.

2. WorldHealthOrganizationwebsite. Statistics onDiabetes.Retrievedfrom:https://www.who.int/health-topics/diabetes#tab=tab_1.

3. Shiva Raj K.C. Diabetes mellitus and glycosylated hemoglobin A1C.NepaleseMedicalJournal.2018,v.1,№2,p.112.

4. Chandrashekar K., Juncos L.A. Endothelin antagonists in diabeticnephropathy: Back to basics. Journal of the American Society ofNephrology.2014,v.25,№5,p.869–871.

5. CardilloC.,CampiaU.,BryantM.Betal.İncreasedactivityofendogenousendothelininpatientswithtypeİİdiabetesmellitus.Circulation.2002,v.106,p.1783-1787.

Kavetskyy T. Drohobych Ivan Franko State Pedagogical University, Ukraine

The John Paul II Catholic University of Lublin, PolandKhalilov R.I., Nasibova A.N.

Baku State University, AzerbaijanInstitute of Radiation Problems of ANAS, Azerbaijan

HIGHLY SENSITIVE AMPEROMETRIC ENZYME BIOSENSORS BASED ON NOVEL POLYMER MATRIXES AND NANOCARRIERS

FOR ENVIRONMENTAL APPLICATIONS

Technogenic pressure on the environment significantlyaffects the pollution of water resources. Especially dangerousare xenobiotics – products of the chemical and pharmaceuticalindustry, which negatively impact on the physiological state of

54

livingorganismsandhavecarcinogenicpropertiesevenatverylowconcentrations. Conservation and restoration of water resourcesis a huge problem for modern society. Some xenobiotics, apartfrom wastewater treatment plants, are also in the surface andundergroundwaters,because theywereonlypartiallyremoved inthe process of the existing technological schemes for cleaning ofwastewater.Oneofsuchinnovationsisacreationofhighlysensitivebiosensors foranalysisof the levelofwastewaterpollution. İn thedevelopment of amperometric biosensors the main focus is onthe design and improvement of mediatorless biosensor systems.The use of such biosensors opens wide opportunities for directrapidmonitoringoftheenvironment.Themainadvantagesofsuchbiosensorsaretheabsenceoftheneedforadditional introductioninto the sensory system of exogenous cofactors andmediators ofelectronictransfer,whichallowsfasterandmoreaccurateresearch;doesnotposeadangertohumanhealthandsignificantlyreducesthecostofbioelectrodes. İnrecentyears, theuseofpolymermatrixesandnanosizedmaterials,especiallyincombinationwithbioselectiveelements – enzymes, for the development of technologies for theproductionofbionanomaterialswithimprovedcatalyticpropertiesisofparticularinterest.Thestudiesofmicro/nano-modifiedpolymerswill lead to the creation of devices with a significantly expandedrangeofcapabilitiesfordetectingharmfulcontaminants.Themainaimoftheresearchcurriedoutwasfocusedonthecreationofnewbio-recognizinglayersbasedonenzymesforanalyticalpurposesandnovelpolymermatrixesandelectroconductivemicro/nanomaterials,whichcanbeusedforeffectiveenzymeimmobilization[1-8].Metalnanoparticles (NPs) and highly dispersed inorganic and organicmaterials were used as nanocarriers of bioselective molecules.Thesynthesizednovelpolymermatrixesandmicro/nanomaterialswere used for the construction of biorecognition layers of newamperometric biosensors. Special attentionwas paid to study thepossible advantagesofNPs comparedwith theirmicro-analogues,in particular, possibility of direct electrochemical communicationbetween enzymes and electrode surface in redox systems on theexample of laccase. İn addition, a correlation was establishedbetween the network properties of the biorecognizable layer andbiosensor characteristics to be considered as a possible way tocontrolthebiosensor’sparameters[5].

55

References:1. T.Kavetskyyetal.,J.Appl.Polym.Sci.,134(2017)45278.2. T.Kavetskyyetal.,ActaPhys.Pol.,A,132(2017)1515.3. T.Kavetskyyetal.,GoldBull.,52(2019)79.4. T.Kavetskyyetal.,Eur.Polym.J.,115(2019)391.5. T.Kavetskyyetal.,ActaPhys.Pol.,A,137(2020)246.6. T.Kavetskyyetal.,Mater.Sci.Eng.C,109(2020)110570.7. O.Smutoketal.,Anal.Chim.Acta,1143(2021)201.8. T.Kavetskyyetal.,J.Appl.Polym.Sci.,138(2021)e50615.

Mehdiyeva N.N.AMEA Fizika İnstitutu, Azərbaycan

TƏCRİD OLUNMUŞ ERİTROSİTLƏRƏ NATRİUM NİTRİTİN QATILIĞINDAN ASILI OKSİDLƏŞDİRİCİ TƏSİRLƏR

Nitritlərinsanfəaliyyətininmüxtəlifsahələrindəgenişistifadəolunur və onun sağlamlığı üçün təhlükə yarada bilər. Orqanizminhipoksiyasına səbəb olan nitrit toksikliyinin əsasını hemoqlobin(Hb) və eritrositlərin oksidləşmiş modifikasiyaları qoyur. Eynizamandanitritlərvəonlarınəsasmetabolitləriolanazotoksidi(NO)orqanizmüçün həyati vacibdir (O2 və CO2-dən sonra üçüncü qazmolekuludur). Bu baxımdan, nitritlərin vacibliyi (həyati vacib) vətoksikliyiarasındakıqatılıqsərhədlərininöyrənilməsivacibbiofizikiproblemdir[1].

Aparılantədqiqatdainvitrotəcrübələrdəinsaneritrositlərinəmüxtəlif dozalarda (0,007-7,000 mM x 30 dəq) natrium-nitritin(NaNO2)hemoqlobininoksidləşməsinə,lipidlərinperoksidləşməsinə(LPO) və hemoliz proseslərinə təsiri öyrənilmişdir. Eritrositlərinmembran səthində Hb (Hbm) toplanmasının və 30 dəqiqəlikinkubasiyamühitindəki(natriumfosfatbuferi(NFB)0,05M+0,15M NaCl, pH 7,4; t 37°C) natrium-nitritin son qatılığından (NNSQ)asılılığınabaxılmışdır.

Məlumolmuşdurki,ənaşağıqatılıqda(0,007–0,15mM)NNSQ20% -əqədərnəzərə çarpanmethemoglobin (MetHb)yığılmasınagətirib çıxarır, bu zaman LPO 15-20% azalır; orta dərəcədə aşağıdozalar isə (0,15 -0,35 mM), LPO-nun intensivliyini dəyişmədiyi

56

halda, MetHb-nin 50%-ə qədər artmasına səbəb olur; nisbətənyüksəkdozalı(0,7-3,5mM)NNSQMetHb-nin90%-əqədərvəLPOintensivliyinin 25-40%-dək artmasına səbəb olur; yüksək dozalı(3,5-7,0mM)NNSQ,ferrilhemoqlobinin(FeİV)=Omeydanagəlməsi,onunhesabınaMetHb-ninmiqdarının(60%-əqədər)azalmasınavənəticədəlipidperoksidləşməsiintensivliyininartmasınasəbəbolur.

Hbm–ninqatılıqdanasılıolaraqtoplanmasıbeləgörünür:1) aşağı qatılıqlıNNSQ (0,007-0,15mM)Hbm toplanmasına

təsirgöstərmir.2) orta qatılıqlı NNSQ (0,15-0,35 mM) 2-dən 3% -ə qədər

artırır.3)yüksəkqatılıqlıNNSQ7-8%-əqədərartımasəbəbolur[2,3].Eyni zamanda, əgər orta qatılıqlı (0,75-0,35 mM) NNSQ

methemoglobin komponentinin ≈ 50% qədər yüksək qatılıqlıNNSQüçün isə 70% -ə qədər artması qeyd edilir.MetHb və onuntörəmələrinin yığılması aşağı və orta dozalar üçün geri dönəndir,lakin yüksək NNSQ üçün o geri dönməyəndir və eritrositlərinmembranquruluşlarıiləHb-ninkovalentbağlarınınəmələgəlməsiməsələsinigündəməgətirməsiehtimalolunur.

Alınan nəticələr, insan eritrositlərinə yüksək dozalı NaNO2-in (lipid peroksidləşməsi və hemolizin əhəmiyyətli dərəcədəaktivləşməsi) oksidləşdirici-modifikasiyaların təsirinin dağıdıcıtəbiətini göstərirvəporfirinhalqasındandəmir ionlarının sərbəstburaxılmasıiləhemquruluşunatəsirgöstərdiyiehtimalolunur.

Ədəbiyyat:

1. GladwinM.T.,GrubinaR.,DoyleM.P.Thenewchemicalbiologyofnitritereactionswithhemoglobin:R-statecatalysis,oxidativedenitrosylation,andnitritereductase/anhydrase.Ac-countofChemicalResearch.2009,v.42,№1,p.157-167.

2. Helms C., Kim-Shapiro D.B. Hemoglobin–mediated nitric oxidesignaling.FreeRadicalBiologyandMedicine.2013,v.61,p.464-472.

3. TsuneshigeA.,İmaiK.,Tyumaİ.Thebindingofhemoglobintoredcellmembrane lowers itsoxygenaffinity.Biochemistry.1987,v.101,№3,p.695-704

57

Aghamaliyeva B.Q.Baku State University, Azerbaijan

THE ROLE OF THE PROTEIN FAMILY OF SPARC IN PANCREATIC CANCER

Pancreatic ductal adenocarcinoma (PDAC) is one of themost aggressive malignant tumors globally; no more than 20%of patients can be suitable for curative resection. The mediansurvivalofpatientswithPDACisnomorethanoneyear,evenafterchemotherapy and targeted therapy is the overall 5-year survivallessthan7%.ThehistopathologicalhallmarkofPDACisaprominentstromalreactioninwhichtumorcellsareembedded.Thisso-calleddesmoplastic reactionmayexceed90%of the tumorbulkvolumeand is composedof cellular and acellular components.Oneof theacellular components is SPARC (secreted protein acidic and richincysteine)proteinfamily,whichhasbeenshowntocontributetocancermigrationandinvasion.İnthisreview,weaimtodiscusstheroleoftheproteinfamilyofSPARCinpancreaticcancer.

Pancreaticductaladenocarcinoma(PDAC)isthemostcommonkindofpancreaticcancerandisoneofthemostaggressivemalignanttumors intheworld[1].Despiteexperimentalresearchconductedlastyears,theprognosisofPDACremainsstillpoorwithacombinedoverall5-year-survivalrateoflessthan7%[1].AsPDACnotalwayspresentsearlysymptoms,itismostlydiagnosedinadvancedstageswith metastasis. Moreover, the available chemotherapy regimensarenoteligibletocurepatientsinlatestages.StudiesshowthatthisaggressivephenotypeofPDAC isnot onlydue to cancer cells, butalsodesmoplastic reactionor tumor stroma,which surrounds thetumorcells.Thus,desmoplasticreactionactsasaphysicalbarrier.Furthermore, it ismeanwhile known that tumor and stroma cellsinteractverycloselywitheachother.Tumorstroma itselfconsistsofseveralstructuralproteins,enzymesandproteinsinvolvedincellcommunication.OneoftheseproteinsisthefamilyofSPARC.

SPARC (also known as Osteonectin) is a member of thematricellular family proteins [2]. Matricellular proteins can besecretedintotheextracellularmatrixandregulatecellfunctionsandcell-ECM functions. SPARC family is composedof severalproteins,suchasHevin,SPOCK1,SPOCK2,SPOCK3,SMOC-1/2,andFstl1[3].SPARCparticipated insomebiologicalprocesses, includingwound

58

repair, angiogenesis, cell adhesion, andmigration [4]. İts functionalsocanbemediatedbyinteractionswithmatrixmetalloproteinases(MMPs)andtransforminggrowthfactorβ(TGF-β)[5].

SPARC’sexpressionisoverexpressedinPDACandcanincreasetheinvasionofpancreaticcancercells[6],consistentwithdatabasesusing Gene Expression Profiling İnteractive Analysis (GEPİA) inFigure. High levels of SPARCmRNA expression is associatedwithpoorprognosisafterresectinginPDACpatients[7].İnthestromalcompartmentofPDACtumors,SPARChasahigherlevelofexpression.Specifically, stromal fibroblast/pancreatic stellate cells (PSCs)adjacent to tumor cells were found to express more SPARC thancancercells[8].Moreover,GuweidhiA,etal.showedthatexogenousSPARC could increase the expression of MMP-2. And exogenousTGF-β1 resulted in a transient reduction for expressionof SPARC.So in hypothesis, SPARC promotes tumor invasion and migrationthroughinducingMMP-2thatcandegradeEMC.İnsummary,SPARCis mainly expressed by stromal cells and is associated with poorprognosis.

Figure. ThemRNAexpressionofSPARC,SPOCK1,andSPOCK2innormalpancreatictissueandcancertissue(red:tumor,grey:normal).

SPOCK1 is also called Sparc/Osteonection and kazal-likedomainproteoglycan1andfoundinhumantestisinitially,issecretedprotein and belongs to the SPARC family [9]. And it is associatedwithcellproliferation,adhesion,andmigration[10].SeveralstudiesdemonstratedthatSPOCK1regulatescellproliferation,invasion,andprogressioninseveraltypesofcancers,suchasliver,colorectalandprostatecancers.UsingGEPİAdatabases,we foundoutSPOCK1 is

59

overexpressedinpancreaticcancerincontrasttonormalpancreatictissue. Most recently, it has been shown that, immortalizedpancreaticstellatecellline,PS-1,expressednoticeablymoreSPOCK1thanpancreaticcancercelllines.However,theinfluenceofSPOCK1oncancercellsremainsunclear.Therefore,stimulatingcancercellswithexogenousSPOCK1wouldbethenextstepinordertofindoutthe possible interactions between cancer cells and desmoplasticreaction.

SPOCK2, Sparc/Osteonection and kazal-like domainsproteoglycan-2, also called testincan-2, is a member of theSPARC family. This gene encodes a protein, which can bind toglycosaminoglycans to form part of the extracellular matrix, andplaysaroleincelladhesionandmigration(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/gene/9806).İncancer,SPOCK2wasreportedthefirsttimeinprostate,breast,andcoloncancerandshowedsignificantlyhighermethylation in cancer cells in contrast tonormal prostate, breast,and colon cells. Moreover, SPOCK2 expression was restored afterdemethylation with 5-aza-dC in various cell lines, indicating thesilencingrelatedtoDNAmethylation[11].

İncontrasttoSPOCK1,theroleofSPOCK2inpancreaticcancerremains unclear. İmmunohistochemistry of pancreas sectionsfrom adult male and female outbred İCR mice revealed SPOCK2expression in islet, acinar, and ductal cells. İn PDAC,we observedan almost 20xhigher expression of SPOCK2 inPDAC tissues thanin non-tumor pancreatic tissues by analyzing the data from theTCGAdatabaseusingGeneExpressionProfilingİnteractiveAnalysis(GEPİA)(Figure).

İnsummary,wehypothesizethatSPOCK2mightbeenrichedin the matrix compartment, inhibit tumor cell proliferation, andcontrol invasion and migration by inhibiting activation of MMP2.SotheSPOCK2shouldhavean importantrole inthedesmoplasticreactioninPDAC;thespecificmechanismneedstoberesearchinthefuture.

İnsummary,aseriesofrecentstudiesprovidethatstromal/desmoplasticreactionplaysanessentialroleinproliferation,invasion,andmetastasisincancers.Thisalsocaughttheinterestincreasinglyof researchers for pancreatic cancer due to its histopathology.Specifically,ECMproteinssuchasSPARCanditsfamilySPOCKshaveanimportantfunctionintumordevelopmentinPDAC.Somestudies

60

have revealed a high level of expression in stromal tissue. So thisreasonresearchswitchesandfocusesonthedesmoplasticreactioninPDAC.Fromthisreview,wespeculatethatSPARCandSPOCK1maypromoteproliferation, invasion,andmigrationinthedesmoplasticresponseofPDAC; incontrast,SPOCK2actassuppressorpossibly.The direct or indirect relative and mechanism need to researchfurther. Continued study will hopefully provide novel strategiestargetedagainstpancreaticcancer.

References

1. Jemal,A.etal.,Globalcancerstatistics.CA:CancerJournalforClinicians.2011,v.61,№2,p.69-90.

2. Chiodoni C., ColomboM.P., Sangaletti S. Matricellular proteins: fromhomeostasistoinflammation,cancer,andmetastasis.CancerMetastasisReviewes.2010,v.29,№2,p.295-307.

3. Bradshaw A.D. Diverse biological functions of the SPARC family ofproteins.İnternationalJournalofBiochemistryandCellBiology.2012,v.44,№3,p.480-488.

4. BradshawA.D.,SageE.H.SPARC,amatricellularproteinthatfunctionsin cellular differentiation and tissue response to injury. Journal ofClinicalİnvestigation.2001,v.107,№9,p.1049-1054.

5. BrekkenR.A.,SageE.H.SPARC,amatricellularprotein:atthecrossroadsofcell-matrixcommunication.MatrixBiology.2001,v.19,№8,p.816-827.

6. Guweidhi A. et al. Osteonectin influences growth and invasion ofpancreaticcancercells.AnnalsofSurgery.2005,v.242,№2,p.224-234.

7. Miyoshi K. SPARC mRNA expression as a prognostic marker forpancreaticadenocarcinomapatients.AnticancerResearch.2010,v.30,№3,p.867-871.

8. İnfanteJ.R.etal.PeritumoralfibroblastSPARCexpressionandpatientoutcomewithresectablepancreaticadenocarcinoma.JournalofClinicalOncology.2007,v.25,№3,p.319-25.

9. Alliel P.M. et al. Testican, a multidomain testicular proteoglycanresemblingmodulators of cell social behaviour. European Journal ofBiochemistry.1993,v.214,№1,p.347-50.

10. AhelD.etal.Poly(ADP-ribose)-dependentregulationofDNArepairbythe chromatin remodeling enzymeALC1. Science. 2009, v.325, İssue5945,p.1240-1243.

11. ChungW.etal.İdentificationofnoveltumormarkersinprostate,colonandbreastcancerbyunbiasedmethylationprofiling.PLoSOne.2008,v.3,№4,p.2079.

61

Günəşova G.Y.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AZƏRBAYCANIN KƏLBƏCƏR VƏ SALYAN RAYONLARININ BƏZİ TERMAL SULARINDA TERMOFİL BAKTERİYALARIN

ÖYRƏNİLMƏSİTermofilmikroorqanizmlər fizioloji fəalmaddələriaktivbio-

sintezedənprodusentlərkimitədqiqatçılarındaimadiqqətinicəlbеtməkdədir. Onlardan alınan antibiotiklər, fermentlər, vitaminlər,üzvi turşular,amin turşuları, toksinlər,alkoloidlərvəs.xalq təsər-rüfatınınmüxtəlifsahələrindəyüksəkkeyfiyyətliməhsulkimigenişistifadəolunur.Onudaqeydedəkki,termalsulardayaşayantermofilbakteriyaların produsent kimi istifadə olunmasının bir çox üstün-lüklərivardır:optimalinkişaftemperaturu50-75⁰Carasındadırvəqeydolunantemperaturgöstəricilərindəmetabolizmprosesidahasürətliolur,onlarqısamüddətəçoxlumiqdardabiokütləverirvəalı-nanməhsullarqeyri-adişəraitədözümlüolur[3].

Məlum olduğu kimi, hazırkı dövrdəmetal nanohissəciklərininbiolojiyollasintezivəonlarınxalqtəsərrüfatınınmüxtəlifsahələrində,ocümlədəntibdətətbiqiənaktualməsələlərdənbiridir.Metalnano-hissəciklərininalınmasındaməhztermofilmikroorqanizmlərdənisti-fadəolunmasınəzərivəpraktikicəhətdənböyükmaraqdoğurur[4,5].

Termofilbakteriyalarınəsasyaşayışməskənitermalsularhesabolunur.Azərbaycanınbirçoxbölgələrindəfiziki-kimyəvixassələrivəbalneolojixüsusiyyətləriiləbir-birindənfərqlənəntermalsularmöv-cuddur.Respublikamızda termalsularınbəzilərininmikrobiotasınınkəmiyyətvəkeyfiyyətcəöyrənilməsiistiqamətindəəsaslıtədqiqatla-rınaparılmasınabaxmayaraq,yerlitermofillərinmetalnanohissəcikəmələgətirəbilməsinəaidməlumatçoxməhdudsaydadır[1,2].

Bütün yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, tədqiqat işin-də respublikamızın termal sularında yaşayan termofil bakteriyalar-da metal nanohissəcik əmələ gətirmə xüsusiyyətinin öyrənilməsiməqsədolmuşdur.BuməqsədlətədqiqatişindəobyektolaraqyenicəişğaldanazadolunmuşKəlbəcərrayonunun“Aşağıİstisu”mənbəyin-dən(t=640C,pH=8.0,şəffaf,qoxusuz,karbonatlı)vəSalyanrayonundayerləşən “Babazənan” termal sumənbəyindən (t=50⁰C, pH=7.0, kü-kürdqoxulu)sunümunələri toplanaraq tədqiqatacəlbolunmuşdur.Qidalımühit kimi ətli peptonlu aqardan istifadə edilmiş, becərilmə3-5sutkada,56-60⁰C-dəaparılmışdır.TəсridolunankoloniyalarKoxüsuluilətəmizkulturayaçıxarılmışdır(Şəkil1,Şəkil2).

62

Buistiqamətdətədqiqatların növbətimərhələsindətermofilbakteriyaştamlarınıniştirakıiləmetalnanohissəciklərinəmələgəl-məsinimüşahidəetməküçüntəcrübələrdavametdirilir.

Ədəbiyyat

1. Əhmədova F.R. Azərbaycan Respublikasının termal su mənbələrininmikrobiotasınadair.ADRİ�-ninXəbərləri.2005,№3,s.123-134.

2. Əhmədova F.R. Azərbaycanın termal sularının mikrobiotası termofilmikroorqanizmlərin ekosistemdə rolu. Bakı Dövlət UnivetsitetininXəbərləri,Təbiətelmləriseriyasış2018,№2,s.65-70.

3. ЛогиноваЛ.Г.,ГоловачеваР.С.,ЕгороваЛ.А.Жизньмикроорганиз-мовпривысокихтемпературах.Москва,«Наука».1966,295с.

4. SadowskiZ.,Maliszewskaİ.H.,GrochowalskaB.,Polowczykİ.,KozleckiT. Synthesis of silver nanoparticles usingmicroorganisms. MaterialsScience-Poland.2008,v.26,№2,p.419-424.

5. Li X., Xu H., Chen Z., Chen G. Biosynthesis of nanoparticles bymicroorganisms and their applications. Journal of Nanomaterials.2011,№8,p.1-17

6. https://doi.org/10.1155/2011/270974.

Şəkil 1. “Babazənan”termalsuyundanayrılmışБ1ştamı

(560C-də,ətli-peptonluaqarda, 3sutkaərzindəbecərilmişdir).

Şəkil 2. “Aşağıİstisu”termalsuyundanayrılmışKA1ştamı(600C-də,ətli-peptonluaqarda, 5sutkaərzindəbecərilmişdir).

63

Zeynalova L.C., Məmmədov Z.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Na-İZOKATİONLU DUZ MƏHLULLARININ ÇİLLİ LOBYA CÜCƏRTİLƏRİNİN BİOLOJİ GÖSTƏRİCİLƏRİNƏ

VƏ NADPH-ƏMƏLƏGƏTİRƏN FERMENTLƏRİN AKTİVLİK DİNAMİKASINA TƏSİRİ

Bitkiləryaşadıqlarımühitdənasılıolaraqəksərhallardabuvəyadigərdərəcədəətrafmühitinmüxtəlifekstremalfaktorlarınıntə-sirinəməruzqalırlar.Bufaktorlariçərisindətəbiətdəgenişyayılan-larındanbiritorpağınşoranlığıiləbağlıyarananduzstressidir[1].Şoranlığın bitkilərə təsirimürəkkəb xarakter daşıyır və bitkilərdəgedənbiokimyəviproseslərinbirçoxaspektləriniəhatəedir.Yüksəkməhsuldarlığamalik bitki sortlarının alınması şoranlıq faktoru iləyaradılanproblemlərinaraşdırılmasınıvəonlarınbitkilərəneqativtəsirinin aradanqaldırılmasını tələb edir. Təqdimolunan tədqiqatişindəNa-izokationluduzməhlulları iləyaradılanstressşəraitininlobya(PhaseolusvulgarisL.)bitkisinininkişafınavəbununlaəlaqə-dar, onların NADPH-əmələgətirən qlükozo-6-fosfatdehidrogenaza(Q6PDH)vədekarboksilləşdiricimalatdehidrogenaza (DMDH) fer-mentlərininaktivlikdinamikasınatəsirininnəticələrigöstərilmişdir.Q6PDH hüceyrədə qlükozanın, DMDH isə malatın mübadiləsindəhəllediciroloynayır.Hərikifermentiştiraketdiklərimetabolikyol-lardatənzimləyicifermentrolunuyerinəyetirirvəonlarınsubstrat-larınakatalitiktəsirisayəsindəreduksiyaedicipotensialınformalaş-masındavəbitkilərinekstremalmühitəadaptasiyasındamühümroloynayanNADPHmetabolitiyaranır[2,3].

Təcrübələrçillilobyagenotipinəmənsub5,10günlükcücər-tilərüzərindəaparılmışdır.Toxumlarnatriumhipoxloridməhluluilədezinfeksiyaolunub,24saatmüddətindədistilləsuyundaisladıldıq-dansonratəcrübəqablarınakeçirilmişvəbitkiböyütməcihazında23ºCtemperaturdabecərilmişdir.Duzstresişəraiti25mM,50mMvə100mMNaCİ,Na2SO4,Na2CO3,NaHCO3duzuməhlullarındanis-tifadəedilməkləyaradılmışdır.Köklərininölçüsü1sm-əçatdıqdan5və10günsonraonlarınbiometrikgöstəriciləriölçülmüşvə340nmdalğa uzunluğunda, spektrofotometrik yolla fermentlərin aktivlikdinamikasıtəyinedilmişdir.

LobyacücərtilərinininkişafıNa-izokationluduzməhlullarınıntəsirinəqarşıyüksəkdərəcədəhəssasolmuşdur.Beləki,butəsirar-

64

tıqözünü25mMqatılıqdagöstərməyəbaşlamışvəcücərtilərinin-kişafını2dəfəyəqədərzəiflətmişdir.Neqativtəsirinkəskinliyiduzməhlullarının qatılığı ilə düz mütənasiblik təşkil edərək daha dakəskinləşmişdir. Qələvi təbiətli (Na2CO3, NaHCO3) duz məhlullarıcücərtilərininkişafınaneytraltəbiətli(NaCİ,Na2SO4)duzməhlulla-rınanisbətəndahagüclüinhibirləşdiricitəsirgöstərmişdir.Bundanəlavə,gövdəsistemininböyüməintensivliyiköksistemininböyüməintensivliyinənisbətənduzlarınıninhibirləşdiricitəsirinədahayük-səkhəssaslıqgöstərmişdir.

Duzməhlullarıtərəfindənyaradılanstresshərikifermentinaktivliyinininduksiyasınasəbəbolmuşdur.Stimulyasiyaeffektiköksistemi toxumalarında, gövdə sistemi toxumalarına nisbətən dahayüksək olmuşdur. Cücərtilərin inkişafı ilk dövrlərdə, əsasən, Q6P-DH,sondövrlərindəisəDMDHfermentininaktivliyi ilədahagüclüstimullaşdırılmışdır.AlınmışnəticələrhərikiNADPH-əmələgətirənfermentincücərtilərdəduzstresininneqativtəsirininaradanqaldı-rılmasındaiştiraketməsihaqdafikirsöyləməyəimkanverir.

Ədəbiyyat

1. KhanH.A., Siddique K.H.M., Colmer T.D. Vegetative and reproductivegrowthofsalt-stressedchickpeaarecarbon-limited:sucroseinfusionatthereproductivestageimprovessalttolerance.JournalofExperimentalBotany.2017,v.68,№8,p.2001-2011.doi:10.1093/jxb/erw177.

2. Liu S., Cheng Y., Zhang X., Guan Q., Nishiuchi S., Hase K., Takano T.Expression of an NADP-malic enzyme gene in rice (Oryza sativa L.)is induced by environmental stress; over expression of the gene inArabidopsisconferssaltandosmoticstresstolerance.PlantMolecularBiology.2007,v.32,p.258-267.

3. LiuY.,WuR.,WanQ.,XieG.,BiY.Glucose-6-phosphatedehydrogenaseplaysapivotal role innitricoxide-involveddefenseagainstoxidativestressundersaltstressinredkidneybeanroots.PlantCellPhysiology.2007,v.48,№3,p.511–522.

65

Musayeva S.V., Babayev H.Q.AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu,

Azərbaycan

NOXUD BİTKİSİNDƏ OKSALASETATDEKARBOKSİLAZA AKTİVLİYİNİN TƏYİNİ ÜÇÜN OPTİMAL MÜHİTİN SEÇİLMƏSİ

Məlumdur ki, bütün canlı orqanizmlərdə olduğu kimi, bitkiorqanizmlərindədəətrafmühitintəsirlərinəqarşımüəyyənsəviy-yələrdə uyğunlaşma mexanizmləri yaranır. Bu nöqteyi-nəzərdənbitki orqanizmlərindəmetabolizm səviyyəsində baş verən uyğun-laşmamexanizmlərininöyrənilməsininxüsusiəhəmiyyətivardır.Buproseslərdəenergetikmübadilə fermentlərindənolanoksalasetat-dekarboksilaza (OAD-aza,EC4.1.1.3) fermenti fəal iştiraketməkləC4-dikarbonturşusuolanoksalasetatdan(OA)piruvatınəmələgəl-məsi reaksiyasınıkatalizedir [1].Piruvatbir sırametabolikyollarüçünuniversalsubstratolmaqlaorqanizmdəenerjininvəaralıqme-tabolitlərinsintezindəfəalroloynayır.

OAD-azailkdəfə1974-cüildəWojtcakvəb.tərəfindənsiçovulqaraciyərhüceyrələrininmitoxondrivəsitoplazmasındakəşfedilmiş-dir[5].Müəyyənolunmuşdurki,ikivalentliMn2+,Co2+,Mg2+kationlarıOAD-azanınaktivatoru,asetil-CoAvəADFisəinhibitorurolunuoyna-yır [3]. Fermentin həll olan izoformasından fərqli olaraqmembranabağlıizoformasıNa+-nasosukimidəfəaliyyətgöstərir[2,5].

OAD-aza fermentinin bitki orqanlarında yerinə yetirdiyifunksiyasının əhəmiyyətini nəzərə almaqla noxud yarpaqlarındaonunaktivliyinitədqiqetmişik.Fermentekstraktıalmaqüçünbütünbiolojivəaqronomikqaydalarataməməlolunmaqla,vegetasiyaqab-larındatorpaqda,20-25oCtemperaturda,havanınnisbirütubəti50-70%,işığınintensivliyi8-10klüksvəfotoperiod10-12saatolansünimühitdəbecərilmişbitkininyarpaqlarındanistifadəolunmuşdur.

Götürülən noxud yarpaqları distillə suyu ilə yuyulmuş vəhəvəngdəstədəkvarsqumununiştirakıilə3dəq.müddətində5mMDTT,10mMMgCl2·6H2O,1mMEDTA0,1%TritonX-100və1%PVPtərkibli50mMNa-asetat-sirkəturşusubuferində(pH6,5)homoge-nizasiyaolunmuşdur.Alınanhomogenatın2qatkaprondanfiltrasi-yasındanalınanfiltratəvvəlcə10dəq.1000g,sonra20dəq.10000g-da çökdürülmüşdür. Buradan əldə olunan çöküntüüstü mayeOAD-azaaktivliyinintəyiniüçünistifadəolunmuşdur.Sadalananbü-tünəməliyyatlar+4oC-dəyerinəyetirilmişdir.

66

İlkdəfəolaraqbizimtərəfimizdənnoxudbitkisininyarpaqla-rındafermentinaktivliyinintəyiniüçünoptimalreaksiyamühitiiş-lənibhazırlanmışdır.Müəyyənolunmuşdurki,noxudyarpaqlarındaOAD-azaaktivliyiüçünstandartşəraitaşağıdakıtərkibəmalikdir:50mM,pH6.5,Na-asetat-sirkəturşusubuferitərkibəəlavəolunur,10mMMnCl2,1mMOAvə5-10mklfermentekstraktı.OAD-azaaktiv-liyi 30oC-də1ml-lik küvetlərdə, spektrofotometrik üsulla 280nmdalğauzunluğundaabsorbsiyanınazalmasınaəsasəntəyinedilmiş-dir.Təyinatzamanıaktivatorolaraq10mMqatılıqdaMg2+ikivalentlikationlarındanistifadəolunmuşdur.

OAD-azafermentininoptimalpH-nıntəyini50mMNa-asetat-sirkəturşusubuferində3.0-7.5pHintervalındayerinəyetirilmişdir.FermentzülalınınmiqdarıisəSedmakGrossbergəgörətəyinolunmuşdur[4].

Məlumdurki,alibitkilərinyarpaqları inhibirləşdiricitəsirəmalikolanfenolbirləşmələrivəfenoloksidazafermentiiləzəngindir[3].Fermentzülalınıbubirləşmələrininhibirləşdiricitəsirindənqo-rumaqüçün0,5-1%PVP,ferment-molekulundakıSHqruplarınıok-sidləşmədənqorumaqüçün5mMDTTistifadəolunmuşdur.OAD-a-za aktivliyini məhlulda olan ağır metal ionlarının inhibirləşdiricitəsirindən qorumaq üçünməhlula ağırmetal ionları ilə kompleksbirləşməəmələgətirən1mMqatılıqdaEDTAəlavəolunmuşdur.

Müəyyənolunmuşdurki,OAD-azanınkatalizetdiyireaksiya-nınsürətireaksiyamühitinintemperaturunun40-50oC-dəkartmasıkimyəvikinetikayauyğunolaraqartır.ReaksiyamühitininpH-nınisə6,5-7,0intervalındaoptimumolduğumüəyyənedilmişdir.

Məlumdurki,OAD-azaaktivliyihəmçiningünərzindətem-peratur,işığınintensivliyi,fotoperiod,rütubət,atmosfertəzyiqivəs.kimiiqlimamilləriiləxarakterizəolunansutkalıqtsikldəndəasılı-dır.BizimtəcrübələrimizdəOAD-azaaktivliyininsaat15.00radələ-rindəənyüksəkqiymətəmalikolduğumüəyyənedilmişdir.Alınannəticələronudeməyəəsasverirki, gördüyümüzbu işlərdənoxud(CicerarietinumL.)bitkisininontogenezininilkindövrlərindəonunyarpaqlarındaOAD-azafermentininaktivliyinintəyiniüçünoptimalreaksiya mühiti işlənib hazırlanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki,OAD-azareaksiyamühitininturşuluğunun(pH-ın)6.0-7.0aralığın-da,1mMOAiştirakındaoptimalaktivlikgöstərir.Fermentinaktiva-toruolaraqgötürülənMg2+ionlarınınqatılığının10mM-dəkartmasıreaksiyanınsürətininbirneçədəfəartmasınasəbəbolur.OA,malat,sitrationlarıfermentəinhibirləşdiricitəsiredirlər.Reaksiyamühiti-

67

nintemperaturunun50oС-dəktədricənartmasıilə,adekvatolaraq,OAD-azaaktivliyinindəartmasıonuntemperaturadavamlıfermentolduğunugöstərir.BureaksiyadaOAüçünKm0,52±0,03mM-abəra-bərdir.

Ədəbiyyat

1. Dimroth P. The generation of an electrochemical gradient of sodiumionsupondecarboxylationofoxaloacetatebythemembrane-boundandNa+-activated oxaloacetate decarboxylase fromKlebsiella aerogenes.EuropeanJournalofBiochemistry.1982,v.121,№2,p.443-449.

2. DimrothP.,JockelP.,SchmidM.CouplingmechanismoftheoxaloacetatedecarboxylaseNa+-pump.BiochimicaetBiophysicaActa(BBA).2001,v.1505,№1,p.1-14.

3. Sauer U., Eikmanns B.J. The PEP-pyruvate-oxaloacetate node as theswitchpointforcarbonfluxdistributioninbacteria.FEMSMicrobiologyReviews.2005,v.29,№4,p.765-94.

4. Sedmak J.J., Grossberg S.E. A rapid, sensitive, and versatile assay forproteinusingСoomassiebrilliantblueG-250.AnnalsofBiochemistry.1977,v.79,№1-2,p.544-552.

5. Wojtczak A.B.,Walajtys E.Mitochondrial oxaloacetate decarboxylasefromratliver.BiochimicaetBiophysicaActa(BBA).1974,v.347,№2,p.168-182.

Sadıqova N.S., Babayev H.Q.AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu,

Azərbaycan

AMARANT YARPAQLARINDA PİRUVATKİNAZA FERMENTİNİN SUBHÜCEYRƏ PAYLANMASININ ÖYRƏNİLMƏSİ

Amarant (Amaranth L.) amarantkimilər (AmaranthaceaeJuss.)(Tərəkimilər)fəsiləsinəaidolanikiləpəli,birevlivəbirillikotbitkisidir.VətəniMeksika,CənubivəMərkəziAmerikahesabolunanamarantqədimhinduların, asteklərin və inklərinqida rasionununəsashissəsinitəşkiledirdi.Hindularamarantındənini“Allahınqızıldəni”,“hindubuğdası”,“inklərinçörəyi”adlandırırdılar.Amarantbit-kisininbotanikiadıyunanca-”amarontos”sözündəngötürülmüşvəmənası”solmayançiçək”deməkdir.Amarantqiymətlidən,tərəvəz,

68

yem,texnikivəbəzəkbitkisiolduğundan,alimləronunqidalılıqvəmüalicəvixüsusiyyətləriniyüksəkqiymətləndirirdilər.

Hazırdaamarantkimilərin65cinsi,900-əqədərnövümə-lumdurki,onlardan12növüAzərbaycandagenişyayılmışdır.Res-publikamızdaamarantınənçoxyayılannövlərinəqatlananqaratərəadlandırdığımızAmaranthusretroflexusL.,qırmızıbaldırqaratərə-AmaranthusblitumL.,quyruqluqaratərə-AmaranthuscaudatusL.vəbaşqalarıaiddir.

Dünyaəczaçılıqsənayesindəamarantdanhazırlanandərmanpre-paratlarınınçeşidlərinəvəmüalicəviəhəmiyyətinəgörəfarmakoloqlaronu”dərmananbarı”hesabedirlər.Məhzbuxüsusiyyətlərinəgörəalim-ləramarantıhəmdə“solmayan-ölməyənçiçək”adlandırmışlar.

Amarant işıq və istilik sevən bitkidir. Onun böyümə və inkişafıüçünoptimaltemperatur25-35°Colmalıdır.Bitkinintoxumlarıtorpaq-datemperatur8-10°Colduqdacücərir.Cücərtilərilk2-3həftəərzindəinkişafını sankidayandırır,buzamanonlarınköksistemininaktivbö-yüməsigedir.Bundansonrabitkilərinböyüməsivəinkişafıintensivləşir.

Amaranttoxumlarındaortahesabla15-17%proteinvardır.Məlum olduğu kimi, lizin əvəzolunmaz amin turşusu olduğundanamarantzülalı75,südzülalı72,soyazülalı-68,buğda-58,qarğıdalı-44ballaqiymətləndirilir[2].

Amarant asanlıqla həzm olunan zülala malik mədəni bit-kikimiamin turşu tərkibinə,C,B,Eqrupuvitaminlərə,mikro-vəmakroelementlərə malik olduğuna görə çox əhəmiyyətlidir. Ama-rantkimilərin yuxarıda qeyd olunan və olunmayan əlamətlərininəzərəalaraq,amarantbitkisinimodelbitkikimigötürməkləquraq-lığın, duzadavamlılığın fizioloji və biokimyəvi mexanizmlərini öy-rənməkvəalınannəticələritətbiqetməkləyüksəkbiolojikeyfiyyət-lərəmalikmədənibitkisortlarıalmaqolarki,bunlardagələcəkdəquraqvəşoranlaşmışərazilərimizinbitkiörtüyününyaranmasındapionerbitkikimiistifadəolunabilər.Bunöqteyi-nəzərdəntədqiqatobyekti olaraq üzvi dikarbon turşularının dekarboksilləşməsinəgörə NAD-malik enzimmexanizminəmalik, C4-bitki olan amarant(Amaranthus cruentus L.) yarpaqlarından istifadə olunmuşdur.Bununüçün toxumlar 15 dəq. 3%-liH2O2məhlulunda dezinfeksi-yaolunmuş,distilləsuyu ilə2-3dəfəyuyulmuşvəsonratorpaqdaəkilmişdir.Sünimühitintemperaturu25-28⁰C,fotoperiodu14saat,rütubətliliyi60-70%vəişığınintensivliyi15-20klüksolmuşdur.

Piruvatkinazaaktivliyinintədqiqiüçünyarpaqlardistilləsuyuilə

69

yuyulmuş,xırdahissəciklərədoğranaraq+4oCtemperaturdahəvəng-dəstədəkvarsqumuilə20mMMgCl2∙6H2O,1mМEDTA,5mМDTT,20%qliserin,0,5%PVPtərkibli100mМТris-HCl(pH8,0)buferməh-lulundahomogenizasiyaolunmuşdur.Alınanhomogenat2qatkapron-dansüzülmüşvə5dəq.300g,sonraisə15dəq.1000gsürətləçökdü-rülmüşdür.Alınançöküntüatılmış,çöküntüüstümaye ilə tədqiqatlardavametdirilmişdir.Zülallarınümumimiqdarıspektrofotometrik(Ult-rospec3300pro,Amersham)üsullatəyinolunmuşdur[1].

Bununüçün1və2-cisxemlərüzrəassimilyasiyaedicitoxumalarvəonlarınsubhüceyrəfraksiyalarıayrılmışvəhərbirsub-hüceyrəfraksiyasındapiruvatkinazanınaktivliyiölçülmüşdür.

70

Sxem1və2-dəgöstərilənardıcıllıqlaamarantyarpaqlarındanmezofilhüceyrələri(MH),ötürücütopalarınörtükhüceyrələri(ÖTH)vəonlarınsubhüceyrəfraksiyaları-sitozol,plastidlər(membranvəstroması),mitoxondrilər(membranvəstroması)ayrılmış,təmizlən-mişvəalınansubhüceyrəfraksiyalarındapiruvatkinazanınaktivliyitəyin olunmaqla onun lokalizasiyası öyrənilmişdir.Müəyyən olun-muşdurki,piruvatkinazafermentininaktivliyinintəqribən60-70%-iMHvəÖTH-ninsitozolfraksiyalarında,25-35%-iisəhəmintoxuma-larınxloroplastlarınınstromasındalokalizasiyaolunmuşdur.MHvəÖTH-ninmitoxondrilərininstromasındabufermentincəmi5%-ilo-kalizasiyaolunmuşdur.Məlumdurki,qlikolizhərbircanlıorqanizm-dəkarbohidratlarınparçalanmasındavəATPsintezindəmühümroloynayanmərkəzikatabolikyoldurvəbununladao,Krebsdövranınıpiruvat ilə təminedir.SitozolpiruvatkinazasıATP-ninsinteziüçünfosfoenolpiruvatdan(PEP)fosfatturşusununqalığınıqoparıbADP-yəverənəsasqlikolitikfermentdir.BufermentinArabidopsisthali-anabitkisininhüceyrəsininsitozolundabugünədəkbeşizoforması-nınolduğunuaşkaretmişlər.Piruvatkinazafermentininaktivliyinin

71

əsashissəsinin sitozolda lokalizasiyaolunmasını onunhüceyrəninenerjimübadiləsində,yəniorqanizminATPilətəminolunmasındakıroluiləəlaqələndirməkolar.

Ədəbiyyat

1. Lowry O.H., Roserbrough N.J., Farr A.L., Kandell R.L. Proteinmeasu-rementwiththefolinphenolreagent.JournalofBiologicalChemistry.1951,v.193,№1,p.556-266.

2. ЧирковаТ.В.Амарант-культураXXİвека.Соросовскии� Образова-тельныи� Журнал.1999,№10,c.22-27.

Səfərova P.E., Kərimli E.Ə.AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu,

AzərbaycanFOTOSİSTEM II KOMPLEKSİNDƏ ELEKTRON

DAŞINMA REAKSİYALARINA MÜHİTİN TURŞU-QƏLƏVİ XASSƏLƏRİNİN TƏSİRİ

Fotosistem İİ (FSİİ)oksigenli fotosintezedənorqanizmlərdəfotonunxlorofilmolekullarıtərəfindənudulmasıiləbaşlayanvəbirneçə pillədən ibarət olan oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları nəti-cəsində işıq enerjisinin elektrokimyəvi enerjiyə çevrilməsini real-laşdırır.FSİİ reaksiyalarınaonun fotokimyəvi reaksiyamərkəzində(RM)elektronunilkindonoruolanfotoaktivpiqmentmolekulunun(P680)işıqkvantlarınıudaraqhəyəcanlanmasıiləbaşlanğıcverilir.HəyəcanlanmışP680(P680*)~3psmüddətindəfeofitinmolekulu(Pheo,elektrondaşıyıcısı)tərəfindənoksidləşir,reduksiyaolunmuşfeofitin isəelektronuçoxqısa zaman fasiləsində tilakoidmembra-nınınstromatərəfindəyerləşənelektronakseptorları‒plastoxinonQAvəQBmolekullarına (uyğunolaraq,~250ps və~100μsmüd-dətində) ötürür. Fotoaktiv piqmentin oksidləşmiş forması P680•+güclü oksidləşdirici (~1.2 V) olub, son nəticədə nüvəsi Mn4CaO5 klasterindəntəşkilolunmuşsuyunoksidləşdiyikatalitikmərkəzdənalınanelektronlarhesabınareduksiyaolunur[1].SonuncuprosesdəTyr161 və onunla hidrogen rabitəsində olanHis190 elektronlarınRM-nə,protonlarınisəlümenfazasınadaşınmasındaiştirakedirlər.

72

FSİİkompleksininyerinəyetirdiyikatalitikreaksiyanəticəsindəsumolekulları oksidləşir, reaksiyanın son məhsulu olaraq atmosferəmolekulyaroksigen(O2)ayrılır,tilakoidlərinlümenfazasına4pro-ton(H⁺)daxilolur.

FSİİkompleksi(1)atmosferdəkiO2-ninmənbəyidir,(2)stressfaktorlarınınbitkilərdəəsashədəflərindənbiridirvə(3)herbisidlə-rinbirləşməsaytıdır.Digərtərəfdən,işıqenerjisiniçoxyüksəkeffek-tivliklə(≥98%)elektrokimyəvienerjiyəçevirdiyiüçünsonillərdəbukompleksinquruluşvəfunksionalprinsiplərinəəsaslanangünəşba-tareyalarınınyaradılmasıistiqamətindəintensivtədqiqatlaraparılır.

FSİİ kompleksinin katalitik və tənzimləyici reaksiyalarınınreallaşmasında onun lümen və stroma səthi yaxınlığında yerləşənkomponentlər aparıcı rol oynayırlar. Lümen fazasında lokallaşmışMn4CaO5,Tyr161vəHis190,eləcədəstromatərəfdəkielektronak-septorlarının(QAvəQB)protonstatusuFSİİ-dəelektrondaşınması,bununladakompleksinkinetikvəenergetikxassələrinintənzimlən-məsindəönəmliroloynayır[2-4].Busaytlarmüxtəliffiziki-kimyəviamillər üçün əlçatan olub, onların təsiri ilə asanlıqlamodifikasiyaolunurlar. Ona görə də mühitin turşu-qələvi xassələrinin dəyişdi-rilməsi,müxtəlifüzvivəqeyri-üzvibirləşmələrinvəs. təsiri iləbusaytlarınFSİİkompleksininelektrondaşınmafəallığınıntənzimlən-məsindərolununöyrənilməsiəhəmiyyətdaşıyır.

Tədqiqatın məqsədi in vitro şəraitində FSİİ kompleksindəelektron daşınma reaksiyalarının mühitin turşu-qələvi xassələrin-dən(pH)asılılığınınöyrənilməsiolmuşdur.

Təcrübələrdə ispanaq bitkisinin xloroplastlarından ayrılmıştilakoidmembranlarınınTritonX-100detergentiiləişlənilərəkçök-dürülməsiyoluiləalınmışvəFSİİreaksiyamərkəzləriiləzəngin(BBYhissəcikləri) membran fraqmentlərindən istifadə olunmuşdur [5].Uzunmüddətliistifadəüçünpreparatlar25mMMES-NaOH(pH=6.1)20mMNaCl, 3mMMgCl2 və 400mM saxaroza tərkibliməhluldahəll olunmuş və maye azotda (77K) saxlanılmışdır. Təcrübələr 25mMMES (pH4.5-6.5),HEPES (pH=6.8-8.0),Tris (pH=7.5-9.0),BES(pH=6.4-7.8),Bis-Tris(pH=5.8-7.2)buferlərininməhlullarındaapa-rılmışdır.Məhlulların tərkibinə əlavəolaraq20mMNaCl və3mMMgCl2 daxil edilmiş, lazım olduqda digər komponentlər də əlavəolunmuşdur. Preparatlar bufer məhluluna qaranlıqda əlavə oluna-raq,30s.müddətindəotaqtemperaturundasaxlanıldıqdansonraöl-çüləraparılmışdır.Xlorofilinflüoressensiyasıvəgecikənşüalanması

73

elektromexanikimodulyatorlatəchizolunmuşbirşüalıoptikspektro-metrdəölçülmüşdür.Flüoressensiyanıhəyəcanlandıranizləyiciişığındalğauzunluğuvəintensivliyi,uyğunolaraq,490nmvə~5μmolpho-ton·m‒2·s‒1,fotokimyəvireaksiyayabaşlanğıcverəntəsirediciişığındalğauzunluğuλ>650nm,intensivliyiisə~50μmolphoton·m‒2·s‒1(doymahalında~1000μmolphoton·m‒2·s‒1)olmuşdur.

Xlorofilingecikənşüalanması(DE,delayedemission)təsiredi-ciişığın~50μmolphoton·m‒2·s‒1intensivliyindəölçülmüşdür.Nü-munələrdəoksigenayrılmasıyuxarıdagöstərilmişməhlullarda(400mMsaxarozaəlavəolunmuş)Klarktiplioksigenelektrodunun(RANKBrothersLtd,UK)köməyiilə23℃temperaturdaölçülmüşdür.Foto-kimyəvireaksiyaya~1000μmolphoton·m‒2·s‒1intensivliklihəyə-canlaşdırıcı işığınköməyi iləstartverilmişdir.Nümunələrdəxloro-filinkonsentrasiyası10μq/mlolmuşdur.Elektronakseptoruolaraq0.5mMdixlorbenzoxinon(2.6-dichloro-p-benzoquinone,DCBQ,Sig-ma,USA)istifadəedilmişdir.FSİİnümunələrininmaksimum(100%)oksigençıxımı510±10μmolO2(mqXl·saat)‒1olmuşdur.

Xlorofilindəyişənflüoressensiyasıplastoxinon(QA)reduksiyaolunduqda RM-nin həyəcanlanması zamanı əmələ gələn P680•+P-heo•‒cütününrekombinasiyasınəticəsindəyarananşüalanmaolub,ilkin fotokimyəvi reaksiyada elektronların su molekulundan plas-toxinonadaşınması aktivliyi iləbağlıdır.Beləliklə FSİİ-nin fotokim-yəvi fəallığıonunhəmdonor,həmdəakseptor tərəfindəbaşverənmodifikasiyalarahəssasolmalıdır.Apardığımız tədqiqatlargöstərdiki, xlorofilin dəyişən flüoressensiyasının intensivliyi pH 4.5-8.5 in-tervalında sabit olmayıb fərqli qiymətlər alır. Onun intensivliyi pH4.5qiymətindəənaşağıolmuş,pH4.5-7.0intervalındaisəartmışdır.Sonraakımərhələdə,pH7.0-7.8aralığındanisbisabitlikgöstərmişdir.pH-ınsonrakıartımındadəyişənflüoressensiyanınintensivliyiazal-mağabaşlamışdır(Şəkil,a).Fluoressensiyanınkinetikanalizigöstər-diki,pH4.5ətrafındadəyişənflüoressensiyanınintensivliyininzəifolmasıFSİİ-nindonortərəfindəelektrondaşınmasürətininaşağı,ak-septortərəfindəisəyüksəkolmasıiləbağlıdır.pH4.5-7.8intervalındadəyişən fluoressensiyanın flüoressensiyanın intensivliyinin artmasıisəFSİİ-nindonortərəfindəelektrondaşınmasınınsürətlənməsiiləbağlıdır. Bu zaman FSİİ-nin akseptor tərəfində elektron daşınma-sı sürətinindəyişməzqalması,yadaazalmasımümkündür.pH≥8.0qiymətlərindədəyişənflüoressensiyanınintensivliyininazalmasıMnklasterindəbaşverənzədələnmələrləəlaqəliolmasınımümkündür.

74

Şəkil. Fotosistem İİ kompleksində elektron daşınma reaksiyalarınınmühitinpH-danasılılığı:a)Xlorofilindəyişənflüoressensiyası.Monitoringvə təsiredici işığındalğauzunluğuvə intensivliyi, uyğunolaraq,490nm,~5 μmol photon·m‒2·s‒1 və λ>650 nm, ~50 μmol photon·m‒2·s‒1-dir;b) Oksigen ayrılması. Həyəcanlandırıcı işığın intensivliyi ~1000 μmolphoton·m‒2·s‒1-dir.Reaksiya0.5mMDCBQəlavəolunaraqölçülmüşdür;c) Xlorofilin gecikən şüalanması. Həyəcanlandırıcı işığın dalğa uzunluğuvə intensivliyi λ>650 nm, ~50 μmol photon·m‒2·s‒1-dir. Flüoressensiyavə gecikən şüalanma >680 nm dalğa uzunluqlarında təyin olunmuşdur.Xlorofilinkonsentrasiyasıbütünhallarda10μq/mlolmuşdur.

FotosistemİİtərəfindənayrılanoksigençıxımınınpH-danasılı-lığınınöyrənilməsigöstərmişdirki,oksigençıxımıpH=6.3-7.5interva-lındayüksəkqiymətəmalikolmuş,pH<6.3vəpH˃7.5diapazonlarındaisəpH-ınazalmasıvəartması istiqamətlərindəazalmışdır(Şəkil,b).pH<6.3olanmühitdəpHazaldıqcaoksigençıxımınındaaşağıdüşmə-si FSİİ-nin donor tərəfində elektron daşınma sürətinin azalması iləbağlıdır.pH˃7.5qiymətlərindəisəoksigençıxımınınazalmasıböyükehtimallaMnklasterininzədələnməsivəhəyəcanlandırıcıişığıntəsiriiləfotoinhibirləşməninbaşverməsiiləəlaqədarolmuşdur.

FSİİ kompleksini xarakterizə edən digər parametr xlorofilingecikənşüalanmasıdır.BuşüalanmaP680•+vəQA•–arasındabaşverən rekombinasion lüminessensiya olub, kvant çıxımı xlorofilindəyişənflüoressensiyasınanisbətən103-104dəfəaşağıdır.Şüalan-manınpHasılılığınıntədqiqigöstərdiki,onunintensivliyipH=5.0-8.0intervalındamonotonolaraqazalır(Şəkil,c).BuazalmanınilkinfotokimyəvireaksiyalardaFSİİreaksiyamərkəziningecikənşüalan-manınbaşverməsiüçünaktivolmayanP680QA•–halınakeçməsiiləəlaqədardır.pH˃8.0qiymətlərindəşüalanmanınartmasıFSİİdonortərəfindəelektrondaşınmasındabaşverəninhibirləşməiləbağlıdır.

75

Fotosintez edən orqanizmlərin elektron daşınma reaksiya-larına təsiredənamillərdənbirimühitdəkihidrogen ionlarıdır [2-4].Təbiihaldabuionlartilakoidmembranınınhəmlümen,həmdəstromatərəfindəmövcudolur.Onlarınmiqdarımühitinturşu-qələvixassələrinivəzülallarınfunksionalqruplarınıntitirlənməsinimüəy-yənedir.FotosintetikelektrondaşınmasızamanısudanvəCytb6freaksiyalarında lümenə ayrılan protonların tilakoidmembranındaelektrokimyəvi qradient yaratmaqla bərabər, suyun oksidləşdiyikatalitik mərkəzdə amin turşu qalıqlarının funksional qruplarınıtitrləməkləFSİİkompleksinindonortərəfindəelektrondaşınması-nın tənzimlənməsimümkündür. Digər tərəfdən FSİİ kompleksininstromatərəfinəyaxınyerləşənplastoxinonakseptorları(QA,QB)daelektronqəbuledərkənprotonbirləşdirməkxassələrinidənümayişetdirdiyindən,həminsaytlardadaelektrondaşınmasındahəyəcan-lanmalarınbaşverməsimümkündür.

FSİİ-dəelektrondaşınmasınınprotonlarınmiqdarındanbeləasılılığıonundonorvəakseptortərəflərindəbuvəyadigərreaksi-yanın tənzimlənməmexanizmlərihaqqında fikir söyləməyə imkanverir.Gümanetməkolarki,pH-ınturşqiymətlərində flüoressensi-yanın aşağı qiyməti FSİİ-nin donor tərəfinin elektron daşınmasınıməhdudlaşdırması ilə (çox güman ki, suyun oksidləşdiyi katalitiksaytınətrafdakıaminturşuqalıqlarınıntitrlənməsiiləmodifikasiya-sı)əlaqədardır.pHartdıqcaflüoressensiyanınintensivliyininyüksəl-məsionunhəmdonortərəfindəkielektrondaşınmasınaolanməh-dudlaşmanın qismən aradan qalxması, həmdə akseptor tərəfindəelektrondaşınmasındaməhdudlaşdırıcımexanizminişədüşməsiiləəlaqəliolabilər.

Ədəbiyyat

1. Feyziyev Y.M. Chlorophyll fluorescence and «Maximum QuantumEfficiency» of photosystem İİ in plant sciences. Life Sciences andBiomedicine.2019,v.1,İ�ssue74,№1,p.18-28.

2. GeijerP.,DeakZ.,StyringS.Protonequilibriainthemanganeseclusterof photosystem İİ control the intensities of the S0 and S2 state g=2electron paramagnetic resonance signals. Biochemistry. 2000, v.39,İ�ssue23,p.6763-6772.

3. MamedovF.,SayreR.T.,StyringS.İnvolvementofhistidine190ontheD1proteininelectron/protontransferreactionsonthedonorsideofphotosystemİİ.Biochemistry.1998,v.37,İ�ssue40,p.14245-14256.

76

4. Vassİ.,StyringS.pH-dependentchargeequilibriabetweentyrosine-DandS-statesinphotosystemİİ.Estimationofrelativemidpointredoxpotentials.Biochemistry.1991,v.30,İ�ssue3,p.830-839.doi:10.1021/bi00217a037.

5. Феи� зиев Я.М. Перенос электронов в каталитических реакцияхокисленияводыфотосистемыİİ.Диссертациянасоисканиеуче-нои� степенидокт.биол.наук,Баку,2009,364с.

Набатова Т.А. Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

Гасымов О.К.НАНА Институт Биофизики, Азербайджан

ИССЛЕДОВАНИЕ СТРУКТУРНЫХ СВОЙСТВ НАНОЧАСТИЦ ФИБРОИНА ШЕЛКА

Шелкестественнымобразомпроизводятпаукиилинасе-комые,такиекакNephilaсlavipesиBombyxmori.Шелквоснов-номсостоитиздвухбелков,фиброинана70-80%исерицинана20-30%.ФиброиншелкаизBombyxmoriсостоитиздвухце-пей:тяжелойцепиилегкойцепи,молекулярнаямассакоторыхсоставляетприблизительно325кДаи25кДа,соответственно.Эти цепи связаны одним дисульфидным мостиком. Тяжелаяцепьфиброинашелкасостоитизкристаллическихиаморфныхдоменов.Кристаллические доменыпредставляют с собойпо-вторяющиесяаминокислотныепоследовательностифиброинашелка,которыесостоятизглицина,серинаиаланина.Этиами-нокислотыиграютважнуюрольвконтролесборкибелковво-локоншелка,атакжеихструктурыи,вконечномитоге,свойствшелковыхволокон[1].

Фиброин обладает исключительными механическимисвойствами,которыеделаютегопривлекательнымдляоченьширокогоприменения:сильноесродствокполисахаридам,ме-ханическиесвойства,которыевключаютвысокуюпрочностьигибкость,атакжесвойстванабухания,которыезависятотpHраствора.Этидинамическиесвойствамикроструктурыфибро-ина делают его хорошим кандидатом для контролируемой идлительнойдоставкилекарствилигенов.Следовательно,фи-

77

броиншелка,обладающийтакимимеханическимисвойствамиисвойстваминабухания,потенциальнополезендлясозданиянаночастиц для инкапсуляции, молекулярной визуализации,биоанализовиконтролируемоговысвобожденияпридоставкелекарств.Вданнойработемыизучилипрепаратнаночастицыфиброина шелка, приготовленные из ацетона и исследова-листруктурныесвойства.ФиброиншелкаизBombyxmoriпред-лагаетнеограниченныевозможностидляфункционализации,обработкиибиологическойинтеграции,такимобразомпред-ставляяуниверсальныйинструментдляподготовкибиомате-риаловдлярегенеративноймедицины,тканевойинженериииширокогоспектрабиомедицинскихприложений[2].

Впервуюочередь,дляизучениянаночастицфиброина,мыполучалирастворфиброина.Шелковыекоконыразрезаемнамелкиекусочки,азатемкипятили30минв0,02МNa2CO3.Послесмываниясерицинафиброинрастворялив9,5Мраство-реLiBrизатемподвергалидиализув30мМфосфатномбуфересpH7,4втечение72часовпри4°C.Концентрациюполученно-горастворафиброинаопределялиУФ-излучением,используяε275нм=1,064см-1(мг/мл)-1[3].

Дляполучениянаночастицизрастворафиброинадобав-ляли 5% (мас./Об) ацетона в 75% (об./Об.) растворфиброи-на,затемцентрофугировали4500rpmгвтечение2часовпри4°C.Удаливацетондобавляли4.5млдистиллированнойводыи встряхивали. Последующим этапом явилось использованиеультразвуковогозондасамплитудой30%втечении30секунд.Повторяли этап центрифугированияи ресуспендированиянеменеедвухраз.Вконечномэтапеотделяяосадокдобавляли10млдистиллированнойводыихранилипри4°C[4].

Круговойдихроизм(КД)являетсяважнымметодомопре-деленияструктурыбелка.КДоснованнаразличиивпоглоще-нииправо-илево-поляризованногосветавзависимостиотсо-стоянияполипептиднойцепи.Пептидныегруппыпоглощаютв«дальнимУФ»,поэтомуКДизучаетсявспектральномдиапазоне190-260нм.СпектррастворафиброинадемонстрируетспектрКДсединственнымминимумом195нмисослабымплечом220нм.Нарисункевидно,чторастворфиброинапринимаетформуслучайнойспиралиснезначительнойα-спиральнойконформа-цией.Растворнаночастицыфиброинадемонстрируетспектрс

78

положительныммаксимумомиотрицательнымминимумомв200нми221,8нм.КакпоказановлитературевбелкахКДоб-щиехарактеристикиβ-листовогоCDмогутбытьпринятыкакотрицательнаяполосамежду215и219нмибольшаяположи-тельнаяполосамежду195и202нм.Длянаночастицыфибро-инатакиепоказаниясходнысβ-листом.Исследованияпрово-дились«дальнимУФ»ирезультатыотражаютявныйпереходотслучайнойспиралидоформыβ-листа[5].

180 200 220 240 260-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

Circ

ular

dic

hroi

sm

Wavelength (nm)

Fibroin solution Fibroin nanoparticles200nm

221,8 nm195nm

220 nm

Рисунок.Спектрыкруговогодихроизмадлярастворафиброинаинаночастицыфиброина.Краснаялиния–растворнаночастицыфи-броинасоструктуройβ-листа.Чернаялиния–растворфиброинасо

структуройслучайнойспирали.

Литература

1. Chen M.J., Collette A.L., Kim U.J., Altman G.H., Cebe P., Kaplan D.L.Mechanisms of silk fibroin sol-gek transitions. Journal of PhysicalChemistryB.2006,İssue110,p.21630.

2. Huang W., Ling S., Li C., Omenetto F.G., Kaplan D.L. Biopolymernanofibrils: Structure, modeling. Chemical Society Reviews. 2018,İssue47,p.6486.

3. RockwoodD.N.,PredaR.C.,YücelT.,WangX.,LovettM.L.,KaplanD.L.MaterialsfabricationfromBombyxmorisilkfibroin.NatureProtocols.2011,v.6,№10,p.1612–1631.doi:10.1038/nprot.2011.379.

79

4. WongpinyochitT.,JohnstonB.F.,SeibF.P.ManufactureandDrugDeliveryApplicationsofSilkNanoparticles.JournalofVisualizedExperiments.2016,İssue116.doi:10.3791/54669.

5. Harada N., Nakanishi K., Berova N. Electronic CD Exciton ChiralityMethod:PrinciplesandApplications.2012.JohnWiley&Sons,Hoboken.

Гасымов О.К. Институт Биофизики НАНА, Азеррбайджан

Набатова Т.А.Бакинский Государственный Университет, Азеррбайджан

ИССЛЕДОВАНИЕ НЕКОТОРЫХ ФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИХ СВОЙСТВ НАНОЧАСТИЦ ФИБРОИНА ШЕЛКА

Фиброинявляетсяосновнымбелкомшелка,которыйпо-лучают из коконов шелкопряда Воmbух mori и родственныхвидов.ФиброиншелкаизBombyxmoriсостоитиздвухцепей:тяжелойцепиилегкойцепи,молекулярнаямассакоторыхсо-ставляет приблизительно 325 кДа и 25 кДа соответственно.Эти цепи связаны одним дисульфидным мостиком. Тяжелаяцепьфиброинашелкасостоитизкристаллическихиаморфныхдоменов.Кристаллические доменыпредставляют с собойпо-вторяющиесяаминокислотныепоследовательностифиброинашелка.Первичнуюпоследовательностьфиброинасоставляютглицин(43%),аланин(30%),серин(12%)[1].Вменьшемколи-чествевнеговходяттирозин(5%),валин(2%),аспартат,глута-матицистеин, которыйвыполняет главнуюинтегрирующуюрольвобъединенииразныхсубъединицводнумолекулу.Гли-цин,аланинисеринсоставляютосновнуюструктурнуюпосле-довательностьGly-Ala-Gly-Ala-Gly-Serтяжелойцепи—70%всейбелковойпоследовательности.

Натуральныйшелкнерастворяетсявводе,атакжевраз-бавленныхрастворахмногихкислотищелочей,норастворимвконцентрированныхраствораххлоридалития,тиоцианатали-тияикальция,хлоридакальция.Благодарятому,чтофиброинспособенформироватьα-спиралииβ-складкионсуществуетвнесколькихструктурныхформах:1-я—рыхлая, глобулярная,нестабильная и механически непрочная; 2-я— обогащенная

80

α-спиралями аморфнойформы (silk İ), устойчивая и упругая;3-я — кристаллическая β-форма (silk İİ) — обладает самойвысокой прочностью на разрыв, устойчива к сильным меха-ническим воздействиям, однако менее упругая, чем α-форма[1].Фиброинспособендлительносохранятькристаллическуюструктуру.Доляфиброинавшелковойнитисоставляет70–80%массыбелка,остальнаячасть—этосерицин,которыйвыпол-няетрольклея,скрепляяфибриллыфиброинавкоконе,атак-женесколькопроцентовжиро-ивоскоподобныхвеществине-органическиханионовикатионов[2].

Фиброинявляетсятермостабильнымбелком,температу-раегоденатурациивыше127°С.Модульупругостифиброинаравен15–17ГПа,белокобладаетвысокойпрочностьюнараз-рыв (610–690 МПа). Фиброин характеризуется высокой про-зрачностью, его способность пропускания видимого спектраизлучения составляет 90–95%, а коэффициент преломленияфиброиновыхпленокравен1,55притолщине30–50мкм.

Фиброинприменяетсяврегенеративноймедициневка-честве материала для изготовления матриксов [3], пленок, атакжевходитвсоставконструкцийдлядоставкилекарствен-ныхибиологическиактивныхвеществворганизм.Крометого,онобладаетантимикробнойактивностью,поэтомуможетбытьрекомендованкиспользованиювкачественовогоприродногоантибактериальногобиоматериала[4].

В первую очередь для изучения наночастиц фиброина,мыполучаемрастворфиброина.Шелковыекоконыразрезаемнамелкиекусочки,азатемкипятим30минв0,02МNa2CO3.Послесмываниясерицинафиброинрастворяемв9,5Мраство-реLiBrизатемподвергаемдиализув30мМфосфатномбуфересpH7,4втечение72часовпри4°C.Концентрациюполучен-ногорастворафиброинатакжеопределяемУФ-излучением,ис-пользуяε275нм=1,064см-1(мг/мл)-1[5].

Дляполучениянаночастицизрастворафиброинадобав-ляем5%(мас./Об)ацетонав75%(об./Об.)растворфиброи-на,затемцентрифугируем4500rpmгвтечение2часовпри4°C.Удаливацетон,добавляем4.5млдистиллированнойводыивстряхиваем.Последующимэтапомявляетсяиспользованиеультразвуковогозондасамплитудой30%втечении30секунд.Повторяем этап центрифугированияи ресуспендированияне

81

менеедвухраз.Отделяяосадок,добавляемвконечномэтапе10млдистиллированнуюводуихранимпри4°C[6].

Флуоресценциянашлаширокоеприменениевразличныхприкладныхбиологическихибиомедицинскихисследованиях.Это физическое явление, суть которого заключается в крат-ковременном поглощении кванта света флуорофором. Многонаправленийвбиофизике,молекулярнойиклеточнойбиоло-гиивозниклииразвиваютсяименноблагодарявнедрениюно-выхметодов,базирующихсянафлуоресценции.

Флуоресценция белков вызывается триптофановымиостатками, индольные кольца которых чувствительные исложныефлуорофоры.Флуоресцентнаяспектроскопияширокоиспользуется для интерпретации структуры белков. Фибро-иншелкаобладаетприроднойфлуоресценцией, какидругиебелки,содержащиеароматическиеаминокислоты.Существуетдватипаизмеренияфлуоресценции:стационарно-устойчивоесостояниеиизмерениевремяжизнифлуорофора.Стационар-но-устойчивоеизмерениенаиболеераспространенныйтип,ко-торый выполняется при постоянном освещении.Источникомсвета обычно являются ксеноновая дуговая лампа высокогодавления, которое обеспечивает непрерывное излучение от250нмдоинфракрасногоизлучения.Образецосвещаетсяпуч-комсветаирегистрируетсяинтенсивностьилиспектризлуче-ния[7].

Исследование проводилось в стационарно-устойчивомсостоянии флуоресценции при 295 нм возбуждении. Макси-мальныйпикэмиссионныхфлуоресцентныхспектроврастворафиброинаприходилсяна340нм.Затем,когдаонпревратилсявнаночастицывацетоне,приэтихжеусловияхмаксимальныйпикнаночастицизрастворафиброинасместилсядо326нм.Этопредполагает,чтотриптофаноченьчувствителенкизменени-яммикросреды.Химический сдвигна14нм спектра эмиссиифлуоресценциитриптофанаявляетсярезультатомизмененияконфигурациифиброинашелкаотслучайнойспиралииα-спи-ралидоформыβ-листа(Рисунок).

82

320 340 360 380 400 420

0

50000

100000

150000

200000

250000

300000

350000

400000

Fluo

resc

ence

inte

nsity

wavelength (nm)

fib nano Abs 0,05 fib sol Abs=0,05

340nm

326 nm

Рисунок. Спектрстационарно-устойчивогосостоянияфлуоресцен-циирастворафиброина(красныйспектр,пик340нм)инаночастицы

(черныйспектр,пик326нм).

Литература

1. Vepari C., Kaplan D.L. Silk as a biomaterial. Progress in PolymerScience. 2007, v.32, №8–9, р.991–1007, https://doi.org/10.1016/j.progpolymsci.2007.05.013.

2. DongY.,DaiF.,RenY.,LiuH.,ChenL.,etal.Comparativetranscriptomeanalysesonsilkglandsofsixsilkmothsimplythegeneticbasisofsilkstructureandcoloration.BMCGenomics.2015,v.16,№1.https://doi.org/10.1186/s12864-015-1420-9

3. SunK.,LiH.,LiR.,NianZ.,LiD.,XuC.Silkfibroin/collagenandsilkfibroin/chitosan blended three-dimensional scaffolds for tissue engineering.EuropeanJournalOrthopaedicSurgeryandTraumatology.2015,v.25,№2,p.243–249.https://doi.org/10.1007/s00590-014-1515-z.

4. Abdel-FattahW.İ.,AtwaN.,AliG.W.İnfluenceoftheprotocoloffibroinextraction on the antibiotic activities of the constructed composites.Progress in Biomaterials. 2015, v.4, №2–4, p.77–88. https://doi.org/10.1007/s40204-015-0039-x.

5. RockwoodD.N.,PredaR.C.,YücelT.,WangX.,LovettM.L.,etal.MaterialsfabricationfromBombyxmorisilkfibroin.NatureProtocols.2011,v.6,№10,p.1612–1631.doi:10.1038/nprot.2011.379

6. WongpinyochitT.,JohnstonB.F.,SeibF.P.ManufactureandDrugDeliveryApplicationsofSilkNanoparticles.JournalofVisualizedExperiments.2016.doi:10.3791/54669

7. Lakowicz J.R.PrinciplesofFluorescenceSpectroscopy.ThirdEdition,Springer,NewYork,2006.

83

Davaran S., Eftekhari A.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.Baku State University, Azerbaijan

ENGINEERED MAGNETIC NANOPARTICLES FOR ENHANCED VACCINE DELIVERY

Unlikeconventionalvaccinesthatemployrecombinantvirus-es,nucleicacidvaccines(geneticvaccines)consistonlyofDNA(asplasmids)orRNA(asmRNA),whichistakenupbycellsandstim-ulateanimmuneresponseagainstit.ThemRNAvaccinewhichhasbeen developed against covid-19, is an important type of genet-ic vaccines. Themain challenge that limits the clinical applicationof genetic vaccines is choosing a correct andappropriatedeliverysystem.Nanotechnology-basedvaccinedeliverysystemshavebeendevelopedintherecentyears.Amongthevariousnano-scalemate-rials, inorganicnanoparticleshaveattracted significant interest asnanovectorsforvaccinedeliveryduetotheireaseoffunctionaliza-tion,biocompatibility,andlowtoxicity(1).SuperparamagneticironoxideNPs(SPİONs)whichhavebeenapprovedbyUS-FDAfortreat-mentforavarietyofdiseases,arepromisinginorganicnanoparticlesfor gene and vaccine delivery. SPİON-based DNA vaccine deliverysystemshavebeeninvestigatedforDNAvaccinedeliveryinthepres-enceofanexternalmagneticfieldfocusedaroundtheinjectionsiteinordertoachievecontrolledandsustainedexposuretothevaccineinthetargetarea(2).Externalmagneticfieldcanincreasesedimen-tation rate, particle internalization and gene expression.We havedevelopedavarietyofpositively-charged,surfacemodifiedSPİONsfordeliveryofbioactiveagents including therapeutics, genesandvaccines aswell as tissue engineering and regenerativemedicine.ThepositivelychargedsurfaceSPİONshavebeenpreparedbyconju-gationorcoatingofnanoparticleswithcationicbiocompatiblepoly-mers. Chitosan-modified PLGA, amine-terminated poly(ethyleneoxide) (PEG-NH2) and poly(ε-caprolactone) (PCL-NH2), positivelycharged functionalized silica nanoparticles and stimuli-responsivepolymershavebeen synthesizedandused for functionalizationofSPİONswithpositivesurfacecharge.Physicochemicalandmorpho-logicalpropertiesoftheseengineeredmagneticnanoparticleshavebeenevaluatedbydifferentcharacterizationtechniques.Theirbio-

84

compatibilitysuchascytotoxicityandhemocompatibilityhasbeenevaluatedin-vitroandin-vivo.Theabilityofthesenanoparticlestointeractwithnegativelychargedbioactivematerialsincludingdrugs,cells,nucleicacidsandprotectingthemfromenvironmentalcondi-tionsmakethempromisingcandidateforadvancedtherapiessuchastargetedchemotherapy,celltherapy,regenerativemedicinether-apy,geneandvaccinetherapy.

References

1. Sizikov A.A., KharlamovaM.V., NikitinM.P., Nikitin P.İ., Kolychev E.L.NonviralLocallyİnjectedMagneticVectorsforİnVivoGeneDelivery:A Review of Studies on Magnetofection. Nanomaterials. 2021,№ 5,р.1078.

2. El-SayedA.,KamelM.Advancesinnanomedicalapplications:Diagnostic,therapeutic, immunization, and vaccine production. EnvironmentalScienceandPollutionResearch.2020,v.27,№16,р.19200-19213.

3. Yin-Feng K., Sun C., Zhuang Zh., Yuan R., Zheng Q. et al. Rapiddevelopment of SARS-CoV-2 spike protein receptor-binding domainself-assemblednanoparticlevaccinecandidates.ACSnano.2021,v.15,№2,р.2738-2752.

85

II. MİKROBİOLOGİYA. BİOTEXNOLOGİYA

MICROBIOLOGY. BIOTECHNOLOGY

Aghayeva A.G.Institute of Molecular Biology & Biotechnologies of ANAS, Azerbaijan

Babayeva L.Y. Baku State University, Azerbaijan

DETECTION OF BACTERIAL AND FUNGAL SPECIES IN WATER RESOURCES IN AZERBAIJAN

Waterisoneoftherareblessingsofnaturewhichhasbeenanintegralpartoflifesincethebeginningoftime.Accessibilityandefficientuseofwaterhasbecomeatopicalissueinallagesofhisto-ry.Nowadays,thewaterqualitythatmeetstherequirementsoftheWorldHealthOrganization and sustainabledrinkingwater supplyareconsideredoneoftheprioritiesamongtheglobalchallengesandtheimprovementofwatersupplyisvaluedasoneofthekeyfactorsofsustainabledevelopment.Waterhassignificantroleinourworld[2,5].About97%ofthewaterontheEarthsurfaceisintheocean,therest3% is freshwater.Todayallwaterresources in theworldareindangerofcontaminationandextinctionduetodomesticandindustrialwaste,tourismglobalwarmingactivities,climatechanges,anddrought.Someindustrialwastesarehighly toxic,what isverydangeroustothelifeoflivingcreatures.Contaminationofwaterwithpathogenicbacteriacouldcausevariousdiseasesasdiarrhea,gas-trointestinalillness,etc.Pathogens,suchasVibrio vulnificus,whichhasthehighestfatalityrateofanyfood-bornepathogenintheU.S.,recentlyweredetectedintheGulfofMexicoEstuary.Asaresult,wa-terresourcesarerapidlydecreasing[3,4].Theglobalprevalenceofpathogencontamination isaseriousconcern; it isessential to im-prove understanding of the main sources of pathogens and theirsignificant impacts on water resources. İntegration of knowledgeinseveralareaswouldimproveunderstandingoflevelsofpotentialcausesofpollution,andwouldalsohelptodesignlong-termstrate-giestoimprovewaterquality.Humanlifeandactivitydependontheuse,distributionandprotectionofwater.

86

Themainpurposeofthisworkistodetectbacterialandfun-galspecies,contaminatingsomewaterresources inAzerbaijan.Toachieve this goal,we collected samples from the Caspian Sea andKura river.Water sampleswere collected intoautoclavedsterile1Lglassbottles.DuringthesamplecollectionpHandtemperatureofwaterweremeasured.Toaccessthemicrobiologicalcompositionofthecollectedwatersamplesimmediatelyaftercollectiontheywerebrought to the laboratory and transferred into various selectivenutrient media for the detection of bacterial and fungal strains.MPA (Meat Peptone Agar) plates were used for total number ofsaprophytes, Eshbi plates - for the cultivation of nitrogen-fixingmicroorganisms (genus Azotobacter), CCA (Chromocult Coliformagar)–forthedeterminationthepresenceoftotalcoliformsandE.co-li,Chapekplates(ampicillinwasaddedtoinhibitbacterialgrowth)–fordetectionoffungalstrains.Moreover,somespecificliquidme-diawereusedtodeterminethepresenceofnutrifyingСlostridium pasteurianum (Winogradsky medium), oil-absorbing (Dianamedium)andphenol-absorbingbacterialstrains[1].Distilledwaterwasusedasanegativecontrol(nobacteria).Mediapreparationandsample plating was carried out in accordance with the standardprotocols. İn this regard, collected samples were serially diluted1/10,1/100and1/1000inMQH2O,undilutedanddilutedsampleswere plated onto correspondingmedium for bacterial and fungalgrowth.ResultsofcarriedoutexperimentsshowthatbothcollectedsamplesareverycontaminatedwithcoliformsandE.coli(numberofcolonies–tonumeroustocount).NumberofsaprofitesinCaspianSeaiscomparativelymorethaninKurariver.İnaddition,nitrogen-fixingmicroorganismsfromthegenusAzotobacterweredetectedinboth(CaspianSea–1colony,Kurariver–3colonies),fenol-absorbing–inboth collected samples.Nitrifyingbacterial strains andone fungalstrainpresentedonlyinsamplecollectedfromKurariver.Wedidn’tdetectanyoildegradingbacteriaincollectedwatersamples.

References

1. Романенко В.И., Кузнецов С.И. Экология микроорганизмов пресных водоемов.Лабор.Руководство.Л.:Наука,1974.194с.

2. AdziteyF.,HudaN.,RusulR.A.G.Moleculartechniquesfordetectingandtypingofbacteria,advantagesandapplicationtofoodbornepathogens

87

isolatedfromducks.Biotechnology.2013,v.3,p.97–107.doi:10.1007/s13205-012-0074-4.

3. İmanovF.A.,AlakbarovA.B.WaterresourcesofAzerbaijanandtheirin-tegratedmanagement.CaspianİnternationalWaterTechnologiesPro-ceedingsoftheconference,Baku,2013,p.116-122.

4. JungA.V., CannP.,RoigB.,ThomasO.,BaurèsE. et al.Microbial con-tamination detection in water resources: interest of current opticalmethods,trendsandneedsinthecontextofclimatechange.İnterna-tionalJouralofEnvironmentalResearchandPublicHealth.2014,v.11,p.4292–4310.doi:10.3390/ijerph110404292.

5. PandeyP.K.,KassP.H.,SoupirM.L.,BiswasS.andSinghV.P.Contamina-tionofwaterresourcesbypathogenicbacteria.AMBExpress.2014,v.4,p.51.doi:10.1186/s13568-014-0051-x.

Şükürova R. F., Həsənova A.Z., Güləhmədov S.Q.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

PENDİR NÜMUNƏLƏRİNDƏN PROTEOLİTİK SÜD TURŞUSU BAKTERİYALARININ

AYRILMASI VƏ TƏDQİQİ

Fermentləşdirilmış qida məhsullarının insan sağlamlığınamüsbəttəsirisonzamanlaronlaraolanmarağıdahadaartırmışdır.Buməhsullar arasında turşsüdməhsullarının xüsusi çəkisi vardır.Həmin məhsulların yüksək qidalılıq keyfiyyəti, asan mənimsənil-məsi,terapevtikeffektivəmikrobiolojitəhlükəsizliyionlarınüstüncəhətləridir.

Fermentasiyanınmüvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi oradakısüdturşusubakteriyalarının(STB)metabolikaktivliyindənasılıdır.Onlarfermentasiyaməhsullarınıntərkibinəetanol,sirkəvəsüdtur-şuları, aromatik birləşmələr, ekzopolisaxaridlər, müxtəlif ferment-lərvəantimikrobtəbiətlimaddələrifrazedərəkhəminməhsullarıntəhlükəsizliyini, qidalılıq keyfiyyətini və orqanoleptik xassələriniformalaşdırırlar[1].

STBmüxtəlifpendirnövlərininyetişməsiprosesindəbaşverənbiokimyəviproseslərdəmühümroloynayırlar.Buhəminbakteriyala-rınsüdüturşutmavəproteolitikfəallıqnümayişetdirməqabiliyyət-ləri ilətəminolunur.Proteoliz,bütövlükdəəksərturşsüdməhsulla-rının istehsalındaənvacibbiokimyəviproseshesabedilir.Hüceyrə

88

xaricinəproteolitikfermentlərinsekresiyasıSTB-lərinçoxvacibxü-susiyyəti kimi dəyərləndirilir. Həmin fermentlər südün tərkibindəolanzülallarıhidrolizəuğradaraqbakteriyanıböyüməüçünçoxvacibolanaminturşularlatəminedirlər[2].Proteolizprosesisüdünmə-nimsənilməsinimüsbəttəsiredirvəsonturşsüdməhsulununqida-lılqkeyfiyyətiniartırır.Artıqelməməlumdurki,STB-lərinproteolitiksistemisüdzülalınıparçalayırvənəticədəsonməhsulunteksturası-na,dadınavəaromatikxassələrinə(qoxusuna)təsirgöstərir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, son zamanlar dünya əhalisiarasındaqidaməhsullarınaqarşıallergikreaksiyalarxeyliartmışdır.İnəksüdünəqarşıallergiya3yaşınaqədərolanuşaqlarınhətta2,5%-dəmüşahidəedilməkdədir.Buisəhəminuşaqlarınsüniqidaməh-sulları iləqidalandırılmasındaproblemləryaradır.Südüntərkibinədaxilolanbirsırazülallarallergikreaksiyalaryaradır.Buisəonlarıntərkibindəolanallergenepitoplarlabağlıdır[1-3].BəziSTBştamla-rı süd zülallarının antigen cavab reaksiyalarının azalmasına səbəbolurlar.BubaxımdandavamlıproteolitikfəallığamalikSTBştamlarıturşsüdməhsullarınınallergenliyiniaşağısaldığından,südməhsul-larısənayesindəmaraqlıtədqiqatobyektinəçevrilmişlər.

Ənənəvi turşsüdməhsulları, xüsusən də pendir nümunələriproteolitikaktivliyəmalikSTBüçünzənginmənbəhesabedilir.Tə-dqiqatımızınəsasməqsədiölkəmizdəevşəraitindəənənəvipendirnövlərindənproteolitik fəallığamalik süd turşusubakteriyalarınınskrininqinihəyatakeçirməkvəonlarınsözügedənfaəllığıüçünopti-malmühitinseçilməsiolmuşdur.

Süd turşusu bakteriyaları Azərbaycanın 6 müxtəlif yaşayışməntəqələrindənəldəedilmiş6pendirnümunələrindəndurulaşdır-mayoluiləizoləedilmişlər.Bunümunələrdənümumilikdə24bak-teriyakoloniyalarıayrılmışvəonların16ədədi lactobakteriyalarınxassələrini(Qrammüsbət,katalazamənfi,oksidazamənfi,hərəkətsiz,sporəmələgətirməyən)nümayişetdirmişlər. Onlartəmizkulturayaçıxarılmışvətədqiqatlaracəlbedilmişlər.HəminbakteriyalarınnövsəviyyəsindəidentifikasiyasıAPİ50CH(L)(bioMerieux,Lyon,Fran-ce)testinköməyiiləhəyatakeçirilməsiplanlaşdırılır.

ProteolitikSTBştamlarınınskrininqiikiüsullahəyatakeçiril-mişdir.Birinciüsuldaskrininqbilavasitəturşsüdməhsulundaaparıl-mışdır.Bununüçünhərbirpendirnümunələrindən2qgötürülmüşvə2ml2%-liNa-sitrat məhlulundahomogenləşdirilmişvəondan1mlgötürülərək0,85%-liNaClməhlulundaklassiküsulladurulaşdı-

89

rılmışdır.Sonramüxtəlifdərəcədədurulaşdırılmışnümunələrdən1mlgötürülərəkPetriqabındaüzərinə2mlüzsüzsüdəlavəedilmiş18mlMRS(M17)–aqarmühitinəəkilmişvə370C-də48saatmüd-dətində inkubasiyaedilmişdir.Həminmühitdəşəffafzonayaradankoloniyalarilkinproteolitikferment(lər)produsentikimiidentifika-siyaedilmişvətəmizkulturayaçıxarılmasıüçünmayeqidalımühitəkeçirilmişdir.

Paralelolaraq,standartmikrobiolojiüsullapendirnümunələ-rindən STB –lər ayrılmışdır. Bunun üçün pendir nümunələrininmüxtəlifdurulaşdırılmadərəcələrinəmaliksuspenziyalarından1mlgötürülərəkiçərisində20ml1,5%-liMRS-aqarvəyaM17-aqarolanPetriqablarınaəkilmiş,48saat müddətindəinkubasiyaedilmişvəix-tiyarıkoloniyalarmayemühitəkeçirilmişdir.Onlarınproteolitikfəal-lığıdigərüsullamüəyyənedilmişdir.BuməqsədləizoləedilmişSTBkoloniyaları16 saatmüddətindəmayeqidalımühitdəbecərilmişdir.Sonraonuqarışdırmışvə5%həcmdəüzsüzsüdəəlavəedilmişvə370С-də24saatmüddətindəinkubasiyaedilmişdir.Buhəminbak-teriyalarınproteolitikfermentlərininsintezinininduksiyasıməqsədiilə edilmişdir. Kontrol varianta bakteriya suspenziyası əlavə edil-məmişdir.Zülalınhidrolizolunmadərəcəsi12%-liSDS-PAAgelindəelektroforezüsuluiləyoxlanılmışdır.Buməqsədləfermantasiyaedil-mişsüdnümunəsi1:10nisbətindəgeləəlavəedilməsiüçünnəzərdətutulanməhlulda(NaDS4%,Tris-HCl50mM,pH6.8,qliserin20%,brom-fenolmavisi,β-merkaptoetanol)həlledilmişvəzülallarınde-naturasiyasıüçün1000C–də3dəqqızdırılmışdır.ElektroforezMiniProteanİİGelElectrophoresis(Bio-RadHercules,Kaliforniya,ABŞ)cihazındaLaemmliüsuluiləhəyatakeçirilmişdir[4].

İzoləedilmişbakteriyaştamlarınınilküsullaproteolitikfəallı-ğıyoxlanılmışvəmüəyyənedilmişdirki,onlardancəmi5ştamın(A,B,S,DvəEştamları)koloniyalarıətrafındasüdlü-aqarlımühitdəşəf-fafzonalarəmələgəlmişdir.Buhəminştamlarınproteolitikxassəliolmalarıüçünilkinidentifikasiyagöstəricisikiminəzərdətutulmuş-dur.Alınannəticəşəkil1-dəözəksinitapmışdır.

90

Şəkil 1. Süd-aqarüsuluiləproteaza–pozitivSTBştamlarınınskrininqi

Həmin ştamlarınproteolitik aktivliklərinin elektroforez yoluiləmüəyyənedilməsiüçünaparılantədqiqatlarınnəticələriisəşəkil2-dəgöstərilmişdir.Buşəkildəngöründüyükimi, ilküsullaprotea-za-pozitivolan5ştamdancəmi2ştam(SvəD)südzülallarınınpro-teoliziniaktivformadahəyatakeçirmiçdir.

ABSDE

Şəkil 2. İçərisinəfəalSTBhüceyrələriqatılmışpasterizəedilmişüzsüzsüdünzülalfraksiyalarınınNaDS-PAAG

üsuluiləanalizi

Qeyd etmək lazımdır ki, STB ştamlarınınbəziləri aqarlımü-hitələmüqayisədəmayemühitdədahagüclümetabolik fəallıqnü-mayiş etdirirlər. Bu baxımdan, aqarlı mühitdən istifadə etməkləhəyata keçirilən skrininqmetodu ola bilsin ki, bəzi STB ştamları-

91

nınproteolitik fəallıqlarınınüzəçıxmasıüçünəlverişlideyil.Bura-da nəzərə almaq lazımdır ki, STB-lərin proteolitik fəallıqları ciddispesifikliyəmalikvəkomplekstənzimləməmexanizmləriniözündəehtivaedənfəallıqformasıdır.İstifadəolunantəcrübəşəraitiheçdəhəmişəbubakteriyalarınproteolitiksisteminikodlaşdırangenlərinekspressiyasiyasıüçünəlverişlivəoptimalolmur.Görünürbusəbəb-dəndə,ilkinskrininqdəpozitivreaksiyasərgiləyən3ştamelektro-forezzamanıfəallıqnümayişetdirəbilməmişlər.Proteolitikfəallığıninduksiyaedilməsimühitintərkibi,temperatur,pHvəs.kimiçoxlusaydaamillərdənasılıdır.Birsözlə,skrininqinnəticələritəcrübəninmetodundanvəaparılmaşəraitindənçoxasılıdır.BuamillərbirSTBştamıüçünoptimalolsabelə,digərştamlarüçünelverişsizolabilər.

Beləliklə, 6 müxtəlif pendir nümunələrində proteaza-pozi-tivSTBştamlarınınskrininqihəyatakeçirilmişvə5ştamdatədqiqedilənfəallıqmüşahidəedilmişdir.Onlardanyalnızikisininproteoli-tikfəallığıSDS-PAAgelindəelektroforetiksübutedilmişdir.Növbətitədqiqatlarımızdahəminştamlarınnövsəviyyəsindəidentifikasiyasınəzərdətutulur.

Ədəbiyyat

1. BuG.,LuoY.,ZhangY.,ChenF.Effectsoffermentationbylacticacidbac-teriaontheantigenicityofbovinewheyproteins.JournaloftheScienceofFoodandAgriculture.2010,v.90,p.2015–2020.

2. ChatchateeP.,JarvinenK.,BardinaL.,VilaL.,BeyerK.etal.İdentificationof İgEand İgGbindingepitopesonbetaandkappa-casein incow’smilkallergicpatients.Clinical&ExperimentalAllergy.2001,v.31,p.1256–1262.

3. FoxP.,SinghT.,McSweeneyP.Biogenesisofflavourcompoundsincheese,in: Malin E.L., Tunick M.H. (Eds.), Chemistry of Structure/FunctionRelationshipsinCheese,PlenumPress.NewYork.1993,p.59–98.

4. Laemmli U.K. Cleavage of structural proteins during the assemblyof the head of bacteriophage T4. Nature.1970, v.227(5259), 680-685.doi:10.1038/227680a0.

92

Aslanova G.A.

Baku State University, Azerbaijan Mammadova R.M.

Azerbaijan Coca-Cola Bottlers, Azerbaijan

CHEMICAL OXYGEN DEMAND AND TOTAL SUSPENDED SOLIDS ANALYSIS OF WASTEWATER TREATMENT

IN A SOFT DRINK INDUSTRY

Thehistoryofcarbonatedsoftdrinksdatesallthewaybacktothelate1700s,whenseltzer,beer,andotherwaterswerecom-merciallyavailable.Theprimarygoalofwastewatertreatmentistoremoveasmanydissolvedsolidsaspossiblebeforetheremainingwaterisdischargedintotheatmosphere.Throughadecayofsolidmaterial,oxygenisused,whichisneededbytheplantsandanimalslivinginthewater.

Softdrinkwastewaterconsistsofwastedsoftdrinksandsyr-up,waterfromthewashingofbottlesandcans,whichcontainsde-tergents, and finally lubricants used in themachinery. Therefore,thesignificantlyassociatedwastewaterpollutantswillincludetotalsuspended solids (TSS), chemical oxygendemand (COD), nitrates,phosphates,sodium,andpotassium.Theyhavedetrimentaleffectsonwaterqualityandtheenvironment[1].

The presence of organic material in water is measured bychemicaloxygendemand(COD).İtisameasurementoftheoxygenrequired to oxidize soluble and particulate organicmatter inwa-ter. Organicmaterials inwater squander the oxygen, resulting inreducedoxygenlevels.Therefore,itisimportantnottoreleasetoomanyorganiccompoundsintothewater.

Atotalsuspendedsolid(TSS)isthesampleofwaterthatcouldbetrappedbyamembraneofdryweightsuspendedparticlesthatarenotdissolved.Thisparameterisusedforwaterqualityevaluat-ingtheeffectivenessofaspecimeninawastewatertreatmentfacili-tyofsoftdrinkwastewater.Aseparateanalysisalsoservestoestab-lishwaterqualityonthebaseofallthecompoundsthataretotallydissolvedwithinthewater,ascomparedtoundissolvedsuspendingparticles[2].

The instrumentationused forwaterqualityparametermea-surementswasthermo-reactorappliedfortheanalysisofCODandVacuumPumpsforidentifyingthelevelofTSS(Table).

93

Table

COD and TSS level of wastewater samples from entry and exit pit

Entry pit water sample Exit pit water sample

COD 800-1200 mg O2/l 30-90 mg O2/l

TSS 20-30 mg/l 10-15 mg/l

Thelevelofchemicaloxygendemand(COD)ischanging,theconcentration before biological treatment ofwastewaters rangingfrom800O2/l to1200mgO2/l.After treatment, thisnumberde-creasesfrom30O2/lto90mgO2/l.SimilarlytoCOD,theleveloftotalsuspendedsolids(TSS)ischangingfrom20mg/lto30mg/lbeforetreatment,10mg/lto15mg/lafterthetreatmentprocess.

İtisusuallycheaper,technicallysimpler,andmoreefficientto clean industrial effluents at the source, rather than attemptingtheir treatmentaftermixingwithhouseholdeffluent.Thepurifiedeffluent parameters are lower than the required values and theirquantityandqualitydonotadverselyaffectthereceiver[3].

The reliability of treatment procedures in the industryshouldbesteadilyincreasedtoreducethepotentialdegradationofthewaterqualityinreceivingwatersupplysystemsindustry.Waste-watertreatmentisusedtodisposeofpollutantsandturnthemintoprofluent water from wastewater. As a result of the wastewatertreatmentprocess,waterisrecycledtothewatersystemwithlessenvironmentalimpact.

References

1. WangL.K.,PereiraN.C.,HungY.T.BiologicalTreatmentProcesses.HumanaPress:TotowaNJ.2004,p.207-757.

2. SahaN.K.,BalakrishnanM.,BatraV.S.İmprovingindustrialwateruse:casestudyforanİndiandistillery.Resources,ConservationandRecycling.2005,v.43,p.163-174.

3. CamperosE.R.,NachevaP.M.,DiazTapiaE.Treatment techniques fortherecyclingofbottlewashingwaterinthesoftdrinksindustry.WaterScienceandTechnology.2004,v.50,p.107-112.

94

Aslanova G.A.Baku State University, Azerbaijan

Mammadova R.M. Azerbaijan Coca-Cola Bottlers, Azerbaijan

TREATMENT PROCESS OF SOFT DRINK INDUSTRY WASTEWATER

İnmostindustrialprocesses,wateristhemostextensivelyusedrawmaterialintheproductionofhigh-valueproducts.Waterqualityanditsscarcityhavebeenidentifiedasaglobalthreattotheenvironment.Wastewatertreatmentprocessesfortheremovalofwasteproductsandtherecoveryofwaterforreuseareimportantforecologicalrenewal.

Fourmainstepsofwastewatertreatmentsystemsexist:First,preliminarysystemsforthedisposalof largematerialsandcoarsesolidswhichareregularlyfoundinwastewater.Second,primarysys-temsfortheremovalofinorganicandorganicfloatingmaterialsandthephysicalsedimentationprocess.Third,secondarytreatmentsys-temwhere the remainingorganicmaterialandcolloidshavebeenremovedwithbiologicalprocesses.Fourth,tertiaryoradvancedtofurthertreatsecondarywastewatertoeliminateordecreaseremain-ingcontaminationbyutilizingdifferentmethodssuchasbiologicalandchemicalprocessesormembranefiltration(MF)[1].

Figure 1.İndustrialwastewatertreatmentsystemscheme

95

Pre-treatmentisthefirststepinwastewatertreatmentpriortothenextconventionalsecondarytreatmentbiologicalprocess.İn-dustrialwastewateralsocombinespretreatmentwithchemicalpro-cessessuchasairflotation(oilremoval)andairstripping(ammoniaremoval),apartfromthephysicalpre-treatment(Figure1).

Theprimarytreatmentallowsforthewastewatertosettleinasettlingtankforaroundtwohours.Therefore,amoreclarifiedliquideffluentisformedinonestreamandliquid-solidsludgeisformedinasecondstream.Forthisreason,asedimentationtank isused forthispurpose.Thisstageisalsoreferredtoasclarification,sedimen-tation,orsettlement[2].

The dominant organic waste-water removal process is bio-degradation,whichknownasasecondarytreatment.Biodegradableorganicmatterandarangeofinorganicfractionstransformmicroor-ganismsintofreshbiomassandby-productssuchaswaterandcar-bondioxide(Figure2).

İfthecompositionofthewastewaterisnotsufficient,advancedtreatmentisoftenused,forexample,membranefiltration(MF),sandfilter,andmore[3].

Figure 2.İndustrialwastewatersamplefromentryandexitpit

Wastewater treatment could be prepared utilized to expelcontaminants fromwastewateror sewageandchangeover it into

Aslanova G.A.Baku State University, Azerbaijan

Mammadova R.M. Azerbaijan Coca-Cola Bottlers, Azerbaijan

TREATMENT PROCESS OF SOFT DRINK INDUSTRY WASTEWATER

İnmostindustrialprocesses,wateristhemostextensivelyusedrawmaterialintheproductionofhigh-valueproducts.Waterqualityanditsscarcityhavebeenidentifiedasaglobalthreattotheenvironment.Wastewatertreatmentprocessesfortheremovalofwasteproductsandtherecoveryofwaterforreuseareimportantforecologicalrenewal.

Fourmainstepsofwastewatertreatmentsystemsexist:First,preliminarysystemsforthedisposalof largematerialsandcoarsesolidswhichareregularlyfoundinwastewater.Second,primarysys-temsfortheremovalofinorganicandorganicfloatingmaterialsandthephysicalsedimentationprocess.Third,secondarytreatmentsys-temwhere the remainingorganicmaterialandcolloidshavebeenremovedwithbiologicalprocesses.Fourth,tertiaryoradvancedtofurthertreatsecondarywastewatertoeliminateordecreaseremain-ingcontaminationbyutilizingdifferentmethodssuchasbiologicalandchemicalprocessesormembranefiltration(MF)[1].

Figure 1.İndustrialwastewatertreatmentsystemscheme

96

profluentwater.Astheresultofwastewatertreatment,watercanbereturnedtothewatercyclewiththelessenvironmentalimpactontheenvironment,orstraightforwardlyreused.

References

1. Libralato G. The small-scale approach in wastewater treatment. İnWastewaterReuseandManagement. 2013,p.195-224.

2. Feroz S., Rao D.G., Senthilkumar R., Byrne J.A. Wastewater treatment:Advancedprocessesandtechnologies.NewYork:CRCPress.2012,p.42-388.

3. GohilA.,NakhlaG.Treatmentoftomatoprocessingwastewaterbyanupflowanaerobicsludgeblanket–anoxic–aerobicsystem.BioresourceTechnology. 2006,p.16-97.

Сулейманлы Л.Э, Гасанова С.А, Рагимова М.М.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ВЫДЕЛЕНИЕ БАКТЕРИЙ РОДА BACİLLUS ИЗ ВОЗДУХА

Воздух– среда,наименееблагоприятнаядляжизними-кроорганизмов.Микробныеклеткииихспорыпопадаютввоз-духизпочвыиливодывместеспыльюиаэрозолем(аэрозоль–коллоиднаясистема,состоящаяизвоздуха,капелекжидкостиилитвёрдыхчастиц,ивключающаяразличныемикроорганиз-мы;размераэрозольныхчастицварьируетот10до2000нм).Хорошаяосвещенностьвоздуха солнечнымилучамиУФ-спек-тра,отсутствиепитательныхвеществивлаги–всеэтиусловиянеспособствуютжизнимикробовввоздухе[1].Жизнеспособ-ностьмикроорганизмов в воздухе обеспечивают взвешенныечастицыводы,слизи,пылиифрагментовпочвы.Атмосферныйвоздух и воздух закрытых помещений значительно различа-ютсяпоколичественномуикачественномусоставумикрофло-ры.Бактериальнаяобсеменённостьжилыхпомещенийвсегдавыше,чематмосферноговоздуха;этосправедливоивотноше-нии патогенных микроорганизмов, попадающих в воздух отбольныхлюдей,животныхибактерионосителей[3].

БактерииродаBacillusявляютсяоднимиизнаиболеерас-

97

пространенныхвприродемикроорганизмов.ВидыBacillusяв-ляютсяглавнымобразомпочвообитающимибактериями.Бак-терии, относящиеся к этому роду, также часто выделяют изводыивоздуха.Посколькутакиемикроорганизмыповсемест-новстречаютсявпочве,воздухеиводе,онилегкопроникаютвпродуктыпитания.Вследствиетого,чтоспорыэтихбактерийобладают повышенной устойчивостью к действию высокойтемпературы, они способны выживать в процессе хлебопече-ния и потомумогут встречаться в хлебе и других продуктах,полученныхвпроцессевыпечки.БактерииBacillusчастоявля-ютсякомпонентоммикрофлорымолока,онинегибнутприпа-стеризацииимогутстатьдоминирующимимикроорганизмамивмолочныхпродуктах,подвергшихсяпроцессупастеризации.МикроорганизмыBacillusявляютсядоминирующеймикрофло-ройсоевыхбобовипринимаютучастиевпроцессефермента-циипродуктовиприправизсои[2,4].

Целью наших исследований было выделение бактерийродаBacillusизразличныхсубстратов,втомчислеиизвоздуха.ВыделениемикроорганизмовизвоздухапроводилииспользуяседиментационныйметодКоха.Дляэтогопитательныесредыс питательной средой оставляли открытыми на воздухе не-сколькоминут.ДалеезакрытыечашкиПетриинкубироваливтермостатепри28-30оС.Былопроведеноизучениемикробио-тывоздухаразличныхпомещенийиоткрытыхзон.Быловыде-ленооколо30штаммовпалочковидныхбактерий.Такжебылопроведено изучение морфологических и физиологическихсвойствнекоторыхпалочковидныхбактерий.Изучениенеко-торыхштаммовпоказало,чтоониотносятсякбактериямродаBacillus.Былиидентифицированынекоторыештаммыиопре-деленыкакBacillus megaterium,Bacillus subtilis иBacillus cereus.

Литература1. ЗверевВ.В.Микробиология,вирусология:руководствок

практическимзанятиям.М.:ГЭОТАР-Медиа.2015.2. ШлегельГ.Общаямикробиология.М.:Мир.1987,567с.3. ГусевМ.В.,МинееваЛ.А.Микробиология.Учебник,2-еиздание.

1985,376с.4. ПиневичА.В.Микробиология -Биологияпрокариотов.Учебник.

2006,т.1,352с.

98

Hacıyeva F.A., Qocayeva R.İ., Güləhmədov S.Q.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

GÖBƏLƏK ƏLEYHİNƏ LAKTOBASİLLƏRİN FƏALLIQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Çağdaşdövrümüzdəinsanlarıntəhlükəsizqidaməhsullarıilətəminedilməsiproblemiaktualolaraqqalmaqdadır.Qidaməhsul-larınınpatogenvəşərtipatogenmikroorqanizmlərlə-bakteriyavəgöbələklərlərlə çirklənməsinin qarşısının alınması həmin proble-minhəllindəönəmliyertutur.Beləki,həmintədbirlərhəmisteh-lakçıların sağlamlığının qorunmasında, həm dəməhsulların uzunmüddətsaxlanılmasındaöztöhvəsiniverir[1].

Aspergillus flavus,Aspergillus nomius vəs.növlərinəaidolankifgöbələkləriAFB1vəAFM1kimiaflotoksinlərsintezedirlər.Butoksinlərkonserogentəsirəmalikolduqlarındanfermentləşdirilmişməhsullarıntərkibinədaxilolarkənkonsumentorqanizmüçünçoxtəhlükəli olurlar.Tədqiqatlar göstərmişdirki, südturşusubakteri-yalarıhəmintoksinlərinmolekullarıiləbirləşəvəonlarıözsəthindəsaxlayabilirlər.Südturşusubakteriyalarınınbuxassəsinəgörəon-lardanadsorbiyayoluiləsüdməhsullarınınaflotoksinlərdəntəmiz-lənməsindəgenişistifadəperspektivləriyaranmışdır[3].

Aspergillus cinsinə aid əksər növlər insanlarda aspergillozxəstəliyi yaradır. Penicillium göbələkləri penisill turşusu, verruko-zidinvəbir sıraneyrotoksikiqlikopeptidlər ifraz etməklə istehlak-çıların həyatına mənfi təsir edirlər [2]. Fusarium cinsli göbələklərTaxıllarfəsiləsinəaiddənlibitkilərinkökündəvədənlərindəçürüməxəstəlikləriəmələgətirməkləməhsuldarlığaxeylizərərvururlar[1].

Südturşusubakteriyalarıbirsıraantimikrobxassəlimetabo-litlərinprodusentikimiqidaməhsullarınınbiomühafizəsindəgenişistifadəedilir.Bubakteriyalarınyanaşıpopulyasiyalarlaontoqonistfəaliyyətionlarınsüdturşusu,karbonqazı,hidrogenperoksid,qısazəncirli yağ turşuları, proteolitik fermentlər, bakteriosinlər və s.kimigenişçeşidliantimikrobxassəlimetabolitlərivasitəsiiləhəya-takeçirilir.

Məqaləmizdəmüxtəlifmənşəli unnümunələrindəngöbələkəleyhinəmetabolitlərsintezedənsüdturşusubakteriyalarınınayrıl-masıvəonlarınilkinantoqonistikxassələrininöyrənilməsizamanıalınannəticələrözəksinitapmışdır.

99

Tədqiqatlarımızda STBmənbəyi kimi 4 növ un nümunəsi -sorqounu(Č),buğdaunu(KV),qarabaşaqunu(POH),çovdarunu(ŽCHL1)istifadəedilmişdir.BunümunələrdənSTB-lərinizoləedil-məsiəvvəlqeydetdiyimizkimi,klassikmikrobiolojiüsullarlahəya-takeçirilmişdir[1].Bununüçünhəminnümunələrdən1qgötürül-müş,üzərinə9mlfiziolojiməhluləlavəedilmişvəqarışdırılmışdır.SonrahəminməhluldurulaşdırılmışvəMRSmühitindəəkilmişdir.48ssonraəmələgələnkoloniyalarizoləedilərəkayrılıqdayenidənMRSmühitdə24sbecərilmışdir.

PassivgöbələknümunəsiolaraqFusarium culmorum 302 şta-mındanistifadəedilmişdir.

Bakteriyalarınantifunqalfəallığınımüəyyənetməküçüntitri103/mlolansuspenziyaPetriqabında12ml15%MRS-aqarlaqarış-dırılmış,mühitbərkidikdənsonraüzəri12mlyumşaq(8%)MEA(səməniekstraktı-aqar)iləörtülmüşdür.Sonraisə106/mlqatılıqlı5µlkifsporlarıqabınmərkəzinəinyeksiyaedilmişvəotaqtempera-turunda(23–25°C)birqədərinkubasiyaedildikdənsonra(30dəq)termostatakeçirilmişvə37°C–dəsaxlanılmışdır.İnkubasiyanınilkgünündən başlayaraq 12 gün müddətində koloniyaların diametriölçülmüşdür.

Fəalbakteriyahüceyrələrinincinssəviyyəsində identifikasi-yasıüçün ilkinolaraqmikroskoplama,Qramüsulu ilə rənglənmə,katalazavəoksidazatestlərihəyatakeçirilmişdir.

Un nümunələrindən passiv göbələk ştamının inkişafını tor-mozlayan 9 bakteriya izolə edilmiş və onların ilkinmorfoloji xü-susiyyətləritədqiqedilmişdir.Alınannəticələrəgörəgöbələkbak-teriyaların hamısı qrammüsbət, katalazamənfi, oksidazamənfi,çöpşəkillibakteriyahüceyrələridir(nəticələrgöstərilməmişdir).BuxüsusiyyətlərəgörəonlarınLactobasillus cinsinəaidSTBolmalarıqənaətinəgəlməkolar[3].

İzolə edilmiş bakteriya hüceyrələrinin Fusarium culmorum 302 göbələyinə qarşı zamandan asılı fəallıq diaqramları şəkildəgöstərilmişdir.Diaqramlardanaydıngörünürki,becərilməninartıq3cü günündə izolyantların passiv göbələyin inkişafını ləngitməsımüşahidə edilməyəbaşlamışdır.Bu zamanəksər izolyantlar (ZİT-CHL2,KV3,ZİTCHL4,Z1və30103)öztormozlayıcıtəsiriniqismənnümayişetdirdiklərihaldaL1356,POH5,BLlV2vəZ7izolyantları-nınbecərildiyimühitdəmüşahidələrimizinsonunaqədərpassivgö-bələyininkişafıtamamdayandırılmışdır.Bununlabelə,müşahidələ-

100

rimizin6-cıgünüZ1ştamının ləngidici təsirizəifləmişvəgöbələkkoloniyasınınölçülərikontrolvariantınölçülərinəçatmışdır(Şəkil).

Şəkil. İzoləedilmişştamlarınFusarium culmorum 302göbələyinəqarşızamandanasılıfəallığı.

Müşahidələrimizin9-cugünüZİTCHL2,ZİTCHL4və30103

izolyantlarıFusarium culmorum 0103göbələyinəqarşıfəallığınıtəc-rübələrinsonunaqədərqoruyubsaxlamışdır.

Beləliklə, müxtəlif un nümunələrindən 54 bakteriya izoləedilmiş vəonların9-daFusarium culmorum 302 göbələyinəqarşıləngidicifəallıqmüşahidəedilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, Fusarium cinsli göbələklərə qarşıtormozlayıcıtəsirgöstərənSTBştamlarıfermentləşdirilmiştərəvəzməhsullarından daayrılmış və onların ilkin xüsusiyyətləri tədqiqedilmişdir[1].İzoləedilmişbakteriyahüceyrələrininmüxtəlifxas-sələrininilkinanalizionlarınLactobasilluscinsinəaidSTBolmala-rıqənatinəgəlməyəimkanverir.İzoləedilmişSTBnümunələrinindahadəqiqidentifikasiyası,onlarınantifunqalfəallıqspektrininvəfəalmetabolitinkimyəvitəbiətininmüəyyənedilməsi istiqamətlə-rindətədqiqatlarımızdavametdirilir.

101

Ədəbiyyat

1. 1.VəliyevaG.A.,AbdullayevaN.A.,GüləhmədovS.Q.,QuliyevA.Ə.Bitkimənşəliqidaməhsullarindanizoləedilmişsüdturşusubakteriyalari-ningöbələkəleyhinəfəalliğı.AMEAMikrobiologiyaİnstitutununelmiəsərləri.2019,cild32,s.128-136.

2. 2.DeVuyst,L.andVandamme,E.J.Lacticacidbacteriaandbacterio-cins:theirpracticalimportanceİnBacteriocinsofLacticAcidBacteria:Microbiology,GeneticsandApplications,deVuyst,L.andVandamme,E.J.London:BlackieAcademicandProfessional.1994,p.1-12.

3. 3.GeiserD.M.,AokiT.,BaconC.W.etal.OneFungus,OneName:De-fining the Genus Fusarium in a Scientifically RobustWay That Pre-serves Longstanding Use. Phytopathology. 2013, v.103, p.400-408.doi:10.1094/PHYTO-07-12-0150-LE.

Гудель В.С.Белорусский государственный университет, Беларусь

ВЛИЯНИЕ ТИПА ПИТАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ НА СОДЕРЖАНИЕ ФЕНИЛПРОПАНОИДОВ

И ФЛАВОНОИДОВ В КУЛЬТУРАХ КЛЕТОК, ТКАНЕЙ И ОРГАНОВ ECHINACEA PURPUREA L. MOENCH

Всовременныхисследованияхвобластиклеточнойбио-логии и биоинженерии растений существенную роль играютмодельные системы, позволяющие детально изучатьмолеку-лярно-генетические и физиолого-биохимические механизмыпроцессов,протекающихврастениях.Культивируемыеin vitro растительные клетки, ткани и органышироко используютсявкачествемодельныхобъектовприизучениибиохимиивто-ричных метаболитов, физиологии, молекулярной биологиирастений.Сдругойстороны,культивированиеклетоксоздаетметодические основы фитобиотехнологии, в частности, био-технологиилекарственныхрастений, позволяянарабатыватьэкологическичистуюбиомассу, содержащуюцелевыевторич-ныеметаболиты,имеющиефармакологическоезначение[1,2,3,].Оптимизацияпитательныхсредявляетсяоднимизсамыхраспространенныхспособовповышенияпродуктивностикле-точных культур [4, 5]. Изучая влияние различных компонен-тов питательных сред, таких как регуляторы роста, макро- и

102

микроэлементы,витаминыиорганическиесоединенияможноподобратьоптимальныйсоставдляповышениясинтезаопре-деленныхвторичныхметаболитов.

Цельюнастоящейработыявилосьустановлениехаракте-равлияниятипапитательнойсредынасодержаниефенилпро-паноидовифлавоноидоввкультурахклеток,тканейиоргановэхинацеипурпурной(EchinaceapurpureaL.Moench).

Объектами исследования служили каллусная и суспен-зионнаякультурыкорневогопроисхождения, каллуснаяи су-спензионная культуры листового происхождения, культурагенетически трансформированных корней. Исследуемые кал-лусные ткани представляли собой культуры рыхлого типа.Суспензионнаякультуракорневогопроисхождения,вкоторойпреобладалимногоклеточныеагрегаты,включающиедесяткиклеток,относиласьквысокоагрегированномутипу.Суспензи-оннаякультуралистовогопроисхождения,напротив,являласьслабоагрегированной. Культуру генетически трансформиро-ванныхкорнейполучалипутемагробактериальнойтрансфор-мации листовых эксплантов, изолированных из асептическивыращенныхпроростковэхинацеипурпурной,спомощьюди-кихштаммовAgrobacterium rhizogenes 15834иА4.Длякульти-вированиярастительныхобъектоввработеиспользовалипи-тательныесредыпопрописиМурасиге-Скуга(МС),ГамборгаиЭвелега(В5)сдобавлением3%сахарозыВкачествеауксиновпитательныесредыМСиВ5содержали2,4-дихлорфеноксиук-сусную кислоту в концентрации 0,2 мг/л и β-индолил-3-ук-суснуюкислотувконцентрации1мг/л,вкачествецитокини-на–кинетинвконцентрации0,5мг/л.Культурыгенетическитрансформированныхкорнейинкубировалинабезгормональ-ныхсредахМСиВ5.Продолжительностьростовогоцикласу-спензионныхкультурсоставляла15сут,каллусныхкультурикультурыгенетическитрансформированныхкорней–30суток.Вконцеростовогоциклапроизводилиотборбиомассыкульти-вируемыхin vitroклеток,тканейиоргановEchinacea purpurea,для которой проводили определение активности ключевогофермента фенилпропаноидного метаболизма L-фенилалани-наммоний-лиазы.Остаток биомассывысушивали в сухожаро-вомшкафупри60°Сдляпоследующегобиохимическогоанали-за.Содержаниефенилпропаноидоввпересчетенацикориевую

103

кислоту,флавоноидоввпересчетенакверцетинпроизводилиспомощьюспектрофотометрическогометода.

Установлено, что использование питательной среды В5длякультивированиявсехисследуемыхобъектовприводиткдостоверномуростусодержанияфенилпропаноидов.Стимули-рующийэффектвнаибольшейстепенипроявлялсядлякаллус-нойкультурыкорневогопроисхожденияисоставлялвсреднем1,5 раза, в наименьшей степени – для культуры генетическитрансформированныхкорнейикаллуснойкультурыкорневогопроисхождения. Для каллусной и суспензионной культур ли-стового происхожденияприрост составил в среднем1,4 раза.Показано,чтокультурагенетическитрансформированныхкор-ней характеризуется гораздо более высоким продукционнымпотенциаломвотношениифенилпропаноидовпосравнениюскультураминедифференцированныхклетоккаллуснойтканииклеточнойсуспензиикорневогоилистовогопроисхождениянезависимооттипапитательнойсреды.

В отличие от фенилпропаноидов (гидроксикоричныекислоты и их производные) наиболее высокое содержаниефлавоноидов было характерно не для культуры генетическитрансформированных корней, а для суспензионной культу-ры листового происхождения, культивируемой на питатель-нойсредеB5.Вкаллуснойкультурекорневогопроисхожденияуровнинакопленияданнойгруппывторичныхметаболитовнезависелиоттипапитательнойсреды.

Активность L-фенилаланинаммоний-лиазы в исследуе-мых объектах несущественно различалась при их культиви-ровании на питательной среде МС. Использование среды В5приводило к росту активности данного фермента в клеткахкаллуснойисуспензионнойкультуркорневогопроисхождениявсреднемв1,3-1,4раза,авклеткахсуспензионнойкультурылистовогопроисхожденияв1,3раза,тогдадлякультурыгене-тически трансформированных корней и каллусов листовогопроисхождениядостоверныеотличияпосравнениюсосредойМСотсутствовали.

Таким образом, полученные данные свидетельствуют,чтотиппитательнойсредыоказываетсущественноевлияниенапродукциюфенилпропаноидовифлавоноидовкультурамиклеток,тканейиоргановEchinacea purpurea. Стимулирующий

104

эффект в случаеиспользованияпитательной средыВ5, веро-ятно,обусловленгораздоболеенизкимсодержаниемвее со-ставеаммонийногоинитратногоазота,дефициткоторых,какизвестно,приводиткусилениюбиосинтезаВМразныхклассоввкультурахклеток,тканейиоргановлекарственныхрастений[4,5]. Полученные данные не позволили выявить выражен-нойположительнойкорреляциимеждууровнямиактивностиL-фенилаланинаммоний-лиазыисодержаниеманализируемыхвторичныхметаболитов.Однакоможнопредположить,чтодлякультуркорневогопроисхождения,атакжеклеточнойсуспен-зиилистовогопроисхожденияростпродукциифенилпропано-идов связан с повышением активности данного фермента. Вцелом установленные закономерности могут быть использо-ваныприразработкепродукционнойпитательнойсредыдлякультивированияклеток,тканейиоргановEchinacea purpurea (L.) Moench в качестве продуцентов вторичных метаболитовфенольнойприроды.

Литература

1. КулуевБ.Р.Косматые»корнирастений–важныйинструментдляисследованийимощнаяфитохимбиофабрикадляпроизводствен-ников.Биомика.2015,т.7,№2,с.70–120.

2. KaruppusamyS.A reviewon trends inproductionof secondaryme-tabolitesfromhigherplantsbyinvitrotissue,organandcellcultures.JournalofMedicinalPlantsResearch.2009,v.3,№13,p.1222–1239.

3. EiblR.,MeierP.,Stutzİ.,SchildbergerD.,HuhnT.etal.Plantcellculturetechnologyinthecosmeticsandfoodindustries:currentstateandfu-turetrends.AppliedMicrobiology&Biotechnology.2018,v.102,№20,p.8661–8675.

4. İsahT.,UmarS.,SharmaM.,RajasekharanP.E.,ZafarN.etal.Secondarymetabolismofpharmaceuticalsintheplantin vitrocultures:strategies,approaches,andlimitationstoachievinghigheryield.PlantCellTissueandOrganCulture.2018,v.132,p.235–369.

5. VillarrealM.O.,HowatS.,HongS.,JangM.O.,JinY.W.Plantcellculturestrategiesfortheproductionofnaturalproducts.BMB Reports.2016,v.49,№3,p.149–158.

105

Магзанова Д.К., Калмыкова А.А., Астраханский государственный университет,

Астрахань, Россия

АНТИМИКРОБНАЯ АКТИВНОСТЬ ВОДНОГО ЭКСТРАКТА PUNICA GRANATUM L.

Гранат ещё с древних времёниспользовался как лекар-ственноесредство.Согласноданныммногочисленныхисследо-ваний,гранатипродуктыегопереработкиспособныоказыватьпротивовоспалительное, противоопухолевое, гипотензивноедействиеимогутположительновлиятьнаразличныесистемыорганизма[4,7,8].Гранатовыйсоксодержитсвыше150различ-ных полифенолов и обладает повышенной антиоксидантнойактивностью[3,5,6].

Вданнойработеприведеныэкспериментальныеисследо-ванияпоантимикробнойактивностиводнойвытяжкиизкожу-рыгранатанамикрофлоруводопроводнойводы.

Дляполученияводнойвытяжкикожуругранатасушилиприкомнатнойтемпературе.Подготовиливоднуювытяжкувсоотношении1:1.Микробиологическиеисследованияпроводи-линабазелабораториибиотехнологийАГУ.

Согласноклассическимметодикам,подготовилиплотнуюпитательнуюсредуГРМилабораторнуюпосуду[2].Вкачествеконтроляиспользовалипосевводыбездобавленияисследуе-мого экстракта. Для исследования мы использовали водныевытяжки50и100%-нойконцентрации.Экспериментпроводи-ливдвухкратнойповторности.Дляопределенияобщегочисламикроорганизмов водопроводной воды был использован ме-тод10-кратногоразведения[1].Культивироваливтермостате,притемпературе37⁰С.Натретьиипятыесуткиизучаливырос-шиеколонииначашкахПетри.Микробиологическиепрепара-тыокрашивалипометодуГрамма.

Результаты. На третьи сутки нашего эксперимента, вконтрольном варианте отмечается сплошной рост микроорга-низмов, беловатого цвета, рыхлой консистенции. В опытныхвариантах фиксируем преимущественно однотипные колониибеловатогоцвета.Количествоколонийвопытныхвариантахва-рьировалоот3шт.(100%вытяжка)идо5-6шт.(50%вытяжка).

106

По результатам диаметра задержки роста, наибольшаяантимикробнаяактивностьнаблюдаетсяввариантахсприме-нением100%-нойвытяжкипосравнениюс50%-нойисостави-ла18,5мми12,5мм.,соответственно.

Напятыесуткиэксперимента,измененийвконтрольномварианте не наблюдается. На чашках Петри с 50%-ным экс-трактомотмечаемростдвухколонийжелтогоцвета.Прими-кроскопированиипрепаратов,выявленыграмположительныеиграмотрицательныепалочкиикокки.Ввариантес100%-нойвытяжкой на препаратах преимущественно отмечается нали-чиеграмположительныхкокков.

Полученныерезультатысвидетельствуютоповышеннойантимикробной активности водных вытяжекP.granatum L. поотношению к микрофлоре воды и будут нами использованыдлядальнейшегоизученияэкстрактовгранатадляпроведенияисследований.

Литература

1. ЖариковаГ.Г.Основымикробиологии:практикум:учеб.Пособиедлявузов.Издательскийцентр:Академия.2008,128с.

2. Нетрусов А.Н., Егорова М.А., Захарчук Л.М .Практикум помикробиологии:учеб.Пособиедлястуд.Высш.учеб.заведений,М.:Издательскийцентр:Академия.2005,608с.

3. ХомичЛ.М.,ПероваИ.Б.,ЭллерК.И.Нутриентныйпрофильграна-товогосока.Вопросы Питания.2019,т.88,№5,c.80–92.

4. BenSaadL.A.,KimK.H.,QuahC.C.,KimW.R.,ShahimiM.Anti-inflamma-torypotentialofellagicacid,gallicacidandpunicalaginAandBisolat-edfromPunica granatum.BMCComplementaryAlternativeMedicinesandTherapies.2017,v.17,№1.doi:10.1186/s12906-017-1555-0.

5. RussoM.,CacciolaF.,ArenaK.,MangravitiD.,GaraL.etal.Character-izationofthepolyphenolic fractionofpomegranatesamplesbycom-prehensive two-dimensional liquid chromatographycoupled tomassspectrometry detection. Natural Product Research. 2019, p.1–7. doi:10.1080/14786419.2018.1561690(33)

6. Sentandreu E., Cerdan-CaleroM., Sendra J.M. Phenolic profi le char-acterizationofpomegranate(Punica granatum) juicebyhigh-perfor-manceliquidchromatographywithdiodearraydetectioncoupledtoanelectrosprayiontrapmassanalyzer.JournalofFoodCompositionandAnalysis.2013,v.30,№1,p.32–40.doi:10.1016/j.jfca.2013.01.003.

107

7. Tibullo D., Caporarello N., Giallongo C., Anfuso C., Genovese C. et al.AntiproliferativeandantiangiogeniceffectsofPunica granatumJuice(PGJ)inMultipleMyeloma(MM).Nutrients.2016,v8,№10,p.611.doi:10.3390/nu8100611.

8. TsangC.,SmailN.F.,AlmoosawiS.,Davidsonİ.,Al-DujailiE.A.S.İntakeofpolyphenol-richpomegranatepurejuiceinfluencesurinaryglucocor-ticoids,bloodpressureandhomeostasismodelassessmentofinsulinresistance inhumanvolunteers. JournalofNutritionalScience.2012,v.1,p.1–9.doi:10.1017/jns.2012.10.

Давиташвили М.Д., Маргалиташвили Д.А., Азикури Г.Ш., Алексидзе М.Г.

Телавский государственный университет имени Якоба Гогебашвили, Грузия

ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНАЯ СМЕШАННАЯ ИНФЕКЦИЯ, ВЫЗВАННАЯ TRICHOPHYTON RUBRUM,

ПАРАМИКСОВИРУСОМ (ВИРУС СЕНДАЙ) И ОНКОВИРУСАМИ ТИПА А И С

В последние годы проблема ассоцированной инфекциипривлекаетксебеособоевнимание,что,преждевсего,вызванозначительным удельным весом сочетанных вирусо-вирусных,вирусо-микоплазменных, вирусо-бактериальных инфекцийразличныхсистеморганизма.Сдругойстороны,интересксме-шанныминфекциямобусловлентем,чтопосейденьостаютсяещенедостаточнорешеннымимногиестороныассоциирован-ноговзаимоотношениявозбудителейразличныхтаксономиче-скихгрупп.Примикробномсинергизмевозможнареализацияследующихтиповвзаимодействия:1)микроорганизмыснижа-ют резистентностьмакроорганизма и, таким образом 2) спо-собствуютпроникновениюипроявлениюпотенцийиныхвоз-будителей;3)микроорганизмыспособствуютразмножениюинакоплению других микроорганизмов, а также выделяют ве-щества,необходимыедляразвитияилиповышениявирулент-ностисинергичныхинфекционныхагентов[8].

Особыйинтереспредставляетизучениевзаимодействиявусловияхсмешаннойинфекциионкогенныхиинфекционных

108

вирусов, а также инфекционных агентов различных таксоно-мических групп [5,с.2526-2539; 7, с,833-838; 9, с.533-543], чтообусловлено поисками бактерий-антагонистов неопластиче-ских процессов. В противоположность приведенным даннымна модели культуры клеток НЕр-2 была показана активацияонковирусатипаД,продуцируемогоэтойкультурой,послесо-вместногокультивированияегосмикобактериейтуберкулеза[3].ПомнениюФлересхаймссоавт.[6с.708-710]компонентыклетокгрибовилипродуктыихметаболизмаобладаютцито-циднойактивностью,чтоможетиметьопределенноезначениевонкологии.Одноко,вполневозможно,чтогрибилипродуктыегометаболизма,наоборот,способствуютпроцессуканцероге-неза, принимаяво вниманиеполученныенамиранееданныеобактивациипроцессаморфогенезаонковирусатипаДвкуль-туреклетокНЕр-2подвлияниемгрибаTrichophyton rubrum[3].

Вэтойсвязицельюнастоящегоисследованиябылоуста-новление особенностей взаимодействия онкогенных вирусов(цистернавирустипаАионковирустипаС),парамиксовируса(вирусСендай,используемыйкакмодельныйштаммдляхарак-теристикисемействапарамиксовирусов)игриба(Trichophyton rubrum).

Удобной моделью для изучения вирусо-грибковой ассо-циацииявляетсякультураклетокL-929,котораяявляетсячув-ствительной для воссоздания экспериментальной микотиче-скойинфекцииицитопатогенногодействиявирусаСендай,атакжеспонтанноинфицированнойонковирусамитипаСици-стернавирусамитипаА[2].

КультуруклетокL-929выращиваливчашкахКарреля;длякультивированияклетокиспользовалигидролизатлактальбу-минаи средуИгла с глютаминоми антибиотиками (пеницил-линистрептомицин).НатретьисуткипослепересевамонослойклетокзаражаливирусомСендай(исходныйтитр160-320гема-гглютинирующихединиц).Послеконтактавирусасклеткамивтечение60минвнослисмыв14-дневнойкультурыTr. rubrum,выращенной на сусло-агаре (множественность заражения со-ставляла10элементовгрибана1клеткумонослоя).Монослойклетокфиксироваличерез3,6,12,24,48,72чпослезаражения4%-нымглутаровымальдегидомна0,1Мкакодилатномбуфере(pH7,4)втечение24чпри4°C,затемотмываликакодилатным

109

буфером. Дальнейшую фиксацию осуществляли по Дэльтон.Монослой обезвоживали в спиртах восходящей концентрациии ацетоне и заливали смесью заливочных материалов AralditHarterиAralditM.Полимеризацияпроводиласьвначалепри37°Свтечениесуток,затемпри56°Свтечениедвухсуток.Отделе-ниеплоскопараллельногопластмассовогодискаотстеклаосу-ществлялижидкимазотом.Дискполимерапросматривалиподфазовымконтрастом,выбиралиединичныеклеткиилигруппыклеток, вырезали их, наклеивали на пластмассовые столбикиизатачивалипирамидку.Ультратонкиесрезытолщиной15-30нмполучалина ультратомеLKB-4800, далееконтрастировали1%-нымводнымрастворомуранилацетатавтечение15-30мин,затем докрашивали лимоннокислым свинцом [5,с.2526-2539;9,с.533-543].Препаратыпросматриваливэлектронноммикро-скопеJEM-100CXİİ(Япония).

Первым этапом взаимодействия клетки L-929 и грибаявляетсяадсорбцияпоследнегонаклеточныхотросткахипро-никновениевозбудителявнутрьклетки,чтонаблюдаетсяк6-12чинфицирования.Вдальнейшемразвиваетсяцитопатогенноедействие (ЦПД), что проявляется в изменении субмикроско-пической организации клетки. РазвитиеЦПДпроисходит какподвлияниемгриба,такивирусаСендай.Несмотрянаразви-тиеЦПДподдействиемгриба,проявлениеэкспериментальнойсмешаннойвирусо-грибковойинфекциинаблюдаетсянетоль-конауровнеклеточнойпопуляции,ноинауровнеотдельныхклеток. Однако, даже в присутствии гриба, основные этапыморфогенеза онковируса сохранены. Почкование онковирусатипаСпроисходитв зонуконтактаTr. rubrum и возможностьэтогопроцессасохраненанаповерхностиклеток,находящихсянастадиидеструкции.ПризаражениикультурыL-клетоквиру-сомСендайиTr. rubrumподобнаязакономерностьсохраняется.ПриодновременноминфицированиицистернавирусомтипаА,онковирусомтипаС,вирусомСендайиTr. rubrumкультурыкле-ток L-929 смешаннаяинфекциянаблюдается и на уровне от-дельныхклеток.ФормированиевирусаСендайионковирусовпроисходитнередковтопографическойблизностинаповерх-ностиинфицированнойклетки.ПриэтомотдельныеэлементывирусаСендай,вчастностирибонуклеопротеид,включаютсявсоставонковируса(Рис.).

110

Рисунок. а)УчастокклеткиL-929,инфицированнойTrichophyton rubrumи

б)участокTrichophyton rubrumвкультуреклетокL-929,инфициро-ваннойвирусомСендай

Вусловияхсмешаннойинфекцииобнаруженыразличныеаномальные формы онковирусов - минимальные формы, ко-торыебылиописаныранее[1].Впопуляциицистернавирусовтипа А обнаружены многочисленные вирусы с фрагментиро-ванныминуклеоидами.

Надо полагать, что обнаруженная способность рибону-клеопротеидавирусаСендайвключатьсявсоставонковирусаявляется еще одним подтверждением предположения о роливирусоввобменегенетическойинформациивбиосфере[4].

111

Литература

1. Быковский,А.Ф.,Клицунова,Н.В.,Глинских,Н.П.Вопрсывирусо-логии.İ.1977.

2. Быковский,А.Ф.,Клицунова,Н.В.,Миллер,Г.Г.,Мартыненко,В.Б.,Горохова,Л.В.Онкогенныевирусы.М.,Медицина.1983.

3. Кацитадзе,А.Г.Экспериментально-клиническоеизучениеинтер-феронапримикозе,обусловленномкраснымтрихофитеном.Ав-торефераткандидатскойдиссертации.Тбилиси,1984.

4. Миллер, Г. Г. Особенностиморфогенеза вирусов в условиях сме-шанныхинфекций.М.,ВИНИТИ.1980.

5. Boccardo, E. and L.L. Villa, Viral origins of human cancer. CurrentMedicalChemistry.2007,v.14,p.2526-2539.

6. FloeresheimG.L.,GrundmannH.P.,LooserR.,MeyerJ.C.Lancet,1982,p.708-710.

7. HarrisH.Alongviewoffashionsincancerresearch.Bioessays.2005,v.27,p.833–838.

8. MelnickM.,SedghizadehP.P.,AllenC.M., JaskollT.ExperimentalandMolecularPathology.2011.

9. Phelan J.A. Viruses and neoplastic growth. Dental Clinics of NorthAmerica.2003,v.47,p.533-43.

Sadıqova Ə.N., Məmmədov Z.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

BİTKİ EKSTRAKTLARINDA SİNTEZ EDİLMIŞ GÜMÜŞ NANOHİSSƏCİKLƏRİNIN ANTİOKSİDANT AKTİVLİYİ

Son zamanlar intensiv aparılan müxtəlif tədqiqatlar göstər-mişdir ki, flavonoidlər, fenollar və polifenollar (qatılaşdırılmış vəhidrolizolunabiləntaninlər)kimibəziikincilimetabolitlərgüclüan-tioksidləşdiricieffektivliknümayişetdirirlər.Ənənəvitibdəistifadəolunandərmanbitkiləritəbiiantioksidantlarıntanınmışvəəhəmiy-yətkəsbedənmənbələridir.Xamekstraktlarvəyakimyəvitərkib-lərşəklindəolandərmanbitkilərindənalınantəbiiantioksidantlarsərbəstradikallarıtəsirsizhalagətirərəkoksidləşməprosesininqar-şısını almaqüçün çox səmərəlidir [1].Bitkimənşəliməhsullardanalınandərmanların sintetikdərmanlardandaha təhlükəsiz olduğuda qəbul edilir. Lakin əksər dərman bitkilərinin toksikilik profilihərtərəfli qiymətləndirilməyib. Antioksidantların dərman bitkilə-rindənayrılmasıüçünxeyli saydametodlarmövcuddurvəonların

112

səmərəliliyiniartırmaqüçünultrasəsdalğalarındanvəüzvihəlledi-cilərdənistifadəetməkləbirneçəekolojiqeyri-ənənəvimetodlarha-zırlanmışdır.Bunlar içərisindənanotexnologiyanıntibdətətbiqi iləəlaqədarantioksidantlarındərmanbitkilərindənayrılmasımetodla-rıdahadaaktualldır.Hazırdananohissəciklərin,xüsusiləantiseptikxassələrəmaliknanohissəciklərin,yaşılsintezizamanıbiolojiaktivmolekullarınonlarınsəthinəadsorbsiyaolunmasıtəsdiqedilmişdir.Bu tədqiqatlardan alınan nəticələr göstərmişdir ki, bitkilərin eks-traktlarıvasitəsiləsintezedilənnanohissəciklərdənistifadəetməkləantioksidantlarıhəminekstraktlardanayırmaqmümkündür.Təcrü-bələrimizdədərmanbitkisi kimiməlumolanBaykal başlıqotunun(Scutellaria baicalensis) tərkibində, xüsusi ilə də kökündədərmankimiistifadəedilənçoxlusaydarastgəlinənflavonoidlərvəantiok-sidantlardan istifadə edərək, antioksidant xassəli nanohissəciklə-rinalınmasınacəhdedilmişdir.Baykalbaşlıqotuyaxşıantioksidant,hipoallergen, immunomodulatordur. Belə bioloji aktiv maddələrləzəngin olması onun ekstraktları vasitəsiləmetal əsaslı nanohissə-ciklərin yaşıl sintezini həyata keçirməyə imkan verir. Metal əsaslınanohissəciklərinBaykalbaşlıqotununekstraktlarıvasitəsiləsinte-zizamanıonuntərkibindəolanantioksidantlarınnanohissəciklərinsəthinəadsorbsiyaolunmasıvənəticədəantioksidantxassəlinano-hissəciklərinformalaşmasıtəcrübələrimizinəsasideyasıolmuşdur.

GümüşnanohissəcikləriBaykalbaşlıqotununkökündənhazır-lanmışekstraktvasitəsiləsintezedilmişdir.Bununüçünxırdalanmışkökdəntozhazırlanmışvəbutozdan1.6qrgötürülüb100mldistil-lə suyunda həll edilmişdir. Alınmış məhlul 1000C temperaturda 10dəqiqəqaynadılmışvəsonrasoyudularaq24saatsoyuducudasaxlan-mışdır.Gümüşnanohissəciklərininsinteziüçün5.10-3MAgNO3məhlu-lundanistifadəedilmişdir.500ml-likkolbada50mlekstrakta450ml

5.10-3MAgNO3məhluluəlavəedilmişvəalınanməhlul24saatotaq temperaturunda saxlanılmışdır. Sonra ondan nümunə götü-rülərək UV-vis spektrometrində və Skan Elektron Mikroskopunda(SEM),Fure–infraqırmızıspektrometrində(FT-İR)ağgümüşnano-hissəciklərianalizedilmişdirvəonlarınməhlulununantioksidantak-tivliyi2,2-diphenyl-1-picrylhydrazyl (DPPH)üsuluilətəyinedilmişdir. DPPH üsuluMcCune və Johns üsulunun [2] modifikasiya olunmuşvariantıdır.Buüsulun tətbiqi zamanı reaksiyaməhlulukimi1,0mlDPPH(konsentrasiyası0,3mMolmaqla),1,0mlmüxtəlifkonsentra-siyalardaekstrakt(bizimhaldananohissəciklərinməhlulu)və1,0ml

113

metanolgötürülür(cəmi(3,0ml).Alınanməhlul10dəqiqəmüddə-tindəqaranlıqdasaxlanılırvəsonraoptiksıxlığı517nmdalğauzun-luğunda ölçülür. Askorbin turşusu kontrol qismində istifadə edilir.Söndürülmə (inhibitorlaşma) faizi belə hesablanır: inhibitorlaşma%-lə=[1-(A/B)]x100%.BuradaB–DPPH+metanolməhlulununop-tiksıxlığı,A–nümunə+DPPH+metanolməhlulununoptiksıxlığıdır.

Təcrübələrinnəticələrindənaydınolmuşdurki,dərmanbitkisikimiistifadəedilənBaykalbaşlıqotu(Scutellaria baicalensis) bitkisi-ninkökündənvəyerüstühissəsindənalınanekstraktlarvasitəsiləAgnanohissəciklərinisintezetməkolur.Sintezolunannanohissəciklərinölçüləri ekspozisiya müddətindən, ekstraktın konsentrasiyasındanvəekstrakthazırlananməhluluntərkibindənasılıolaraqmüxtəlifolabilir.UV-vis,SkanElektronMikroskopuvəFT-İRanaliziiləmüəyyənedilmişdirki,Scutellaria baicalensis bitkisininkökündənalınaneks-trakdasintezedilmişnanohissəciklərəsasənsferikformadavəölçülə-ri10–60nmintervalındaolmuşdur.Nanohissəciklərinmiqdarıon-larınduzunaəlavəedilənekstraktınkonsentrasiyasındanasılıdırvəənyaxşınəticəekstraktın0,1mMkonsentrasiyasındamüşahidəedilir.

Ag nanohissəcikləri üçünantioksidant aktivliyiDPPHüsuluilə62,2–82,4%intervalındaolmuşdur.Analizinnəticələrigöstərmiş-dirki,sintezolunmuşAgnanohissəciklərininantioksidantaktivliyionunkonsentrasiyasındanasılıdır.Agnanohissəciklərininkonsent-rasiyasıartdıqcaradikallarınsöndürülməfaiziartır,lakinmüəyyənoptimalkonsentrasiyadamaksimalhəddəçatır[3].Ekstraktıntərki-bindəolanantioksidantxassəli flavonoidlərnanohissəciklərin sin-tezindəvəonlarınstabilləşməsindəiştirakedənənmühümbiolojiaktivmolekullardır.Sintezprosesində flavonoidlərnanohissəciklə-rinsəthinəadsorbsiyaolunur,nanohissəcik-antioksidantkompleksiyaranır vənanohissəciklərantioksidantaktivliyiqazanırki,bunundanəticəsində antioksidanttəbiətlinanodərmanlaralmaqmümkünolur.NanohissəciklərinFT-İRspektrləriniöyrənməklə,buantioksi-dantlarınhansınınnanohissəciklərinsintezindəiştirakınıvəhansı-nınonlarınsəthinəbirləşməsinimüəyyənetməkolur.

Ədəbiyyat

1. SimicM.G.Mechanismsofinhibitionoffree-radicalprocessesinmu-tagenesis and carcinogenesis. Mutation Research/Fundamental andMolecular Mechanisms of Mutagenesis. 1988, v. 202, №2, p. 377–386.doi:10.1016/0027-5107(88)90199-6

114

2. McCuneL.M.,JohnsT.AntioxidantactivityinmedicinalplantsassociatedwiththesymptomsofdiabetesmellitususedbytheindigenouspeoplesoftheNorthAmericanborealforest.JournalEthnopharmacology.2002,v.82,№2,p.197-205.

3. ParkH.G., Yoon S.Y., Choi J.Y., LeeG.S., Choi J.H. et al. Anticonvulsanteffectofwogoninisolatedfrom Scutellaria baicalensis.EuropeanJour-nalofPharmacology. 2007, v.574, №2–3,p.112-119.

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç., Babayeva R.F.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

QUBA RAYONUNUN TORPAQLARINDAN AKTİNOMİSETLƏRİN AYRILMASI

Aktinomisetlərtəbiətdəküllimiqdardavənövmüxtəlifliyindərastolunurlar.Aktinomisetlərgenişarealdayayılaraq,müxtəlifkata-bolikreaksiyalardavəbiotexnolojiproseslərdəiştirakedirlər[1].

Mikroorqanizmlərin təbii qrupları içərisində aktinomisetlərhələtamöyrənilməmiş,sonzamanlarmövcudədəbiyyaticmalların-daaktinomisetlərinmorfologiyası,onlarıninkişafıvəfiziolojixüsu-siyyətlərininöyrənilməsininmümkünlüyü,onlarınçətinparçalananmaddələrinenerji vəkarbonmənbəyikimimənimsəyəbilməsiözəksinitapmışdır.

Torpağadüşdükdəaktinomisetlərinkişaflarıüçündigərmik-roorqanizmlərarasındaüstünlükqazanırlar,mikrobsuksessiyasınınsonmərhələsində,onlarıninkişafı,çətinmənimsənilənsubstartlarınmənimsənilməsiüçün şərait yaranır.Eləhallarməlumdurki, akti-nomisetlərintəbiivəonayaxınşəraitdə,yənitorpağanişasta,xitin,keratin,neftməhsullarıəlavəedildikdəbeləinkişafedirlər[2].

Tədqiqatımızınməqsədi Azərbaycanınmüxtəlif torpaqların-da aktinomisetlərin ayrılması və onların taksonomik tərkibini tə-yinetməkolmuşdur.AzərbaycanınŞimalbölgəsindəyerləşənQubarayonununQaraçaysahilindəkibəzikəndlərdənmeyvəağaclarıət-rafından götürülmüş torpaqnümunələri tədqiq edilmişdir. TorpaqnümunələriQubarayonQaraçayvadisindəolanPirvahid,Nügədi1,Bağbanlı,Zizik,Dağlı,Amsar,2ciNügədi,Alekseyevkakəndlərindəngötürülmüşdür. Aktinomisetləri torpaq suspensiyalarının durulaş-dırma üsulu ilə aparılmışdır. Aktinomisetlərin say dinamikası və

115

növtərkibinimüəyyənləşdirməküçünmüxtəlifqidalımühitlərdən(mineral aqar (MA), qliserin-nitratlı aqar (QNA), Qlükoza-aspara-ginliaqar(QAA),Qauze-1,Qauze-2) istifadəedilmişdir[3].Torpaqnümunələrindən alınmış suspenziyalarda aktinomisetlərlə yanaşıdigərqrupmikroorqanizmlərində,ocümlədənbakteriyaların,gö-bələklərinkoloniyalarınarastgəlinir.

AktinomisetkoloniyalarınınümumisayıAlekseyevkakəndin-dəngötürülmüştorpaqnümunəsindəmaksimalmiqdarda(15),ənazmiqdarınaBağbanlıkəndindəngötürülmüştorpaqnümunəsində(5)rastgəlinir.Torpaqnümunələrindən74aktinomisetştamıayrılmış-dırvəonlardan təmizkulturaya çıxarılmış ştamlarınmorfoloji-kul-tural əlamətləri öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dominantştamlarəsasənaktinomisetlərinag,çəhrayivəbozqrupunaaiddirlər.

Ədəbiyyat

1. Звягинцев Д.Г.Методы почвенной микробиологии и биохимии.МГУ.1991,302с.

2. ЗаварзинаГ.А.ОпределительбактерийБерджи.Москва:Мир.1997,т.2,с.606–612

3. Гаузе Г.Ф., Преображенская Т.П., Свешникова М.А., Терехова Л.П.,МаксимоваТ.С.Определительактиномицетов.M.,Наука.1983,248с.

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

QUBA RAYONUNUN TORPAQLARINDAN AYRILMIŞ AKTİNOMİSETLƏRİN MORFOLOJİ ƏLAMƏTLƏRİNİN

ÖYRƏNİLMƏSİ

Mikroorqanizmləryerinbiomüxtəlifliyininəksəriyyətinitəşkiledir,özlərinəxasfiziolojivəfunksionalmüxtəlifliyəmalikdirlər.Elecədəkəndtəsərüfatında,tibbdə,sənayedə,ətrafmühitdəöztətbiqlərinitapmışlar.Mikroorqanizmlərarasındaaktinomisetlərəsasəhəmiyyətkəsbedirlər.Aktinomisetlərcoğrafiolaraqmüxtəlifzonalardayayılıbvəvacibproseslərdəiştirakedirlər.Həmçinindağvədağətəyizona-lardadayayılıblar.Aktinomisetlərintorpaqəmələgəlməsivətorpa-

116

ğınməhsuldarlığınınartmasındadaroluçoxböyükdür.Çünkiözgüc-lüenzimsistemləriiləbirçoxmaddələritransformasiyaedərəkdigərorqanlarüçünəlçatmazolanminerallardanistifadəedərəktorpaqdahumusunəmələgəlməsiprosesindəiştirakedirlər[1].

Yuxarıdaqeydolunanlarınəzərəalaraqtədqiqatişininmövzu-suQubarayonundanayrılmışaktinomisetlərnmorfolojiəlamətləri-ninöyrənilməsinəhəsrolunmuşdur.

Tədqiqat obyekti kimi torpaq nümunələri Quba rayon Qara-çayvadisindəolanPirvahid,Nügədi1,Bağbanlı,Zizik,Dağlı,Amsar,2ci Nügədi, Alekseyevka kəndlərindən götürülmüşdür. Torpaq nü-munələri 5-15 sm dərinliyindən götürülmüşdür. Toplanmış torpaqnümunələriniqarışdırıb,ortanümunəalınmış,mikrobiolojitəhlildu-rulaşdırmaüsulu iləaparılmışdır.Aktinomisetləriayırmaqüçünadiüsullayanaşızənginləşdirilmədəndəistifadəedilmişdir.Zənginləşdi-rilməbeləaparılıb:Qurumuştorpaqnümunələrinə(10:1)nisbətindəCaCO3əlavəedib,qarışdırılırvə7günərzində26°C-dərütübətlişəra-itdəinkubasiyaedirlər.İşlənilməmişkontrollamüqayisədəbuüsullaqidalımühitüzərindəaktinomisetkoloniyalarınınmiqdarı100%art-mışolur,bunauyğunolaraqgöbələkflorasınınmiqdarıkəskinazalır[2].Qidalımühitkimi“Qauze”qidalı mühitindənistifadəolunmuşdur.Bumühitaktinomisetlərininkişafıüçünəlverişlihesabolunur.Qauzeqidalımühiti1atm. təzyiqdə120°Ctemperaturdasterilizasiyaedil-mişdir,[qr/l:nişasta–20,0;К2HРО4–0,5;МgSО4–0,5;КNО3–1,0;NaCl–0,5;FeSО4–0,01;Aqar-aqar–30,0][3].AktinomisetlərintəmizkulturayaçıxarılmasızamanıKoxüsulundanistifadəedilmişdir.Daimipreparat hazırlanmış vəmikroskopdamorfoloji əlamətlərmüəyyənedilmişdir. Müxtəlif aktinomiset mitselilərinin formalarında fərqlərmüşahidə edilmişdir. Bəzi mitselilər uzun, şaxələnmiş, bəziləri isəqısa şaxələr formasındamüəyyən olunmuşdur. Həmçininmitselilə-rininsonundauzunzəncirlərdəmüşahidəolunmuşdur.Sporəmələgəlməsifraqmentləşməyoluiləbaşvermişdir.Sporlarümumiörtükaltında formalaşmışdır. Sporlar forma və ölçülərinə görə bir-birinəoxşardırlar. Spordaşıyanlar qıvrılmış və orta ölçülümüşahidə olun-muşdur. Kultural əlamətlərə nəzər salarkən piqmentmüxtəlifliyinədərastgəlinmişdir.Tamamiləbirrəngəmalikolankoloniyalarçoxazmüəyyənolunmuşdur.Bəzikoloniyalardahəmhava,həmdəsubstratmitselilərindəpiqmentəmələgəlmişdir.

117

Ədəbiyyat

1. Зенова Г.М. Почвенные актиномицеты редких родов.М.: Изд-воМоск.Ун-та.2000.81с.

2. ЗеноваГ.М.,ЗвягинцевД.Г.Разнообразиеактиномицетоввназем-ныхэкосистемах,М.:Изд-воМГУ.2002,130с.

3. QasımovaH.S.,AğayevaA.A.,Mikrobiologiyadanpraktikum,Bakı.2009,124s.

Шаяхмет Е.Б., Бияшев Б.К., Ермагамбетова С.Е., Орынтаев К.Б., Сарыбаева Д.А., Жолдасбекова А.Е.

Казахский национальный аграрный университет, Казахстан

ЭТИОЛОГИЯ РЕСПИРАТОРНЫХ ЗАБОЛЕВАНИЙ ТЕЛЯТ В РЯДЕ ХОЗЯЙСТВ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Многофакторность респираторных болезней, вовлече-ние в патологический процесс различных ассоциаций вирус-ныхибактериальныхагентовосложняетсвоевременнуюдиа-гностикуирезкоснижаетэффективностьпрофилактическихилечебныхмероприятий[1].Донастоящеговременинетедин-ствамненийотносительноэтиологииэтого заболевания.Рядученых[4]считают,чтореспираторныеболезнивозникаютотослаблениязащитныхфункцийживотноговрезультатеотри-цательноговоздействиявнешнейсреды.Другиеисследовате-лисчитают,чтореспираторныеболезнивызываютсяусловнопатогенной микрофлорой (пневмококками, стафилококками,эшерихиями,сальмонеллами)[2,с.352-356;3,с.354-436].

Учитываясложностьразвитияпатологическогопроцес-сареспираторныхзаболеванийихполиэтиологичностьимно-гофакторность, стратегия профилактики и лечения должнастроитьсянакомплексномвоздействии,какнаэтиологическиефакторыболезни,такинаорганизмвцелом.

Выполнениеэтойстратегиивозможнопризнанииэтиоло-гическойструктурыиналичиядоступныхиэффективныхсредствдляспецифическойиэтиотропнойпрофилактикиилечения.

В связи с вышеизложенным является весьма актуаль-ным,изучениеэтиологическойструктурыреспираторныхбо-

118

лезнейиразработкановыхсредствспецифическойпрофилак-тикиилечения.

Установлениеэтиологическойструктурыбактериальныхреспираторныхинфекциймолоднякарогатогоскотапроводилиметодомбактериологическогоисследованияносовыхсмывовуздоровыхи больных респираторными болезнями телят, а так-же бактериологическим исследованием патматериала (пробылегких, средостенных лимфоузлов, печени, почек, селезенки икрови). Бактериологические исследования проводили по об-щепринятым методикам. Посевы патологического материалапроводилинаМПБ,МПА,МПБсглюкозой,средахЭндо,Левинаи посевы по методу Дригальского. Видовую принадлежностьвыделенноймикрофлорыопределялиспомощьюопределителябактерий[4].Носовыесмывыбралиот30здоровыхи60боль-ных респираторными болезнями телят в возрасте 20-30 дней.Для взятияносовых смывов готовили тампон, для чего в про-бирки разливали 6 мл стерильного физиологического раство-раизакрывалиихстерильнымиватно-марлевымипробкамисвмонтированной алюминивой проволокой, на кончик которойзавернутастерильнаявата.Смывыбралина6-8дниболезни.Ре-зультатыизучениявидовогосоставамикрофлорыносовойполо-стиздоровыхибольныхтелятпредставленыврисунке1(а,б).

Рисунок 1 (а). Видовойсоставмикрофлорыносовыхсекретовздоровыхтелят

119

Рисунок 1 (б). Видовойсоставмикрофлорыносовыхсекретовбольныхреспираторнымизаболеваниямителят.

Анализ данных рисунка 1 показывает, что от здоровыхтелятизносовыхсекретоввыделено17культур,7видовбак-терий. Из них на долю Str. pneumoniae приходится 14,2%, St. saprophyticus–17,6%,St. aureus–29,4%,St. pyogenes–11,7%,St. epidermidis–11,7%,E. coli–11,7%,S. dublin–5,88%.

Изэтихданныхвидно,чтоуклиническиздоровыхтелятнастафилококкиприходится68,22%,стрептококки14,2%,E. coli11,7%,S. dublin5,88%.

Прибактериологическомисследованииносовойслизиотбольныхострымиреспираторнымизаболеваниямителятнамивыделеныбактерии7видов,вколичестве60культур.Патоген-нымисвойствамидлябелыхмышейобладали6видов.Извы-деленных55патогенныхмикробныхкультур,надолюстафи-лакокковприходится47,4%,стрептококков–27,2%,E.coli14,5%,S.dublin10,9%.Износовыхсекретовбольныхтелятмикробывыделяливассоциации.

Входебактериологическогоисследованиятрупногомате-риаланевыделеныкультурыот6павшихтелят,чтоможетсви-

120

детельствоватьобучастиивэтиологииреспираторныхболезнейдругихмикроорганизмов(вирусов,хламидийидр.).ВыделенныекультурыотсевалисьнасредахМПА,МПБ,МПЖАдляхранения,пересевалиськаждые4-5месяцевисохранялисьвхолодильникевМПЖАподвазелиновыммаслом.Следуетотметить,чточасто-тавыделенияизпораженныхлегкихбольныхреспираторнымиболезнямителят,различныхвидовбактериальноймикрофлорыимелазначительныеколебаниявзависимостиотвозрастаиста-дииразвитияпатологическогопроцесса(Таблица).

Так, данные таблицы 2 свидетельствуют, что от телят 1-2-х месячного возраста E. coli была выделена в 21,6% случаев, Str.pneumoniaeв13,5%,St.saprophyticus16,2%,St.epidermidisв16,2%,S.dublin13,5%,гораздорежевыделялиSt.aureusв8,1%иSt.pyogenes в10,8%.От телят старше2-хмесяцев выделяли:Str.pneumoniae в34,6%,St.saprophyticus - 23%,St.epidermidis – 19,2%, значительнорежечемотмладшеговозраставыделялиE.сoli11,5%,S.dublin3,8%.

Таблица 1

Частота выделения бактериальной микрофлоры от телят больных серозно-катаральной пневмонией

разных возрастов

Название культур

Телята от 1- 2 мес. возраста

Телята старше 2-х мес. возраста

Изолировано изолированокультура % культура %

Str. pneumonia 5 13,5 9 34,6St. saprophyticus 6 16,2 6 23St. aureus 3 8,1 2 7,6St. pyogenes 4 10,8 - -St. epidermidis 6 16,2 5 19,2E. coli 8 21,6 3 11,5S. dublin 5 13,5 1 3,8

Неидентифицированые бактерии4 9,1 3 8,5

Таким образом, следует отметить, что видовой составбактериальноймикрофлорытелят,больныхреспираторными

121

болезнямизависитотвозраста.Вмладшемвозрастеввозник-новении респираторных болезней участвуют те же микроор-ганизмы,которыевызываютжелудочно-кишечныеинфекции(E.coli, Salmonella). С увеличением возраста роль микробов,вызывающихжелудочно-кишечныеинфекцииуменьшается,акокковыхбактерийусиливается.

Литература

1. БияшевБ.К.,АлтеновА.Е.,БияшевК.Б.,ЖумановК.Т.Чувствитель-ностькантибиотикампатогенныхдиплококков,выделенныхотбольных телят. Современные проблемы гуманитарных и есте-ственных наук. Материалы ХХХVİ международной научно-прак-тическойконференции.26-27декабря2017.

2. Бияшев Б.К.,Жолдасбекова А.Е. Нургожаева Г.М, Сарыбаева Д.А.Этиологиязаболеванияноворожденныхтелят.Ғылымжәнебілім.ВестникКазАГТУимениЖангирхана.2018,№2(50),c.352-356.

3. Ellis J.A., Hassard L.E., Morley P.S. Bovine respiratory syncytiolvirusrespecilic immune responses in calves after inoculation withcommercially available vaccines. Journal of American VeterinaryMedicalAssociation.1995,v.206,p.354-436.

4. ОпределительбактерийБерджи.подред.Дж.Хоулта,Н.Крига,П.Снитаидр.9-еиздание.М.:Мир.1997,800с.

Мамедов Т.С., Шафиева С.М., Бабаева И.Т.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ВЛИЯНИЕ ЭНЕРГОИНФОРМАЦИОННОГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА МОРФО-КУЛЬТУРАЛЬНЫЕ СВОЙСТВА ДРОЖЖЕВОЙ

КУЛЬТУРЫ

Известно, чтоживыеорганизмыимеютквантовуюпри-роду, т.е. излучают и принимают определенные электромаг-нитные волны. Доказательством факта порождения живымиклеткамипеременныхэлектромагнитныхполейтеоретическиобоснованыиэкспериментальнодоказаны.Явлениепередачиинформациивживыхсистемахинтенсивноизучаетсямногимиисследователями[1;5,с.161-164].

122

Запоследнеевремяпредложенонесколькодесятковраз-личныхспособоввоздействияэлектромагнитнымиполяминабиологическиеобъекты(растения,животныеимикроорганиз-мы)дляактивизациибиологическихпроцессовиповышенияжизнеспособностиипродуктивности.Былопоказаноувеличе-ниеурожайностиячменя,прироствесацыплят,влияниенаростмикроорганизмов, торможение роста грибов [3, с. 597-605].Ониосновываютсянатом,чтобольшаячастьфизиологическихпроцессов,происходящихвживоморганизме,сопровождаетсяэлектромагнитнымиколебаниямивопределенномчастотномспектреивнешневоздействиетакогожеспектраэлектромаг-нитныхчастотвызываетявлениярезонанса(биорезонанс),ко-торыйвсвоюочередьстимулируетилиподавляеттеилииныебиохимическиепроцессы.Такжепоказано,чтоживыесистемыспособныизлучатьивоздействоватьприпомощиэтогоизлу-чениянадругиеобъекты[4,с.3685-3689].

Цельюработыявляетсяизучениероста,формиразмеровклетокмикробнойкультуры,хранившейсявколлекции,послебиорезонансноговоздействия.

ВкачествеобъектаисследованиябылавзятадрожжеваякультураCandida guillermondii штаммBDU 217, хранившаяся вколлекции культур. С помощью аппаратуры «ИМЕДИС-БРТ-А»,основанныхнаметодахвоздействиярезонансныхчастотэлек-тромагнитного поля, проводили энергоинформационный пе-ренос[2].Дляэкспериментовбылиотобраныисходнаякульту-рагриба(контрольнаябезвоздействиябиорезонанса)итажекультурадляпрямогоиусиленноговоздействиябиорезонанса. Из проведенных исследований следует, что при биорезонанс-ном воздействие происходит не только восстановление коло-нии грибаCandida guillermondii штамм BDU 217 до исходногосостояния,ноичастичноеизменениеформиразмеровклетоккультуры.Этипредварительныеданныедаютпредпосылкидляпризнанияновогонаучногоподходаввосстановленииизменен-ныхсвойствмикроорганизмовспомощьюбиоэнергоинформа-ционногопереноса. Это дает основание судить о положитель-номдействииэнергоинформационнойтехнологии,аименноовосстановительномвлияниибиорезонансноговоздействия.

Опытыподаннымисследованиямпродолжаются.

123

Литература

1. ГанбаровХ.Г.,АбдулгамидоваС.М.Изменчивостьдрожжейикор-рекция их свойств электромагнитными полями. Монография.Изд-во:LambertAcademicPublishing,Berlin.2012,144с.

2. Готовский М.Ю. Перов Ю.Ф. Чернецова Л.В. Биорезонанснаятерапия.М.:ИМЕДИС.2010,205с.

3. НиколаевЮ.А.Дистантныеинформационные взаимодействия убактерий.Микробиология.2000,т.69,№5,с.597-605.

4. Heredia-RojasJ.Gomez-FloresR.,Rodriguer-DelaA.AntimicrobialeffectofamphotericinBelectronicallyactivatedwateragainstCandida albicans.AfricanJournalofMicrobiolResearch.2012,v.6,№15,p.3685-3689.

5. StrasakL.,VetteriV.,SmardaJ.Effectsoflow-frequencymagneticfieldsonbacteriaEscherichia coli.Bioelectrochemistry.2002,v.55,p.161-164.

Nəsirova A.V.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

SPOR ƏMƏLƏ GƏTİRMƏYƏN BAKTERİYALARIN BƏZİ MEYVƏ AĞACLARINDAN AYRILMASI VƏ ONLARIN MORFOLOJİ

ƏLAMƏTLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ

Məlumdur ki, torpağın münbitliyi torpaqda yaşayan mikro-orqanizmlərinsayvənövtərkibindənasılıdır.Bubaxımdanmikro-orqanizmlər içərisindəbakteriyaların roluböyükdür.Torpaqdigərxarici mühit obyektlərinə nisbətən mikroorqanizmlər üçün dahaəlverişlimühitdir,çünkitorpaqmikroorqanizmləribəsləyir,qidalan-dırırvədüzdüşəngünəşşüalarındanonlarıqoruyubmühafizəedir.Bakteriyalararasındasporəmələgətirənvəsporəmələgətirməyənnövlər mövcuddur. Spor əmələ gətirməyən bakteriyalar təbiətdəgenişyayılmışdır,onlarsporəmələgətirməkxüsusiyyətindənməh-rumdurlar və buna görə də ətrafmühit amillərinə qarşı daha çoxhəssaslıqgöstərirlər.Onlaryaşadıqlarıekolojişəraitindənasılıola-raqgenişnövmüxtəlifliyinəmalikolub,mühitdəbirçoxmikrobio-lojiprosesləriyerinəyetirməklətorpağımüxtəlifvacibelementlərləzənginləşdirirlərki,budamünbitliyinartmasınasəbəbolur[1].Tor-pağınmünbitliyindəoradayetişənbitkilərinnövünündəəhəmiyyətiböyükdür.Çünki,bitkilərinkökifrazatınınmiqdarındanvəkimyəvi

124

tərkibindənasılı olaraq rizosferdəmikroorqanizmlərin sayındavənövtərkibindəmüxtəliflikmüşahidəolunur.Birqramtorpaqdatəx-minən40milyon,1millilitrşirinsuda isə1milyonqədərbakteri-yahüceyrəsitapılır.Yerkürəsindəkitoplambakteriyakütləsibütünmövcudbitki və heyvan cəmindəndaha çoxdur. Yaşadıqlarımühitşəraitindənaslıolaraqbakteriyalargenişmüxtəlifliyəmalikdir[2].

Yuxarıdaqeydolunanlarınəzərəalaraqtədqiqatişininmövzu-suSalyanşəhərindəyetişənbəzimeyvəağaclarınınrizosferindəvəfillosferindəsporəmələgətirməyənbakteriyalarınayrılmasıvəon-larınmorfo-kulturaləlamətlərininöyrənilməsinəhəsrolunmuşdur.

Meyvə ağaclarının (alça, albalı, gavalı, göyəm, innab, armud,üzüm) rizosferində və fillosferində yayılan spor əmələ gətirməyənbakteriyaların öyrənilməsi zamanı durulaşdırma metodundan isti-fadəolunmuşdur.Bakteriyalarınayrılmasıüçünmüxtəlifcavan(5-6yaşlı)meyvəağaclarınınaltvəüstyarpaqlarından,həmçininrizosfe-rindən(20-40sm-likdərinlikdən)torpaqnümunələri toplanmışvətəcrübəyəcəlbolunmuşdur.Nümunələrinbecərilməsizamanısəthibecərilməüsulundanvəətli-peptonluaqarqidalımühitindənistifadəolunmuşdur.Təcrübələr280Ctemperaturada,4təkrardaaparılmış,3-5sutkainkubasiyamüddətibitdikdənsonraalınannəticələrinkişafetmişkoloniyalarınsayınagörətəhliledilmişdir.Bakteriyalarıntəmizkulturaya çıxarılması zamanı Kox üsulundan istifadə olunmuşdur.Daimipreparathazırlanmasıyoluiləmikroskopdamorfolojiəlamət-lərmüəyyənedilmişdir[3].Beləki,sporəmələgətirməyənbakteri-yalarınçoxudairəviformadaolankokvarıhüceyrələrdir.Koklarınbirneçəformalarıvardır:təkhüceyrədənibarətkoklar-monokoklar,cütformalıkoklar-diplokoklar,birbirindənayrılmadanzəncirəmələgə-tirənstreptokoklar(zəncirdəhüceyrəsayıhəm10-20arasında,həmdə100-dənçoxolabilər.),üzümsalxımınıxatırladanformanıəmələgətirənkoklarstafilokokklardır.Əksərkoklarındiametri1-2mkm-əyaxınolur.Onudaqeydedəkki,sporəmələgətirməyənbakteriyala-rınkoloniyalarınınadətənmüxtəlifrənglipiqmentəmələgətirməsiilədigərlərindənfərqlənirlərvəbudaonlarınkoloniyalarınınqidalımühitüzərindəseçilməsinibirnövasanlaşdırır.

125

Ədəbiyyat

1. QasımovaH.S.,ƏhmədovaF.R.Mikrobiologiya,İİİnəşr,Bakı.2011,s.295-300.

2. QasımovaH.S.Torpaqmikrobiologiyası,Bakı.2008,s.72-100.3. QasımovaH.S.,AğayevaA.A.Mikrobiologiyadanpraktikum.Bakı.2009,

s.98-101.

Əsədova Ş.F.Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti, Azərbaycan

TORPAQ MİKROORQANİZMLƏRİNİN BİOİNDİKASİYADA İŞTİRAKI

Xaricimühitobyektlərindəntorpaqmikroorqanizmlərlədahazəngindir.Bubelətəbiimühitdirki,buradamikroorqanizmlərinnor-malinkişafıüçünhərbirşəraitvardır.Torpaqdakifayətqədərüzvi,mineralmaddələr,rütubət,mühitreaksiyası,oksigenvəs.olmaqlabərabər torpaq zərrəcikləri də günəşin öldürücü təsirlərindən buxırdacanlılarıqoruyur.Bunagörədətorpaqmikroorqanizmlərinəsilmənbəyihesabolunurvəburadandabaşqamühitə(suya,havayavəs.) yayılır. Mikroorqanizmlər qeyri-əlverişli torpaq şəraitində beləuzunmüddətyaşayabilir.Torpağınmikroorqanizmlərinməskunlaş-dığıtəbiiyaşayışsahəsikimiözünəməxsusluğuonunheterogenliyiilə əlaqədardır. Torpaqmikroflorasının tərkibi onun dərinliyindənasılıolaraqdəyişir[1,səh.84].

Torpaqbakteriyalarımüxtəlifbiotikbirliklərinayrılmazkom-ponentihesabolunur.Bütüntorpaqbakteriyalarıbənzərsizfunksi-yalarıyerinəyetirməkvətorpaqbiotasınındigərnümayəndələriiləbirliklərdəbitkiqalıqlarınınməhvedilməsindəiştiraketməkqabi-liyyətinəmalikdirlər.

Hərbirtorpaqnövü,müəyyəntərkibvəquruluşamalikmik-rooqanizmbirlikləri iləxarakterizəolunur.Müxtəlif torpaqmikro-orqanizmləri qrupları arasında müəyyən əlaqələr (simbiotikdənontoqonistə qədər)mövcuddur, bu da torpağınmikrosenozlarınınnisbi sabitliyinəsəbəbolur.Mikroorqanizmnövlərininmüxtəlifliyivə torpaqlarınmikrob komplekslərindəki taksonların nisbəti, tor-paqdaolan şəraitlə sıx əlaqədardır.Bu şəraitə istifadəolunabilən

126

qidalımaddələrinvarlığını,rütubəti,aerasiyanı,mühitreaksiyasını,temperaturuvəs.aidetməkolar.

Mikroorqanizmlər torpağın ayrılmaz hissəsidir. Torpağınəmələ gəlməsi, strukturu vəmünbitliyi bu canlılara bağlıdır. Mik-robassosiasiyalarınınmüxtəlifliyivəquruluşumikroorqanizmlərinmüəyyən torpaqda olan şəraitə uyğunlaşmasını əks etdirir. Bunagörə mikrosenozların tərkibində, quruluşunda və fəaliyyətindəkidəyişikliklərəgörə,buvəyadigərnövtorpaqdamüxtəlifamillərin,ocümlədənantropogentəsirlərinnəticəsindəbaşverənprosesləriqiymətləndirmək olar. Torpaq mikroorqanizmləri müxtəlif pozul-maların həssas göstəriciləridir ki, bu damikrobioloji göstəricilərəəsasənbioindikasiyanınaparılmasınaimkanverir[2,səh.1264].

Mikrobiyal populyasiyalardakı morfoloji dəyişikliklər, onla-rın böyüməsi və inkişafının kinetikası,mikrooqanizmbirliklərininstrukturçevrilmələrivəbiokimyəvifəallığıantropogentəsirintəza-hürüdür.Mikroorqanizmlərantropogenamillərintəsirinətezreak-siyaverir,olduqcaaydınşəkildəözünügöstərirki,budaqısavaxtərzindəənhəssasekolojizonalarımüəyyənləşdirməyəimkanverir.

Torpaqmikrobiologiyasındamikroorqanizmlərinbuvəyadi-gərekolojifaktoramünasibətinəgörəqruplaraayrılmasındangenişistifadə olunur, məsələn, aeroblar və anaerobların nisbəti torpaqmikroflorasınınvəziyyətininənyaxşıgöstəricisidir.Sporəmələgə-tirənanaerobbakteriyalar(klostridiya)üzvimaddələrinaktivşəkil-dəparçalanığımüxtəliftəbiizonalarıntorpaqlarınüsttəbəqələrin-də,üstünlüktəşkiledirlər.

Mikroorqanizmlərin torpağın çirklənməsinə dözümlülüyü on-ların müxtəlif sistematik qruplara aid olmasından asılıdır. Bacillus cinsininnövləri,nitrifikasiyaedənmikroorqanizmlər,ağırmetallarınyüksəkkonsentrasiyasınaçoxhəssasdır;streptomisetlər,psevdomo-naslarvəbirçoxsellülozanıdestruksiyaedənmikroorqanizmnövləribirqədərdahadavamlıdır; göbələklərvəaktinomisetlərəndavam-lıdır. Beləliklə, torpağın ağır metallarla çirklənməsinin nəticəsindətorpaqörtüyünün transformasiyasıvəordakımikrobkompleksindədəyişikliklərbaşverir.Bu,növzənginliyindəvəmüxtəlifliyindəkiazal-mada və çirklənməyə daha davamlı mikroorqanizmlərin nisbətininartmasındaəksolunur.Torpağınözünüçirkləndiricilərdəntəmizləməintensivliyitorpaqproseslərininaktivliyindənvəoradayaşayanmik-roorqanizmlərinhəyatfəaliyyətindənasılıdır.Ekolojitransformasiyavə torpağınağırmetallarla çirklənməsəviyyəsi torpaqlarınbiokim-

127

yəviaktivliklərinə,növquruluşunavəmikrosenozlarınümumisayınatəsirgöstərir.Ağırmetallarınmiqdarınıngözləniləndənbirneçədəfəçoxolduğutorpaqlardamikrobiolojigöstəricilərdəyişir,torpaqmik-roorqanizmlərininbiokimyəviaktivliyiazalır.

Torpaq mikroorqanizmləri, biogeosenozların tərkib hissəsiolaraq,pestisidlərinçoxcəhətlitəsirinəməruzqalırvəeymizaman-daqida zəncirlərindəbirhalqası olaraqpestisidlərindahayüksəkorqanizmlərəocümlədən,insanaötürülməsindəiştirakedir.Pesti-sidlərmüxtəlifmikroorqanizmlərətəsiredərək,əslindəbütünlüküləekosistemlərədə təsir edərəkonlarıdadəyişdirir.Bu cürdəyişik-liklərçoxvaxtekolojitarazlığıngeridönməyənpozulmasınasəbəbolur.Torpaqmikroorqanizmləripestisidlərinçevrilməsinivəmine-rallaşmasını da həyata keçirmək imkanınamalikdirlər [3, səh.74].Pestisidlərdən karbon və enerji mənbəyi kimi istifadə edirlər. Buproseslərləətrafmühitdəpestisidlərinzərərsizləşdirilməsiproble-miəlaqəlidir.

Beləliklə, torpaqların bioloji aktivlik göstəricilərinin istifadəsifaydalıperspektivəmalikdirvətexnolojicəhətdəntəsirəməruzqalmışərazilərintorpaq-ekolojimonitorinqiproqramınadaxilediləbilər.

Ədəbiyyat

1. MəmmədovQ.Ş.Torpaqşünaslıqvətorpaqcoğrafiyasınınəsasları.Bakı.2007,s.83-88.

2. Габбасова.И.М.Оценкасостоянияпочвсдавнимисрокамизагряз-нения сырой нефти и после биологической рекультивации.И.М.Габбасова,Ф.Х.Хазиев.,Р.Р.Сулейманов.Почвоведение.2002,№10,c.1259-1273.

3. Г.В. Кондакова.,Биоиндикация. Микробиологически,показа-тели.Учебное пособие, Ярославль.2007,c.71-80.

128

Hacıyeva L.M., Vəliyeva G. A., Güləhmədov S.Q.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

BAKTERİYALARIN PERİFERİK MEMBRAN ZÜLALLARININ ELEKTROFORETİK TƏDQİQİ

SüdturşusubakteriyalarınınfəaliyyətinəticəsindəəmələgələnspontanturşsüdməhsullarınınhələqədimBabilistanda6miniləv-vəl istifadəedilməsi faktlarlasübutedilmişdir.Lakin,odövrdəhə-minməhsullarıəmələgətirənmikroorqanizmlərhaqqında,deməkolarki,heçbirməlumatolmamışdır.Müasirdövrdəsüdturşusubak-teriyalarınıntəhlükəsizmikroorqanizmkimiprobiotikxassəliməh-sulların istehsalında geniş istifadə edilməsi elmi əsaslar üzərindəhəyatakeçirilir.Beləki,südturşusubakteriyalarınınzəngincinsvənövtərkibinəmalikolması,müxtəlifnövlərinbir-birindənfenotipikvəgenetikəlamətləriiləfərqlənməsi,onlarınfəaliyyətinəticəsindəəmələgələnfermentasiyaməhsullarınınmüxtəlifdad,konsistensiya,rəngvəqidalılıqkeyfiyyətlərinəmalikolmasıhaqqındaçoxlubiliklərəldəedilmiş,ənəsasıisə,onlarınyaranmasəbəblərivəmexanizm-ləriaşkaredilmişdir.Bununlabelə,bumikroorqanizmlərintədqiqihələdətədqiqatçıalimlərindiqqətmərkəzindəqalmaqdadır.

Südturşusubakteriyalarınıntədqiqindəönəmliistiqamətlərdənbirionlarıncinsvənövsəviyyəsindəidentifikasiyaedilməsidir.Buis-tiqamətdəaparılantədqiqatişlərininmetodlarıXİXəsrdənbaşlayaraqzəmanəmizəqədərböyükbirtəkamülyolukeçmişdir[1].Əvvəlləryal-nız fenotipikəlamətlərinmüşahidəvəşərhedilməsi iləkifayətlənənmetodolojiarsenalhazırdagenetikvəmolekulyarbiolojixüsusiyyət-lərinmüəyyənedilməsi iləzənginləşmişvəbeləliklədə, identifikasi-yanın maksimal dəqiqliyinə nail olunmuşdur. Biotəkamüldə muta-siyalaraqarşıdahadadavamlıolan16SribosomRNTgenisahəsininsekvenziyasıiləmüxtəlifnövvəcinslərəaidolanmikroorqanizmlərinasanlıqlaidentifikasiyaedilməsinənailolunmuşdur[2].

Lakin,molekulyarsəviyyədəaparılanbutiptədqiqatlarınmayadəyəriçoxyüksəkolduğundan,hazırdabuistiqamətdənisbətənucuzbaşagələnvədəqiqliyinəgörəheçdəgeriqalmayanalternatividen-tifikasiyametodlarının işlənibhazırlanmasıelminqarşısındaduranaktual məsələlərdən hesab edilir. Bizim tədqiqat işlərimizin əsasməqsədiLactobasillus cinsinə aid olan südturşusu bakteriyalarınınperiferikzülallarınınayrılması,elektroforetikanalizivəalınannəti-cələrinmüxtəlifnövlərüçünunikallıqsəviyyəsininöyrənilməsindən

129

vəalınannəticələrdən identifikasiyaməqsədi ilə istifadəolunması-nınmümkünlüyünümüəyyənetməkdənibarətolmuşdur.

Südturşusu bakteriyaları Azərbaycanın 6 müxtəlif yaşayışməntəqələrindənəldəedilmiş6pendirnümunələrindənizoləedil-mişlər.Bunümunələrdənümumilikdə24bakteriyakoloniyalarıay-rılmışvəonların13ədədiLactobasilluscinsininxassələrininümayişetdirmişlər. Onlar təmiz kulturaya çıxarılmış və tədqiqatlara cəlbedilmişlər.

HəminizolyantlarınnövsəviyyəsindəidentifikasiyasıAPİ-50testinköməyiiləhəyatakeçirilmişdir.

Bakteriyaların periferik zülallarını ayırmaq üçün kifayət qə-dərbakteriyabiokütləsiəldəedilmişvəiçərisində5mlsterilfosfatbuferiolan5ədədsınaqşüşələrinəəlavəedilmişdir.Sınaqşüşələrinömrələnmişvə1-ci,2-ci,3-cü,4-cüvə5-cisınaqşüşələrindəfos-fatbuferininpHgöstəricisininədədiqiymətləri,müvafiqolaraq,5,6,7,8və9-açatdırılmışdır.Sınaqşüşələriyaxşıcaqarışdırılmışvə2smüddətindətermostata(370C)yerləşdirilmişdir.Göstərilənmüd-dətdənsonrasınaqşüşələridəsuspenziya10dəqmüddətində10000gsürətləsentrifuqadaçökdürülmüşvəsupernatantliofilizatorda2dəfəqatılaşdırılmışdır.Həcmi2,5ml olan zülalməhlulları növbətitəcrübələrdəistifadəedilənədəksoyuducuyayerləşdirilmişdir.

BuferməhlullarındazülallarPAAgelindəelektroforezmetoduiləanalizedilmişdir.ElektroforezMiniProteanİİGelElectrophore-sis(Bio-RadHercules,Kaliforniya,ABŞ)cihazındaLaemmli(1970)[3]üsuluiləhəyatakeçirilmişdir.Elektroforez12%-liakrilamidqa-tılığındaaparılmışdır.ZülalnümunələrinigelədaxiletməküçünTrisHCl50mM,pH6,8;qliserin20%,bromfenolmavisivəmerkaptoe-tanolməhluluiləqarışdırılmışdır.Elektroforezbitdikdənsonragel-lər Kumassi BrilliantMavisi R-250 (Siqma-Aldrich) rənglənmişdir.Rənglənməbitdikdənsonragellər30%etanol,5%sirkəturşusunundistilləsuyundaməhluluiləyuyulmuşvərəngsizləşdirilmişdir.

Pendir nümunələrindən izolə edilmiş laktobasillərin şərhedilənmetodla peroferik zülallarının ayrılmasından sonra onlarınelektroforezmetoduilətədqiqihəyatakeçirilmişdir.Alınannəticələrşəkildəözəksinitapmışdır.

130

Şəkil 1. SüdturşusubakteriyalarınınperiferikzülallarınınzimoqramıM–markerzülallar,1-13-müvafiqolaraq,A1,A5,Ş2,Ş3,Ş7,İ1,İ6,B1,B5,Q3,Q5,O1,O7ştamları

Zimoqramdangöründüyükimi,ilk6ştamın(1-6)elektrofore-tiktədqiqibirPAAgelində,7-13-cüştamlarınanalojitədqiqiisəikin-ciPAAgelindəhəyatakeçirilmişdir.Alınannəticələrdən ilknəzərəçarpancəhətmüxtəlifştamlarınperiferikzülallarınınistərmiqdarı-na,istərsədəelektroforetikhərəkətlilikqabiliyyətlərinəgörəbir-bi-rindən fərqlənməsi olmuşdur. Lakin, sadalanan xassələrinə görəbir-birinəbənzərolan zimoqramlardanəzərə çarpmışdır.Beləki,A1ştamındanayrılmışzülalməhlulunümunəsindədəqiqyeriolanzülalzolağıayırdedilməmişdir.Lakingelin45kDavə31kDasahələ-riarasıdiffuzionrənglənməmüşahidəedilmişdir(şəkildə1.nömrəlisütun).A5ştamındanayrılmışnümunədə6zolaqayırdedilmişdir.OnlardanbirincisininMÇ təxminən100kDa, ikincisinin–97kDa,3-cünün–66kDa,4-cünün32kDa,5-civəaltıncızolaqlarınkı isə,müvafiqolaraq,29kDavə26kDacivarındaolmuşdur.Ş2ştamındanayrılmışperiferikzülallarınsayı3olmuşdur.HəminzülallarınMÇ-ninmiqdarı,müvafiqolaraq,70kDa,32kDavə29kDaolmuşdur.Ş3ştamınınanalojigöstəriciləricəmi2ədədolmuşvəonlarındaMÇ32və29kDacivarındaolmuşdur.

Növbətiştamlarınperiferikzülallarınınelektroforetiktədqiqi-ninnəticələri ikinciPAAgelindəəksetdirilmişdir.BugeldəŞ7, İ1,İ6,B1,B5,Q3,Q5,O1vəO7ştamlarınınperiferikzülallarıgöstəril-

131

mişdir.Ş7ştamındanayrılmışzülallarınsayı1ədəd,MÇ-ninədədiqiymətiisə28kDaolmuşdur.İ1ştamından5zülalnövüizoləedilmişvəonlar,müvafiqolaraq,100kDa,66kDa,32kDa,29kDavə26kDacivarındaMÇ-lərinəmalikolmuşlar.Qeydedəkki,buzülalansamblıA5ştamınınzülallarınauyğungəlmiş,lakinİ1ştamındaA5–dəolan2-cizülalolmamışdır. İ6ştamınınperiferikzülal tərkibi3müxtəlifzülaldanibarətolmuşvəonlarınMÇ,müvafiqolaraq,70kDa,32kDavə29kDaolmuşdur.Buştamisə,özgöstəricilərinəgörəŞ2ştamınayaxınolmuşdur.LakinburadaaxırıncıikizolaqözrəngintensivliyinəgörəŞ2-dən fərqlənmişdir.Q3vəO7ştamlarınınzülallarıda, istərelektroforetikhərəkiliyinə, istərsədə, sayınagörəbir-birinəyaxınolmuşvəŞ3ştamındakıkimi2zülallatəmsilolunmuşlar.Həminzü-lallarınMÇgöstəriciləri32və29kDaolmuşdur.Q5ştamınınmüva-fiqgöstəriciləri4zülalvəMÇədədiqiymətləri64kDa,48kDa,26və24kDa civarındaolmuşdur.O1 ştamınınperiferik zülalları daQ5-dəolduğukimi,4ədədolmuş,lakinMÇgöstəricilərinəgörəondanfərqlənmişdir.BuştamınzülallarınınMÇədədiqiymətləri,müvafiqolaraq,64kDa,50kDa,32və29kDaolmuşdur.

Beləliklə,zimoqramlarınanalizibirneçətəkrarlanannəticələ-rinmüşahidə olunmasına gətirib çıxarmışdır. Təkrarlanan zimoq-ramlarA5vəQ5ştamları, Ş2vəB5ştamları, A1vəİ6ştamları,həm-çininŞ3,Q3vəO7ştamları arasındamüəyyənedilmişdir.

Tədqiqatlarımızın növbəti mərhələsində izolə edilmiş süd-turşusu bakteriyaları növ səviyyəsində identifikasiya edilmiş və buməqsədləmüasirdövrdəgenişistifadəedilənvəfenotipikidentifika-siyaüçünəndəqiqhesabedilənmetodla,APİ-50testkitininköməyiiləidentifikasiyaedilmişdir.BumetodlaalınannəticələrəgörəA1ştamı Lactobacillus fruktivorans,A5 - L.delbrueckii spp.lactis,Ş2 - Lactoba-cillus brevis,Ş3- Lactobacillus collinoides,Ş7- Lactobacillus curvatus,İ1- Lactobacillus cake,İ6- Lactobacillus fruktivorans,B1- Lactobacillus delbrueckii spp. bulgaricus,B5- Lactobacillus brevis,Q3- Lactobacillus collinoides,Q5- L.delbrueckii spp.lactis,O1- Lactobacillus plantarum,O7ştamıisəLactobacillus collinoidesnövlərinəuyğungəlmişdir.

Elektroforetik tədqiqatların nəticələri ilə ştamların növ tər-kibininmüqyisəlitəhlilizamanıməlumolmuşdurki,eyninövəma-likolanştamlarınperiferikzülallarınınzimoqramıbirbirinəoxşarolmuşdur.Buoxşarlıqperiferikzülallarınsaytərkibindəmüşahidəedilmişdir.Lakin,həminzülallaristərelektroforetikhərəkilik,istər-sədərənglənməintensivliyinəgörəbirbirindənfərqlənmişlər.

132

Alınannəticələrəəsasənqeydedəbilərikki,periferikzülallaröztərkibinəvəxassələrinəgörəidentifikasiyazamanımarkerkimiistifadəediləbilməzlər.

Ədəbiyyat

1. StevensT.J. andArkin İ.T.Domore complexorganismshavea great-erproportionofmembraneproteinintheirgenomes?Proteins.2000,v.39,p.417-420

2. BosM.P.,TefsenB.,GeurtsenJ.,TommassenJ. İdentificationofanoutermembraneproteinrequiredforthetransportoflipopolysaccharidetothebacterialcellsurface.ProceedingsofTheNationalAcademyofSci-encesofTheUnitedStatesOfAmerica.2004,v.101,p.9417-9422.

3. LaemmliU.K.CleavageofstructuralproteinsduringtheassemblyoftheheadofbacteriophageT4.Nature.1970,v.227,p.680-685.

Valiyeva A.K., Garayev E.A., Agayeva N.A.Azerbaijan Medical University

ANTIMICROBIAL ACTIVITY OF DATURA INNOXIA EXTRACTS AND SEED OIL

Datura innoxiaMill.isanannualherbfromSolanaceaefamily.İtisnativetoAmerica,introducedinAfrica,Asia,AustraliaandEu-rope.İtisnaturallyfoundinAzerbaijanalso[1,2,3].Plantisasourceof tropane alkaloids – atropine, scopolamine, anisodamine, etc.Thesealkaloidsaretoxic,causinghallucinationsanddelirium,whichcanevenleadtopsychosis.ResearchonvariouscomponentsofDa-turahasprescribedwidelyasacurativefordifferentdiseasessuchas asthma, glaucoma, cancers, psychiatric disorders, neurologicaldisorders,shock,tuberculosis,motionsickness,paralysis,arthritis,rheumatism, peritonitis, hemorrhoids, spasms, dandruff, alopecia,venerealdiseases,etc.[2,3].

D. innoxia samples were collected in October 2019 aroundBakucity.Driedandgrindedsamplesofplantorgans-roots,stems,leaves, flowers, fruits(10g foreachsample)ofD. innoxiawereex-tracted three timeswith95%ethanol, thesolventwasevaporated.0.2gdryresidueofsampleswasdissolvedin1mlofamixtureofwa-

133

teranddimethylsulfoxide(DMSO)inaratio(1:9v.v.);thesolventwasusedalsoasacontrol.0.02mlsamplewasusedforevery experiment.10gD. innoxiaseedsweredriedinroomtemperature,grinded,ex-tracted with n-hexane by using Soxhlet apparatus on water bath(70ºC,x3,8h.).Solventwasevaporated,2.5goilobtained.0.02mloilwasusedforeveryexperiment.Afterdefatted,seedsweredried,ethanolicextract(95%ethanol)oftheseseedswerepreparedinthesamewaywithprevioussamples.

Antimicrobial activity experimentswere carried out against cultures of Candida albicans, Bacillus anthracoides, Staphylococcus aureus, Esherichia coli, Pseudomonas aeruginosa, Klebsiella pneumo-nia. The antimicrobial activity of the extracts and oil were evaluat-ed by agar well diffusion method (Meatpeptoneforbacteria,SaburoforC. ablicans).Afterinoculation,platesweredriedfor20min,andthewellswerepunchedusingsterilecorkborers.Oncewellswereformed,theywerefilledwith0.02mlofsamples.Plateswereincu-batedfor24-48hoursat37°Cand28°C(forC. albicans)toallowex-tractstodiffusethroughtheagarmediatoformzonesofinhibition.Thediametersofthezoneofinhibitionfordifferentsamplesagainstmicrobesweremeasuredinmillimeters.Experimentsweredoneintriplicateforeverysampleandaveragevalueswereobtained[4,5].

Antimicrobial activities were different depending on plantsamplesandmicroorganisms(Figure1).ResultshaveshowninTable.

A B

Figure 1.GrowthinhibitionofmicroorganismscausedbyD.innoxiaex-tracts(shownbyarrows)

A–Leaf(1)andstem(2)extractsonB. anthracoides,B–Stem(1)extractonE.coli.

134

Table 1

Antimicrobial activity of D.innoxia samples

Test cultures

ExtractsZones of inhibition (mm)

Seed oil

Root Stem Leaf Flower Fruit Seed DMSO

S. aureus 0 0 6 35 0 0 0 0E. coli 0 0 8 0 0 0 0 0P. aeruginosa 0 0 0 0 0 0 0 0B. anthracoides 0 0 20 33 0 0 0 0K. pneumoniae 0 0 0 0 0 0 0 0C. albicans 8 0 8 6 0 15 20 0

Ethanolic extract of plant leaf has significant activity on B. anthracoides and S.aureus.StemextracthassignificatactivityonB. anthracoides andweakactivityonE. coli, S. aureus and C. albicans. Fruitandseedextracts,seedoilhavesomeactivityonC. albicans.

References

1. Garayev E.A., Valiyeva A.K., Gafarova D.S., Investigation mineralcompositionofvariouspartsofsomeDaturaspeciesfromAzerbaijanFlora.HealthJournal.2019, №1,p.162-168.

2. ValiyevaA.K.PoisonousplantscontainingtropanealkaloidsfromAzer-baijan. TheModernAchievementsofAzerbaijanMedicine.2020,№1,p.18-23.

3. BazaouiA.E.,BellimamA.,SoulaymaniaA.,TropanealkaloidsofDatu-ra innoxia fromMorocco.JournalVerlagDerZeitschriftFürNaturfor-schung,Tubingen.2012,v.67,p.8-14.

4. DogruozN.,ZeybekZ.,KaragozA.Antibacterialactivityofsomeplantextracts,İUFSJournalofBiology.2008,v.67,№1,p.17-21.

5. AlmeidaC.M., LimaR.F., CostaTKVL, Sousa İMO, Cabral E.C., BastingR.T.etal.Antifungal,antibiofilm,andantiproliferativeactivitiesofGua-piragracilifloraMart.BrazilianOralResearchJournal.2018,v.32,e41,p.2-11.

135

Rüstəmova N.İ., İsrayılova A. Ə. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

5-ASETİL-6-HİDROKSİ-4-FENİL-3,6-DİMETİL-4,5,6,7-TETRAHİDRO-1H-İNDAZOL KİMYƏVİ BİRLƏŞMƏSİNİN

BAKTERİYALARIN İNKİŞAFINA TƏSİRİ

Mikroorqanizmlərdəantibiotiklərəqarşıdavamlılığınyaran-masıdigərmikroorqanizmlərlərəqabətetməküçünqazanılmıştəbiibirxüsusiyyətdir. Beləki,mikroorqanizmlərmüxtəlifmexanizmlər-lə onlara qarşı istifadə olunan antibiotiklərə qarşı resiztentlik qa-zanır.Buda infeksionxəstəliklərinsürətləyayılmasınasəbəbolur.Antibiotiktəbiətlimaddələrinhəddindənartıqistifadəedilməsidə,mikroorqanizmlərinpreparatlaraolandavamlılığınıxeyliyüksəldir.Mikroorqanizmlərdərezistentliyinyaranması,infeksiyalarınmüali-cəsinimürəkkəbləşdirir.Həmçinin,patogenbakteriyalarıneyniza-manda bir deyil, bir neçə antibiotikə qarşı davamlılıq göstərməsi,yoluxucu xəstəliklərinmüalicəsində və ya aradan götürülməsindəçətinliklərinyaranmasınasəbəbolur.Patogenmikroorqanizmlərdədərmanpreparatlarına qarşı yaranandavamlılıqlamübarizə apar-maqüçünyeninəslantimikrobtəbiətlikimyəvibirləşmələrinsinte-zinətədqiqatçılarınmarağıdahadaartmışdır[1,5].

Beləki,indazollar(benzopirazollar)həlqəlibirləşmələrolub,potensial antibakterial və antifunqal xüsusiyyətlərə malik unikalmaddələr hesab olunur. Əsas maddə indazol E.Fischer tərəfindənorto-hidrazin sinnamik turşusunu qızdıraraq.əldə.edilmişdir. İnda-zol törəmələri bioloji aktiv birləşmələrin və sintetik dərmanlarınmühüm əsasını təşkil edir. Bundan əlavə, metal komplekslərininhazırlanması üçün liqandlar kimi istifadə edilir. 4,5,6,7-tetrahid-ro-1H-indazolquruluşunamalikbirləşmələr təbiətdənadirhallar-darastgəlinir, lakinprespektivli farmakolojixüsusiyyətlərinəgörətibdə və əczaçılıq sənayesindəmühümsintetik obyekt kimi tətbiqolunur.Bəzi sintetik indazol törəmələrinbir sırabioloji aktivliklə-ri (antibakterial,antifungalvəs.)öyrənilmişdir.Bu törəmələrbəzienzimlərin inhibitorlarıkimidə istifadəolunur.Məsələn,nitritok-sid(NO)sintetaza,3hidroksi-3-metilqluratil-CoAvəproteinkinazakimienzimlərininhibitorlarıhesabolunur.Bunagörədəsonillərdəbir çox elmi-tədqiqat laboratoriyalarında 4,5,6,7-tetrahidro-1H-in-dazolAquruluşunamalikbirləşmələrin sintezi aparılır vəonların

136

antimikrobtəsirxüsusiyyətləriöyrənilir[2,4].Beləliklə,təqdimolunanişdəBDU-nunÜzvikimyakafedrasın-

da sintez olunan 5-asetil-6-hidroksi-4-fenil-3,6-dimetil-4,5,6,7-tet-rahidro-1H-indazolmaddəsininantibakterialaktivliyiöyrənilmişdir[2]. Təcrübə zamanı kultura kimiEscherichia coli BDU12, Staphy-lococcus aureus BDU23,Pseudomonas aeruginosa BDU49,Acineto-bacter baumanniiBDU32,Klebsiella pneumoniae BDU44bakteriya-larından istifadəedilmişdir.Beləki,maddəninantimikrobaktivliyi0.3%-liqatılıqdaMüllerHintonaqarlı (MHA)qidalımühitdəoyuqaçmametodu ilə təyinedilmişdir [3].Müqayisəüçünkontrolkimidimetil sulfooksid (DMSO) götürülmüşdür. Götürdüyümüzmaddə-ninantimikrobaktivliyiqidalımühitdəbakteriyanınətrafındaəmələgələn lizis zonasının diametrinə görə müəyyən edilmişdir. Aparı-lan təcrübələr nəticəsində məlum olmuşdur ki, kimyəvi birləşmətestkulturalarınnövündənasılıolaraq fərqli xüsusiyyətəmalikdir.Belə ki,Acinetobacter baumannii BDU32 vəKlebsiella pneumoniae BDU44 bakteriyaları digər kulturalarlamüqayisədə 5-asetil-6-hid-roksi-4-fenil-3,6-dimetil-4,5,6,7-tetrahidro-1H-indazol maddəsinəqarşıyüksəkhəssaslıqnümayişetdirmişdir.ÖyrəndiyimizkimyəvibirləşməninantibakterialaktivlikdərəcəsininStaphylococcus aureus BDU23vəEscherichia coliBDU12bakteriyalarınaqarşıbundanəv-vəlqeydetdiyimizbakteriyalaranisbətənzəifolduğumüəyyənedil-mişdir.Pseudomonas aeruginosaBDU49bakteriyasınaqarşıisəheçbiraktivlikqeydəalınmamışdır.TəcrübəzamanıistifadəolunantestkulturalardaDMSOqarşıhəsasslıqmüşahidəedilməmişdir.

Ədəbiyyat

1. BabiiC.,BahrinL.G.,NeaguA.N.,Gostinİ.,MihasanM.etal.Antibacterialactivity and proposed actionmechanism of a new class of synthetictricyclicflavonoids.JournalofAppliedMicrobiology.2016,v.120,№3,p.630-637.

2. İsmiyev A.İ., Dotsenko V.V., Bespalov A.V., Neterba E.E., MaharramovA.M. Completely Regioselective N-Tosylation of 5-Acetyl-4-aryl-6-hydroxy-3,6-dimethyl-4,5,6,7-tetrahydroindazoles. Russian Journal ofGeneralChemistry.2020,v.90,p.187-195.

3. İsrayilovaA.,MukhtarovaS.,AsgerovaU.,ShikhaliyevN.,GanbarovKh.,Maharramov A. Antibacterial screening of the synthesized (Z)-3-(2-phenylhydrazono)benzofuran-2(3H)againstgrampositiveandgramnegativebacteria. İJİRSET.2017,v.6,issue11,p.21191-21195.

137

4. Rosati O., Curini M., Marcotullio MC., Macchiarulo A., Perfumi M.,MattioliL.,RismondoF.,CravottoG.Synthesis,dockingstudiesandanti-inflammatory activity of 4,5,6,7-tetrahydro-2H-indazole derivatives.Bioorganic&MedicinalChemistry.2007,v.15,№10,p.3463–3473.

5. SalehS.S.,AL-SalihiS.Sh.,Mohammedİ.A.Biologicalactivitystudyforsomeheterocycliccompoundsandtheir impactonthegrampositiveandnegativebacteria.EnergyProcedia.2019,v.157,p.296–306.

Əmirova M.F., Məmmədova X.R., Hüseynova E.E., Daşdəmirova G.S.

Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan

MÜXTƏLİF ÖLKƏLƏRDƏ COVID 19-UN ERKƏN MƏRHƏLƏLƏRDƏ YAYILMASININ TƏHLİLİ

Sonzamanlarbütündünyada,ocümlədənAzərbaycandatəh-sil, iqtisadiyyat və bütün social aktivliyi iflic vəziyyətinə salan ko-ronavirusdan çox danışılır. Yeni yaranmış reallıq şəraitində insan-ların təşviş vəziyyətini nəzərə alaraq, rəsmimənbələrdəCOVİD19haqqındadərcolunmuşməıumatlarıtoplamağavəaraşdırmağaeh-tiyacvar.Koronavirusunümumisimptomlarınaqızdırma,öskürək,boğazagrılarıvəboğazdaquruluq,aşırıyorğunluqvətəngənəfəslikaiddir.“COVİD19stats”saytındaçapolunmuşməlumatlaraəsasən,bu xəstəlik yeni, əvvəllər meydana gəlməmiş koronavirus növütərəfindəntörədilir.Xəstəlikbirçoxlarındasəthivəyaortadərəcəligedişə malikdir.“Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının statistika”sınınmayınbirinəverdiyiməlumatagörədünyaüzrə199ölkədəkorona-virusinfeksiyasıaşkaredilibki,budaxəstəliyinpandemiyaadlandı-rılmasınaəsasverir.Dərcedilmişnəticələrəəsasən,2020-ciilinmartayındadünyaüzrəvirusayoluxanlarınsayı597,267nəfərolmuşdur[1].“RealTV”isəAmerikanın“Worldometer”statistikasınaəsaslan-saqxəbərveribki,həminaydaümumilikdə157ölkədəvirusayo-luxanlarınsayı169.610-açatmışdır,vəonlardan6518nəfərvəfatet-miş,77776nəfərsağalaraqxəstəxanadanevəburaxılmışdır.Həminqeydiyyataparılmış157ölkədəkihesablamaralaəsasən,2020-ciilinmartayındayeniyoluxanlarınsayı192nəfərdəçatmış,sutkaərzin-

138

dəölənlərinsayıisə15nəfərolmuşdur[2].Beləliklə,müxtəlifdərcsaytlarındaverilənməlumatlarkifayətqədərfərqlidir.Bəzihəkimlərkeçmiştəcrübələrinəəsaslanaraqbuinfeksiyanınümumiyyətləoqə-dərdətəhlükəliolmadığınısöyləyirlər,lakinpandemiyanıninkişafıbununtaməksinigöstərir.Hal-hazırda,xəstəliyinqarşısıalınmazsavəlazımitədbirləryerinəyetirilməzsə,insantələfatınınqarşısıalın-mazkütləvixarakteralabilməsiistisnaedilmir.2020-ciilinaprelinsonunaolanməlumatagörə,bütündünyaüzrəCOVİD19infeksiya-sınayoluxmuşlarınsayı3.116.992nəfərtəşkiletmişdir,mayın2-siisəhəminrəqəm3.274.747bərabərolmuşdur.Onlardan928.930nəfərin sağalması, 217.183 nəfərin vəfat etməsi qeyd olunur [3].Qeydedəkki,xəstəliyinəngenişyayılmışölkələrinəABŞ,İspaniya,İtaliyadaxildir.Aprelin24-nəgorəABŞ-da1034588nəfər,İspani-yada210773nəfərvə İtaliyada201.505nəfərkoronavirusxəstə-siqeydəalınıb.Böyüküzüntüyləqeydedəkki,qonşuTürkiyədəburəqəm114653-yəyüksəlmişdir. İrandakoronavirusayoluxanlarınsayı2584-əçatmışdır,yəniburəqəmRusiyadan(93558nəfər)xeylikiçikolmuşdur.Azərbaycandamart-aprelaylarındadərcolunanmə-lumatlara əsasən, COVİD19 infeksiyasına yoluxanların sayı, təsdiqolunmuştestlərəgörə1.717nəfərəqədəryüksəlmiş,mayınbiriisə1.804nəfərtəşkiletmişdirki,budahər1milyoninsandanmüvafiqolaraq,170və179nəfərinxəstəliyəyoluxmasıdeməkdir.Onlardansağalanlarınsayıaprelin24vəmayınbirinəəsasən,müvafiqolaraq1.221,və1.325nəfərtəşkiletmişdir.Xəstəlikdənölənlərinsayıisəmüvafiqolaraq22və24nəfərəbərabərolmuşdur[3].Baxmayaraqkirəsmiməlumatlaraəsasəndeməkolarkiyoluxanlarınçoxusağa-lır,həqiqətondanibarədirki,elementargigiyenaqaydalarınariayətedilmədikdəvəqarşısıvaxtındaalınmadıqdaxəstəliyinağırlaşmasıbaşverir,vəonunölümcülgedişatı insanlarınkütləvi tələfolması-nayolaçır.Donuzqripindənölməhalları iləkoronavirusdanölməhallarınımüqayisəedənhəkimlərkoronavirusundonuzqripindəntəhlükəliolmadığınısöyləyirlər,beləkibirincisindəölümhadisələriilənəticələnənxəstələrin sayıümumiyoluxanların25%-ni, ikinci-sindəisə5%-dənazını,dahadəqiqdesəktəqribən1%-nitəşkiledir.Yadasalaqki,“RealTV”-nınyaydığıməlumatagörəmayın1-nəolan169.610xəstədənxəstəlikdənsağalanlarısayı77.776-ya(təqribən45,86%),virusdanölənlərin sayı isə6.518 (təqribən3.84%)çatıb[3].Qalanxəstələrinhaqqındasaytdaheçbirməlumatverilmir.Say-tdaverilənməlumataəsasən,ümumilikdəsağalanlarlaölənlərinsayı

139

84.294nəfər,yəni49.67%,təşkiledir,beləbaşadüşülürki,təqribən50%xəstəninaqibətinaməlumolaraqqalmaqdadır.Həminsaytdakıbirqrafikdakıməlumataəsasən,yazmövsümündəBBCnewsxəbərverirki,martın14-nəqədər19.801nəfərkoronavirusinfeksiyasınayoluxmuş, onlardan11.291nəfəri sağalmışdır, 241nəfər isə vəfatetmişdir[4].Xəstəliyəyeniyoluxanlarınsayıaprelin1-i61,24-ü44nəfərtəşkiletmişdir.YazdaAzərbaycandaənçoxyeniyoluxmahallarıaprelin8-iqeydəalınmışdır(105nəfər),aprelin19-uburəqəm25-əenmişdir,budaAzərbaycandaCOVİD19infeksiyanınmüvəqqətizəif-ləməsiningöstəricisiolmuşdur.HəminsaytındigərqrafikinəəsasənbizimölkədəCOVİD19-aümumənyoluxanlarınsayıaprelin8-i822-yə bərabər olmuşdur, bu rəqəmmaksimuma aprelin 24 çatmışdir(1.592nəfər).Gördüyümüzkimiməlumarlarbəzənçaşdırıcıxarak-terdaşıyabilərvətamhəqiqətiəksetdirməyəbilər.Nigeriyadaapre-lin29-u1.532COVİD19-atəsdiqolunmuşxəstələnməhalların255-isağalma, 44-üolümlənəticələnmişdir.Mayın1-i isə həminölkədəxəstələrinsayı1.932çatmış,onlardan319sağalmış,58nəfəriisəöl-müşdür.Müqayisəüçündeyəkki,Azərbaycandaaprelin29-nagörəCOVİD19-dansağalma1.221,ölümhadisəsi22haldaqeydəalınmış-dır. Mayın 1-nə olanməlumata görə, qonşu Gürcüstanda 164.465testaraşdırmalardan26.968nəfərdəCOVİD19infeksiyasıtəsdiqlə-mişdir.Onlardan5.208nəfərhospitalizasiyaolunub,1.138nəfərdəisəxəstəliyinölümlənəticələndiyisöylənilir[5].Bütünverilənməlu-matlaraəsasəndeyəbilərikkiAzərbaycan,koronavirusxəstəliyininnisbətənzəifyayıldlğıregionlardanbiridir,vəAllahınİzniyləepide-miyanınənazsürətləyayılmasıiləxarakterizəolunur.Azərbaycan-da koronavirusdan ölənlərin sayı digər inkişaf etmiş ölkələrinənisbətəndəazdır,bunudaAllahınbirLütfükimiqəbuletməkolar.

Ədəbiyyat

1. https://www.azerbaycan24.com/koronavirusla-bagli-bu-gune-olan-statistika video/https://www.azerbaycan24.com/koronavirusla-bagli-bu-gune-olan-statistika-video/

2. https://www.realtv.az/news/az/41693/covid-19-la-bagli- statistika-RealTV

3. https://news.google.com/covid19/map4. https://www.bbc.com/azeri/azerbaijan-518764285. COVİD-19StatusReport/GeorgiaDepartmentofPublicHealth

140

Cəfərzadə A.S., Həsənova S.A., Quliyeva S.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

BACİLLUS SP BDU-12 BAKTERİYA ŞTAMININ GÜMÜŞ NANOHISSƏCİKLƏR ƏMƏLƏGƏTİRMƏSİ

XASSƏSİNİN TƏDQİQİ

Son dövrlərdə nanoölçülü hissəciklərin öyrənilməsinə, xü-susən müxtəlif metalların nanohissəciklərinin alınmasına diqqətdahaçoxartmışdır.Bu, ilknövbədə,nanohissəciklərinxassələrininmakroobyektlərinxassələrindənkəskinfərqlənməsiiləbağlıdır.His-səciyinölçüsününkiçilməsionunətrafmühitləqarşılıqlıtəsirininin-tensivliyiniartırır.

Nanohissəciklərin alınması və tətbiqi ilə nanotexnologiyaməşğul olur. Bu elm sahəsi, atom vəmolekullar səviyyəsindəma-nipulyasiya etməklə istənilən atomar strukturamalikməhsullarınalınmayollarınıöyrənir[3].

Qızıl,gümüş,selen,platin,tellur,silisium,titankimimetallarınnanohissəcikləri bitkilərin ekstraktından, bakteriya və göbələklər-dənalınmışdır[1].

Nanohissəciklərtibbidiaqnostikavəmüalicədə,dərmanpre-paratlarınındaşıyıcılarıkimi,kosmetologiyada,boyaqmaddələrininalınmasında,ərzaqməhsullarınınistehsalındavəqablaşdırılmasın-da,neftçıxarmasənayesində,kəndtəsərrüfatıvəətrafmühitinqo-runmasındageniştətbiqolunur[1,2].

Nanohissəciklərinfizikivəkimyəviüsullarlaalınmasıekolojicəhətdənəlverişsizhesabedilir.Buüsullarlananohissəcikləralınanzaman,əsasən,kimyəvireagentlərdənistifadəolunduğuüçünətrafmühitinçirklənməsinəsəbəbolabilir.Bunagörədəbiolojiobyektlərvasitəsilə nanohissəciklərin sintez olunmasına daha böyük diqqətayrılır.Biolojisintezprosesindəprodusentlərkimimayavəkifgö-bələkləri,bakteriyalar,bitkiekstraktlarıtətbiqolunur.

Gümüşnanohissəcikləridigərmetalnanohissəciklərləmüqa-yisədəözxarakterikxassələrinə:böyüksəthsahəsinə,unikalfiziki–kimyəvivəbiolojixüsusiyyətlərinəgörədahaçoxdiqqəticəlbedir.

Gümüşnanohissəcikləriningüclüantimikrobtəsirəmalikolması,onlarınmüxtəlifxəstəliklərinmüalicəsiüçünfaydalıolduğunugöstərir.Gümüşünantimikrobtəsiriqədimdövrlərdənməlumolmuşdurvəon-dankilsələrdə“müqəddəssu”hazırlanmasındaistifadəedilmişdir.Na-

141

nohissəcikşəklindəgümüşünantimikrobtəsirimindəfələrləartır[4]TədqiqatımızınməqsədiBacillus sp BDU-12 bakteriya ştamı-

nınkulturalmayesindəvəbiokütləsindəgümüşnanohissəciklərininəmələgəlməsininmüqayisəlişəkildəöyrənilməsinəhəsrolunmuşdur.Tədqiqatınməqsədinəuyğunolaraq,bakteriyaştamıduruƏPA-dabe-cərilmişdir.Duruqidalımühitdəinkubasiyadansonraalınmışbioküt-ləkulturalmayedənsentrifuqada (5000dövr/dəq.20dəq)çökdür-məkyoluiləayrılmışdır.50mlkulturalmayenin,100mlbiokütləninüzərinə10-3molyarAgNO3məhluluəlavəolunmuşvəalınanqarışıq30ºC temperaturda 7 gün müddətində rəng dəyişikliyi müşahidəolunanadək termostatda inkubasiyaedilmişdir.Aparılan tədqiqatlarnəticəsindəməlumolmuşdurki,Bacillus spBDU-12bakteriyaştamı-nınhəmkulturalmayesi,həmdəbiokütləsigümüşnitratməhluluilə30ºCtemperaturda7günmüddətindəinkubasiyaolunduqdakulturalmayeninrəngindədəyişiklikmüşahidəolunmuş,biokütlədəisərəngdəyişməmişdir.Kulturalmayedəreaksiyaqarışığınıntündləşməsigü-müşnanohissəciklərininəmələgəlməsinigöstərənəlamətlərdənbirikimi qəbul edilmişdir. Biokütlədə isə fərqinmüşahidə olunmamasıburadagümüşnanohissəciklərininəmələgəlməməsinigöstərmişdir.

Ədəbiyyat

1. Jha A.K., Prasad K., Kulkarni A.R. Yeast mediated synthesis ofsilver nanoparticles. İnternational Journal of Nanoscience andNanotechnology.2008,v.4,№1,p.17–22.

2. LiX.,XuH.,ChenZ.,ChenG.Biosynthesisofnanoparticlesbymicro-organisms and their applications. Journal of Nanomaterials. 2011, v.2011,№8,p.1–16.

3. КрутяковЮ.Л.Синтезисвойствананоцастицсеребра:достиженияиперспективы.Успехи химии.2008,т. 77,с.242-269.

4. MandalD.,BolanderM.E.,MukhopadhyayD., SarkarG.,MukherjeeP.Theuseofmicroorganisms for the formationofmetal nanoparticlesandtheirapplication.AppliedMicrobiologyandBiotechnology.2006,v.69,№5,p.485-492.doi:10.1007/s00253-005-0179-3

142

Abasova M.R.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

GÜMÜŞ NİTRAT DUZUNUN QATILIĞININ CANDİDA MACEDONİENSİS BDU – Mİ 44 MAYA GÖBƏLƏYİ ŞTAMININ

GÜMÜŞ NANOHİSSƏCİKLƏR ƏMƏLƏ GƏTİRMƏSİNƏ TƏSİRİ

Sononildəmikroorqanizmlərtərəfindənistehsalolunanna-nohissəciklərvəonlarıntətbiqisahəsindəböyükinkişafolmuşdur.Mikrob hüceyrələri sürətlə böyüdükləri üçün aktiv şəkildə nano-hissəciksintezedirlərvəbuproseszamanızərərlimaddələrxaricedilmir [1]. Bu tip mikroorqanizmlərə göbələklər, bakteriyalar vəs.misalolabilər.Göbələklərvasitəsilənanohissəciklərinbiosintezihüceyrəxaricivəhüceyrədaxiliolmaqlaikiyollagedir.Hüceyrədaxilisintezzamanınanohissəcikmiseliumiçərisindəyaranır,hüceyrəxa-ricisintezdəisəgöbələkhüceyrəsinanohissəciklərüçünsərbəstfilt-ratrolunuoynayır[2,3].

Nanohissəciklərinistehsalolunmasızamanıbirsırafaktorlarvar-dırki,nanohissəciklərinölçüsünə,məhsuldarlığınatəsirgöstərir.Beləki,mayagöbələkləriningümüşnanohissəcikəmələgətirməsinəqidalımü-hit,inkubasiyamüddəti,mühitturşuluğu,temperatur,biokütləninmiq-darı,gümüşnitratduzununqatılığıvəs.kimifaktorlartəsiredəbilər.

Candida macedoniensis BDU–Mİ44mayagöbələyiştamınıngümüşnanohissəciklərəmələgətirməkqabiliyyətinəmalikolduğubirçoxtəcrübələrnəticəsindəmüəyyənedilmişdir.Gümüşnanohis-səciklərinəmələgəlməsindəAgNO3duzununqatılığınıntəsirininöy-rənilməsidəvacibməsələlərdəndir.

Tədqiqat işinin əsas məqsədi gümüş nitrat duzunun qatılı-ğının Candida masedoniensis BDU-Mİ 44 maya göbələyi ştamınıngümüş nanohissəcik əmələ gətirməsinə təsirinin öyrənilməsindənibarətdir.Biokütləəldəetməküçünştammayaekstraktıqidalımü-hitində əkilmiş və inkubasiya edilmişdir. 1 həftəlik inkubasiyadansonraalınmışmayagöbələyibiokütləsikulturalmayedənfiltrasiyayoluiləayrılmışvə3dəfə100mlsterildistilləsuyuiləyuyulmuşdur.Yaşbiokütləni10qrammiqdarında90mlsterildistilləsuyunadaxiledərəksuspenziyahazırlanmışdır.Sonragümüşnitratduzununqatı-lığınıngümüşnanohissəciklərinəmələgəlməsinətəsiriniöyrənməkməqsədiiləAgNO3-ın0,5mM,1mM,3mM,5mM,10mMqatılığındaməhlullarıayrı–ayrılıqdakolbalardaolanhazırlanmışsuspenziya

143

üzərinədaxiledilmişdir.Təcrübəvəkontrol(AgNO3məhluluəlavəedilməmiş) variantlar 300C temperaturda 7 günmüddətində rəngdəyişikliyimüşahidəolunanadəktermostatdaqaranlıqmühitdəin-kubasiyaedilmişdir.

Müəyyənedilmişdirki, gümüşnanohissəciklərmühitdə top-landıqda reaksiya qarışığının rəngini tündləşdirir. Bu hal gümüşnanohissəciklərinmövcudluğununilkingöstəricisikimiqəbulolun-muşdur.Rəngindəyişməsinə görə gümüşnanohissəciklərin əmələgəlməsi0,5mMvə1mMqatılıqlıAgNO3məhluluəlavəolunmuşre-aksiyaqarışıqlarındamüşahidəedilmişdir.Eynişəraitdəinkubasiyaolunan3mM,5mM,10mMqatılıqlıAgNO3məhlulluvəkontrolkol-balardaisərəngdəyişikliyimüşahidəedilməmişdir.

Ədəbiyyat

1. Seyidova K.Q., Bozkurt H.C. Candida guillermondii BDU – 217 mayagöbələyi ştamının gümüş nanohissəcik əmələ gətirməsi. Azərbaycanxalqınınböyükoğlu,UluÖndərHeydərƏliyevinanadanolmasının93-cüildönümünəhəsrolunmuşGəncAlimlərinvəTədqiqatçıların“MüasirBiologiyanınİnnovasiyaProblemləri”mövzusundaVİBeynəlxalqElmiKonfransı,Bakı.2016,s.185–186.

2. SimkissK.,WilburK.M.Biomineralization.AcademicPress,NewYork,NY,USA,1989.337p.

3. Mann S. Biomineralization: principles and concepts in bioinorganicmaterialschemistry.OxfordUniversityPress,Oxford,UK.2001,p.198.

Həsənova A.Z., Zülfüqarova V.Ş. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

SÜD TURŞUSU BAKTERİYALARININ PROTEOLİTİK FƏALLIĞINA MÜHİTİN PH VƏ TEMPERATURUNUN TƏSİRİ

Turşsüdməhsullarınıninsansağlamlığınamüsbəttəsiretmə-si elməvə ictimaiyyətə çoxdanbəllidir. Sonzamanlarhəminməh-sullarınyüksəkqidalılıqkeyfiyyəti,asanmənimsənilməsi,terapevtikeffektivəmikrobiolojitəhlükəsizliyikimiüstüncəhətlərionlaraolanmarağıdahadaartırmışdır.

144

STB pendir növlərinin yetişməsi prosesində baş verən bio-kimyəviproseslərdəmühümroloynayırlar.Buhəminbakteriyalarınsüdüturşutmavəproteolitikfəallıqnümayişetdirməqabiliyyətləriilə təmin olunur. Proteoliz, bütövlükdə əksər turşsüd məhsulları-nın istehsalında ən vacib biokimyəvi proses hesab edilir. Hüceyrəxaricinə proteolitik fermentlərin sekresiyası STB-lərin çox vacibxüsusiyyətikimidəyərləndirilir.Həmin fermentlərsüdüntərkibin-dəolanzülallarıhidrolizəuğradaraqbakteriyanıböyüməüçünçoxvacib olan amin turşularla təmin edirlər [2]. Proteoliz prosesi sü-dünmənimsənilməsinimüsbət təsiredirvəsonturşsüdməhsulu-nunqidalılqkeyfiyyətiniartırır.Artıqelməməlumdurki,STB-lərinproteolitiksistemisüdzülalınıparçalayırvə,nəticədəsonməhsulunteksturasına,dadınavəaromatikxassələrinə(qoxusuna)təsirgöstə-rir.Fermentasiyanınmüvəffəqiyyətləhəyatakeçirilməsioradakısüdturşusubakteriyalarının(STB)metabolikaktivliyindənasılıdır.On-larfermentasiyaməhsullarınıntərkibinəetanol,sirkəvəsüdturşu-ları, aromatik birləşmələr, ekzopolisaxaridlər, müxtəlif fermentlərvə antimikrob təbiətli maddələr ifraz edərək həmin məhsullarıntəhlükəsizliyini, qidalılıq keyfiyyətini və orqanoleptik xassələriniformalaşdırırlar[1].

Sonzamanlardünyaəhalisiarasındaqidaməhsullarınaqarşıallergikreaksiyalarxeyliartmışdır.İnəksüdünəqarşıallergiya3ya-şınaqədərolanuşaqlarınhətta2,5%-dəmüşahidəedilməkdədir.Buisəhəminuşaqlarınsüniqidaməhsullarıiləqida-landırılmasın-daproblemlər yaradır. Südün tərkibinə daxil olan bir sıra zülallarallergikreaksiyalaryaradır.Buisəonlarıntərkibindəolanallergenepitoplarlabağlıdır[1,3].BəziSTBştamlarısüdzülallarınınantigencavab reaksiyalarının azalmasına səbəb olurlar. Bu baxımdan da-vamlıproteolitikfəallığamalikSTBştamlarıturşsüdməhsullarınınallergenliyiniaşağısaldığından,südməhsullarısənayesindəmaraqlıtədqiqatobyektinəçevrilmişlər.

Qeydetməklazımdırki,STB-lərinproteolitikfəallıqlarıciddispesifikliyəmalikvəkomplekstənzimləməmexanizmləriniözündəehtivaedənfəallıqformasıdır.Proteolitikfəallığıninduksiyaedilmə-simühitintərkibi,temperatur,pHvəs.kimiçoxlusaydaamillərdənasılıdır.

Ənənəvi turşsüd məhsulları, xüsusən də pendir nümunələriproteolitikaktivliyəmalikSTBüçünzənginmənbəhesabedilir.Tə-dqiqatımızınəsasməqsədiproteolitikfəallığamaliksüdturşusubak-

145

teriyalarınınsözügedənfəallığınamühitinbəziamillərinin,ocümlə-dən,pHvətemperaturuntəsiriniöyrənməkdənibarətolmuşdur.

Süd turşusu bakteriyaları Azərbaycanın 6 müxtəlif yaşayışməntəqələrindənəldəedilmiş6pendirnümunələrindənizoləedilmiş-lər.Bunümunələrdənümumilikdə24bakteriyakoloniyalarıayrılmışvəonların16ədədilactobakteriyalarınxassələrininümayişetdirmiş-lər.Onlartəmizkulturayaçıxarılmışvətədqiqatlaracəlbedilmişlər.

HəminizolyantlarınnövsəviyyəsindəidentifikasiyasıAPİ-50testinköməyiiləhəyatakeçirilmişdir.

ProteolitikSTBştamlarınınskrininqiikiüsullahəyatakeçiril-mişdir.Birinciüsuldaskrininqbilavasitəturşsüdməhsulundaapa-rılmışdır.Bununüçünhərbirpendirnümunələrindən2qgötürül-müşvə2ml2%-liüçnatriumsitratməhlulundahomogenləşdirilmişvəondan1mlgötürülərək0,85%-liNaClməhlulundaklassiküsulladurulaşdırılmışdır. Sonra müxtəlif dərəcədə durulaşdırılmış nü-munələrdən1mlgötürülərəkPetriqabındaüzərinə2mlüzsüzsüdəlavəedilmiş18mlMRS(M17)–aqarmühitinəəkilmişvə370C-də48smüddətindəkultivasiyaedilmişdir.Südlüaqarmühitindəşəffafzona yaradankoloniyalar ilkinproteolitik ferment(lər)produsentikimiidentifikasiyaedilmişvətəmizkulturayaçıxarılmasıüçünmayeqidalımühitəkeçirilmişdir.

Paralelolaraq,standartmikrobiolojiüsullapendirnümunələrin-dən STB–lər ayrılmışdır. Bunun üçün pendir nümunələrininmüxtəlifdurulaşdırılmadərəcələrinəmaliksuspenziyalarından1mlgötürülərəkiçərisində20ml1,5%-liMRS-aqarvəyaM17-aqarolanPetriqabla-rınaəkilmiş,48smüddətindəinkubasiyaedilmişvəixtiyarıkoloniya-larmayemühitəkeçirilmişdir.Onlarınproteolitik fəallığıdigərüsullamüəyyənedilmişdir.Buməqsədlə izoləedilmişSTBkoloniyaları16smüddətindəmayeqidalımühitdəbecərilmişdir.Sonraonuqarışdırmışvə5%həcmdəüzsüzsüdəəlavəedilmişvə370С-də24smüddətindəinkubasiyaedilmişdir.Buhəminbakteriyalarınproteolitik fermentlə-rinin sintezinin induksiyası məqsədi ilə edilmişdir. Kontrol variantabakteriya suspenziyası əlavə edilməmişdir. Zülalın hidroliz olunmadərəcəsi12%-liSDS-PAAgelindəelektroforezüsuluiləyoxlanılmışdır.Buməqsədləfermantasiyaedilmişsüdnümunəsi1:10nisbətindəgeləəlavə edilməsi üçünnəzərdə tutulanməhlulda (SDS-Na4%,Tris-HCl50mM,pH6.8,qliserin20%,brom-fenolmavisi,β-merkaptoetanol)həlledilmişvəzülallarındenaturasiyasıüçün1000C–də3dəqqızdırılmış-dır.ElektroforezMiniProteanİİGelElectrophoresis(Bio-RadHercules,

146

Kaliforniya,ABŞ)cihazındaLaemmli(1970)[4]üsuluiləhəyatakeçi-rilmişdir.

Proteolitikfəallığatemperaturuntəsiriniöyrənməküçünşərhedilənüsullasuspenziyaalınmışvəmüxtəliftemperaturçəraitində100mMfosfatbuferində(pH7)həlledilmişNa-kazeinatyadabe-ta-kazeinsubstratıiləinkubasiyaedilmişdir.pH–ıntəsirinimüəyyənetməküçünsubstratınhəllolunduğufosfatbuferininpHgöstəricilə-ridəyişdirilmişvə370Ctemperaturdainkubasiyaedilmişdir.Müəy-yən zaman intervalında suspenziyadan götürülmüş, 10 000 g/15dəqmüddətindəsentrifuqadaşökdürülmüş, supernatantdazülalınhidrolizdərəcəsininSDS-PAAGüsuluiləmüəyyənedilmişdir.

İzoləedilmişbakteriyaştamlarınınilküsullaproteolitikfəal-lığıyoxlanılmışvəmüəyyənedilmişdirki,onlardancəmi5ştamınkoloniyaları ətrafında südlü-aqarlı mühitdə şəffaf zonalar əmələgəlmişdir.Buhəmin ştamlarınproteolitik xassəli olmaları üçün il-kinidentifikasiyagöstəricisikiminəzərdətutulmuşdur.Lakin,onla-rınproteolitikfəallıqlarınınikinci,elektroforezüsuluiləyoxladıqda,yalnızikiştamın–CvəDştamlarınınbuaktivliyəmalikolduğuaşkaredilmiş,onlardandaDştamıdahafəalolmuşdur.Həminştamınpro-teolitik fəallığına temperatur və pH-ın təsirini tədqiq edən zamanalınannəticələrşəkildəözəksinitapmışdır.

0C101530374550pH7.06.2543

AB

Şəkil. İzoləedilmişDştamınınproteolitikfəallığınatemperaturun(A)vəpH-ın(B)təsiri

Nəticələrəəsasənmüəyyənedilmişdirki,tədqiqedilənamil-lərinhər ikisiştamınproteolitik fəallığınaciddi təsiretmişdir.Belə

147

ki,reaksiyamühitinintemperaturu(A)30və370Colduqdamaksimalproteolitik fəallıqmüşahidəedilmişdir.Aşağı vəyuxarı temperaturşəraitiisəştamınproteolitikfəallığınınmeydanagəlməsiniəngəllə-mişdir.ProteolitikfəallığımühitinpH-nıntəsiriniöyrənərkənmaraq-lınəticələrəldəedilmişdir(şəkil,B).Müəyyənedilmişdirki,mühitinneytralvəturşmühiti(pH7-pH4arası)proteolitikfəallıqtormozla-nır.Lakin,mühitinpH3qiymətindəzülalısubstratlarınkifayətqədərparçalanmasıvəsubstrataaidzolaqlarınitməsimüşahidəedilmişdir.

Qeydetməklazımdırki,STBştamlarınınbəziləriaqarlımü-hitləmüqayisədəmayemühitdədahagüclümetabolikfəallıqnüma-yişetdirirlər.Bubaxımdan,aqarlımühitdənistifadəetməkləhəyatakeçirilənskrininqmetoduolabilsinki,bəziSTBştamlarınınprote-olitik fəallıqlarınınüzəşıxmasıüçünəlverişlideyil.Buradanəzərəalmaqlazımdırki,STB-lərinproteolitikfəallıqlarıciddispesifikliyəmalikvəkomplekstənzimləməmexanizmləriniözündəehtivaedənfəallıqformasıdır.İstifadəolunantəcrübəşəraitiheçdəhəmişəbubakteriyalarınproteolitiksisteminikodlaşdırangenlərinekspressi-yasiyasıüçünəlverişlivəoptimalolmur.Görünürbusəbəbdəndə,ilkinskrininqdəpozitivreaksiyasərgiləyən3ştamelektroforezza-manıfəallıqnümayişetdirəbilməmişlər.Proteolitikfəallığıninduk-siyaedilməsimühitintərkibi,temperatur,pHvəs.kimiçoxlusaydaamillərdənasılıdır.Birsözlə,skrininqinnəticələritəcrübəninmeto-dundanvəaparılmaşəraitindənçoxasılıdır.BuamillərbirSTBştamıüçünoptimalolsabelə,digərştamlarüçünelverişsizolabilər.

Beləliklə,6növpendirnümunələrindəproteaza-pozitivSTBştamlarınınskrininqihəyatakeçirilmişvə5ştamda(A,B,S,DvəEştamlarında) tədqiq edilən fəallıq müşahidə edilmişdir. Onlardanyalnız ikisinin proteolitik fəallığı SDS-PAAG gelində elektroforetiksübutedilmişdir.ƏnfəalştamDolmuşdur.Onunmaksimalproteo-lotokfəallığı30və370CtemperaturdavəmühitinpH3qiymətindəaşkarlanmışdır.Növbətitədqiqatlarımızdaproteolitikfəalştamlarınnövsəviyyəsindəidentifikasiyasınəzərdətutulur.

Ədəbiyyat

1. BuG., LuoY., ZhangY., ChenF. Effects of fermentationby lactic acidbacteriaontheantigenicityofbovinewheyproteins.JournalofScienceFoodAgriculture.2010,v.90,p.2015–2020.

2. ChatchateeP.,JarvinenK.,BardinaL.etal.İdentificationofİgEandİgGbindingepitopesonbetaandkappa-casein incow’smilkallergicpa-

148

tients.Clinical&ExperimentalAllergy.2001b,v.31,p.1256–1262.3. Fox P., Singh T., McSweeney P. Biogenesis of flavour compounds in

cheese,in:MalinE.L.,TunickM.H.(Eds.)ChemistryofStructure/Func-tionRelationshipsinCheese,PlenumPress.NewYork.1993,p.59–98.

4. Laemmli U.K. Cleavageof structural proteinsduring the assemblyoftheheadofbacteriophageT4.Nature.1970,v.227,p.680-685. doi:10.1038/227680a0.

Trespidi G., Scoffone V.C., Barbieri G., Buroni S. University of Pavia, Italy

FIGHTING STAPHYLOCOCCUS AUREUS INFECTIONS WITH A NEW BROAD SPECTRUM FTSZ INHIBITOR

Staphylococcus aureusisoneofthemostprevalentbacteriumamong cystic fibrosis (CF) pathogens, in particular affectingCFpa-tientsduringchildhood.AlthoughPseudomonas aeruginosaisrecog-nizedasthemajorpathogenofCF,S. aureusisoftenthefirstrespira-toryinfectiondetectedinchildrenanditisassociatedwithearlylunginflammationandincreasedpulmonaryfunctiondecline.Thelackofconsensusguidelinesforthemanagementoftheseinfections,besidesS. aureusability toadapttotheCF lungharshenvironmentandde-velop resistance to antibiotics,make the treatment and eradicationofthesepulmonary infectionshighlychallenging[1].Aimingtofindnewantimicrobials,anovelbenzothiadiazolederivative(C109)activeagainsttheextremelyantibioticresistantCFbacteriumBurkholderia cenocepaciawascharacterizedasabroad-spectrumbactericidalcom-pound,targetingtheessentialdivisionproteinFtsZ.TheC109result-edactivealsoagainstS. aureuswithapromisingMİCvalueof4μg/ml.Thecompoundresultednotcytotoxicforhumanbronchialcellsattherapeuticconcentrationsandawater-solublePEGylatednanoparti-clesuspensionforaerosoladministrationwasdeveloped[2].

Firstly,thein vitrobiofilminhibitoryactivityoftheC109wastested,showingasignificantreductionofthebiofilmformationevenusingconcentrationsbelowtheMİC.Thisresultwasconfirmedalsovisualizingtheimpairedarchitectureofthetreatedbiofilmsbycon-focalmicroscopy.Ontheotherhand,theC109wasnotabletoeffi-

149

cientlyeradicateamatureS. aureusbiofilm.Moreover,thewildtypeandatruncatedformofS. aureusFtsZ

wereexpressed,purifiedandtested in vitro for theirGTPaseandpo-lymerizationactivityinpresenceandinabsenceofC109.AlthoughtheGTPaseactivityofthewtandtruncatedFtsZwasinhibited,thepolym-erizationactivityofthewtFtsZwasnotblockedinpresenceofC109.ThetruncatedFtsZisnotabletopolymerizeinpresencenorinabsenceofthecompound.TheseresultssuggestedthatinS. aureusC109inter-actswitharegionofFtsZinvolvedinGTPaseactivitybutnotinthepo-lymerizationprocess,whilethepreviousresultsonB. cenocepaciaFtsZshowedthatC109blocksbothGTPaseandpolymerizationactivity[3].

S. aureus isalsonotoriousasthecausativeagentofawidevariety of human infections, including the colonization of chronicwounds.Beingassociatedwithdiabetesandcardiovasculardiseas-es,theyrepresentarisingissueinworldwidehealthcare.Althoughseveralfactorsareinvolved,theestablishmentofbacterialbiofilmsisdemonstratedtostronglycontributetothedelayinnormalwoundhealing,andS. aureusisoftenthemostprevalentspeciesisolatedinthisenvironment[4].Thus,itsabilitytoformpersistentbiofilmsaswellastherisingincidenceofMRSA-Vancomycinİntermediate-Re-sistant(VİSA)orevenVancomycinResistantS. aureus(VRSA)strainsposesaseriousthreattothepatients’outcome.

Forthisreason,theC109compoundwastestedforitsbio-filminhibitoryactivityagainstS. aureusMu50inanestablished in vitrochronicwoundbiofilmmodel[5],resultinginasignificantLogreductionoftheCFU/biofilm.

ThereportedresultsclearlyvalidatethecompoundC109asaverypromisinganti-staphylococcalmolecule,targetinganessentialcomponentofthebacterialdivisionmachinery.İndeed,itcaninhibitS. aureusbiofilmformationin vitroatverylowconcentrations,pre-ventingpossiblesideeffects.Theseresults,coupledwiththedevel-opmentoftheinhalableC109nanosuspension,areverypromisingfor the treatment of CF infections.Moreover, throughbiochemicalstudies,theactivityoftheC109againstS. aureusFtsZwasstudiedatmolecular level,evidencing itsmechanismofaction.Finally, theC109resultedable tostronglydecreasethebiofilmformationofahighlyresistantS. aureusstraininachronicwound-mimickingmod-el,suggestingapossiblealternativeuseofthismoleculeasantimi-crobialfortopicaladministrationonnon-healingwounds.

150

References1. CostabileG.,ProvenzanoR.,AzzalinA.,ScoffoneV.C.,ChiarelliLR.Etal.

PEGylatedmucus-penetratingnanocrystalsforlungdeliveryofanewFtsZ inhibitoragainstBurkholderia cenocepacia infection.Nanomedi-cine.2020,v.23,p.1-12.doi:10.1016/j.nano.2019.102113.

2. HoganAM.,ScoffoneVC.,MakarovV.,GislasonAS.,TesfuH.etal.Com-petitive Fitness of Essential Gene Knockdowns Reveals a Broad-Spec-trumAntibacterialİnhibitoroftheCellDivisionProteinFtsZ.AntimicrobAgentsChemotheraphy.2018,v.62,p.1-17.doi:10.1128/AAC.01231-18.

3. PercivalSL.,HillKE,WilliamsDW.,HooperSJ.,ThomasDW.etal.Areviewofthescientificevidenceforbiofilmsinwounds.WoundRepairRegenara-tion.2012,v.20,№5,p.647-57.doi:10.1111/j.1524-475X.2012.00836.x.

4. BrackmanG.,Garcia-FernandezMJ.,Lenoir J.,DeMeyerL.,RemonJP.etal.DressingsLoadedwithCyclodextrin-HamamelitanninComplexesİncreaseStaphylococcus aureusSusceptibilityTowardAntibioticsBothinSingleaswellasinMixedBiofilmCommunities.MacromolecularBio-science.2016,v.16,№6,p.859-69.doi:10.1002/mabi.201500437.

5. Wong JK.,RanganathanSC.,HartE.AustralianRespiratoryEarlySur-veillanceTeamforCysticFibrosis(ARESTCF).Staphylococcus aureus inearlycysticfibrosislungdisease.PediatricPulmonology,2013,v.48,№12,p.1151-1159.doi:10.1002/ppul.22863

Eftekhari A., Davaran S. Joint Ukraine-Azerbaijan International Research and Education

Center of Nanobiotechnology and Functional Nanosystems, UkraineHuseynova I.

Institute of Molecular Biology & Biotechnologies of ANAS, Azerbaijan Kidney Research Center & Students’ Research Committee, Tabriz

Ahmadian E.

University of Medical Sciences, IranJoint Ukraine-Azerbaijan International Research and Education

Center of Nanobiotechnology and Functional Nanosystems, UkraineKhalilov R.

Baku State University, AzerbaijanJoint Ukraine-Azerbaijan International Research and Education

Center of Nanobiotechnology and Functional Nanosystems, Ukraine

NOVEL SENSOR TECHNOLOGY FOR COVID-19İnternet of things (İoT) framework and sensornetworkhas

gainedincreasingmomentumintherecentyears.Differentstudieshave been conducted in order to build models, develop robust

151

concepts, and design societal implementations for increasing thelifequalityofgeneralpopulation.RegardingtheCOVİD-19pandemy,scientistsdidnothaveenoughtimetogenerateanoptimalsolution;instead they reacted to the problem and commenced workingon the solution. This is maybe the most immediate and pressingneed for researchers to find solutions in our history. There arecertainchallengesinsensortechnologysuchassimpleapplication,reliability, sensitivity, accuracy. İncreased device life time, andbeingcost-effective.Recentadvancesinsensortechnology,wirelesscommunication,andİoTsystems,haspointedtowardstheusefulnessofthesesystemsinalleviatingtheCOVİD-19challenges.

References

1. JavaidM.,Khanİ.H.İnternetofThings(İoT)enabledhealthcarehelpstotakethechallengesofCOVİD-19Pandemic.JournalofOralBiologyandCraniofacialResearch.2021,v.11,№2,p.209-214.

2. LyonsN., andGeorge L. Addressing the COVİD-19 crisis by harness-ing İnternet of Things sensors and machine learning algorithmsin data-driven smart sustainable cities. Geopolitics, History, andİnternationalRelations.2020,v.12,№2,p.65-71.

3. SawyerJ.WearableİnternetofMedicalThingsSensorDevices,Artifi-cial İntelligence-driven Smart Healthcare Services, and PersonalizedClinicalCare inCOVİD-19Telemedicine.AmericanJournalofMedicalResearch.2020,v.7,№2,p.71-77.

152

III. HÜCEYRƏ BİOLOGİYASI. EMBRİOLOGİYA. GENETİKA. MOLEKULYAR BİOLOGİYA.

BİOİNFORMATİKA

III. CELL BIOLOGY. EMBRYOLOGY. GENETICS. MOLECULYAR BIOLOGY. BIOINFORMATICS

Əlizadə Ş.A.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azərbaycan

COĞRAFİ UZAQ PAMBIQ GENOTİPLƏRİNİN VİLT XƏSTƏLİYİNƏ DAVAMLIĞININ TƏDQİQİ

Seleksiyanınqarşısındaduranənmühümproblemlərdənbiriərzaqvəkəndtəsərrüfatıbitkiləriningenetikmüxtəlifliyinintəminolunması,abiotik, biotik amillərə davamlı, kompleks təsərrüfat göstəricilərinəmalik yeni formalarla bu bitkilərin mövcud genetik kolleksiyasınınzənginləşdirilməsidir. Milli Genbankda olan pambığın kolleksiyanümunələrinin əlamət kolleksiyalarının yaradılması bu formalarınseleksiya proqramlarında rasional istifadəsi üçün mühüm əhəmiyyətkəsb edir. Genetik statistik modellər vasitəsilə əldə olunan nəticələrayrı-ayrı əlamətlər üzrə seleksiyanın effektivliyini və intensivliyiniplanlaşdırmağaimkanverməkləpraktikiəhəmiyyətəmalikdir.

Pambıqbitkisinəəhəmiyyətlidərəcədəməhsuldarlıqitkisinəsəbəbolanbirneçəbiotikvəabiotikstressfaktorlarıtəsirgöstərir[1].Məhsuldarlıqvəməhsulunkeyfiyyətiniaşağı salanənmühümxəstəliklərdən biri Verticillium wilt xəstəliyidir [2]. Verticilliumwilt,mühümiqtisadiəhəmiyyətəmalikolanpambıqbitkisidadaxilolmaqla, 400-dən çox bitki növündə parazitlik edir [3]. Xəstəlikləmübarizədə davamlı genotiplərin istifadəsi effektiv və iqtisadicəhətdən daha səmərəlidir. Əksər kommersiya sortları vertisilyozsoluxmayahəssasolduğundan,davamlıgenotiplərinidentifikasiyasıxüsusiəhəmiyyətkəsbedir[4].

Tədqiqatın əsas məqsədi pambığın yerli və introduksiya

153

olunmuş kolleksiya nümunələrinin lif keyfiyyətinin göstəri-cilərinəəsasən xarakterizə olunması, çoxölçülü statistik metodlar əsasındapraktikiseleksiya,xüsusiləgələcəkdəaparılacaqseleksiyaproqramlarıüçün lifin yüksək texnoloji göstəricilərinə malik və biotik stresə(Verticilliumwilt)davamlı,perspektivligenotiplərinseçilməsidir.

TədqiqatlarAMEAGenetikEhtiyatlarİnstitutununAbşeronElmiTədqiqatBazasındayerinəyetirilmişdir.XəstəliyinqiymətləndirilməsiVoytenokun təklif etdiyi 5 ballıq şkala üzrə aparılmışdır. TədqiqatmaterialıkimipambığınG.barbadenseL.növünəmənsubolanikiqathaploid Pima 3-79 xətti, G. hirsutum L. (2n=52) növünə aid yerliAzNİXİ, AP-317, Ələkbəri, Qarabağ-2, Gəncə 132 , 3038, Gəncə 182,Gəncə164,Gəncə181,Gəncə158,Gəncə170,Gəncə180,Gəncə114,ABŞmənşəliSG-747,PSG-355,FM-966,MacarıstanmənşəliTodlo-16,Yunanıstanmənşəli Crisitina, Pondos, İonia genotiplərindən istifadəedilmişdir.

Yerli AzNiXi pambıq sortunun immun formasının bir qozakütləsi orta hesabla 4.8 q, 3-cü dərəcəli yoluxmuş bitkidə 4.4 q,Ələkbərisortununimmunformasındabirqozakütləsiortahesabla6 q, 5-ci dərəcəli yoluxmuş bitkidə isə 3 q, Gəncə-132 sortununimmunformasındabirqozakütləsiortahesabla6q,İİdərəcəliviltləsirayətlənməhalında isə4.6q,3038sortunun immun formasındabirqozakütləsi5.4qolduğuhalda, İVdərəcəliviltləsirayətlənməhalındaburəqəm5q,Vdərəcəliviltləsirayətlənməhalındaisəhəssasbitkinin bir qoza kütləsi 4.2 q olmuşdur. İntroduksiya olunmuşSG-747 pambıq sortunun immun formasının bir qoza kütləsi ortahesabla5.8qolduğuhalda, İ dərəcəli viltlə sirayətlənmişbitkininbirqozakütləsi5.4q,İİİdərəcəliviltləyoluxmuşbitkininbirqozakütləsi4.1q,PSG355sortununimmunformasındabugöstərici5.4q, İİİvəVdərəcəlisirayətlənmiş formalarda isə,uyğunolaraq,4.7və4q,Todlo-16sortununimmunformasındaisəbirqozanınkütləsi5.4qolduğuhalda,İVdərəcəlisirayətlənmişformadaisə4.5qtəşkiletmişdir. Həmçinin RMUP-C4 sortunun immun nümunələrindəbir qozanın kütləsi 6.2 q, İ dərəcəli və İV dərəcəli sirayətlənmişgenotiplərdə,müvafiqolaraq,5.6qvə5.8qolmuşdur.Gəncə164sortunda xəstəliyə İ, İİİ, və V dərəcəli yoluxmuş genotiplərdə birqozanınkütləsi,uyğunolaraq,7q,6.5qvə4.4qolmuşdur.Gəncə181,Gəncə158,Gəncə170,Gəncə180,Gəncə114vəFM-966sortlarındada xəstəliklə sirayətlənmə dərəcəsi artdıqca qozaların çəkisininazaldığı müşahidə edilmişdir. İntroduksiya sortları olan Cristinavə Pondos isə vilt xəstəliyinə tamamilə immun olmuşlar. Cristinasortundabirqozanınkütləsi5q,Pondossortunda isəbirqozanın

154

kütləsi6qolmuşdur.AparılankompleksanalizlərnəticəsindəyunanmənşəliCristina,Pondosgenotiplərininxəstəliyəyüksəkdərəcədədavamlıolduqlarımüəyyənedilmişdir.

Ədəbiyyat1. Manikandan A., Sahu D.K., Blaise D., Shukla P.K. Cotton response to

differential salt stress. İnternational Journal of Agriculture Sciences,2019,v.11,issue6,2019,p.8059-8065.

2. LiF.,ShenH.,WangM.,FanK.,BibiN.etal.Asyntheticantimicrobialpeptide BTD-S expressed in Arabidopsis thaliana confers enhancedresistance toVerticillium dahliae. Molecular Genetics and Genomics,2016,v.291,№4,p.1647–1661.

3. Zhang T., Jin Y., Zhao J.H., Gao F., Zhou B.J. et al. Host-induced genesilencingofthetargetgeneinfungalcellsconferseffectiveresistancetothecottonwiltdiseasepathogenVerticillium dahliae.MolecularPlant,2016,v.9,№6,p.939–942.

4. WangH.M.,LinZ.X.,ZhangX.L.,ChenW.,GuoX.P.etal.Mappingandquantitative trait loci analysisofVerticillium wilt resistancegenes incotton.JournalofİntegrativePlantBiology,v.50,№2,p.174–182.

Əlizadə Ş.A., Yusibova G.Ə., Hüseynli G.E., Kamallı G.V., Bayramlı O.F.

Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

PAMBIQ BİTKİSİNDƏ BƏZİ KƏMİYYƏT ƏLAMƏTLƏRİNİN İRSİLİYİ

Seleksiyanınelmiəsaslarlaaparılmasıvəeffektivliyininproq-nozlaşdırılmasıüçünəlamətlərinirsiyyətxüsusiyyətlərinin,onlarınkombinasiyalaşmaqabiliyyətinin, korrelyasiya əlaqələrinin tədqiqixüsusi aktuallıq kəsb edir. Yüksəkməhsuldar sortların yaradılma-sına yönəlmiş seleksiya prosesinin ilkin mərhələlərində tədqiqolunanpambıqgenotiplərindəməhsuldarlığınəsaskomponentlərimüəy-yənləşdirilərək,yaxşılaşdırılmalıvəbuyollakompleksəlamətolanməhsuldarlığınartırılmasınanailolunmalıdır.

Pambıqdünyamiqyasındabecərilənmühümlifbitkisidir[1].Toxuculuqsənayesiiləyanaşıpambıqbitkisindənmüxtəlifməmulat-larınistehsalındagenişistifadəolunur[2,3].

Pambığın genetik kolleksiyalarında olan genotiplərdə kəmiyyət

155

əlamətlərininmüxtəlifgenetik-statistikmodellərlətədqiqibugenotiplə-rinseleksiyaproqramlarındaistifadəsinisürətləndirməklə,seleksiyanınayrı-ayrıəlamətlərüzrəeffektivliyinivətempləriniproqnozlaşdırmağaimkanyaradır.Təsərrüfatəlamətlərivəonlarınkomponentləriarasındakorrelyasiyaəlaqələrininmüəyyənedilməsikomplekstəsərrüfatgöstə-ricilərinəmalikyeniformalarınyaradılmasıiləilkinseleksiyanınəsasınıformalaşdırır.Bubaxımdanaparılmıştədqiqatişiintroduksiyaolunmuşkommersiya sortlarının adaptivliyinin tədqiqi, yerli elit sortlarındün-yastandartlarınaəsasənqiymətləndirilməsisəmərəliistifadəolunmasıüçünxüsusiaktuallıqkəsbedir.

Tədqiqatınəsasməqsədipambığınyerlivəintroduksiyaolun-muşkolleksiyanümunələrininAzərbaycanıntorpaqiqlimşəraitindətədqiqi,xaricisortlarınadaptasiyaqabiliyyətininmüəyyənedilməsi,yerlisortlarınənyaxşıxaricikommersiyasortlarıiləmüqayisəliqiy-mətləndirilməsidir.

Tədqiqat işində pambığın 3 növarası hibrid kombinasiyasındagenetikmüxtəlifliyi, biomorfoloji-kəmiyyət əlamətlərinin irsiliyi öyrə-nilmiş və onlar üzərində statistik təhlil aparılaraq,məhsuldarlığın, lifkeyfiyyətinin elementləri, onlar arasındakorrelyasiya əlaqələrimüəy-yənləşdirilmişdir.Biomorfoloji-kəmiyyətəlamətlərininanalizindəvari-asiya,korrelyasiya, reqressiya,Uornerin irsiyyətəmsalının təyinikimiçoxölçülüstatistikanalizüsullarındanistifadəedilmişdir.Variasiyaana-lizinintətbiqiiləbütünəlamətlərüzrəgenotiplər,hibridkombinasiyalararasında əhəmiyyətli fərqlənmə aşkar olunmuşdur, bu fərq morfolojivə kəmiyyət əlamətləri üzrə kombinasiyalar arasında zəngin genetikmüxtəlifliyinmövcudluğunugöstərir.Uornermetoduvasitəsiləkombi-nasiyalardamühümkəmiyyətəlamətlərininirsiyyətəmsalıhesablanmışvəbununəsasında təsərrüfatəhəmiyyətinəmalikəlamətləringenetikmüxtəliflikdərəcəsi, buəlamətlərüzrə seleksiyanıneffektivliyimüəy-yən edilmişdir. Korrelyasiya analizinin tətbiqi nəticəsindəməhsuldar-lıqlabirkoldaqozalarınsayı,birqozadaxampambığınkütləsiəlamətlə-riarasındamüsbət,etibarlıasılılıqlaraşkaredilmişdir.Voytenokşkalasıəsasındatədqiqolunangenotiplərvəonların3kombinasiyadahibrid-ləriVerticillium dahl. göbələyinin törətdiyiVerticillium vilt xəstəliyinədavamlılığagörəqiymətləndirilməaparılmışdır.Verticillium viltxəstəli-yininsimptomlarıqozalarınformalaşdığıdövrdəvəgöbələkləyoluxmuşbitkiləringövdəsindəaparıcıborularıqapamasıvənekrozlaşmanəticə-sində yaranan qəhvəyi ləkələrin intensivliyinə görə vegetasiyanın so-nundaanalizolunmuşdur.FM-966,Kristinasortlarınınxəstəliyəyüksək

156

davamlı,MakedonkavəAP-317sortlarınınisədavamsızolduğumüəy-yənedilmişdir.Kristinasortundaxəstəliyədavamlılığınsüniyoluxdur-maşəraitindəyüksəkekspessiyasıqeydolunmuşdur.Alınanməlumat-lar sistemləşdirilmiş,öyrəniləngenotiplərin seleksiyaproqramlarındarasionalistifadəsiüçünxarakteristikaməlumatlarıkimiAMEAGenetikEhtiyatlarİnstitutununMMB-natəqdimolunmaqüçünhazırlanmışdır.

Ədəbiyyat1. Chachar Q.İ., Solangi A.G., Verhoef A. İnfluence of sodium chloride

on seed germination and seedling root growth of cotton (Gossypium hirsutumL.).PakistanJournalofBotany,2008,v.40,№1,p.183–197.

2. Aragao F.J.L., Vianna G.R., Carvalheira S.B.R.C., Rech E.L. Germ linegeneticinformationincotton(Gossypium hirsutumL.)byselectionoftransgenicmeristematiccellswithaherbicidemolecule.PlantScience,2005,v.168,issue5,p.1227–1233.doi:10.1016/j.plantsci.2004.12.024.

3. MishraR.,WangH.-Y.,YadavN.R.,WilkinsT.A.DevelopmentofhighlyregenerableeliteAcalacotton(Gossypium hirsutumcv.Maxxa)–asteptowards genotype-independent regeneration. Plant Cell, Tissue andOrganCulture,2003,v.73,p.21–35.doi:10.1023/A:1022666822274.

Rakida A.M.Genetic Resources Institute of ANAS, Azerbaijan

ANALYSIS OF THE S-LOCUS STRUCTURE OF APRICOTS (PRUNUS ARMENIACA L.)

IN AZERBAIJAN

Apricot (Prunus armeniaca L.), like other fruit species ofthe Rosaceae family, exhibits a gametophytic self-incompatibilitysystem[1].Gametophyticself-incompatibility(GSİ)isawidespreadmechanism in flowering plants often controlled by a singlemultialleliclocus,termedtheS-locus,thatpreventsinbreedingandpromotes out-crossing. İn the Solanaceae, Scrophulariaceae, andRosaceae the S-locus is considered to contain at least two linkedgenes; one encodes glycoproteins with ribonuclease (S-RNase)activity in the pistils and the other is an F-box pollen-expressedgene(namedSLForS-haplotype-specificF-box[SFB])[2].İnthelasttwodecadesmolecularmarkersweredevelopedtoaddressalleles

157

of S locus genes. Presently, 21 S-alleles are determined in apricotinEurope,20ofwhich (S1–S20)code forself-incompatibility, andone(Sc)allowsself-compatibility[1].Theaimofthisstudyisusingpolymerasechainreaction(PCR)amplificationoftheS-RNaseintronregions todetermine their lengthsandtheS-genotypesofasetofAzerbaijanapricotcultivars.

Wedetermined thecompleteS-genotypeof61cultivarsandfour primer sets used to identify S alleles in European apricots:theprimerpairsEM-PC2consFD/EM-PC3consRDwasused for theamplificationof thesecond intronregionand theSRc-F/SRc-R forthe first intron [3]. Additionally, AprSC8Rwas used to selectivelyamplify theSC/S8-RNasealleleandwasused incombinationwithPaConsİ F. Consequently, for four Azerbaijan cultivars a fragmentof900bpwasdetected that indicated thepresenceofalleleS2.Afragmentof310bpoccurredinthreecultivars(Shemsi,AgjaNabad,GoyjeNabad)confirmingthisalleleasS3.Fourcultivars(Hampa,YaySherefi,Gejyetishen,OrdubadSherefi) yieldeda fragmentof1300bp,andhence thisallelewas labeledS6.ThealleleS7occurred inseven cultivars (Maychicheyi, Yeni Forma, Teberze, Agja Nabad,Haqverdi, Alchaerik, Abutalibi) as a fragment of 820 bp. A 1700-bpfragmentappearedineightcultivars,indicatingthepresenceofS11-allele.Abandof1250bpappeared in twenty sevencultivars,suggestingthattheS13-alleleiscommontoall.Alloftheaccessionshave shown cross-incompatibility lacking SC-haplotype. Onecultivar (İrevaneriyi Shalakh) did not show PCR products at all.Theseprimerswillbe suitable forgenotypingPrunus cultivars, sothat compatible pollinators can be recommended for genotypingseedlingsinbreedingprogrammes.

References1. Milatović D., Nikolić D., Krška B. Testing of self-(in) compatibility in

apricot cultivars fromEuropeanbreedingprogrammes.HorticulturalScience(Prague),2013,v.40,№2,p.65–71.

2. Vilanova S., BadenesM.L., Burgos L.,Martı´nez-Calvo J., Lla´cer G. etal.Self-compatibilityof twoapricotselectionsİsassociatedwithtwopollen-part mutations of different nature. Plant Physiology, 2006, v.142,p.629-641

3. YılmazK.U.,BasbugB.,GurcanK.,PınarH.,HalaszJ.etal.S-genotypeprofiles of Turkish apricot germplasm. Notulae Botanicae HortiAgrobotaniciCluj-Napoca,2016, v.44,№1,p.67-71.

158

Гусейнова У.Э.НАНА Институт Генетических Ресурсов, Азербайджан

GEOParser – WEB-РЕСУРС ДЛЯ АНАЛИЗА ЭКСПЕРИМЕНТОВ NCBI GEO

Gene Expression Omnibus (GEO) - это обширныи� ресурс,которыи� архивирует и свободно распространяет миллионыэкспериментовпоизучениюэкспрессиигенов,метилированияи других аспектов функциональнои� геномики, поставленныхна модельных организмах. Большинство данных в GEO пред-ставляютсобои� оригинальныеисследования,представленныеучеными[1,с.760–765].GEOсодержитнеобработанные,обра-ботанныеиописательныеметаданные.Информацияокаждомэкспериментеииспользованныхобразцах(метаданные)пред-ставленаввидепроизвольноготекстовогоописания,арезуль-татыэкспериментов–ввидеотдельныхтекстовыхфаи� ловдлякаждогообразца.Стоитотметить,чтоинформацияопроведен-номэксперименте,включаяиспользованныеплатформы(про-токолы) и описания образцов, такжеможет быть получена вразличныхформатах,такихкакMİNİMLилиSOFT.Однако,дляанализа нестандартизированных текстовых описании� , содер-жащихсявних,требуетсяеепредварительнаяобработкаавто-матизированными программными средствами. За последнеедесятилетиедлярешенияэтои� задачибылразработанрядпро-граммныхпакетов,такихкакGEO2Enrichr(https://amp.pharm.mssm.edu/g2e/), İmaGEO (http://bioinfo.genyo.es/imageo/),shinyGEO (https://gdancik.shinyapps.io/shinyGEO/), ExAtlas(https://lgsun.irp.nia.nih.gov/exatlas/), GEOquery (https://www.bioconductor.org/packages/release/bioc/html/GEOquery.html).Однако,всеперечисленныевеб-приложенияимеютряднедо-статков: GEOquery требует навыков в работе в программнои� среде R, İmaGEO разработан для проведения сравнительногоанализанесколькихэкспериментов,врезультатечегонетвоз-можностипросмотретьданныеодногоэксперимента[1,с.880-882],GEO2Enrichrподдерживаетлишьпредустановленныи� на-борплатформ,темсамым,неохватываявседанныехранящие-сяврепозиторииGEO[2,с.3060–3062].

Вэтои� связинамибылразработанWEB-ресурс,позволя-ющии� пользователю проводить базовыи� анализ результатов

159

экспериментов, размещенныхна саи� те GEO. В отличие от по-иска информации непосредственно в GEO, где пользователюнеобходимо скачивать и обрабатыватьфаи� лы большого объ-ема,разработаннаянамисистемапозволяетобходитьсложно-сти со скачиванием и сопоставлением данных содержащихсявфаи� лах.Привведенииискомои� серииэкспериментасистемавыводит исследователю список использованных в нем плат-форм,пользовательможетвыбратьинтересующуюплатформу,далеебудутвыведеныприсущиеплатформепараметрысвоз-можностьюподборанеобходимои� информации.Наследующемэтапебудутвыведеныобразцыссопутствующеи� информаци-еи� ,такои� как:возраст,полдонораобразцаидр.Пользователюпосле выбора интересующих его образцов, предоставляетсясписокполеи� ,относящихсяквыбраннымобразцам-например,идентификатор локуса или уровень экспрессии. Полученныерезультаты могут быть проанализированы непосредственновокнебраузера:дляэтогопредусмотренысортировка,филь-трацияиграфическоепредставлениерезультатов,выявлениедифференциальноэкспрессируемыхлокусов(вслучаеэкспрес-сиигенов), а такжеэкспортированысцельюихдальнеи�шегоанализавдругихпрограммныхпакетах.Разработаннаясисте-мабудетдоступнапоадресуhttps://geo.bioset.org

Литература1. Barrett T., Troup D.B., Wilhite S.E., Ledoux P., Rudnev D., et

al.NCBİGEO:mining tens ofmillions of expressionprofiles—databaseandtoolsupdate.NucleicAcidsResearch,2007,v.35,issue suppl_1, p. D760–D765, https://doi.org/10.1093/nar/gkl887

2. GundersenG.W.,JonesM.R.,RouillardA.D., KouY.,MonteiroC.D.,etal. GEO2Enrichr: browser extension and server app to extractgenesets fromGEOandanalyze them forbiological functions.Bioinformatics,Volume31,İssue18,15September2015,Pages3060–3062,https://doi.org/10.1093/bioinformatics/btv297

3. Toro-Domínguez D., Martorell-Marugán J., López-DomínguezR., García-Moreno A., González-Rumayor V., et al. İmaGEO:integrative gene expressionmeta-analysis fromGEOdatabase.Bioinformatics, 2019, v. 35, № 5, p. 880-882. doi: 10.1093/bioinformatics/bty721

160

Гулиева Р.Г.Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

ЭТНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕ РАСПРЕДЕЛЕНИЕ ПОЛИМОРФИЗМА С235Т ГЕНА АНГИОТЕНЗИНА

СРЕДИ НАСЕЛЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Анализлитературыпоказывает,чтосуществуетразли-чиевчастотевстречаемостиполиморфизмаС235ТгенаАГТне только расовое (европеоиды,монголоидыи негроиды),но и этническое, а также географическое различие. Уста-новленоне толькомежнациональноеразличие у лиц, про-живающих в одинаковых регионах и населенных пунктах,атакжеразличиеулицоднойнациональности,проживаю-щих в различных регионах одной страны. Следовательно,длямутацииС235ТгенаАГТвыявленоэтногеографическиеособенностиихраспределениявпопуляцияхчеловека[1,4].

Для выявления этногеографической связи мутацииС235ТгенаАГТдлянаселенияАзербайджанскойРеспубли-кинамибылиобследованыпрактически здоровыелицаибольныеимеющиеССЗ[3].

Следовательно, нами сформированы две группы. İгруппа – это практически здоровые лица от 20 до 52 лет.Люди были отобраны эмпирически и не имели родствамежду собой. Группа быламногонациональнойи соответ-ствовалаосновномунациональномуиэтническомусоставуреспублики.Этоазербайджанцы58человек(53,7%),лезги-ны21 человек (19,4%), русские 9 человек (8,3%), талыши12 человек (11%) и др. национальности 8 человек (7,4%).Всего108человек(мужчин–60,женщин–48)

Во İİ группу входили больные с ССЗ. В данной груп-пеобследовали72человека(мужчин–39,женщин–33)ввозрастеот18до67лет.Этническаяпринадлежностьбыласледующей: азербайджанцы43человека (59,7%),лезгины8человек(11,1%),русские6человек(8,3%),талыши9че-ловек(12,5%)идр.национальности6человек(8,3%).

Изучаемыйнамиполиморфизмгенаангиотензиногена–С235Тбылобнаруженвобеихисследуемыхгруппах.Вкон-трольнойгруппеиз108человекбылообнаружено12случаевданногополиморфизмавгетерозиготномсостоянии.Уазер-байджанцевиз58-мипредставителейу5-тичеловек(8,62%),

161

улезгиниз21-го–у2-х(9,52%),уталышей–водномслучае(8,3%),в2-хслучаяхурусских(22,22%)иопятьжев2-хслу-чаяхупредставителейдругихнациональностей(25%).

В группе лиц, страдающих ССЗ, из 72-х лиц, у 18-тиданнаямутациябылаобнаруженавгетерозиготномсосто-янииив9-тислучаях–вгомозиготномсостоянии.Из43-хпредставителей азербайджанской национальности в 7-мислучаях была обнаружена данная мутация в гетерозигот-ном (16,27%), и в 6-ти случаях в гомозиготном состоянии(13,95%).Улезгингетерозиготнойформымутацииобнару-жено не было, однако в одном случае даннаямутация на-блюдалась в гомозиготном состоянии (12,5%). У талышейв одном случае наблюдалось гетерозиготное состояниемутации(11,11%),гомозиготобнаруженонебыло.Упред-ставителейрусскойнациональностибылиобнаруженыдваслучаяС235Т–водномслучаевгетерозиготномсостоянии(16,6%),вдругомслучаевгомозиготномсостояниисоот-ветственно(16,67%).Такжеводномслучаебылаобнаруже-намутацияС235Твгомозиготномсостоянииупредстави-телейдругихнациональностей(16,67%).

Результаты распределения фенотипических частотполиморфизма С235Т гена ангиотензиногена в контроль-нойгруппеивгруппебольныхССЗупредставителейраз-личныхнациональностейпредставленывТаблице1.

Таблица 1Распределения фенотипа С235Т в контрольной группе

и в группе больных с ССЗ

Этническиегруппы NТ/Т С/Т С/С

абс. % абс. % абс. %

Контрольнаягруппа

Азербайджанцы 58 0 – 5 8,62 53 91,38

Лезгины 21 0 – 2 9,52 19 90,48

Талыши 12 0 – 1 8,33 11 91,67

Русские 9 0 – 2 22,22 7 77,78

Другиенациональности 8 0 – 2 25,00 6 75,00

162

БольныеССЗ

Азербайджанцы 43 6 13,95 7 16,28 30 69,77

Лезгины 8 1 12,50 0 – 7 87,50

Талыши 9 0 – 1 11,11 8 88,89

Русские 6 1 16,67 1 16,67 4 66,67

Другиенациональности 6 0 0,00 1 16,67 5 83,33

Средиэтническихгрупп,проживающихвАзербайджа-не,вконтрольнойгруппенаблюдалифенотипическиечасто-тыполиморфизма С235Т варьирующие от 8,33% (талыши)до 22,22% (русские). У азербайджанцев частота фенотипаполиморфизмасоставила8,62%.

ВгруппебольныхсССЗфенотипическаячастотаполимор-физмапонарастаниюбылараспределенаследующимобразом:талыши – 11,11%, лезгины – 12,5%, другие национальности –16,67%,азербайджанцы–30,23%ирусские–33,33%[2].

По итогам исследования можно сделать следующеезаключение,чтонаименьшаячастотаполиморфизмаС235ТгенаАГТнаблюдалиуталышейсфенотипическойчастотой–19,41%,наиболеевысокая–урусских–55,56%.

Результаты распределения частот генных аллелейданногополиморфизмапредставленынаРисунке1.

аллельТаллельС–основнаягруппа–контрольнаягруппа

Рисунок 1. Распределениягенныхаллелей(вдоляхединицы)С235ТвконтрольнойгруппеивгруппебольныхсССЗ; 1-азербайджанцы,2-лезгины,3–талыши,4–русские,5–другиенациональности.

Таким образом, распределение идентифицированных мута-ций С235Т гена АГТ по этническим группам населения Азербайд-жанскойРеспублики,показалонеравномерноеихраспространение.

163

Литература

1. Калакуток З.Н. Полиморфизм генов ренин-ангиотензин-альдо-стероновойсистемыирискразвитияэссенциальнойгипертониииадыговирусских:авторефератдис.насоис.ст.канд.мед.наук.Краснодар,Уфа,2002,144c.

2. Кулиева Р.Г. Полиморфные маркеры, типы полиморфизмов иметодыихисследования.AzərbaycanMetabolizm Jurnalı,2014,cild12,№1,səh.3-12.

3. КулиеваР.Г.,АлиеваК.А.ИзучениеполиморфизмовМ235Т(met-thr)иТ174М(thr-met)генаангиотензиногенаубольныхссер-дечно-сосудистымизаболеваниямиизАзербайджанскойРеспу-блики. Материалы İV международной научной конференциимолодыхученыхиисследователей«ИнновационныеПроблемыСовременныйБиологии»,Баку,2014,(16-17мая),с.140-143.

4. ЧангН.Т.,ШкуратТ.П.ИсследованиеассоциацииТ174МиМ235Тгена ангиотензиногена с ишемической болезнью сердца в Ро-стовской популяции. Биомедицинский Журнал МЕДЛАЙН.РУ,2010,т.11,с.63-77.http://medline.ru/public/art/tom11/art7.html

Мамедова Р.Б., Ализаде Ш.А. Бакинский Государственный Университет, Азербайджан

НАНА Институт Генетических Ресурсов, АзербайджанБайрамлы О.Ф., Юсибова Г.А., Гусейнли Г.Е., Камаллы Г.В.

НАНА Институт Генетических Ресурсов, АзербайджанАмрахов Н.Р.

Бакинский Государственный Университет, Азербайджан Научно Исследовательский Институт Земледелия, Азербайджан

ИЗУЧЕНИЕ КАЧЕСТВЕННЫХ ПРИЗНАКОВ ВОЛОКНА МЕСТНЫХ И ИНТРОДУЦИРОВАННЫХ

СОРТОВ ХЛОПЧАТНИКАХлопчатникиграетважнуюрольвэкономикестраныкакодна

из стратегическиважныхтехническихкультур, благодаря своемуэкспортномупотенциалу[1].Внимание,уделяемоеразвитиюхлоп-ковогосекторавпоследниегоды,требуетсозданияновыхсортовиусиленияисследованийдляулучшениясуществующихсортов.

В Институте Генетических Ресурсов НАНА имеется кол-лекцияценных генотипов, включающаяболее1500образцовхлопкаи200образцовместнойколлекции.Длясозданиябазы

164

данных образцов, хранящихся в Национальном Генбанке, из-учаются местные и интродуцированные генотипы в почвен-но-климатических условиях страны, результаты фенологиче-скихнаблюдений,структурныеанализысистематизируютсяипредставляются в единой базе данныхРастительных Генети-ческихРесурсов.Сравнительныеадаптационныетестыпозво-ляютопределитьпотенциалинтродуцированныхгенотиповвразличныхпочвенно-климатическихусловиях,атакжеопреде-литьконкурентоспособностьместныхсортовисортообразцов.

Помимо экономических характеристик генотипов хлоп-чатника,такжеанализируетсяфизическоеимеханическоека-чествоихволокнавсравнениисостандартнымиэталонамидлятонкихисреднихволоконвэлектронномоборудованииHVİ.

Ниже были проанализированы результаты проверкикачестваволокна генотиповв тестовой группе, состоящейиздвухместных и 10 зарубежных коммерческих сортов. Все со-рта,заисключениемсортаГянджа105иГянджа110,являютсязарубежными коммерческими сортами. Урожайность волокнабылавыше40%увсехинтродуцированныхсортов,кромесортаGW 2345.УсортаGW 2345выходволокнасоставил38,6%.Са-мыйвысокийпоказательвыходаволокнаизизученныхсортовхлопкабылзафиксированутурецкогосортаBA (Beyaz Altin)исоставил43%.Esperia (42,9%),Bomba (42,8%),LimaиMay344(42,7%),RG2018(42,5%),May505(41,6%)расположилисортавпорядкеубыванияурожайностиволокна)иFlash(40,7%).ИзместныхсортовГянджа110имеетнизкийвыходволокна-36%,аГянджа105-самыйнизкий-33,7%.

Согласноанализу,местныесортахлопкаобладаюттаки-миположительнымихарактеристиками,каквысокаяурожай-ностьи скороспелость,ноповыходуволокнаониотстаютотзарубежныхкоммерческихсортов.

Всвязисэтимсуществуетбольшаяпотребностьвселек-ционнойпрограмме по увеличениювыхода волокнаместныхсортов. Согласно результатаммногих исследований, селекци-онныепрограммы,основанныенасхемахдиаллельнойгибри-дизацииприиспользованииродительскихформсвысокимвы-ходомволокна (42%<)впрограммахдляувеличениявыходаволокна, дали эффективные результаты. Среди проанализи-рованныхгенотиповвкачестверодительскихформвуказан-нойпрограммерекомендуетсяиспользоватьгенотипыEsperia (42,9%),Bomba(42,8%),LimaиMay344(42,7%),RG2018(42,5%).

165

Нижеприводятсянекоторыепоказателикачестваволок-наизученныхгенотипов.Одинизглавныхкомпонентовкаче-стваволокна–верхняясредняядлина(UpperHalfMeanLength,UHML),тестируемаянасистемеHVİ (High Volume İnstrument[2].ПосреднейдлиневолокналидировалисортаLimaиGence-105c длинойволокна30,2и29,2ммсоответственно.Микронейр(Mi-cronaire,Mic)генотиповгибридовварьировалвузкомдиапазо-не4,1 (GW 2345) -5,1 (May 505)unit.Изменчивость гибридовпоудельнойразрывнойнагрузкеволокна(Strength,Str)находи-ласьвпределе26,9(May344)–34,3g/tex(Esperia).Параметрылинейнойплотности,согласноустановленнымстандартамва-рьировалиоточеньнизкого113(GW2345)дооченьвысокого181м\текс(May505).МестныесортаGence-105иGence-110попоказателямэластичностииразрывнойнагрузкебылиболееблизкикэталонутонковолокнистыхсортов.

Проведенныеисследованиявтестовойгруппегенотиповпоказывает важность проведения селекционных программ,направленныхнаувеличениевыходаволокнаместныхсортовхлопчатникадляувеличенияихконкурентоспособности.

Литература

1. SeyidəliyevN.Pambıqçılığınəsasları.Bakı,“Şərq-Qərb”,2012,324səh.

2. HüseynovaL.Ə.,AbduləliyevaG.S.Pambıqlifininkeyfiyyətəlamətlərininbeynəlxalqstandartlarauyğuntəsnifatı.Bakı,2014,19səh.

Abbasova N.R.AMEA Fizika İnstitutu, Azərbaycan

Yusifova F.B. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

Səmədova T.A. AMEA Biofizika İnstitutu, Azərbaycan

İNSAN VƏ SİÇANIN TİROZİN KİNAZA GENLƏRİNİN GENOMDA TƏŞKİLİNİN MÜQAYİSƏLİ ANALİZİ

Protein kinaza zülalları sinfinin alt siniflərindən biri olantirozinkinazalar(TK)hüceyrələrdəATF-dənfosfatqrupunuhərhansı

166

birzülalıntirozinaminturşusunaötürənfermentlərdir[1,4,6].Bufermentlər həm bir sıra “normal” hüceyrə funksiyalarını işə salır,yaxud dayandırır, həm də xərçəng xəstəliyinin bir çox formalarınıninkişafındaiştirakedirlər[3,7].BukinazalarınhüceyrəmembranıiləbağlıReseptorTirozinKinaza(RTK)vəsitoplazmatikqeyri-ReseptorTirozinKinaza”(qRTK)tipləriməlumdur.İnsangenomunda57RTKvə31qRTK(cəmi88TK),siçangenomundaisə49RTKvə31qRTK(cəmi80TK)annotasiyaolunmuşdur. İnsanınTKgenlərininmütləqəksəriyyətininsiçangenomundaortoloqlarıaşkaredilmişdir[1,4].

Cari tədqiqat işində insanın 88, siçanın isə 80 TK geniningenomda təşkili bioinformatik üsullarla tədqiq olunmuşdur. TKgenləri və zülalları üzrə məlumat insan genomunun GRCh38.p12(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/assembly/GCF_000001405.38/),siçangenomununisəGRCm38.p4annotasiyasından(https://www.ncbi.nlm.nih.gov/assembly/GCF_000001635.24/), insanın 107039uzun, kodlaşdırmayan RNT (ukRNT) ardıcıllıqları LNCipediaresurslarından götürülmüşdür [5]. Nukleotid və amin turşusuardıcıllıqlarının müqayisəsi BLAST [2], potensial promotorlarınaxtarışıTSShm,TKgenlərininpromotornahiyyələrindəukRNT-lərinaxtarışıBLASTvəselect_lncrna_prom, ikiistiqamətlipromotorların(2İP)axtarışıisəBDPGfinderkompüterproqramları(İ.Şahmuradov,çapolunmayıb)vasitəsiiləyerinəyetirilmişdir.

İnsanın 88 TK genindən 87-si, siçanın 80 TK geninin hamısıüçün,ənazı,birpotensialTATAvə/yaCpGpromotoraşkarolunmuşdur.Müəyyənedilmişdirki, insanın48RTKvə20qRTKgeni, siçanın41RTKvə24qRTKgeni, ənazı,birpotensial2İP-amalikdir.Lakin,birTKgeniistisnaolmaqla(Şəkil1),insanın67vəsiçanın65TKgeninin5’-yaxınqonşuluğunda(birneçəyüznukleotidcütüməsafədə)hansısabirməlum(TKyaxudqeyri-TK)zülalgeniyoxdur.Bunagörəhəminpotensial 2İP-lərin funksional rolu qaranlıq qalır. Əlbəttə, istisnaetmək olmaz ki, insan və siçanın 132 (67+65) TK geninin, ən azı,bəzilərinin2İP-iDNT-ninəkszəncirindəhansısakodlaşdırmayanRNT-nin transkripsiyaolunmasını təminedir.BuehtimalıyoxlamaqüçüninsanınTKgenlərinin[-1000:+100]nahiyələri(+1geninbaşlanğıcınauyğundur)məlumukRNT-lərləmüqayisəolunmuşdur. Lakin insanınTK genlərindən yalnız ikisinin başlanğıc nahiyəsi və promotorrayonunda,ikisininisəyalnızpromotorrayonundaDNT-ninəkszənciriməlumukRNT-lərdənbirinəidentikdir:ilk2haldaukRNTmüvafiqTKgeninin transkriptinin5’-nahiyəsi üçünantisensRNT rolunuoynayabilər;digər2haldaisəDNT-ninəkszəncirlərindəTKgenivəukRNTnahiyəsinintranskripsiyası2İPvasitəsiiləidarəolunabilər(Şəkil2).

167

Şəkil 1. İnsanın 8-ci xromosomunda (Xr 8) üçhissəli motiv tərkibli 35zülalın 1-ci izomorfunu kodlaşdıran TRİM3 geni (27311482..27459391,+zəncir) və FAK ailəsindən olan tirozin kinaza 2beta (qRTK) zülalınınX1 izomorfunu kodlaşdıran PTK2B geni (27284886..27311319, -zəncir)arasındaCpGsinfindənolanpotensial2İP.ƏksistiqamətliTSS-lərarasın-dakıməsafə-150n.c.-dir.

Şəkil 2.İnsanın4TKgenininvəonlarınyaxınqonşuluğundayerləşənyax-udonlarlaqismənkəsişənməlumukRNTxromosomdabir-birinənəzərənyerləşməsininsxemi.(1)SRC-AailəsindənolanFYNTK-sınıncizoformununFYN geni (qRTK; xromosom 6: 111660332..111873452, -zəncir) geni vəlnc-WİSP3-2:3ukRNT-sinəidentikDNTnahiyyəsi;(2)JAKailəsindənolanTYK2 TK-sının TYK2 geni (qRTK; xromosom 19: 10350528..10380572,-zəncir) və lnc-PDE4A-3:2 ukRNT-sinə identik DNT nahiyəsi; (3) EPH ailəsindən olan B-tip efrin 6 reseptorunun X1 izoformunun EPHB6 geni(RTK; xromosom 7: 142854639..142871093, +zəncir) və lnc-TRPV6-1:2ukRNT-sinəidentikDNTnahiyəsi;(4)SRC-A ailəsindənolanYesTK-sınınX2 izoformununYES1geni(RTK;xromosom18:18:721592..812846,-zəncir)vəlnc-ADCYAP1-6:4ukRNT-sinəidentikDNTnahiyəsi;(1)və(2)hallarındaTKgenivəukRNTnahiyəsiaralarındakı2İPvasitəsiilətranskripsiyaolunabilərlər.(3)və(4)hallarındaTKgenivəukRNTnahiyəsimüxtəlifpromo-torlardan(Pr1,Pr2)transkripsiyaolunurlar.

168

Beləliklə, bir neçə gen istisna olmaqla, insan və siçanın TKgenlərivəonların“genomqonşuları”arasındafunksionaləlaqəninolub-olmamasısualıaçıqqalır.

Ədəbiyyat1. AlonsoA., Sasin J.,BottiniN.Friedberg İ., Friedberg İ., et al.Protein

tyrosinephosphatasesinthehumangenome.Cell,2004,v.117,№6,p.699-711.doi:10.1016/j.cell.2004.05.018

2. AltschulS.F.,MaddenT.L.,SchafferA.A.,ZhangJ.,ZhangZ.,etal.GappedBLAST andPSİ-BLAST: a newgeneration of protein database searchprograms.NucleicAcidsResearch,1997,v.25,issue17,p.3389-3402.doi:10.1093/nar/25.17.3389

3. Artim S.C., KiyatkinA., LemmonM.A. Comparison of tyrosine kinasedomain properties for the neurotrophin receptors TrkA and TrkB.BiochemicalJournal,2020,v.477,issue20,p.4053-4070.

4. Caenepeel S., Charydczak G., Sudarsanam S., Hunter T., Manning G.Themousekinome:discoveryandcomparativegenomicsofallmouseproteinkinases. Proceedingsof theNationalAcademyof SciencesoftheUnitedStatesofAmerica,2004,v.101,issue32,p.11707-11712.doi:10.1073/pnas.0306880101

5. LNCipedia.2018,version5.2,02August(https://lncipedia.org/download).6. RobinsonD.R.,WuY.-M.,LinS.-F.Theproteintyrosinekinasefamilyof

thehumangenome.Oncogene,2000,v.19,p.5548-5557.7. DuZ.,LovlyC.M.Mechanismsofreceptortyrosinekinaseactivationincancer.

MolecularCancer,2018,v.17,№1,p.58.doi:10.1186/s12943-018-0782-4.

Kərimova X. İ.AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azərbaycan

YABANI GİLASA (PRUNUS AVİUM L.) AİD NÜMUNƏLƏRİN FENOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Bitkilərəedilənaqrotexnikiqulluqdan,sortunbiolojixüsusiy-yətindən,torpaq-iqlimşəraitindənasılıolaraqfenofazalarınmüddətiuzunvəqısaolabilər.Ortasutkalıqtemperaturun00C-dəmüşahidəedilənkeçidvaxtıəsaskəndtəsərrüfatıbitkilərindənisbisükunətdöv-rününbaşlanmasıvəqurtarmasıiləeynivaxtadüşür.Temperaturun50C-dənkeçidvaxtıbirsırabitkilərininkişafınıtəminetməkləyazdavegetasiyadövrününbaşlanması,payızdaisəqurtarmasını,100C-dənkeçid təxminən yazda istilik sevən bitkilərin əkilməsi, payızda isə

169

onlarda vegetasiya dövrlərinin qurtarmasını göstərir [1, səh.100].Azərbaycanınbirçoxrayonlarındamartayındanbaşlayaraqbitkilərininkişafınınaktivdövründəvəgenerativorqanlarındabirsıramorfo-lojivəbiolojidəyişikliklərbaşverir.Tumurcuqlarınşişməsi,açılması,çiçəklənməninbaşlanmasıvəsonu,tumurcuqlarınaçılıbbirilliksuluzoğların,meyvətumurcuqlarınınəmələgəlməsi,meyvələrinböyümə-si,yetişməsivənəhayət,yarpaqlarıntökülməsimüddətiniəhatəedir.

Aparılan tədqiqatınnəticəsi göstərirki, gilasbitkisinin sort-larının bioloji xüsusiyyətlərindən və torpaq-iqlim şəraitindən asılıolaraq,vegetasiyamüddəti250-260günolur.Aparılanmüşahidələrzamanıgilas sortlarınınaktiv inkişafdövrününbaşlanması torpaqiqlimşəraitindənasılıolaraq,martayınınikincivəüçüncüongünlü-yündəqeydəalınmışdır.

Azərbaycanınmüxtəlifbölgələrindəgilasınçiçəkləməvaxtıara-sındaçoxfərqvardır.Beləliklə,gilasağacıQubavəXaçmazrayonların-daaprelinilkgünlərində,Şəkidəaprelinikinciongünlüyündə,TərtərvəAğdaşrayonlarındaisəmartayınınsonlarındaçiçəkləməyəbaşlayır.

Gilassortlarıçiçəkləməvaxtlarınagörəfərqlənirlər.Tərtərrayo-nundakı Qara öküzürəyi ilə Xaçmaz rayonundakı Ən gecyetişən Krımsortlarıarasında23günfərqvardır.Çiçəkləməfazasındadişiciyintozlan-masıəsasməsələdir.Buproseshavanıngedişiiləbağlıdır.Gilasınməh-suldarlığıtozlanmanınnormalhaldakeçməsiiləəlaqədardır.Çiçəklərintozlanmasıüçünmüəyyəndərəcədərütubətinolmasıvacibdir[2,səh.23-27].Çoxrütubətlihavadaaçılmışçiçəklərtozlanmamışqalabilər.Eləillərolurki,ağaclardaçiçəklərinolmasınabaxmayaraq,meyvəəmələgəlmir,beləki,yağışdanvəyaartıqrütubətlikdəntorbacıqlarpartlamırvədişi-cikdətozlanabilmir.Nəticədəağaclardaməhsulolmur[3,səh.309-318].

Çiçəkləməninbaşlanmasıağacınbütünhissələrindəeynivaxt-dagetmir.Bunasəbəbeyniağacdaçiçəktumurcuqlarınınmüxtəlifvaxtlardaəmələgəlməsivəgünəşşüalarınınənçoxdüşməistiqamə-tidir.AparılanmüşahidələrnəticəsindəəntezçiçəkləmətezyetişənKassini,Cırgilas-2,Maygilası,Qaraöküzürəyi,Zoğalı,YabanıgilasAntipka,Şampangilas,AğKrım,Maygilasıağ,Ağgilassortlarındaqeydəalınmışdır.ƏngecçiçəkləməisəRegina,QaraKrımson,RamonOliva,Xrustal,Alyanaqsortlarındamüşahidəedilmişdir.

Tədqiqatzamanıgilassortvəformalarınəsasbiolojixüsusiy-yətlərindənolanmeyvəninyetişməmüddətiaraşdırılmışdır.İlknöv-bədəgilassortlarıyetişməmüddətinəgörə3qrupa(tez,orta,gecye-tişən)bölünmüşdür.TezyetişənKassini,Maygilası,Cırgilas-2,EarlyLory,Qaragilas,Krım,Ağgilas,YabanıgilasAntipka,Şampangilas,tezyetişənKrımsorttipləritezyetişəngilasqrupunaaidedilmişdir.

170

GecyetişənqrupaisəLapins,RamonOliva,əngecyetişənKrım,Ma-yovkaqırmızısortlarıaidedilmişdir.

Aparılmışfenolojimüşahidələrnəticəsindəməlumolmuşdurki,busortlararasındakıvegetasiyamüddətiçoxfərqlidir.Öyrənilənsortlarmüxtəlif fenoloji qruplarda birləşdirilmişdir. Bu da onlarıngətirilməyerindən,temperaturşəraitindənasılıdır.

Ədəbiyyat1. MirzəyevP.S.NaxçıvanMSSR-inaqroiqlimsəciyyəsi.Bakı:“Elm”,1972,

148səh.2. Ищенко Л.А. Эколого-физиологические и генетические основы

устойчивости плодовых растений к болезням. Методика пофенологиирастений.Новосибирск,1974,c.23-27.

3. MadailR.H.,HerterF.G,LeiteG.B,PetriJ.L.İnfluenceofflowerstructurein the flower production and fruit set in some apple cultivars.Acta Horticultuare, 2010, Article number 872_4, p. 309-312. doi.org/10.17660/ActaHortic.2010.872.42

Məmmədli A.İ.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ALTERNATİV SPLAYSİNQ ZÜLALININ AMİN TURŞU ARDICILLIĞINA TƏSİRİ

Alternativsplaysinqgeninekspressiyasızamanıtəkgeninbirçoxzülalüçünkodyazmasına imkanverənalternativbirləşdirmə-dir. Alternativ splaysinq bir genin xüsusi ekzonlarını, həmin gen-dənçıxarılanson,işlənmişbirRNT-nin(mRNT)içərisinədaxiledəvəya xaric edəbilər.Alternativ splaysinqlə əmələ gələnmRNT-lə-rinzülallarınınamin turşususıralarındavəbioloji funksiyalarındafərqliliklərolacaqdır.Alternativsplaysinq,insangenomunun20.000proteinkodlayangenindəngözləniləndəndahaçoxzülalınsintezininistiqamətləndirməsinəimkanverir.

Alternativ splaysinqin 5 əsas üsulu var:Ekzon atlama və ya kaset ekson -buhaldabirekzonəsastranskriptdənçıxarılabilərvəyasaxlanılabilər.BuməməlilərinmRNT-lərindədahaçoxgörünür;Qarşılıqlı müstəsna ekzonlar -ikiekzondanbiri,birləşmədənsonramRNT-lərdəsaxlanılır,ancaqikisidəbirlikdəsaxlanılmır;Alternativ donor saytı -alternativ5’splaysinqqovşağı(donorsahəsi)istifadəolunur,yuxarıaxınınekzonunun3’ sərhədinidəyişdirir;Alternativ

171

qəbuledici sayt-alternativbir3‘splaysinqqovşağı(qəbuledicisahə)istifadəolunur,aşağıaxınekzonunun5’sərhədinidəyişdirir;İntron tutma–buüsuldabirardıcıllıqbirintronkimiveriləbilərvəyasa-dəcəsaxlanılabilər.Bu,ekzonunatlanmasındanfərqlənir,çünkisax-lanılanardıcıllıq intronlarla əhatəolunmur. Saxlanılan intronkod-laşdırmabölgəsindədisə, intronamin turşularınıqonşuekzonlarlaçərçivədəkodlaşdırmalıdırvəyabirdayanmakodonuvəyaoxunmaçərçivəsindəkibirdəyişməzülalınınişləməməsinəsəbəbolacaqdır.

Ümumi birləşdirmə mexanizmi–mRNTDNT-dənköçürüldükdə,birneçəintronvəekzondaxildir.mRNT-dətutulacaqekzonlarsplay-sinqprosesizamanıtəyinolunur.Birləşməsahələrinintənzimlənməsivəseçimitranstəsirlisplaysinqaktivatorutərəfindənhəyatakeçirilir.

Əhəmiyyəti–alternativsplaysinq,birDNTardıcıllığınınbirpo-lipeptidzəncirininkodlaşdırılmasıüçünbirneçəistisnadanbiridir.Eukariotlardaalternativsplaysinqindahayüksəkeffektivliyəmalikolduğu irəli sürülmüşdür, çünkiməlumat daha qənaətlə saxlanılır.Birneçəzülal,hərbiriüçünayrıbirgentələbetməkəvəzinə,təkbirgentərəfindənkodlanabilərvəbeləliklə,məhdudölçülügenomdandaha fərqliproteomanınyaranmasına imkanverir.Təkbirnöqtəlimutasiya,müəyyənbir ekzonunbəzənxaric edilməsinəvəyabir-ləşdirmə zamanı transkriptdən alınmasına səbəb ola bilər, bu daorijinalzülalıitirmədənyenibirproteininizoformununistehsalınaimkanverir.Tədqiqatlarqeyri-konstitusionalekzonlarlazənginləş-dirilmiş,daxilicəhətdənnizamsızbölgələrmüəyyənedilmişdir,bubölgələr daxilindəki funksional modulların dəyişməsi səbəbindənproteinizoformalarıfunksionalmüxtəliflikgöstərəbilir.

Alternativ splaysinqzülalı iləgenomun təhlili çətinbir işdir.AlternativolaraqbirləşdirilmiştranskriptlərinESTardıcıllığımüqa-yisəedilərəktapılmışdır, lakinbu,çoxsaydaEST-ninsıralanmasınıtələbedir[1].Bununlabirlikdə,birləşməninaraşdırılmasıüçünyük-səkməhsuldaryanaşmalar inkişafetdirilmişdir:DNTəsaslıanaliz-lər,RNTiləəlaqəlianalizlərvədərinsıralama.

Alternativ splaysinqinməlumat bazaları toplusu var [2]. BuverilənlərbazalarıəvvəlcədənmRNT-lialternativsplaysinqvəalter-nativsplaysinqhadisələrinəməruzqalangenləritapmaqvəyaalter-nativsplaysinqinfunksionaltəsiriniöyrənməküçünfaydalıdır.

Ədəbiyyat1. BirzeleF.,CsabaG.,ZimmerR.Alternativesplicingandproteinstructure

evolution.NucleicAcidsResearch,2008,v.36,№2,p.550-558.https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18055499/

172

2. BairochA.,ApweilerR.,WuC.H.,BarkerW.C.,BoeckmannB,etal.TheUniversalProteinResource(UniProt):anexpandinguniverseofproteininformation. Nucleic Acids Research, 2005, v. 33, Database issue, p.D154-D159.doi:10.1093/nar/gki070

Quliyeva A.A., Sultanova N.F.AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

CUCURBİTACEAE FƏSİLƏSİNDƏ YAYILAN ƏSAS VİRUS XƏSTƏLİKLƏRİ VƏ ONLARIN İQTİSADİ ZƏRƏRLƏRİ

ÖlkəmizdəgenişyayılmıştərəvəznövləriarasındaCucurbita-ceaefəsiləsibitkilərininümumiistehsalmiqdarıpomidordansonraikinci yerdədir. Zəngin iqlim müxtəlifliyi sayəsində Cucurbitaceae fəsiləsinə aid bir çox bitki növləri ölkəmizdə yetişdirilir. DünyadaCucurbitaceaefəsiləsininnümayəndələrininməhsulistehsalınagörəÇinənöndədir.Azərbaycandabufəsiləsininməhsulistehsalı2019-cuildə47%idisə,2020-ciildəbugöstərici34%-əenmişdir.Məhsulistehsalınınaşağıdüşməsinəsəbəbzərərvericilərvəmüxtəlifxəstə-liklərolmuşdur.Cucurbitaceaefəsiləsininməhsulistehsalındaitkininbaşverməsinəsəbəbolanəsasamillərdənbirivirusxəstəlikləridir.Bufəsiləninəsaskəndtəsərrüfatıəhəmiyyətlinümayəndələriolanqovun,qarpız,xiyarvəbalqabaqbütündünyadagenişyayılmış,ənazı,59xarakterikvirusayoluxur.BunlarsırasındaQabaq sarı mozai-ka virusu (Zucchini yellow mosaic virus,ZYMV),Xiyar mozaika viru-su (Cucumber mosaic virus,CMV),Balqabaq mozaika virusu (Squash mosaic virus,SqMV),Qarpız mozaika virusu (Watermelon mosaic vi-rus(WMV)vəPapaya həlqəli ləkə virusu (Papaya ring spot virus-W,PRSVW) tərəvəz bitkilərinə zərər verən təhlükəli viruslar hesabedilir[1].Viruslarınbeləmüxtəlifliyiehtimalki,sahiblərininekolojivə genetik biomüxtəlifliyinə əsaslanır.Digər tərəfdən, bu fəsiləninnümayəndələri klassik suvarma üsulu ilə qarpız becərilməsindəntutmuş,istixanalardaxiyarbecərilməsinəqədərmüxtəlifkəndtəsər-rüfatıekosistemlərindəyetişdirilir.Bumüxtəlifətrafmühitamillərispesifikviruslarvəonlarınhəşəratvektorlarıüçünarzuolunanşəraityaradır.AralıqdəniziölkələrindəCucurbitaceaefəsiləsindəiyirmialtıvirusnövünün,ölkəmizdəisəyalnızdördvirusun(WMV,ZYMV,CMVvəCucurbit aphid-borne yellows(CABYV)yayıldığıgöstərilir[2].Cu-curbitaceae fəsiləsiniyoluxduranəksərviruslarPotiviruslar ailəsinə

173

aiddir.Qeydetməklazımdırki,bubitkiviruslarınınəngenişyayılmışqrupunutəşkiledir.Buvirusailəsinə200-dənartıqtamöyrənilmişvəhələ tamöyrənilməmişbitki viruslarıdaxildir [3].Bu cinsəaidviruslarməhsulunkeyfiyyətivəmiqdarınınazalmasıilənəticələnənböyükiqtisadiitkilərəsəbəbolur.

Ədəbiyyat1. Гусейнова И.М., Султанова Н.Ф., Маммадов А.Ч., Алиев Д.А.

Вирусныезаболевания,поражающиеовощныекультурывАзербайджане.Баку:«Элм»,2012,120c.

2. DesbiezC.,VerdinE.,MouryB.,LecoqH.,MillotP.,Wipf-ScheibelC.,etal.PrevalenceandmoleculardiversityofthemainvirusesinfectingcucurbitandsolanaceouscropsinAzerbaijan.EuropeanJournalofPlantPathology,2019,v.153,p.359-369.https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs10658-018-1562-0

3. LecoqH.,DesbiezC.VirusesofcucurbitcropsintheMediterraneanregion: an ever-changing picture. Advances in Virus Research,AcademicPress,2012,v.84,p.67-126.doi:10.1016/B978-0-12-394314-9.00003-8.

Məmmədova G.P.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

KRON XƏSTƏLİYİNİN İNKİŞAFINDA GENETİK FAKTORLARIN ROLU

Kronxəstəliyimədə-bağırsaqtraktınınhərbirnahiyəsinətəsiredəbiləcəkxronikirelapsedicixəstəlikdir.Buxəstəliyəistənilənyaş-da,xüsusilə15-40yaşlarında,kişivəqadınlararasındaeynitezlikdərastgəlinir.Xəstəliyin inkişafı lənggedir.Kəskinləşməmərhələsin-də temperaturunyüksəlməsi, iştahanınazalması,bədənkütləsininazalması, ishal, qarın nahiyəsində ağrılar, anus ətrafında abses vəxoralarınyaranması,düzbağırsağınqanaxması,qanitirmə,anemi-yakimisimptomlarözünübüruzəverir.Bəzihallardakəskinləşməmərhələsindəağızboşluğundaxoralar,gözlərdəiltihab,qaraciyərdəiltihablaşma,dəridəxoralar,səpgilər,oynaqlardaağrılararastgəli-nir.Kronxəstəliyiömürboyudavamedəbilir,beləki,müalicələrvəcərrahiəməliyyatvasitəsiləxəstəliktammüalicəolunabilmir[1].

Bağırsaqorqanizmdəənçoxsaydamikrobvəmikrobmüxtə-lifliyiolanepiteli interfeysinimeydanagətirdiyiüçünbağırsaq im-

174

munitetiorqanizmindigərhissələrindəndahaçoxantigenləqarşı-laşır. Mədə-bağırsaq traktının toxunulmazlığının başlanğıcında vətənzimlənməsindəmikroblarınmukozalimmunhüceyrələriiləqar-şılıqlıtəsirimühümroloynayır.İltihabireaksiyazamanıbağırsaqdayerləşənimmunhüceyrələriolantəbiikillerhüceyrələri,makrofaq-lar,neytrofillər,dentritikhüceyrələrantigenlərtərəfindənaktivləş-dirilir. Effektor CD4+T hüceyrələrinin adaptiv immun reaksiyasınıstimullaşdırmasınəticəsindəiltihabprosesləriartır.Buhüceyrələrinfəaliyyətinəticəsindəreaktivoksigen,azotmetabolitləri,xemokinlərvəsitokinlərolanproinflamatuarvasitəçilərinsintezivəsərbəstbu-raxılmasıtənzimolunur[3,səh62].

Mikrobiotaqastroenterologiyanınbütünsahələrindəəsasroloynayır.KronxəstəliyindəFirmicutes,Bifidobacteria vəLactobacili mikroorqanizmlərininazalması,əksinəpatogentəsiredənEscheri-chia coli,Mycobacteriummikroorqanizmlərininmiqdarınınartmasımüəyyənolunmuşdur[3,səh61].

Sonvaxtlar,genomgenişbirlikaraşdırmaları(GWAS–GenomeWideAssocationStudy), İBDüçün150-dənçoxgenetikrisk lokusuolduğunutəyinetdi,bunlardan70-iCDiləəlaqəliolabilər.Avropa,AmerikavəAsiyaəhalisiarasındaCD-əmeylliolabilənmüxtəlifgenmutasiyaları vardır.Kron xəstəliyindənucleotidbindingoligomeri-zation domain-containing protein 2 (NOD2) / caspase recruitmentdomain-containingprotein15 (CARD15)genpolimorfizmlərixüsu-silə iştirakedir.NOD2muramildipeptidüçünhüceyrədaxilisensorrolunuoynayır.BirneçəeksperimentaltədqiqatlarınnəticələriNOD2 mutasiyasıolanxəstələrdəqeyri-adekvatantibakterialreaksiyapro-sesininpozulmasını, Panethhüceyrələri tərəfindən istehsal olunanantibakterialmolekullarınazalmasınıvəyaautofagiyanınpozulmasınəticəsindəNF-kBsəviyyələrininartmasınıgöstərdi[3,səh60].

Toll-like receptor 4 (TLR-4), interleukin 23 receptor (İL-23R),signal transducer and activator of transcription 3 (STAT3), tyrosinephosphatasenon-receptortype22(PTPN-22,humanleukocyteantigen(HLA),tumornecrosisfactorligandsuperfamily15(TNFSF15),CARD9,interferonregulatoryfactor5(İRF-5)vəbirneçəgendəbaşverənmu-tasiyalarKronxəstəliyiningenetikriskfaktorlarıdır[3,səh60].

Kron xəstəliyində autofagiya prosesimühüm əhəmiyyət kəsbedir. Autofagiya eukariot hüceyrələrində hüceyrədaxili parçalanmaprosesidir. Autofagiya prosesində ikiqat membran quruluşuna ma-likolanautofaqasomorqanoidi iştirakedir.Autofaqasommembranıdahasonralizosomvəyaendosomlabirləşir.İnfeksiyazamanıauto-faqasomlarpatogenləriparçalayaraq,hüceyrənixariciantigenlərdən

175

təmizləməyəköməkedir.Autofagiyaprosesinəcavabdeholangenlər-dəmutasiyalarKronxəstəliyininmümkünsəbəbikimigöstərilənmə-də-bağırsaqtraktınınbirçoxproblemlərinəsəbəbolabilər.Hüceyrəxarici antigenlərlə mübarizə apara bilmədikdə proqramlaşdırılmışhüceyrə ölümünə məruz qalacaq və toxuma zədələnməsinə səbəbolacaqdır.TədqiqatlarnəticəsindəGTPaseailəsiM (IRGM),ATG16L1 vəNOD2daxilolmaqlaautofagiyailəəlaqəlibirneçəgendətəknukle-otidpolimorfizmləriKronxəstəliyiriskiiləəlaqələndirilmişdir[2,səh5].Kronxəstəliyidiaqnozuqoyulanpasientlərdəgenmutasiyalarınınmüəyyənedilməsizamanındadüzgündiaqnozunqoyulmasıvəmüa-licəistiqamətininseçilməsibaxımındanmühüməhəmiyyətkəsbedir.

Ədəbiyyat1. KhatriM.SignsandSymptomsofCrohn’sDiseaseMD,onJune18,20202. Boyapati R., Satsangi J., Ho G.T. Pathogenesis of Crohn’s disease.

F1000PrimeReports,2015,v.7,p.44.doi:10.12703/P7-443. Manuc T.-E.M., ManucM.M., DiculescuM.M. Recent insights into the

molecular pathogenesis of Crohn’s disease: a review of emergingtherapeutictargets.ClinicalandExperimentalGastroenterology,2016,v.9,p.59-70.doi:10.2147/CEG.S53381

Aşırova İ.A.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Sultanova N.F. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

PAXLALI BİTKİLƏRDƏ YAYILMIŞ FBNSV (FABA BEAN NECROTİC STUNT VİRUS)

VİRUSUNUN MOLEKULYAR DİAQNOSTİKASI

Azərbaycandakəndtəsərrüfatıbitkiləriarasındaistehsalvəis-tehlaksəviyyəsinəgörəpaxlalıbitkilərvacibroloynayırvəəhalininqidasındaönəmliyertutur.Bunagörədəərzaqtəhlükəsizliyiüçünkəndtəsərrüfatındakeyfiyyətlibitkisortlarınınyaradılmasıvəməh-suldarlığınınartırılmasıəsasməsələlərdənbiridir.Ekolojicəhətdənsəmərəli, təhlükəsiz müdafiə tədbirləri sisteminin hazırlanmasın-davəməhsul itkisininqarşısınınalınmasındaxəstəliyinmüasirvədəqiqdiaqnostikasıəhəmiyyətlirolamalikdir[3].Buməqsədlə,iyunvə iyul aylarında Lerik, Cəlilabad, İsmayıllı və Gəncə bölgələrindəfitopatoloji monitorinqlər aparılmışdır. Virus infeksiyasına məruzqalanbitkilərdəmozaik,xloroz,nekrotikləkələrvəs.kimisimptom-

176

larmüşahidə edilmiş və bu simptomlaramalik lobya, noxud, nut,mərciməknümunələriyığılmışdır.Ekspedisiyalarzamanısimptom-laraəsaslanaraq,98seçmədən28olmaqlacəmi126paxlalıbitkinü-munəsi(noxud,lobya,nut,mərcimək)toplanmışdır.

Bitkinin virus xəstəliyinin ilkin diaqnostikasının verilmə-si məqsədilə həyata keçirilmiş immunoferment analizində (İFA)LCA-biotest (Fransa)vəDSMZ(Almaniya)şirkətlərininhazırladıq-larıxüsusireaktivdəstlərindənistifadəedilmişdir.Toplanmışbitkiyarpaqlarından ekstraktlar alınmış və Clark və Adams tərəfindəntəsvir edilmişmetodaəsasən immunoferment analizi aparılmışdır[1]. Nəticədə nanovirusların yayılma dərəcəsinin 24% (30/126)olduğumüəyyənedilmişdir.MolekulyardiaqnostikaüçünDNT-ninektraksiyasıEdwardstərəfindəntəsviredilmişmetodaəsasənhəya-takeçirilmişdir[2].EkstraksiyaolunmuşDNT-nintəmizlikdərəcəsivə qatılığı spektrofotometrikULTROSPEC3300PRO (“Amersham”,ABŞ)təyinedilmişdir.DNTekstraktlarındabirzəncirliDNTgenomluviruslarınaşkarolunmasıüçündiyirlənənhəlqəüzrəDNT-ninamp-lifikasiyasınaəsaslananRCA(Rollingcycleamplification)metodun-danvəbumetodiləmolekulyardiaqnostikanıhəyatakeçirməküçünTempliPhiTM(“GEHealthCare”,ABŞ)reaktivdəstindənistifadəedil-mişdir.AmplifikasiyaolunmuşpozitivDNT-lərdənöv səviyyəsindəvirusxəstəliyininidentifikasiyasıüçünBamHİ,Xbaİ,Sau3AvəHin-dİİİrestriksiya fermentlərindən istifadəetməkləRFLPanaliziapa-rıldıqdansonraRFLPməhsulları2%-liaqarozagellərindəelektrofo-retikanalizolunmuşdur.BirzəncirliDNT-genomluviruslarınmole-kulyar diaqnostikası genom-spesifik praymerlərdən (“Eurogentec”,ABŞ)istifadəolunmaqlaPZRmetoduiləhəyatakeçirilmişdir.PaxlalıbitkilərinpozitivDNT-ləriNanoviruslarıngenomununDNTRkom-ponentiüçünuniversalNanoF103/NanoR101praymerivəFBNYVüçünspesifikC5F/C5Rpraymeriiləyoxlanılmışdır.DNT-ninampli-fikasiyaməhsulları1,5%-liaqarozagellərindəelektroforetikanalizolunmuşdur.GelinvizualizasiyasıüçünetidiumbromiddənistifadəedilmişvəUB-şüaaltında“GelDocumentationSystemUVİTEK”(İn-giltərə)köməyiiləşəkliçəkilmişdir.PZRanalizinəticəsində660n.c.və770n.c.ölçülüfraqmentləramplifikasiyaedilmişvəbunəticələrtədqiqolunanpaxlalı bitkilərininnanoviruslarlaFababeannecro-ticyellowvirusvəFababeannecroticstuntvirusu(FBNYVvəFB-NSV)iləyoluxduğunugöstərmişdir.FBNSVvirusu(cinsNanovirus)uzunluğu1kbolansəkkizdairəvitəkzəncirliDNTkomponentindənibarət çoxhissəlivirusdur.FBNSV(Fababeannecrotic stuntvirus)virusununyoluxduğubitkilərdəyarpaqların rənginin solması, yar-

177

paqların aşağıya doğru qıvrılması, bitkinin böyüməsində ləngimə(cırtdanlıq)kimisimptomlarmüşahidəedilir.Fitopatolojivəstatis-tikanalizlərəsasındaAzərbaycanınqidaəhəmiyyətlipaxlalıbitkilə-rinin becərildiyi digər rayonları ilə müqayisədə, Lerik rayonundapaxlalıbitkilərdəvirusxəstəliklərininyayılmadərəcəsivəşiddətinindahakəskinolmasımüəyyənedilmişdir.

Azərbaycanıncoğrafi-iqlimşəraitininxüsusiyyətləridəbitkilə-rinmüxtəlifviruslarayoluxmasıüçünəlverişliolabilər.Dahagenişvəəhatəli tədqiqatlar,eləcədə toplananmaterialındahadərindənişlənməsiəvvəllərheçtəsvirolunmayanviruslarınaşkarolunmasıilənəticələnəbilər.

Ədəbiyyat1. Clark M.F., Adams A.N. Characteristics of the microplate method

of Enzyme-linked immunosorbent assay for the detection of plantviruses.JournalofGeneralVirology,1977,v.34,№3,p.475-483.doi:10.1099/0022-1317-34-3-475.

2. EdwardsK.,JohnstoneC.,ThompsonC.AsimpleandrapidmethodforthepreparationofplantgenomicDNAforPCRanalysis.NucleicAcidsResearch,1991,v.19,№6,p.1349.doi:10.1093/nar/19.6.1349

3. Huseynova İ.M.,MamedovA.Ch., SultanovaN.F., Aliyev J.A.Molecularidentification of Faba bean necrotic yellow virus in Azerbaijan andsomepropertiesofnaturallyinfectedplants.İnternationalconference“Diversity, characterizationandutilizationofplantgenetic resourcesforenhancedresiliencetoclimatechange”,Baku:2011,p.125-128.

Vəliyeva S.C.Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Azərbaycan

ABŞERON ŞƏRAİTİNDƏ BİRİNCİ NƏSİL (F1) HİBRİDLƏRİNİN SARI VƏ QONUR PAS

XƏSTƏLİKLƏRİ İLƏ SİRAYƏTLƏNMƏ SƏVİYYƏSİ

Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda dabuğdabitkisiəhalininəsasqidamənbəyihesabolunur.Buğdadanha-zırlanangenişçeşidliməhsullarartıqneçəminilliklərdirki,əhalininərzağaolantələbatınınödənilməsindəbaşlıcayertutur.Eləbusəbəb-dəndərespublikamızdataxılçılıqkəndtəsərrüfatınınəsassahələrin-dənbirihesabolunur.Respublikadaaparılantorpaqislahatları,digərtərəfdənəkinəyararlıtorpaqsahələrininazalmasıiləbağlımüşahidə

178

olunanbəziproblemlərartıqölkəmizdətaxılçılığıninkişafetdirilmə-sini əkin sahələrinin artırılması hesabına deyil, yüksəkməhsuldar,keyfiyyətli, yeni sortların yaradılması və onların istehsalata tədbiqedilməsihesabınahəyatakeçirilməsinigündəməgətirir[1,səh.94].

Bərkbuğdalardadəninbərkliyi,zülalınçoxolmasıonunmaka-ronistehsalındaəhəmiyyətiniartırır.Bərkbuğdadadənintərkibin-dəzülalınmiqdarı14faizdən,kleykovinanınmiqdarıisə28faizdənartıq,keyfiyyətibirincivəikinciqrup,naturakütləsi750qramdan,dəninşüşəvariliyi75faizdənazolmamalıdır.

2018-2019-cu vegetasiya ilindəƏkinçilik Elmi-Tədqiqat İns-titununAbşeronYardımçıTəcrübəTəsərrüfatındanatamamdiallel

hibridləşmə ( aparılmışdır. Tədqiqatçıların fik-rincədiallelhibridləşmədəgenotiplərinsayınınçoxolmasıtədqiqa-tınkeyfiyyətinəvəanalizlərindahadəqiqaparılmasınamənfitəsirgöstərəbilər[2,səh.5].

HibridləşmədəyerlibərkbuğdasortlarındanqədimMuğan,Kəhrəba,Qaraqılçıq2,sonillərdəyaradılmışQarabağ,Bərəkətli-95,Zəngəzur,Göytəpə,TürkmənşəliFırat-93,MerəmvəRusiyamənşəliKarolOdesskayasortundanistifadəedilmişdir.

2018-2019-cuvegetasiyailindədiallelhibridləşmənəticəsin-də alınmış 45 kombinasiya 2019-2020-ci vegetasiya ilində hibrid(F1)pitomnikindəvalideynlərləbirlikdə(P1-F1-P2)səpilmişvəbuistiqamətdə tədqiqatlar aparılmışdır. Nümunələrin pas xəstəliklə-ri iləsirayətlənməsininqiymətləndirilməsiCİMMYTvəİCARDA-datövsiyə olunan Kobbun (Cobbun) modifikasiya olunmuş şkalalarıüzrətəyinedilmişdir[3,səh.150].

Tədqiqatilindəvalideynformalarınvəbirincinəsil(F1)hibridkombinasiyalarınınsarıvəqonurpasxəstəliklərinəsirayətlənməsə-viyyəsiöyrənilmişvənəticələr1-civə2-ci cədvəllərdəverilmişdir(Cədvəl1,2).

Cədvəl 1 Valideyn formalarının sarı və qonur pas xəstəlikləri ilə

sirayətlənmə səviyyəsi

№ Sortlar Mənşəyi Sarıpas Qonurpas

1. Muğan Azərbaycan 10S 5S2. Kəhrəba Azərbaycan R R3. Qaraqılçıq-2 Azərbaycan 10S R4. Qarabağ Azərbaycan R R5. Bərəkətli-95 Azərbaycan R R6. Zəngəzur Azərbaycan 5MS 5S

179

7. Göytəpə Azərbaycan 40S 5S8. Fırat-93 Türkiyə 10S 5MS9. Merəm Türkiyə R R10. KarolOdesskaya Russiya 5S 5MS

Qeyd: R-davamlı, MR-orta davamlı, MS-orta həssas, S-həssas1-ci cədvəldən göründüyü kimi, hibridləşmədə istifadə edilən

valideynformalarınınsarıpasxəstəliyinə40%-idavamlı(R),10%-iortahəssas(MS),50%-iisəhəssas(S)olmuşdur.Kəhrəba,Qarabağ,Bərəkətli-95 və Merəm sortları davamlı (R), Zəngəzur sortu ortahəssas(5MS),Muğan10S,Qaraqılçıq-210S,Göytəpə40S,Fırat-9310S,KarolOdesskaya5Solmaqlabuxəstəliyəhəssasolmuşdur.

Qonur pas xəstəliyinə isə nümunələrin 50% davamlı (R), 20%orta həssas (MS), 30% isəhəssas (S) olmuşdur.Kəhrəba,Qaraqıl-çıq-2,Qarabağ,Bərəkətli-95,Merəmdavamlı(R),Fırat-93vəKarolOdesskaya5MSolmaqla,ortahəssas,Muğan10S,ZəngəzurvəGöy-təpə5Ssəviyyəsindəsirayətlənərəkhəssasolmuşdur.

Tədqiqat ilində birinci nəsil (F1) hibridlərdən Karol Odesskayax Fırat-93, Zəngəzur x Bərəkətli-95,Muğan x Göytəpə, Kəhrəba xMerəmvəs.(60%)sarıpasxəstəliyinədavamlı(R),KəhrəbaxQa-rabağ(2%-i)ortadavamlı(MR),ZəngəzurxFırat-93,GöytəpəxFı-rat-93(4%-i)ortahəssas(MS),Qaraqılçıq-2xBərəkətli-95,MerəmxFırat-93,MuğanxKəhrəba(34%-i)isəhəssas(S)səviyyədəsirayət-lənmişdir(Cədvəl2).

Cədvəl 2Birinci nəsil (F1) hibridlərinin sarı və qonur pas

xəstəliklərinə sirayətlənmə səviyyəsi

Kombinasiyalar Sarıpas QonurpasKarolOdesskayaxFırat-93 R 5SQaraqılçıq-2xQarabağ R RMuğanxBərəkətli-95 10S R

ZəngəzurxKarolOdesskaya R 5SQaraqılçıq-2xMerəm R R

QarabağxKarolOdesskaya 10S RQarabağxFırat-93 R RQarabağxMerəm 20S 5S

MuğanxQaraqılçıq-2 30S 5MSGöytəpəxQarabağ 10S RMuğanxMerəm 20S RMuğanxFırat-93 10S R

KəhrəbaxKarolOdesskaya R RGöytəpəxMerəm 5S 10MSKəhrəbaxQarabağ 5MR 5MSMuğanxQarabağ R RGöytəpəxZəngəzur 10S R

Qaraqılçıq-2xZəngəzur R RZəngəzurxMerəm R R

180

Bərəkətli-95xQarabağ R RQaraqılçıq-2xFırat-93 20S 5MS

GöytəpəxKarolOdesskaya R 10MSBərəkətli-95xKarolOdesskaya R R

ZəngəzurxQarabağ R 5MSMuğanxZəngəzur R R

KarolOdesskayaxMerəm R 5MSMuğanxKarolOdesskaya 20S R

KəhrəbaxGöytəpə 10S RKəhrəbaxQaraqılçıq-2 5S RQaraqılçıq-2xGöytəpə R RBərəkətli-95xFırat-93 R RMuğanxKəhrəba 5S 5MSZəngəzurxFırat-93 20MS RKəhrəbaxZəngəzur R 10MS

KəhrəbaxBərəkətli-95 R RMerəmxFırat-93 10S RGöytəpəxFırat-93 5MS R

Qaraqılçıq-2xKarolOdesskaya R RGöytəpəxBərəkətli-95 R 10MSKəhrəbaxFırat-93 R RKəhrəbaxMerəm R 5MS

Qaraqılçıq-2xBərəkətli-95 20S RZəngəzurxBərəkətli-95 R 5MSBərəkətli-95xMerəm R 5SMuğanxGöytəpə R R

Qonurpasxəstəliyinəbirincinəsil(F1)hibridlərindənMuğanxBərəkətli-95,MuğanxFırat-93,Qaraqılçıq-2xGöytəpə,KəhrəbaxBərəkətli-95vəs.(65%-i)davamlı(R),KəhrəbaxZəngəzur,Zəngə-zurxBərəkətli-95,GöytəpəxBərəkətli-95vəs.(26%-i)ortahəssas(MS),Bərəkətli-95xMerəm,QarabağxMerəmvəs.-də (9%-i) isəhəssas(S)səviyyədəsirayətlənməmüşahidəolunmuşdur.

Apardığımıztədqiqatlardanmüəyyənolunmuşdurki,2019-2020-civegetasiyailindəbirincinəsilhibridlərindəsarıvəqonurpasxəstəlik-lərinəsirayətlənmə,valideynformalarınanisbətəndahaazolmuşdur.

Ədəbiyyat1. Xudayev F.A.,MusayevƏ.C., Hacıyeva S.K., Hüseynov S.İ., Feyzullayev

H.A.,ƏsədullayevŞ.S.CənubiMuğanındəmyəşəraitindəaparılanbərkbuğdaseleksiyasınınnəticələri.ƏETİ-ninElmiƏsərlərMəcmuəsi,XXİXcild,Bakı,2018,səh.93-97.

2. ПискаревВ.В.,ЦилькеР.А.,ТимофеевА.А.Применениедиаллельно-гоанализаисходногоматериалапоколичественнымпризнакамвселекции.Метод.рекомендации,ГНУСиб.НИИрастениеводстваиселекцииРос.акад.с.-х.наук,Новосибирск,2011,28с.

3. WheatRusts.Anatlasofresistancegenes.Editors:MclntoshR.A.,Wel-lingsC.R.,ParkR.P.)CSİROandKluwerPublishers,1995,TheNether-lands,p.149-177.

181

Hajiyeva K.A., Aliyeva K.A.Baku State University

THE INCIDENCE OF HPV IN WOMEN, DEPENDING ON THE FREQUENCY OF CERVICAL INTRAEPITHELIAL NEOPLASIA AND CARCINOMA IN THE FAMILY HISTORY

Theaimofthisstudywastoidentifytheincidenceofoncogenictypesofhumanpapillomavirus(HPV)inpatientswithcervicalcan-cer(CC)andinahealthypopulationinBaku,andtodeterminetherelationshipbetweenthefrequencyofdetectionofthesegenotypeswiththeclinicalformofHPVandfamilyhistory.Aretrospective(210patients)andprospective(206patients)studieswereperformed.İtwasfoundthatHPV-16genotypewassignificantlymorefrequentinpatientswithHPV,bothasaseparategenotypeandincombinationwithothergenotypesofmediumandhighoncogenicrisk.Aprospec-tivestudyconductedamongahealthypopulationofwomenrevealedthat the incidenceofHPV inahealthypopulationwassetat8.7%.ThereisalsoahighlevelofriskforgenitalHPVinfection(type16andtype18)inwomen,whosecloserelativessufferedfromthisdisease.

Humanpapillomavirus(HPV)hasahighcarcinogenicriskandits role in the development of cervical intraepithelial neoplasia’s(CİN)andcervicalcancer(CC)isundeniable[2].Theincreaseinthefrequencyofcervicalcanceroverthepasttwodecadesintheterri-toryoftheAzerbaijanRepubliciscausedbytheprevalenceofHPVinfectiontransmittedthroughsexualcontact.İtisnowproventhattumorsofalmostallanatomicallocalizationscanbehereditaryandnon-hereditary (sporadic) [1]. Genetic cancer (about 5-10%of alltumors)ischaracterizedbyanautosomaldominanttypeofinheri-tance,anearlyageofonset,andverticaltransmissionfromboththematernalandpaternallines.İtisestimatedthatapproximately6-9%of cervical cancer cases are associatedwith hereditarymutationsof certaingenes.With thesemutations, the riskof cervical canceratanyagereaches80%.Observationsofhighfrequencyofcervicalcancerinfamilieswerethemainreasonforthegenetichypothesisofthisdisease.İnmostcases,hereditarysusceptibilitytocervicalcan-cerisnottraced,buttheburdenedfamilyhistoryisariskfactor[3].

Thepurposeofthisstudy wastoidentifytherelationshipbe-tweenthefrequencyofoncogenicHPVgenotypes,causingthedevel-opmentofCİNandcervicalcancerinahealthypopulationofBakuandburdenedfamilyhistory.

182

Theresultsofourstudy,conductedinarandomsampleof206women,revealedthat18(8.7%)ofthetotalnumberofpatientstest-edpositiveforHPV.

Thedistributionofgenotypesin18womenwithHPVwasasfollows:in4patientsHPVtype50(highrisklevel)wasdetected,in4(22.2%)–HPVtype16(highrisklevel),in4–HPVtype18(highrisklevel)andin2women–HPVtype6(lowrisklevel).TwowomenhadHPV16,45,50,6typesatthesametime,andanother2womenhadHPV30,50,6typesatthesametime.

Thus, ithasbeenestablishedthattheburdenedfamilyhistoryplaysan important role indetermining therisk factors forCİN İİ-İİİandcervicalcancer,whichismorecommoninwomenwithhighonco-genicriskHPVwhosecloserelativessufferedfromthisdisease.Eval-uationoffamilyhistorydataforcancerinallwomenshouldbecomethestandardasascreeningmethodfordetermininghereditarycancer.

References1. AdamE.,BerkovaZ.,DaxnerovaZ.,İcenogleJ.,ReevesWC.,etal.Pap-

illomavirusdetection:demographicandbehavioralcharacteristicsin-fluencingtheidentificationofcervicaldisease.AmericanJournalofOb-stetricsandGynecology,2000,v.182,№2,p.257-264.

2. BoschF.X.,LorentzA.,MunozN.etal.Thecausalrelationbetweenhu-manpapillomavirusandcervicalcancer.JournalofClinicalPathology,2002,v.55,№4,p.244-265.

3. Beutner K.R., Tyring S. Human papillomavirus and human disease.TheAmericanJournalofMedicine,1997,v.102,issue5A,p.9-15

Hüseynova V.K., Salayeva S.C. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Sərpuş M.M., Ocaqi C.M.Xəzər Universiteti, Azərbaycan

YERLİ BƏRK BUĞDA (TRITICUM DURUM DESF.) GENOTİPLƏRININ QLİADİN LOKUSLARI ƏSASINDA

İDENTİFİKASİYASI

Cari tədqiqat işində Azərbaycanın 54 yerli tetraploid buğdanümunəsiniqliadinehtiyatzülallarılokuslarıəsasındaidentifikasiyaetməkməqsədiiləF.A.Poperelyanıntəklifetdiyimetodikaəsasında[4]qliadinehtiyatzülallarınınekstraksiyasıvəAcid-PAGEmetoduiləelektroforezi aparılmış və əldəolunmuşelektroforeqramlar analiz

183

edilmişdir.W.BushukvəR.Zillmanıntəklifetdiklərimetodikaəsasın-da[1]elektroforeqramlarınω-,γ-,β-vəα-zonalarındamolekulçəki-sivəhərəkətsürətlərindənasılıolaraqqliadinlərintəzahüretdirdik-lərispektrvəpatternlərin(patterndedikdə,hərbirgenotipdəhərbirzonaüzrəspektlərinəmələgətirdiklərikombinasiyalarnəzərdətutulur)polimorfizmiqiymətləndirilmişdir.Analizzamanı54geno-tipdəqeydolunmuş4zonaüzrəcəmi24fərqlispektrvə80patternidentifikasiyaedilmiş,onlardan37patternω-,17patternγ-,9pat-ternβ-və17patternα-zonasındaizlənilmiş,spektrlərincarizonalarüzrəmüxtəlifliyiisə,uyğunolaraq,9,6,4və5-əbərabərolmuşdur.Zonalarüzrəaşkarlanmışhərbirspektrvəpatternintezliyihesab-lanmış,caripopulyasiyadaqliadin lokuslarındamövcudolannadirallellərmüəyyənedilmiş,buallellərəmalikgenotipləridentifikasi-yaolunmuş,patternmüxtəlifliyininqrafikitəsviriolanideoqramlartərtib edilmişdir. Müxtəlif genotiplərdəki patternlərin müqayisəsiω-zonasındaaşkarlanmış37patterndən28-nin,γ-zonasında5-nin,β-zonasında2-nin,α-zonasında isə6-nınunikallığınıgöstərmişdir.Dördzonaüzrə tədqiqolunmuş54genotipdə52müxtəlifpatternkombinasiyasımüəyyən edilmişdir ki, bu da 4 nümunə istisna ol-maqla(Leucurum 7vəApulicum 2,həmçininLeucomelan 4vəLeu-comelan 5 genotiplərieynipattenlərəmalikolmuşlar),50genotipinqliadin ehtiyat zülalları əsasında tam identifikasiya olunduğunungöstəricisidir.

Tədqiqatişindəhərbirzonaüçünqliadinpatternlərininpoli-morfizmi əsasındaNei genetikmüxtəliflik indeksi hesablanmış, buparametrinω-,γ-,β-vəα-zonalarıüçünqiymətləri,müvafiqolaraq,0.961,0.913,0.827və0.875-əbərabərolmuşdur.Müşahidəolundu-ğukimi,4zonaüzrəyüksəkgenetikmüxtəliflikω-vəγ-zonalarındaqeydə alınmışdır. Öyrənilən 4 zona üzrə genetikmüxtəlifliyin ortaqiymətinin0.894-əbərabərolmasıisəAzərbaycanmənşəlitetraploidbuğdanümunələrininzəngingenetikmüxtəlifliklətəmsilolunduğu-nusübutedir.

NeivəLioxşarlıqindeksi[3]əsasındaUPGMAmetodununtət-biqi ilə aparılmış klaster analizi nəticəsində genotiplər arasındakıNeigenetikməsafəindeksi[2]hesablanmaqlaöyrənilən54tetrap-loidbuğdanümunəsi10əsasqrupdabirləşdirilmişdir;1-ciqrupda3,2-ciqrupda6,3-cüqrupda7,4-cüqrupda17,5-ciqrupda2,6-cıqrupda1,7-ciqrypda3,8-ciqrupda2,9-cuqrupda12,10-cuqrupda1genotiplokallaşmışdır.

Nümunələr arasıNei genetik məsafə indeksinin qiymətlərininmüqayisəsinəticəsindəgenetikyaxınvəuzaqformalaraşkarlanmış, M.

184

coerulescens iləLeucomelan 4 (Leucomelan 5) genotiplərininyüksəkge-netikoxşarlığı(DN=0,0417),Melanopus 2 vəAlexcandrinum 1 genotip-lərininisəyüksəkgenetikmüxtəlifliyi(DN=0,750)müəyyənedilmişdir.

Ədəbiyyat

1. Bashuk W., Zillman R.R. Wheat cultivar identification by gliadinelectrophoregrams.1.Apparatus,methodandnomenclature.CanadianJournalofPlantScience,1978,v.58,№2,p.505-515.

2. NeiM.Analysisofgenediversityinsubdividedpopulation.PNASUSA(ProceedingsoftheNationalAcademyofSciencesoftheUnitedStatesofAmerica),1973,v.70,p.3321-3323.

3. Nei M., Li W. Mathematical model for studying genetic variation interms of restriction endonucleases. PNAS USA (Proceedings of theNationalAcademyofSciencesoftheUnitedStatesofAmerica),1979,v.76,p.5269-5273.

4. Poperelya F.A. Gliadin polymorphism and its relationship withgrain quality, productivity and adaptive properties of soft winterwheat varieties. M .: Agropromizdat, 1989, p. 138–149 (ПопереляФ.А. Полиморфизм глиадина и его связь с качеством зерна,продуктивностью и адаптивными свойствами сортов мягкойозимойпшеницы.М.:Агропромиздат,1989,c.138–149.).

Məmmədova N.M., Axundova E.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Əliyeva G.Z. Milli Hematologiya və Transfuziologiya Mərkəzi, Azərbaycan

ORAQVARİ HÜCEYRƏ ANEMİYASININ β-TALASSEMİYA İLƏ YANAŞI ÖTÜRÜLMƏSİ

Hemoqlobin - eritrosit hüceyrələrində karbon qazınıntoxumalardanağciyərlərəvəoksigeninağciyərlərdəntoxuma-laradaşınmasınıtəminedənproteindir[2].İnsandahemoqlo-binmolekuluikiheterodimerdənibarətolub,tetramerqurulu-şamalikdir[1].Buheterodimerlərdənbircütüα-qlobinzənci-rini,digəriisəβ-qlobinzəncirinitəşkiledir[3].

Gen xəritəsinin tərtibi vəmolekulyar klonlamaüsulları

185

vasitəsilənormalvəanormalhemoqlobinləringenetikanalizinəticəsindəqlobingeninintəşkilihaqqındadəqiqbiliklər,yəniinsanqlobingenininümumisayıvədüzülüşü, irsiötürülmə-sihaqqındaməlumatəldəolundu[2].α-vəγ-qlobingenləri-nin duplikasiya olunmasını, hemoqlobin variantlarının öyrə-nilməsi və fetal hemoqlobində (HbF) zəncirlərin biokimyəviheterogenliyi göstərdi. α-qlobin gen lokuslarının duplikasiyaolunmasınınənyaxşıizahı,eritrositlərinikidənartıqmüxtəlifquruluşluα-qlobinzəncirlərindənibarətolmasıdır.

OraqvarihüceyrəlianemiyasıvəyaShemoqlobinopati-yasıautosomirsixəstəlikdir.OraqvarihüceyrəanemiyasındaHbS23-98%arasındatərəddüdedir.HeteroziqotanomaliyadaisəeritrositlərdəhəmHbS,həmdəHbAaşkarolunur.HbS-inoksigen ayrıldıqdan sonra həll olma və polimerizasiya qabi-liyyəti100dəfələrləazalırvəeritrositlərdəgellərəmələgəlir.Mikroskopda1,5mkmölçüdə,eritrositlərioraqformasınabən-zədənkristallargörünürvəeritrositləroksigenləbirləşdikdənsonrabukristallaryoxolur.Deformasiyaolunmuşeritrositlərretikulo-histositar sistemin hüceyrələri tərəfindən faqositozprosesinəuğrayırvəhemolizolur.

Oraqvarihüceyrəxəstəliyininşiddətiα-qlobinvəβ-qlo-bingenlərininqarşılıqlıtəsirindənasılıdır.Buqarşılıqlıtəsir-lərə vəmüxtəlif ağırlıqlı oraqvari hüceyrə xəstəliyinə səbəbolanqlobingenmutasiyasıdır.Birβ-qlobinpeptidzəncirinor-malolaraqsintezolunmadıqdavəyaazmiqdardasintezedil-dikdə, genβ-talassemiya olaraqbilinir. α-qlobin vəmutasiyaolunmuşβ-qlobin(vəyaβ-talassemiya)zəncirləriarasındakıqarşılıqlıtəsirxəstəliyinşiddətinitəyinedir.Normalα-qlobinvəβ-talassemiyadazəifmutasiyayüngülxəstəliklənəticələnəbilər.2γ-qlobinzənciriolanfetalhemoqlobin(HbF) fetal in-kişafzamanımeydanagəlirvəorqanizmtədricənyetkinyaşaçatdıqca,2β-qlobinzənciriolanyetkinhemoqlobin(HbA)iləəvəzolunur.

Azərbaycanpopulyasiyasındahəmoraqvarihüceyrəane-miyası (OHA), həmdəβ-talassemiyamövcudolduğunagörə,onlarınyanaşıötürülməehtimalıdayüksəkdir.OHAdaşıyıcı-lığı,adətən,simptomsuzmüşahidəolunur.Yalnızailəplanlan-

186

masızamanıdigərfərddəOHAdaşıyıcısıolarsa,25%ehtimallauşaqlarınınağırgedişlioraqvarihüceyrəxəstəsikimidoğulmaehtimalıvardır.CütlükdəbirfərdOHAdaşıyıcısı,digəriβ-talas-semiyadaşıyıcısıolarsa,buzaman,doğulacaquşağahərikiva-lideyndənsağlamqlobinzəncirlərininötürülməehtimalı25%təşkil edir, OHA və ya β-talassemiya daşıyıcısı olma ehtimalı25%olur,25%ehtimallaisəonlardaOHAvəβ-talassemiyanınyanaşı ötürüldüyü S/β-talassemiyamüşahidə oluna bilər. Buyanaşıötürülmənimüəyyənetməküçüngenetikkonsultasiya-nındaəhəmiyyətiböyükdür.Diaqnozunqoyulmasıüçünqananalizivəeritrositindekslərinintəyini,hemoqlobinelektrofo-rezivəhemoqlobinS(HbS)göstəriciləriəhəmiyyətliroloyna-yır.Eləbunagörədə,müvafiqtədqiqatçərçivəsindəhemoqlo-binelektroforezinəticəsindəHbS fraksiyasıaşkaredilmiş59xəstəningenotipi tədqiqedilmişvəmüəyyənolunmuşdurki,onlardan34xəstədəoraqvarihüceyrəanemiyasıβ-talassemi-yailəyanaşıötürülmüş,25-iisəoraqvarihüceyrəanemiyası-nınhomoziqotvəyaheteroziqotformalarıolmuşlar.Oraqvarihüceyrə anemiyasının β-talassemiya ilə yanaşı ötürülən hal-larındahemoqlobininHbA2 fraksiyasınınhomoziqotvəhete-roziqotformalarlamüqayisədədahayüksəkolmasımüşahidəedilmişdir. Beləliklə, bizim nəticələrimiz yerli populyasiyadaOHA-nınyüksəkgenetikheterogenliyəmalikolduğunugöstə-rib,xəstələrinklinikimüşahidəsindəgenotipinaşkaredilməsi-ninəhəmiyyətinivurğulamışdır.

Ədəbiyyat1. Aliyeva G., Asadov C., Mammadova T., Gafarova S., Abdulalimov E.

Thalassemia in the laboratory: pearls, pitfalls, and promises. ClinicalChemistryandLaboratoryMedicine,2018,v.19,issue57,№2,p.165-174.doi:10.1515/cclm-2018-0647

2. TheinS.L.Milestonesinthehistoryofhemoglobinresearch(inmemoryofprofessorTitusH.J.Huisman).Hemoglobin,2011,v.35,issue5-6,p.450-462.doi:10.3109/03630269.2011.613506.

3. Schechter A.N. Hemoglobin research and the origins of molecularmedicine. Blood, 2008, v. 112, issue 10, p. 3927-3938. doi: 10.1182/blood-2008-04-078188.

187

Şəkərəliyev Ə.Y, Əhmədov Ş.H.Azərbaycan Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Azərbaycan

BECƏRMƏ AMİLLƏRİNİN ÇƏLTİK SORTUNUN İNKİŞAFINA TƏSİRİ

Sonillərdəqeyri-neftsektorunun,ocümlədənkəndtəsərrü-fatının ənənəvi sahələrinin inkişafının təmin edilməsi, kənd əhali-sinin sosial rifahının yaxşılaşdırılması və məşğulluq səviyyəsininyüksəldilməsiyönündəölkədəhəyatakeçiriləniqtisadisiyasətvəis-lahatlarçərçivəsində“AzərbaycanRespublikasındasitrusmeyvələri,çayvəçəltikistehsalınıninkişafıiləbağlıəlavətədbirlərhaqqında”AzərbaycanRespublikasıPrezidentinin2017-ciil12sentyabrtarix-li3227nömrəliSərəncamınauyğunolaraq,ölkəmizdəçəltikçiliyininkişafınadövlətdəstəyinindahadagücləndirilməsi,busahəninpo-tensial imkanlarından səmərəli istifadə edilməsi, çəltik istehsalınamarağın artırılmasıməqsədi ilə “Azərbaycan Respublikasında çəl-tikçiliyin inkişafınadair2018-2025-ci illərüçünDövlətProqramı”hazırlanmışdır.

Buproqramın2025-ciilüçünhədəfləriçəltiyinəkinsahəsini10000hektara,ümumiməhsulistehsalını40000tona,ortaməhsul-darlığı40s/ha-yaçatdırılmasınəzərdə tutulmuşdur.Ötənmüddətərzindəçəltikçiliksahəsindəmühümişlərgörülmüş,çəltikçiliyədöv-lətdəstəyiartırılmış,müasiravadanlıqlarla təminolunmuşşirkət-lər,özəlqurumlar,kiçikfermertəsərrüfatlarıyaranmışvəbunlarınsayəsində hazırda ölkədə çəltik bitkisinin əkin sahəsi 4,0-5,0minhektara,illikçəltikistehsalı12,0-16,0mintonaçatdırılmışdır.Əlbət-təbu,“DövlətProqramı”hədəflədiyigöstəricilərdənxeyliaşağıdır.

Ötənəsrinstatistikgöstəricilərinənəzərsaldıqda(çəltiksahə-si1913-cüildə47minhektar,1927-ciildə54minhektarolmuşdur)ölkəmizdəbubitkininbecərilməsiüçüngenişimkanlarınmövcudlu-ğunu,qarşıyaqoyulanhədəfəçatmağınrealolduğunugörməkmüm-kündür.

Statistikməlumatlardangörünürki,2017-ci illəmüqayisədə2018-ciildədüyüistehsalı16,2mintonaqarşı12,4minton,2019-cuildə12,0mintontəşkiletmişdir.Məhsuldarlıqisə31,7tondan29,9sen/ha-yaqədərazalmışdır.Yenədəhəminmənbəninməlumatınagörə2018-ciilüçünölkəninərzaqbalansındadüyüistehlakı0,4%artaraq,60min245tonaçatmışvəbirilərzindəxaricdən49,8mintondüyüidxalolunmuş,düyüidxalındanasılılıq80%təşkiletmişdir.

188

Sonillərdəölkəmizdəaqrarsahəyəgöstəriləndövlətdəstəyiiləənənəviəkinsahəsiolançəltikçiliyininkişafınadiqqətartırılmışvəuzunmüddəttənəzzüldövrünüyaşayançəltikçiliyininkişafıüçüngeniş imkanlar yaradılmışdır.Əhalinin ərzaqla təminolunmasındaçəltikçilikənəsassahələrdənbirinitəşkiledir.

Çəltikçilikçoxgəlirlisahələrdənbirihesabolunurvətaxılçılıq-dansonrademəkolarki,ikinciyeritutur.Ekolojicəhətdəntəmizvəkeyfiyyətliolduğuüçünbazardaəhaliarasındayerlidüyüyətələbatdaçoxböyükdür.DüyüYerüzərindəənqədimkəndtəsərrüfatıbit-kilərindənbiridir.7minildənçoxdurbecərilirvədünyaəhalisininüçdəbiriüçünəsasqidadır.FAO-yagörə,əhalininartmasısəbəbin-dəndüyüyarmasınatələbathəriltəxminən3%artır.Düyüyarmasıyüksəkkalorili,asanlıqlahəzmolunanqidadır.Pəhrizxüsusiyyətlərigenişdir.Kalorimiqdarıbaxımındanbuğdailəmüqayisədəyalnızbirqədəraşağıdır.

Əhəmiyyətlimiqdardaprotein,yağvəBvitaminləriolankəpəkqiymətlibiryemməhsuludur.Düyüsamanıdahayüksəkdərəcəlika-ğız,inşaatkartonu,iplər,iplərvəçuvallarınistehsalıüçünxammalkimixidmətedir,şapka,paspas,çantaistehsalıüçünistifadəolunur[1,2].

Ərzaqtəhlükəsizliyinintəminatındastratejiəhəmiyyətəma-likolançəltikçilikkəndtəsərrüfatısektorununaparıcısahələrindənbirihesabolunur.Beləki,bitkiçiliksahəsinəaidolançəltikçilikkəndtəsərrüfatınınaparıcısahələrindənbirinitəşkiledərək,əhalininbuməhsula tələbatının tam ödənilməsində mühüm rol oynayır. Onagörədəçəltikçilik təsərrüfatının inkişafınadiqqətinartırılmasıak-tualməsələkimiqarşıyaqoyulmuşdur.

Çəltikçilik əkinçiliyinə görə respublikada Lənkəran-Masallı,Şəki-ZaqatalavəQuba-Xaçmazzonalarımühümyerləritutur.Çəltikikiyarımnövəbölünür.Birinciyarımnövdədənuzunluğuilə, ikinciyarımnövdəisəqısavəyumruluğuiləfərqlənir.

Çəltikbitkisininbecərilməsindətexnolojitədbirlərikompleksqaydada həyata keçirmək məqsədilə mütləq becərilən bitkilərinaqrotexnikasınaəsaslanmaqlazımdır.

Bubölgədəvegetasiyadövründə lazımolanaqrotexniki təd-birlərinvaxtındavəlazımisəviyyədəhəyatakeçirilməsiiləbecərilənsortlarınpotensialimkanıdaxilindəməhsuldarlıqartırılmalıdır.

Becərməkompleksinədaxilolanəhəmiyyətliamillərdənbiriçəltik sortlarının səpinmüddətinin vaxtında və keyfiyyətlə aparıl-masıdır. Kütləvi cücərtilərin alınmasında səpinin vaxtında aparıl-masıolduqcaəhəmiyyətlidir,beləki,yüksəkməhsulunəsasınısəpinmüddətitəşkiledir[3].

189

Həddənartıqgecikmişsəpinlərdəisənormalçıxışalınmaya-raqvahidsahədəcücərtilərinsayıazalırki,bunlardaöznövbəsindəməhsuldarlığınaşağıdüşməsinəsəbəbolur.

Yüksəkvəkeyfiyyətliməhsulyetişdirilməsindəsəpinnorma-sının da böyük əhəmiyyəti vardır. Aqrotexniki tədbirlərin düzgünhəyatakeçirilməsikəndtəsərrüfatıbitkilərininməhsuldarlığınınvəkeyfiyyətininyüksəldilməsiüçünəsasamillərdəndir.

Mineral gübrələrin səmərəliliyi kənd təsərrüfatı bitkilərininməhsuldarlığınavəonunkeyfiyyətinəgöstərdiyitəsirəgörətəyinedi-lir.Məhzbunagörədəmineralgübrələrineləbiroptimaldozası,veril-məvaxtıvəüsulumüəyyənedilməlidirki,həmməhsuldarlığınvəhəmdəkeyfiyyətinoptimumdərəcədəyüksəldilməsinitəminetsin.

Respublikanın Şəki-Zaqatala bölgəsi torpaq-iqlim şəraitinəgörəçəltikbitkisininəkilibbecərilməsiüçünçoxəlverişlidir.Lakinbuvaxtaqədərbubölgədəçəltiksortlarındanyüksəkməhsulalın-masınıtəminedənvəonlarınbiolojixüsusiyyətlərinəuyğuniqtisadicəhətdənsəmərəlibecərməüsullarıvətexnologiyalarıişlənilibha-zırlanmamışdır.

Bunları nəzərə alaraq, Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutununŞəki Dayaq Məntəqəsində çəltik sortlarının bioloji xüsusiyyətlə-rinəuyğunvəyüksəkməhsulalınmasınıtəminedəniqtisadicəhət-dənsəmərəlibecərməüsullarınınöyrənilməsi tədqiqatımızınəsasməqsədihesabedilmişdir.

İqtisadicəhətdənsəmərəlibecərməüsullarınıntətbiqiiləŞəkiDayaqMəntəqəsindəsuvarmaşəraitindəAvanqardçəltiksortuüzrətədqiqat işinin aparılması aktualməsələlərdən biridir. Çəltik sort-larındanyüksəkməhsulalmaqüçünbecərməamillərininbitkilərininkişafına,məhsuldarlıqelementlərinə,dəninməhsuldarlığına,iqti-sadisəmərəliliyinətəsiriçoxamillitarlatəcrübəsiaparmaqlaöyrə-nilmişdir.

Tədqiqat işinin aparılmasında əsasməqsəd çəltik sortların-dan yüksək və keyfiyyətli məhsulu almaq üçün iqtisadi cəhətdənsəmərəlibecərməüsullarınınöyrənilməsidir.Tədqiqatınməqsədinəuyğunolaraqaşağıdakıvəzifələryerinəyetirilmişdir:

-Yüksəkvəkeyfiyyətlidənməhsulununalınmasınıtəminedənsəpinmüddətininmüəyyənedilməsi;

-Tədqiqolunanbölgədəçəltiksortlarıüçüniqtisadicəhətdənsəmərəlisəpinnormasınınmüəyyənolunması;

-Çəltiksortlarınınbecərilməsindəmineralgübrələrindüzgüntətbiqedilməsihesabınaməhsuldarlığınvəiqtisadisəmərəliliyinar-tırılması;

190

-Tədqiqolunanbecərməüsullarınınçəltiksortlarınınməhsul-darlığınavəkeyfiyyətinəbirgətəsirininmüəyyənedilməsi;

Beləliklə,RespublikanınŞəki-Zaqatalabölgəsindəçəltikbitki-sindənyüksəkməhsulalmaqüçünilkdəfəolaraqsuvarmaşəraitin-dəiqtisadicəhətdənsəmərəlibecərməüsullarıöyrənilmişdir.

Tarla təcrübəsi hər bölmənin sahəsi 50,4m2 olmaqla 4 tək-rardaqoyulmuşdur.Təcrübəsahəsindəaqrotexnikiqulluqvədigərişlər(təcrübəninsxemindəgöstərilənlərdənbaşqa)bölgədətətbiqolunanümumitövsiyələrəsasındaaparılmışdır.

Üç amilli (3x3x3) tarla təcrübəsi aşağıdakı sxemdə qoyul-muşdur:

Aamili:Səpinmüddətləri1.Mayın1-ciongünlüyündəsəpin2.Mayın2-ciongünlüyündəsəpin3.Mayın3-cüongünlüyündəsəpin

Bamili:Səpinnormaları1.Hektara120kq2.Hektara140kq3.Hektara160kq

Camili:Gübrənormaları1.Gübrəsiz(Nəzarət)2.N60P40 K40gübrəfonunda3.N90P60K40gübrəfonundaSəpindən qabaq təcrübə sahəsində torpağın aqrokimyəvi

göstəriciləri təyin edilmişdir. Bunun üçün təcrübə sahəsinin 0-20,20-40, 40-60 sm-lik torpaq qatlarından nümunələr götürülərək,aqrokimyəvigöstəricilərtəyinedilmişdir.

Çəltik ikiüsulla: toxumsəpilməsivəşitilləəkilir.Relyefidüzolan, sututar ləkləri iri olan sahələrdə toxumsəpən texnikalar iləsəpinin keçirilməsi düzgündür. Şəki-Zaqatala zonası üçün səpininadi səpin üsulu ilə aparılması praktikada özünü doğrultmuşdur.Çəltikistisevənbitkidir.

Apardığımız tədqiqat işində becərmə amillərinin cücərmə–kollanma,kollanma–çiçəkləmə,süd–mumyetişkənliyivəmum–tamyetişkənlikinkişafmərhələlərinətəsiriöyrənilmişdir.

Tədqiqatınnəticələrindəngöründüyükimi,gübrəsizvariantdatoxumun cücərmədən kollanmanın axırına qədər olan dövrü 29günə, kollanmanın sonundan çiçəkləməninaxırınaqədər23günə,sütül və mum yetişkənliyi 20-250C temperaturda 19 günə, mumyetişkənliyinin axırından tam yetişkənliyin axırınadək 17 günə,

191

N90P60K40 gübrə fonunda isə toxumun cücərmədən kollanmanınaxırına qədər olan dövrü 32 günə, kollanmanın sonundançiçəkləməninaxırınaqədər26günə,sütülvəmumyetişkənliyi20-250C temperaturda 21 günə, mum yetişkənliyinin axırından tamyetişkənliyinaxırınadək19günəbaşaçatmışdır.

Səpin qabağı toxum tam təmizlənməlidir, cücərmə faiziyoxlanılmalıdır. Adi səpin üsulu ilə səpin aparıldıqda səpinqabağı çəltik toxumları isladılır və cücərdilərək səpilir. Çəltiyinsuvarılmasında daimi suya basdırma, qısamüddətli suya basdırmavə çəltiyi suya basdırmadan dövrü suvarma üsulları vardır. Şəki-Zaqatalazonasındadaimisuyabasdırmaüsuluüstünlüktəşkiledir.Kollama fazasındanmum yetişkənliyi fazasına qədər tarlalar suyabasdırılmalıdır. Çalışmaq lazımdır ki, su qatı 5-10 santimetrdənqalınolmasın.

Çəltiyin mum yetişkənliyi dövründə su tədricən kəsilir vətarlanın rütubət tutumu70%-əqədərqurudulabilər.Bu,məhsulunmiqdarını azaltmır. Çəltik tarlalarında alaq otlarına qarşı daimamübarizəaparılmalıdır.Kollanmadövründəhərhektara150-160kqazotvə70-80kqsuperfosfatgübrəsininverilməsiməhsuldarlığıartırır.Gübrəsəpinidövründə3-5günləklərdəsuyusaxlamaqlazımdır.

Yığımdan 12-15 gün qabaq zəmidən su kənar edilməlidir.Sünbüllər 80-90 faiz saraldıqda biçin başlayır. Yaxşı quru havadabiçin 2-3 gün sərili qalır, qurudulur. Sonra dərzlərə bağlanmalıdırvə çəltiyin döyülməsinə 6-7 gündən sonra başlanılmalıdır. Genişsahələrdə məhsul yığımı taxıl kombaynları ilə həyata keçirilir.Çalışmaq lazımdır ki, məhsul itkisinə yol verilməsin. Çəltik dənisaxlanılananbarlardarütubət13-14%-dənartıqolmamalıdır.

Ədəbiyyat1. ХаритоновЕ.М.Социально-экономическиепроблемыотечествен-

ногорисоводства.Краснодар:ВНИИриса,2001,134с.2. Харитонов Е.М. Социально-экономическая концепция развития

рисоводствавРоссийскойФедерации.РостовнаДону:«Фолиант»,2003,176с.

3. ƏhmədovŞ.H.Səpinmüddəti,normasıvəqidalanmaşəraitininpayızlıqbuğdasortlarınıninkişafınatəsiri.AzərbaycanAqrarElmi,Bakı,2014,№1,səh.201-202.

192

Ardalan M., Vahed S.Z., Ahmadian E. Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.I.Baku State University, Azerbaijan

NR3C1 GENE POLYMORPHISMS IN PATIENTS WITH FOCAL SEGMENTAL GLOMERULOSCLEROSIS

AND MEMBRANOUS GLOMERULONEPHRITIS

Glucocorticoids(GCs)therapyisaselectivetreatmentstrategyforcaseswithnephroticsyndrome(NS).Duetothelackofpositiveresponseofallpatients to therapyandthedependencyofbiologi-caleffectsofGCsonitsreceptors(GR),here,theassociationoftheNR3C1gene(N363S,Bclİ,GR-9β,andER22/23EK)polymorphismswiththeresponsetoGCswasinvestigatedinpatientswithNS.İnthisstudy,55patientswithprimaryNSincluding29steroid-responder(SS)and26steroid-resistant(SR)and30healthyindividualswererecruited.ThepolymorphismsofNR3C1genewerestudiedbyPCRandsequencingoftheamplifiedfragmentsandtheresultswerecom-paredbetweenthegroups.A3669SNPwasobservedin8.7%(n=2)ofpatientswithSRNSand6.3%(n=2)ofresponders(P=0.560).İn40.7%ofsteroid-responsivepatients(n=11) and21.4%ofpatientswith SRNS (n=6), BClİ polymorphism was detected that was notstatisticallysignificant(P=0.098).TheN363SandER22/23EKpoly-morphismswerenotdetectedinthestudiedgroups.Nosignificantdifferences were observed between the frequency of the studiedpolymorphisms between the different subtypes of NS; focal seg-mental glomerulosclerosis (FSGS),membranous glomerulonephri-tis(MGN),andcontrolgroup.TheNR3C1geneN363S,Bclİ,GR-9β,andER22/23EKpolymorphismsdidnotaffect thesteroidrespon-sivenessandthepathogenesisofNSinAzarianadultpatientswithprimaryNS.OtherpolymorphismswithinNR3C1 geneneed to beexploredinlargecohorts.

References1. RosenbergA.Z.,KoppJ.B.Focalsegmentalglomerulosclerosis.Clinical

JournaloftheAmericanSocietyofNephrology,2017,v.12,№3,p.502-517.doi:https://doi.org/10.2215/CJN.05960616

2. Li Y., Jiang X., Song L., Yang M., Pan J. Anti-apoptosis mechanism oftriptolide based on network pharmacology in focal segmental glo-merulosclerosisrats.Biosciencereports,2020,v.40, issue4,p.1-34.doi:10.1042/BSR20192920.

193

3. ParvinM.N., AzizMd.A., Rabbi S.N.İ, Al-MamunM.Md.A., HanifM., etal.Assessmentof the linkofABCB1andNR3C1 genepolymorphismswiththeprednisoloneresistanceinpediatricnephroticsyndromepa-tientsofBangladesh:agenotypeandhaplotypeapproach.”JournalofAdvancedResearch,2021,p.1-11.

Ahmadian E., Sharifi S., Dizaj S.M., Ahmadian S. Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.I.Baku State University, Azerbaijan

ANTICANCER MECHANISM OF CURCUMIN ON HEAD AND NECK SQUAMOUS CELL CARCINOMA

Thecurcumineffects,apolyphenolcompound,onthesignalingpathway of apoptosis in head and neck squamous cell carcinoma(HNSCC)celllineHN5werestudiedinthisstudy.ThecytotoxiceffectofcurcuminonHN5cellswasassessed.İnaddition,HN5cellswerealsotreatedwithcurcumintodeterminetheireffectsonexpressionof caspase-8, -9,Bcl-2,Bax.Theresultsexhibitedthatviabilityofcellsreducedfollowingtreatmentofcurcumininadose-dependentman-ner. İn addition, curcumin treatment causeddecreasedexpressionofBcl-2,withsimultaneousupregulationoftheBax/Bcl-2ratio.Cur-cumin led to increase in expressionof caspase-9 andno effect oncaspase-8.

The induction of themitochondria-dependent apoptotic path-wayofcurcuminoccurredviamodulationofBcl-2andBaxexpres-sion,resultingintheactivationofcaspase−9.

References1. Wang X., Junnan G., Pingyang Y., Lunhua G., Xionghui M., et al. The

rolesofextracellularvesiclesinthedevelopment,microenvironment,anticancerdrug resistance, and therapyofheadandneck squamouscell carcinoma. Journal of Experimental & Clinical Cancer Research,2021,№40,p.1-16.https://doi.org/10.1186/s13046-021-01840-x

2. KöttingCh.,LindaH.,RaminL.,DaphneE.,SimonL.,PatrickJ.S.,Thom-asK.H., Cornelia B., andMarie-Nicole T. İmmune-Stimulatory EffectsofCurcuminontheTumorMicroenvironmentinHeadandNeckSqua-mousCellCarcinoma.Cancers,2021,№13,№3,1335.doi:10.3390/cancers13061335

3. SandhiutamiNMD.,WawaimuliA.,MelvaL.,DeniR.,PuspitaEW.Cur-cuminNanoparticleEnhancestheAnticancerEffectofCisplatinbyİn-

194

hibitingPİ3K/AKTandJAK/STAT3PathwayinRatOvarianCarcinomaİnducedbyDMBA.Frontiersinpharmacology,2021,v.11,p.1-13.doi.org/10.3389/fphar.2020.603235

Mehdiyeva Zh.Sh. ANAS Institute of Molecular Biology and Biotechnologies, Azerbaijan

ACCUMULATION DYNAMICS OF TOCOPHEROLS IN VEGETATIVE ORGANS OF WHEAT PLANTS

EXPOSED TO DROUGHT

Currently,thenumberofantioxidantsubstancesisconstantlygrowing.Suchsubstancesincludeglutathione,ascorbate,tocopher-ol,carotenoids,polyamines,someaminoacids,etc.Tocopherol(vi-taminE) is a fat-solubleantioxidant.The synthesisof tocopherolsinthecell is inducedbyvariousstressorsandphytohormones[2].According to some authors, its biosynthesis is regulated by ROS,formedduringphotosynthesis [1].Thedynamicsof theaccumula-tionoftocopherolsintherootsandleavesofwheatplantsexposedtodroughthasbeenstudiedduringgenerativedevelopment.

TheaccumulationdynamicsoftocopherolswastestedinrootsandleavesofBarakatli-95andGaragilchig2genotypesoflocaldu-rumwheat(T. durum)withcontrastingtoleranceandproductivityunder drought conditions. The amount of tocopherols was deter-mined spectrophotometrically (Thermo Scientific Evolution 350UV-VisSpectrophotometer(UK,England))basedonthereductionofFe2+ionstoFe3+ionsinareactionmedium[3].Duringthegenerativedevelopmentofthewheatplant,themaximumamountoftocopher-olswasdetectedinthewaxripenessphaseofontogenesis inbothrootsandleaves.Althoughtheamountofthisantioxidantdecreasedduetothedroughteffects inthemilkripenessphasecomparedtothe floweringphase, it increasedagain in thewaxripenessphase,andthisincreaseinthevegetativeorgansofthetolerantgenotype(3.3foldinleaves,2.7foldinroots)wasmorepronouncedcomparedtothesensitivegenotype(1.9foldinleaves,1.5foldinroots).İt isbelieved that thebiosynthesis of tocopherols is regulatedbyROS,formedduringphotosynthesis.Thechangeintheamountoftocoph-erolsunderstressoccursintwostages:atthefirststage,theamount

195

of tocopherols, playing a role of ROS scavenger, increases; at thesecondstage,ifthestressorisstrongandlong-lasting,thedegrada-tionoftocopherolsexceedstheirsynthesis.Thus,theincreaseintheamountoftheseantioxidantcompoundsinthedeepeningphaseofdroughtindicatesthattheyplayakeyroleinprotectingthewheatplantfromstress.

References1. Munne-BoschS.,AlegreL.Thefunctionoftocopherolsandtocotrienols

inplants.CriticalReviewsinPlantSciences,2002,v.21,issue1,p.31-57.2. SzarkaA.,TomasskovicsB.,BanhegyiG.Theascorbate-glutathione-to-

copheroltriadinabioticstressresponse.İnternationalJournalofMo-lecularSciences,2012,v.13,issue4,p.4458-4483.

3. EmmerieA.,EngelChr..Colorimetricdeterminationoftocopherol(vi-taminE): İİAdsorptionexperiments.RecueildesTravauxChimiquesdesPays-Bas,1939,v.58,issue4,p.283-289.https://doi.org/10.1002/recl.19390580402

Serpoush M.M., Kiyasatfar M.H. , Ojaghi J.M.Khazar University, Azerbaijan

Salayeva S.J. Baku State University, Azerbaijan

THE EFFECT OF Fe3O4 NANOPARTICLES ON AZERBAIJANI BARLEY SEED GERMINATION

Nanoparticleshavemadesignificantprogressinavarietyoffields.Theyhavebeenusedinawiderangeofresearchdisciplines.Fe2O3,TiO2,CuO,İO,ZnO,andAl2O3nanoparticlesareusefulinagriculturalscienceduetotheirvariousphysiochemicalproperties[4].Fe2O3NPwasusedtostudybarleygermination.Barleywasoneofthefirstdomesticatedgrains,anditisnowtheworld’sfourthmostplantedcereal[1,2].İthashightolerancetoabioticandbioticstressesduetoitsextremegeneticdiversity.ThefertilecrescentandCaucasusareahavebeenidentifiedaspotentialbreedinggroundsforbarleywildprogenitors.Azerbaijanhasadiversenaturalclimate,whichhashelpedtopreservegeneticdiversi-tyofplantssuchasbarley.İnthisstudy,14cultivarsofbarleywereusedto determine the germination rate under the influence of iron oxideNPs.ThesamplesweretakenfromtheNationalGenbankofAzerbaijan,

196

ANAS(AzerbaijanNationalAcademyofSciences’GeneticResourcesİn-stitute).İnthreereplications,Fe2O3NPconcentrationsof100mg/l,250mg/l,and1000mg/lwereusedwithdistilledwaterasacontrol [3].Fe3O4nanoparticleshavebeensynthesizedatlaboratorynanotechnol-ogy,KhazarUniversity.Thesizeofthenanoparticleswas25nm,accord-ingtoaphotographofparticlestakenwithascanningelectronmicro-scope(SEM).İnthisresearchcoleoptilelength,rootlength,weightdrymatterandgerminationratewereamongthecharacteristicsmeasured.Differentlevelsofnanoparticleandcultivartypeshadasignificantef-fectongerminationrate,accordingtotheANOVAanalysis.Thegermi-nationratein250mg/llevelofironoxideNPswashigherthancontrol.Threeofthebestgerminatedaccessionswerechosen.Accordingtothisstudy,addingFe3O4nanoparticlestobarleyseedsattheproperconcen-trationincreasedseedgermination.TheanalysisofagriculturalcropsexposedtoNPsshowsthattheycanbetakenupbyplantsthroughrootsorleaves.However,themechanismsofinteractionbetweenplantsandNPsarestillpoorlyunderstoodandmoreresearch isneededon thissubject,especiallyat themolecular level.DetailedstudiestoquantifytheadsorptionanduptakeofNPsindifferentcropsandunderdifferentgrowthconditionsarenecessary.

References1. FAO,2018.http://www.fao.org/faostat/en/#data/QC2. GebremedhinW.,FirewM.,TesfyeB.Stabilityanalysisof foodbarley

genotypesinnorthernEthiopia.AfricanCropScienceJournal,2014,v.22,№2,p.145-153.

3. Kokinaİ.,Mickevičaİ.,Jahundovičaİ., OgurcovsA.,KrasovskaM.,etal.PlantexplantsgrownonmediumsupplementedwithFe3O4nanoparti-cleshaveasignificantincreaseinembryogenesis.JournalofNanomate-rials,2017,p.1-11.https://doi.org/10.1155/2017/4587147

4. Nair R. Effects of nanoparticles on plant growth and development.İn:KoleC.,KumarD.,KhodakovskayaM.(Eds)PlantNanotechnology,2016,Springer.10.1007/978-3-319-42154-4_5

197

Vahed S.Z., Ahmadian E., Ardalan M.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.I. Baku State University, Azerbaijan

THE ASSOCIATION BETWEEN STAT4 GENE POLYMORPHISM (RS7574865) AND THE INCIDENCE OF LUPUS

Systemic lupuserythematosus(SLE)isaheterogeneousauto-immunediseaseaffectingseveralsystemsandorgansinthebody.TheassociationofSTAT4transcription factorwithSLEriskremainsun-clear.TheaimofthisstudywastoinvestigatetheassociationofSTAT4genepolymorphism(rs7574865)withtheincidenceofSLE.Onehun-dredandsixtyparticipants(80patientswithSLEand80healthyindi-viduals)wereincludedinthestudy.GeneanalysiswasperformedbyARMS-PCRinperipheralbloodsamples.57%(n=45)ofpatientswithSLEhadSLEDAİabove6andhadactivedisease.İntheSLEgroup,thefrequencyofGandTalleleswere81%and19%,respectively.More-over,72.50%(n=58)ofpatientscarriedtheGGgenotype,17.5%(n=14)hadtheGTgenotype,and10.1%(n=8)carriedtheTTgenotype.Therewasnosignificantdifferencebetweenallelefrequencyandge-notypicdistributionforrs7574865polymorphism(p>0.05)betweenSLE and control groups. Significant differences were observed be-tween the distribution of genotypes and clinicalmanifestations in-cludingleukopenia(p=0.045),pulmonary(p=0.011),andophthal-mic(p=0.049)problems.TheTallelewithanoddratioof1.47andconfidence intervalof0.80-2.6could increase the riskofSLE;how-ever,itwasnotstatisticallysignificant(p=0.208).ThedistributionofGTandTTgenotypes,carryingatleastoneTallele,washigherinSLEpatients.However, therewasnostatisticallysignificant relationshipbetweentheincidenceofSLEandSTAT4polymorphism(rs7574865).

References1. Nageeb, Rania S., Alaa A. Omran, Ghada S. Nageeb,Manal A. Yousef,

YassirAAMohammad,andAmalFawzy.STAT4genepolymorphismintwomajorautoimmunediseases(multiplesclerosisandjuvenileonsetsystemiclupuserythematosus)anditsrelationtodiseaseseverity.TheEgyptianJournalofNeurology,PsychiatryandNeurosurgery,2018,v.54,№1,p.1-7.doi:10.1186/s41983-018-0011-5

2. WangJ.-M.,XuW.-D.,Huangan-F.AssociationofSTAT4GeneRs7574865,Rs10168266polymorphismsandsystemic lupuserythematosussus-

198

ceptibility:ameta-analysis.İmmunologicalİnvestigations,2021,v.50,№2-3,p.282-294.https://doi.org/10.1080/08820139.2020.1752712

3. EbrahimiyanH.,RezaeiR.,MostafaeiSh.,AslaniS.,GoulielmosG.N.,etal. Association study between STAT4 polymorphisms and suscepti-bility to systemic lupus erythematosus disease: A systematic reviewand meta-analysis. Meta Gene, 2018, v. 16, p. 241-247. https://doi.org/10.1016/j.mgene.2018.03.010

Sharifi S., Dizaj S.M., Bohlouli S.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

Khalilov R.IBaku State University, Azerbaijan

THE EFFECT OF RUTIN NANOCRYSTALS ON VDR GENE EXPRESSION IN HEAD AND NECK SQUAMOUS

CELL CARCINOMA CELL LINE

Herbalmedicinesareofspecialimportanceinthepreventionandtreatmentofdiseasessuchascancer.Rutinisaplantactivein-gredientwithvarioustherapeuticeffects,butdueto itshydropho-bicity, itsbioavailability is low.The synthesisofnanoparticles im-provesthebioavailabilityofhydrophobicmaterials.TheaimofthisresearchwastoassesstheeffectofrutinandnanorutinonVDR gene expressioninheadandnecksquamouscellcarcinomacellline.

İn this study, rutin nanocrystalswas produced through ul-tra-sonicationtechniqueandthenwerecharacterizedbytheconven-tionalmethodstouseforevaluationofVDRgeneexpressionbyRealTimeRT-PCRincomparisonwithfreerutin.Forstatisticalanalysisofdata,t-testandANOVAwereperformedbySPSSsoftwareversion17andasignificantlevelofp≤0.05wasconsidered.

Thepreparedrutinnanocrystalshadameanparticlesizeof83± 0.23 nm and quasi-spherical morphology. The VDR gene ex-pressionwasnot significantlydifferent in rutin treatedHN5cells.NanorutinsignificantlydecreasedVDRgeneexpression(p<0.05).

Theobtainedoutcomesproposethatrutinnanocrystalsmaybebeneficialintheadvanceofnovelcancertreatment.DuetothisstudyobservedtheeffectoftutinandnanorutinonVDRexpression,furtherstudiescouldbeperformedtoassesstheeffectofnanorutinincombi-

199

nationwithvitaminD.Also,sincethehighanti-cancereffectofnanoru-tin, further laboratory studies aswell as animal studies are recom-mendedtoconfirmandsuggesttheclinicaluseofthisherbalmedicine.

References

1. DziedzicA.,RobertK.,RobertD.W.,MartaT.,ElenaM.V.,Marcelloİ.Fla-vonoidsinducemigrationarrestandapoptosisindetroit562orophar-ynxsquamouscellcarcinomacells.Processes,2021,v.9,№3,426,p.1-16.10.3390/pr9030426

2. ChenX.,BinW.,YuZ.,YoumingD.Effectofrutin-inducedprotectiveau-tophagyonthegrowthofHepG2cells.JournalofBiomaterialsandTis-sueEngineering,2020,v.10,№9,1281-1285.https://doi.org/10.1166/jbt.2020.2424

3. Gutiérrez-VenegasG.,Sánchez-CarballidoM.A.,SuárezC.D.,Gómez-MoraJ.A.,BonneauN.Effectsofflavonoidsontonguesquamouscellcarcinoma.Cellbiologyinternational,2020,v.44,686-720.doi:10.1002/cbin.11266.

Hüseynova L.S. Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan

MÜXTƏLİF ETNİK QRUPLARDAN OLAN FENİLKETONURİYA XƏSTƏLƏRİNDƏ PAH GENİNİN MUTASİYALARININ TƏDQİQİ

Azərbaycanınmüxtəlifbölgələrindənolan30FKU(fenilketo-nuriya)xəstəsindəfenilalaninhidroksilaz(PAH)geninin6,7,8,11və 12-ci ekzonlarında nukleotid ardıcıllığı tədqiq edilmişdir. Dün-yanınmüxtəlifölkələrindəPAHgeninin6,7,8,11və12-ciekzon-larında600-dənçoxmutasiyasıaşkarolunmuşdur.Bunlarınarasın-da18mutasiyanövüAzərbaycanəhalisindədəaşkarlanmışdır.Buailələrdəyaxınqohumevliliknisbəti50%-əbərabərdir.Qeydedəkki, valideynlərin çoxuəmiuşağıvəyaxalauşaqlarıdır.Azərbaycanlıxəstələrdə18fərqlimutasiya(V245V,R261Q,Q232Q,V245V,P281L,R241C, L385L, V399V, E280K, R261X, A434D, R176X, Ex6-96A>G,R241C,R243Q,R252Q,Y356X)aşkaredilmişdir.BurayaR243Xmu-tasiyası vəV245Vpolimorfizmidədaxil olmaqlabir çoxmutasiyaformalarıaiddir.Buvariantlarınətrafındakınukleotidlərinortakey-fiyyətdəyəri50-dənyüksəkidivəbu,onlarındəqiqliyinisübutetdi.

Ekzon7-dəR261Qmutasiyası 30 xəstədən yeddisindəmü-şahidəedilmişdir.Tədqiqatlargöstərirki,Azərbaycanəhalisiüçünən çoxbumutasiya xarakterikdir.R261G (G-A)mutasiyası zamanı

200

quanininadeninləəvəzolunmasımüşahidəedilmişdir.Mutasiyanınnəticəsizülalsəviyyəsindəözünübüruzəverir.Beləki,argininaminturşusuqlutaminaminturşusuiləəvəzedilmişdir.

G6PDfermentininfiziki-kimyəvigöstəriciləriəsasındayenibirbiokimyəvivarianttəyinolunduvəMasallıbölgəsininTəkləkəndin-dəyaşayanG.M.ailəsindəR261G(G-A)mutasiyasıiləirsiFKUmeta-bolikxəstəliyibirgəaşkaredildi.AzərbaycanRespublikasınınMasal-lırayonununTəkləkəndindəeynibirailədəfenilketonuriyavəG6PDfermentçatışmazlığıaşkaredilmişdir.Fenilalanin-4-hidroksilazgenmutasiyası olan R261G (G-A) heteroziqot və homoziqot formalarımüəyyənedilmişdir.ElmiədəbiyyatdabugünədəkbilinməyənG6PDfermentininbiokimyəvipolimorfizmiaşkaredilmişdir.

Fenilketonuriyaxəstəliyizamanıqanda fenilalaninamin tur-şusunun səviyyəsi olduqca yüksək olur. Fenilalaninin orqanizmdəmiqdarıpəhrizyoluiləstabilləşdiriləbilər.ƏgərFKUmüalicəedil-məzsə,fenilalaninbədəndəzərərlisəviyyələrəqədərartaraq,zehniqüsurlaravədigərciddisağlamlıqproblemlərinəsəbəbolabilər[1].

Müalicəedilməzsə,buuşaqlardaqalıcı intellektualqüsurya-ranır.İnkişafınləngiməsi,davranışproblemlərivəpsixiatrikxəstə-likləriləözünübüruzəverir.Müalicəolunmayanfərdlərinbədəndəartıqfenilalaninintoplanmasınəticəsindəyantəsirkimiküfvəyasi-çanqoxusunasahibolabilərlər.Klassikfenilketonuriyaolanuşaqlarsağlamailəüzvlərindənfərqliolaraqdahanazikdərivəsaçlaravəeynizamandaekzemakimidərixəstəliklərinədəmalikolurlar[2].Fenilalanin səviyyələri yüksək olan analardan doğulan körpələrdədoğuşdanəvvəlçoxyüksəkfenilalaninsəviyyəsinəməruzqaldıqla-rıüçünzəkaçatışmazlığıriskiböyükdür.Bukörpələrinçəkisiaşağıolur,digəruşaqlaranisbətəndahayavaşböyüyürlərvəbuuşaqlardaqalıcıintellektualəlillikyaranır.

FKUəksərhallardadoğuşdanbirmüddətsonrayenidoğulmuşkörpələrinmüayinəsizamanıaşkarlanırvəmüalicəyədərhalbaşla-nılır.BununnəticəsindəklassikFKU-nunşiddətliəlamətlərivəsimp-tomlarınadirhallardagörülür[3].

AzərbaycanPediatriyaİnstitutunamüraciətetmiş(Bakı)133ailədən30FKUxəstəsində(yaş8ay-25ilarasında)mutasiyaaşkar-lanmışdır.

XəstələrinperiferikqanındanQİAampDNAMini-Kit(Qiagen,ABŞ)kitindənistifadəedilərəkDNTekstraksiyaolunmuşdur.DNT-nin qatılığı rəqəmsal spektrometrlə ölçülmüşdür. Alınmış genomDNT-ninintaktlığı0.7%-liaqarozgellərindəelektroforeziləmüəy-yən edilmişdir. DNT nümunələri polimeraza zəncirvari reaksiyası

201

(PZR)əsasındaamplifikasiyaolunmuşlar.Agarozagelindəelektrofo-rezləyoxlanılmışmüsbətPZRnümunələrifermentativüsullatəmiz-lənmişdir.TəmizlənmişməhsulBiqDyeTerminatorV.3.1flüoressentboyavasitəsi iləboyanmışdır.PZRaşağıdakı ardıcıllıqla aparılmış-dır:960C-2dəq,sonra960C-30I,550C-30I,750C-2dəq.Budövr25dəfətəkrarlanmışdır,720C-10dəqvə40Cfasilə.PZR-ınbirincimər-hələsindənsonraDNT fraqmentlərinin təmizlənməsiüçünbir sıramaqnitlərdənistifadəedilmişdir:“AgencourtAMPureXPPCRsaflaş-tırma”vəSPRİPlate96SuperMagnetPlate.TəmizlənmişDNTfraq-mentlərininikincidəfəPZR-ıaşağıdakıvəziyyətdəhəyatakeçirildi:950C-2dəq,sonra950C-30I,550C-30I,770C-2dəq25dövrolmaqlavə720C10dəq,fasilə40C.PAHgeninin13ekzonunbirbaşaardıcıllığınınoxunmasıüçünABİPrismBigDyeTerminatorCycleSequencingKit,3.1versiyası(AppliedBiosystems,USA)cihazındanistifadəedilmiş-dir.BütünPZRnümunələriPZRamplikasiyasıüçün istifadəediləneyni praymerlərlə sıralanmışdır. PZR məhsulunun bütün anormalfraqmentləri praymerlərdən istifadə edilərək təsdiqləndi. Ekzon6üçünForward:TGCCCTGCTTGAGACACCTAvəRevers:TCCTCCCCCA-CACTTTCTGC;ekzon7üçünForward:CTCTGACTCAGTGGA;ReversCTGAGTCTGGCTTGGCTTAA ekzon 8 üçün Forward: CTGAGTCTG-GCTTGGCTTAA və Revers: CTCATTTGAGAAATTCAGGT; ekzon 11üçünForward:TGCAGCAGGGAATACTGAvəRevers:AGATGAGTGG-CACCAGTvəexon12üçünForward:TCCAAATGGTGCCCTvəRevers:GGCGATGGTAGGGAApraymerlərindənistifadəedildi.Nəticədəardı-cıllıqlarPAHNCBİardıcıllığıiləmüqayisəedildi(NG_008690.1)PAHgenindəkimutasiyalarınvəpolimorfizmlərinolub-olmadığınıyoxla-maqüçünikiməlumatbankınamüraciətolundu:PAHverilənlərba-zası(http://www.pahdb.mcgill.ca)vəHGMD(http://www.Hgmd.cf.)ac.uk/ac/index.php).

C.782G>A, c.838G>A, c.842C>T, c.721C>T, c.727C>T,c.1197A>T, c.781C>T, 1155G>C daxil olan mutasiyalar, 696A>G,1301C>A, 526C>T, 611A>G 721C>T, 728G>A, 755G>A, 1068C>A,1238G>C,c.696A>G,c.735G>Apolimorfizmlərimüəyyənedilmişdir.ClinVar verilənlər bazasında patogen dəyişikliklərin araşdırılmasıdaonlarınpatogentəsirinisübutetdi.

30xəstədənüçündə7-ciekzondac.721C>Tdəyişikliyinəticə-sindəR241Cpatogenmutasiyaya,30xəstədənikisindəekzon7-dəc.755G>AdəyişikliyinəticəsindəR252Qpatogenmutasiyayarastgəlin-mişdir.Digərmutasiyalarınhərbiriyalnızbirxəstədətəsbitedilmişdi.

202

Ədəbiyyat

1. Adler-AbramovichL.,VaksL,CarnyO.,TrudlerD.,MagnoA.,etal.Phe-nylalanineassemblyintotoxicfibrilssuggestsamyloidetiologyinphe-nylketonuria.NatureChemicalBiology,2012,v.8,№8,p.701–706.doi:10.1038/nchembio.1002.PMİD 22706200.

2. SurteesR.,BlauN.Theneurochemistryofphenylketonuria.EuropeanJournalofPediatrics,2020,v.159,p.S109–113.doi:10.1007/PL00014370.PMİD 11043156.S2CİD 26196359.

3. MichalsK.,MatalonR.Phenylalaninemetabolites,attentionspanandhyperactivity.AmericanJournalofClinicalNutrition,1985,v.42,issue2,p.361–365.doi:10.1093/ajcn/42.2.361.PMİD 4025205.

Nəsibova Z.S. AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutu, Azərbaycan

Əliyeva K.A. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

SEREBRAL HİPOMİELİNASİYA SİMPTOMLU ERKƏN EPİLEPTİK ENSEFALOPATİYA SİNDROMLU

XƏSTƏLƏRDƏ SPTAN 1 GENİNİN MOLEKULYAR-GENETİK TƏDQİQİ

2020-ci ildəerkənepileptikensefalopatiyasindromuiləbir-likdə3xəstədəserebralhipomiyelinasiyamüşahidəetdik.Bugünəqədər 3 fərqli SPTAN1mutasiyası olan cəmi yeddi epileptik xəstəmüəyyən edilmişdi. Bu missense mutasiyasının patoloji əhəmiy-yətibəllideyil, çünkioxşarklinikəlamətlərəsahibxəstəninbacısıSPTAN1mutasiyasını daşımır. Buna görə də buməqalədə SPTAN1 mutasiyalarıolanepileptikensefalopatiyavəyaepilepsiyaəlamətlə-riolanxəstələrədiqqətyetiririk.ÜçxəstəninklinikxüsusiyyətlərinəəsasənSPTAN1mutasiyasınaməruzqaldıqlarıgümanolunurduvəbuna görə də molekulyar-genetik tədqiqatlara ehtiyac duyulurdu.XəstələrinSPTAN1genindəmutasiyalarınolub-olmamasınıaşkaret-məkməqsədiiləmolekulyar-genetikmetodlaraəsaslanananalizləraparılmışdır.Hazırdaerkənepileptikensefalopatiyalarıngenetikdi-aqnozununqoyulmasıçoxçətindir.Busəbəbdəndəerkənepileptikensefalopatiyanın ətraflı klinikiməlumatlarına əsaslanan səmərəligentestiniyaratmaqüçünerkənepileptikensefalopatiyalarındahatəfərrüatlıaraşdırmalarınaehtiyacvardır.Bubaxımdanbizimapar-

203

dığımıztədqiqatlarönəmlixarakterdaşıyır.Erkənepileptikensefalopatiyauşaqlardatez-tezşiddətlitut-

malar və kortikal funksiyanın davamlı anormallığı ilə xarakterizəolunan nevroloji xəstəliklərdir ki, bu da elektroensefaloqramlardamüəyyənləşdiriləbilər.Buxüsusiyyətləryenidoğulmuşvəyaerkəndövrlərdəvəondansonrakıdövrlərdəinkişafpozulmalarınasəbəbolur.Doğuşdansonrakıilkaltıaydakıbuciddişərtlərəerkənmiyok-lonikensefalopatiyadaxildir.DNTardıcıllığınıntəyinitexnologiyala-rındakısoninkişafbucürxəstələrindəqiqdiaqnozununqoyulma-sına kömək etmişdir. Bumetodlar nöqtəvimutasiyalarının sürətliaşkarlanmasınıekzonsıralamasıiləsistematikşəkildəmüəyyənləş-dirməyəimkanverir[3,5,6].

200mklvenozqandangenomDNT-siayrılmışdır.Buməqsədlə3xəstəninvenozqanındanistifadəedilmişdir.AyrılmışgenomDNT-nin konsentrasiyası və intaktlığı 0,7% aqaroza gelində yoxlanılıb.GenomDNT-ninSPTAN1genininkodlaşmadaiştirakedənekzonlarıayrı-ayrılıqdaPZRedilmişdir.AqarozagelelektroforezindəkontroledilənpozitivPZRnümunələrienzimatikmetodlasaflaşdırılmışdır.AqarozagelelektroforezindəkontroledilənPozitivCycleSequencingPCRnümunələriBiqDyeXTboyadansaflaşdırmareaktiviilətəmizlə-nir.TəmizlənmişgennümunələriAB13130xİavtomatikDNTzəncirAnalizSistemindəoxunmuşdur.NukleotidZəncirləriSeqscapeV.2.7.proqramındadəyərləndirilərəkBlastCeNCBİnormalSPTAN1nuk-leotidzənciriiləqarşılaşdırılaraqpolimorfizmlərvəuyğunmutasi-yalaridentifikasiyaedilmişdir.

2 il əvvəlmüasirmolekulyar genetikmetodlarınkombinasi-yasından istifadə edərək erkən epileptik ensefalopatiya diaqnozuqoyulmuş9aylıqbiruşaqdaSPTAN1genininmissensemutasiyasınıaşkaretdik:genin2908-civəziyyətindəadeninnukleotidiiləquaninnukleotidəvəzlənməsimüəyyənedildi(SPTAN12908G>A).Mutasi-yanəticəsindəzülalın(Glu970Lys)970mövqeyindəqlutaminaminturşusulizinaminturşusuiləəvəzolunmuşdur.

2020-ci ildə, maqnetik rezonans tomoqrafiyada müşahidəolunduğukimi,erkənepileptikensefalopatiyasindromlu3xəstədəbeyininhipomielinasiyasıvəbeyinağmaddəsininazalmasınımüəy-yənləşdirdik.Buxəstələrarasındaq34.11-dəbirxəstədəSPTAN1-i əhatəedənbirmikrodelesiyavəikixəstədəSPTAN1-dəçərçivədaxi-lindəmutasiyalar(6619_6621delvə6923_6928dup)aşkarladıq.

Epileptikensefalopatiyahallarındagenomsıralamasıiləgene-tikskrininqyoluiləheçbirSPTAN1mutasiyasınınaşkaredilməməsidiqqətiçəkir.

204

GələcəkdəAzərbaycandahərtərəfligenetikanalizklinikalardageniştətbiqolunmağabaşlayacaqki,budaerkənepileptikensefa-lopatiyanıngenetikasınındahadaaydınlaşdırılmasınaköməkedə-cəkdir.

Ədəbiyyat

1. MoorthyS.,ChenL.,BennettV.Caenorhabditis elegansbeta-Gspectrinis dispensable for establishment of epithelial polarity, but essentialformuscularandneuronalfunction.TheJournalofCellBiology,2000,v.149,№4,p.915–930.doi:10.1083/jcb.149.4.915.PMC 2174577.PMID 10811831.

2. JainP,SpaederM.C.,DonofrioM.T.,SinhaP.,JonasR.A.,LevyR.J.Detec-tionofalphaİİ-spectrinbreakdownproductsintheserumofneonateswithcongenitalheartdisease*.PediatricCriticalCareMedicine,2014,v.15,№3,p.229–235.doi:10.1097/PCC.0000000000000059.PMC 4059536.PMİD 24395002.

3. Lehmensiek V., Süssmuth S.D., Brettschneider J., Tauscher G., FelkS., Gillardon F., Tumani H. Proteome analysis of cerebrospinal flu-id in Guillain–Barré syndrome (GBS). Journal of Neuroimmuno-logy, 2007, v. 185, № 1–2, p. 190–194. doi: 10.1016/j. jneuro-im.2007.01.022.PMİD 17367871.S2CİD 28987593.

4. WangX.F.,GaoG.D.,Liu J.,GuoR., LinY.X., et al. İdentificationofdif-ferentially expressed genes induced by angiotensin İİ in rat car-diac fibroblasts. Clinical and Experimental Pharmacology &Physiology, 2006, v. 33, № 1–2, p. 41–46. doi: 10.1111/j.1440-1681.2006.04321.x.PMİD 16445697.S2CİD 21008341.

5. WeissE.S.,WangK.K.,AllenJ.G.,BlueM.E.,NwakanmaL.U.,etal.Alphaİİ-spectrinbreakdownproductsserveasnovelmarkersofbraininjuryseverityinacaninemodelofhypothermiccirculatoryarrest.TheAn-nalsofThoracicSurgery,2009,v.88,№2,p.543–550.doi:10.1016/j.athoracsur.2009.04.016.PMC 3412404.PMİD 19632410.

6. Writzl K., Primec Z.R., Stražišar B.G., Osredkar D., Pečarič-Meg-lič N., et al. Early onset West syndrome with severe hypomyelina-tion and coloboma-like optic discs in a girl with SPTAN1 mutati-on. Epilepsia, 2012, v. 53, №6, p. e106–110. doi: 10.1111/j.1528-1167.2012.03437.x.PMİD 22429196.S2CİD 20216273.

205

Omarov A.M., Aliyeva S.R. Khazar University, Azerbaijan

Huseynova G.O.Azerbaijan Medical University, Azerbaijan

Rustamova S.İ., Yusifova K.Y., Zeynalova Sh.K., Azizova A.A. Azerbaijan Scientific-Research Veterinary Institute, Azerbaijan

Karimov K.İ. Equestrian Federation of Azerbaijan Republic, Azerbaijan

STUDYING GENOME PROFILE OF KARABAKH AND DILBAZ HORSE BREEDS: IDENTIFICATION AND UTILIZATION OF

GENETIC MARKERS AND ALLELE VARIATIONS IN BREEDING PROGRAMS

Azerbaijan is one of the countrieswhere equestrianismhasbeenformedsinceancienttimes.MosthistoricalsourcesstatethatthehorsewasfirstdomesticatedintheregionsofTurkestanclosetoİran.Manysourcesindicatethatthefirsthumansettlementswherehorsesweredomesticatedalongthesoutheastern,inthePontic-Cas-pian steppes. İn any case, the territoryof themodernRepublic ofAzerbaijan,aswellasSouthAzerbaijan(İran),coincideswiththein-tersectionofsettlementsconsideredbyvariousresearcherstohavedomesticatedhorsesandformedhorsebreeding[2].TheKarabakhhorseisabreedofhorseformedasaresultofalongevolutiononthebasis of local horses that have existed inAzerbaijan since an-cient times, itwascreated folkselection.Karabakhhorsesplayanimportantroleinpassingontofuturegenerationsasdistinguishedandinvaluablematerialandspiritualheritage.TheKarabakhhorseisabreedofthemountain-ridinghorsescreatedbythepeople’sse-lectionandwidelyspreadintheKarabakhterritoryofAzerbaijan.İnthe17thand18thcenturies,thisbreedwasfurtherimprovedintheKarabakhkhanate[1].Karabakhhorsesareconsideredtobetheold-esthorsebreedinAsiaandtheCaucasus.ThebesthorsesarespreadinShusha,Aghdamandnearbyareas[2].

Researchbeganin2001withasimplecollectionof300mapmarkersscatteredacross31pairsofautosomesandtheXchromo-some,andtodaycomparisonsaremadebetweenthehorsegenomeandthegenomeofmostdomesticanimals[3].Currently,genemapsareavailableforallautosomalchromosomes,includingXandYchro-mosomes.Theprospectsforthebreakdownofthegeneticcompo-nentofalargenumberofcomplextraitsthatarevitaltothehealth

206

ofthehorsebreedareofinterest,whichisimportantforimprovingthediagnostic,prophylactic,andtherapeuticapproachestohorsesinordertostudythemultiplicityofsuchtraits[4].Thehorsegenomederby:racingfrommaptowholegenomesequence2008Horsege-nomeanalysishasprogressedrapidlyoverthelastdecade[5].Therearealready4,000markersonthegenomemapforallhorsechromo-somes,includingtheYchromosome[3].Thismapiscurrentlyusedbyresearchersaroundtheworldto identifygenesassociatedwithvarioushealthtraitsinhorses,includinggeneralhealth,diseaseim-munity,fertility,athleticappearance,variousphenotypiccharacter-istics,andmore[6].

To study the genome profile of Karabakh and Dilbaz horsebreeds,todetectgeneticmarkersandallelevariationsseparatelyforbothKarabakhandDilbazhorses.The implementationof the idearequiresseveralactivities:1. Selection and identification of phenotypically compatible

individualsofKarabakhandDilbazhorsesinKarabakhEquestrianComplex and Dilbaz Equestrian Farm. İdentification will becarriedoutbymicrochipsandoperatedbyremotescanners;

2. Tissueorbloodsamplingwillbecarriedoutfrom2phenotypicallyhorsesforgenomeanalysis;

3. TheDNAwillbeisolatedfromthebloodsamplesandwillsendtothe“GenomicsEngland”Laboratoryforgenomesequencing;

4. Atissueandbloodsampleswillbecollectedfrom50horsesofeachbreedpopulation forGenotypingby sequencinganalysis;this will help to identify single nucleotide polymorphismsspecific to the Karabakh and Dilbaz genera and to determinetheir relationship to phenotypic characteristics. DNA will beisolated and send to the “Genomics England” Laboratory forGenotypingbySequencinganalysis.Thiswill allow tocreateacatalogofsinglenucleotidepolymorphisms(SNPs).

5. Sequencingofsamplesinthe“GenomicsEngland”;6. Creatinganelectronicgenedatabasebasedonthisinformation;7. Selectionofsuitablestallionsandmaresformating;8. Registrationofnewborns;9. All processes will be conducted electronically. The built-in

databaseisattachedtothefile.Expectedresultandpracticalimportant:

1. Forthefirsttimeintheworld,thegenomesofKarabakhandDilbazhorseswillbesequenced;forthispurpose,theknowledge,andskillsofgeneticsspecialistsofTabrizAgriculturalUniversitywillbeused.

207

2. Genesorallelesthatcontrolbred-specifictraitswillbeidentified,andasinglenucleotidepolymorphismcatalogwillbecreated;

3. Based on this information, genome-based selection work willbe carried out, which means saving 50 years of conventionalselectionwork(applicationofsciencetoindustry);

4. GeneticresourcesofKarabakh-Dilbazhorseswillbedeterminedandtheirpopulationandnewgenotypeswillbestudiedduringselectionandbreedingprocess;

5. Registration and breeding of newborns will be based on thegenomedata.

References1. Atçılıq haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASİNİN QANUNU, Bakı

şəhəri,27fevral2007-ciil,№255-İİİQ2. RajabliKh.,OrujovA.StatePedigreeBookofKarabakhhorses,Baku,

2006,v.İİ,p.296.3. ChowdharyBP.EquineGenomics.1stEdition,AJohnWiley&Sons,İnc.

Publication,2013,324p.4. BowlingA.T.,ZimmermannW.,RyderO.,PenadoC.,PetoS.etal.Genetic

variation in Przewalski’s horses, with special focus on the last wildcaughtmare,231Orlitzaİİİ.CytogeneticandGenomeResearch,2003,v.102,№1–4,p.226–234.

5. JansenT.,Forster,P.,Levine,M.A.,Oelke,H.,Hurles,M.etal.MitochondrialDNAandtheoriginsofthedomestichorse.ProceedingsoftheNationalAcademyofScienceUSA,2002,v.99,№16,p.10905–10910.

6. Li J.,ShiY.,FanC.,ManglaiD.mtDNAdiversityandoriginofChineseMongolian horses. Asian-Australasian Journal of Animal Sciences,2008,v.21,№12,p.1696–1702.

Abbasova Ə.B. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Məmmədov Ə.Ç., Süleymanova Z.C. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

AZƏRBAYCANDA BECƏRİLƏN BƏRK BUĞDA SORTLARININ DUZADAVAMLILIQLA İLİŞİKLİ SSR

MARKERLƏRLƏ SKRİNİNQİ

Torpaqşoranlığıdünyanınbirçoxölkələrininərazisindəyayıl-mış,məhsulistehsalınıazaldanəsasekolojimaneədir,təxminən45

208

milyonhektarsuvarılanəraziniəhatəedərək,qlobaliqlimdəyişikliyivəbirçoxsuvarmaüsullarınəticəsindəartacağıgözlənilir [2].Du-zunartıqmiqdarıbitkilərdəmorfofizioloji,biokimyəvivəmolekul-yar-genetik dəyişikliklərə səbəb olur. Duz stresininməhsuldarlığazərərlitəsiriözünübitkilərinböyüməsürətininazalmasında,repro-duktiv inkişafın zəifləməsində göstərir. Bitkilərin, xüsusilə stratejiəhəmiyyətlibuğdabitkisininduzadavamlılıqlailişikliolanmüxtəlifmolekulyarmarkerlərlətədqiqolunması,duzadavamlıyüksəkməh-suldargenotiplərinmüəyyənolunaraqseleksiya işlərindəvalideynformalarıkimiistifadəsinitövsiyəetməktədqiqatınəsasməqsədidir.

Molekulyarmarkerlər xromosom üzərindəməlummövqedəyerləşən çoxlu sayda allel formaları olanDNTardıcıllıqlarıdır.Bit-kinövlərinin,bitkilərinayrı-ayrıxromosomlarınınvəyaxromosomüzərindəspesifik lokuslarınmüəyyənolunmasında istifadəolunur[1].Molekulyarmarkerlərinmüxtəlif tiplərimövcuddurvə sürətləyenimetodlar işlənib hazırlanır.Molekulyarmarkerlər homoziqot(dominantmarker)vəyaheteroziqot(ko-dominantmarker)əlamət-lərinəgörətəsnifolunur.Bitkilərdəgenetikmüxtəlifliküçünənçoxistifadəolunandominantmarkerlərə:RAPD,DAF,İSSRvəAFLP,ənçox istifadə olunan ko-dominantmarkerlərə isə: RFLP, SSR, SCAR,CAPS,EST,SNPvəSTSaiddir[1].

SSRmarkerlərinindigərmarkersistemlərindənbirsıraüstün-lüklərivardır.Beləki,onlargenetikanalizdəənvacibhesabedilənyüksəktəkrarlananardıcıllıqlarolub,genomboyuçoxlusaydapay-lanmışlar.OnlardanistifadədəmatrisDNT-ninultratəmizolmasınaehtiyacyoxdur.SSRmarkerləriyüksəkpolimorfluqlaseçilirlər.SSRmarkerlərininhiper-dəyişkən təbiətibir-birinəolduqcayaxınolansortlar arasında da çox yüksək allel dəyişiklikləri yaradır. OnlarındigərüstünlüyüSSRpolimorfizmlərininkodominanttəbiətiiləbağ-lıdır.Müxtəlifeukariotbitkinövləriningenomardıcıllıqlarıdahaçoxsekvens olunduqdan sonra SSRmarkerlərinin bütün növlərdə çoxolduğu və genomlar boyunca yaxşı paylandıqları aydın olmuşdur.BusəbəblərdənSSRmarkerləridigərmarkersistemlərinənisbətəndahaçoxüstünlükqazanır.

Tandem təkrarlar 3 qrupa bölünür: 1) 2-6 n.c. motivlərdənibarətmikrosatellitDNT;2)6-100n.c.motivlərdənibarətminisatel-litDNT;3)100-400n.c.motivlərdənibarətsatellitDNT.

Mikrosatellitlərvəyasadətandemtəkrarlar(SSR)populyasiyagenetikasında,genomxəritələnməsində,markerəsaslıseçmədə[3],taksonomikaraşdırmadavədigərgenişmiqyaslıtədqiqatlardayük-səkeffektivmolekulyarmarkerlərdəndir.

209

TədqiqatzamanıGenBankdan19bərkbuğdabitkisindənxro-mosomDNT-siayrılmış,onlarınqatılığıvətəmizlikdərəcəsispekt-rofotometrlə təyinolunduqdansonra, genomDNT-ləri steril su ilə20µkq/µklolmaqladurulaşdırılmışvəduzadavamlılıqlailişikliolangwm312vəwmc170SSRmarkerləriiləbuğdagenotiplərininduza-davamlılığınıngenetikpotensialıpolimerazazəncirreaksiyası(PZR)metoduiləyoxlanmışdır.TədqiqatlarınnəticəsindəqeydolunanallelBərəkətli-95,Qarabağ,Şərq,Şiraslan-23vəQırmızıbuğdadaamplifi-kasiyaolunmuşdur.HəmdəBərəkətli-95vəQarabağsortlarındayal-nızdominantBalleli,digər3buğdadaisəhəmdominantvəhəmdəresessivallellərmüşahidəolunmuşdur.wmc170markerininköməyiiləamplifikasiyaolunanallellərəgörədəmüxtəliflikmüşahidəolun-muş, gözlənilən 200 n.c.-dən ibarət olan fraqment yuxarıda qeydolunannümunələrdəsintezolunmuşdur.

Beləliklə, duzadavamlılıqla ilişikli olanmolekulyarmarkerlər-dən istifadəetməkləGenBankda toplanmışbuğdagenotip, sortvəxətlərinduzadavamlılıqpotensialınınskrininqiniaparmaqolar.

Ədəbiyyat

1. İdreesM.,İrshadM.Molecularmarkersinplantsforanalysisofgeneticdiversity:areview.EuropenAcademicResearch,2014,v.2,issue1,p.1513-1540.

2. RengasamyP.Soilprocessesaffectingcropproductioninsalt-affectedsoils.FunctionalPlantBiology,2010,v.37,p.613–620.

3. ZhouW.,KolbF.L.,DomierL.L.,WangS.SSRmarkersassociatedwithfertility restoration genes againstTriticum timopheevii cytoplasm inTriticum aestivum.Euphytica,2005,v.141,p.33-40.

Əsgərli R.R.Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Azərbaycan

NÖVDAXİLİ BİRİNCİ NƏSİL (F1) BƏRK BUĞDA HİBRİDLƏRİNDƏ BOY ƏLAMƏTLƏRİNİN

İRSİ ÖTÜRÜLMƏSİNİN TƏDQİQİ

Məlumdurki,dünyadabaşverənqlobaliqlimdəyişikliyimöv-cudbuğda sortlarınınməhsuldarlığının azalmasına səbəb olur. Buproblemi qismən aradan qaldırmaq məqsədi ilə stress amillərinə

210

qarşıdavamlı,ekolojiadaptiv,məhsuldarvəyüksəkdənkeyfiyyətinəmalik,yenibuğdasortlarınınyaradılmasıaktualdır.

Ədəbiyyatməlumatınavəapardığımıztədqiqataəsasənqeydedə bilərik ki, kompleks müsbət əlamətlərə malik genotiplərdənhibridləşmədəistifadəetməkləyüksəkməhsuldarlığavəkeyfiyyətəmalikyeniplastiksortlarınalınmasınanailolmaqmümkündür.Buməqsədlə apardığımız tədqiqat işləri 2020-ci ildə Əkinçilik ETİ-nin Abşeron Yardımçı Təcrübə Təsərrüfatının sahəsində suvarmaşəraitində, P♀- F1- P♂ sxemi ilə yerinə yetirilmişdir. Təcrübəninsələfipaxlalıbitkilərolmuşdur.

Vegetasiya dövründə müvafiq metodoloji göstərişlər əsasındafenolojimüşahidələraparılmış,sünbülləməvəmumyetişməninbaş-lanğıcında tədqiq edilən bərk buğda nümunələrində yekun qiymət-ləndirmələrvəseçmələryerinəyetirilmişdir[1].Tədqiqatınmaterialıkimibirsıramorfolojiəlamətlərinəgörəbir-birindənfərqlənənyerli(Bərəkətli-95,Qarabağ,Qaraqılçıq-2,Əlincə-84vəs.)vəxaricimənşəli(Zatino(Fransa),40thİFWDON(2016-2017)Bicrederaa1//ossl1//stj5/3/Ammar8(İCARDA),39thİDYT(2015-2016)P11,N10(CİMMYT))bərkbuğdagenotiplərininhibridləşməsi əsasındaalınmış18birincinəsil(F1)hibridindəstrukturelementləri,ocümlədənboygöstəricilərivalideynformalarıiləmüqayisəlişəkildəöyrənilmişdir(Cədvəl1).

Birincinəsilhibridlərində(F1) kəmiyyətəlamətlərindəhəqiqihete-rozisD.S.Ömərovagörə,irsiyyətinnəsləötürülməsi(fenotipikdominant-lıqdərəcəsi)S.M.BeilvəR.E.Atkinsformulasıiləhesablanmışdır[2,3].

Cədvəl 1Bərk buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində bitkinin

boyunun irsən nəslə keçməsinə görə fərqlənən kombinasiyalar

s/s KombinasiyalarBitkinin boyu, sm

♀ ♂ F1 /hhəq%hp

1 2 3 4 5 6 7

1 Mirbəşir-50 × 39thIDYT (2015-2016) P11, N10 90,0 77,4 93 +3,33 +1,47

2 Şiraslan-23 × 39thIDYT (2015-2016) P11, N10 98,6 77,4 100,3 +1,72 +1,16

3Bərəkətli 95 × 40th IFWDON (2016-2017) Bicrederaa 1//ossl 1//stj 5/3/Ammar 8

85,3 95,0 99,3 +4,56 +1,85

4 Mirbəşir-50 × Zatino 90,0 70,2 94,4 +4,88 +1,445 Qaraqılçıq-2 × 16w.Durum Entri 63 85,5 85,0 93,6 +9,47 +28,0

211

6 Qarabağ × 39thIDYT (2015-2016) P11, N10 90,0 77,4 94,0 +4,44 +1,63

7 Bərəkətli 95 × 16w.Durum Entri 63 85,3 85,0 95,0 +11,3 +49,5

8 Turan × 39thIDYT (2015-2016) P11, N10 95,6 77,4 97,0 +1,46 +1,15

9 Əlincə-84 × Zatino 95,2 70,2 98,5 +3,46 +1,26

10Əlincə-84 × 40th IFWDON (2016-2017) Bicrederaa 1//ossl 1//stj 5/3/Ammar 8

95,2 95,0 100,2 +5,25 +51,0

11 Şiraslan-23 × 16w.Durum Entri 63 98,6 85,0 101,6 +3,04 +1,44

12 Vüqar × Zatino 98,9 70,2 102,5 +3,64 +1,2713 Qarabağ × Əlincə-84 × Qaraqılçıq-2 95,0 90,0 99,0 +4,21 +2,60

14Qaraqılçıq-2 × 40th IFWDON (2016-2017) Bicrederaa 1//ossl 1//stj 5/3/Ammar 8

90,0 95,0 95,7 +0,73 +1,28

15 Vüqar × 40th IFWDON (2016-2017) Bicrederaa 1//ossl 1//stj 5/3/Ammar 8 98,9 95,0 100,8 +1,92 +1,95

16 Bərəkətli-95 × Zatino 85,3 70,2 87.6 +2,69 +1,30

17 Qaraqılçıq-2 × Zatino 90,0 70,2 81.6 -9,33 +0,15

18Mirbəşir-50 × 40th IFWDON (2016-2017) Bicrederaa 1//ossl 1//stj 5/3/Ammar 8

90,0 95,0 92,0 -3,15 -0,20

Qeyd: hp=0 dominantlıq yoxdur; hp=1 tam dominantlıq; hp˃1 yüksəkdominantlıq; 0,5˂hp˂1 qismən dominantlıq; -0,5˂hp˂0,5 aralıq irsiyyət;hp˂-1depressiya.

Tədqiqatzamanımüəyyənolunmuşdurki,hibridləşmədəişti-rakedənvalideynformalarındabitkininboyu70,2-98,9smolduğuhalda,hibridkombinasiyalardabugöstərici81,6-102,5smarasındadəyişmişdir. Cədvəldəngöründüyükimi,müxtəlif birincinəsil (F1)hibridkombinasiyalardabitkilərinboygöstəriciləri əksərhallardayüksəkolmuşdur.Bitkininboyunagörə2019-2020-citədqiqatilindəbirincinəsil(F1)hibridlərindəaparılananalizlərintəhliligöstərdiki,əksər(88,8%)kombinasiyalardayüksəkdominantlıq,5,5%-dəara-lıqirsiyyət,5,7%-dədepressiya,88,8%-dəheterozismüşahidəedil-miş,11,2%-dəisəheterozisizlənilməmişdir.BugöstəriciyəgörəQa-raqılçıq-2×16w.DurumEntri63(hhəq=+9,47;hp=+28,0);Əlincə-84×40thİFWDON(2016-2017)Bicrederaa1//ossl1//stj5/3/Ammar8(hhəq=+5,25;hp=+51,0);Bərəkətli-95×16w.DurumEntri63(hhəq =+11,3;hp=+49,5)kombinasiyalarındayüksəkdominantlıqvəhe-terozis,Qaraqılçıq-2×Zatino (hhəq =-9,33;hp=+0,15),Mirbəşir-50×40thİFWDON(2016-2017)Bicrederaa1//ossl1//stj5/3/Ammar8(hhəq=-3,15;hp=-0,20)kombinasiyalarındaisəmənfiheterozisvəqisməndominantlıqmüşahidəedilmişdir.

212

Ədəbiyyat1. Musayev Ə.C, Hüseynov H.S., Məmmədov Z.A. Dənli-taxıl bitkilərinin

seleksiyasısahəsindətədqiqatişlərinədairtarlatəcrübələrininmeto-dikası.”Müəllim”nəşriyyatı,2008,88səh.

2. Омаров Д.С. К методике учета и оценки гетерозиса растений.Сельскохозяйственнаябиология,1975,т.10,№1,с.123-128.

3. BeilS.M.,AtkinsR.E.İnheritanceofquantitativecharactersingrainsor-ghum.İowaStateJournalofScience,1965,v.39,№3,p.321-324.

Məmmədova G.P.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

KRON XƏSTƏLİYİNİN İL-10 GENİ İLƏ ƏLAQƏSİ

Kronxəstəliyiağızdananusaqədərtəsiredəbiləcəkhəzmsis-temixəstəliyidir.Xəstəlikdəimmunsistemi,genetikfaktorlarvəət-rafmühitfaktorlarıaparıcıroloynayır.Genetikcəhətdənhəssasolanşəxslərdə luminal mikrofloranın bilinməyən komponentlərə qarşıimmun və iltihab kaskadının dəyişdirilməsi və xroniki aktivasiyasıəsasroloynayır.Kronxəstəliyininyaranmasındaçoxlusaydagenlə-rinmutasiyaları iştirak edir. İRGM, ATG16L1,NOD2, İL-23R, İL-22,MUC2, sitotoksikiT limfositi ilə əlaqəli 4-CTLA-4 zülalı,Dvitaminireseptoru–VDR,interlektin–İTLN1,LRRK2,İl-10kodlayangenlə-rindəbaşverənmutasiyalarKronxəstəliyiiləəlaqələndirilmişdir[3].

Zülaltəbiətliimmunolojimediatorlarolansitokinlər8-80kDamolekulçəkisindədir.Sitokinləraktivləşdirilmiş immunhüceyrələ-ri tərəfindən sintez olunur və hüceyrələrarası qarşılıqlı əlaqəninyaranmasında əsas rol oynayır. Sitokinlərin autokrin və parakrintəsirlərivardır.Autokrintəsirzamanısitokinlərinsintezetdiyiməh-sullar özlərinə, parakrin təsir zamanı isə yaxınlıqdakıhüceyrələrətəsir göstərir. Sitokinlərin interleykinlər, interferonlar, şiş nekrozufaktorları,koloniyastimulyasiyaedicifaktorlar,hemokinlərqruplarıvardır.Birçoxhaldasitokinlərinbiolojieffektliliyionlarınbirgəfəa-liyyətlərininnəticəsi kimimeydana çıxır.Buna səbəbbir sitokininmüxtəlifhüceyrələrəmüxtəliftəsirlərgöstərəbilməsivəyamüxtəlifsitokinlərinoxşaraktivliyəmalikolmasıolabilər[1].

Sitokinlər ailəsinə aid olanmolekullardan biri də interleykin10-dur(İL-10). İL-10 ilkdəfəantigen təqdimedənhüceyrələrdəsi-tokinistehsalınıinhibəedənCD4+Th2hüceyrələritərəfindənsintezolunan sitokin kimimüəyyən olunmuşdur. İL-10 B- və T-limfositlə-

213

ri,makrofaqlar,monositlər,dendrithüceyrələrivəmasthüceyrələridaxil olmaqla müxtəlif hüceyrə növləri tərəfindən istehsal olunur.İnsandaİL-10geni İxromosomda1q32 lokusundayerləşirvə5ek-zondantəşkilolunmuşdur.Geninkodladığıprotein37kDakütləli160aminturşumonomerindənibarəthomodimerdir.İL-10pluripotentsi-tokindirvəinsanınimmuncavabındaənvacibantiinflamatuarsitokinhesabolunabilər. İL-10molekulu immunitethüceyrələrinə,adaptivimmunsisteminətəsiredənmüxtəlifimmunitethüceyrələrininişinətəsirgöstərəbilir.Bumolekuliltihabəleyhinəvasitəçilərinistehsalınıartırdığıhalda,iltihabəleyhinəvasitəçiistehsalınıinhibəedir.İL-10BlimfositlərisəthindəMHCİİsinifmolekullarınınekspressiyasınıyük-sək səviyyədə tənzimləyir və həmçinin immunoqlobulinlərin (İgM,İgAvəİgG)sinteziniartıraraq,immunostimulyatortəsirigöstərir[2].

İL-10-nunməhvedilmişiltihabəleyhinəsitokinlərinbirçoxu-nunaktivləşdirdiyiBhüceyrələrinnüvə faktorukappa işıq zənciri(NF-kB) gücləndiricisi ilə tənzimləndiyi məlum olmuşdur. NF-kB-nin tənzimlənməməsi iltihabi bağırsaq xəstəliklərində iştirak edir.Müəyyənolunmuşdurki,İL-10iltihabibağırsaqxəstəliklərininakti-vasiyasınıbloklayavəNF-kBp65/p50heterodimerininnüvəlokali-zasiyasınıbirbaşainhibəedəbilir[2].

İL-10siqnalverərkənİL-10homodimeritetramerreseptoruİL-10Rkompleksinəbağlanır. İL-10R2 İL-10Ralfavə İL-10Rbetazən-cirlərindən ibarətdir. İL-10-nun bazal səviyyələri digər sitokinlərinistehsalınımodulyasiyaedirvəbusəbəbdəndolayıyaranankiçikdəyi-şikliklərsitokinşəbəkəsinətəsiredəvəbuyollailtihabtəsirigöstərəbilər.Bu,İL-10promotorunda-592,-819,-1082pozisiyalarındakıSNP-lər ilə əlaqələndirilir. Polimorfizmlər C-592A (rs1800872), C-819T(rs1800871) vəG-1082A (rs1800896) geniş tədqiq olunmuşdur. BupolimorfizmlərKronxəstəliyinininkişafındamühümroloynayır[2].

Ədəbiyyat

1. MəmmədovZ.M.,AxundovR.M.İmmunologiyanınəsasları,Bakı,2013,396səh.

2. MarlowG.M.,GentD.,FergusonL.R.Whyinterleukin-10supplementa-tiondoesnotworkinCrhon’sdiseasepatients.WorldJournalofGas-troenterology,2013,v.19,issue25,p.3931-3941. doi:10.3748/wjg.v19.i25.3931.

3. ManucT.,ManucM.,DisculescuM.RecentinsightsintothemolecularpathogenesisofCrohn’sdisease:areviewofemergingtherapeutictar-gets.ClinicalandExperimentalGastroenterology,2016,v.9,p.59-70.https://doi.org/10.2147/CEG.S53381

214

Mustafayeva S.H.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

GEN SEKVENSİ İLƏ DNT PROFİLİNQİN MÜQAYİSƏSİ

Gensekvensibirgeninnukleotidardıcıllığınıtəyinetməküçünistifadəolunanüsuldur (Şəkil1).Genlərin sıralanmaqabiliyyətinəgörəbirnukleotidsəviyyəsindəbirgenhaqqındaməlumatıortayaçıxarmaqgenhaqqındaənətraflıməlumatıəldəetməyəköməkedir.Beləliklə,bu,açıqoxunmaçərçivəsivəpromotorkimi tənzimləməardıcıllığıdadaxil olmaqlabir geninmüxtəlif elementlərininardı-cıllığınımüəyyənləşdirməyəköməkedəbilər.Gensekvensi,başlıcaolaraq,ikimetodla-SengersekvensivəYeniNəsilSekvensiiləhəya-takeçirilir.

Şəkil 1. Gensekvensi

Genlərin sekvensindən əldə edilən məlumat genlərin nukleotidardıcıllığındakımutasiyalarınmüəyyənləşdirilməsiüçünvacibdirvəbudamutantgenlərimüəyyənedir.Bundanəlavə,allellərimüəyyənləşdirir.

DNTprofilinqzamanımüxtəlifDNTmarkerlərindənistifadəolu-nur.Bunlardanbiri,əsasən,xromosomunsentromerbölgələrindərastgəlinən, qısa tandem təkrarlar (STR) adlanan təkrarlanan element-lərinmüxtəlifliyiniaşkarlamağaimkanverir.STRanalizi-nüvəDNT-ninxüsusisahələrinintədqiqinəəsaslanır.STRmono-,di-,tri-,tetra-,penta-vəyaheksa-nukleotiddən ibarətolan(təkrarlananvahid2-6nukleotiddənibarətdir)DNT-nintəkrarlananardıcıllıqlarıdır.Onlarıngenomdakıtəkrarlanmasayıfərddənasılıdır.Müxtəlifgenotiplərdəaş-karlananSTRallellərininprofili fərdləri tamdəqiqmüəyyənetməyə

215

imkanverir.Buhesabla,müəyyənbirlokusdakıtəkrarsayınımüqayisəedərək, şəxslərin müəyyənləşdirilməsi mümkün olur. Bu səbəbdən,DNTprofilinqşəxslərinmüəyyənedilməsindəvacibdir(Şəkil2).

Şəkil 2. FərdlərarasındaSTRdəyişikliyiGen sekvensi iləDNTprofilinq arasındakı əsas fərq onlardan

gensekvensininbirgeninnukleotidardıcıllığınınmüəyyənedilməsin-də,DNTprofilinqinmüəyyənbirfərdinDNT-dəkikiçikdəyişikliklərinmüəyyənedilməsindətətbiqolunmasıdır.Bundanəlavə,gensekvensigenlərhaqqındaməlumatıəldəetməyəköməkedənmetoddur,DNTprofilinqisəşəxslərinidentifikasiyasınaimkanverənüsuldur.

DNT profilinq DNT sekvensdən daha sürətli və ucuzdur, la-kin daha azməlumat verir. Nümunəninmüəyyən bir fərddən gəl-diyini öyrənməküçün,həttabiruşağın atasını tanımaqüçünDNTardıcıllığından istifadəedəbilərsiniz.DNTprofilinq,ümumiyyətlə,məhkəməekspertizasındanümunələrişübhəlilərləuyğunlaşdırmaqüçünistifadəedilir.

DNTprofilinqvəDNTsekvensindəistifadəedilənbəziüsullarbənzəyir,lakinonlararasındamüəyyənfərqlərdəvardır.DNTpro-filinqzamanıPZRvəgelelektroforeztexnikasındanistifadəolunur,budaDNTparçalarınıölçülərinəgörəayıranbirmetoddur.DNTsek-venszamanı,əksinə,birDNT-ninnukleotidardıcıllığınıtəyinetməküçündahamürəkkəbüsullardanistifadəedilir(Cədvəl1).

Cədvəl 1Gen sekvensi və DNT profilinqin mühüm xüsusiyyətləri

Gen sekvensi DNT profilinqDNT seqmentində nukleotidlərin ardıcıllığının müəyyənləşdirilməsi prosesi

Şəxsləri müəyyənləşdirdikdə bədən toxumalarının və ya mayelərin nümunələrindən DNT-nin analizi

216

Bir genin nukleotid ardıcıllığını ortaya qoyur

Restriksiya fraqmenti uzunluğu polimorfizmi və gel elektroforezini əhatə edir

Yeni allelləri və xəstə genləri müəyyənləşdirir Fərdi şəxsləri müəyyənləşdirir

Genlərin sekvensindənəldəedilənməlumatgenardıcıllığın-dakımutasiyalarınmüəyyənləşdirilməsiüçünvacibdirvənəticədəmutantgenlərivəallellərimüəyyənləşdirir.

GensekvensivəDNTprofilinqarasındabəzioxşarlıqlardavardır:1. GensekvensivəDNTprofilinqgenomlarhaqqındaməlumatəldə

etməyəköməkedənikinövtexnikadır;2. Hərikitexnikageniştətbiqsahəsinəmalikdir.

Ədəbiyyat1. DNA Fingerprinting. GeneEd: Genetics, Education, Discovery. U.S.

NationalLibraryofMedicine,NationalİnstitutesofHealth,2017.2. Hunkapiller M.W. Advances in DNA sequencing technology. Current

Opinion in Genetics & Development, 1991, v. 1, №1, p. 88-92. doi:10.1016/0959-437x(91)80047-p.

3. Pierce B.A. Genetics: a conceptual approach. Second edition, 2004,730p.(p.543-545)

Abasova F.K.Zərifə Əliyeva adına Lisey, Azərbaycan

Mehdizadə N.A. Avropa Azərbaycan Məktəbi, Azərbaycan

Səmədova T.A. AMEA Biofizika İnstitutu, Azərbaycan

SARS-COV-2: NƏ VAXT VƏ NECƏ YARANIB?

Hazırkı statistikaya əsasən, 142 milyondan çox insanın yo-luxduğu və 3milyondan çox insanın ölümünə səbəb olmuş SARS-CoV-2son20ildəinsanlarındüçarolduğu3-cükoronavirusnövüdür(SARS-CoV,MERS-CoVvəSARS-CoV-2).Təqribən30minnukleotiduzunluğundanibarət,5`-kep(cap)və3`-poli(A)quyruqlutəkzəncirlimüsbətRNTgenomunamalikolankoronaviruslarməməlilərdəvəquşlardabirsıraxəstəliklərtörədəbilirlər.Bucürgenomquruluşu

217

nəticəsində koronaviruslar sahib hüceyrəyə daxil olduqdan sonradigərmRNT-lərkimibirbaşatranslyasiyaolunurlar.Nəticədəbupro-sesvirusunorqanizmdəsürətləyayılmasınasəbəbolur[3].

YenikoronavirusunnəvaxtvənecəyaranmasıhaqqındasualainsanınSARS-CoV-2vəSARS-CoV,yarasanınvəkələzinE,M,vəNzülal-larınıkodlaşdıranDNTvəaminturşularıarasındakıoxşarlıqlarımüqa-yisə etməklə, həmçinin onların xüsusiyyətlərini qiymətləndirməklə,qisməndəolsa, cavabverməkmümkündür. Son tədqiqatlar göstərirki,SARS-CoV-2vəonunkimidigərviruslarinsanayarasalardandeyil,böyükehtimallakələznövlərindən(pangolin)ötürülmüşolabilər[7].

SARS-CoV-2genomu4əsasquruluşzülalını-“sünbül”(spike; S),membran(M),örtük(envelope, E)vənukleokapsid(N)polipep-tidlərini, həmçinin 3-ximotripsinə oxşar proteaza, papainə oxşarproteazavəRNT-dənasılıRNTpolimerazanıkodlaşdırır[4].

SARS-CoV-2 virusunun sahib hüceyrəyə daxil olması onun Szülalı (~150kDa) ilə insanhüceyrələrinin səthində yerləşən təbiireseptor - anqiotenzini çevirən ferment (ACE2) arasında qarşılıqlıəlaqəsinəticəsindəbaşverir.KiçikölçülüEzülalı isə(~8–12kDa)virionlardaazmiqdardaaşkarolunur,insanvəheyvanlarınmüxtəlifkoronaviruslarındayüksək(³90%)konservativliyiiləsəciyyələnir.

MühümkoronavirusantigeniolanNzülalı (~49.5kDa)genomRNT-ninmembran/örtükdaxilindətəşkilindəvəvirushissəciyininhü-ceyrədənazadolunmasındamühümroloynayır.SARS-CoV-2vəSARS-CoVviruslarındaNzülalardıcıllıqlarıtəxminən90%oxşarlıqgöstərir.Buzülalağciyərləriniltihabınıtörədir[6].SzülalınagörəinsanınSARs-CoV-2virusunaənyaxınkələzCoV-udur.Beləki,SARS-CoV-2iləkələzkoronavirusuarasındabütünzülalüzrəoxşarlıqtəxminən93%olduğuhalda,SARS-CoVvəyarasaCoV-uiləbugöstərici75-76%-dir[2].

Caritədqiqatdatətbiqolunanmühümmetodlar:(1)BLASTkompüterproqramı:nukleotidvəzülalardıcıllıqla-

rınıncüt-cütmüqayisəedirvəonlardalokaloxşarnahiyələ-rinaxtarışınıhəyatakeçirir[1].

(2)ClustalOmegakompüterproqramı:2-dənçoxnukleotidvəzü-lalardıcıllıqlarınınçoxtərəflidüzlənməsinivəhəmindüzlən-məəsasındafilogenetikağacınqurulmasınıhəyatakeçirir[5].

(3)MUTAN-2kompüterproqram(İ.Şahmuradov,çapolunma-yıb):müxtəlifviruslarınKDA/zülalardıcıllıqlarıarasındakıeyni nukleotidlər/amin turşuları, sinonimik əvəzetmələr,qeyr-sinonimik əvəzetmələr və insersiya/delesiyalar (In-del)üzrəstatistikgöstəricilərimüəyyənləşdirir.

218

İnsanınSARS-CoV-2vəSARS-CoV,kələzvəyarasanınkorona-viruslarınınMvəNquruluşzülallarınınaminturşuardıcıllıqlarınınmüqayisəsinəəsasənaşkaredilmişdirki, insanvəkələzkoronavi-ruslarınınMvəNzülallarıbir-birinədahaçoxoxşardır.Digərtərəf-dən, yarasa koronaviruslarınınM vəN zülallarının insan və kələzkoronaviruslarınınmüvafiqzülallarıiləoxşarlıqdərəcələrindəəhə-miyyətlibir fərqmüşahidəedilmir.Bu faktınəzərəalaraq,sonrakıaraşdırmalardayarasadanyalnızRp3ştamıgötürülmüşdür.

M və N zülallarında sinonimik və qeyr-sinonimik əvəzetmədərəcələrininmüqayisəsinəticəsində(Şəkil1)aşkarolunmuşdurki:1)SARS-CoV-2vəkələzCoV-uviruslarınınMzülallarındakı53əvə-zetmədən49-u(92.45%)sinonimikdir;2)SARS-CoV-2iləSARS-CoV,SARS-CoViləyarasaCoV-uarasındakımüqayisələrdəbunisbətəhə-miyyətlidərəcədəaşağıolmuşdur(müvafiqsurətdə,57/80,71,25%;59/82,71,95%);Nzülalıüzrəbugöstəricilərbeləolmuşdur:66/92(71.74%),81/124(65.32%)və83/128(64.84%).

Şəkil 1. İnsanınSARS-CoV,kələzvəyarasanınCoVviruslarınınMvəNzülal-larınıkodlaşdıranDNTardıcıllıqlarındaeyniliklər,sinonimikəvəzetmələrvəqeyri-sinonimikəvəzetmələrüzrəviruslararasıfərqlərinqrafiktəsviri;İdt–eyniliklər(eynikodonlar),Sin–sinonimikmutasiyalar(ousmutati-ons),Qeyri-Sin–qeyri-sinonimikmutasiyalarıifadəedir.

219

Ədəbiyyat

1. Altschul S.F.,MaddenT.L., SchafferA.A., Zhang J., ZhangZ.,MillerW.,LipmanD.J.GappedBLASTandPSİ-BLAST:anewgenerationofproteindatabasesearchprograms.NucleicAcidsResearch,1997,v.25,№17,p.3389-3402.doi:10.1093/nar/25.17.3389

2. GasimovK.G.,SamadovaT.A.,AbasovaF.K.,Shahmuradovİ.A.Comparativestud-iesonE,MandNstructuralproteinsofSARS-CoV,SARS-CoV-2,pangolinCoVandbatCoB.JournalofLifeSciencesandBiomedicine,2020,v.2,№2,p.58-68.

3. HuB.,GeX.,WangL.-F.,ShiZ.Batoriginofhumancoronaviruses.Vi-rologyJournal,2015,v.12,articlenumber:221,p.1-10.doi:10.1186/s12985-015-0422-1.

4. HuangY.,YangC.,XuX.-F.,XumW.,LiuS.-W.StructuralandfunctionalpropertiesofSARS-CoV-2spikeprotein:potentialantivirusdrugdevel-opmentforCOVİD-19.ActaPharmacologicaSinica,2020,v.41,№9,p.1141-1149.doi:10.1038/s41401-020-0485-4.

5. SieversF.,HigginsD.G.ClustalOmega,accuratealignmentofverylargenumbersofsequences.MethodsinMolecularBiology,2014,v.1079,p.105-116,doi:10.1007/978-1-62703-646-7_6

6. Yan X., Hao Q., Mu Y., Timani K.A., Ye L., Zhu Y.,Wu J. NucleocapsidproteinofSARS-CoVactivates theexpressionofcyclooxygenase-2bybindingdirectlytoregulatoryelementsfornuclearfactor-kappaBandCCAAT/enhancerbindingprotein.İnternationalJournalofBiochemis-try&CellBiology,2006,v.38,№8,p.1417-1428.doi:10.1016/j.bio-cel.2006.02.003

7. ZhangT.,WuQ.,ZhangZ.ProbablepangolinoriginofSARS-CoV-2asso-ciatedwiththeCOVİD-19outbreak. CurrentBiology,2020,v.30,№7,p.1346-1351.doi:10.1016/j.cub.2020.03.022.

Əliyeva G.N., Məmmədova Z.Ə.AMEA Dendrologiya İnstitutu, Azərbaycan

Rüstəmova S.M. AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

Ocaqi C.M. Xəzər Universiteti, Azərbaycan

AZƏRBAYCANIN BƏZİ PALID NÖVLƏRİNİN MOLEKULYAR İDENTİFİKASİYASI

Palıd(QuercusL.)Şimalyarımkürəsininənqiymətliağaccins-lərindənbiridirvəAzərbaycanmeşələrininəsaskütləsinitəşkiledir

220

[3,səh.129-147].Azərbaycanınzənginmeşəresurslarınınqorunubsaxlanılmasıistiqamətindəpalıdcinsininbiomüxtəlifliyininöyrənil-məsi,populyasiyadaxilivəpopulyasiyalararasımüqayisəlitədqiqat-ların aparılması labüddür.Bubaxımdanölkəmizdə ilk dəfə olaraqpalıdlarüzərindəmolekulyar-genetiksəviyyədətədqiqatişiaparıl-mışdır.Təqdimolunantezisbuişinbirhissəsiniözündəəksetdirir.

B.e.ə. İİİ əsrdəAristotel tərəfindənəsasıqoyulanbitki siste-matikası morfoloji əlamətlərə əsaslanır. Belə ənənəvi yanaşmalarbugündəbəzidəyişikliklərlə istifadəolunur.Ancaqmorfolojimə-lumatlar növ sərhədlərini müəyyən etmək üçün kifayət deyildir[5, səh. 113-130]. Sistematikada yaranan bu cür problemləri həlletmək üçün sitogenetik tədqiqatlardan,müxtəlif biokimyəvi iden-tifikasiyaedici fermentativ analizlərdən istifadə edilir. SistematikproblemlərinhəllindəənsonyeniliklərDNTmarkerlərvasitəsi iləgenotipinbilavasitəvəyadolayıyollaidentifikasiyasıdır.Beləgene-tik tədqiqatlar sistematikproblemlərinhəlli istiqamətində yüksəkperspektivliyəmalikdir[5,səh.113-130].BuanalizlərinəsasınıPo-limerazaZəncirvariReaksiyası(PZR)təşkiledir.RAPD(RAPD-təsa-düfiamplifikasiyaolunmuşDNTfraqmenti)markerləridəPZRəsas-lıDNTmarkerləridir.RAPDmarkertexnologiyasıdünyadakıbirçoxbitki növlərinin sistematik problemlərinin həllində uğurla istifadəolunur[2,səh.2445-2452].

Tədqiqatişininyerinəyetirilməsiüçünpalıdcinsinəaid5növ-dən (Q. castaneifolia C.A.Mey., Quercus robur subsp. pedunculiflora (K.Koch)Menitsky, Quercus petraea subsp. iberica M.Bieb, Quercus macranthera subsp.macranthera Fisch.&Mey.exHohen.və Q. ilex L.) istifadəedilmişdir.NüvəDNT-ninekstraksiyasıüçünhərağacdan3-5yarpaqtoplanılmış,dərhalmayeazotdadondurularaq,-80°Cso-yuducudayerləşdirilmişdir.

Tədqiqatlar AMEA-nın Molekulyar Biologiya və Biotexno-logiyalar İnstitutununBioadaptasiya laboratoriyasında aparılmışdır.YarpaqlardanCTABmetoduiləDNTekstraksiyaedilmiş[4,səh.4321-4325],ULTROSPEC3300PRO(“AMERSHAM”,USA)spektrofotometrvasitəsiiləqatılığıvəkeyfiyyətitəyinolunduqdansonraPZRreaksiya-sınınaparılmasıüçün50nq/µlqatılığaqədərdurulaşdırılmışdır.PZRreaksiyası10xPZRbuferi,50mMMgCl2,10mMdNTP,10µMpraymer,0.2vahidTaq-polimerazadanibarət20µlməlulvə5µl20nq/µlDNT-dənibarətolmaqla,ümumilikdə25µlhəcmdəaparılmışdır.Reaksiya«Applied Biosystems 2720 Thermal Cycler» (Singapore)maşınındaaşağıdakıardıcıllıqlahəyatakeçirilmişdir:denaturasiya-3dəq.94ºC;35 tsikl: 30 san.94 ºC,40 san.40ºC,1.3dəq.72ºC; son inkubasiya

221

mərhələsi15dəq.72°C[1,səh.10291-10296].İstifadəedilmişpray-merlərinnukleotidardıcıllığıcədvəl1-dəözəksinitapmışdır.

Cədvəl 1 Tədqiqat işində istifadə edilmiş praymerlərin nukleotid ardıcıllığı

Praymer Nukleotidarardıcıllığı C+G(%)OPB-01 5´-GTTTCGCTCC-3´ 60OPB-02 5´-TGATCCCTGG-3´ 60OPB-03 5´-CATCCCCCTG-3´ 70OPB-04 5´-GGACTGGAGT-3´ 60OPB-05 5´-TGCGCCCTTC-3´ 70OPD-05 5´-TGAGCGGACA-3´ 60OPD-08 5´-GTGTGCCCCA-3´ 70OPD-11 5´-AGCGCCATTG-3´ 60OPA-03 5´-AGTCAGCCAC-3´ 60OPA-04 5´-AATCGGGCTG-3´ 60

Amplifikasiya məhsulları 1.5%-li aqaroza gellərində 2 saatmüddətində elektroforetik analiz edilmişdir (HR-2025-High Reso-lution(«İBİSCİENTİFİC»,USA).GeldəDNTfraqmentlərinvizualizəolunması Gel Documentation System UVITEK vasitəsilə həyatakeçirilmişdir. Amplifikasiya olunmuş fraqmentlərin ölçüsünümüəyyən etmək üçün 100-3000 n.c. DNT ladderindən istifadəedilmişdir. Daha sonra alınmış nəticələr SPSS və PowerMarkerkompüterproqramlarıvasitəsiləanalizedilmişdir.

AmplifikasiyaolunmuşbəziRAPDspektrləriyalnızmüəyyənnövlərdəmüşahidəolunmuşdur,nəticədəbeləRAPDpraymerləribunövlərinidentifikasiyasındaspesifikmarkerkimiistifadəediləbilər.Tədqiqatişindəistifadəolunmuş10praymerinamplifikasiyaməh-sullarıarasında22RAPDfraqmentitədqiqolunannövlərüçüniden-tifikasiyaedicinukleotidardıcıllığınamalikolmuşdur.LakinOPB-04vəOPD-08praymerləriiləcaritədqiqatdaheçbirnövüçünspese-fikfraqmentmüəyyənedilməmişdir.OPD-11praymerivasitəsiilə3palıdnövündəmaksimalunikal5fraqmentaşkaredilmişdir.Bütünpalıd növlərində müəyyən edilmiş növ üçün spesifik fraqmentlərhaqqındaətraflıməlumatcədvəl2-dəverilmişdir.

Cədvəl 2 Tədqiq edilən hər bir palıd növü üçün spesifik RAPD

markerləriPraymer Spektr

nömrəsiÖlçü (n.c.) Növ

OPA-03 4 1200 Quercus macranthera subsp. macranthera

222

6 650 Quercus macranthera subsp. macrantheraOPA-04 3 950 Q. castaneifolia C.A.Mey.

5 750 Q. castaneifolia C.A.Mey.7 500 Quercus petraea subsp. iberica

OBP-01 2 2500 Quercus macranthera subsp. macranthera4 700 Quercus robur subsp. pedunculiflora8 600 Quercus robur subsp. pedunculiflora

10 350 Q. ilex L.OPB-02 14 450 Quercus petraea subsp. ibericaOPB-03 2 1500 Q. castaneifolia C.A.Mey.

4 950 Q. ilex L.OPB-05 7 450 Quercus macranthera subsp. macrantheraOPD-05 3 2500 Quercus petraea subsp. iberica

5 1500 Q. castaneifolia C.A.Mey.10 550 Quercus petraea subsp. iberica12 450 Quercus macranthera subsp. macranthera

OPD-11 3 2000 Quercus robur subsp. pedunculiflora7 950 Quercus petraea subsp. iberica9 750 Quercus macranthera subsp. macranthera

13 450 Quercus petraea subsp. iberica15 350 Quercus robur subsp. pedunculiflora

Beləliklə,caritədqiqatınnəticələriRAPDmarkerlərininpalıdpopulyasiyalarının genetik strukturunun və növlərin molekulyaridentifikasiyasında effektiv marker texnologiyası olduğunu sübutedirvəonlardanpalıdnövlərininmolekulyar-genetikanalizindəis-tifadənitövsiyəetməyəimkanverir.

Ədəbiyyat1. ArdiM.,RahmaniF.,SiamiA.Geneticvariationamongİranianoaks(Qu-

ercusspp.)usingrandomamplifiedpolymorphicDNA(RAPD)markers.AfricanJournalofBiotechnology,2012,v.11,№45,p.10291-10296.

2. JurkšienėG.,BaranovO.Y.,KaganD.İ.,Kovalevič-RazumovaO.A.,BaliuckasV.Geneticdiversityanddifferentiationofpedunculate(Quercus robur)andsessile(Q. petraea)oaks.JournalofForestryResearch,2019,p.2445–2452

3. MammadovT.S.Azərbaycandendroflorası.İİİcild,Bakı,“Elm”,2016,400səh.4. MurrayM.G.,ThompsonW.F.Rapidisolationofhighmolecularweight

plantDNA.NucleicAcidsResearch,v.8,issue19,1980,p.4321-4325.5. ÖzaydınS.RAPD(RandomlyAmplifiedPolimorphicDNAs)belirleyici-

lerivebitkisistematiği.DPÜFenBilimleriEnstitüsüDergisi,2004,cilt,sayı006,s.113-130.

223

Mustafazadə A.K., Yusifova F.B.AMEA Molekulyar Biologiya və Biotexnologiyalar İnstitutu, Azərbaycan

Həbibullayev R.N. Gənc İstedadlar liseyi, Azərbaycan

Süleymanova T.N. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

İNSAN, BƏZİ HEYVAN VƏ ALİ BİTKİLƏRDƏ MÜMKÜN XİMER RNT-LƏRİN GENOM MİQYASINDA AXTARIŞI

Eyni istiqamətli (Quyruq-Baş, Q-B; Şəkil 1) qonşu genlərbir-birinə çox yaxın (bir neçə yüz nukleotid cütü məsafəsində)yerləşərsə, yaxud qismən kəsişərsə, onların birgə transkripsiyasıvə splaysinqi nəticəsində həmin genləri tam, yaxud qismən əhatəedən ximer transkriptlər (RNT-lər) törənə bilər. Transkripsiya iləİnduksiya olunan Ximer (TİX) RNT-lər mRNT kimi translyasiyaolunarsa,ximerzülallardayaranabilər.Deməli,Q-Bqonşugenlərnəqədəryaxınolarsa,biroqədərböyükehtimallaonlarınTİXRNT-lərininyaranabiləcəyinigözləməkolar.

Tədqiqatınməqsədi insan,bəziməməlilərdəvəalibitkilərdəeyni istiqamətli və yaxın qonşu gen cütlərini genom miqyasındamüəyyənləşdirməkvəhəmingenomlarıntranskripsiyailəinduksiyaolunanximerRNT-lərinintörənməpotensialınımüqayisəlisurətdəqiymətləndirməkolmuşdur.

Şəkil 1. Yaxınqonşu,yaxudqismənkəsişənQ-BgenlərinbirgətranskripsiyasıTİXtranskriptlərtörədəbilər.

Ximer RNT-lər müxtəlif genlərin nukleotid ardıcıllıqlarıəsasında yaranan transkriptlərdir [6]. Parra və həmkarlarının [5]kompütervətəcrübianalizəəsaslananhesablamalarınagörə,insan

224

genomunda tandemgencütlərinin4-5%-iximerzülalkodlaşdıranümumi bir mRNT ardıcıllığına transkripsiya oluna bilər. Bundanbaşqa,transkripsiyailəinduksiyaolunanximerlilikvəretropozisiyaeukariotlarda yeni funksional bitişik genlər doğura bilər [1, 4,5]. Transkripsiya ilə induksiya olunan ximerlilik bitkilərdə dətapılmışdır. Bu yaxınlardaMuralla vəb. [3]məlumat vermişlər ki,Arabidopsisdə qonşu BIO3 (AT5G57600) və BIO1 (AT5G57590)genlərinin dayanmadan transkripsiyası ximer mRNT törədir.Arabidopsis thalianabitkisindəFPAzülalıpoliadenilləşməsaytlarınınseçiminitənzimləyənazsaylıməlumamillərdənbiridir[2].

Arabidopsis və düyü genomlarında potensial ximer RNT-lərtörədə biləcək minlərlə yaxın qonşu Q-B gen cütləri mövcuddur.Onlardankəsəkotunda100,düyüdəisə42düyüQ-Bgencütüüçünximer mRNT(lər) sintez olunmasının kDNT təsdiqi mövcuddur.Həmin ximer transkriptlərin analizi nəticəsində ximer və ya ayrı-ayrı zülallar kodlaşdıra biləcək 71monosistron, 58 bisistron və 4trisistronmRNTaşkarolunmuşdur[6].

Tədqiqatüçüninsan,4məməliheyvanvə6alibitkininnüvəgenomugötürülmüş,BLAST,T2Han,FGENESHkompüterproqramlarıvasitəsiləanaliziaparılmışdır.Seçilmişhərorqanizmingenomununxromosomlar üzrə annotasiyası, yalnız zülal kodlaşdıran genlərnəzərəalınmaqla,T2Hanproqramıvasitəsiiləanalizolunmuşvə(1)bütünQ-Bgencütləri, (2)kəsişməyənQ-Bgencütləri, (3)qismənkəsişəngenQ-Bcütləri,(4)biritamamilədigərinindaxilindəyerləşənQ-Bgencütlərimüəyyənləşdirilmişdir.ƏgərhansısaQ-Bgencütləri(a)qismənkəsişirsə,yaxud(b)kəsişmirvəonlararasındakıməsafə300 nukleotid cütündən çox deyilsə, belə hesab olunur ki, həminQ-BcütüTİXtranskripttörətməkpotensialınamalikdir.Buanalizinyekunnəticələricədvəl1-dəverilmişdir.

Cədvəl 1 İnsan, 4 məməli orqanizm və 6 ali bitkinin genomlarının Q-B

gen cütləri üzrə əsas göstəriciləri

Zülal genləri,cəmi

Q-Bgenlər

Cəmi d£300vəkəsişməyən

Qismənkəsişən

Tamkəsişən

d£300yaxudqismənkəsişən

Homo sapiens 19559 9717 215 233 113 448Macaca mulatta 20985 10345 242 278 167 520

225

Pan troglodytes 21027 10390 343 383 212 726Mus musculus 21633 11276 263 181 85 444Rattus norvegicus* 22231 11773 327 268 177 595Glycine max* 38494 19926 283 137 36 420Medicago truncatula* 19901 10495 116 1 1 117Populus trichocarpa* 20000 10343 104 12 6 116Solanumlycopersicum* 20833 10789 318 61 10 379Vitis vinifera* 20005 10752 358 159 88 517Zea mays* 30617 15452 436 211 91 647

Bu orqanizmlərin annotasiya olunmuş zülal genlərinin sayıcədvəldəgöstəriləndənçoxdur.Lakinbirçoxgenin5’-TOR-uməlumolmadığından,onların5’-sərhədi,təxminəndəolsa,məlumdeyildir.Hesablamalardabeləgenlərnəzərəalınmayıb.Analizolunmuşge-nomlarınhərbirindəQ-Bgencütününümumisayıtəxminən9700-19900,yaxınqonşu,yaxudqismənkəsişənQ-Bgencütününsayıtəx-minən100-640intervalındadəyişir.YənibugenomlarınhərbirindəximertranskripttörətməkpotensiallıQ-Bgencütüvardır.Xüsusəndə, qismən kəsişən gen cütlərinin alternativ – ximer mRNT-lərətranskripsiya olunması labüddür. Digər tərəfdən, 2 orqanizmdə(qarayoncavəqaraqovaq)beləcütlərinsayıdigərnövlərləmüqa-yisədəbirneçədəfəazgörünür.Beləciddifərqinsəbəb(lər)inəolabilər?Fikrimizcə,bu,ənazı,aşağıdakısəbəblərləbağlıolabilər:(1)Həqiqətəndə,həmin2növdəTİXtranskriptlərazyaranır;(2)Q-Bqonşugenləriarasındaməsafə300n.c.-dənçoxolanda

daximerRNT-lərtörənəbilər.(3)Bugenomlarınannotasiyalarındagenlərinsərhədləri(baş-

lanğıcvəsonu)dəqiqmüəyyənləşdirilməmişdir.Buhalda5’- və 3’-TORları kodlaşdıran əlavə (lakin müəyyən edil-məmiş)ekzonlarmövcuddurvəhəminekzonlardanəzərəalınsa, qonşu genlər arasındaməsafə annotasiya olunan-danxeyliazdır.Potensial ximer RNT-lər törədə biləcək gen cütlərinin

daxilolduğuDNTrayonlarınınFGENESHproqramıvasitəsiiləanalizigöstərirki,buximertranskriptlərin,ənazı,bəzilərixi-merzülallaratranslyasiyaolunabilər.Hazırdabuistiqamətdətədqiqatdavametdirilir.

226

Şəkil 2. 11orqanizmdəyaxın(d£300nc)qonşuQ-Bgencütləriarasındaməsafələrinpaylanması.BuradaHsap–Homo sapiens,Mmul–Macaca mu-latta,Ptro–Pan troglodytes,Mmus–Musmusculus,Rnor–Rattus norve-gicus,Gmax–Glycine max,Mtru–Medicago truncatula,Ptri–Rattus norve-gicus,Slyc–Solanum lycopersicum,Vvin–Vitis vinifera,Zmay–Zea mays,d–cütgenləriarasındaməsafəniifadəedir.

Ədəbiyyat

1. AkivaP.,ToporikA.,EdelheitS.,PeretzY.,DiberA.,ShemeshR.,NovikA.,SorekR.Transcription-mediatedgenefusioninthehumangenome.GenomeResearch,2006,v.16,№1,p.30-36.

2. DucC.,SherstnevA.,ColeC.,BartonG.J.,SimpsonG.G.Transcriptionter-minationandchimericRNAformationcontrolledbyArabidopsis thalia-naFPA.PLOSGenetics,2013,v.9,issue10:e1003867,p.1-17

3. MurallaR.,ChenE., SweeneyC.,Gray J.A.,DickermanA.,NikolauB.J.,MeinkeD.Abifunctionallocus(BIO3-BIO1)requiredforbiotinbiosynt-hesisinarabidopsis.PlantPhysiology,2008,v.146,p.60–73.4. NakamuraY.,İtohT.,MartinW.RateandpolarityofgenefusionandfissioninOryza sativaandArabidopsis thaliana.MolecularBio-logyandEvolution,2007,v.24,p.110–121.5. ParraG.,ReymondA.,DabbousehN.,DermitzakisE.T.,CasteloR.,ThomsonT.M.,AntonarakisS.E.,GuigoR.Tandemchimerismasameanstoincreaseproteincomplexityinthehumangenome.GenomeResearch,2006,v.16,p.37-44.

6. Shahmuradovİ.A.,AbdulazimovaA.U.,AliyevJ.A.,QamarR.,ChohanS.,Solovyev V.V.Mono- and bi-cistronic chimericmRNAs inArabidopsis andricegenomes.AppliedandComputationalMathematics,2010,v.9,p.19-33.

227

Yusifova G.M.Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Azərbaycan

YUMŞAQ BUĞDANIN NÖVDAXİLİ BİRİNCİ NƏSİL (F1) HİBRİDLƏRİNDƏ BİTKİNİN

BOYUNUN İRSƏN ÖTÜRÜLMƏSİ

Yeni intensiv, biotik və abiotik amillərə davamlı buğda sort-larınınyaradılması ilə taxılçılıqdaməhsuldarlığınvəonun iqtisadisəmərəliyininartırılmasıaktualməsələlərdəndir[1,səh.291].

Birsıratəsərrüfatəhəmiyyətliəlamətlərinəgörəbir-birindənfərqlənənsortlarınhibridləşməyəcəlbedilməsivəalınanhibridlə-rinvalideynformalarlamüqayisəlişəkildəöyrənilməsiseleksiyaişi-ninəsasistiqamətidir.

Ədəbiyyat məlumatına görə kəmiyyət göstəricilərinin irsənkeçməsimüxtəlifxarakterdaşıyırvəvalideynformalarıngenetikxü-susiyyətlərivəbecərməşəraitindənasılıdır[2,səh.112].

Tədqiqat 2019-2020-ci vegetasiya ilində Əkinçilik Elmi-Təd-qiqat İnstitutunun Abşeron Bölgə Təcrübə Təsərrüfatında suvarmaşəraitindəhəyatakeçirilmişdir.Birsıratəsərrüfatəhəmiyyətliəlamət-lərinəgörəfərqlənən9yerliyumşaqbuğdasortu(Mirbəşir128,Azə-ri,Qobustan,Fatimə,Qırmızıgül1,Murov2,Əsgəran,MətinvəOnur)arasındaaparılanresiprokçarpazlaşmanəticəsindəalınmış24kom-binasiyadabirincinəsil (F1)hibridlərindəbitkininboyuəlaməti va-lideyn formalarlamüqayisəliöyrənilərək,həqiqiheterozisvədomi-nantlıqdərəcəsimüəyyənedilmişdir.Tədqiqedilənhibridkombinasi-yalardairsiyyətinötürülməsiüzrədominantlıqvəyüksəkdominant-lıqdanbaşlayaraqdepressiyayaqədərmüxtəliflikaşkaredilmişdir.

Vegetasiya müddətində qəbul edilmiş metodikaya uyğun olaraqaqrotexnikiqulluqişlərivəfenolojimüşahidələraparılmışdır[3,səh.43].

Birincinəsilhibridlərində (F1)həqiqiheterozisD.S.Ömərova(1975)görə,dominantlıqdərəcəsiisəG.M.BeilvəR.E.Atkins(1965)düsturuiləhesablanmışdır[4,5].

Tədqiqedilənnümunələrbitkininboyuəlamətinəgörəyarım-cırtdan(51,0-80,0sm),ortaboylu(81,0-110,0sm)vəhündürboylu(111,0-140,0sm)sortvəkombinasiyalaraaidolmuşlar.

Tədqiqatzamanıhibridləşmədəiştirakedənvalideynforma-lardabitkininboyu75,5-91,5smaralığındadəyişmiş,onlaryarım-cırtdanvəortaboylusortlarolmuşlar.YarımcırtdangenotiplərəFa-timə(75,5sm)vəMurov2(80,0sm)sortları,ortaboylugenotiplərəMirbəşir128(85,0sm),Azəri(81,5sm),Qobustan(88,0sm),Qırmı-

228

zıgül1(86,0sm),Əsgəran(87,0sm),Mətin(91,5sm)vəOnur(85,0sm)sortlarıaiddir.

Hibrid kombinasiyalarda isə bitkinin boy göstəricisi 70,0-111,0 sm aralığında dəyişməklə 29,17% kombinasiyada (7-əd.)yarımcırtdanlıq, 66,67% kombinasiyada (16-əd.) orta boyluluq və4,16%kombinasiyada(1-əd.)hündürboyluluqmüşahidəolunmuş-dur.YarımcırtdanlıqOnurxMurov2(72,0sm),OnurxAzəri(72,3sm),AzərixOnur(70,5sm)vəs.kombinasiyalarda,ortaboyluluqMurov2xOnur(95,6sm),QobustanxOnur(97,5sm),OnurxQırmı-zıgül1(96,7sm)vəs.kombinasiyalarda,hündürboyluluqisəƏsgə-ranxQobustan(111,0sm)hibridindəqeydəalınmışdır.

Bitkinin boyunun irsən ötürülməsinə görə birinci nəsil (F1)yumşaqbuğdahibridlərininanalizlərinintəhlilizamanı13kombina-siyada(54,17%)dominantlıqvəmüsbətheterozis,7kombinasiyada(29,17%)depressiyavəmənfiheterozis,4kombinasiyada(16,66%)aralıqirsiyyətvəmənfiheterozisaşkarlanmışdır(Cədvəl1).

Cədvəl 1Növdaxili birinci nəsil (F1) yumşaq buğda hibridlərində

bitkinin boyunun irsən ötürülməsi

№ Kombinasiyalar Bitkinin boyu, sm

hhəq, % hp♀ F1 ♂1 Onur x Murov 2 85,0 72,0 80,0 -15,2 -4,202 Murov 2 x Onur 80,0 95,6 85,0 12,4 5,243 Onur x Azəri 85,0 72,3 81,5 -14,9 -6,254 Azəri x Onur 81,5 70,5 85,0 -17,1 -7,285 Onur x Qobustan 85,0 73,5 88,0 -16,4 -8,666 Qobustan x Onur 88,0 97,5 85,0 10,7 7,337 Onur x Qırmızı gül 1 85,0 96,7 86,0 12,4 22,48 Qırmızı gül 1 x Onur 86,0 76,0 85,0 -11,6 -19,09 Murov 2 x Əsgəran 80,0 83,0 87,0 -4,59 -0,14

10 Əsgəran x Murov 2 87,0 106,7 80,0 22,6 6,6211 Murov 2 x Fatimə 80,0 109,3 75,5 36,6 14,012 Fatimə x Murov 2 75,5 88,5 80,0 10,6 4,7713 Mətin x Qırmızı gül 1 91,5 109,0 86,0 19,1 7,3614 Qırmızı gül 1 x Mətin 86,0 90,0 91,5 -1,63 0,4515 Qobustan x Əsgəran 88,0 106,8 87,0 21,3 38,616 Əsgəran x Qobustan 87,0 111,0 88,0 26,1 47,017 Qobustan x Qırmızı gül 1 88,0 70,0 86,0 -20,4 -17,018 Qırmızı gül 1 x Qobustan 86,0 87,5 88,0 -0,56 0,5019 Qırmızı gül 1 x Mirbəşir 128 86,0 101,3 85,0 17,7 31,6

229

20 Mirbəşir 128 x Qırmızı gül 1 85,0 104,0 86,0 20,9 37,021 Qırmızı gül 1 x Fatimə 86,0 82,0 75,5 -4,65 0,2322 Fatimə x Qırmızı gül 1 75,5 94,5 86,0 9,88 2,6123 Fatimə x Mirbəşir 128 75,5 91,0 85,0 7,05 2,2624 Mirbəşir 128 x Fatimə 85,0 80,0 75,5 -5,88 0,10

Qeyd: hp=0 dominantlıq yoxdur; hp=1 tam dominantlıq; hp>1 yüksəkdominantlıq; 0,5< hp<1 qisməndominantlıq; -0,5< hp<0,5 aralıq irsiyyət;hp=<-1depressiya.

BitkininboyununirsənötürülməsinəgörəƏsgəranxMurov2(hhəq=22,6%;hp=+6,62),Murov2xFatimə (hhəq=36,6%;hp=+14,0),ƏsgəranxQobustan(hhəq=26,1%;hp=+47,0)vəs.kombinasiyalardadominantlıqvəmüsbətheterozis,OnurxMurov2(hhəq=-15,2%;hp=-4,20),AzərixOnur(hhəq=-17,1%;hp=-7,28),OnurxQobustan(hhəq=-16,4%;hp=-8,66)vəs.kombinasiyalardadepressiyavəmənfihetero-zis,Qırmızıgül1xMətin(hhəq=-1,63%;hp=+0,45),Qırmızıgül1xQo-bustan(hhəq=-0,56%;hp=+0,50),Qırmızıgül1xFatimə(hhəq=-4,65%;hp=+0,23),Mirbəşir128xFatimə(hhəq=-5,88%;hp=+0,10)kombina-siyalarındaisəaralıqirsiyyətvəmənfiheterozisaşkarlamışdır.

Tədqiqatnəticəsindəilkinolaraqbeləbirnəticəyəgəlməkolarki,eynihündürlüyəmalikolansortlarıhibridləşməyəcəlbetməkləalçaqboyluhibridləralmaqmümkündür.

Ədəbiyyat

1. AbdulbaqiyevaS.A.,HüseynovS.İ.,ZamanovA.A.,İbrahimovaİ.Q.Torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq buğda genotiplərininməhsuldarlığı vəkeyfiyyətgöstəricilərinintədqiqi.AzərbaycanElmi-TədqiqatƏkinçilikİnstitutununElmiƏsərlərMəcmuəsi,Bakı,“Müəllim”,2015,XXVİcild,səh.290-299.

2. Hacıyeva S.T. Bərk buğdanın birinci nəsil (F1) hibridlərində bəzikəmiyyət əlamətlərinin tədqiqi. Azərbaycan Elmi-Tədqiqat ƏkinçilikİnstitutununElmiƏsərlərMəcmuəsi,Bakı,“Müəllim”,2018,XXİXcild,səh.111-116

3. MusayevƏ.C.,HüseynovH.S.,MəmmədovZ.A.Dənli-taxıl bitkilərininseleksiyasısahəsindətədqiqatişlərinədairtəcrübələrininmetodikası.Bakı,2008,87s.

4. ОмаровД.С.Кметодикеучетагетерозисаурастений.Сельскохо-зяйственнаябиология,1975,№1,с.123-128

5. Beil G.M., Atkins R.E. İnheritance of quantitative characters in grainsorghum.İowaStateJournalofScience,1965,v.39,N.3,p.52

230

Manafova P. H., Məmmədova A.O.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

LOBYA BİTKİSİ NÜMUNƏLƏRİNİN QURAQLIQ ŞƏRAİTİNDƏ DAVAMLIĞININ QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

LobyaPhaseolus–paxlakimilərfəsiləsinəaidolub,Azərbay-candayembitkisikimiçoxəhəmiyyətlidir.Lobyabitkisininzülalvəmineral maddələrlə zəngin olması, onun qida kimi geniş istifadəedilməsinəsəbəbolmuşdur[4,səh.550].Dünyaüzrəlobyabitkisi-ninəkinsahəsininəksərhissəsiAmerikavəAsiyanınpayınadüşsədə,Çin,Hindistan,Braziliyavəs.ölkələrdədəgenişbecərilir.Azər-baycanaXVİİİəsrin2-ciyarısındagətirilmişvədeməkolarki,yabanıhaldarastgəlinmir[1,səh.109].

Tədqiqat işində Milli genbankda saxlanılan respublikanınmüxtəlifbölgələrindəntoplanmışvəintroduksiyaolunmuşPhaseo-lus vulgarisL.bitkisinəaidmüxtəlifmənşəlinümunələrinquraqlığadavamlılığıqiymətləndirilmişdir.NəticədəAbşeronşəraitiüçünqu-raqlığadavamlıformalarseçilmişdir.

Tədqiqat işi AMEA Genetik Ehtiyatlar İnstitutunun AbşeronElmiTədqiqatTəcrübəsahəsindəyerinəyetirilmişdir(Şəkil1).Lo-bya genotiplərinin səciyyələndirilməsi 2019-2020-ci illər ərzindəaparılmışdır.Lobya istisevənbitkiolduğundan,Abşeronşəraitindəaprel ayının 2-ci ongünlüyündə əkilir. Vegetasiyamüddətində bit-kilərüzərindəbeynəlxalqdeskriptorlaramüvafiqolaraq,morfoloji(çiçəyinsayı,rəngivəs.)vəfenoloji(ilkçıxış,50%çiçəkləməvəs.)müşahidələraparılmış,aqrotexnikiqulluqişləriyerinəyetirilmişdir.Lobyabitkisivegetasiyamüddətindəşəraitdənasılıolaraqdəfələr-lə suvarılmağı tələb edir. Lakin biz quraqlığa davamlı formalarınseçilməsi üçün iki dəfə az suvarma apararaq,müəyyən nəticələrəgəlmişik. Lobya, əsasən, ərzaq bitkisi olduğu üçün nümunələr birbitkidəpaxlanınsayına,paxlanınölçüsünə,100dəninkütləsinəvəməhsuldarlığınagörəqiymətləndirilmişdir.Hərbirnümunəsortxü-susiyyətindənasılıolaraq,quraqlığamüxtəlifreaksiyagöstərmişdir.Bütünnümunələrvegetasiyanınsonunaqədərhəyatilikxüsusiyyə-tinisaxlasada,çiçəkləməvəpaxlaəmələgəlməfazasınagörəkəskinfərqlənmişdir.Bunümunələrarasındaəsaslıfərqonlarınboyatma-sında,100dəninkütləsindəvəməhsuldarlığındaolmuşdur.

231

Şəkil 1. Əkinsahəsindəəkindən1həftəvə1aysonragörünüş

Cədvəl1-də2019-2020-ciillərərzindəquraqlıqşəraitindəlo-byanümunələriüzərindəaparılmıştədqiqatınnəticələriqeydedil-mişdir.Cədvəldəndəmüşahidəolunduğukimi,YerliPiyada,K-15274,AzePHA-14,K-14044,PHA-36nümunələrindəməhsuldarlıq1-ciilənisbətən2-ciildəkəskinazalmışdır.AmmaAzePHA-t/5nümunəsin-də,taməksinəolaraq,məhsuldarlıqdakəskinartımmüşahidəolun-du.2-ciildə117,0qməhsuldarlıqnəzərəçarpır.

Cədvəl 1Lobya bitkisi nümunələrinin quraqlıq şəraitində 2 il ( I-2019, II-

2020-ci illər) ərzində əldə edilən təsərrüfat göstəriciləri

Nüm

unən

in a

dı

İllər

Göv

dəni

n tip

i

Bitk

inin

boy

u, s

m

1-ci

pax

laya

qəd

ərki

hünd

ürlü

k, s

m

Bitk

idə

paxl

anın

say

ı, əd

əd

Paxl

anın

ölç

üsü

(uzu

nu-e

ni),

sm

Paxl

ada

dəni

n sa

yı, ə

dəd

100

dəni

n kü

tləsi

, q

Məh

suld

arlıq

, q

Yerli Piyada III Kol 50

481616

74

5,5-1,27,1-1,2

33

23,033,0

10550,4

K-15274 III Kol 27

151214

612

9,5-1,09,5-1,0

33

21,338,5

85,013,0

AzePHA-20 III Kol 65

501211

1414

10,0-1,510,0-1,0

44

36,436,4

100,4100,0

232

AzePHA-14 III Kol 30

301219

89

10,0-1,510,5-1,0

44

45,421,4

33,610,4

K-14044 III

Kol 3035

1211

88

7,0-1,08,0-1,0

44

18,921,4

60,010,4

AzePHA-t/9 III Sarmaşan 40

381715

55

9,0-1,29,0-1,2

44

22,020,0

45,243,0

PHA- 36 III Sarmaşan 95

981113

79

6,0-1,06,0-1,0

44

21,523,1

32,010,4

Azeqri/69 III

Kol 4035

1310

98

8,0-1,08,0-1,0

33

26,125,0

17,014,0

AzePHA-t/5 III Sarmaşan 90

1201719

613

8,0-1,214,0-1,3

33

33,834,6

25,4117,0

K-13031 III Sarmaşan 90

701410

129

9,5-1,49,0-1,0

43

34,020,0

96,575,6

Tədqiqat işində P.vulgaris L. bitkisi nümunələrinin yarpaq-larındamorfometrik test olan fluktuə asimmetriya göstəricilərinintəhlilidəaparılmışdır[2,səh.104].Aparılmıştədqiqatlarnəticəsin-dəmüəyyənedilmişdirki, lobyabitkisininmorfolojivəməhsuldar-lıq göstəriciləri optimal iqlim şəraitindənasılıdır.Genetik informa-siyamənbəyiiləidarəedilənvətənzimlənənbuprosesətrafmühitinkompleksamillərinintəsirialtındafərdistabilinkişafındəyişməsiilətəzahüredəbilir[3,səh.62].Ontogenezdövründəqeyristabiltempe-raturunspontanyüksəlməsibitkinümunələrindəcavabreaksiyalarıyaradır.Lobyabitkisinümunələrininmühitinstreslişəraitinəadap-tasiyaolunanvəyahəssasreaksiyaverənnümunələriaraşdırılaraq,gələcəkseleksiyaişlərindəistifadəolunmasınəzərdətutulur.

Ədəbiyyat

1. ƏsədovaA.İ.,ƏmirovL.Ə.,AbbasovM.Ə.Azərbaycanınbəzidənlipaxlalıbitkimüxtəlifliyi.Bakı,“Müəllim”nəşriyyatı,2016,184səh.

2. Məmmədova A.O. Bitki bioindikatorları və ətraf mühitinqiymətləndirilməsi.Bakı,“BDUNəşriyyatı”,2008,176səh.

3. МамедоваА.О.Биоиндикациякачестваокружающейсредынаос-новемутационнойимодификационнойизменчивостирастений.Цитология и генетика,2009,т.43,№2,с.61-64.

4. GeilP.B.,AndersonJ.W.Nutritionandhealthimplicationsofdrybeans:areview.JournalofAmericanCollegeofNutrition,1994,v.13,№6,p.549-558.https://doi.org/10.1080/07315724.1994.10718446

233

IV. ZOOLOGİYA. İNSAN VƏ HEYVAN FİZİOLOGİYASI. TƏKAMÜL BİOLOGİYASI. AKVAKULTURA

ZOOLOGY. HUMAN AND ANIMAL PHYSIOLOGY. EVOLUTIONARY BIOLOGY. AQUACULTURE

Жданов Р.И.НИИ системной медицины, Межрегиональный

клинико-диагностический центр, Российская ФедерацияИнститут теоретической и экспериментальной биофизики

РАН, Российская Федерация Институт перспективных исследований, Московский

педагогический государственный университетОбщеуниверситетская кафедра физвоспитания и спорта,

Казанский федеральный университет

АНТИ-СТАРЕНИЕ: РЕКОМЕНДАЦИИ К ДОЛГОЛЕТИЮ

Этапаминапутикосознанномудолголетиюдляобеспе-чениеестественногоустойчивогоростачисленностинаселенияи повышения его ожидаемой продолжительности жизни [1]могут послужить следующие события и явления, основанныена научных принципах продуктивного долголетия: 1) реши-мостьимотивациячеловекакдолголетию,вниманиексвоемуздоровьюипринятиевозраста;2)физическаяактивностьпри-знается одним из наиболее деятельных шагов к долголетию,здоровье–этотрудкаждого;онодобываетсянадистанции,накорте, в бассейне, необходимо больше ходить – шесть, лучшедесятьтысячшаговкаждыйдень;физическаяактивностьсред-нейинтенсивностипомогаетдержатьорганизмвтонусе[2];3)значимуюрольиграютвосточныепрактикийогаичигун,дол-гожителиКитаяделаюткруговыедвижениякистямирукпо108развразныесторонывдень,массируютточкикитайскойме-дицины:Цзу-сань-лииЮн-цюань;этипрактики-лучшийспо-собдержатьорганизмвтонусеиприйтикдолголетию [3];4)рольгенетическихфакторов;занятияспортомпомогаютдаже«преодолетьнеблагоприятнуюгенетику»[4];5)важносостоя-ниенетолько сердечной,ноилобково-копчиковой (длямуж-

234

чин)илонно-влагалищной(дляженщин)мышц,которыесле-дуетдержатьвтонусе [3];6)крайненеобходимакогнитивнаяактивность:активныймозгмедленнеестареет,медитациимо-гутбытьважныдлядолголетия(произноситьнеменее20разфразупоКоэ:«скаждымднемвовсехотношенияхмнестано-витсявселучшеилучше,здоровееиздоровее»);7)значитель-нымфакторомдолголетияявляетсяправильныйсон(7-8часоввдень),особеннополезенсонвтемнотеитишинемежду22.30ичасомночи,когдатишинеитемнотепроисходиткроветворе-ниеисинтезируетсямелатонин;проснувшись,вставатьспосте-личерез90секундвположениисидя[3];8)необходимоакти-вационноепитаниесограничениемкалорий(долгожитьнадо«впроголодь», апоследнийприемпищив19.00),прикоторомнеобходимбалансмакро-имикроэлементов(селен,йод,цинк,кремний,калий,марганец)ивитаминовА,Е,В12иD,минимумживотнойпищиипищивообще,важнырастительныепищаимасла:фрукты,овощи,орехи,грибы,мёд[5];9)питьлучшедис-тиллированнуюводу(безкальция);10)настоилекарственныхтравможноиспользоватькакпищу;11)кормитьдетейгрудныммолокомследуетвтечениедвухиболеелет–этопоможетимизбежатьмногихболезнейвзреломвозрасте;12)необходимоподавлениеэндотоксинемиииэндотоксиновойагрессииисни-жениеуровняэндотоксина[6];13)ежедневныйприемгеропро-текторов(коэнзимаQ10),средикоторыхразличаютсинтетиче-ские(метформин,ресверетрол)иприродные(головкачеснокас гранатом [5], красный острый перец, хрен, редька, имбирь),биоантиоксидантов и сенолитиков; 14) нужен положитель-ный настрой вжизни, эмпатия, любовь; дистресс необходимопереводитьвэустресс[7];15)важныпозитивноемышлениеиположительныйнастройнадолголетиесамогочеловекаиегоблизких, чтобы он жил как можно дольше [2]; 16) преодоле-ние возраст-ассоциированных заболеваний: сердечнососуди-стых, онкологических, урологических, проктологических, недопускатьдиабета[5,6];17)хотяприродарегионапроживанияблагоприятнадлядолголетия,т.н.«голубыезоны»,вышеизло-женные принципы помогают в достижении долголетия в лю-бомрегионеЗемли.Однимиизнаилучшихмировыхпримеровиспользованиянаучныхпринциповпродуктивногодолголетияв повседневной жизни населения является АзербайджанскаяРеспублика,атакжеИранскийАзербайджан.

235

Литература

1. Zhdanov, R.İ. and Corey, E. Torgov’s way to total steroid synthesis.Steroids.2009,v.74,№9,p.723-724.

2. Moskalev,A.,Anisimov,V.,Aliper,A.etal.Areviewof thebiomedicalinnovationsforhealthylongevity.Aging-U.S.2016,v.9,№1,p.7-25.

3. ЛаоМинь.Методактивациицелительныхточек.ТайнамедициныВостока.М.КовальД.2019.

4. DavydovD.M.,ZhdanovR.İ.,DvoenosovV.G.,KravtsovaO.A.,VoroninaE.N.et.al.Resilience toorthostasisandhemorrhage:Commoneffectsofsomegeneticandconditioning factors.ScietificReports.2015,v.5,article№10703.

5. ЖдановР.И.,ХабибуллинИ.М.,ХамматоваЭ.Ф.,АйдаровВ.И.,Жда-нова С.И. и др. Активное долголетие:многолетнее клиническоенаблюдение (основаннаяначеснокедиета).Российскийжурналгериатрическоймедицины.2020.№4,c.339-349.

6. ОкороковП.Л.,АниховскаяИ.А.,ЯковлеваМ.М.,ЛазареваС.И.,Мела-мудА.А.идр.Алиментарныйфакторкаквероятныйиндукторвос-паленияилилипидныйкомпонентмеханизматранспортакишеч-ногоэндотоксина.Физиологиячеловека.2012,т.38,№6,c.105-112.

7. Kupriyanov R.V., Zhdanov, R.İ. The Eustress concept: problems andoutlooks.WorldJournalofMedicalSciences.2014,v.11,№2,p.179-185.

Guliyeva Sh.M.Nakhchivan State University, Azerbaijan

Mekhtiev A.A. Academician Abdulla Garayev Institute of Physiology of ANAS, Azerbaijan

CHANGES OF DIHYDROPYRIMIDINASE-RELATED PROTEIN 2 IN THE SALIVA AND ITS NATURAL

AUTOANTIBODIES IN THE SERUM OF HUMANS IN ANXIETY

Modernlifeischaracterizedbyhighspeeds,informationalcon-glomeration,andextremeexcitationofhumans.İtshouldbenotedthatcertainkindsofjobsrequirequietandbalancedbehavior,cor-rectevaluationofunexpectedsituationsandmakingadequateandpromptsolutions insuchsituations.Nowadays ithasbeenproventhat90%ofaircraftdisastersarerelatedtothehumanfactor,i.e.totheerrorsofairportoperators.Takingthesedataintoaccount,one

236

oftheimportantproblemsofthemodernlifeisundertakingtimely,prompt,withapplicationofexactandnon-invasivetechniqueevalu-ationofexcitationand/orfatigueofhumansworkingonsuchhighlyresponsiblepositions.

Thestudieswerecarriedoutonpatientsbeforetheirsurgery.Bloodsamplesweretakenfromtheirveins;serumsweresaved,di-luted100timeswiththebufferforantibodies(pH7.2)andusedasthe firstantibodies inthe indirect,solid-phaseELİSA-testonpoly-styreneplates(Sigma,Germany).Dihydropyrimidinase-relatedpro-tein2(DRP2),beinginlinearrelationswithserotonin[1],wasusedasanantigenataconcentration20µg/mLin0.1MTrisbuffer(pH8.6). Anti-human mice immunoglobulins conjugated to horserad-ishperoxidasewereusedasthesecondantibodies.Reactionswerestoppedbyadding3MNaOH30min later sinceaddingsubstratebufferandtheresultsofthereactionweredigitalizedinthephotom-eterforELİSA-test“MolecularDevicesSpectraMax250”(MTXLabSystems,İnc.,USA)onwavelength492nm.Atthesametimesalivasamplesweretakenfromthesamepatientsandwereusedasanti-gensataconcentrationof20µg/mLin0.1MTrisbuffer(pH8.6)anindirectELİSA-test.Healthypersonswereusedasacontrolgroup.İnparalleltothisseries,anotherserieswascarriedouttodeterminecortisollevelintheserumofthesepatientswith theapplicationoftheELİSA-test(Hema,Russia).

Theresultsshowedsharp(over2.3times)upregulationofnat-uralanti-DRP2autoantibodiesintheserumofpatientsdoomedtohavesurgeryrelativelytothehealthypersons(p<0.001).Evaluationofcortisollevelintheserumofthesepatientsshoweditssignificantupregulation relatively tohealthypersons (p<0.01).Alongwith it,in the salivaof thesepatients significantdownregulationofDRP2relatively to healthy persons (p<0.001)was revealed. Besides,wetriedtomeasuretheamountofnaturalanti-DRP2autoantibodiesinthesalivaandfoundthatimmunoglobulinsdonotpassthroughtheblood-salivarybarrier,asextinctionsofthewells,containingsalivasamples,andblankwellswithdilutingbufferwereidentical.

Aslevelsofnaturalautoantibodiestodifferentkindsoforgan-ism’sproteinsintheserumpresentexactdataoncorrespondentleveloftheirinducingantigens,sharpupregulationofnaturalanti-DRP2autoantibodies in theserumofpatientsprecisely reflects thecon-comitantupregulatedserumlevelsofDRP2.Hence,asupregulationofcortisolwasdeterminedintheserumofthesepatients,onecanconsiderupregulationofDRP2asareliablemarkerofanxiety.Fur-

237

thermore,significantdownregulationofDRP2inthepatents’salivacouldbeusedasnon-invasiveandprecisemethodofevaluationofhuman’sanxietythroughapplication,forexample,ofhighlysensitiveandgivingquickanswergraphene-basedorcarbonnanotube-basedimmunochemicalbiosensors.

References

1. MekhtievA.A.Revealing intheratbraintheprotein,possessinganti-consolidationproperties.BulletinofExperimentalBiologyandMedi-cine.2000,v.129,№8,p.147-150.

Amrakhova Sh.N., Miryusifova Kh.M.Academician Abdulla Garayev Institute of Physiology of ANAS, Azerbaijan

STUDY OF THE ROLE FOR SEROTONIN-MODULATING DRP2 PROTEIN IN EPILEPTIC SEIZURES IN ANIMAL

MODELS AND HUMANS

Presentlynumerousstudiesshowedengagementofthesero-tonergicsysteminepilepsy.Bothexperimentalandclinicalstudiesrevealedtheadventofepilepticseizuresonthebackgroundofdown-regulationofserotonininthebrainstructures[1].Furthermore,up-regulationof theserotonergicsystemthroughactivationof5-HT1Areceptorhasthestronganti-seizureeffectboth in vivoand in vitro systems[4].

İngeneticallyepilepsy-proneratsdecreaseddensityof5-HT1Areceptors in the hippocampus relatively to the non-epileptic con-trolratswasrevealed[5].İnmostportionsofthetelencephalonandsomeportionsof thebrain stemdownregulationof serotoninandtryptophan-hydroxylaseactivitywasnoted.İnthiscasein vitro stud-iesrevealeddownregulationofVmax value,i.e.downregulationofthenumberofreceptors,butnottheiraffinitytoserotonin.

Alongwiththementioneddata,thereareseveralnoticesintheliteratureconcerningthesynthesisofepileptogenicproteinsduringepilepticseizures,whichcanserveasamolecularbasisofthispa-thology[6].

İnthe1stseriesofstudies,bloodsamplesweretakenfromtheveinof the8patients immediately after cessationof epileptic sei-

238

zuresandpouredintothesampletubes,containing5%EDTAasananticoagulant.Bloodsamplesof18healthypersonswereusedasacontrol.Thesampletubeswerecentrifugedat1500rpmfor10min,plasmawassavedandcentrifugedat9000rpmfor20mintopre-cipitateplatelets.Theplateletswereusedasantigensintheindirectsolid-phaseELİSA-test,whilepolyclonal immunoglobulins tosero-tonin-modulatinganticonsolidationprotein(SMAP),beinginlinearrelationwith serotonin [2],wereusedas the first antibodies.Theresultswere recorded in thephotometer for theELİSA-testunderwavelength492nm.

İnthe2ndseriesofstudies,dihydropyrimidinase-relatedpro-tein2(DRP2),beinganactivecomponentofSMAP,containinganoth-ertwoproteins–tubulinandactin,waspurifiedfromthecowbrainsthroughthefollowingsteps:1)partialprecipitationofbrainproteinextract under 40% ammonium sulfate; 2) gel-chromatography onthecolumnofSephadexG-150;3)exposureto40mMEDTAfor14h;4)isoelectricfocusingatpHrange4-6.Fourrabbitswereetherizedandimplantedwithelectrodesintotheamygdalaandwithcannulasintothebrainlateralventricle.Therabbitswereinjectedwithpeni-cillinatadoseof300units,inavolumeof20µLintotheamygdala.Aftertheonsetofepilepticseizures,theanimalswereadministeredwithDRP2ataconcentrationof0.8mg/mLandinavolumeof10µL.

Theresultsofthe1stseriesofstudiesshowedsignificantup-regulationofSMAPintheplateletsofepilepticpatientsimmediatelyaftercessationofseizuresrelativetothehealthypersonsofthesameage(p<0.001).

Theresultsofthe2ndseriesofstudiesshowedsharpinductionofepilepticseizuresintherabbitshavingbothelectroencephalographicmanifestationsofseizuresandclinicalseizuresafter5-10minsincepenicillinadministrationintotheamygdala.AdministrationofDRP2intothebrainlateralventricleimmediatelyaftertheadventofepilep-ticseizuresbroughttodrasticcessationofepilepticseizuresbasingonsuppressionofepilepticactivityonelectroencephalographic re-cordsandsuppressionofanimals’clonicalseizures.

Theresultssupporttheideaoftheroleofdownregulationoftheserotonergicsystemintheinitiationofepilepticseizures.Atthesametime,ourearlierstudiesdemonstratedasignificant(by50%)blockadeofpollutant-inducedmutationsinsomaticcellsofthefishthroughadministrationofSMAPintotheanimals[3].Theanti-mu-tagenicactivityofSMAPisreferredto itseffectontransductionofchromatinconformationintocondensedstatus,protectedfromthe

239

impactofadversefactors.Hence,theresultsofsuddencessationofepileptic seizuresafter intra-cerebraladministrationofDRP2maybeduetotransductionofchromatinconformationintocondensed,inactive(heterochromatin)status, thiswayswitchingoffsynthesisofepileptogenicproteins.

References

1. Jobe P.C. Common pathogenic mechanisms between depression andepilepsy: an experimental perspective. Epilepsy and Behavior. 2003,v.4(Suppl.3),p.14-24.

2. MekhtievA.A.Revealingintheratbraintheproteinpossessinganticon-solidationproperties.BulletinofExperimentalBiologyandMedicine.2000,v.129,№8,p.147-150.

3. MekhtievA.A.,MovsumzadehS.K.Antimutagenicactivityofserotoner-gicsystemandunderlyingmechanismsinsturgeonjuveniles(Acipens-er gueldenstaedti persicus)andgoldfish(Carassius auratus).JournalofEvolutionaryBiochemistryandPhysiology.2008,v.44,№5,p.476-481.

4. OkuharaD.Y.,BeckS.G.5-HT1Areceptorlinkedtoinward-rectifyingpo-tassiumcurrentinhippocampalCA3pyramidalcells.JournalofNeuro-physiology.1994,v.71,p.2161–2167.

5. Statnick M.A., Dailey J.W., Jobe P.C., Browning R.A. Abnormalities in5-HT1Aand5-HT1Breceptorbindinginsevere-seizuregeneticallyepi-lepsy-pronerats(GEPR-9s).Neuropharmacology.1996,v.35,p.111–118.

6. Teillet M.A., Naquet R., Le Gal La Salle G., Meraf Ph., Schuler B., LeDouarinN.M.Transfer of genetic epilepsyby embryonicbrain graftsinthechicken.ProceedingsoftheNationalAcademyofScienceofUSA.1991,v.88,№16,p.6966-6970.

Huseynov Sh.B.Academician Abdulla Garayev Institute of Physiology of ANAS, Azerbaijan

STUDIES OF THE ROLE FOR SEROTONIN-MODULATING PROTEIN IN REGULATION OF AGGRESSIVE BEHAVIOR

IN TWO BEHAVIORAL MODELS IN RATS

Aggressive behavior belongs to innate forms of behaviors.Thoughsignificantamountofstudieswasundertakenbynumerousresearchers,molecularmechanismsunderlyingaggressivebehaviorstillremainunclear.Themostbodyofpublicationsontheaggression

240

studiesonanimalmodelsshowthatthereisaninversecorrelationbetweenserotonin level in thebrainstructuresandaggression[1,2].However,anumberofscientistshavedemonstratedtheexistenceof direct correlation between serotonin level and manifestationof aggression: 10-fold upregulation of serotonin in the organismof the knock-out mice for tryptophan dehydrogenase gene wasaccompaniedwithacuteincreaseofaggressionlevel[3].Thestudyconcerns of the role for serotonin-modulating anticonsolidationprotein(SMAP),beinginlinearrelationwithserotoninlevel[4],inregulationofaggressivebehavior.

The studies were carried out on aggression (induced byelectroshock)anddominant(basedonfooddeprivation)behavioralmodels, on the 5-month-old male Wistar rats. The studies wereconductedin5series.

İn the 1st series of studies, undertaken on the aggressionmodelwithapplicationofindirectsolid-phaseELİSA-test,significantdownregulationofSMAP(p<0.001)wasrevealedintheamygdalaoftheaggressiveanimalsrelativetotheintactanimals.İnthe2ndseriesofstudies,conductedontheaggressionmodel,asingleintracerebraladministrationofSMAPbroughttosignificantincrease(p<0.001)ofaggressionlevelintheexperimentalanimals,whileheat-inactivatedSMAPdidnothaveanyeffectonaggressivebehaviorinthecontrolanimals. İn the 3rd series of studies, carried out on the dominantmodel,sharpdownregulationofSMAP(p<0.001)intheamygdalaofthedominantanimals,revealedwithapplicationofindirectELİSA-test,wasnoted.İnthiscaseconcomitantsharpupregulationofSMAP(p<0.001)intheplateletsofthedominantanimals(correspondstoitslevelinthebraincortex)and,conversely,downregulationofnaturalanti-SMAPautoantibodies(p<0.001)intheserumofthedominantanimals relatively to these indices of the intact animals wereobserved. İnthe4th seriesofstudies,undertakenonthedominantmodel,asingleintracerebraladministrationofSMAPtothepriorilydefinedsubmissiveanimalsbroughttotheirtransformationintothedominant animals (p<0.001). This effect was continued for 7-daytimeframe,while inactiveSMAPdidnothaveanyeffectonanimaldominance.İnthe5thseriesofstudies,conductedonthedominantmodel,asingleintracerebraladministrationofrabbitpolyclonalanti-SMAPantibodiestothedominantanimals(blockingSMAPactivity)transformedthemintothesubmissiveanimalsfor1day(p<0.001),

241

whileadministrationofnon-immuneγ-globulinsdidnothaveanyinfluenceondominanceinthecontrolanimals.

İn conclusion, the obtained data indicate to positiveregulationofaggressivebehavior in theratsbySMAP,whereas itsdownregulation in the amygdala of the aggressive animals in thebothstudiedbehavioralmodelsis, apparently,attributedtothehighrateofitsutilization.

References

1. Carrillo,M.,Ricci,L.A.,Coppersmith,G.A.,Melloni,R.H.,Jr.Theeffectofincreasedserotonergictransmissiononaggression:acriticalmeta-an-alyticalreviewofpreclinicalstudies.Psychopharmacology.2009,v.205,p.349-368.

2. DeBoer,S.F.,Caramaschi,D.,Natarajan,D.,Koolhaas,J.M.(2009)Theviciouscycletowardsviolence:focusonthenegativefeedbackmech-anismsofbrainserotoninneurotransmission.FrontiersinBehavioralNeuroscience.2009,v.3,p.52.

3. ShihJ.C.,ChenK.,andRiddM.J.MonoamineOxidase:FromGenestoBe-havior.1999.AnnualReviewofNeuroscience.1999,v.22,p.197–217.

4. MekhtievA.A.Revealing in theratbrain theproteinpossessinganti-consolidationproperties.BulletinExperimentalBioloyandMedicine. 2000,v.129,№8,p.147-150.

Қулпыбай Е.Е., Киркимбаева Ж.С., Нургожаева Г.М., Кузембекова Г.Б., Кошкимбаев С.С.

НАО Казахский национальный аграрный университет, Казахстан

ОСОБЕННОСТИ ЭТИОЛОГИЧЕСКОГО И ЭПИЗООТИЧЕСКОГО ПРОЦЕССА КИШЕЧНЫХ ИНФЕКЦИЙ У ОВЕЦ

При диагностике желудочно-кишечных инфекций ново-рожденныхягнятнедостаточноограничиватьсятольколабора-торнымиисследованиями,требуетсяполноеидетальноеизуче-ниеособенностейэтиологическогоиэпизоотическогопроцесса,каквотдельныххозяйствах,такиповсейобласти[1;2,с.55-57].

Поэтомувозниклаостраянеобходимостьвсистематиза-ции накопленных данных, а также в глубоком и тщательном

242

изученииособенностейпроявленияжелудочно-кишечныхин-фекцийноворожденныхягнят,вусловияхкомплексанеблаго-приятныхфакторов[3,с.1941-1942].

Сцельюуглубленногоизученияэтойпатологиимыпро-велиисследованияпоопределениюролиусловно-патогенныхмикроорганизмоввзаболеванияховец,атакжеустановилине-которые эпизоотологические особенности: динамику заболе-ваемостипоголовья,сезонностьпроявленияболезни,возраст-нойбарьер;основныепричины,факторы,путивозникновенияираспространениязаболеваний.

Изучение распространения и частоты заболеваемости яг-нят кишечной инфекцией в хозяйствах области показало, чтоданнаяпатологиявесьмараспространена,инаноситуроновце-водствурегиона.Всреднемзаболеваемостьнаходитсявпределах30-40%,втовремякакпоофициальнойстатистикеееуровеньсоставляетвсеголишь10,5%и13,5%,соответственно.Такоерас-пространениеданныхинфекцийвхозяйствахобластикроетсявособенностяхэтиологическойструктурывозбудителей.

Результатыисследованийпоказали,чтодляэшерихиозаи сальмонеллеза свойственны сезонность. Ее учитывают припланированииипроведениипротивоэпизоотическихмеропри-ятий.Сезонностьпроявленияэпизоотическогопроцессаявля-етсяэлементомкраткосрочногопрогнозированияэпизоотий.

Изрезультатовнашихисследованийустановлено,чтодан-ныеболезниимелиместосфевраляпомай,чтовидимо,связаноскомплексомспособствующихусловий(времямассовогоокота,уровнякормления,низкогосанитарногосостояния,неблагопри-ятных погодных условий, благоприятных условий для распро-странениявозбудителейит.д.).Сиюлядоянваряданныезаболе-ваниявовсехрайонахобластипрактическинерегистрировались.

Вовсехисследованныхнамихозяйствахягнятасрожде-ния находились в помещениях, согласно их половозрастнымгруппам,атакженаогражденныхвыгулах.

Приклиническомосмотреуноворожденныхягнятна2-3суткипослерожденияотмечалипонос,жидкиефекалиисеро-бе-лого цвета с прожилками слизи. Заболевшие животные былиугнетены,отказывалисьотмолока,многолежали,имелиместосонливость, вялость. Наблюдалась высокая температура (41-42°С),котораявдальнейшемопускаласьниженормы.Уягнятре-гистрировалиучащенноедыханиеипульс,артериальныйпульсмалогонаполнения.Бедраихвостбылизапачканыиспражнени-

243

ями.Изортавыделяласьпенистаяжидкость.Кконцутретьихсу-токболезниягнятабылиневсостояниистоять,лежалинабоку,регистрировалисьсудороги,чтосовпадалососновнымисимпто-мамиэшерихиозаисальмонеллеза.Ягнятапогибаливтечениитрехсутокпослепроявлениясимптомовболезни.

При проведении вскрытия трупов павших ягнят, былиобнаруженыследующиеобщиепатологоанатомическиеизме-нения: наблюдали признаки истощения, видимые слизистыеоболочки павших ягнят бледные, анемичные. Слизистая обо-лочкатонкогоотделакишечниканабухшая,наблюдалоськата-ральноевоспаление.Привскрытиитакжеобнаружилислегкаувеличенныепеченьиселезенку.Брыжеечныелимфатическиеузлыбылиотечнысточечнымикровоизлияниями.Подсероз-ной оболочкой почек, печени и селезенки были обнаруженыкровоизлияния.Печеньбыланеравномерноокрашена.Содер-жимоекишечникаводянистоесбольшимколичествомслизи.Слизистаяоболочкапрямойкишкиотечнаигиперемирована.Характерными изменениями мы считали фибринозно-гемор-рагическийартритскакательныхнаколенныхсуставов.

Материалом для бактериологического исследованияявилисьпатологическийматериалотпавшихягнятиаборти-рованныхплодов,взятыхвхозяйствахАктюбинской,Кызылор-динской, Жамбылской областей. Высевы проводили на МПБ,МПА, средеКитта-Тароцции Эндо из костногомозга, печени,почек, селезёнки, легких, лимфатических узлов, кишечникаижелчногопузыря.Послевыделениямикроорганизмовиденти-фикацииподвергаликультуры,полученныетолькоизизоли-рованныхколоний.

Морфологические, тинкторальные и культуральныесвойствавыделенныхкультуризучалиобщепринятымивми-кробиологии методами. При этом учитывали характер ростанаМПА,МПБ,МППБ,кровяномагареЦейсслера,наэлективныхсредахЭндо,Левина,Плоскиреваивисмут-сульфитномагаре.Натвердыхсредахучитывалихарактерроста,форму,величинуицветколоний,авжидкихсредах-наличиеосадка,пленкинаповерхности,образованиегазаипристеночногокольца.

По морфологическим и тинкторальным свойствам всекультурыимелитипичныедлясоответствующегородапризна-ки.Результатыпредставленыврисунке.

244

Рисунок. Характеристикавыделенныхкультуротбольных,павшихягнятиабортированныхплодов

Каквидноизрисунка,идентификацииподвергнуто365культур,изкоторых237былиизолированыотпавшихягняти128-изабортированныхплодововцематок.

В ходе исследований было выделено 182 культуры,принадлежащихродуEscherichia,143-Salmonella,28-Klebsiella,4-Streptococcus,1-Proteusи7культурDiplococcus.Выделенныекультуры были изучены по морфологическим, тинкториаль-нымибиохимическимсвойствам.

За период исследований патологического материала отпавших ягнят и абортированных плодов было выделено 365культур,изних182культуры,принадлежащихродуEscherichia,143 -Salmonella, 28 -Klebsiella, 4 -Streptococcus, 1 -Proteus и 7культурыкDiplococcus.Установлено,чтоввозникновенииже-лудочно-кишечных заболеваний ягнят важную роль играютбактериисемействаEnterobacteriaceae,надолюкоторыхприхо-дитсяоколо97%выделенныхкультур,преобладающимиизнихбылиэшерихииисальмонеллы,соответственно51,0%и39,1%.

Литература1. ЛатышевС.Н.Особенностиэпизоотическогопроцессасальмонел-

лезаиэшерихиозаягнят.Автореферат.Ставрополь.2009.2. Бияшeв К.Б., Бияшeв, Б.К., Макбуз, А.Ж., Киркимбаeва, Ж.С.

Опрeдeлeниe продолжитeльности пeрсистeнции бактeри-цинпродуцирующих штаммов в кишeчникe ягнят. ВeстниксeльскохозяйствeннойнаукиКазахстана.2012,№7,c.55-57.

3. ZhakupovaА.А.,K.B.Biyashev,B.K.Biyashev,S.E.Ermagambetova,G.M.Nurgozhayeva. PerformanceTest of theDrug «Enterocol». Journal ofPharmaceuticalSciencesandResearch.2017,v.9,№10,p.1941-1942.

245

Джиоева И.Э., Новаторов О.А., Цховребова А.И., Черчесова С.К.

Северо-Осетинский государственный университет имени К.Л. Хетагурова, Россия

РУЧЕЙНИКИ (TRICHOPTERA) В РУЧЬЯХ-ПРИТОКАХ РЕКИ ГИЗЕЛЬДОН (БАССЕЙН ТЕРЕКА)

Вработерассмотренаструктураодногоизключевыхотря-довпресноводныхводотоковКавказа,вчастности,отрядаручей-ники (Trichoptera). Исследования представляют практическийинтерес,т.к.донедавнеговременифаунаручьеввбассейнерекиГизельдон была не изучена, что было связано с последствиямигляциальнойкатастрофы-втечение8лет,начинаяс2002г.рекаГизельдоннеслаталыеводыледникаКолка,поэтомувводепри-сутствоваливбольшомколичествемеханическиепримеси,итем-пературапо сравнениюсдругимирекамибыланесколькониже,чтомалоспособствовалоразвитиюручейников[1,с.54–58].

Ручьи бассейна - уникальный гидрологический объект(попитанию–этоподземныеисточники,которыеимеютуни-кальныйхимическийсостав, определяющийиформирующийсредуобитанияводныхорганизмов:следуетотметитьстабиль-ностьбиотопа,комфортныхдляразвитияфауны(особеннору-чейников)температур(8-140С),скоростьтечения–0,3-0,7м/сек.Дажелистовойопадпривноситвозможностьдляпоявле-ниянадежныхубежищдлярядавидов(личинокмладшеговоз-раста поденок Baetidae, ручейников семействHydropsychidae,Apataniidae;веснянокTaeniopterygidae).

Рассмотрим структуру отряда Trichoptera и особенностиэкологии, определяющие развитие трихоптерофауны бассейна.Сбор гидробиологическогоматериалапроводилсяпо стандарт-ным методикам [2, с.33-48; 3, с.247-250]. Материал собиралсявручную с поверхности отдельно поднятых камней, погружен-ных в воду ветвей и растительности. Также использовался во-дныйсачок,которыйставилсяпотечениювместесбора:внегособирался весь смыв бентоса. Воздушным сачком собиралисьимагонасушепоберегамводоемовсприбрежнойрастительно-стиикамней.РазборгидробионтовпроводилсяповсемстадиямразвитиясиспользованиемлупыистереомикроскопаМБС-1.Дляопределенияиспользоваласьсоответствующаялитература[4,5].

НадолюотрядаTrichopteraприходится33%всехсбо-

246

ров–16видовиз10родови6семейств,объединенныхдвумяподотрядами:кольчатощупиковых(Annulipalpia)ицельнощу-пиковых(İntegripalpia).

Собранныенамивидыраспределилисьследующимоб-разом–подотрядукольчатощупиковыхпринадлежат4семей-ства,цельнощупиковыепредставлены2семействами(табл.1).

Таблица 1 Разнообразие ручейников в бассейне реки Ардон

ОтрядTrichopteraподотрядAnnulipalpia подотрядIntegripalpia

Семейство Кол-вородов

Кол-вовидов

Семейство Кол-вородов

Кол-вовидов

Hydropsychidae 1 4 Limnephilidae 5 6Hydroptilidae 1 2 Apataniidae 1 1Rhyacophilidae 1 2Glossosomatidae 1 14сем. 4рода 9видов 2сем. 6родов 7видов

Изтаблицывидно,чтокольчатощупиковыедоминируютпочислувидов(9)исемейств(4),ноуступаютпочислуродов(4), в тоже время цельнощупиковые представлены всего 2семействами(Limnephilidae,Apataniidae),которыеобъединяют6родови7видов(рис.1).

Рис. 1.Таксономическоеразно-образиеподотрядоввотряде

Trichoptera(ряд1–соотношениесемейств,ряд2–соотношениеродов,ряд3–соотношение

видов).

Рис. 2.СоотношениесемействвотрядеTrichoptera

247

Таксономическое разнообразие семейств распределяет-ся следующимобразом:доминируют семействоLimnephilidae(37%) и Hydropsychidae (25%); для семейств Hydroptilidae иRhyacophilidaeустановленопо2вида(13%каждое)ипо1видупринадлежитсемействамGlossosomatidaeиApataniidae(по6%каждое): соотношениевидовотраженонадиаграмме(рис.2).Следуеттакжесказать,чтофаунаручьевзначительнобогаче,чемречная,иконечноже,доминируетнадфаунойзаводей,гдевода практически недвижима, что некомфортно для психро-фильной фауны. Для рек отмечено 7 видов ручейников, дляручьев–15видови,наконец,взаводяхотмечено2вида.Рас-сматривая биотопы ручьев, мы пришли к выводу, что ручьисвоеобразныйрефугиумдляразвитиятрихоптерофауны,кото-раяоченьчуткактемпературномурежиму,скоростямтечения,субстратуихимическомусоставуводы.

ПредставителисемействоLimnephilidaeнаиболеетипич-ныдляручьевойфауныипредставленыродамиDrususStephens(1),KelgenaMey(1),LimnephilusLeach(1),AnaboliaStephens(1),PotamophylaxWallengren(2).

ПереходякобсуждениювидовсемействаHydropsychidae,следуетсказать,чтоэтосамыетипичныепредставителинашихводотоков,онимогутподниматьсявысоковгоры(1800мнадур. моря), прекрасно чувствуют себя в предгорье (800-900 мнадур.моря),такжеэтопредставителиравнинныхзонбассей-наТерека(300-400мнадур.моря).

Внашихсборахотмеченычетыревидаэтогосемейства:палеарктическийвидHydropsychecontubernalisMclachlan,1865;европейский -HydropsycheangustipennisCurtis, 1834;и,нако-нец, эндемики Кавказа - Hydropsyche martynovi Botasaneanu,1967иHydropsychekatshalovaeKornoukhova,1989.

Всего собраноличинокэтогорода145экземпляров,ку-колок–27.Всегидропсихиды–обитателикаменистогогрунта,чащеэтокрупныекамнисрасщелинами,вкоторыхпрячутсяличинки. Личинки строят ловчие сети, куда попадают болеемелкие амфибионты (поденки, двукрылые, а также частичкидетрита,зоопланктон).Посвоейбиотопическойприуроченно-сти – речные виды, обитающиена каменистомдне, прячутсяподкамнями,скороститечениявыдерживаютот0,3до2м/сивыше.Литореофильные,олигосапробныевиды.

Ручейников семейства Rhyacophilidae в наших сборахпредставляют 2 вида, отличаются ручейники данного семей-

248

ствасвоимтребовательнымотношениемкчистотеводы,прак-тическивсевидыотносятсякиндикаторамсостоянияводныхэкосистем. В наших сборах присутствует представитель энде-мичнойфауныRhyacophilaalienaMartynov,1916иевропейской-RhyacophilanubilaZett.,1840.Распространениевидовширокое,личинокиимагоможновстретитьнаразличныхвысотах(под-нимаютсявгорыболеечемна2500мнадур.моря).Личинкикрупные–20ммиболее,зеленоватогоцвета,нокакмыужего-ворили,нацветличиночныхфазможетвлиятьсубстратипища.Вконцевесныивначалелетаимагоручейников-риакофилидлетятнасветоловушки,вопределенноевремясуток(с2000и2100).Собранонами35личинок,17куколоки3имаго.Сборыпроведенынаглубине0,5м,скоростьтечения-1,5м/с,темпе-ратураводы–120С.Литореофильные,олигосапробныйвиды.

Наиболее многочисленными в наших сборах оказалисьручейники родов Apatania и Hydropsyche, ручейники родовDrususиHydroptilidae –малочисленны.Численное соотноше-ниеродоввотрядеTrichopteraприведеновтаблице2.

Таблица 2 Численность ручейников в бассейне реки Гизельдон

Род Личинки Куколки Имаго ИтогоЧисленное

соотношениеродоввотрядеручейники

Hydropsyche 145 27 7 179 22%Hydroptila 13 - - 13 1,5%Rhyacophila 35 17 3 55 6,7%Glossosoma 53 21 74 9%Limnephilus 47 47 5,7%Drusus 11 3 14 1,7%Kelgena 9 5 14 1,7%Anabolia 10 10 1.2%Potamophylax 45 45 5,5%Apatania 273 92 - 365 45%Всего: 641экз. 165экз. 10экз. 816

экз.100%

Из табличных данных можно видеть, что наибольшейчисленностьюотличаютсяродыApatania(45%)иHydropsyche

249

(22%), за ними следуют Glossosoma (9%), Rhyacophila (6,7%),Limnephilus(5,7%)Potamophylax(5,5%),Kelgena(1,7%),Drusus(1,7%),Hydroptila(1,5%)и,наконец,Anabolia(1,2%).

Таким образом, для ручьев-притоков реки Гизельдонустановлено16видовручейников.Вцеломжечисленноепре-восходство принадлежит подотряду İntegripalpia (60,8%).Annulipalpia(39,2%),несмотрянавидовоеразнообразие,усту-паютвчисленностицельнощупиковым,однакоследуеттакжеучитыватьто,чтовысокаячисленностьпоследнихподдержи-ваетсязасчетсемействаApataniidae(45%).Представителиот-ряда ручейников практически все литореофилы (70%), псам-мо-ифитореофилысоставляют12%каждый.

Литература

1. ЧерчесоваС.К.,КойбаевБ.Г.,МукаговМ.А.,ЦибироваЛ.Л.Влияниепри-родныхкатастрофнабиоразнообразиемалыхгорныхрекнапримеререкиГеналдон(бассейнрекиТерек). МатериалыİİİМеждународнойконференции“Биологическоеразнообразиеипроблемыохраныфау-ны”,Ереван,РеспубликаАрмения.2017,c.54–58.

2. ЖадинВ.И.Методыгидробиологическогоисследования.М.:ВШ.1960,c.33-48.

3. ЯкимовА.В.,ШаповаловМ.И.,ЛьвовВ.Д.,ЧерчесоваС.К.ОметодикесборабентосавгорныхмалыхрекахиручьяхКавказа.Гидроэнто-мологиявРоссииисопредельныхстранах:МатериалыVВсерос-сийскогосимпозиумапоамфибиотическимиводнымнасекомым.Ярославль:Издательство«Филигрань».2013,c.247-250.

4. Черчесова С.К. Амфибиотические насекомые (Ephemeroptera,Plecoptera,Trichoptera)рекСевернойОсетии.М.2004,238с.

5. ОпределительпресноводныхбеспозвоночныхРоссииисопредельныхтерриторий.Том5.Высшиенасекомые(ред.Э.П.Нарчук):Ручейники,Бабочки,Жуки,Сетчатокрылые.С.-Пб.:ЗИН.2001,836с.

250

Vəliyeva N.Y.AMEA Zoologiya İnstitutu, Azərbaycan

ABŞERON MİLLİ PARKININ FON MƏMƏLİ NÖVLƏRİ

Hərhansıbirərazininfon(fonyaradan)növlərihəminyerüçünxarakterikolan,eynizamandanisbətənkütləvivəgenişyayılmışhe-sabedilənnövlərdir.Qeydetməklazımdırki,istənilənərazininmüəy-yənqrupdanolan canlılarbaxımından tədqiqi onun fonnövlərininöyrənilməsiiləbaşlayır.Dahadərintəhlillərvədəyişənekolojivəziy-yətinhəminqrupdanolancanlılaratəsiriisəindikatornövlərləapa-rılır.Bəzən indikatornövlərməhz fonnövlər arasından seçiləbilir.BubaxımdanAbşeronMilliParkı(MP)ziyarətçilərinekolojimaarif-lənməsindəfonnövlərinxüsusipayınıvəprioritetolduğununəzərəalaraqərazinininfonməməlilərinədairməlumatlarıntəqdimolun-masınılazımbilirikvəbutezisMP-ınhəminnövlərindənbəhsedir.

Müşahidələrənənəvimetodlarla[4],bilavasitəfərdlərinvəyaonlarınhəyat fəaliyyəti izlərininqeydəalınmasıkimivizualmüşa-hidələrə əsaslanmış, ayrı-ayrı dəstələrdənolanheyvanlarmüvafiqüsullarlaqeydəalınmış(yarasalardetektorlarla,gəmiricivəhəşarat-yeyənlərdiritutantələlərləvəs.)vənövlərintransektlərüzrənisbisayuçotuaparılmışdır.

TədqiqatlarvəədəbiyyatməlumatlarınaəsasənMPərazisində7dəstəyəaid26növyayılmaqdadır.Cücüyeyənlər(Insectivora)–4,Yarasalar(Chiroptera)4növ,Gəmiricilər(Rodentia)–8,Dovşanki-milər(Lagomorpha)–1,Cütdırnaqlılar(Artiodactyla)–2,Yırtıcılar(Carnivora)–6,Kürəkayaqlılar(Pinnipedia)–1növlətəmsilolunurki,bunlardan3-üçoxsaylı,6-sıadinövhesabolunur[2,3].Çoxsaylınövlərinhamısı,adinövlərdənbirneçəsivəhəttasonzamanlarsa-yınlnazalmasınabaxmayaraqhələdəəraziüçünxarakterikhesabolunanxəzərsuitisidəMP-ınfonnövlərikimitərəfimizdəndəyər-ləndirilir.Ümumilikdə26məməlinövündənyalnız6-sıərazininfonnövüstatusunamalikdir.

Açıq və qumsal biotoplarının, eol-qumluq stasiyalarının fonnövü qırmızıquyruq qum siçanıdır (Meriones libycus). Monitorinqzamanıbirhaərazidəortahesabla350yuvagirişisayılmış,birhek-taradüşənfərdsayı18-23olmuşdur.Kiçikərəbdovşanı(Allactaga elater) ərazinin adi və ikinci fon gəmirici növüdür. Gecə marşrutuçotunəticələrinəəsasənmüvafiqbiotoplardahərhektara5-7fərdqeydəalınmışdır[2].Dördyarasanövündənkülişəbpərəsi(Pipist-rellus kuhlii)ərazidəənçoxqeydəalınanfonnövolubsığınacaqlarıtikililərləbağlıdır.Ultrasəsmonitorinqnəticələrinəgörəhektara2-4

251

fərdqeydəalınmışdır.Ərazininənçoxsaylıvətipikyırtıcınövüaditülküdür(Vulpes vulpes).Fərdlərinhəmözlərivəhəmdəhəyatfəa-liyyəti izləri (ekskrement,pəncə izləri) tərəfimizdən tez-tezqeydəalınmışdır.Aditülkününyemrasionununəhəmiyyətlihissəsinitəş-kiledəngəmiricilərMP-ınheyvanbiokütləsininböyükbirhissəsinitəkşil edir. Çaqqal (Canis aureus) qamışlıqların adi, bəzən çoxsaylınövüdürvəpəncəizləriənçoxqeydəalınanyırtıcınövlərindənikin-cisidir.Xəzərsuitisi(Pusa caspica)Şahdiliətrafındahazırdaazhal-lardaqeydəalınsada,1930-cuillərdəarxipelaqınsahillərindəhəril10minəqədərsuitidincəlirmiş.1935-1937-ciillərdəburəqəm100-200minəqədərolub[5].1997-ciilindekabrayındaŞahdilindəqışışimalaüzübköçməyənbir-neçə fərdqeydəalınmışdır [2].Hazırdasayazlığınabaxmayaraq,Şahdilinintarixənsuitilərindincəlməyer-ləriolduğununəzərəalaraqbuməməliniMP-ınhəmfon(xarakteriknöv),həmdəindikatornövhesabedirik.

Ədəbiyyat

1. Azərbaycanfaunasınıntaksonomikspektri(onurğalılar).“Bakı,ElmvəTəhsil”.2020,səh.144.

2. Həsənov N.Ə., Raxmatulina İ.K.. Abşeron-Qobustanın Teriofaunasınadair.AzərbaycanMEAXəbərləri.BiolojiElmlərseriyası.2004,№1-2,səh.95-107.

3. HəsənovN.,VəliyevaN.AbşeronMilliParkınınməməlilərfaunası.“Aq-rartəsərrüfatlarıninkişafınınyeniistiqamətlərivəətrafmühitinmü-hafizəsi”Respublika elmikonfransınınmaterialları.QərbiKaspiUni-versiteti,Bakı,2021,səh.125-128.

Əlizadə F.Ə. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

KİÇİK QIZILAĞAC KÖRFƏZİNİN MAKROZOOBENTOSUNUN ÖYRƏNİLMƏSİNƏ DAİR

KiçikQızılağackörfəziXəzərdənizinincənub-qərbhissəsindəyerləşir.Körfəzinhidrofaunasının,onunmühümtərkibhissəsiolanbentikorqanizmlərininnövtərkibinin,miqdarcainkişafınınvəeko-lojixüsusiyyətlərininöyrənilməsininmühümelmivəpraktikiəhə-miyyətivardır.Qeydetməklazımdırki,bentikorqanizmlərbalıqlar

252

vəsu–bataqlıqquşlarınınyembazasınınəsasını təşkiledir,onlarkörfəzinbiolojiməhsuldarlığının formalaşmasındamühümrol oy-nayırlar. Həmin orqanizmlər suyun təbii olaraq təmizlənməsindəiştirak edir, təbii biofiltratorlardır. Bentik orqanizmlərin növlərinəksəriyyəti bioindikator orqanizmlər olub, suyun üzvimaddələrləçirklənmə dərəcəsini göstərir. Bundan başqa onlarınmüxtəlif nü-mayəndələri insan, heyvan və balıqların parazitlərinin daşıyıcılarıvəyaaralıqsahibləridirlər.

KörfəzinbentosuhaqqındaməlumatlarıKasımovA.Q.(1972),S.Əliyev(1988,1993)vermişlər. Sonillərdəkörfəzdəekolojişəra-itpisləşmişdir.Körfəzinböyükərazisinicodsubitkiləriörtmüşdür,lillənməgetmişdir,oradaxilolançaylarınsuyuazalmışdırvəXəzərdənizininsəviyyəsinəqalxdığıdövürdədənizinsuyukörfəzinsuyu-naqarışmışdır.Budahidrofaunanıninkişafınaöztəsirinigöstərmiş-dir.Beləbirşəraitdə2019-2021-ciilərzindəkörfəzdəhidrofaunayadair,onunmühümtərkibhissəsiolanmakrozoobentosunnövtərki-bi,miqdarcainkişafı,biosenozlarüzrəyayılmasınadairtədqiqatiş-ləriaparmağıqarşımızaməqsədqoymuşduq.Buməqsədlə2019-cuilnoyabr–2020-ciilinmartayınınsonlarındakörfəzdənmateriallartoplanıbtəhlilolunmuşdur.Materiallarıntoplanmasıvəişlənilməsihidrobiologiyadaqəbul olunmuşümumimetodlar əsasındayerinəyetirilmişdir. Materialların təhlili zamanı körfəzdən 7 sistematikqrupa (azqıllı qurdlara, zəlilərə, molyusklara, inəcə sürfələrinə,sərtqanadlı böcəklərə, xironomid sürfələrinə, heleidlərə) dair 34növmakrobentikorqanizmaşkarolunmuşdur.Aşkarolunanorqa-nizmlərin18növüxironomidsürfələrinə,6növüiynəcəsürfələrinəaddir.

Rast gəlinən növləri intensivliyinə görə Agrion virgo, Lestes sponsa, L.barbara, Sympycna fusca, Platycnemis pennipes, İshnura pumilio, Parachironomus parastratus, Chironomus thummi, Endochi-ronomus tendens, Cricotopus silvestris, C.biformis, C.algarum, Eukief-leriella similis, Orthocladus rivicola, Procladius choreus, P.ferrucineus, Tanypus punctipennis, T.villipennis, Culicoides sp., Bezzia sp. növlərifərqlənmişdir.

Müşahidələr zamanı bentik orqanizmlərin miqdarca inkişa-fınagörəxironomidsürfələridominantlıqetmişdir.Beləki,xirono-midlərinbiokütləsi1m2sahədə5,4q,sayıisə268fərdolmuşdur.

Tədqiqat zamanı hidrobiontların biosenozlar üzrə yayılması-nadiqqətverilmişdir.Beləki,orqanizmlərbitkibiotopundaüstünlüktəşkil etmişdir. Körfəzdə ikinci yerdə lil biotopu durur, bu biotopdaözünəməxsus heyvanat aləmi vardır. Əsasən burada ikiqanadlıların

253

nümayəndələriiştirakedir.Onlardanyarımsərtqanadlıları,xronomid-lərivəqurdlardanazqıllıqurdlarımisalgöstərməkolar.Azqıllıqurd-lardanStylaria lacustris, Nais communis, N.elinguisdominatlıqedir.

Qeyd etmək lazımdır ki, körfəzin uzun illər balıqçılıq təsər-rüfatınıninkişafındaroluböyükolmuşdur.Sondövrəqədəroradamüxtəlifbalıqkörpələrininalınmasıməqsədiləbalıqzavodufəaliy-yətgöstərirdi.

Ədəbiyyat

1. ƏliyevS.İ.KiçikQızılağackörfəzininmakrozoobentosununnövtərkibi.AMEA«Xəbərlər»,Biologiyaelmlərseriyası.1988,№6,səh.85-90.

2. Əliyev S.İ. Kiçik Qızılağac körfəzinin makrozoobentosunun fəsillərüzrəyayılması.AMEA“Xəbərlər”,Biologiyaelmlərseriyası.1989,№6,səh.56-61.

3. КасымовА.Г.ПресноводнаяфаунаКавказа.Баку,«Элм».1972,275с.

Ализаде М.Х.Институт Физиологии им. И.М.Караева НАНA, Азербайджан

ЦИТОТОКСИЧЕСКОЕ ВЛИЯНИЕ МИНИМАЛЬНЫХ КОНЦЕНТРАЦИЙ ОТРАБОТАННЫХ МАШИННЫХ

МАСЕЛ (ОММ) НА МОЛОДЬ САЗАНА (СУPRINUS CARPIO)

Ежегоднаямассамаслосодержащихотходов,образующих-сявмире,оцениваетсяв40млн.тонн.Источникомихявляет-ся эксплуатация машин сельского хозяйства, транспортныхсредств, станков, промышленного и энергетического обору-дования.Внастоящеевремясобираетсянеболее20млн.тоннмасло отходов ежегодно, а перерабатывается порядка 2 млн.тонн,илиоколо10%[4].

Отработанные смазочно-охлаждающие технологическиесредства (ОММ)являютсяопаснымизагрязнителямипракти-чески всех компонентовприродной среды - поверхностныхиподземныхвод,почвенно-растительногопокрова,атмосферно-говоздуха.Опаснымсвойствоммаселявляетсяихтоксичность- свойство вещества при попадании в определённых количе-ствахворганизмчеловека,животногоилирастениявызыватьих отравление или гибель [3]. Эта проблема крайне актуаль-надляКаспийскогорегионаизвестногосвоимибогатейшимизалежами нефти и большим количеством ценнейших видов

254

промысловыхрыб,вчастностиосетровыхрыб.ОММ,слитыевканализационнуюсистему,неизбежнопопадаютвКаспийскоеморе,нарушаяегоэкологическоесостояние,ибезтогодоста-точносильнозагрязненноепромышленнымиотходами[2].

Исследования проводились на молоди сазана, выращен-нойнарыбо-водномхозяйствеНефтчалинскогорайона.Врабо-тестест-организмамипридерживалисьнормбиоэтикииправилработыспозвоночнымиживотными. Исследованиепроводилипометодумикроядерногоанализанаэритроцитахкрови.

Былоиспользовано27рыб,которыхразделилина3груп-пыпо7.Перваягруппаконтрольная,втораяитретья-экспери-ментальные.Всетригруппыбылипересаженыв3одинаковыеванны,заполненные30литрамичистойпреснойводы.

Для эксперимента использовали смесь разных сортовОММ, так как в естественныхусловиях, обычно, со сточнымиводамивводоёмыпопадаютименносмеси.

Вваннысэкспериментальнымигруппамибылидобавлены-водну5мл,авовторуюи10млотработанногомаслана30л.воды.

Через72часа(3суток)урыбвзялипробыкровиизхво-стовой вены для анализа. Полученные мазки фиксировалисьметиловымспиртом,ивысушивалисьприкомнатнойтемпера-туре,азатемокрашивалисьпометодуГимза-Романовского.

На приготовленныхмазках, под световыммикроскопомприувеличении×1400,подсчитывалоськоличествомикроядери клеточных патологий на тысячу эритроцитов для каждогомазка.Фотографированиевыявленныхпатологийосуществля-лосьнацифровоммикроскопеприувеличении ×1200.

Количество зарегистрированных микроядер подсчитыва-лосьотдельно,авсеостальныеобнаруженныепатологиисумми-ровались. Подсчетмикроядериклеточныхпатологийнапрепара-тахмазковкровипоказалследующее.Наоснованииполученныхданныхбылапостроенагистограмма,на которойпредставленыполученныерезультатыпроведенногоэксперимента.

Количество цитопатологий в эритроцитах СазанаКонтроль Концентрация 5 мл Концентрация 10 мл

М±m=1.14 ± 0.28 М±m=20.86 ± 1.79* М±m=34 ± 1.31*

*ρ≤0,001

255

*ρ≤0,001Какследуетизприведенныхданных,кровьконтрольных

рыб была практически лишена патологий. В нашем случае уконтрольных животных были зарегистрированы единичныемикроядра,причемнеувсехособей(Рис.2).Этоуказываетнато,чтоиспользованныевэкспериментерыбывпрцессеихпру-довоговыращиванияобиталивчистойводеинебылиподвер-женывлияниюкаких-либотоксикантов.

Одновременно,проводяучетмикроядер,можнообнару-житьидругиепатологическиеизменениявядрахизучаемыхклеток, которые также позволяют судить о генотоксическомвоздействии:

Рисунок 2. Микроядро. Рисунок 3. Амитоз.

256

Рисунок 4.Гипохромазия.Внашемслучае,уэкспериментальныхгруппбылозаре-

гистрированонеожиданновысокоеколичестворазличныхкле-точныхпатологий. Внекоторыхпробахбылзарегистрированамитоз,чтоявляетсяпоказателемповышенногоуровняапоп-тоза у данныхособей (Рис.3). У экспериментальныхрыб так-жерегистрировалась гипохромазия, т.е., разрушение гемогло-бина (Рис.4). Эта патология отражает нарушение процессовобразованиягемоглобинаизаключаетсявмаломсодержаниидыхательногопигмента в эритроцитах, что вызывает оструюанемиюуживотных. Разрушение гемоглобина в эритроцитахобъясняетсятоксическимвоздействиемкомпонентовОММнамолекулыгемоглобина[2].

Инаконец,практическиувсехрыб,независимоотконцен-трациимаславводе,регистрировалсякариорексис(Рис.5).

Рисунок 5. Кариорексис(разныестадии).

257

Такимобразом, даже такиеминимальныеконцентрациивызывают патологические изменения в эритроцитах перифе-рическойкровиподопытныхрыб.

Отработанныемасласодержатопасныепримеси,накопив-шиеся в процессе эксплуатации. Концентрация этих примесейзависит от особенностей использования продукта; они могутпредставлять опасность для здоровья людей работающих поутилизацииматериала,идляокружающейсреды.Обращениесотработаннымимасламитребует,соблюденияосторожности.Не-которыеизнихобладаютобщетоксическимииканцерогеннымисвойствами.ОсновнойпричинойвысокойтоксичностиОММяв-ляютсяполихлор-бифенилы(ПХБ)иихпроизводные[4,5].

Данныемеждународногоанализаэкологического состо-янияКаспийскогоморяпоказываютвысокийуровеньзагряз-ненности воды и донных отложений тяжелыми металлами,нефтью и её производными, в частности ПХБ. Учитывая по-лученныенамиданные, следуетрекомендоватьорганам, осу-ществляющим контроль над экологическим состоянием во-дныхресурсов,обратитьособоевниманиенаутилизациюОММвавтосервисныхмастерскихигаражах.

Литература

1. КалаевВ.Н.,КарповаС.С.Цитогенетическиймониторинг:методыоценкиокружающейзагрязнениясредыисостояниягенетическо-гоаппаратаорганизма.Учебноепособие.Воронеж.2004,80с.

2. КузинаТ.В.Образованиемикроядервэритроцитахпромысловыхрыб ВолгоКаспийского канала. Естественные науки. 2010,№ 4,с.124-129.

3. МельниковаД.В.,ВолковД.А.Анализтоксикологическоговоздей-ствиясмазочно-охлаждающихтехнологическихсредствпромыш-ленныхпредприятийнаорганизмчеловекаиокружающуюсреду.Фундаментальныеисследования.2014,№11-7,с.1555-1559.

4. Ayoola, Simeon Oluwatoyin, C.O. Akaeze Genotoxic Evaluation andToxicityofSpentEngineOilonClarias gariepinus.ResearchJournalofEnvironmentalToxicology.2012,v.6,№4,p.133-141.

5. Lattuada M., Albrecht C., Wilke T. Differential impact of anthropogenicpressuresonCaspianSeaecoregions//MarinePollutionBulletin(inpress).

258

Hüseynova L.N.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ARALIQ DƏNİZİ TISBAĞALARININ (TESTUDO GRAECA L., 1758)

ABŞERON YARIMADASINDA MÜASİR VƏZİYYƏTİ

Aralıqdənizi tısbağasıAfrikanın şimalında,Avropanın cənu-bunda, Aralıq dənizi ölkələrində, Cənubi-Şərqi Asiyada, eləcə dəQafqazıncənubvəşimalərazilərindəgenişsürətdəyayılıblar.Abşe-rondailkdəfəolaraqAralıqdənizitısbağasına1830-cuildəMenet-rieBakıətrafındarastgəlmişdir.DahasonraisəHohenaker(1837),Kessler(1878),Şelkovnikov(1910),Çernov(1926),Cəfərov(1949),Ələkpərov(1978)öyrənmişlər[1].XXəsrinikinciyarısındavəXXİəsrinəvvəlindədahaətraflıNəcəfovvəb.(1992),NəcəfovvəHaq-verdiyeva(2014),NovruzovN.E(2016)vəs.alimlərtərəfindənbutısbağanınbioekolojixüsusiyyətləriöyrənilmişdir[3,4].Lakin,sonillərAbşeronyarımadasındabaşverənquruculuq işləri (yeni-yeniqəsəbələrinsalınması,mövcudolanlarınisəgenişlənməsi)vəeləcədəantropogenvə texnogençirklənmələrnəticəsindəAralıqdənizitısbağalarınınarealıgetdikcədaralır, saydinamikası isəazalma is-tiqamətindəgedir.Onagörədəbuheyvanlarınciddişəkildəqorun-masıüçünAzərbaycanın,Rusiyanın,GürcüstanınvəbaşqaölkələrinQırmızı kitablarına, həmçininBeynəlxalqQırmızıKitablara salınıb(VUAled),vəhşifloravəfaunanövlərininsatışıüzrəBeynəlxalqkon-vensiyanınsiyahısına(CИТЕС,Əlavələr1)vəİİBeynəlxalqBernkon-vensiyasınınəlavələrinəsalınıb.Göstərilənlərinəzərəalaraqbizya-rımadadaAralıqdənizitısbağalarınınmüasirvəziyyətiniöyrənməkməsələsini qarşıyaməqsəd qoymuşuq və bununüçün yarımadayaekspedisiyalartəşkiletmişik.Aralıqdənizitısbağalarınınfəaloldu-ğu fəsillərdə (yaz,yayvəpayız)onlarüzərindəmüşahidələrapar-mışıq.Müşahidələrzamanızoolojitədqiqatlardagenişistifadəolu-nanmarşrut üsulundan istifadə olunmuşdur. Yarımadadamövcudqəsəbəvəkəndləringenişlənməsi,yenilərininsalınmasınəticəsindəseçilmiştransektlərdüzxətliolmaqlayanaşıbirçoxhallardagirinti-li-çıxıntılıolmaqlamərkəzixətdənsağavəsola2-2,5metrməsafədəolub.Transektinuzunluğuisə500,1000və1500metrgötürülərəkoradarastgəlinənAralıqdənizitısbağalarınınsayınagörəpopulya-siyasıxlığıhesablanıb.

Aparılanilkintədqiqatlarvəədəbiyyatməlumatlarıgöstərirki,Aralıqdənizitısbağalarınınyarımadadasaydinamikasıazalmais-

259

tiqamətindəgedir.Bunasəbəbinsanlarınonlarınarealınıtutmasıvəümumən neqativ münasibətidir. Nəticədə Abşeron yarımadasındaAralıqdənizitısbağalarınınarealıparçalanmışvəayrı-ayrıfraqment-lərşəklindəqalıb.Beləbiotopikquruluşadüşməsininvəfraqmentlərşəklindəqalmasının səbəblərindənbirikimiburadason illərçox-saylıistirahətmüəsisələrinintikilməsivəbağçılıqtəsərrüfatınınin-tensivinkişafıdır.Aralıqdənizitısbağalarıoqədərdəaktivsürünəndeyil, dahadoğrusumüəyyən təhlükəhiss etdikdəbaşqa sahələrəmiqrasiyaerməkimkanındanməhrumdurlar.Onlarınbədənqurulu-şuağırvəmöhkəmkarapaksınvəplastoronunolmasıbəzihallardaonlarıtəhlükədənxilasedir[2].Əsasamilkimiyarımadadaonlarıntəbiidüşmənlərininçoxalmasınıdaqeydetməliyik.Xüsusiləsahibsizitlərin,tülküvəçaqqallarınkörpətısbağabalalarınıyeməsisayınınazalmasıilənəticələnir.Nəhayətsonillərgüclüartmaqdaolannəq-liyyatvasitələrinintörətdiyifəsadlarıdaunutmaqolmaz.Məlumdurki,Aralıqdənizitısbağalarısoyuqqanlıheyvanlardır.Onlarınerkənyazdaqızınmaqüçünasfaltyollaraçıxaraq“günəşvannası”qəbulet-məsimüşayiətolunur.Buzamanmaşınlarıntəkərlərialtındaqalaraqciddizədələnmələrinə,birçoxhallardaisəməhvolmalarınatez-tezrastgəlinir.Yuxarıdasöylənilənlərdənbelənəticəyəgəlməkolarki,Aralıq dənizi tısbağaları yaxın gələcəkdə Abşeron yarımadasındanadirhallardarastgəlinəcək,onagörədəonlarınqorunmasıciddinəzarətəgötürülməlidir.

Ədəbiyyat

1. АлекперовА.М.ЗемноводныеипресмыкающиесяАзербайджана.Баку«Элм».1978,264с.

2. Наджафов Дж.А., Искендеров Т.М. Эминова A.A. Некоторые осо-бенности биология размножения средиземноморской черепахи(Tectudo graeca)вусловияхАзербайджана.Зоологическийжурнал,М.«Наука».1992,т.71,№6,c.148-153.

3. Наджафов Дж.А., Агиердиева Р.Р. Размножение средиземномор-скойчерепахи(Testudo qdaecaL,1758)вусловияхАпшеронскогополуострова.ТезисыдокладовХİконгрессаМАМ,ЖурналМорфо-логияС-Петербург.2014,т.145,№3,с.136.

4. НоврузовН.Э.Биологическиеиморфоэкологическиеособенностичерепах(Reptilia, Testudines)аридныхтерриторийвосточнойчастиАзербайджана. Автореферат дисс. на ученой степени докторафилософиипобиологии. Баку.2016,с.21

260

Mammadhasanova S.N.Institute of Zoology of ANAS, Azerbaijan

Sultanova N.F. Institute of Molecular Biology and Biotechnology of ANAS, Azerbaijan

MORPHOLOGICAL DIAGNOSIS OF MELOIDOGYNE SPP. NEMATODES IN POTATO (SOLUNUM TUBEROSUM L.)

PLANT IN GANJA-GAZAKH ECONOMIC REGION

Meloidogynespp.nematodescauseseriouseconomicdamagebyparasitizingthepotatoplant.Asaresultofthedamagecausedbythesenematodes, the root systemandgrowthofplantsareweak-ened,andyieldsandproductqualityaresignificantlyreduced[1].

İnthemoderneraoneofthemainproblemsconcerningtheworld community is the ensuring of food security. Plant diseasescommon in different countries cause a crop loss of 15-20%, andsometimesupto90%.Diagnosisofthediseaseplaysanimportantroleinthedevelopmentofasystemofenvironmentallysoundandsafeprotectionmeasuresandthepreventionofcroplosses[2,3].

İnordertodetectMeloidogynespp.nematodesinpotatoplantsinthemountainousandfoothillzoneofGanja-Gazakheconomicre-gion(Samukh,Shamkir,Gadabay,Dashkasan,Tovuz,Gazakh,Aghsta-fa)duringtheproductionseason,atotalof54sampleswerecollect-ed frompotato fields, 36 from theundergroundpartof roots andstems of plants (chlorosis, necrotic spots, etc.) with symptomaticsymptomsand18fromselection.PhytopathologicalexpeditionsinAprilandMay,whichareconsideredthemostfavorabletimeforthedetectionofnematodediseases,coveredeightfarmsandtwoexper-imentalstations.ThecollectedplantsampleswereinitiallystudiedbytheBermanmethodofnematodes.Samplesofnematodesisolat-edby thismethodwereexaminedundera JEOLscanelectronmi-croscopeandmorphometricmeasurementswereobtained.Forthispurpose, nematode samples were first dried, preparations wereprepared and dustedwith gold in a Smart-Coater, then examinedundervacuumandmicro-imageswereobtained.Atthesametime,a fluorescentbiologicalmicroscopeDMS-854wasused to identifynematodes.Todothis,nematodeswereextractedfromthesoilandatemporarypreparationwasprepared,examinedunderamicroscopeandphotographed.

Meloidogyne spp.nematodeswere found in thesamplescol-lected fromDashkasanandTovuzregionsasaresultof theestab-lishedmorphometricmeasurements.

261

References

1. AdamM.A.M.,PhillipsM.S.,BlokV.C.Moleculardiagnostickeyforiden-tificationofsinglejuvenilesofsevencommonandeconomicallyimport-antspeciesofroot-knotnematode(Meloidogynespp).PlantPathology.2006,v.56,issue1,p.190–197.

2. Khan H., Ahmad R. Geographical distribution and frequency ofoccurrenceofroot-knotnematodesinPunjab–Pakistan.İnternationalJournalofAgricultureandBiology.2000,v.2,№4,p.354-355.

3. Devran Z., Söğüt M.A. Distribution and identification of root-knotnematodesfromTurkey.JournalofNematology.2009,v.41,№2,p.128-133.

Xanışova P.N., Muradova E.Ə.Bakı Dövlət Universteti, Azərbaycan

ŞABRAN RAYONUNDA YERLƏŞƏN ALMA BİTKİLƏRİNİN ZƏRƏRVERİCİLƏRİ VƏ ENTOMOFAQLARI

Meyvəbitkilərininzərərvericiləribirçoxtədqiqatçıtərəfindənöyrənilmişdir.“Azərbaycanınheyvanlaraləmi”bağlaravəmeşələrəziyan vuranmeyvə güvəsi, almameyvəyeyəni, qızılqarın kəpənək,təkipəksarıyanıvə,snövlərinadıçəkilir.Ətraflıvəsistemlişəkildəaparılmış tədqiqatlarnəticəsindərespublikanınrayonlarındamey-vəbitkilərinəzərərverən22fəsiləyəmənsubolan74növkəpənəkaşkaredilmiş,10növzərərvericinin79növparazitimüəyyənolun-muşdur.1960-cıildənbaşlayaraqbağzərərvericilərivəonlarınen-tomofaqlarınınöyrənilməsiüzrəardıcıltədqiqatişləriaparılmışdır.Alma güvəsində 17 növ parazit:Agrypon stenostiqma Thomas.;A. armillataGrov.;Itoplectus alternansGrov.;Epiurus Rotz.;Pimpla turi-onellaL.;Braconidae-Braconsp.;Tetristichus sp.vəs.parazitlikedir.Almaçiçəkyeyənindəisə4növparazitaşkaredilmişdir.1961–1967-ciillərdəalmameyvəyeyənivətumurcuqfırfırasıəleyhinəmübarizəüçüntrixoqrammanıntətbiqiüzrəsınaqlaraparılmışdır.Trixoqram-manınbağlaraburaxılmasındansonrazərərvericininyumurtamər-hələsinin yoluxması 55-100% olmuşdur. Şabran və Quba-Xaçmazzonasırayonlarındasincabvarigüvənintırtılvəpuplarından15növparazitəldəedilmişdir.

Meyvəgüvələribitkilərinməhsuldarlığınıciddişəkildəaşağısalır.BunlarınbirneçənövünəŞabranrayonundaalmaağaclarındaapardığımıztədqiqatlardarastgəldik.

262

Almaqurdu(lat:Cydia pomonella).Yarpaqbükənlər(Tortri-cidae).Adikəpənək:bunövalma,armud,heyva,ərikvəşaftalıağac-larınaciddizərərvurur.Kəpənəyinönqanadlarıtünd-bozarxaqa-nadlarıqonurbozdur.Yumurtalarıyastıvəyaşımtılağdır.Uzunluğu18mm-dəkolantırtıllarıağacınqabığınınaltındavəmeyvəanbarla-rındabaramaiçərisindəqışlayır.Yazdapuphalınakeçir.Almaağacıçiçəklədikdənsonrapuplardançıxankəpənəkəvvəlcəyarpaqların,sonrameyvələrinüzərinə100-150yumurtaqoyur.Yumurtadançıx-mıştırtıllarmeyvənizədələyir.

Almameyvəyeyəni (Lasperyresia pomonella L.): bu zərərve-ricialmameyvəsinə40-50%zərərverir.Buzərərvericiildəikinə-silverir.Dişilər150-180-əqədəryumurtaqoyur.Buzərərvericinin19 növ entomofaqı məlumdur. Həmin entomofaqlar içərisində ənəhəmiyyətlisi zarqanadlılardəstəsinəmənsubolan (Hymenoptera)trixoqrammadır(Trichogramma evanescensWestw).O,xüsusiorqa-nı vasitəsilə meyvəyeyənin yumurtasını deşərək öz yumurtasınıonuniçərisinəyerləşdirir.Yumurtadançıxansürfələrmeyvəyeyəninyumurtasıiləqidalanır.

Tenthredinidae: həqiqi mişarçılar: bunlar yalnız alma ağacı-nazərərverir.Birdişi50-90-aqədəryumurtaqoyabilir.Bunlardan7-18günsonrasürfəçıxır.Erkənalmasortlarınınçiçəkləməsindənsonratırtıllarbaramaüçüntorpağagedir.

Hyponomeuta malinellus (ağ alma qurdu): bu zərərvericininsürfələrialmaağacınınyarpağıiləqidalanır,eynizamandatumurcuqvəmeyvəyədəzərərverir.Bunövmonofaqdır.Yalnızalmaağacları-nazərərverir.Tırtıllarınyemlənməmüddəti35-40gündavamedir.Pupuninkişafı7-14günçəkir.

Ədəbiyyat

1. AbdinbəyovaA.Ə.Azərbaycanınzarqanadlıcücüləri(Hymenoptera Bro-conidae).Bakı.1995,səh469.

2. Məmmədov Z.M. Azərbaycanda meyvə bitkilərinə zərər verənkəpənəklərinparazitlərininnövtərkibi.AMEA-nınxəbərləri.Biologiyaelimləriseryası,Bakı.2001,№1-3,səh.100-107.

3. Cельскохозяйственная энтомология. Под ред. Мигулина А.А-М.:Колос.1976.

263

Farnood F., Vahed S.Z., Ahmadian E.A., Hejazian S.M.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

THE IMPACT OF INTRAVENOUS IRON SUPPLEMENTATION ON CLINICAL OUTCOMES

OF HEMODIALYSIS PATIENTS

Anemiaisoneofthemostcommonobstaclesofchronicrenalfailure(CRF).Duetothesideeffectsofhighdosesofrecombinanthumanerythropoietin(rhEPO)andthedifferencesinthestandarddoseofinjectableiron,thisstudyaimedtoevaluatetheeffectofhighandlowintravenousironsupplementationonclinicaloutcomesofpatientsunderhemodialysis.

Thisrandomizedclinicaltrialstudywasdoneon60patientswithCRFadmittedtoSinaand29-BahmanhospitalsinTabrizduring2019-2020forundergoinghemodialysis.İnthetwostudiedgroups,low(100mg/week)andhigh (400mg/week)dosesof ironwereadministeredandsubjectswerefollowed-upfor6months.Thein-cidence of acute myocardial ischemia, cerebral stroke, mortalityduring6monthswasrecorded.

TherequiredrhEPOdosagetomaintainhemoglobinlevelsbe-tween10to12g/dLinthecasegroupwassignificantlydecreasedduring follow-up period (52129.03±23810 vs. 45760±20978.71,P≤0.028).Transferrinsaturation(TSAT)indexhadsignificantlyup-wardtrendafterironinjectionandhadsignificantcorrelationswithserum levelsofFe (r≥0.353,P≤0.007), ferritin (r≥0.315,P≤0.016),and total iron binding capacity (r≥0.219, P<0.050) at the 2nd, 4th,and6thmonthsoffollow-upinthestudiedgroups.Highdosesofin-jectableironcouldreducethemeanrankofrhEPOandincreasetheTSATindexoveraperiodofsixmonthsinpatientsundergoinghe-modialysis.İronprotocolmaydecreasetheoccurrenceofcardiovas-culareventsduringthefollow-upperiod.

References

1. İainM.C.,WhiteC.,AnkerS.D.,BhandariS.,FarringtonK.etal.Random-ized trial comparing proactive, high-dose versus reactive, low-doseintravenous iron supplementation in hemodialysis (PİVOTAL): studydesignandbaselinedata.Americanjournalofnephrology.2018,v.48,№4,p.260-268.

2. WataruF.,HasuikeY.,YamakawaT.,ToyodaK.,AichiM.etal.OralVer-sus İntravenous İronSupplementation for theTreatmentof İronDe-

264

ficiencyAnemia inPatientsonMaintenanceHemodialysis—EffectonFibroblastGrowthFactor-23Metabolism. Journal ofRenalNutrition.2018,v.28,№4,p.270-277.

3. Chieh-LiY.,LinY.-Sh.,LuY.-A.,LeeH.-F.,LeeCh.-Ch.et.al. İntravenousironsupplementationdoesnotincreaseinfectiousdiseaseriskinhe-modialysispatients:anationwidecohort-basedcase-crossoverstudy.BMCnephrology.2019,v.20,№1,p.1-8.

Vahed S.Z., Bagheri Y., Ahmadian E.A.Tabriz University of Medical Sciences, Iran

CARDIOPROTECTIVE EFFECTS OF GAMMA ORYZANOL AGAINST KIDNEY ISCHEMIA-REPERFUSION

Acutekidneyinjury(AKİ)canincreasetheriskofcardiovas-culardisease,whereinflammationandoxidativestressplayimport-antroles.Here,wedeterminedtheeffectofextractionofricebranoil, gamma oryzanol, on the heart after kidney ischemia/reperfu-sion(İ/R)inrats.Onehourbeforekidneyİ/Rinduction,ratswerepre-treatedwithandwithout100mg/kgofgammaoryzanolbyin-traperitonealinjection.Then,thelevelsofantioxidantandinflamma-toryproteinsweremeasuredintheheartofthestudiedrats.Gammaoryzanol pre-treatment could significantly increase the levels andactivityofantioxidantsincludingcatalase,totalantioxidantcapacity,glutathioneperoxidaseandsuperoxidedismutase.Moreover,Gam-ma oryzanol could decrease the inflammatory proteins (İL-6 andTNF-α)heartmeaningfully (P<0.05). Collectively, gammaoryzanolcould protect cardiac tissue against kidney İRİ-induced oxidativestressandinflammation.

References

1. BagheriY.,AghajaniSh.,HosseinzadehM.,HoshmandanF.,Abdollah-pourA.,VahedS.Z..ProtectiveeffectsofGammaOryzanolondistantor-gansafterkidneyischemia-reperfusioninrats:Afocusonliverprotec-tion.HumanandExperimentalToxicology.2020:0960327120979014.

2. Francisqueti,FabianeV.,FerronA.J.T.,HasimotoF.K.,AlvesP.H.R.et al. Gammaoryzanol treats obesity-induced kidney injuries by

265

modulating the adiponectin receptor 2/PPAR-α axis. Oxidativemedicineandcellularlongevity.2018,ArticleİD1278392.

3. FeyzabadiH., Ehsan S., DavoodiM.Obeidavi Z. Gamma-oryzanolalleviatedadverseeffectsofDENA-inducedoxidativestressinratkidney.GMJMedicine.2019,v.3,№1,p.173-183.

Ahmadian E.A., Vahed S.Z., Hejazian S.M., Farnood F. Tabriz University of Medical Sciences, Iran

THE ASSOCIATION OF SLEEP QUALITY AND VITAMIN D LEVELS IN HEMODIALYSIS PATIENTS

Todate, hemodialysis (HD) is themost common therapy forchronickidneydisease(CKD)patients.However, itcausesdifferentcomplicationssuchassleepdisorders.SleepregulationismediatedbyvitaminDhence, itsdeficiencyimpactsthequalityanddurationofsleep.ThisstudyaimedtoevaluatethecorrelationofsleepqualityandvitaminDlevelsin80hemodialysispatients.Beforebeginningofdialysis,serum25(OH)Dlevelswereassessedamongpatientsandthesleeppatternsandsleepqualityofpatientswereaccuratelycal-culatedbyPittsburghsleepqualityindex(PSQİ)standardquestion-naire.Ourresultsshowedthat22hemodialysispatients(27.5%)hadseveresleepdisorders.İnaddition,itwasfoundthatserumlevelsofvitaminDhadsignificantcorrelationwithsleepquality(r=-0.341,p =0.002)ingeneral,evenafteradjustingconfoundingfactorssuchasCalcium,phosphate,andPTHlevel.İnpoorsleepers(PSQİ≤5),aneg-ativecorrelationwasobservedbetweenthelevelsofvitaminDandPSQİscore(r=-0.397,p=0.004).PSQİscoresinthenormalrangeofPTH(r=-0.377,p =0.006)andin>600pg/mlofPTH(r=-0.675,p =0.011)hadcorrelationwithvitaminDlevels.ThelevelofvitaminDwasthesingleindependentpredictorofsleepefficiency(βcoefficient=-0.386,p=0.001).ThepresentprojectreportedthepositiveeffectofvitaminDonsleepdisordersinHDpatients.İnfuturestudies,nor-mallevelsofcalciumandphosphateshouldbeconsideredalongwithnormalvitaminDlevelsamongtheincludedpatients.

266

References

1. BinH., Zhu F-X., Shi Ch.,WuH.-L., Gu X.-H. Association betweenserumvitaminDlevelsandsleepdisturbanceinhemodialysispa-tients.Nutrients.2017,v.9,№2,p.139.

2. Yavuz R., Demirağ M.D., Karagöz Özen D.S., Ramazanoğlu Z.B.25-Hydroxy vitaminD level is associatedwith sleep disturbanc-es in patients with chronic kidney disease on hemodialysis: across-sectional study. Turkish journal ofmedical sciences. 2020,v.50,№2,p.298-303.

3. YavuzD.,YavuzR.,DemirağM.D.,KaragözÖzenD.S.,Ramazanoğ-luZ.B.25-hydroxyvitaminDlevelisassociatedwithsleepdistur-bances inhemodialysispatients:across-sectionalstudy.TurkishJournalofMedicalSciences.2019.

Nəcəfov C.Ə.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Həşimov R.T. Azərbaycan Tibb Universiteti, Azərbaycan

KƏRTƏNKƏLƏNİN (REPTİLİA, SQUAMATA) ENİNƏZOLAQLI SKELET ƏZƏLƏ TOXUMASININ

HİSTOLOJİ VƏ SİTOLOJİ ANALİZİ

Əzələ toxuması orqanizmin təbiətdə mövcudluğunu təminedən və çoxsaylı funksiyalar yerinə yetirən toxumalarından biri-dir.Lakin,faunamızınəsaskomponentlərindənolanonurğalıların,xüsusən də sürünənlərin (kərtənkələnin) bütün hüceyrələrinintərkibindəmikrofilamentlərmövcuddur.Ammaəzələtoxumasınınhüceyrələrində mikrofilamentlər daha çoxdur və bu hüceyrələrtəqəllüsütəminedir.Tədqiqatobyektiolanxəzərnazikbarmaqgek-konu təbii şəraitdə yarımsəhralarda olan qayalıqlarda, gizlənməküçün yeri olan bütün biotoplarda yayılmışdır. İnsanlarınməskun-laşdığı yaşayış sahələrində, bağ massivlərində, hasarlar üzərindəyaşamaqlabirnövüsinantroplaşıblar.Bunövgecəhəyattərzikeçir-məkləyırtıcılardanqorunurlar.Qamətli ilanbaşkərtənkələsidaşlı,bərktorpaqlıvəquraqlığadavamlıkserofitbitkilərolanyarımsəhraərazilərdəyaşayır. Zolaqlı yaşılkərtənkələ isəbitki ilə zənginolanərazilərdə otluqlarda, kolluqlarda məskunlaşıb. Göründüyü kimi,

267

müxtəlif ekoloji şəraitlərdə yaşayan və fərqli fizioloji xüsusiyyət-lərəmalikolanbuüçnövünəzələlərininhistolojiaraşdırılmasıhəmelmi,həmdəpraktikiəhəmiyyətkəsbedir.

Tədqiqat işi 2009-2020 illərdə ATU-nun tibbi biologiya vəgenetikakafedrasındavəATU-nunMərkəziElmi-Tədqiqatlaborato-riyasınınmorfologiya şöbəsindəaparılmışdır.Histoloji tədqiqatlarüçünAzərbaycanRespublikasınınərazisindəgenişyayılmışbiçimliilanbaş-Ophisops elegans(Menetries,1832),zolaqlıyaşılkərtənkələ-Lacerta strigata (Eichwald, 1831), və xəzərnazikbarmaqgekkou-Tenuidactylus caspius (Eichwald,1831)kərtənkələlərindən istifa-dəolunmuşdur.Bununüçünmüxtəlifərazilərəekspedisiyalartəş-kilolunmuşdur.Bukərtənkələlərinmüxtəlifəzələlərindənalınmışpreparatlarınhistolojianaliziniaparmaqüçün isəuyğunmetodikiusullardan istifadə olunmuşdur. Təbiətdən tutulan kərtənkələləranatomirə olunaraq somatik əzələlərdən nümunə götürülmüş, 5%-li formalində fiksə olunmuşdur. Əzələlərdən preparatlar ha-zırlanması zamanı toxumanınhəmuzununa, həmdəköndələninəhistolojikəsikləriaparılmışdır.Həminnümunələrdənparafinəhop-durulmuş bloklar hazırlanaraq sanni mikrotomu vasitəsilə 7-10mikronqalınlığındakəsikləralınıbəşyaşüşəsinəköçürülür.Sonrakıhistolojivəsitolojitədqiqatlarlaboratoriyaşəraitindəaparılmışdır.Əvvəlcəpreparatdeparafinəolunur,dahasonrahemotoksilin-eozinboyalarıilərənglənir.Mikroskopiktədqiqatlarüçünhazırolanpre-paratınüzəribalzamlaörtüldükdənsonraonunhəmuzununa,həmdəköndələninətəsviriaparılıbvəmikroskopaltındaizlənilmişdir.

Kərtənkələlərdəəzələtoxumasınımorfofunksionalxüsusiyyət-lərinəgörəeninəzolaqlıvəsayaəzələnövlərinəbölürlər.Eninəzolaqlıəzələtoxumasıisəöznövbəsindəsomatikvəürəkəzələtoxumasınaayrılır.Skeletəzələlərinhamısınınhistolojiquruluşubir-birinəyaxınolurvəsomatikəzələləriəmələgətirirlər.Buəzələlərəkərtənkələninskeletininüzərindəyerləşənvəyaskeletəbirləşmişəzələlərinəksə-riyyətiniaidetməkolar.Ürəkəzələsinəyalnızmiokarddayerləşənəzələnimisalgöstərməkolar.Sayaəzələlərmüxtəlifdaxiliorqanların,qan-vəlimfadamarlarınındivarındamüşahidəolunur.

Eninəzolaqlı əzələlərinəmələgəlməsi zamanı,kərtənkələ-ninembrionaldövründə,somitlərdəolanparaksialmezodermanınmiotomlarından mioblast hüceyrələri yaranır [4]. Bu hüceyrələ-rin əksəriyyəti bir-birləri ilə birləşərək uzun zəncirvari simplast-lar əmələ gətirirlər. Mioblastların bir qismi miotubulların əmələgəlməsində iştirak etmir [5]. Həmin hüceyrələr bazalmembranlamiotubulunarasındaqalaraqmiosattelithüceyrələriniəmələgəti-

268

rirlər. Bu sattelit hüceyrələrinə kərtənkələninquyruqnahiyyəsin-dəolanəzələliflərindədahaçoxtəsadüfolunur.Hansısasəbəbdənkərtənkələninquyruğuitirilənzamanhəminmiosattelitlərəzələninregenerasiyasındaaktiviştirakedir.Digərtərəfdənmiosattelitlərləyanaşı bəziqırmızısümükiliyihüceyrələridəbölünərəkzədələn-mişeninəzolaqlıskeletəzələ toxumasınınbərpasında iştirakedir-lər.Tamformalaşmışbirmiotubulmiosimplastvəsattelithüceyrəsibazalmembranlaəhatəolunubbirəzələlifininəsasınıqoyurlar[2].Kərtənkələnin skelet əzələlərinin quruluşunu araşdırarkən oradarənginəgörəüç tipdəolanəzələ lifimüəyyənedilir.Qırmızı liflərsakittəqəllüsediramma,gecyorulurvəətrafındaçoxlumiqdardakapilyarla əhatəolunur.Açıq rəngli liflər tez-tez yığılır, tezdəyo-rulur,diametrləriqırmızıliflərənisbətənböyükdür,tərkibindəqli-kogeninmiqdarı çoxdur. Aralıq liflər isə adından görüldüyü kimirənginəvəfunksiyasınagörəaralıqmövqetutur.Hərbirəzələdaxi-lindəbuliflərinüçünədərastgəlməkolur.Ətraflardayerləşəneyninövskeletəzələləriniaraşdırdığımızzamanzolaqlıyaşılkərtənkələ-dəqırmızıliflərdigərikikərtənkələyənisbətənçoxmüşahidəolu-nur. Xəzər nazikbarmaq gekkonunda eyni əzələlərdə açıq rəngliliflərdahaçoxmüşahidəolunur.Budagekkonunşaqulivəziyyətdəolansubstratlarüzərindəqısazamanərzindəçoxcəldhərəkətet-məsinəsəbəbolur[1,5].Biçimliilanbaşınətraflarındaaralıqliflərdigər iki kərtənkələyə nisbətən üstünlük təşkil edir. Skelet əzələ-sinintipi(rənginəgörə)oradayerləşənmifibrillərintipindən,mi-toxondrilərinsayından,mioqlobinin,qlikogeninmiqdarından,qandamarlarınınsıxlığındanasılıdır.Əzələlifinindiyametrikərtənkələ-ninnövündən,yaşından,heyvanınölçüsündənvəəzələnin funksi-onalvəziyyətindən asılıolaraqdəyişir.Əzələ lifinindiyametrihərbirkərtənkələninmüxtəlifnahiyələrindəfərqliolur.Əzələliflərininsarkomerlərikərtənkələlərdəyaxşınəzərəçarpır.Hərbirəzələlifixaricdənendomiziləörtülübvəbir-birindənayrılıb[3].Yənieninə-zolaqlıəzələlifiyanındayerləşəndigərəzələyəheçvaxttəmasedəbilmir. Əzələnin eninə kəsiyini araşdırdığımız zaman endomizlərbir-biriiləvəəzələliflləridəstəsiniəhatəedənperimizləəlaqələn-diyini görürük. Perimiz endomizə nisbətən qalın olan birləşdiricitoxuma arakəsməsidir. Əzələ liflərinin dəstələri epimiz vasitəsiləbirləşərəkəzələorqanınıəmələgətirir.Epimizliflibirləşdiricitoxu-madan ibarət olub perimizlə əlaqəlidir. Endomiz, perimiz və epi-mizinqalınlığı əzələninnövündən, heyvanınyaşındanvəyaşadığıekolojişəraitdəneləcədəəzələninyerinəyetirdiyifunksiyadanasılıolaraqdəyişir.

269

Ədəbiyyat

1. 1.NəcəfovC.Ə.,HəşimovR.T.AbşeronyarımadasındaXəzərnazikbarmaqgekkonunun(Reptilia, Squamata)bəziekolojixüsusiyətləri.Zoologiyainstitutununəsərləri.2014,c.32,səh.129-136.

2. 2. CurtinN.A.,WoledgeR.C., Aerts P.Muscle directlymeets the vastpowerdemands inagile lizards.Proceedingsof theRoyal SocietyB.2005,v.272,p.581-584.

3. 3. Garland T.Jr, Losos J.B. Ecological morphology of locomotorperformance in squamate reptiles. İn Ecological Morphology:İntegrativeOrganismalBiology(ed.P.C.WainwrightandS.M.Reilly),Chicago,İL:UniversityofChicagoPress.1994,p.240-302.

4. 4.НаджафовДж.А.Сравнительно-эволюционныйгистогенезсо-матических мышц у позвоночных животных в пренатальнойжизни.Баку.«Муаллим»,2007,с.223.

5. 5. Наджафов Дж.А., Гашимов Р.T. Морфогенез соматическихмышцурептилийвраннемэмбриогенезе.ЖурналМорфология.Санк-Петербург.«Эскулап».2014,т.145,№3,c.136.

Мамедова С.Н.Азербайджанский Медицинский Университет, Азербайджан

ЭКОЛОГO-ФАУНИСТИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ЛЕНТОЧНЫХ ЧЕРВЕЙ РЫБ УСТЬЯ РЕКИ КУРЫ

Несмотрянато,чтоизучениецестодрыбимеетбольшоепрактическоеи теоретическое значение, в отличие от другихрайоновКаспийскогоморя[3,4],врайонеустьяКуры,котораяявляетсясамойбольшойрекойКавказа,допроведенныхнамиработ они оставались неисследованными.Поэтомуцельюна-шегоисследованиябыловыявлениефауныцестодрыбустьярекиКурыипроведениеееэкологическогоанализа.

В 2014-2019 годах в устье реки Куры методом полногопаразитологическоговскрытия[2]исследовано334рыб,отно-сящихсякследующим24видам:персидскийосетр–Acipensergueldenstadti, каспийская обыкновенная килька – Clupeonelladelicatulacaspia,каспийскийпузанок–Alosacaspiacaspia,чер-носпинка–A.kesslerikessleri,pike–Esoxlucius,каспийскаявобла–Rutilusrutiluscaspius,кутум–R.frisiikutum,красногубыйже-рех–Aspiusaspiustaeniatus,куринскаяшемая–Chalcalburnuschalcoides, закавказская bleak – Alburnus hohenackeri, закав-

270

казскаягустера–Bliccabjoerkna transcaucasica,лещ–Abramisbramaorientalis, каспийскийрыбец–Vimbavimbapersa, сере-бряныйкарась – Carassius gibelio, сазан – Cyprinus carpio, сом– Silurus glanis, малая южная колюшка – Pungitius platygaster,игла-рыба–Syngnathusnigrolineatuscaspius,атерина–Atherinaboyericaspia,сингиль–Chelonauratus,судак–Sanderlucioperca, окунь–Percafluvistilis,бычоккругляк–Neogobiusmelanstomusибычокголовач–Ponticolagorlap.Врезультатепроведенныхисследований обнаружено 17 видов ленточных червей, отно-сящихсяк2отрядами9семействам:Caryophyllaeusfimbriceps,C.laticeps, Caryophyllaeides fennica, Eubothrium acipenserinum,Bothriocephalus acheilognathi, Ligula colymbi, L. intestinalis,Digramma interrupta, Schistocephalus pungitii, Bothrimonusfallax,Proteocephalusfilicollis,P.gobiorum,P.ocellata,P.osculatus,Siluritaeniasiluri,Gryporhynchuspusillus,Paradilepisscolecina.

Значительнаячастьобнаруженныхвидовцестодявляют-сяспецифичнымипаразитамикарповыхрыб.Книмотносятся,вчастности, Caryophyllaeus fimbriceps, C. laticeps, Caryophyllaeides fennica, Ligula colymbi, L. intestinalis и Digramma interrupta.Вэтуже группу следует отнести иBothriocephalus acheilognathi, ко-торыйхотяиотмечаетсяиуразличныххищныхрыб,неотно-сящихсяксемействукарповых,носбольшойдолейвероятно-стипопадаетворганизмхищниковприпоеданиизараженныхкарповых рыб. Остальные виды зарегистрированных намицестодявляютсяспецифичнымипаразитамирыбиздругихсе-мействилижеимеютзначительноболееширокийкругхозяев,охватывающий рыб из различных семейств. Так, Eubothrium acipenserinumиBothrimonus fallaxявляютсяпаразитамиосетро-вых,Schistocephalus pungitii иProteocephalus filicollis –колюшек,Proteocephalus osculatusиSiluritaenia siluri–сомов,Proteocephalus gobiorum бычковых рыб.Proteocephalus ocellata, Gryporhynchus pusillusиParadilepis scolecinaпаразитируютурыб,относящих-сявразличныесемейства.Изприведенныхданныхвидно,чтообнаруженныенамивидыцестодобладаютсравнительноши-рокимкругомхозяевипроявляютспецифичностьтолькопоот-ношениюкотдельнымсемействамилигруппамсемействрыб.

Из обнаруженных цестод 14 видов заражают рыб припоедании зоопланктонных и только 3 вида (Caryophyllaeus fimbriceps, C.laticeps, Caryophyllaeides fennica) – при поеданиибентических беспозвоночных. Исследованные нами рыбы похарактеру питания относятся в четыре трофические группы.

271

Срединих8видовхищников–черноспинка,щука,жерех,сом,судак,окунь,бычкикруглякголовач;6видовпланктофагов–килька,пузанок,шемая,уклейка,игла-рыба,атерина;9видовбентофагов–осетр,вобла,кутум,густера,лещ,рыбец,карась,сазан,колюшка;1виддетритофагов–сингиль.Приэтом,какуже было указано выше, из хищников черноспинка, из план-ктофаговкилька,пузанок,игла-рыбаиатерина,атакжеуедин-ственный представитель детритофагов – сингиль оказалисьсвободнымиотцестод.

Таккакбольшаячастьобнаруженныхвидовцестодпопа-даетворганизмрыбприпоеданиибеспозвоночных,входящихв состав зоопланктона, можно было бы ожидать, что у план-ктофагов фауна цестод будет богаче, а зараженность этимигельминтамивыше,чемэтоимеетместоудругихтрофическихгрупп рыб. Однако, как оказалось, наиболее богатой фаунойцестодобладаютбентофаги, у которых зарегистрировано12видовленточныхчервей–Caryophyllaeus fimbriceps, C. laticeps,Caryophyllaeides fennica,Eubothrium acipenserinum, Bothriocepha-lus acheilognathi, Ligula intestinalis,Digramma interrupta,Schisto-cephalus pungitii,Bothrimonus fallax, Proteocephalus filicollis, Grypo-rhynchus pusillus, Paradilepis scolecina;ухищниковбылонайдено8 видов – Caryophyllaeus laticeps, Bothriocephalus acheilognathi,Proteocephalus gobiorum, Proteocephalus ocellata, Proteocephalus osculatus, Siluritaenia siluri, Gryporhynchus pusillus,Paradilepis sco-lecina;аупланктофагов7видов– Bothriocephalus acheilognathi, Ligula colymbi, L. intestinalis, Digramma interrupta. Proteocephalus ocellata, Gryporhynchus pusillusиParadilepis scolecina.

Анализируя причины такого распределения, в первуюочередь следует отметить, что среди трофических групп почислу исследованных видов рыб значительно преобладаютбентофаги.Толькоуэтихрыббылиотмеченывсетривидаце-стод, попадающих в рыб при поедании донных беспозвоноч-ных.Ухищниковотмечентолькоодинтакойвид,аупланкто-фаговподобныхвидовненайденововсе.Важнейшейпричинойпаразитированиявхищникахцестод,промежуточныехозяевакоторых беспозвоночные, по-видимому, является то, что припоедании мирных рыб, зараженных этими гельминтами, онисохраняются и даже аккумулируются в организме хищников.Подтверждением такого предположения может быть то, чтонекоторыми видами подобных гельминтов хищники зараже-нысильнее,чеммирныерыбы.Так,например,экстенсивность

272

инвазии у хищника – бычка головача цестодойGryporhynchus pusillus, промежуточные хозяева которых планктонные орга-низмы, выше (25,0%), чем у планктофага –шемаи (22,2%), ибентофагов–уклейки(19,1%),леща(14,3%)исазана(13,3%).ТакаяжекартинанаблюдаетсяисParadilepis scolecina, ухищ-ников –жереха (38,4%), бычков кругляка (23,5%) и головача(33,3%) экстенсивность инвазии не ниже, а местами и выше,чем у планктофага – уклейки (23,8%), бентофагов – кутума(6,7%),густеры(20,0%)ирыбца(12,5%).Обращаетнасебявни-маниеито,чтоутакихзаядлыххищников,какжерехибычокголовачэтипаразитывстречаютсячаще,чемубычкакругляка,значительную часть пищевого рациона которого составляюттакжебеспозвоночные.

Исследованные нами рыбы имеют различную степеньприспособленностикизменениямминерализацииводы.Есте-ственно,чтонаиболееширокойнормойреакциивотношениисолености воды имеют проходные и полупроходные рыбы. Книмотносятся13видов–осетр,черноспинка,вобла,кутум,же-рех,шемая,рыбец,густера,лещ,сазан,карась,сом,судак.Крометого,3вида–колюшка,бычкикруглякиголовач,будучивесь-маэвригалинными,образуюткакпресноводные,такиморскиеприбрежные популяции. Нами обследованы также типичноморскиерыбы5-ивидов–килька,пузанок,игла-рыба,атеринаисингиль,изредказаходящиевсильноопресненныеучасткиКаспия. Число типично пресноводных рыб, слабо приспосо-бленных к изменениям минерализации воды, сравнительноневелико, к ниммогут быть отнесены только 3 вида –щука,уклейкаиокунь.

Всвязистем,чтовсецестодыявляютсяэндопаразитами,находясь в организме рыб, они не соприкасаются с внешнейводнойсредойипоэтойпричиненаэтойстадиисвоегоразви-тия не реагируют на изменения солености воды. Однако, всеотмеченные нами цестоды имеют свободноживущие стадии– яйца и личинки, которые подвергаются непосредственномувоздействиювнешнейводнойсредыизависятотстепениееми-нерализации.Крометого,всецестодыпопадаютврыбприпое-даниибеспозвоночных,которыеявляютсяихпромежуточнымихозяевами.Этибеспозвоночныеразличаютсяпо своейприспо-собленности к тем или иным градациям солености и степениэвригалинности.Такимобразом,зависимостьфауныцестодрыботсоленостиводыпроявляетсятольковтехместах,гдепроисхо-

273

дитпроцессзаражениярыбэтимигельминтами.Этоприводитктому,чтостановитсядовольносложноувязатьзависимостьза-раженностирыбтемилиинымвидомцестодотминерализацииводы.Однакоприналичиидостаточногоколичестваматериалапопыткивэтомнаправлениимогутбытьвполнеуспешными.

Исследования показали, что большинство, а именно 15видов,цестодотмеченынаучасткахссоленостьюводывпреде-лах2-3‰,причемнекоторыевиды–Caryophyllaeus fimbriceps, C. laticeps, Caryophyllaeides fennica, Bothriocephalus acheilognathi, Ligula colymbi, L.intestinalis, Digramma interrupta, Gryporhynchus pusillus, Proteocephalus ocellata, Paradilepis scolecina, известные как типично пресноводные формы [4], найдены только там.Schistocephalus pungitii иProteocephalus filicollis – специфичные паразиты весьма эвригалинных колюшек констатированы у этих рыб в широком диапазоне солености от 2-3‰до6-7‰.Этогоиследовалоожидатьсогласноимеющимсяпубликациям[1,2],вкоторыхутверждается,чтоспецифичныепаразитыко-люшекэвригалиннытакже,какисамиэтирыбы.Похожаянаэтоиситуация,когдаэвригалинныерыбыимеютэвригалинныхспецифичныхпаразитов,наблюдаетсяспроходнымосетромиего паразитамиEubothrium acipenserinum иBothrimonus fallax, проходнымсомоми егопаразитамиProteocephalus osculatus иSiluritaenia siluri, эвригалинными бычками–круглякомиголо-вачомиихпаразитомProteocephalus gobiorum.

Такимобразом,хотябольшинствоисследованныхрыбиотноситсякэвригалиннымформам,однаковсвязистем,чтосредиобнаруженныхвидовцестодотсутствуюттипичномор-скиеформы,у рыб, выловленных в сильно опресненном участ-ке устья Куры, констатировано больше видов этих паразитов, чем на участках с более минерализованной водой.

Средиобнаруженныхнамиленточныхчервей6видов–Caryophyllaeus fimbriceps, Bothriocephalus acheilognathi, Ligula colymbi, L. intestinalis, Digramma interruptaиGryporhynchus pusillus являются патогенными для рыб [2, 5]. В ходе исследованийнаблюдались патогенные явления, вызванные видами Ligula colymbi и L. intestinalis, плероцеркоиды которых имеют круп-ныеразмерыи,паразитируявполостителарыбы,дажеприне-большойчисленностиоказываютнанеесильноемеханическоевоздействие.Остальныепатогенныевиды,будучизначительноменьших размеров, при той сравнительно невысокой интен-сивностиинвазии,котораяимеламестосредиисследованных

274

рыб,невызывализаметныхпатогенныхявлений.Однаконали-чиевсехэтихвозбудителейзаболеванийвсежеследуетучиты-ватьприпроведениирыбохозяйственныхмероприятий.

Литература1. БуторинаТ.Е.,БусароваО.Ю.,КовальM.В.Паразитофаунаполупро-

ходной девятииглой колюшки Pungitius pungitius нижнего тече-ниярекиПенжина.Паразитология.2018,т.52,№3,с.214-223.

2. ГоловинаН.А., СтрелковЮ.А., ВоронинВ.Н. Ихтиопатология.М.:Мир.2003,448с.

3. ИбрагимовШ.Р.ПаразитыиболезнирыбКаспийскогоморя(эко-лого-географическийанализ,эпизоотологическаяиэпидемиоло-гическаяоценка).Баку:Элм.2012,400с.

4. MамедоваС.Н.ПаразитырыбАбшеронскогоприбрежьяКаспий-скогоморя:Автореф.дисс.…канд.биол.наук.Баку.2007,22с.

5. ПронинаС.В.,ПронинН.М.Методическоепособиепогидропараз-итологии(Часть1.Техникапаразитологическихисследованийипаразитическиепростейшие).Улан-Удэ.2007,с.52.

Hüseynli N.V. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AKVAKULTURA ŞƏRAİTİNDƏ YETİŞDİRİLƏN AĞ AMUR (Ctenopharyngodon idella Val.) və AĞ QALINALIN

(Hypophthalmichthys molitrix Val.) KÖRPƏLƏRİNİN PARAZİT FAUNASI

Akvakultura şəraitində yüksəkməhsuldarlığın əldə edilməsiüçün su hövzəsində parazitoloji durum daimi nəzarətdə saxlanıl-malıdır.Parazitlərin inkişaftsiklininvəmühitətələbatınınöyrənil-məsi,onlarlamübarizəüçünsəmərəlitədbirlərinhəyatakeçirilməsixəstəliyin vurduğu ziyanı azaltmağa imkan verir. Balıqyetişdirmətəsərrüfatlarındabalıqlarınyüksəksıxlıqdasaxlanılması,balıqlarınfiziolojitələbatınauyğunyüksəkkeyfiyyətlibalanslaşdırılmışyem-lərləyemləndirilməsivəsuyunfiziki-kimyəviparametrlərinindəyiş-məsibirsırainfeksionvəinvazionxəstəliklərinyaranmasınaşəraityaradır.Qeydolunanlarınəzərəalaraq,akvakulturaməqsədiləyara-dılmışbalıqçılıqtəsərrüfatlarındaepizootolojivəziyyətinmütəmadiöyrənilməsi,körpələrinvətörədicilərinəldəedilməsivədaşınmasıprosesindəbaytar-sanitarnormalarınariayətedilməsixəstəliktörə-dənparazitlərintəsərrüfatadaxilolmasınınqarşısınınalınmasınavə

275

yaranabiləcəkxəstəliklərinaradanqaldırılmasınaimkanverir.Müəyyənparazitlərinbalıqlarıyoluxdurmasımüxtəlifyaşlar-

danasılıolaraqbaşverir.AzərbaycanınsuhövzələrindəAğamurun (Ctehopharyngodon idella Val.) vəAğqalınalının (Hypophthalmicht-hys molitrix Val.) parazit faunasıhaqqındabəziməlumatlarverilsədə,burada,adətən,yaşlıqrupaaidolanbalıqlarnəzərdənkeçirilir[6].Azyaşlıbalıqlarınparazitfaunasıhaqqındaməlumatazdır.

Tədqiqatişininəsasməqsədiəmtəəməqsədiləyetişdirilənbi-rillikAğamurların(CtehopharyngodonidellaVal.)vəAğqalınalının(HypophthalmichthysmolitrixVal.)böyüməsindənasılıolaraqpara-zitfaunasınındəyişilməsininaraşdırılmasındanibarətdir.

Elmi-tədqiqat işininmaterialı2020-ci ilinaprel,mayvə iyunaylarındavə2021-ciilinaprelayındatoplanılıb.Tədqiqatmaterial-larıNeftçalarayonunda“UnitedFishers”MMC-yəməxsusAsüdədöv-lətfondunaaidbalıqçılıqtəsərrüfatındagölbalıqçılığınıninkişafıvəəmtəəməqsədilə yetişdirilən bitkiyeyən balıqlar qrupuna aid olanbirillikvəqismən2yaşlıağamur(CtehopharyngodonidellaVal.)vəbirillikağqalınalın(HypophthalmichthysmolitrixVal.)balıqlarıüzə-rindəaparılıb.Təsərrüfatdaovlanılmışbalıqlar ilkinanalizedildik-dən sonradirihalda aerasiya ilə təchizolunmuşkonteynerdəBakışəhərinə çatdırılıb. Balıqların morfo-bioloji və ixtiopatoloji analiziməqsədiləkameral işlənməsiBakıDövlətUniversitetininZoologiyavəfiziologiyakafedrasınınvəKəndTəsərrüfatıNazirliyininElmi-Tə-dqiqatBaytarlıqİnstitutununlaboratoriyalarındayerinəyetirilib.

Hərüçaydaovlanılmışbalıqlarınümumibədənuzunluğu,küt-ləsi,dolğunluqəmsalıvədigərgöstəricilərixtiologiyadaqəbuledil-mişqaydalarauyğunolaraqtəyinedilib[5].Ümumilikdə,2020-ciilinaprel,mayvəiyunaylarında35ədədağamur(Ctehopharyngodonidella Val.) və 2021-ci ilin aprel ayında 10 ədəd ağ qalınalın (Hy-pophthalmichthysmolitrix Val.) balıqlarının birillik körpələri tamparazitolojiüsullamüayinəedilib.Tədqiqatüçüntəzəovlanılmışba-lıqlardanistifadəedilib,onlarındigərhissəsi4%-liformalinməhlu-lundafiksəedildikdənsonralaboratoriyaşəraitindətamparazitolojimüayinədənkeçirilib.

Parazitlərin tədqiqatı ümumi qəbul olunmuş qaydalar əsa-sındayerinəyetirilib[3,4].Bütünparazitqruplarınındiaqnostikasıüçünölçmələraparılıb,parazitlərinnövidentifikasiyasıtəzəmateri-allar,hazırlanmışqliserin-jelatinpreparatlarıüzərindəvəhəmçinin,rənglənərəkbalzamadaxiledilmişpreparatlarlamüayinəedilib.Pa-razitlərinyoluxmadərəcəsiniqiymətləndirməküçün invaziya eks-tensivliyindən, invaziya intensivliyindənvəV.N.Beklemişev tərəfin-

276

dəntəklifolunmuşbolluqindeksindənistifadəedilib[2].2020-ciilinaprelayındaovlanılmışağamurların8-ninbədən

səthindəLernaea cyprinaceaparazitiqeydolunub(cədvəl).Bupara-zitaralıqsahibsizinkişafedir.Nohuraburaxılarkənağamurkörpələ-riilkinparazitolojianalizolunmadıqlarındanbuparazitlərləonlarınbalıqçılıqnohurlarındayoluxması,yaxudAğamurkörpələriiləgəti-rilməsimüəyyənolunmayıb.Lakingöldəolandigərnövbalıqlardadaoxşarnövlərintapılması,onlarınbuparazitlərləməhzgöldəyo-luxmasınıgümanetməyəəsasverir.

2020-ciilinmayayındaovlanmışbalıqlarda5növparazittapı-lıb.Parazitlərinbəziləri,məsələn,Trichodinella epizootica və Dacty-logyrus ctenopharyngodonisaralıqsahibsizinkişafedir.Trichodinella epizootica infuzorları1balığınbədənində,Dactylogyrus ctenophar-yngodonis monogeneyi isədigərbalığınqəlsəməsindəaşkaredilib.Beləparazitlərləyoluxmanınəsassəbəbibirillikbalıqlarındərisininparazitlərüçünnazikolması ilə izahedilir.Dərininbelə strukturuhəmçininserkariləriaktivdaxilolanparazitlərüçündəəlverişliolur.Beləki,buqrupdanolanağamurkörpələridigərparazitlərləmüqa-yisədəənçoxDiplostomum chromatophorumtrematodununsürfələ-ri ilə yoluxublar. Ağ amur balıqlarının Lernaea cyprinacea parazitxərçəngiiləyoluxmasımayayındatədqiqedilmişbalıqlararasındadaqeydəalınır.Parazit3balığınbədənsəthindətapılıb.

Cədvəl

Müxtəlif ölçülərə malik birillik Ağ amur balıqlarında rast gəlinən parazit növləri

Körpələrinanalizi

Balıqqruplarındaqeydəalınmışparazitinadı

Parazitlərinqeydəalındığıbalıqlarınsayı,əd.

İnvaziya ekstensivliyi,

%

İnvaziya intensivliyi,

ədədBolluqindeksi,

ədəd

aprelayı Lernaea cyprinacea 8 71,7±11,4 2-3 0,21

mayayı

Trichodinella epizootica 1 7,5±7,3 0,03

Dactylogyrus ctenopharyngodonis 1 7,4±7,1 1 0,03

Diplostomum chromatophorum 5 35,5±11,5 2-12 0,12

Lernaea cyprinacea 3 22,1±10,7 1-2 0,07

Contracaecum spikuligerum 1 6,7±7,3 2 0,03

277

iyunayı

Diplostomum chromatophorum 4 21,4±11,0 2-4 0,08

Dactylogyrus ctenopharyngodonis 1 7,1±6,9 2 0,03

Dactylogyrus lamellatus 1 7,1±6,9 1 0,03

Lernaea cyprinacea 4 27,6±11,1 1-2 0,10

Contracaecum spikuligerum 5 36,7±12,8 2-3 0,12

May ayındaovlanmışbir balığınbağırsağındaContracaecum spikuligerumnematodsürfəsiqeydedilib.Parazitin1-ciaralıqsahibiibtidai xərçəngkimilərdən olan sikloplardır. Bu parazitin tapılmasıonugöstərirki,ağamurkörpələrininqidasındakürəkayaqlıxərçən-gkimilərdəiştirakedir.

2020-ci ilin iyun ayında ovlanmış ağ amur körpələrində də5növparazit qeydəalınıb. İqlim şəraitinin istiləşməsi ilə əlaqədaryarananəlverişlişəraitnəticəsindəaralıqsahiblərinsürətləinkişafıDiplostomum chromatophorumtrematodsürfəsiiləyoluxmayaimkanyaradır.Buparazitüçünbalıqlar2-ciaralıqsahibolurvəbitkiyeyənbalıqlarolduğunagörəonunlasubitkiləriətrafındaüzərkənyoluxur.Ayrı-ayrıbalıqlarınqəlsəməsindəaralıqsahibsiz inkişafedənvəağamurbalıqlarınınspesifikparazitləriolanDactylogyrus ctenophary-ngodonis və Dactylogyrus lamellatus monogeneyləridəaşkaredilib.

Lernaea cyprinaceaparazitxərçənginəbubalıqlardadatəsa-düfedilib.Parazitinhər3qrupdatapılmasıbalıqçılıqtəsərrüfatınınnohurlarındaonuninkişafıüçünəlverişlişəraitinolduğunugöstərir.

İyunayındaağamurkörpələriniənçoxyoluxduranContraca-ecumspikuligerumnematodsürfəsiolub.Ağamurkörpələrininbunematod sürfəsi ilə yoluxmasıparazitin aralıq sahibiolankürəka-yaqlıxərçənglərləqidalanmasınəticəsindəbaşverir.

2021-ciilinaprelayındabirillikağqalınalınkörpələriüzərin-dədəixtiolojivətamparazitolojianalizyerinəyetirilib.Ağqalınalınbalığının tədqiq edilmiş birillik körpələrinin birinin qəlsəməsindəGyrodactylushypophthalmichthysmonogeneyiaşkaredilib.2ədədbirillik körpədə Diplostomum chromatophorum trematodununsürfələriaşkaredilib.3ədədkörpədəisəLernaeacyprinaceaparazitxərçənginərastgəlinib.Ağqalınalınınbirillikkörpələrindəağamu-runbirillikkörpələrindəaşkaredilmişdigərparazitlərizlənilməyib.

Tədqiqatınnəticələrindəngöründüyükimi,ağamurkörpələ-rininyoluxmasıilkmərhələlərdə,əsasən,aralıqsahibsizparazitlərlə

278

başverir.Beləki,yazfəslindətemperaturunyüksəlməsiiləəlaqədarolaraqaralıqsahibsizinkişafedənparazitlərin–məsələn,ibtidailərin,xərçəngkimilərin,monogeneylərinyumurtasının,sistasınınvəsürfə-sinininkişafıüçünəlverişlişəraityaranır.BusəbəbdənaprelayındaovlanılanağamurkörpələriaralıqsahibsizinkişafedənLernaea cyp-rinacea ilə yoluxur.Buaydaovlanılanbalıqkörpələrinindigərparazitqrupları ilə yoluxması qeydə alınmayıb.Böyümədavametdikcə vətemperaturartdıqcaparazitlərinhəmkəmiyyət,həmdəkeyfiyyətcədəyişilmələrimüşahidəolunur.Busəbəbdənmayvəiyunaylarındaovlanılan balıqlarda parazit növlərinin sayı yüksək olub. Tempera-turuntədricənyüksəlməsinəticəsindətəsərrüfatınohurlarındabəziparazitlərinaralıqsahibifunksiyasınıyerinəyetirənorqanizmlərar-tır.Ağamurkörpələriqidasındabeləorqanizmlərdənistifadəetdikdəmürəkkəbinkişafdövriyyəsinəmalikparazitlərləyoluxurlar.

Parazitlərin növ tərkibinin artması bəzən balıqların yaşın-danvəbədənörtüyününvəziyyətindəndəasılıolur.Birillikbalıqlar-dahələdəriörtüyününzəifolmasıparazitinfuzorlar,monogeneylər,xərçəngkimilərvəaktivdaxil olanparazitlərüçünəlverişlidir.Hər3aydaovlanılanbalıqlardaLernaea cyprinaceaparazitxərçəngininqeydolunmasıvəmay,iyunaylarındaovlanılanbalıqlarınDiplosto-mumlayoluxmasınınyüksəkolmasıbunusübutedir.Diplostomum chromatophorum trematodlarınınaralıqsahibi ilbizlərolduğundanonlarla yoluxmanın su bitkilərinin ətrafında baş verməsi gümanedilir. Parazitin inkişafının suyun temperaturunun yüksəlməsi iləəlaqədarolmasıbudövrlərdəonlarınserkarilərininsu ilbizlərininbədənindənkütləvişəkildəçıxmasınasəbəbolur [1].Parazitlərsubitkiləriətrafındaüzənbalıqlarınbədəninəaktivsurətdədaxilola-raq,gözbüllurundakatarakt törədir.Nəticədəbeləxəstəbalıqlarayem qəbul edə bilmədiyinə görə inkişafdan qalır. Birillik ağ amurkörpələrindəənçoxrastgəlinənLernaea cyprinacea, Diplostomum chromatophorum vəContracaecum spikuligerum növləriolub.

Digərparazitlərdənbağırsaqdaparazitlikedənnematodlarlayoluxmanınüstünlüktəşkiletməsiağamurbalıqlarınınbuparazitinaralıqsahibləriiləaktivqidalanmayakeçməsinəticəsindəbaşverir.Balıqlarınbədənölçülərininböyüməsi iləəlaqədarparazitlərindənövtərkibininmiqdarcaartmasımüşahidəolunur.

Ədəbiyyat

1. Seyidli Y.M., Nəsirov Ə.M., Quliyev Ş.Ə., İsgəndərovaH.İ.,MəmmədovK.İ.Mingəçevir elmi-təcrübə laboratoriyasının göllərində yetişdirilən

279

birillikAğamurbalıqlarındaparazitfaunanınböyümədənasılıolaraqdəyişməsi.AzərbaycanZooloqlarCəmiyyətininəsərləri.2018,cild10,№1,səh.80-85.

2. Беклемишев В.Н. Биоценологические основы сравнительнойпаразитологии.АНСССР,Москва,«Наука».1970,с.507.

3. Быховская-Павловская И.Е. Паразиты рыб. Руководство поизучению.Ленинград,«Наука».1985,с.122.

4. ГусевА.Б.Методикасбораиобработкаматериаловпомоногеям,паразитирующихурыб.Ленинград,«Наука».1983,с.47.

5. ПравдинИ.Ф.Руководствопоизучениюрыб.Москва,Пищеваяипромышленность.1966,с.375.

6. СулеймановаА.В.Эпизоотологическиеиэпидемиологическиеситуации паразитов рыб Абшеронского рыботоварногохозяйстваиозераЗабрат.Авторефератнасоиск.учен.степениканд.биол.наук.Баку.2007,с.20.

Mustafayeva S.E., Məmmədova N.T.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

SİDİK TƏRKİBİNİN NORMA VƏ HİPOVOLEMİK ŞOK FONUNDA TƏDQİQİ

Hipovolemik şok hemodinamika, mikrosirkulyasiya, toxumaperfuziyasında pozulmalarla xarakterizə olunur ki, bu proseslərhipoksiyavəhüceyrəmetabolizmindəolanpozulmalarlamüşayiətolunur [1]. Şok vəziyyəti, orqanizmin aqressiv mühit şəraitinə fi-logenetikolaraqneyroendokrinsistemdəkodlaşdırılanqandövranıiləəlaqədarmetabolikcavabreaksiyalarıdır.Funksionalfəaliyyətintükənməsi həyati əhəmiyyət daşıyan funksiyalarınneyrohormonaltənzimlənməsininpozulmasınasəbəbolur.Bubaxımdanhipovole-mikşoktənzimlənməxəstəliklərinəaidediləbilər[2].

Sidiyintədqiqedilməsisidiyinfizikixüsusiyyətləri,kimyəvitərki-bi, çöküntülərininmikroskopikmənzərəsinimüəyyənetməyə, böyrək-lərinvəziyyəti vəonların işini təsviretməyə,həmçinindigərorqanvəsistemlərinzədələnməsinədairmühakiməyürütməyə imkanverir.Tə-dqiqatprosesindənormavəhipovolemikşokvəziyyətindəsidiktərkibi-ninfiziki-kimyəvigöstəricilərinintəyinedilməsihəyatakeçirilmişdir[3].

Sidiyin şəffaflığı işıqkeçirdən silindrqabda təyin edilmişdir.Mühit reaksiyası (pH) lakmus indikatorunun köməyi iləmüəyyənedilmişdir.Sidikdəzülallarınkeyfiyyətcətəyinitest-zolaqlarvasitə-silə, kəmiyyətcə təyini Roberts-Stolnikov metodu ilə həyata keçi-

280

rilmişdir. Sidikdə şəkərmiqdarının keyfiyyətcəmüəyyən edilməsiHaynesreaktivi,kəmiyyətcəkalorimetriktəyiniAlthauzenşkalasınaəsasənaparılmışdır.Sidikçöküntülərininmikroskopiyasınınaparıl-masıüçünnümunəmikroskopaltındaəvvəlcəkiçik(7x8),sonraisəorta(7x40)böyüdücüdətamşəkildəizlənmişdir.

Aparılmıştədqiqatlarnəticəsindəaşkaredilmişdirki,normadayenixaricolunmuşsidikşəffafolduğuhalda,hipovolemikşokzama-nısidikdəqan,bakteriya,epitelhüceyrələri,piyhissəcikləri,duzlarınolması ilə əlaqədar onun rəngi bulanır. Normada qarışıq qidalarlaqidalanmazamanısidiyinmühitreaksiyası(pH)zəifturşvəyaneyt-ral(pH4,5-7,4)olur.LakinhipovolemikşokzamanısidiyinpH-ıaza-lır(pHtəqribən5vəyadahaaşağıolur),mühitreaksiyasıturşolur.Normada sidikdə zülalmiqdarı cüzi olur, adi keyfiyyət reaksiyalarıilə müəyyən edilmir. Qlomerulonefrit, diabet xəstəliyi nəticəsindəböyrəklərinzədələnməsizamanısidikdəküllimiqdardazülalaşkaredilir.Sağlaminsanınsidiyindəşəkərolmur.Hipovolemikşokzamanısidikdəşəkərinolması iləəlaqədarolaraqonunrəngisarırəngdənqəhvəyirəngəqədərdəyişir.Hipovolemikşokzamanıeritrositmiq-darında patoloji artım (görmə sahəsində ˃ 2) hemmoragik diatez,qlomerulonefrit, pielonefrit, böyrəklərin zədələnməsi ilə əlaqədarolur.Həmçininleykosituriya(görməsahəsində˃5)pielonefrit,qlo-merulonefrit və s. zamanımüşahidəolunur.Ağqanhüceyrələrininhəddindənartıqtoplanmasısidiyinrəngininbulanmasınasəbəbolur.

Ədəbiyyat

1. ЕгоровИ.В.,КиселёваA.B.,МихайловаH.H.,УлановаЕ.В.,Фо-менко Д.В. Влияние мелатонина на энергообеспеченностьтканей в динамике экспериментального травматическо-гошока.Фундаментальные аспектымедициныкатастрофСибири(Сб.тезисовдокладоврегиональнойнаучно-практ.конф.),Новосибирск.1998,c.87-89.

2. МурадееваГ.В.,ПисьменнаяС.В.,СероваС.С.Основылабора-торнойдиагностики:Учебно-методическоепособие.Архан-гельск:ГОУСПО«АМК».2008,с.62-159.

3. CannonJ.W.,KhanM.A.Damagecontrolresuscitationinpatientswith severe traumatic hemorrhage: A practice managementguideline from the Eastern Association for the Surgery ofTrauma.JournalofTraumaAcuteCareSurgery.2017,v.82,№3,p.605–617doi:10.1097/TA.0000000000001333.

281

Səfərova A.N.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

Şəfiyev K.V. «Samukh - fish» balıqçılıq təsərrüfatı, Azərbaycan

AZƏRBAYCANDA ÇÖKƏ NƏRƏSİNİN (ACIPENSER RUTHENUS LINNAEUS, 1758)

REPRODUKTİV SÜRÜLƏRİNİN FORMALAŞDIRILMASI

Çökənərəsinin(Acipenser ruthenus Linnaeus,1758)süniartırıl-masıiləəlaqədarelmi-tədqiqatişləri100ildənartıqtarixəmalikdirvəhazırkımərhələdədünyanınbirsıraölkələrindəonunmüxtəlifüsul-larlayetişdirilməsininbiotexnologiyasıişlənibhazırlanıb.Çökənərə-sininXəzərregionundaAzərbaycanındaixtiofaunasınadaxilolmasınabaxmayaraq, Kür çayında təbii resursları az olduğundan və törədi-cilərinin tədarükümümkünolmadığından, əvvəllər respublikamızdanərəbalıqartırmazavodlarındasüniartırılmasıhəyatakeçirilməyib.

Respublikamızın balıqartırma zavodlarında əvvəllər uzun il-lərərzindəçökənərəsininhibridlərinin–besterlərin(♀ Huso huso x ♂ Acipenser ruthenus) vəşisterlərin(♀ Acipenser nudiventris x ♂ Acipenser ruthenus) alınması,yaradılmışcinslərarasıvənövlərarasıhibridlərin inkişafının ekoloji-fizioloji xüsusiyyətlərinin, həmçininheterozis əlamətlərinin öyrənilməsi məqsədilə elmi-tədqiqat işlə-ri aparılıb.Onudaqeydetmək lazımdır ki,Azərbaycanda tədarükedilmədiyindənhibridlərinalınmasıməqsədiləistifadəolunançökənərəsinin (♂ Acipenser ruthenus) mayası əvvəllər Rusiyanın Həş-tərxanvilayətindəngətirilib.

Çökənərəsi son zamanlarAzərbaycanında fermerbalıqçılıqtəsərrüfatlarındaəmtəəməqsədi ilə yetişdirilir.Belə təsərrüfatlar-danbiridəBərdərayonununSamuxkəndindəyerləşən«Samukh-fish» balıqyetişdirmə təsərrüfatıdır.Bu təsərrüfatda2015-ci ildənetibarənilkinolaraqHəştərxanvilayətindəngətirilmişçökənərəsi-ninmayalanmışkürülərindənalınmışsürfələrdəntəmir-törədicisü-rüləriformalaşdırılıb.Hazırdahəmintəsərrüfatdaalınmışsürfələrinvə körpələrin hovuz üsulu ilə yetişdirilməsinin optimal biotexnikinormativlərinin işlənib hazırlanması və inkişafın sürətlənməsinəsəbəbolanamillərin tədqiqedilməsi iləəlaqədarelmi-tədqiqat iş-ləriaparılır.«Samukh-fish»təsərrüfatınınüstüncəhətlərindənbiridəondan ibarətdir ki, buradabalıqyetişdirməprosesindəhəmka-nalsuyundan,həmdəarteziansuyundanistifadəedilir.Arteziansu-yununtemperaturuqışaylarında180C-dənaşağı,yayaylarında isə220C-dənyuxarıolmur.Beləliklə, təsərrüfatdahəyatakeçirilənbio-

282

texnikiprosesləridarəolunantemperaturşəraitindəhəyatakeçirilir.Yetişdirilənbalıqlarbütünilərzindəoptimaltemperaturşəraitindəyemləndirilir,onlarıninkişafsürətiartırvədahatezcinsiyetkinliyəçatırlar. Bu səbəbdən «Samukh - fish» təsərrüfatında 2019-cu ildəAzərbaycandailkdəfəolaraq“kürüdən–kürüyəqədər”prinsipiiləyetişdirilmiş çökə nərələrindən cinsiyyət məhsulları alınıb və ba-lıqartırmaməqsədiləistifadəolunub[1,2].«Samukh-fish»təsər-rüfatında formalaşdırılmış nərə törədici sürüləri elektron çiplərvasitəsiləişarələnir,onlarıncinsiyyətininvəyetkinlikmərhələsinintəyinedilməsindəultra-səsdiaqnostikametodundanistifadəedilir.Bu üsulla seçilmiş reproduktiv törədicilərdən cinsiyyətməhsullarıöldürülmədən–“yumurtalıqyolununkəsilməsi”üsuluiləalınır[3].2021-ciilinfevralayında2015-ciildənformalaşdırılmışçökənərələ-rinintörədicilərindən2-cidəfəkürüalınıb.

Ədəbiyyat

1. МамедовЧ.А.,ШафиевК.В.,ГанизадеС.Н.Первыйопытформиро-вания ремонтно-маточного стада стерляди (Acipenser ruthenusLinnaeus,1758)прииспользованииУЗВвусловияхАзербайджа-на.AdvancesinBiologyandEarthSciences.2020,v.5,№2,p.119-127.

2. МамедовЧ.А.,ШафиевК.В.,ГанизадеС.Н.Формированиеремонт-но-маточныхипродукционныхстадстерляди(Acipenser ruthenus Linnaeus,1758),белуги(Huso huso Linnaeus,1758)ибестера(Huso huso xAcipenser ruthenus)вАзербайджане.Рыбоводствоирыбноехозяйство.2021,№3,c.18-34.

3. ПодушкаС.Б.Способполученияикрыотсамокосетровыхрыб.Ав-торскоесвидетельствоСССР.1986,№1412035.

Şəfiyev K.V.«Samuch-fish» balıqçılıq təsərrüfatı, Azərbaycan

Abbasova A.M. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

DEKORATİV AKVAKULTURA: KOI KARPLARININ (CYPRINUS CARPIO HAEMATOPTERUS, LINNAEUS, 1758)

EMBRİONAL VƏ POSTEMBRİONAL İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİNİN ÖYRƏNİLMƏSİ

Son illərdə Azərbaycanda akvakulturanın sürətli inkişafıilə əlaqədar balıqların balıqartırma zavodlarında və şəxsi fermer

283

təsərrüfatlarında yetişdirilməsi məqsədilə respublikamız üçünqeyri-ənnəvibalıqnövlərindənistifadəedilir.Yüksəkəmtəədəyə-rinəmalik olan vəmüxtəlif sistematik qruplaramənsub olan birsıra balıq növləri balıqçılıq təsərrüfatlarına introduksiya olunub,onlarınakvakulturaşəraitindətörədicifonduyaradılıbvəsüniyol-la intensiv yetişdirilməsi həyata keçirilir. Belə balıq növlərindənnərəkimilərdən(Acipenseriformes)çökənərəsini(Acipenser ruthe-nus Linnaeus,1758),Sibirnərəsini(Acipenser baeriiBrandt,1869)vəonunrusnərəsiiləhibridlərinivəavarburunnərəni(Palyodon spathula Walbaum,1792),naxalarfəsiləsindən(Siluridae)olanAf-rikanaxasını (Clarias gariepinus Burchell, 1822) vədigərnövlərigöstərməkolar[2].Belənövlərdənbiridəçəkilərfəsiləsinə(Cyp-rinidae)aidolanvəelarasındaYaponkarplarıadlanan-koikarp-larıdır.

Koi karpları – Adi çəkinin (Cyprinus carpioLinnaeus,1758)Amur yarımnövünün (Cyprinus carpio haematopterus Linnaeus,1758)seleksiyaüsuluiləyaradılmışdekorativəhlipopulyasiyafor-masıdır. Balıqların əhilləşdirilmiş növləri və əhli populyasiyalarıinsan tərəfindən süni yolla yaradılmış növün ekoloji formalarıdır,onlarınartırılmasıvəyetişdirilməsiəmtəəvədekorativakvakulturaməqsədiləsüniyaradılmışmühitdəhəyatakeçirilir.İstifadəolunma-sına icazəverilmişçəkilərin(Cyprinidae)əhilləşdirilmişnövlərininvə əhli populyasiyalarının siyahısı seleksiyanailiyyətlərinindövlətreyestrinədaxiledilib[1].

Dekorativ nohur balıqçılığı dekorativ akvakulturanın bir is-tiqamətidir vədünyanınmüxtəlif ölkələrində intensiv inkişaf edir.Dekorativ akvakulturaya aid ən geniş populyarlığamalik olan koikarpları hesab olunur. Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində şəhərparklarında,şəxsibağevlərindəyaradılmışkiçiksuhövzələrindəde-korativakvakulturanınənpopulyarnümayəndəsiolaraqkoikarplarısaxlanılır,ancaqkoikarplarınınsüniartırılmasınarespublikamızdasonillərdəbaşlanılıb.

KoikarplarınınAzərbaycandasüniartırılmasıvəakvakulturaşəraitindəyetişdirilməsiilkdəfə2017-ciildə«Samukh-fish»balıq-çılıqtəsərrüfatındahəyatakeçirilib.Törədicikoikarplarındanhipo-fizarinyeksiyaüsuluiləcinsiməhsullaralınıb,mayalandırılıb,inku-basiyaedilibvəyetişdirilməsidavametdirilib.AlınmışsürfələrinbirhissəsininnohurşəraitindəyetişdirilməsiməqsədiləonlarAzərbay-canMilli Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutunun nəzdindəfəaliyyət göstərən Mingəçevir Elmi-Tədqiqat laboratoriyasına kö-çürülüb.HazırdaElmi-Tədqiqatbazasındaeni15m,uzunluğu107

284

mvədərinliyi1.5molannohurdakoikarplarıçəkilərləbirlikdəye-tişdirilir.Nohurdaonlarınyemlənməsitəbiiyembazasınınhesabınabaşverir.Hazırdanohurdayetişdirilənkoikarplarınınortauzunluğu18smtəşkiledir.

Koi karplarının balıqartırma təsərrüfatında süni artırılması2019-cuildəAzərbaycanda«Şurabadbalıq»balıqçılıqtəsərrüfatın-dadahəyatakeçirilib.Törədicilərinsaxlanılması,hipofizarinyeksi-yası,mayalandırılması və cinsiməhsulların alınması karplar üçünqəbul olunmuşmetodikayamüvafiq olaraq həyata keçirilir. Ancaqbuproseslərdəkoikarplarınınembrionalvəpostembrionalinkişafmərhələləriöyrənilməyib.Süniartırılmasıməqsədiləistifadəolun-muş törədici koi karplarınınmorfo-bioloji xüsusiyyətləri cədvəldəgöstərilib(Cədvəl1).

2021-ciilinaprelayınınəvvəllərindəkoikarplarınınsüniar-tırılmasıvəonlarınembrionalvəerkənpostembrionalmərhələlə-rininöyrənilməsiyenidən«Samuch-fish»balıqçılıqtəsərrüfatındahəyatakeçirilib.Buməqsəd iləortakütləsi1,86kqolan3yaşlı5ədəd kürülü və orta kütləsi 0,87 kq olan 6 ədəd erkək koi karp-larındanistifadəolunub.Törədicilərinhipofizarinyeksiyasısuyuntemperaturu17-18ºColduqdahəyatakeçirilib.İnyeksiyakarphipo-fizinəedilib.Koikarplarınınsüniartırılmasıkarplarınakvakultura-sındaistifadəolunanmetodikayaəsaslanıb[3].Kürülükarplarınin-yeksiyasıüçünmüəyyənləşdirilmişkarphipofizininümumidozası2dəfəyə(ilkinvəsondozada),erkəklərininyeksiyasıisəbirdəfəyəvə2dəfəazdozadayerinəyetirilib:kürülükoikarplarıüçünümu-midoza3mq/kq(0,5mq/kq+2,5mq/kq),erkəklərüçün1,5mq/kqmüəyyənolunub.Kürülükoikarpları03.05.2019-cuiltarixindəsaat12.00-dasuyuntempeaturu18,4ºColduqdailkindozada(0,5mq/kq)və12saatkeçdikdənsonra(24.00)sondozada(2,5mq/kq)inyeksiyaediliblər.Erkəkkoikarplarıdahəminsaatda(1,5mq/kq) bir dəfəyə inyeksiya edilib. İstifadə edilmiş karp hipofizininmiqdarıbelədir:

Kürülükoikarpları-9,3kqx3mq/kq~30mqErkəkkoikarpları-5,2kqx1,5mq/kq~10mq

285

Cədvəl 1Kürülü koi karplarının morfo-bioloji göstəriciləri

N Kürülübalıqlar Erkəkbalıqlar

Bədəninuzunluğu,

L,sm

Balığınkütləsi,

P,kq

Dolğunluqəmsalı,

F

Bədəninuzunluğu,L,sm

Balığınkütləsi,

P,kq

Dolğunluqəmsalı,

F1 40 2,3 3,5 32 1,0 3,052 35 1,4 3,3 30 0,8 3,03 38 1,9 3,5 30 0,8 3,04 39 2,2 3,7 32 1,0 3,055 32 1,2 3,7 30 0,8 3,06 - - - 30 0,8 3,0

Qeyd olunan temperatur şəraitində 15 saatdan sonra(04.05.2019)15.00-17.00arasındakoikarplarındankürüalınıb.Alın-mışkürününümumimiqdarı0,5kqolub.Kürülərinmayalandırılması«quru»üsullahəyatakeçirilibvəmövcudmetodikalaramüvafiqolaraq,yapışqanlıqdanazadedildikdənsonra16.00-18.00arasındainkubasiyaməqsədiləVeysaparatlarınayerləşdirilib.İnkubasiyaprosesindəsuyunhidro-kimyəvigöstəriciləridaiminəzarətdəsaxlanılıb(Cədvəl2).

Cədvəl 2Koi karplarının inkubasiya prosesində suyun

hidrokimyəvi göstəriciləriAyıntarixi

Suyunhidro-kimyəvigöstəriciləri

Suyuntemperaturu,0C

pH Oksigenin(O2)miqdarı,mq/l

NO3-,

mq/l

NO2,

mq/l

NH+,

mq/l04.05 06.00-17,0 7,4 8,2

0,9 0,01 0,109.00-17,1 7,6 8,012.00-17,8 7,4 7,8

05.05 08.00-16,7 7,4 8,1

1,1 0,01 0,1

11.00-17,1 7,6 8,314.00-17,3 7,8 8,220.00-17,1 7,4 8,122.00-17,0 7,4 7,9

286

06.05 07.00-16,9 7,2 8,1

1,2 0,01 0,111.00-17,3 7,6 8,218.00-17,6 7,4 8,0

07.05 07.00-16,0 7,4 7,8

1,1 0,01 0,113.00-17,3 7,8 8,218.00-17,6 7,6 8,1

08.05 07.00-17,3 7,4 8,4

1,0 0,01 0,112.00-17,5 7,8 8,316.00-17,8 7,6 8,222.00-17,4

İnkubasiya prosesində koi karplarının embrional inkişafmərhələləri fiksə edilib. Sərbəst embrionların kürüdən çıxması09.05.2019-cu il tarixində başlanıb. Koi karplarının embrional vəpostembrionalinkişafmərhələləri1-cişəkildətəsviredilib.

Şəkil 1. Koikarplarınınembrionalvəpostembrionalinkişafmərhələləri:A-mayalanmışkürü;B-2blastomermərhələsi;C-8blastomermərhələsi;D-irihüceyrəlimorulamərhələsi;E-mayalanmadan8saatsonraembrion;F-mayalanmadan18saatsonraembrion;G-mayalanmadan20saatsonra

embrion;H-mayalanmadan30saatsonraembrion;İ-mayalanmadan36saatsonraembrion;J-mayalanmadan71saatsonraembrion;K-yenicəkürüdənçıxmışsərbəstembrionlar;L-1günlüksərbəstembrionlar;M-kürüdən

çıxdıqdansonra15günlükkörpə.

287

«Samuch - fish» balıqçılıq təsərrüfatında koi karplarınınsüni artırılması prosesində artezian suyundan istifadə edilib vəproseslər idarə olunan temperatur rejimində həyata keçirilir.Hazırdakoikarplarınınkörpələrihovuzüsuluiləyetişdirilir.OnlarınyemləndirilməsindəDanimarkanın“ALLERAQUA”şirkətininkarplarüçünistehsaletdiyiqarışıqyemlərdənistifadəedilir.

Ədəbiyyat

1. Государственныйреестрселекционныхдостижений,допущенныхкиспользованию.«Породыживотных»(официальноеиздание), ,Москва,ФГБНУ«Росинформагротех».2019,т.2,с.204.

2. МамедовЧ.А.,ШафиевК.В.,ГанизадеС.Н.Формированиеремонт-но-маточныхипродукционныхстадстерляди(Acipenser ruthenus Linnaeus,1758),белуги(Huso huso Linnaeus,1758)ибестера(Huso huso xAcipenser ruthenus)вАзербайджане.Рыбоводствоирыбноехозяйство.2021,№3,c.18-34.

3. Электронный справочник по прудовому рыбоводству. Режим доступа:http://www.cnshb.ru/akdil/default.htm(Датаобращения:30.05.2020).

Fətullayeva G.S., Babayeva R.Y. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

HİPOVOLEMİK ŞOKUN QANDA MELATONİN SƏVİYYƏSİNİN DƏYİŞMƏSİNƏ TƏSİRİ

Hipovolemik şok damardaxili həcmin azalması nəticəsindətoxumaperfuziyasınınçatışmazlığındanmeydanagəlirvəorqaniz-min homeostazını qorumaq üçün göstərdiyi neyroendokrin, me-tabolik və immunoloji hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsidir [1]. Hipo-volemik şokun yaratdığı hipoksiya birinci növbədə mərkəzi sinirsistemininalişöbələrinətəsirgöstərir,xronikihipoksiyazamanıisəürək-qandamarsistemivəqanınfunksiyasıpozulur.Qandamelato-ninsəviyyəsihipoksiyadansonrakıdövrdətədriciolaraqaşağıdü-şür.Bu,hipoksiyanınsinir-humoraltənzimləməsistemindəyaratdığıpozğunluqlaəlaqədardır[2].Tədqiqatişininaparılmasındaməqsəd,

288

hipoksiyavəziyyətiyaradıldıqdansonradovşanlarınqanındamela-toninmiqdarınınöyrənilməsiolmuşdur.Bununlaəlaqədarolaraqİseriyatəcrübələrdəintaktheyvanlardaqandamelatoninmiqdarınınsəviyyəsi, İİseriyatəcrübələrdəisəhipoksiyaamilinindovşanlarınqanındamelatoninmiqdarınatəsiriöyrənilmişdir.Tədqiqatlarcinsiyetişkənliyəçatmış“Şinşilla”(Oroktoloques suniculus)cinsinəməx-suserkəkdovşanlarüzərindəaparılmışdır[3].

HipoksiyaXvatovametodu ilə (1978)ümumisahəsi0.12m2 olan barokameralarda yerinə yetirilmişdir. Bunun üçün dovşanlarhərgünsəhəreynivaxtda(1,5vəya10gün)20dəqiqəmüddətin-dəhipoksiyayaməruzqoyulmuşdur.Barokameradaheyvanlar93%azot və 7%oksigen olan qazlar qarışığı ilə tənəffüs etmişlər. Təc-rübəningedişi zamanıhipoksiyanındovşanlarındavranışına təsiridəizlənmişdir.Tədqiqatıngedişizamanınəzərdətutulanmərhələ-ni hipoksiya şəraitində keçirmiş dovşanlar, sonrakı mərhələlərdənormal vivari şəraitində saxlanılmışdır. Tədqiqatların sonrakı ge-dişindəkontrolqrupundanvəpostnatalinkişafdövründəmüəyyənmüddətdə(1,5vəya10gün)hipoksiyaalmışdovşanlarınqanındangötürülmüşnümunədəxüsusimetodlamelatoninmiqdarımüəyyənedilmişdir. Melatonin miqdarı immuno-fermentativ metodla Stat-Fax-303aparatanalizatoruilətəyinedilmişdir.

Aparılan tədqiqatlar göstərdi ki, intakt heyvanlardamelato-ninmiqdarıqanda13,4u/mltəşkiledirdi,hipoksiyadan1günsonraqandamelatoninsəviyyəsi11,3u/ml,5gündənsonra9,9u/ml,10gündənsonraisəbirqədərdəaşağıdüşərək8,8u/ml-əbərabərolur.

Cinsiyetişkənliyəçatmışheyvanlarınqanındamelatoninmiq-darınınbelədəyişməsi,yəniazalmasıhipoksiyaamilininepifizətə-siri iləəlaqədardır.Beləki,hipoksiyadərəcəsininartmasıepifizdəmelatoninifrazınamənfitəsirgöstərir.

Ədəbiyyat

1. TümayV.,TokyayR.Hipovolemikşok.YogunBakimDergisi.2002,v.2,№4,səh.246-254.

2. Шифман Е.М. Гиповолемический шок во время беременности. Лекции. Анестезиологияиреаниматология.2012,№6,c.63-66

3. ТажибаевД.А.Гиповолемическийшок - диагностикаилечениенасовременномэтапе. ЖурналВестникXирургииКазахстана.2011,№27,c.41.

289

Набиева Ф.Г.Бакинский государственный университет, Азербайджан

БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ЯБЛОННОЙ ПЛОДОЖОРКИ LASPEYRESIA POMONELLA L. (LEPIDOPTERA,

TORTRICIDAE) В ГЯНДЖА-ГАЗАХСКОЙ ЗОНЕ АЗЕРБАЙДЖАНА

Яблонная плодожорка опасный вредитель плодовыхкультур.ОсобеннобольшойвредонапричиняетвСеверо-вос-точнойиЦентральнойобластяхАзербайджанагдеповреждаетдо80-85%плодов,вследствиечегоонипреждевременноопа-дают и загнивают. Естественные враги играют незначитель-нуюрольврегулированиичисленностияблоннойплодожорки.Имеется достаточное количество сведений, касающихся того,чторазвитиеэтогоопасноговредителяплодовыхвразныхре-гионахимеетсущественныеотличительныеособенности[1,2].

Прианализефенологиияблоннойплодожоркибылоуста-новлено,чтоколичествопоколенийипродолжительностьве-гетационногопериоданепосредственнозависитотколичестватемператур>100С.Наблюдениямиустановлено,чтозанижнийпорогнужносчитатьтемпературу,равную+10°С:толькоспере-ходомсреднейсуточнойеевеличинывыше+10°Сначинаетсявесеннееразвитиеплодожорки,поэтомуприорганизациина-блюденийподсчетсуммэффективныхтемпературбылонача-товеснойсмоментапереходасреднесуточногозначениячерез+10°С.Внашихисследованияхначалолета бабочек, получен-ныхврезультатеокуклениязимующихгусеницбылоотмеченовпервойдекадемая(16-18,50С)идажевконцеапреляприсред-нейСЭТ63,0-75,00С.

В результате фенологических наблюдений было уста-новлено,чтовусловияхэтойзоныяблоннаяплодожоркараз-виваетсявосновном2,5поколений,ночастичноеразвитиеİİİпоколения в природных условиях непосредственно связанноналичиемнеобходимойсуммыэффективныхтемператур.

Следует отметить, что у 70% гусениц, отрожденных вовторойитретьейдекадахавгустабылообнаруженосостояниефизиологическогопокоя,т.е.диапаузаформироваласьвпятомвозрастевпервойдекадеоктябряспродолжительностью20-25дней.Затем,вконцетретьейдекадыоктябряначинаетсяпро-

290

цессединичногококонообразованияидалее–зимовка.Основ-ное количество этих особей зимуют в скелетных ветках, тре-щинах, под корой, ноимеютсяработыпо экологиияблоннойплодожорки,гдеуказывается,чтогусеницыданноговредителя(43,3-57,0%)уходятнаокукливаниеизимовкувпочву,впреде-лахпроекциикроны.

Быловыявлено,чтоуоставшихся30%особойразвитиепродолжается.Аименнововторойитретьейдекадахавгустапоявляются куколки, из которых происходит вылет бабочекприСЭТ1220,30С.

Интенсивныйлетимагобылоотмеченопослеспадатем-пературыизаходасолнцавсумеречныечасы,авбезветренныеднилетбылзарегистрированс21часовдопоявлениясолнца.Вылуплениегусеницİİİпоколенияпроисходитвпервойдека-десентябряприсреднесуточнойтемпературевоздуха280С,от-носительнойвлажности75-85%идлинесветовогодня13ч05мин-11ч55мин.

Литература1. Балыгина Е.Б. Методы регулирования динамики популяции

яблонной плодожорки (Laspeyresia pomonella L.) в Крыму. Ж.Садiвництво.2009,вип.62,с.175-182.

2. Павлов И.Н. Биоэкологические особенности развития яблоннойплодожоркии совершенствованиезащитыяблониотнеевюж-ной части Северо-Западного региона России. Диссертация насоисканиеканд.биол.наук.2002.

Bayramova N.İ.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ORQANİZM HİPOKSİYAYA VƏ FİZİKİ YÜKLƏRƏ MƏRUZ QALDIĞI ZAMAN QANIN AKTİV REAKSİYASI

İnsanvəheyvanlarınorqanizmindədaxilimühitinnisbisabit-liyi –homeostatik vəziyyəti – həyat fəaliyyətin təmin olunmasındamüstəsnaroloynayır.Daxilimühitinəsasmeyarıolanqansistemin-dəhomeostazınqorunubsaxlanmasıorqanizmintənzimləyicimexa-

291

nizmlərinin fəaliyyətində və müdafiə-uyğunlaşma reaksiyalarındaxüsusiyertutur[2].

Qanın ənmühümhomeostatik sabiti (konstantı) onun aktivreaksiyası və yapH-göstəricisidir ki, buparametr qandahidrogenionlarının(H+)vəhidroksilionlarının(OH-)konsentrasiyaları,başqasözlə,qanınturşvəyaqələvixassələriiləşərtlənir.QanınpH-ı(eləcədədigərdaxilimühitmayelərindəpH-ınsəviyyəsi)orqanizmüçünfövqəladəvacibbiolojiəhəmiyyətkəsbedir.Beləki, fiziolojivəbi-okimyəviproseslər, ilknövbədə fermentativmetabolik reaksiyalarpH-ınancaqmüəyyən,həmdəsərthududlarındagedəbilər[4].Qan-dapH-ınnormadan0,1-0,2dərəcəqədəruzunmüddətlidəyişikliyiorqanizmüçünletaltəhlükəyaradabilər[1].

Orqanizmdə kəskin oksigen çatışmazlığı (hipoksiya) ekstre-mal,stressorvəpatogentəbiətlifaktorhesabolunur,genişvədərinmetabolikvəfunksionaldəyişikliklərdoğurabilir,orqanvəsistem-lərinfəaliyyətinəmənfitəsirgöstərir[3].Fizikiyüklərəməruzqalanorqanizminreaksiyaları,başlıcaolaraqonunhərəkətsistemindəbaşverəngərginliklər, onlara adaptasiyaprosesləridəhəyat fəaliyyətiüçünmühüməhəmiyyətkəsbedir [5].Odurki,hipoksiyavə fizikiyükləmələr zamanı qanın pH-reaksiyasının öyrənilməsi təcrübi(eksperimental)vəpraktikmövqeydənçoxəhəmiyyətliməsələdir.

Bununəzərəalaraq,biz3aylıqyaşdaolandovşanlaraağırhi-poksiya(barokamerada5%O2və95%N2qazlarqarışığımühitində20dəq.nəfəsalma),platformayaarxasıüstə1saatərzindəsərtfiksəetmək(immoblizasiya)və40-45dövrə/dəqsürətlə fırlanan tred-banda10dəq.məcburiqaçışkimitəcrubisınaqları(testləri)tətbiqedərəkonlarınvenozqanındapHgöstəricisinitəyinetmişik.Qando-vşanlarınqulaqvenasındanalınmışdır.Bu,heyvanaənazağrıverən,bioetikabaxımındandahaəlverişliüsuldur.QandapH-ınqiymətipH-metr (və ya potensiometr) ölçü cihazın köməyilə təyin edilmişdir.Alınmıştəcrübinəticələraşağıdakıcədvəldəverilmişdir.

Cədvəl

Ağır hipoksiya, immoblizasiya və məcburi qaçış yüklərinə məruz qoyulmuş 3-aylıq dovşanların venoz qanında pH-ın

qiymətləri (M±m, n=5)

Təcrübitədqiqatınşərtləri

Norma(kontrol)

Eksperimentalyükdənsonrakıanalizvaxtı

1saatsonra 3saatsonra 6saatsonra

292

20dəqiqəlikağırhipoksiya

7,48±0,02 6,81±0,02P<0,05

6,90±0,03P<0,05

7,38±0,02

1saatlıqimmoblizasiya

“____” 7,35±0,01 7,38±0,01 7,42±0,01

10dəqiqəlikməcburiqaçış

“____” 7,13±0,02P<0,05

7,26±0,02 7,45±0,01

Aldığımıznəticələronugöstərdiki,3-aylıqyaşda(cinsiyetiş-kənliyinbirincimərhələsində)olandovşanlarınqanızəifqələvire-aksiyasınamalikdirvəpH-ınqiyməti7,48təşkiledir(pH-şkalasında7,0qiymətineytral reaksiyazonasını ifadəedir).Ağırhipoksiyanıntəsirialtındaisə3-aylıqdovşanlardaqanınpH-ıtəcrübənin1-cisa-atındanormadakındanxeyliaşağıdırvəzəif turşreaksiyazonasınakeçir(6,81±0,02,p<0,05).Buodeməkdirki,hipoksiyanəticəsindəqanaturşmetabolitlər(məsələn,hipoksiyavaxtıintensivləşənqliko-lizinsonməhsullarıolanpiroüzümturşusu(piruvat)vəsüdturşusu(laktat) vəmetabolizmin digər turşməhsulları daxil olur. lakin butəcrübənin3və6–cısaatlarındaqanınpHgöstəricisi,qələvireaksiyazonasınakeçir, normayayaxınlaşır. İmmoblizasiya yükü təcrübəaltıheyvanlarınqanındapHgöstəricisininilkandanormadanazcaaşağısalır,10dəqiqəlikqaçışyükütestindəisəbudəyişiklikxeylidərəcə-dəqabarıqşəkildəifadəolunur,ammasonrakıanlarda(3-cüsaatda)normahüdudlarınaqayıdır.Butəcrübi faktlaraəsaslanaraqfərzet-məkolarki,ağırhipoksiyazamanıqanınaktivreaksiyası(pH-ı)gər-ginfizikiyükləmüqayisədədahakəskindəyişikliyəməruzqalır.

Ədəbiyyat

1. АлиповН.Н.Основымедицинскойфизиологии.М.,Практика.2016,с.160-195.

2. ЗахаровВ.М.,ТрофимовИ.Е.Гомеостатическиемеханизмыбиоло-гическихсистем.Онтогенез.2014,т.45,№3,с.16-21.

3. КолчевА.И.,КоровинА.Б.Гипоксияоргановисистем.Гипоксия:адаптация,патогенез,клиника.М.,Медицина.2000,с.189-214.

4. КосицкийГ.И.Реакциикровииподдержаниееёпостоянства. Физиологиячеловекаиживотных,М.,Высшаяшкола.1984,часть1,с.71-75.

5. МеерсонФ.З.,ПшеничниковаМ.Г.Адаптациякстрессорныйситу-ациямифизическимнагрузкам.М.,Медицина.1998,с.240.

293

Бегдамирова А.А., Магеррамбейли И.Ш.Азербайджанский Медицинский Университет, Азербайджан

ДЛИТЕЛЬНОЕ ПРИМЕНЕНИЕ: ТЕЛМИСАРТАН И ЕГО ВОЗМОЖНОСТИ ПРИ ЛЕЧЕНИИ ПАЦИЕНТОВ

С СЕРДЕЧНО-СОСУДИСТОЙ ПАТОЛОГИЕЙ

Одним из актуальных вопросов современной кардиоло-гической медицины является оптимизация терапии больныхартериальнойгипертензией(АГ)споражениеморгановмише-ней.Даженезначительноеповышениеартериальногодавления(А/Д)приначальнойстадиизаболеванияприводиткувеличе-ниюрискавозникновенияосложнений.Причемрискразвитиясердечно-сосудистыхосложненийзависитнетолькоотуровняА/Д,ноиотпораженияоргановмишеней[1].

При АГ ГЛЖ является независимым фактором рискасердечно-сосудистой заболеваемости и смертности, а такжеосновным доклиническим проявлением поражения сердеч-но-сосудистой системы, который повышает риск развитияишемическойболезнисердца(ИБС),инфарктамиокарда(ИМ),инсульта,застойнойсердечнойнедостаточности[2].

Несмотря на исходно компенсаторной характер, она со-провождаетсяразвитиемморфологическихифункциональныхизмененийсердечноймыщцы,которыенеблагоприятновлия-ютнапрогноззаболевания[3].

ПоданнымКорнельскогоиФрамингеймскогоисследова-нийГЛЖувеличиваетрисксмертностив2-4разанезависимоотвозрастаипола[4].

Уменьшение ГЛЖ на фоне проводимой гипотензивнойтерапииприводиткуменьшениювозникновениясердечно-со-судистыхосложненийна5%[5].

Поэтому, в настоящее время лечениеАГ должно заклю-чатьсянетольковсниженииА/Ддонормальногоуровня,ноиобеспечениипротективногодействиянаорганы-мишени.

Врядепроводимыхисследованийнебыловыявленопря-мойорганопротективнойзависимостигипотензивнойтерапииотстепенисниженияА/Д,чтосвидетельствуетонеобходимо-стивоздействия нанейрогуморальныемеханизмы, отвечаю-щиезаразвитиепораженияорганов-мишеней[7].Былодока-зано,чтоангиотензинİİ(АП)одинизсамыхнеблагоприятных

294

факторов,влияющихнавозникновениеиразвитиеГЛЖисер-дечноеремоделирование[6].Открытиеспецифическихрецеп-торовангиотензинаİİ(АТİİ)способствовалосозданиюновогоперспективногоклассапрепаратов—БРА,первымпредстави-телемкоторогосталсаралазин—пептидноесоединение,близ-коепоструктурекАТİİ.Саралазинблокировалпрессорноедей-ствиеАТİİипонижалтонуспериферическихсосудов,уменьшалсодержаниеальдостеронавплазме,приводякснижению АД.Однако при производстве саралазина возникали сложностисинтеза, сам препарат отличался быстрым распадом в орга-низмеинеобходимостьюлишьпарентеральноговведения,чтоограничилоширокоепрактическоеприменениепрепарата[5].

Телмисартанполученизактивногометаболиталозарта-на (ЕХР 3174) путем замещения липофильной бензимидазо-льной группы имидазольным компонентом. Благодаря этомузамещению телмисартан является наиболее липофильнымсредивсехБРАи,следовательно,лучшевсегопроникаетвтка-ни.Препаратбыстровсасываетсяизпищеварительноготракта,абсолютнаябиодоступностьсоставляетвсреднем50%.Послеприемавнутрьпиковаяконцентрациятелмисартанавплазмекрови(Сmax)достигаетсячерез0,5—1ч.Периодполураспадапрепаратасоставляетболее20ч,чтоявляетсясамымвысокимпоказателем среди всех БРА. Телмисартан обладает высокойбиодоступностьюисамымпродолжительнымвременемполу-выведения, что позволяет препарату поддерживать гипотен-зивныйэффектвтечениесутокприоднократномприеме.[8].

Цельюисследованиябылоизучениевлияниятелми-сартананапоказателигемодинамикиубольныхГБİİстадии(умеренная)придлительнойтерапии.

Вобследованиебыливключены60больных(36мужчини24женщины)ввозрастеот45до65летсАГİİстадииидавно-стьюзаболевания12,0+5,5г.Телмисартанназначалсявсуточ-нойдозе40мг1развсуткивутреннеевремя.Длительностьтерапиисоставляла24недели.Гипотензивнойэффектпрепа-ратаоценивалсяспустя2-4часапослеегоприемапутемизме-ренияА/ДпометодуКоротковавположениисидя,триждысинтервалом3мин.через3-12-24неделилечения.Принедоста-точномгипотензивномэффектечерез4неделидозупрепаратаувеличивалидо80мгвсутки.ЭхокардиографияпроводиласьнааппаратеAlokaSSD630(Япония)долеченияичерез24не-

295

дели терапии для определения показателей центральной ге-модинамики(ГД)имассымиокардалевогожелудочка(ММЛЖпоформулеR.Dovereux).Прикаждомвизитеубольныхопреде-лялисубъективнопереносимостьпрепарата(наличиенежела-тельныхэффектов).

БылипроанализированыпоказателицентральнойГДдоипослелечения.Интереспредставлялиследующиевеличины:конечно-систолическийобъем(КСО),конечно-диастолическийобъем(КДО),ударныйобъем(УО),фракциявыброса(ФВ),сте-пеньукороченияпередне-заднегоразмераГЖвсистолу(S%),скоростьциркуляторногоукороченияволоконмиокарда (Vcf),толщинамиокардазаднейстенкиимежжелудочковойперего-родкаЛЖвдиастолу(ТМЗд,ТМЖПд).

По общепринятым формулам вычислялись минутныйобъем сердца (МОС), ударный индекс (УИ), общее перифери-ческое сопротивление (ОПС), масса миокарда ЛЖ (ММЛЖ) ииндексегомассы(ИМЛЖ).Нафонепроводимойтерапииуис-следуемыхбольныхотмечалсявыраженныйистабильныйги-потензивный эффект, который проявился снижением САД со188,7до140,9ммрт.ст.иДАДсо108,8до84,1ммрт.ст.ПриэтомОПСдостоверноуменьшилосьна11,8%,аУИиФВсдостовер-ностьюp>0,01увеличилисьна17,1%и11,3%соответственно.

СнижениепоказателейКСОиКДОна17,9%и13,4%со-ответственноиувеличениеФВговорилообусилении сокра-тительнойспособностимиокарда.ВходелеченияотмечалосьувеличениеУОна11,6%,МОСна12,1%иУИна11,2%чтопод-тверждаетулучшениипропульсивнойспособностиЛЖ.

ПослешестимесячнойтерапииувсехбольныхотмечалисьдостоверноеснижениевеличиныТМЗдна9,2%(с1,18до1,04см),ТМЖПдна14,8%(с1,01до0,87),атакжеММЛЖна10,0%(с290,9до272,3г)иИММЛЖна11,9%(с162,1до140,92г/м2).

Отмечалоськлиническоеулучшениесостояниякачестважизниисследуемыхбольных.Какихлибосерьезныхпобочныхэффектовприменяемоголекарственногопрепаратавпроцессеисследованияотмеченонебыло.Проведенныенамиисследо-ванияпоказали, что блокатор рецепторовА İİ темлисартан вдозе40-80мгприоднократномприемеявляетсяэффективным

296

гипотензивнымсредством, равномернокорригирущимСАДиДАД.Телмисартанвдозе40-80мгбезопасенпридлительномпримененииипривелк значительномурегрессуГЛЖуболь-ныхГБİİстадии.

Взаключениеможносказать,чтополученныерезульта-ты свидетельствуют о кардиопротективном действии телми-сартана,чтодаетвозможностьизбежатьгрозныхсердечно-со-судистых осложнений и открывает перспективы примененияэтогопрепаратапри сердечнойнедостаточности.Назначениетелмисартана наиболее целесообразно пациентам с высокимиоченьвысокимрискомразвитияССО,больнымснедостаточ-нымснижениемАДвночныеиутренниечасы.Лечениетелми-сартаномпациентовсАГпозволяетэффективноконтролиро-ватьАД,обеспечиваеторганопротекциюнаразличныхэтапахсердечно-сосудистогоконтинуума,снижаетрискразвитияССЗисмертиотних.

Литература1. KannelW.Epidemiologicalimpliсationsofleftventricularhypertrophy.

Left ventricular hypertrophy and its regression. Edc. By J.M. CruicksandF.H.Messerli.London.SciencePress.1992,p.1-13.

2. VakiliB.,OkinP.,DevereuxR.Prognosticimplicationsolleftventricularhypertrophy.AmericanHeartJournal.2001,№141,p.334-341.

3. BikkinaM.,LevyD.,EvansY.etal.Leftventricularmassandtheriskthestroke inelderlycohort.TheFraminghamStudyYAMA.1994,№272,p.33-36.

4. LevyD.,AndergonK.,SavageD.etal.EchocarodiographicallydetectedLVHprevalenceandriskfactors.TheFraminghamHeartStudyAnnalİnternalMedicine.1988,№108,c.7-13.

5. KarenM.,RichardB.DevereuxM.etal.Relationofleftventricularmassandgeometry tomorbidityandmortality inuncomplicatedessentialhipertensionAnnalİnternalMedicine.1991,№11,p.345-352.

6. Kim S., İmao H. Molecular and cellular mechanisms of angiotensinİİ-mediated cardiovascular and renal diseases. Pharmocological Re-views.2000,№52,c.11-34.

7. Чазова И.Е.,Рамова Л.Г.,Дмитриев К.К.и др.Влияниедлительнойтерапии комбинацией лозартана и гидрохлортиазида насуточный профиль. артериального давления и гипертрофиилевогожелудочкаубольныхсмягкойиумереннойартериальнойгипертензией.Кардиология.2003,№10,c.60-64.

297

8. Денека И.Э., РодионовА.В., ФоминВ.В.Лечениеартериальнойгипертензии у пациентов с ожирением: фокус на телмисартан.Кардиоваскулярная терапия и профилактика. 2018, т.17, № 6https://doi.org/10.15829/1728-8800-2018-6-69-76.

Бегдамирова А.А., Магеррамова С.Г.Азербайджанский Медицинский Университет, Азербайджан

НОВЫЕ ПОДХОДЫ К КОМПЛЕКСНОМУ ЛЕЧЕНИЮ АРИТМИЙ ГОМЕОПАТИЧЕСКИМИ ПРЕПАРАТАМИ

В соответствии с осуществляемой стратегией Всемир-нойОрганизацииЗдравоохраненияна2014–2023гг.основноевниманиеуделяетсяинтеграциитрадиционнойикомплемен-тарной медицины в системы здравоохранения во всем мире.СтратегияВОЗпо традиционноймедицинеподдерживаетис-пользование потенциального вклада традиционной и ком-плементарной медицины (T&CM) и содействие безопасномуи эффективному использованию T&CM посредством регули-рования [4, 5].Нарушения сердечногоритмаипроводимости— симптомы проявлений почти любого заболевания сердца.Гомеопатическая терапия аритмии позволяет свести риски кминимуму,таккакактивныевещества,входящиевсоставгоме-опатическихлекарственныхсредств(ГомЛС),обеспечиваютор-ганизмуусловияполноценногоснабжениясердечноймышцыкислородом,питательнымииминеральнымивеществами.Ониспособствуют снятию избыточной нагрузки на сердце путемстабилизацииартериальногодавленияирегулировкичастотысердечныхсокращений[1].Варитмологиивдополнениекле-карствам,предписаннымакадемическоймедициной,использу-ютсятакиебиологическиепрепараты,какCactus compositum,Cardiacum-Heel,Corsuiscompositum,Cralonin,Rauwolfiacompo-situm,Strophantuscompositum,Ubichinoncompositum,Coenzymecompositumит.д[2,3].

Целью настоящего исследования является изучениеприменения гомеопатических препаратов Cactus compositum,Cardiacum-Heel,Corsuiscompositum,Craloninвкомплексномле-ченииубольныхИБСснарушениемритмасердца.Вданномис-следованиимыоценивалиэффективностьтерапиирезультата-

298

миклиническихиинструментальныхисследований.Лечениебылоначатосназначенияантиаритмическихпрепаратов:би-сопралолвдозе5мг,сдальнейшимдобавлениемГомЛС.Кли-ническоеисследованиепроводилосьнагруппеиз25больныхввозрастеот40-65летсдлительностьюзаболевания1-5лет.Пациенты использовали гомеопатические препараты Cactuscompositum,Cardiacum-Heel,Corsuiscompositum,Craloninвин-дивидуальнойдозировкевтечениеиндивидуальногокурсате-рапии.Лечениеконтролировалосьпоследующимпараметрам:частотаприступовстенокардии,наличиеичастотамерцатель-нойаритмиииэкстрасистолии,ЭКГ-признакиишемии(дина-миказубцаТ),ЧСС,АДисуровнемкардиомаркероввплазмекрови.Врезультателечениибыловыявлено, чтодобавлениеизучаемыхпрепаратовприводиткболеебыстройклиническойдинамикеиулучшениювыбранныхпоказателейпосравнениюсконтрольнойгруппой.

Результаты этого клинического исследования показаливысокую эффективность гомеопатических препаратов у па-циентов ИБС с нарушением ритма сердца. Выраженный по-ложительный эффект был получен во всех случаях лечения.Объективныеисубъективныерезультатыпоследующимпа-раметрам:снижениечастотаприступовстенокардии,наличиеичастотамерцательнойаритмиииэкстрасистолии,ЭКГ-при-знакиишемии(динамиказубцаТ),ЧСС,АДидругие.Взаклю-чение было показано, что добавление изучаемых препаратовприводит к более быстрой клинической динамике и улучше-ниювыбранныхпоказателей.

Литература

1. BəydəmirovaA.A.,MəhərrəmovaS.H.Arterialhipertoniyalıxəstələrdəneyrohumoralvəantioksidantstatusuntədqiqi.XİVÜmumdünyaböy-rəkgününəhəsrolunmuş“Müasirnefrologiyanınaktualproblemləri”adlıelmi-praktikkonfransınmaterialları.Bakı.2019,s.9-10.

2. VəliyevaM.N.,MəhərrəmovaS.H.Əczaçılıqhomeopatiyası.Dərsvəsaiti.Bakı.2012,252s.

3. Магеррамова С.Г. О развитии гомеопатического метода всовременноймедицине.AspirantlarınvəgənctədqiqatçılarınİXRes-publikaElmiKonfransınınmaterialları.Bakı.2003,s.146-147.

4. CтратегияВОЗ2014-2023,с.32.http://apps.who.int/medicinedocs/documents/s21201ru/s21201ru.pdf.

299

5. TournierA.,KleinS.,WürtenbergerD.,WolfS.,BaumgartnerU.Physi-cochemicalİnvestigationsofHomeopathicPreparations:ASystematicReviewandBibliometricAnalysis.JournalofAlternativeandComple-mentaryMedicine.2019,v.25,p.890-901.

Мусаева С.Э.Азербайджанский Медицинский Университет, Азербайджан

ПОИСК И РАЗРАБОТКА НОВЫХ ВАГИНАЛЬНЫХ ЛЕКАРСТВЕННЫХ ПРЕПАРАТОВ

НА ОСНОВЕ МЕСТНОГО ПРИРОДНОГО СЫРЬЯ

Современныенаучныеисследованиянаправленынараз-работку и поиск, новых составов и лекарственных форм наосновенатурального растительного сырья. Ведущаямироваякомпания BİONORİCA SE, создав научную сеть с некоторымиизвестными во всем мире учреждениями, организациями иучеными,в2017годуучредилапремию«BionoricaPhytoneeringAward»,котораяприсуждаетсязавыдающиесяисследованиявобластифитомедицины,разработкиипримененииинноваци-онныхрастительныхЛС,втомчислепризаболеванияхженскойполовой сферы. Компания производит лекарственные расти-тельныепрепаратыпособственнойтехнологии,основаннойнаконцепциифитониринга(«phytoneering»,сочетаниесловphyto(растение) и engineering (инженерное искусство, конструиро-вание,новаторство).Следуетотметить,что ВАзербайджанефитотерапевтические исследования всегда занимали особоеместо,таккакнасравнительнонебольшойтерриторииреспу-бликивстречаютсяпочтивсераспространенныевмиретипырастенийпроизрастаетболее135официальныхвидов,аоколо55видовнаиболеепопулярныхдикорастущихрастениймогутбытьрекомендованыдляиспользованиявмедицинеипроиз-водствафитоперапартов[4;c.24]

Объектом исследования наших работ явилась солодкаголая.Основнымфармакологическимкомпонентомкорнейсо-лодки голой (Glycyrrhiza glabra L.) является глицирризиноваякислота(GL)—соединение,состоящееизагликона,представ-ленного тритерпеновым производным глицирретовой кисло-ты(GLR)идисахаридногофрагмента.Сочетаниеразнонаправ-

300

ленных фармакологических эффектов GL и ее производных,делаютсолодкосодержащиепрепаратыперспективнымиком-понентамивкомплекснойтерапииразличныхзаболеваний.

Имеютсяисследования,согласнокоторымвпериодпан-демии связанного с широким распространением социальноопасноговирусаизродаCoronavirus(SARS-CoV-2-оболочечно-говируса)солодкаголаяпроявиласебякаквысокоперспектив-ноелекарственноесырьедляприготовленияпротивовирусныхпрепаратов[3].

В последние десятилетия в дополнение к собственнойтерапевтической активности солодки было обнаружено но-военеобычноесвойствоGL.Влитературепоявилисьсведенияо еще одной способности GL – универсальном неселективномносительстве.Вчастности,былопоказано,чтоблагодарясвоейамфифильнойприродеGLспособнаобразовыватьсамоассоциа-тывводныхиневодныхсредах,атакжеводорастворимыеком-плексыслипофильнымипрепаратами.Доказано,чтосамоассо-циатымеждуGLимолекуламигидрофобныхпрепаратовимеютвдесяткиразбольшуюрастворимостьвсравнениисисходнымсоединением,аисследованияinvivoпродемонстрировализна-чительное повышение биодоступностии терапевтической ак-тивностиэтихсупрамолекулярныхагрегатов,таккаквдопол-нение,GLспособнавзаимодействоватьсклеточноймембранойименятьеесвойства. Использованиенаноразмерныхнадмоле-кулярныхагрегатовдляувеличениярастворимостиистабиль-ностилипофильныхлекарствсоздаетвозможностидляразра-боткипрепаратовнаосновесолодкисадреснойдоставкой[5].

В настоящее время исследование солодкосодержащихлекарственныхформпродолжаютсявракурсесозданияваги-нальных суппозиторий с густымэкстрактом солодки голойивыполненеа научно-исследовательская работа, сочетающаярешение проблемы лечения и профилактики заболеванийженскойполовойсферыфитопрепаратаминаосновесолодкиголой, предложены состав, технологические схемыпроизвод-стваистандартизациякачествавагинальныхсуппозиторийипрофилактического интим-геля, содержащих густой экстрактсолодковогокорня.Впроцессевыполненияисследованиябылполучен Евразийский патент№033596 на суппозитории длялеченияэрозиишейкиматки,содержащиймаслокакао,обле-пихиичайногодерева(3:1:1),густыеэкстрактысолодкиголой,шалфеялекарственногоиромашкиаптечной(2:1:1)[1].

301

Дальнейшейзадачейисследованияявляетсяразработкалипосомальных вагинальныхформ.Липосомыпозволяют ре-гулироватьдозуактивнойсубстанциииобеспечиваютмедлен-ноевысвобождениезаключенноговнихлекарственноговеще-ства, что увеличивает время его действия. Исследование дляразработкиоднойизнаиболееперспективныхсистемдоставкилекарств-липосомнаосновесолодкиголой,будетнаправле-нонасозданиепрепаратадлялеченияопухолевыхсостояний(миома и рак матки, киста яичника).Известно,чтоинициато-ромразвитияракашейкиматкиявляютсязачастуюоппорту-нистические инфекции. Одной из самых частых генитальныхинфекций, передающихся половым путем и приводящая приотсутствииадекватнойтерапиикнеоплазиямразличногородаявляется папилломавирусная инфекция (ПВИ). В последниегодынаблюдаетсяростзаболеваемостисредиженщинрепро-дуктивного возраста с ВПЧ – ассоциированной патологиейшейкиматки.Оченьважноотметить,чтокорректнаяпротиво-вируснаятерапия способствуетподавлениюактивностиВПЧ,снижаячастотурецидивов,иегоэлиминации[2;c.100-103].Ве-дущую роль в терапии акушеро-гинекологических болезнеймогут сыграть вагинальные лекарственныеформы с направ-леннойдоставкойввиделипосом.

Учитывая вышеизложенный материал, представляетсякрайнерешающимсозданиепрепаратовновогопоколениядлялечения женских болезней, в частности онкологических. Ор-ганизованныйвАзербайджаневсоответствиисмеждународ-нымистандартамиСолодковыйпромышленныйпарксоздаетреальнуюиндустриальнуюплатформудляпроизводстваваги-нальныхпрепаратовнаправленногодействиянаосноверанеепроведенныхнаучныхисследований.

Литература

1. Евразийскийпатент№033596,«Суппозиториидлялеченияэро-зиишейкиматки»от07.11.2019.

2. Мусаева С.Э. К вопросу изучения паполломавирусной инфекциии роли растительных иммунокорректоров в ее лечении. Баку,Sağlamlıq.2012,№5,с.100-103.

3. AdelA.Gomaa,YasminA.Abdel-Wadood,ThepotentialofglycyrrhizinandlicoriceextractincombatingCOVİD-19andassociatedconditions.PhytomedicinePlus.2021,v.1,İssue3,100043,İSSN2667-0313https://doi.org/10.1016/j.phyplu.2021.100043. (https://www.sciencedirect.

302

com/science/article/pii/S2667031321000257)4. MusayevaS.E.Phythoengeneeringpreparationsintreatmentoffemale

genitaldiseases:prospectivegoalsandinnovativetrends(Фитоинжи-ниринговыепрепаратывлечениизаболеванийженскойполовойсферы:перспективныецелииинновационныетенденции).Praha,CzechRepublic,SciencesofEurope.2020,№53,v.2,p.23.

5. SelyutinaO.Yu.,PolyakovN.E.Glycyrrhizicacidasamultifunctionaldrugcarrier–Fromphysicochemicalpropertiestobiomedicalapplications:A modern insight on the ancient drug. İnternational Journal ofPharmaceutics. 2019, v.559, p.271-279, İSSN 0378-5173https://doi.org/10.1016/j.ijpharm.2019.01.047. (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0378517319300821)

Мехралиева С.Дж., Велиева М.Н., Рагимли Ф. Э., Мусаева С.Э.

Азербайджанский Медицинский Университет, Азербайджан

РАЗРАБОТКА СОСТАВА И ТЕХНОЛОГИИ ПРИГОТОВЛЕНИЯ ИММУНОТРОПНЫХ ГРАНУЛ НА ОСНОВЕ ЛЕКАРСТВЕННОГО

РАСТИТЕЛЬНОГО СЫРЬЯ И ИЗУЧЕНИЕ ИХ ФАРМАКОЛОГИЧЕСКОГО ДЕЙСТВИЯ

Как известно, иммунная система обеспечивает орга-низму высокий уровень защиты и ее расстройства являютсяпричинойрядазаболеваний.Впоследнеевремяразработкеиизучению специфических средств, стимулирующих или пода-вляющих иммунные реакции, придают очень большое значе-ние. Стало очевидным, что положительное действие многихлекарств объясняется повышением общей сопротивляемостиорганизма, его неспецифического иммунитета, а также акти-вацией специфических иммунных реакций. Иммунотропныевещества-этовещества,модифицирующиеиммунныйответивоздействующиенаиммунокомпетентныеклетки.Источникиих получения весьма разнообразны: микроорганизмы, расте-ния,тканииорганыживотных,химическийсинтез[1].

Цельюнашейработыявиласьразработка иммуности-мулирующего препарата на основефитокомпозициидля рас-ширения арсенала иммунотропных средств, применяемых вмедицине.Предложенноесредство,аименно-иммунотропныегранулы, полученные влажной грануляцией смеси, в расчете

303

на 100 г содержат: сухого экстракта корня солодки гладкойGlycyrrhizaglabra,травыэхинацеикраснойEchináceapurpúrea,плодовшиповникаобыкновенногоRosacanina,цветовкален-дулы лекарственной Calendula officinalis и семян расторопшипятнистой Sílybum mariánum [2,3]. Препарат изготовлен ввидегранул,которыеоченьудобнывприменении.

Особенностьютехнологииприготовленияявляетсяод-новременная экстракция всего растительного сырья, а не поотдельностикаждогорастения, за счетчеготехническаяопе-рация не занимает длительного времени; использование 5-ирастительныхкомпонентовиэкстрактпрополисарасширяютспектрвоздействияпрепарата;исполъзование70%-гоэтанолаобусловливает антисептические свойства препарата; приме-нениелетучего70%-гоэтанолаиаэросилаобусловливаетста-бильныйсоставпрепарата.

Технология приготовления гранул ыла произведенаследующимобразом.Вфарфоровойступкерастирают75глак-тозы,добавляютмагниякарбоната (основного), 13,4 г сухогоэкстракта, 0,6 г аэросил и перемешивают до получения од-нородной массы. В полученную смесь добавляют спиртовуюфракцию прополиса, постоянно перемешивая. Полученнуюпорошкообразнуюмассу собираютспомощьюцеллюлоиднойпластинки, увлажняют 70% этиловым спиртом и тщательноперемешивают.Полученнуювлажнуюмассупропускаютчерезфарфоровойлабораторныйгрануляторсдиаметромотверстийсетки 2 мм. Гранулы высушивают при температуре 40°С доостаточнойвлажности5%ирасфасовываютпо100гвофлако-ны.Гранулыцилиндрическойформы,светло-коричногоцветасо специфическимзапахом, сладкоговкуса. Срок годности - 3года.Способностьгранулраспадатьсявжелудочно-кишечномтракте исследовали на модельных опытах с использовани-емискусственногожелудочногоикишечногосоков.Приэтомбылоустановлено,чтогранулраспадаютсявкислойсреде(рН1,0)втечение8мин,авщелочной(рН8,0)-втечение10мин.Внейтральной средевчистойводераспадаемость гранул со-ставляет40мин.Прирастворимостигранулвтечение45минвискусственнойкишкевщелочнойсредепроходимостьбиоло-гическиактивныхвеществсоставляет82,24%.

Острая токсичность предложенного иммунотропных гра-нул,егосредняятерапевтическаядоза,влияниенаиммуннуюси-стемубылоизученонамышах,крысахикроликахнакафедрефар-

304

макологии. При выполнении фармакологических исследованийбылипроведеныэкспериментына100белыхбеспородныхмышахвесом18-20г,60крысахпо200ги40кроликахпородыШиншиллавесом2,0-2,5кг.Оструютоксичностьгранулопределялинамышахикрысах.Врезультатеисследованийбыловыявлено,чтогранулынеявляютсятоксичными.Средняятерапевтическаядозадлямы-шейявляется200мг/кг,длякрыс-300мг/кг.

Иммуннаястимуляциявыявляетсявповышениифаго-цитарной активности зернистых лейкоцитов (гранулоцитов)игистиоцитов-макрофагов.Поддействиемпрепаратаповыша-етсявысвобождениебиологическиактивныхвеществ(цитоки-нов),которыеоказываютстимулирующеедействиенадругиеклеткииммуннойсистемы.

Фагоцитарнуюактивностьиммунотропныхгранултак-жеизучалинад20кроликахпородыШиншилла(10самцов,10самок).Вконтрольнойгруппеприменяли«Иммунал»(10сам-цов,10самок).Вопытахбылииспользованыинтактныеживот-ные(10самцов,10самок).Препаратыназначиликроликампе-рорально(200мг/кг)на5,10,15,20дней.Послеобследованияфагоцитарная активность в контрольной группе на 5-й деньбыла35/82, 10-йдень - 32/98, 15-йдень - 31/82;20-йдень -31/91,авопытныхгруппахфагоцитарнаяактивностьсостав-ляла32/102,34/119,35/124,34/124соответственно.Врезуль-тате выявлено, что фагоцитарная активность предложенныхиммунотропныхгранулотносительнобольшепосравнениюсаналогичнымпапараметром«Иммунал»а.

Каквидно,изизложенноговышематериаларазработкаиммуностимулирующего препарата на предложенной расти-тельнойосновеявляетсязначимымпродвижениемвсозданииприродныхиммунотропныхсредствидаетвозможностьулуч-шить качественно арсенал существующих на рынке препара-тов,применяеыхсцельюстимуляциисобственногозащитногомеханизмаорганизма.

Литература

1. СправочниклекарствРЛС.http://www.rlsnet.ru/fg_index_id_179.htm.2. МарковаТ.П.,ЯрилинаЛ.Г.Препаратыэхинацеивтерапииипро-

филактикереспираторныхинфекций.РМЖ.2014,№5,с.384–388.3. КеримовЮ.Б.,СулеймановТ.А.,ИсаевДж.И.,ХалиловДж.С.Фарма-

когнозия.Баку:изд-во«HerbaFlora»,с.316-319.

305

V. BOTANİKA. BİTKİ FİZİOLOGİYASI

BOTANY. PLANT PHYSIOLOGY

Баймухамбетова А.С., Егоров М.А.ФГБОУ ВО Московский государственный университет пищевых

производств, Россия Позднякова Е.А.

ФГБОУ ВО Астраханский государственный университет, Россия

ПРИМЕНЕНИЕ НЕКОТОРЫХ ДИКОРАСТУЩИХ РАСТЕНИЙ АСТРАХАНСКОЙ ОБЛАСТИ В ЛЕЧЕНИИ РАН

Однимииз самых частыхповрежденийкожиявляютсятравмы.Пострадавшиеполучаютранениявбытовых,производ-ственных, боевыхи криминальных условиях. Общимдля всехслучайныхранявляетсято,чтоонивсегдаобсемененымикро-организмамиинередкоосложняютсяразвитиеминфекции[2].

Внастоящеевремяразработаноипредложеномноже-ство антимикробных препаратов, однако явление резистент-ности у микроорганизмов к используемым лекарственнымпрепаратам,снижениеобщейиместнойиммунологическойак-тивноститребуютсовершенствованияужеимеющихсяипоис-кановыхметодовлечения,ипрепаратов,способныхоказыватькомплексное антибактериальное, противовоспалительное ирепаративноевоздействие[1;3].

Незаменимымилекарственнымиформамивлечениира-невых повреждений остаются мази, кремы и гели, интерес ккоторымвпоследниегодысильноувеличилсявсвязисновойтенденцией включения в их состав фитопрепаратов разнойстепениочищенности.Препаратырастительногопроисхожде-нияпроявляютсебявкачествеосновныхдействующихкомпо-нентов.Ониоказываютмягкоедействиеималуютоксичностьнафоневысокойэффективности, гдекомплексбиологическиактивныхвеществоказываетмногостороннееивзаимодопол-няющеедействие.Этодаетвозможностьиспользоватьихдли-

306

тельноибезвозникновенияпобочныхявлений[4].Цельюнастоящихисследованийявилосьизучениевлия-

нияводныхэкстрактовнекоторыхрастений,произрастающихвАстраханскойобласти:тысячелистникамелкоцветкового,со-лодкиголой,цминаногайскогоицминапесчаноговсравнениис зарегистрированным лекарственным препаратом «Левоме-коль»намоделиэкспериментальнойполнослойнойраны.

Определениевлиянияводныхэкстрактовимази«Левоме-коль»надинамикузаживленияполнослойныхранвыполненовопытахна50половозрелыхбелыхкрысахмассой250,0±20,0г. Исследования были проведены с соблюдением этическихпринципов экспериментов над животными в соответствии сположением Европейской конвенции о защите позвоночныхживотных,используемыхдляэкспериментов,иПриказаМЗРФот19.06.2003№267.

Всоответствиисзадачамиэкспериментаживотныебылиразделенына5 групп (n=10).В условияхнаркотизациипара-михлороформаживотнымвсехгруппмоделировалиинфици-рованнуюрану,длячегонавыбритомотшерстиучасткеспи-ны иссекали лоскут кожи с подкожной клетчаткой размером14×14мм.Длястандартизацииусловийлечения,предупрежде-ниядеформациираны,микробнойконтаминации,атакжедляпредупреждения высыхания на рану прикладывали повязку.Первая -контрольнаягруппаполучалалечениемедицинскимпрепаратом«Левомеколь»по1мл.Вовторой группенаранунаносили экстракт тысячелистника мелкоцветного. Живот-ным3группынаружноприменялиэкстрактцминапесчаного.Животным4группырануорошалисолодкойголой.Животные5 группы получали экстракт цмина ногайского. Эксперимен-тальнымгруппамкрысчерезсуткипослеполученияранына-носилиизучаемыесредствавдозе1мл,изатемдваразаежесу-точновтечение15дней.

Измерениеплощадираныосуществляли1развсутки.Обэффективностиприменениясредствсудилинаоснованиина-блюденийзадинамикойпроцессовзаживленияран.Оценива-лиобщеесостояниеживотных,наличиеилиотсутствиевоспа-лительногопроцесса.

Исследованияпоказали,чтоприобработкеранводнымиэкстрактамидикорастущихрастенийАстраханскойобластиилекарственнымпрепаратом«Левомеколь»напротяжениивсе-гопериоданаблюденияпроисходилопостепенноеуменьшение

307

показанийвсравненииспредыдущимнаблюдением.Особенно эффективно ранозаживляющее действие изу-

чаемыхпрепаратовпроявлялосьпринаружномнанесениинараневуюповерхностьэкстрактатысячелистникамелкоцветко-вого.Приобработкеповрежденнойкожиэтимэкстрактомпло-щадьрануменьшиласьна192мм2в сравненииспервоначальнонанесеннойраной.

Применениефитоэкстрактоввтечение15сутокспособ-ствовалоуменьшениюплощадиранкожина96%нафонеис-пользования экстракта тысячелистника мелкоцветкового, на93% - в условияхдействияэкстрактацминапесчаного, болеечемна90%-принаружномпримененииэкстрактасолодкиго-лойина92%приобработкеэкстрактомцминаногайского.Приэтомлечениеранпрепаратом«Левомеколь»показало умень-шение размера ран на 89,39%, что ненамного уступает дей-ствиюизучаемыхрастений.Высокаяскоростьзаживленияранвтечение7сутокотначаланаблюденийсвидетельствовалообактивностифитоэкстрактоввфазеэкссудации.

Данные общетоксического действия растительных экс-трактовпоказали,чтоживотные,какконтрольной,такиопыт-ныхгруппнапротяжениивсегопериодаисследованийпрояв-лялинормальнуюреакциюнавнешниераздражители.Небыловыявленопатологическихизмененийшерстногоикожногопо-кровов(ненаблюдалипотускненияшерсти,облысения,расчё-совит.д.),незафиксированолетальныхслучаев.

Анализданных,полученныйврезультатеисследования,позволяет обосновать возможность применения экстрактовнекоторыхдикорастущихрастений,произрастающихвАстра-ханскойобласти,вкачествеосновылекарственныхпрепаратовсрегенерирующимисвойствами.

Литература

1. БабушкинаИ.В.Наночастицыметалловвлеченииэксперимен-тальных гнойных ран. Саратовский научно-медицинский жур-нал.2011,т.7,№1,с.530-533.

2. БариновВ.Е.Классификацияран.Раневойпроцесс.2016.Режимдоступа:https://volynka.ru/Articles/Text/1293/

3. БочароваИ.Г.,АвтинаН.В.,ЧестниковаС.Э.Квопросуоразработ-келекарственныхформдлялечениявоспалительныхпроцессовверхнечелюстных пазух и экспериментальном обосновании ихприменения.Курскийнаучно-практическийвестник«Человекиегоздоровье».2005,№3,с.11-15.

308

4. ОгайМ.А.,СтепановаЭ.Ф.,ЛарионовЛ.П.,ПетровА.Ю.Фармаколо-гическиеисследованияи технологияфитогелейдля коррекциипоследствийсахарногодиабета.ВестникВГУ.Серия:Химия.Био-логия.Фармация.2009,№2.с.171-173.

Гуломов Р.К., Рахматов А.Л. Наманганский Государственный Университет, Узбекистан

МОРФОЛОГИЧЕСКАЯ ФИЛОГЕНИЯ ВИДОВ PHLOMOIDES ISOCHILA (PAZIJ ET VVED.)

SALMAKI (PHLOMOIDES MOENCH)

Вданной статьенаоснове21морфологическихданныханализируетсятаксонродаPhlomoides isochila,распространен-ныйвФерганскойдолине.Наоснованииполученныхрезульта-товсоставленаморфологическаядендрограммародаиуказаноместонахождениевида.Филогенетическийанализбылвыпол-ненсиспользованиемверсииPAUP*4.0b10[2].

Персонажиисостоянияперсонажей:1.Корень:(2)в фор-ме редиса; 2. Стеблевые волосы: (1) Звездчатые, многоклеточ-ные и железистые; 3. Прикорневые листья: (0) яйцевидный; 4. Прикорневые листья: (0) до 15 см; 5. Прикорневые листья: (1) звездчатые, многоклеточные и железистые; 6. Листья стебля: (0) до 7 мм; 7. Соцветие: (0) до 7 мм;8.Прицветники: (2) линей-но-шиловидный; 9. Прицветники: (2)до20мм;10. Прицветники: (1) звездчатые, многоклеточные и железистые; 11. Чашечка;(3)ширококолокольчатыйиливоронкообразный;12.Чашечка;(1)до30см;13.Чашечкаволос:(1)звездчатые, многоклеточ-ные и железистые; 14.Зубычашки: (0)3мм;15.Королла: (0) белый и желтый; 16. Королла: (1) до 40 мм;17.Трубка венчика: (1) до 25 мм;18. Верхняя губа: (1) до 18 мм;19.Нижняя губа: (1) до 20 мм; 20. Тычинки: (1) бахромчатые придатки; 21. Семя: (1) волосы.

Приведена матрица данных, использованная при фило-генетическоманализеPhlomoides isochilaиродственныхвидов:210010021131100111111(рисунок2;3).

309

Рисунок 1. МорфологическаяиллюстрациявидаPhlomoides isochila.

Ботаническая классификация. Корень реповидный. Сте-бель крепкий, коренастый, простой или обычно от серединыотклоненноветвистый, свосходящимиветвями,шерстистыйот горизонтально отклоненных длинных грубых простых, спримесбюкоротких,волосков,ушейкигустошерстистый,20-40смвысоко.Листяприкорневыеокруглояйцевидныеилияй-цевидные, городчато-зубчатые, очень тупые, при основанииобычноокруглыеилислегкасердцевидные,сверхуморщини-стые, покрыты сплюснутыми извидистыми простыми волов-ками,скорооголяющиеся,снизу,главнымобразомпожилкам,густо поктыты длинными простыми волосками с примесьюзвездчатыхмалолучевыхволосков,нагустогрубодлинново-лосистыхчерешках;стеблевыеуменьшенные,короткочереш-ковые; прицветные сильно уменьшенные, ромбически обрат-нояйцевидные,острые,спередиострозубчатые,почтисидячие.Цветысидячиевмалоцветковыхсближенныхилинижнихне-сколько расставленных мутовках в пазухах прицветных ли-стьев. Прицветники линейные, в 1-2 раза короче чашечки,грубо оттопыренно волосистые. Чашечка 21-29 мм длинные,

310

широко(особенноприплодах)колокольчатая,28-35ммвди-аметри, опушеннаякороткимипростымиволосками сприме-сьюжелезистыхиоченьобильныхнатрубкедлинныхпростыхгрубыхволосковсперепончатымсетчатонервнымколесовид-нымотгибом,скороткимиширокополукруглотреугольнымизубцами, быстро переходящими в колючее остроконечие 1-2ммдлинные.Венчик30-32ммдлинные,бледно-желтый,смох-натымснаружиотгибом,струбкойснабженнойвнутриволоси-стымкольцом,приближеннымкпридактамитычинок;нижняягубаравнаверхней.Придактиверхнихтычинокбахромчатые.Орешкинаверхушкеволосистые(рисунок1).

Рисунок 2. РольвидовPhlomoides isochila(ширококолокольчатыйиливоронкообразный)вфилогенетическойдендрограмме.

311

Рисунок 3. РольвидовPhlomoides isochila(вформередиса)вфилогенетическойдендрограмме.

ВидыPhlomoides сodonanthaиPhlomoides isochilaраспро-странены на пересечении Чаткальского, Алайского и Турке-станскогохребтовФерганскойдолины,междукоторымипро-исходятпроцессыгибридизации.Близостьчашечкаикорневойсистемы была очевидна на дендрограмме, а принадлежностьMolucelloides[1]ксекцииSennikovещеразподтвердилась.

Литература

1. Введенскии� A.И.EremostachysBunge.ФлораУзбекистана.Tашкент:AН.УзССР.1961,т.V,c.335-336.

2. Swofford D.L. Phylogenetic analysis using parsimony, 4.0. Sinauer,Sunderland,Massachusetts,2011.

312

3. Plants of the world online [Elektroniy resurs]. – URL: www.plantsoftheworldonline.org Akkessed 26 February 2021). [Plants oftheworldonline].

4. Определительрастении� Среднеи� Азии.Ташкент.Фан,1987.T9,c.82-106

Кулиева Н. Р., Мамедова Г.А.Институт Радиационных Проблем НАНA, Азербайджан

СРАВНИТЕЛЬНОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ АКТИВНОСТИ H+- НАСОСОВ В КОРНЯХ ФАСОЛИ В УСЛОВИЯХ СОЛЕВОГО СТРЕССА

Врезультатезасоленияпочвыпроисходитнарушениево-дногобалансавклеткахрастений,снижениетургорногодавле-ния,закрытиеустьиц,ослаблениеинтенсивностифотосинтезаиразрушениемембраннойсистемыклеток,чтовитогеприводиткгибелиорганизма[1].Всовременноммире,гденаселениепла-нетырастет,вэкосистеменашейпланетыпроисходятопасныеинеобратимыеизменения[2].Большинствоэтихизменений,ко-торыепроисходятподвоздействиемэкстремальныхфакторов,таких как высокая засоленность, проявляются в разрушенииэкосистемы,фауныифлоры.Поэтомуученымпредстоитболь-шаяработаповосстановлениюестественнойфлорыифауны.

Посколькуустойчивостьрастенийксолевомустрессуза-висит от возраста, вида, и стадии развития растения, уровняфакторов,создающихстрессипродолжительностиихвоздей-ствия,присозданиистандартныхусловийвнашихэксперимен-тах,всеэтомыпринималивовнимание.

Известно, что корни являются органами, которые непо-средственноподвергаютсяквоздействиюсоли,апервыйфизи-ологическийпроцесс—этоионныенасосы,расположенныевмембранахкорневыхклеток.Ионныенасосыобладаютспособ-ностью сильного взаимодействия с физиолого-биохимически-миидругимипроцессами,происходящимивразличныхорганах,создаваяфизиологическуюсвязьмеждукорневымиклеткамииризосферой.Сэтойцельюмыпоставилипередсобойтакуюак-

313

туальнуюзадачукакизучениескоординированныхфункцийH+ -насосовсферментами,играющимирольвбиосинтезеимета-болизмепирувата,вусловияхсолевогостресса.

ВэкспериментальныхвариантахактивностьH+-насосоввклеткахкорневойсистемыфасолиувеличиваласьсовременемприконцентрациях5,10и50мМNaCl.Система,котораябыстреенейтрализуетнатрийвкорнях,либонаправляетионыNa+вва-куоль,либоэкспортируетихизклеткивокружающуюсреду[3].

Исходя их наших результатов и теоретических знаний,можно сделать вывод, что широкий спектр адаптационныхпризнаков к увеличениюконцентрацииNaCl в растенияхфа-соли смеханизмомC3-фотосинтезана разных уровнях, в томчисле развитие вегетативных органов, некоторые ферментысистемы фотосинтеза, дыхания, гликолиза, антиоксидантнойзащиты, промежуточные метаболиты, белки, фотосинтетиче-ские пигменты и минеральные питательные вещества, дей-ствуя «скоординированно», приводят к образованию защит-ныхсвойстврастения.

Литература1. HasegawaP.M.,BressanR.A.,ZhuJ.K.,BohnertH.J.Plantcellularand

molecularresponsestohighsalinity.PlantPhysiol.,2000,v.51,p.463-499.

2. MeclicheA.,HanifiL.,AidaouiA.,HmazenA.Sh.Grainyieldanditscomponentsstudyandtheirassociationwithnormalizeddifferencevegetationindex(NDVİ)underterminalwaterdeficitandwell-irrigat-edconditionsinwheat(Triticum durum Desf.andTriticum aestivum L.).AfricanJ.ofBiotechnology.2015.v.14,№26,p.2142-2148.

3. TesterM.,DavenportR.Na+toleranceandNa+transportinhigherplants.Ann.Bot.,(London).2003,v.91,p.503-527.

Muradova A.B. AMEA Botanika İnstitutu, Azərbaycan

QONUR YOSUNLARDA AĞIR METAL BİOSORBSİYA QABİLİYYƏTİ

Çirkləndiriciləriözhüceyrəstrukturunabağlayan,təbiiolaraqmeydanagələnfiziokimyəviprosesolanbiosorbsiyanınbaşverməsi

314

üçünsubstratınyüksəkmetaltutmavəseçməqabiliyyətininolmasısəciyyəviəlamətdir.Sonillərinaraşdırmalarınəticəsindəmüəyyənolunubki,qonuryosunlartəsirlivəperspektivlisubstratlardır. Pha-eophytaşöbəsininhüceyrədivarpolisaxaridlərinintərkibindəalgi-nat və fukoidan kimimakromolekulyar konformasiyaların olmasıağırmetaladsorbsiyasınınbaşverməsiüçünəsasamildirki,bununnəticəsindəonlarınindikatorvəbiosorbentlərkimiistifadəsitəklifolunur.Metalın növündən asılı olaraq, hüceyrə divarı və hüceyrə-dənkənar polisaxaridlər dəyişkən aktivlik göstərir. Hüceyrə divarıpolisaxaridləritərəfindənhəyatakeçirilənkationmübadiləsi,meta-lınsekresiyasıüçünəsaskimyəvimexanizmolaraqgöstərilir.Ətrafmühitçirkləndiricilərinəsasıağırmetallardırvəbuçirkləndiricilə-rinzərərlitəsirlərininaradanqaldırılmasıaktualqlobalproblemdir.Dənizəaxıdılansənayətullantılarınıntərkibinədaxilolanvəinsansağlamlığınazərərlitəsirgöstərənağırmetallarınbiosorbsiyasındayosunbiokütləsındənistifadəolunur.

İşinməqsədiağırmetallarınbiosorbsiyaprosesininbiokimyə-vimexanizminivəbununlaəlaqədarolaraqqonuryosunlarınhücey-rədivarınıtəşkiledənpolisaxaridlərinbiokimyəviquruluşunuədə-biyyatnümunələrinəəsasənaraşdırmaqdır.

Ətrafmühitinçirklənməsindəgenişyerisənayənininkişafıiləəlaqədarolaraqartanağırmetalçirklənməsitutur.Dənizçirkliliyi-nintətqiqatlarındayeraltısularayayılaraqdövredənvəinsansağ-lamlığınacidditəhlükətörədənağırmetallarınanalizivacibdir.Radi-oaktivçirkləndiricilərintəmizlənməsiüçünionmübadiləsi,kimyəvioksidləşmə,tərsosmos,membranayrılmasıkimiüsullardanistifadəolunmasınabaxmayaraq,butexnikalarbəziproblemləryaradır.Bio-sorbsiyaprosesisərfəli,ucuzvəekolojicəhətdəndahatəmizolduğuüçünsonillərdəbuprosesəmaraqartmaqdadavamedirvəmetalla-rıntəkraristifadəsinəşəraityaradır.Bəziqonuryosunlarekosistem-lərdə ağırmetalların yüksək konsentrasiyasını toplaya bilən sahilərazilərinbiomonitorlarıkimiseçilir[1].Yosunlarınbioserbentkimiseçilməsininsəbəbionlarınsayınınçoxolmasıvəyüksəkadsorbsiyaqabiliyyətininolmasıdır.AğırmetalbiosorbsiyasıiləbağlıtətqiqatlarmürəkkəbləşdikcəPhaeophyta şöbəsinin əsashüceyrəbiologiyası-nın,biokimyasınınvəbuyosunlarındigərşöbələrləmüqayisəsininöyrənilməsivacibdir.Hüceyrəstrukturunundahadərinöyrənilməsigöstərdiki,hüceyrədivarındaağırmetallarınsaxlanmasıüçünqo-ruyucumexanizmvardır,beləki,metallarınsitoplazmadanxaricol-masınıvəonlarınyaradabiləcəyizərərlitəsirlərinqarşısınıalır[3].Amin, hidroksil, karboksil və sulfat kimi funksional qruplarbütün

315

canlılardavəhəmçininyosunlardaolduğundan,onlarınağırmetal-larısaxlamaqabiliyyətiolduqcayüksəkdir[5].Buqruplarınçirklən-mişərazidəkiyosunlardadahayüksəkdərəcədəolduğumüəyyən-ləşdirilmiş və nəticədəmüəyyən olunmuşdur ki, proses bilavasitəbuqruplarınfəaliyyətindənasılıdır.Ağırmetaladsorbsiyasıyosun-lardaPb<Cd<Cu<Mn<Zn<Fe istiqamətindəgedir.Busıralanmaisə əvvəlki araşdırmalarda fərqlidir.Haritonidis vəMalea [4] görəCd<Cu<Pb<Zn<Fe, istiqamətindəbaşverir.Metallarınyosunhü-ceyrəsindəənyüksəkkonsentrasiyalarımanqanda,dahasonra isəsinkvəmisdəaşkaredilmişdir.CuüçünoptimalsorbsiyapH4ilə5arasında,PbüçünisəpH3ilə5arasındadəyişir.Nikel,misvəsinküçünadsorbsiyadəyərləriçoxoxşardırvəümumiardıcıllığıbelədir:qurğuşun>kadmium>sink>nikel.Abiotikfaktorlarmetalkonsent-rasiyasınamüxtəlifdərəcədətəsirgöstərir [2]. Phaeophyta şöbəsi-ninnümayəndələrininhüceyrədivarınınquruluşunuformalaşdıranpolisaxaridlərinhidroksil,aminovəsulfatqruplarınınionmübadilə-sibiosorbsiyaprosesininmexanizmininəsasınıtəşkiletdir.Yosunlartərəfindənhəyatakeçirilənmetallarıntutulmasındaiştirakedənənəsasqrupalginat,həmçininnormalpH-da fəaliyyətgöstərənkar-boksilvəsulfatqrupudur.

Qonur yosunlar şöbəsi digər yosun şöbələrindən fərqli olaraqbiosorbsiyaprosesinədahahəssasdırlar.Laminariales vəFucalessıra-larıhüceyrədivarıpolisaxaridlərivəhüceyrədənkənarpolimerlərininmövcudluğu səbəbindən yosunların biosorbsiyanın ən vacib qruplarısayılır.Buprosesinmexanizmlərinindərindənöyrənilməsitəbiətdəyo-sunların rolunuaydınlaşdırdı.Biosorbsiyadan, sənayədəyosunlardanağırmetallarıçıxarmaqvəyaemaledilməsiməqsədiiləistifadəedilir.Ağırmetallarlaçirklənmişsututarlarındaniçməlisuəldəedilməsiis-tiqamətindəbiosorbsiyaprosesindəngenişistifadəolunmalıdır.

Ədəbiyyat

1. Astorga-EspanaM.S.,Calisto-UlloaN.C.,GuerreroS.Baselineconcen-trationsoftracemetalsinmacroalgefromtheStraitofMagellan,Chile.Toxicology.2008,v.80,№2,p.97-101.

2. Andrade,L.R.,etal.Brownalgaeoverproducecellwallpolysaccharidesasaprotectionmechanismagainsttheheavymetaltoxicity.MarinePollutionBulletin.2010,p.1482–1488.

3. AndradeL.R.,SalgadoL.T.,FarinaM.,PereiraM.S.,PauloA.S.etal.Ultrastructureofacidicpolysaccharidesfromthecellwallsofbrownalgae.JournalofStructuralBiology.2004,№145,p.216–225.

316

4. MaleaP.,HaritonidisS.MetalcontentinEnteromorpha linza (Linnaeus)inThermaikosGulf(Greece).Hydrobiologia,1999,№394,p.103-112.

5. VieiraR.H.S.F.,VoleskyB.Biosorption:asolutiontopollution?İnter-nationalMicrobiology.2010,v.3,p.17-24.

Abdıyeva F.V.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AZƏRBAYCANDA YAYILAN ADİ BİYANIN MİKOBİOTASININ ÜMUMİ XARAKTERİSTİKASI

Məlumolduğukimi,oqədərdəböyükəraziyəmalikolmayanAzərbaycan Respublikası zəngin və rəngarəng florayamalikdir ki,onundaformalaşmasında4700-dənçoxbitkinövüiştirakedir[2].Bunlarhəmyayılmaareallarına,həmtəbiiehtiyatlarına,həmdigərcanlılarlauzun illər ərazində formalaşdırdığı qarşılıqlımünasibət-lərə,həmdəfitokomponenttərkibinə,eləcədədaşıdıqlarıdigərxü-susiyyətlərəgörəbir-birindənfərqlənir. Eynizamanda,bubitkilərtəyinatınagörədəbir-birindən fərqlənirlər,beləki,onlardərman,boyaq,dekorativ,yağlı,yemvəs.kimidəxarakterizəolunurlar.

Digər tərəfdən, yer üzərində biomüxtəlifliyin əhəmiyyətliqruplarındanbiriolanbitkilərbütüncanlılarınhəyatfəaliyyətininbaşverməsindəmühümroloynayırvəbugünyem,qida,tibbivətexni-kiməqsədlərdəistifadədəonların alternativiyoxdur vəbustatusubitkilərinhələuzunmüddətsaxlayacağıdaşübhədoğurmur.Busə-bəbdəndəgetdikcə insanlarınbitkilərdən istifadəsi intensivləşir vəonlardanyeni-yenisahələrdəbeləistifadəetməyəbaşlayırlar.Bununnəticəsipraktikibaxımdanəhəmiyyətliolsada,heçdəhəmişəbitkilə-rinözləriüçünmüsbətmənadadəyərləndiriləcəksonluqlayekunlaş-mır.Beləki,intensivistifadəbirçoxbitkilərinareallarınındaralmasına,populyasiyadafərdsaylarınınazalmasınasəbəbolur.Bundanbaşqa,bitkiləreynizamandamüxtəlifcanlıların,ilknövbədəgöbələklərtərə-findəntörədilənxəstəliklərnəticəsindədəqeydedilənlərləüzləşir[1,4].Bütünbunlardabitkilərdəndavamlıinkişafprinsiplərinəmüvafiqistifadə edilməsinə istiqamətlənmişmetod və yanaşmaların işlənibhazırlanmasımüasirdövrünaktualtədqiqatistiqamətlərindəndir.

Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatların ilkin mərhələsindəqarşıya qoyulan problemin həlli üçün zəruri olanməsələnin, yənibitkilərinbioloji aktivliyininazalmasına səbəbolanproblemin “iş-

317

tirakçıları”nınmüəyyənləşdirilməsidirki,budailknövbədəonlarınnövəkimiidentifikasiyasınıözündəəksetdirir.Bununəzərəalaraq,təqdimolunanişdəAzərbaycanRespublikasınınflorasınadaxilolanbiyan(Glycyrrhiza glabraL.)bitkisindəxəstəliktörədicilərininnövtərkibinəgörətədqiqinəhəsredilmişdir[2].

Müxtəlifmənbələrdəadi,şirinvəyaçılpaqbiyankimiadlan-dırılanbubitkinintədqiqatobyektikimiseçilməsininsəbəbionunlabağlıdırki,bubitkidərmanəhəmiyyətliolub,dünyanınhəryerindəgenişyayılıbvəböyükehtiyatlaramalikdir[3].AzərbaycanRespub-likasınınekolojicəhətdənfərqliolanərazilərininhamısındayayılanbubitkininbotanikivəfarmakolojiaspektdətədqiqiiləbağlımüəy-yəntədqiqatlaraparılmışvəbuyöndəbirsıraməsələlərəaydınlıqgətirilmişdir.Bunabaxmayaraq,eynifikribiyanındigərcanlılarla,ocümlədənxəstəliktörədənlərləqarşılıqlımünasibətlərinəhəsredil-miştədqiqatlaraisədeməkolarki,rastgəlinmir.

Bitkilərdə xəstəlik törədən canlılar əsasən viruslar, bakteri-yalarvəgöbələklərdirki,onlarınarasındadagöbələklərintörətdiyixəstəliklərhəmsayına,həmdəbitkilərinbiolojiaktivliyinətəsiref-fektinəgörədigərlərindənəhəmiyyətlişəkildəfərqlənir.Busəbəb-dəndətədqiqatlardabitkidəxəstəliktörədəncanlılarıgöbələklərinnümunəsindəaydınlaşdırmaqdaməqsədəuyğunhesabedilmişdir.

Tədqiqatlar2018-2020-ciillərdəAzərbaycanınKür-Arazovalı-ğınıvəBöyükQafqazıəhatəedənərazilərindəaparılmışdır.Budövrdəbitkininyerüstüvəyeraltıorqanlarındangötürülənnümunələranalizedilmişvəümumilikdə27göbələknövününyayılmasıaşkaredilmişdir.Qeydəalınangöbələklərinhamısıhəqiqigöbələklərəaidolmuşdurki,onlarındaarasındahəmZigomisetlər(Zygomycota),həmaskomiset-lər,yənikisəlilər(Ascomycota),həmdəbazidiomisetləryeralmasıdamüəyyənedilmişdir.Bunabaxmayaraq,qeydəalınangöbələklərara-sındakisəligöbələklərinanamorflarıhəmnövsayına,həmdətörətdik-lərixəstəliklərinsayınadigərtaksonomikqruplaraaidolangöbələk-lərdənciddişəkildəfərqlənməsidətədqiqatlardamüəyyənedilmişdir.Beləki,tədqiqatlardaqeydəalınangöbələklərdən3növZigomisetlərə,3növbazidiomisetlərə,qalan3növkisəligöbələklərintelemorfların,18növisəanamorflaraaidolmuşdurki,budaqeydəalınangöbələklə-rin66,7%-nitəşkiledir.

Oki,qaldıqeydəalınangöbələklərarasındafitopatogenlərinxüsusi çəkisinə, burda üstünlük kisəli göbələklərin anamorflarınaaiddir.Beləki,tədqiqatlarıngedişindəümumilikdəqeydəalınan17addapatologiyanınyarıdançoxuməhzkisəligöbələklərinanamorf-larının payına düşür. Ləkəlilik, fuzarioz, septorioz, müxtəif rəngli

318

çürümələrvəs.xəstəliklərməhzkisəligöbələklərinAlternaria, Botr-ytis, Fusarium, Colletotrichum Verticillium və s. cinslərinə aid olan anamorflartərəfindəntörədilir.

Maraqlıdır ki, biyan bitkisində qeydə alınan göbələklər ara-sındahəmAzərbaycantəbiətinəxasolanmikobiotaüçünyeniolan(Ascochyta glycyrrhizae),həmdəsubstratspesifikliyinəmalikolannövlər(Nigrospora sphaerica, Puccinia glycyrrhizae, Stagonosporop-sis cucurbitacearum)dəyeralır.

Qeydedildiyikimi,tədqiqatlarAzərbaycanın2böyükgeomorfo-lojivahidininərazisindəaparılantədqiqatlarınnəticələrinəəsaslanırki,qeydediləngeomorfolojivahidləribir-birindənekolojişəraitəgörəfərqlənir.Bufərqinbitkininmikobiotasındaözəksinitapıb-tapmama-sıdamüəyyənelmivəpraktikimaraqdoğurduğundanbuməsələyədəmüəyyənmənadaaydınlıqgətirilməyəcəhdedilibdir.Alınannəticələrhələki,birmənalıfikirsöyləməyəimkanverməsədə,ammaKür-Arazovalığındayayılanbitkisininmikobiotasınınnisbətənzənginolması,eləcədəqeydəalınanxəstəliklərindəçoxolmasınəzərəçarpır.Beləki,qeydəalınan27göbələknövünün26-naKür-Arazovalığında,23-nəisəBöyükQafqazdabitənbiyandayayılmasıaşkaredilmişdir.Pato-logiyalardaisəgöstəricimüvafiqolaraq16və15təşkiledir.

Beləliklə,aparılantədqiqatlardanaydınolduki,dərmanəhə-miyyətinəmalikolmalarınabaxmayaraqbiyanbitkisidəgöbələklə-rinməskunlaşmayerlərindənbiridirvəhəmingöbələklərdəbitkidəmüxtəlifpatologiyalartörətməkqabiliyyətinəmalikdir.Qeydəalınangöbələklərinvəonlarıntörətdikləripatologiyalarınyayılmasınamü-hitinekolojişəraititəsiredənamillərdənolmasıvəKür-Arazovalı-ğınınekolojişəraitininbubaxımdangöbələklərüçündahaəlverişliolmasımüəyyənedilmişdir.

Ədəbiyyat

1. ГаджиеваН.Ш., Бахшалиева К.Ф., НамазовН.Р., ГахрамановаФ.Х.,МурадовП.З.Грибынаэфиромасличныхрастениях,входящихвофлору Азербайджана. Вестник МГОУ, серия «Естественные нау-ки».2012,№2,с.24–27.

2. МехтиеваН.П.БиоразнообразиелекарственнойфлорыАзербайд-жана.Баку.«Леттерпрес».2011,c.86.

3. Akbar Sh. Glycyrrhiza glabra L. (Fabaceae/Leguminosae) (Syns.: G. glanduliferaWaldst.&Kit.;G. hirsutaPall.;G. pallidaBoiss.&Noe;G. violacea Boiss.&Noe).Handbookof200MedicinalPlants.2020,v.22,p.963–980.

4. DoehlemannG.,ÖkmenB.,ZhuW.,SharonA.PlantPathogenicFungi.2017,v.5,№1.doi:10.1128/microbiolspec.FUNK0023–2016.

319

Həsənova F.V.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

PAMBIQ BİTKİSİNİN DUZADAVAMLILIĞININ ARTIRILMASI MEXANİZMİ VƏ NANOHİSSƏCİKLƏRİN TƏTBİQİ

Torpaqlarınşoranlaşması,duzluluğunyüksəlməsikəndtəsər-rüfatı istehsalında qlobal bir ekoloji problemə çevrilmişdir. Kəndtəsərrüfatı bitkilərinin əksəriyyəti duzluluğa həssas bitkilər oldu-ğundan bu problem getdikcə daha aktual olmuşdur. Uzun müd-dətdirgenetikyaxşılaşdırmayoluiləduzadavamlıbitkisortlarıya-ratmağa cəhdlər edilsədəhələlikbuməsələproblemolaraqqalır.Pambıq əsasən duzadavamlı bitki hesab olunur, lakin şiddətli şo-ran torpaqlardapambığınbecərilməsivəməhsulalınmasımühümməsələlərdən biridir. Azərbaycanda pambıq bitkisinin becərilməsiüçünmünbit şərait vəənənəvi təcrübəolsada, şoran torpaqlarınmövcudluğuvəgetdikcəşoranlaşmadərəcəsininartmasıbustratejiməhsulunmüvəffəqiyyətləbecərilməsindəməhdudiyyətləryaradır.Məlumdurki,bütünbitkilərdəolduğukimiduzluluqpambıqbitkisi-ninməhsuldarlığınavəməhsulunkeyfiyyətinəmənfitəsirgöstərir.Pambıqbitkisininduzadavamlılığınınartırılmasıvəşorantorpaqlar-dabubitkidənnormalməhsulalınmasıüçünbirsırafiziolojiüsullar-danvəpreparatlardanistifadəedirlər.

Sonzamanlarnanotexnologiyanınintensivinkişafıvənanoma-teriallarınkəndtəssərrüfatıistehsalındatətbiqiperspektivlibirya-naşmahesabedilir.Duzluluqbitkilərinməhsuldarlığınıazaltmaqlayanaşıhəmdəməhsulunkeyfiyyətiniaşağısalır.Məsələn,yüksəkşo-rantorpaqdayetişənpambıqbitkilərininliflərigecformalaşır,xəttisıxlığı,çıxımfaiziazalırvəlifyetişməsigecikir.Duzadavamlınövlərinuzunmüddətliyetişdirməprosesi iləmüqayisədəbitkinanobiotek-nologiyasından istifadə edərək pambığın bitki mövsümündə duzadavamlılığını artırmaqmümkün ola bilər. İndi nanomaterialların,xüsusilə nanohissəciklərin tətbiqi ilə bitkilərin duzadavamlılığınınartmasıhaqqındabirsıratəcrübiməlumatlarnəşredilmişdir.Elmiədəbiyyatda, Al, Fe2O3, CuO, ZnO, SiO2, TiO2, CeO2 və s. kimimetaləsaslınanohissəciklərin pambıqbitkisininduzadavamlılığınatəsi-riməsələlərinəaidtəcrübələraparılmışdır.Birsırananohissəciklə-rinbitkilərinduzadavamlılığını artırdığıhaqqındaməlumatlarvar.Məsələn,TiO2,CeO,Se,Agnanohissəcikləri arpanın[3], kanolanın[6], kartofun [4], pomidorun [1],. brokkolinin [5],. arabidopsisin[7], duzluluqstresinəqarşıdavamlılığınıyaxşılaşdırdığınımüşahidə

320

etmişlər.Nanohissəciklərləişlənmişpambıqtoxumlarınınduzluluqşəraitindəkökləriyaxşı inkişafedir,uzunluğuartır,biokütləsiyük-səlir.Bununanohissəcikləriniştirakıiləoksigeninfəalformalarının(ROS)miqdarınınazalması və Ca2+ siqnal yollarınınmodulyasiya-sı ilə əlaqələndirirlər [2], JiahaoLiuvəonunəməkdaşlarının təc-rübələrində CeO2nanohissəciklərinin tətbiqi iləmaraqlınəticələralınmışdır.Onlar pambıq toxumlarını poliakril örtüklüCeO2 nano-hissəcikləri ilə işlədikdən sonra toxumların cücərməsini, cücər-tilərin inkişafını, yarpaqlarda xlorofil miqdarını, biokütləni analizetmişlər.Müəyyənetmişlərki,poliakrilörtüklüCeO2nanohissəcik-ləri ilə toxumları işlədikdəpambıqbitkisininduzadavamlılığıxeylidərəcədəyaxşılaşır,onlardaxlorofilinvəbiokütləninmiqdarıartır,fenotipikxarakteristikalaryaxşılaşır,dahayüksəkfotosintetikxarak-teristikalarmüşahidəedilir.DuzstresişəraitindətoxumlarıpoliakrilörtüklüCeO2nanohissəcikləriiləişlənmişpambıqbitkisininyarpaq-larındaantioksidantaktivliyiyüksəlir,ROSmiqdarıazalır,sitoplaz-madaK+ionlarınintensivliyiartır,Na+ionlarınintensivliyiisəazalır.Bubirdahagöstərirki,duzluluqşəraitindəK+/Na+nisbətiyüksəkolur.K+/Na+nisbətinyüksəkolmasıduzadavamlılıqmexanizmininəsas göstəricisidir. Odur ki, yarpaqlardaK+/Na+ nisbətin yüksəkolmasıpoliakrilörtüklüCeO2nanohissəciklərininpambığınduzada-vamlılığınıartırdığınadəlalətedir[8].

Şəkil 1.CuOnanohissəciklərininİpt-transgenpambıqbitkisinin10güntəsir-dənsonrainkişafına(böyüməsinə)təsiri. Ortaqiymətintəyinolunmasıüçüntəcrübələr3təkrardaaparılmışdırvəstandartkənarlanmalarhesablanmışdır.

321

Şəkil 1-də CuO nanohissəciklərinin təsirindən 10 gün sonraİpt-transgenpambığının inkişafıvəbəziparametrlərianalizedilmiş-dir.Bitkilərinboyununuzunluğu,köklərinuzunluğu,kökünəmicitellə-rininsayı,gövdəninvəköklərinbiokütləsiölçülmüşdür.CuOnanohis-səciklərinin3konsentrasiyası(10,100,1000mq/L-1)götürülmüşdür.

Təcrübələrin analizi göstərmişdir ki, CuO nanohissəcikləri-nin artan konsentrasiyası bitkilərin boyunu, köklərin uzunluğunu,gövdənin biokütləsini kontrola nisbətən azaldır. Köklərin uzunlu-ğuyalnız 100və1000mq/L-1konsentrasiyalarındaikidəfəazalır,maraqlıdırki,100mq/L-1konsentrasiyadansonraazalmamüşahidəedilmir.Kökəmicitellərininsayıisəyalnızyuxarıkonsentrasiyalar-da(1000mq/L-1)azalır.Gövdəninbiokütləsikonsentrasiyaartıqcaazalır,lakinkökünbiokütləsiaşağıkonsentrasiyada(10mq/L-1)hət-takontrolanisbətənyüksəkolur,ənçoxazalmayalnız100mq/L-1 konsentrasiyadamüşahidəedilir.Təcrübələrinnəticələrindənaydınolurki,CuOnanohissəciklərininpambıqbitkisinininkişafınatəsiri,onunkonsentrasiyasındanasılıdırvəbitkininmüxtəliforqanlarınamüxtəlifcürtəsiredir.

Əvvəlkitəcrübələrimizdəpambıqtoxumlarımüxtəlifnanohis-səciklərlə işlədikdən sonramüxtəlif dərəcədə şoranlaşmış torpaq-davegetativqablarda,fitotronda(süniiqlimkamerasında)becəril-mişdi.Bitkilərin inkişafı onların ilkinböyüməmərhələlərini əhatəetmişdir.Təcrübələrin nəticələrindən aydın olmuşdur ki, pambıqtoxumlarıAlnanohissəcikləriiləişləndikdə(örtdükdə)onlarşorantorpaqdayaxşıbitir.Onuninkişafındavəfiziolojiproseslərinkineti-kasındamühümdəyişikliklərbaşverir.Bunlardanbiripambığıncü-cərti(əsasən3yarpaqmərhələsində)yarpaqlarındaxlorofillavəbpiqmentlərininmiqdarınınartmasıdır.Maraqlınəticələrdənbiriisəfermentlərinaktivliyinindəyişməsidir.Beləki,stressfaktorlarıntə-sirizamanı(məsələnduzstresi)əsasfermentlərin,məsələnaskor-binperoksidazanınaktivliyiartır,lakinonlarıAlnanohissəcikləriiləişlədikdəəksinəşorantorpaqdabecərilənpambıqyarpaqlarındabufermentinaktivliyiazalır.Buazalmapolifenoloksidazadacüzi,lakinquaiakolperoksidazafermentindəhissolunacaqdərəcədəolur.

Butəcrübələrinnəticələrisübutedirki,bitkilərdəduzluluqstre-sinəqarşıdavamlılığıartırmaqüçünvədavamlıkəndtəsərrüfatınıtə-minetməküçünnanotexnolojiüsullaralternativyanaşmaolabilər.

Ədəbiyyat

1. AlmutairiZM.İnfluenceofsilvernano-particlesonthesaltresistanceofto-mato (Solanum lycopersicum)duringgermination.İnternationalJournal

322

ofAgricultureandBiology.2016,№18,p.449-457.2. AnJ.,HuP.,LiF.,WuH.,ShenY.,etal.Emerginginvestigatorseries.molec-

ularmechanismsof plantsalinity stresstoleranceimprovementby seedprimingwith ceriumoxidenanoparticles.EnviromentalScience:NanoJournal.2020,№7,p.2214-2228.

3. KaramiA,SepehriA.BeneficialroleofMWCNTsandSNPongrowth,physiologicalandphotosynthesis performance of barley underNaClstress.JournalofSoilSciencesandPlantNutrition2018,№18,p.752-771.

4. MahmoudA.W.M.,AbdeldaymE.A.,AbdelazizS.M.,El-SawyM.B.İ.,Mot-talebS.A.Synergeticeffectsofzinc,boron,silicon,andzeolitenanopar-ticlesonconfertoleranceinpotatoplantssubjectedtosalinity.Agrono-my-Basel.2020,№10,p.19.

5. Martinez-BallestaM.C., ZapataL., ChalbiN., CarvajalM.Multiwalled car-bonnanotubesenterbroccolicellsenhancinggrowthandwateruptakeofplantsexposedtosalinity.JournalofNanobiotechnology.2016,№14,р.42.

6. ZhaoL.,LuL.,WangA.,ZhangH.,HuangM.,etal.Nano-biotechnologyinagriculture:useofnanomaterialstopromoteplantgrowthandstresstol-erance.JournalofAgricultureandFoodChemistry.2020,№68,p.1935-1947.

7. WuH.,ShabalaL.,ShabalaS.,Giraldo J.P.Hydroxyl radical scavengingbycerium oxide nanoparticlesimproves Arabidopsis salinity tolerance byenhancing leaf mesophyll potassium retention.EnviromentalSciences:Nano.2018,№5,p.1567-1583.

Nəzərova G.X., Qurbanov E.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

TƏRTƏR RAYONU ŞIXARX ƏTRAFININ FLORASI VƏ BİTKİLİYİNDƏ RAST GƏLİNƏN DƏRMAN ƏHƏMİYYƏTLİ

BİTKİLƏR VƏ ONLARIN MÜALİCƏVİ ƏHƏMİYYƏTİ

Tədqiqatişizamanıərazininfiziki-coğrafişəraiti, florası,bit-kiliyivədigərxüsusiyyətləröyrənilmişdir.Buzamanmüxtəlifədə-biyyatlarəsasındaərazidəyayılmışnövlərinbioekolojixüsusiyyətlə-ri,qida,yem,dərman,vəbaşqatəsərrüfatəhəmiyyətləriaraşdırılır[2].Buməqsədləərazidən100-əyaxınherbarimaterialıtoplanmış,AzərbaycanRespublikasının təbii yemsahələrinin irimiqdarlı geo-botanikitədqiqatınadairtəlimatvətəbiiyemsahələriningeobota-

323

nikitədqiqatınadairmetodikigöstərişlərəsasındaanalizləraparı-lır.Bubitkilərinfloristikanaliziaparılmış,onlarınhəyatiformaları,fenofazaları, ekoloji qrupları, endemikliyi, coğrafi və areal tiplərimüəyyənedilmişdir[1,3].

Tərtərrayonufloristikcəhətdənçoxzənginərazidir.Ərazidəgeniştəsərrüfatəhəmiyyətli,kəndtəsərrüfatıbitkiləri,ədviyyat,bal-verən,dərmanəhəmiyyətlibitkilərgenişyayılmışdır.Onlardan ra-yondarastgəlinəndərmanəhəmiyyətlibitkilərhaqdacədvəl1-dəməlumatveririk:

Cədvəl 1

Tərtər rayonu Şıxarx ətrafı florası və bitkiliyində rast gəinən dərman əhəmiyyətli bitkilər

Fəsilələrin adları Növlər Müalicəvi əhəmiyyəti

1 FabaceaeJuss.(VGiseke.)

Kəpənəkçiçəyikimilərvəyapaxlakimilər

Alhagipseudoalha-gi(Bieb.)Fisch.(Adidəvətikanı)

GlycyrrhizaglabraL.

(Şirinbiyan)

Melilotusoffici-nalisL.(Dərmanxəşənbülü)

Babasil, dəri, qaraciyər, mədə vəonikibarmaq bağırsaq xoralarında,angina, irinliotit,dizenteriya,qadınxəstəlikləri, irinli yara, xoralardaistifadə olunur. İşlədici, ödqovucu,diuretik, tərlədici, büzüşdürücü,yarasağaldıcı, iltihab prosesləri vəöskürəyəqarşı,hemostatik,fitonsid,antivirusvəbakterisid təsirəmalik-dir[5].Əsəb-sinir, bronxit, bronxial astma,ürək-damar,qaravəağciyər,sidikvəöd kisəsi daşları, qadın xəstəliklərivədigərhallardaistifadəolunur.An-tivirus, antibakterial, antioksidant,sidikqovucu, bəlğəmgətirici, yum-şaldıcı, büzüşdürücü, işlədici, hipo-tenziv,şişlərəvəiltihabproseslərinəqarşıtəsirəmalikdir.

324

2Asteraceae(Dumort)

Mürəkkəbçiçəklilər

Asteraceae(Dumort)

Mürəkkəbçiçəklilər

TraxacumofficinaleWigg.(Dərmanzəncirotu)

Matricariacha-momillaL.(Aptekçobanyastığı)

ArtemisiafragransWilld.(İyliyovşan)

ArtemisiavulgarisL.(Adiyovşan)

AchilleamillefoliumL.(Adiboymadərən)\Achilleafilliprndu-linaL.(Topulqayar-paqboymadərən)

TussilagofarfaraL.(Adidəvədabanı)

İnulaheleniumL.(Ucaandız)

Dərman zəncirotunun qurudulmuşkökləriiştahasızlığı,qəbizliyiaradanqaldırır və ödqovucu dərman kimiişlədilir.Köklərindənalınanqatıcöv-hərdənhəbhazırlanır[3].Əsasən əsəb-sinir, bronxit, bronxialastma, ürək-damar, qara və ağciyər,sidikvəödkisəsidaşları,qadınxəstə-likləri və digər hallarda istifadə olu-nur[3].Yarpaqlarından və gövdəsinin çiçək-lənmiş uc hissəsindən hazırlanandəmləmə, tinktura və ekstraktı iştahartıran vasitə kimi işlədilir. Eyni za-mandaantibakterialxüsusiyyətlərədəmalikdir[4].Mədə, ürək, böyrək və böyrək daşı,sidikkisəsi,bronxialastma,dəri,qa-raciyərxəstəliklərində,ağciyərvərə-mi, nevroz, soyuqdəymə,malyariya,qadın, revmatizm, stomatit, allergi-ya,aterosklerozvəbədxassəlişişlərəqarşı istifadə olunur. Antioksidant,antihelmint, qansaxlayıcı, bəlğəm-gətirici, ağrıkəsici, yarasağaldıcı,hərarəti salan, spazmolitik və kar-diotonik təsirə malikdir. Hamiləlikdövründəistifadəetməkolmaz.İsti-fadəolunanhissələriyerüstühissəsivəçiçəkləridir[3].Böyrək, mədə-bağırsaq, sidik kisə-si, bəd xassəli şişlər, ağciyər vərə-mi, bronxit və bronxial astma, nəfəsyolları, ürək, malyariya, epilepsiya,allergiya, revmatizm xəstəlikləri, ha-belə podaqra, irinli yara və xoralar,ağızboşluğuvəburunda iltihabpro-sesləri, ziyil və döyənəklər zamanıistifadə olunur. Antivirus, antitoksik,antibakterial,antiseptik, şüalanma-danqoruyucu,ödqovucu,yumşaldıcı,yarasağaldıcı, spazmolitik, tərlədicivə iltihab proseslərinə qarşı təsirəmalikdir[2,5].Mədə-bağırsaq, nəfəs yolları, öd vəsidikkisəsi,qaraciyər,ağciyərvərəmi,şəkərli diabet, bronxit və bronxialastma, allergiya, dəri, revmatizm,epilepsiya, artrit, ateroskleroz,malyariya,qadınxəstəlikləri,eləcədəirinliyaravəxoralar,işləmə,podaqravə çibana qarşı istifadə olunur.Antihelmint,antibakterial,antifunqal,antiprotozoy,gistamin,hərarətisalan,bəlğəmgətirici, tərlədici, hemostatik,sedativ, iltihab proseslərinə qarşı vəsidikqovucutəsirəmalikdir.

325

3 PolygonaceaeJuss.

Qırxbuğumkimilər

RumexsanguineusL.(Qanvariəvəlik)

RumexacetosaL.(Adiəvəlik)

Polygonumamphibi-umL.(Suda-qurudayaşayanqırxbuğum)

Mədə-bağırsaq, nəfəs yolları, öd vəsidik kisəsi, qaraciyər, ağciyər vərə-mi,şəkərlidiabet,bronxitvəbronxialastma,qarşıistifadəolunur.Antihel-mint, antibakterial, antifunqal, an-tiprotozoy, gistamin, hərarəti salan,bəlğəmgətirici,tərlədici,hemostatik,sedativ,iltihabproseslərinəqarşıvəsidikqovucutəsirəmalikdir[5].

Mədə və onikibarmaq bağırsaq xo-raları, dizenteriya, öd kisəsi, böy-rək, sidik kisəsi, qaraciyər, ağciyərvərəmi, dəri, malyariya xəstəlikləri,şişlər, podaqra, babasil, qanaxmalarzamanıistifadəolunur.Antioksidant,antihelmint, fitonsid, sidikqovucu,hərarəti salan, hipotenziv, qansax-layıcı, büzücü, damargenişləndirici,şüalanmadanqoruyucu, iltihabpro-seslərinə qarşı və s. təsirəmalikdir[4,5].

4 PlantaginaceaeJuss.

Bağayarpağıkimilər

PlantagomajorL.(Böyükbağayar-

pağı)

PlantagolancelotaL.(Neştəryarpaqbağayarpağı)

Dəri, böyrək, göz, şəkərli diabet,sidik kisəsi, mədə-bağırsaq, mədəvə onikibarmaq bağırsaq xoraları,epilepsiya, ağciyər vərəmi, bronxitxəstəlikləri, habelə yanıqlar, bədxassəli şişlər, sınıq,burxulmavəzə-dələnmə, ağızda iltihab prosesləri,irinli yaralar və xoralar, diş və başağrıları zamanı istifadəolunur.Bak-terisid,protistosid,sedativ,hipotenziv,hemostatik,qan-saxlayıcı, bəlğəmgətirici, işlədici vəşüalanmadan qoruyucu təsirə ma-likdir[3].

5 UrticaceaeJuss.Gicitkənkimlər

UrticadioicaL.(İkievligicitkən)

Vitamin verən, lifli, boyaq, dərman,qida əhəmiyyətli bitkidir. Yarpaqla-rında kifayət qədər vitamin vardır,həmçininaşımaddəsidəvardır,qa-rınağrısı,ishal,oynaqlardaduztop-lanması,saçtökülməsikimixəstəlik-lərdəistifadəedilir[5].

326

6 PapaveraceaeJuss.

Xaşxaşkimilər

FumariaofficinalisL.(Dərmanşah-

tərəsi)

Öd qovucu və spazmalitik təsirəmalikdirvəhəzmеdicitraktınsığallıəzələsini,sidikvəödyollarınıtonus-laşdırır.Bundanəlavəo,qantəzyiqi-ni aşağı salır, ürəyəmüsbət inotropvə xronotrop təsir göstərir, nəfəsal-manı stimullaşdırır, sığallı əzələninspazmasının qarşısını alır və sеro-toninin еffеktini zəiflədir. Dərmanşahtərəsi və ondan alınan bəzi prе-paratları öd kisəsi sancılarında, xo-lilеtiazda,miqrеndə,xronikiqəbizlikvəbabasildətətbiqеdirlər[2].

7 LamiaceaeLindl.(LabiateL.)

Dalamazkimilərvəyadodaqçiçəyikimilər

MenthaarvensisL.(Çəmənyarpızı)

SalviaofficinalisL.(Dərmansürvəsi)

Soyuqdəymənivəürəkbulanmasınıaradan qaldırır. Həzmi asanlaşdırırvə bağırsaqdakı qazları sökər,suyu-na bir miqdar sirkə qatılıb içilsə içqanamaları dayandırmağa köməkçiolar, sakitləşdirici təsiri nanə yağıüçün də etibarlıdır, soyuqdan qay-naqlanan şişlikləri endirmədə təsir-lidir. Dəmləməsinin buxarı iylənilsətənəffüsyollarınıaçarvəsoyuqdəy-məyəyaxşıgəlir[5].

Ədəbiyyat

1. ƏləsgərovaƏ.N.Azərbaycanflorasınınyovşan(Artemisia L.)növlərivəonlarınxemotaksonomiyası,Bakı.2012.

2. Qurbanov E.M. Ali bitkilərin sistematikası. Bakı Dövlət Universitetinəşriyyatı,Bakı2009.

3. Qurbanov E.M. Dərman bitkiləri. Bakı, 2009, “Bakı universiteti”nəşriyyatı,360s.

4. Mustafayeva İ.R., İbadullayeva S.C., Ələkbərov R.Ə., İsmayılov A.H.,QasımovH.Z.,QasımovaŞ.Ş.FarmokoqnoziyaBotanikanınəsaslarıilə. “Əcəmi”Nəşriyyat-PoliqrafiyaBirliyi.Naxçıvan,2015,648s.

5. Plants of the World Online. Royal Botanic Gardens, Kew. Retrieved2019-03-11«RumexL.»

327

Alıyeva N.F., Rüstəmova G.Z., Əliyeva A.Ç., Abdıyev V.B., İsmaylova S.M.

Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

EKSTREMAL DUZLULUQ ŞƏRAİTİNDƏ ARPA VƏ BUĞDA CÜCƏRTİLƏRİNDƏ SUYUN NİSBİ MİQDARININ TƏYİNİ

Duzadavamlılıq probleminin aktuallığı ondan ibarətdir ki,hal-hazırdaYerkürəsitorpaqlarının25%-ibuvəyadigərdərəcədəşoranlaşmışdır [2].Ərazilərinşoranlaşmasıaqro-vəbiosenozlarınməhsuldarlığınınvəbiomüxtəlifliyinazalmasınasəbəbolur[3].

Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan torpaqlarında duzlarıntərkibiolduqcamüxtəlifdir.Xloridli-sulfatlıvəsulfatlı-xloridlişoran-laşma tipi daha geniş yayılmışdır. Natriumlu şoranlaşma üstünlüktəşkiledir.BitkilərəənzərərlitəsirgöstərənNa+vəCl–ionlarıdır[1].

Məlumdur ki, bitkilər ontogenezin ilkmərhələlərində şoranlığadahaçoxhəssasolurlar[4,5].Odurki,bitkilərəduzlarıntəsirmexaniz-miniaydınlaşdırmaqüçünarpavəbuğdacücərtilərininilkinkişafmər-hələlərindəfiziolojiproseslərinöyrənilməsiböyükəhəmiyyətkəsbedir.

Bununlaəlaqədarolaraq,NaClvəNa2SO4duzlarınınmüxtəlifqatılıqlarının (0,2-0,6%)kənd təsərrüfatındageniş istifadəolunanarpanın«Qarabağ-7»(Hordeum vulqare)vəbuğdanınBərəkətli-95(Triticum durumL.)sortlarınıntorpaqdabecərilmiş6-günlükcücər-tilərindəsuyunnisbimiqdarı(SNM)tədqiqolunmuşdur.

Alınannəticələrdənaydınolmuşdurki,6-günlükarpacücər-tilərinin yerüstühissəsində SNMkontrol variantında84,3% təşkiletdiyihalda0,4%NaClməhlulunda80,6%,0,4%Na2SO4məhlulunda81,2%-əbərabərolur.Duzməhlullarınınqatılıqlarının0,2%-əçat-dırılmasızamanıSNMNaCl-də65,1%,Na2SO4-də70,2%-əbərabərolur.Duzməhlullarınınqatılığının0,6%-əçatdırılmasızamanıardı-cılolaraqSNMNaCl-də49,6%,Na2SO4-də55,1%olmuşdur.

Qeydetməklazımdırki,analojinəticələrbuğdacücərtilərindədəalınmışdır.Beləki,duzluluqzamanıqatılığınartırılması(0,4-0,6)zamanıSNM-nınazalmasıbaşverir.

Aşkarolunmuşdurki, buğda cücərtilərininyerüstühissəsin-dəSNMkontrolvariantında87,1%,0,4%NaCl-də83,1%,0,4%Na-2SO4-də84,3%olmuşdur.

Duzməhlullarındaqatılığın0,2%-əçatdırılmasızamanıardıcılolaraqSNMNaCl-də60%,Na2SO4-də64,3%olmuşdur.0,6%qatılıqdaisəhəmingöstəricilərNaCl-də55,3%,Na2SO4-dəisə51,2%olmuşdur.

Aparılantədqiqatlarzamanıaydınolmuşdurki,xloridduzluluğuzamanıSNM-nınazalmasısulfatduzluluğunanisbətəndahaçoxolur.

328

Ədəbiyyat

1. İbrahimova Ü.F. Duz stresinə məruz qalmış buğda cücərtilərininmorfofizioloji və biokimyəvi xüsusiyyətləri: biologiya üzrə fəlsəfədoktorudiss.avtoref.Bakı,2015,20s.

2. Касумов Н.А Механизм действий солей на растительный орга-низм.LambertAcademicPublishing,KG,2012,175c.

3. ШевяковаН.И., Бакулина Е.А., Кузнецов Вл. В. Антиоксидантнаяроль пролина у галофита Mesembryanthemum crystalimum придействия засоления и параквата иницирующих окислительныйстресс.Физиологиярастений,2009,№5,с.736-742.

4. Шихмурадов А.З. Биоресурсный потенциал и эколого-генетиче-скиеаспектыустойчивостипредставителейродаTriticum L.kсо-левомустрессу.Автореф.дисс..докт.биол.наук,Дербент.2014,42с.

5. ШихмурадовА.З.,МагомедовА.М.Влияниесолевогострессавраз-ныефазывегетациинавысотуипризнакипродуктивностиусо-ртообразцовтвердыйпшеницыЮ2России.Экологияиразвитие.2010,№3.c.129-134.

Rəhimova G.A.Sumqayıt Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ABŞERON YARIMADASINDA NEFT VƏ NEFT MƏHSULLARININ TƏSİRİNDƏN YARARSIZ HALA

SALINMIŞ TORPAQLARIN BƏRPA EDİLMƏSİ

Yarımadaölkəərazisinin2,5%-isahəsini,əhalininisə40%-niəhatəedir.Abşeronyarımadasıdünyanınənqədimneftçıxarılanəra-zilərindənbiridir.Bildiyimizkimiölkəninsənayepotensialının70%-dənartıqhissəsiAbşeronyarımadasınınBakıvəSumqayıtşəhərlə-rindətoplanmışdır.Beləki,buərazidəneftemalı,hasilatı,bununlayanaşımaşınqayırma, aqroistehsalat sahələriüstünlük təşkil edir.Bütünbuproseslərnəticəsindətexnogenekolojisistemlərinforma-laşmasıyarımadalandşaftınıngenişspektrdədəyişiklərinolmasınagətirib çıxarmışdır. Abşeron yarımadasında sənaye obyektlərininyerləşdirilməsinəbaxmayaraq, burada ekoloji təhlükəsizliklə bağlıbəziməsələlərnəzərəalınmamışdır.Bütünbuillərərzindəətrafmü-hütinmühafizəsiiləbağlıheçbirnormavəstandartlarariayətedil-məmişdir.İllərərzindəkimyəvitəsirlərdəntəmizlənməməsiçirklən-miş torpaqların rekultivasiyaolunaraq, yenidənbərpaolunmasınagətiribçıxarmışdır.Rekultivasiyaprosesimüxtəliftəyinatlıtikililərin

329

həyatakeçirilməsi, inşaatmateriallarıkarxanalarının istismarı,ye-raltıfaydalıqazıntılarınçıxarılması,neftvəneftməhsullarıiləçirk-lənmiştorpaqlarınbərpasıvəhəminyerlərinəlverişliformayasalın-masıdır.Yənitexnogenvəantropogentəsirlərnəticəsindəpozulmuşvəyaçirklənmiştorpaqlarınbərpasınəzərdətutulur.

Ekoloqların Abşeron yarımadasını ekoloji qiymətləndirmə-sinəgörə4növdərəcəyəayrılmışlandşaftpozulmasımövcuddur.

1.Fəlakətli2.Böhranlı3.Mübahisəli4.QənaətbəxşQənaəbəxşdərəcədəpozulmuş torpaqlardediyimizzamanbu

səthəaidolan torpaqlarda -torpaqvəbitkiörtüyüpozulmamışdır.İkincinövlandşaftpozulmasınaaidolanmübahisəli dərəcədədir.Bu-radatorpaqvəbitkiötrüyüzəifpozulmuşdur.Landşaftüçüncünövyəniböhranlı dərəcədəolduğuzamanrelyefdəyişdirilmiş,bitkiörtü-yüməhvedilmişdir.Sonuncudərəcədəənpisformadaolantorpaq-lar–fəlakətlitorpaqlardır.Bunövdəisəbütünlandşaftelementləriməhvedilmişdir.

ButəsnifataəsasənAbşeronyarımadasının40%mübahisəli,28%böhranlı,7%fəlakətli,6%qənaətbəxşhesabedilir.Bölgəyəcid-dimənfitəsirlərnefthasilatı,xamneftinçıxarılmasıbukimiproses-lərinhəyatakeçirilməsinəticəsindəmünbittorpaqlarazərərvurma-sıiləyanaşı,atmosferhavasınınkeyfiyyətinidəpisləşdirməkdədir.

Aparılantədqiqatlarzamanıməlumolmuşdurki,Abşeronya-rımadasınınBinəqədi,Sabunçu,Suraxanı,Xəzərrayonlarındaneftvəneftməhsulları ilə torpaqlarınçirklənməsihəmətrafmühitə,həmdəbirçoxxəstəliklərinartmasınasəbəbolmuşdur.Həttaçirklənməfloravəfaunayadatəsireərəkosahədədəözmənfitəsirinigöstər-mişdir.Abşeronyarımadasındaçirklənməyəməruzqalmışotlaqlar,kolluqlarvəefemerbitkilərməhvolmuş,bəzisahələrinekosistem-lərizəifləmişdir.

Neft və neft məhsulları kimi kimyəvi maddələrin təsirindəçirklənmiş ərazilərdə yaşayan insanların orqanizmlərindəbəzi ça-tışmazlıqlaryaranır.Bunlardanbəzielementlərimis,sink,yod,mo-libden, kobalt saya bilərik. Onuda qeyd edə bilərik ki, torpaqlarınçirkləndirilməsindəəsasyerimikroelementlər,ağırmetallartutur.Həttabəziağırmetallarvardırki,insanorqanizmasınadaxilolduğuzamanzəhərlənməsinə,məhvinəgətiribçıxarır.

330

Tədqiqatlarnəticəsindəəldəedilənməlumatlaraəsasən,neftvəneftməhsullarıiləçirklənmiştorpaqlar7500hektarəraziniəhatəedirHəminbuərazilərARDNŞ-ninbalansındadırvəçoxçirklənmədən,azçirklənməyədoğrubərpa işlərigörülür.ARDNŞ-ninAzərbaycanRes-publikasının Abşeron yarımadasında neftlə çirklənmiş torpaqlarıntəmizlənməsivəbərpasıüzrəstatistikasıməlumatlarınaəsasənyarı-madaərazisindəneftvəneftməhsullarıiləçirklənmişsahələrinçirk-lənmədərəcəsinəgörətəsnifləşdirilməsibuformadaedilmişdir.

1.Zəifçirklənmiştorpaqlar-900hektar2.Ortadərəcədəçirklənmiş–2000hektar3.Çoxçirklənmiş–3356hektar4.Nefttullantılarıilətamörtülmüştorpaqlar–4690hektar5.Tambitumaltındaqalmıştorpaqlar-197hektarBütünbunlarimkanverirki,neftvəneftməhsullarıiləçirklən-

miştorpaqlarınrekultivasiyatədbirlərinəehtiyacvar.Buproblem-lərinəzərəalaraq,rekultivasiyaişləriningörülməsininvacibliyiönplandadır.Rekultivasiyatədbirlərigörülmüştorpaqlarınmikroflora-sınınfəaliyyətiaktivləşir,fermentasiyaaktivliyiyüksəlir.Torpaqlarınrekultivasiyasıbirbaşadəqiqmüddətçərçivəsindəhəyatakeçirilmir.Çünki, həmin torpaqların təmizlənməyə verəcəyi cavab reaksiyasımüxtəlifolabilər.

Ekolojiproblemlərinhəllihazırdakainatqarşısındadayananənvacib,mühümvəaktualməsələlərdənbirinəçevrilmişdir.İnsan-lardaekolojişüurungenişləndirilməsivəətrafmühitidiqqətmərkə-zindəsaxlamaqməqsədiləBMT-ninqərarınaəsasən5iyun1972-ciildən“BeynalxalqƏtrafMühitGünü”kimiqeydedilir.

Ölkəmizdədəekolojivəziyyətinyaxşılaşdırılmasınadairveril-mişqərarlarvardır.Görülənişləriçərisindəgərginekolojivəziyyətiilə seçilən Bakı şəhəriətrafındavəAbşeronyarımadasındaneftləçirklənmiş torpaqların rekultivasiyasına bütövlükdə, ətraf mühi-tin bərpasına həsr edilmişdir. Bu problemlərin aktuallığını nəzərəalaraq, 2010-cu il ölkəmizdə “Ekologiya ili” elan edilmişdir. Bu is-tiqamətdəişlərinyaxşılaşdırılmasıüçünkomplekstədbirləriözündəəksetdirənEkoljiDövlətproqramıyaradılmasıvəhəyatakeçirilmə-sidir.Bütünbunlarnəticəsindəgörülənişlərtorpaqlarınvəətrafmü-hitinsağlamlaşdırılmasınaöztöhfəsiniverəcəkdir.

331

Ədəbiyyat

1. Qəhrəmanlı Y.V., Xəlilova A.Ə., Vəliyeva S.A., Hacıyev A.İ. Qismənşorlaşmış torpaqların meliorasiyasında drenajın və yumanınlayihələndirilməsi.Dərsvəsaiti,Bakı.2015,103s.

2. QəhrəmanlıY.V.Mühəndismeliorasiyası.Dərslik.Bakı,“Təhsil”NPM.2004,310s.

3. QəhrəmanlıY.V.,SəfərliS.A.,XəlilovaA.Ə.Meliorasiya,rekultivasiyavətorpaqmühafizəsi.Dərslik.Bakı.2014,298s.

Vəliyeva L.İ.AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağı, Azərbaycan

LANDŞAFT MEMARLIĞINDA İYNƏYARPAQLI BİTKİLƏRİN DEKORATİVLİYİNİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Qloballaşandünyadamüasir dövrümüzün aktual problemlə-rindənbiriətrafmühitinekolojitarazlığınınqorunmasınıtəminet-məkdən ibarətdir. Buməqsədlə yaşıllaşdırma işlərində yerli iqlimşəraitinədavamlıağacvəkolbitkilərininseçilməsi,bioekolojixüsu-siyyətlərininöyrənilməsivəbecərilməsiüçünaqrotexnikiüsulları-nınişlənibhazırlanmasımühüməhəmiyyətkəsbedir.Parkvəbağ-ların salınması, yaşayışməskənlərininyaşıllaşdırılmasındahəmişəyaşıl,dekorativbitkilərətələbatdahaçoxdur.Yaşıllaşdırmaişlərindəiynəyarpaqlıbitkilərindigərağaccinsləri iləqarışıqəkilməsidahasəmərəlihesabolunur.İynəyarpaqlıbitkinövlərininyaşıllaşdırmadaistifadəedərkənonlarındüzgünyerləşdirilməsi,torpaq-iqlimşərai-tinədavamlınövlərinseçilməsixüsusiəhəmiyyətkəsbedir.Bubit-kilərAbşeronunqurusubtropikiqliminəasanadaptasiyaolub,əlve-rişsizşəraitədahatezuyğunlaşırlar.Busəbəbdəniynəyarpaqlılarınyaşıllaşdırmadatətbiqiməqsədəuyğundur[1].

Tədqiqatınmaterialını12növiynəyarpaqlıbitkitəşkiletmiş-dir.TədqiqatvəmüşahidələrAMEAMərkəziNəbatatBağıvəDend-rologiya İnstitutunda aparılmışdır. Tədqiqat işinin əsas məqsəditədqiqolunanbitkilərindekorativliyiniqiymətləndirərək,müxtəlifyaşıllaşdırmasahələrindəəkilməüsullarınımüəyyənləşdirməkdənibarət olmuşdur. Əkin üsullarını müəyyənləşdirmək üçün Kova-levskaya-İlinaP.V. (1938),dekorativlikxüsusiyyətləri isəB.F.Suxix(1979),KolosniçenkoA.N.(1972)metodikalarınagörətədqiqedil-mişdir[2,3,4].

332

Cədvəl 1

Tədqiq olunan bitkilərin əkin tipinə görə təsnifi

№ Növ Əsasəkintipləri

Qrup-lar

ş-də

Tək-tək

Xiya-ban-larda

Küçəəkin-ləri

Formaveriləncanlı

çəpərlər

Formaverilmə-yəncanlı

çəpərlər

Vertikalyaşıllaş-dırma

1. Araucaria araucana C.Koch

- + - + - - -

2. Pinus sabiniana Dougl.

+ + - - - - -

3. Pinus hamata D.sosn

- + - + - - -

4. Pinus radiata Don.

+ - + + - - -

5. Larix europaea DC.

+ + + - - - -

6. Cedrus deodara Laws.

+ + + + - - -

7. Cedrus libani + + - - - -

8. Libocedrus decurrensTorr

+ + + - - - -

9. Picea excelsa Link.

+ + - - + - -

10. Picea Pungens Engelm.

+ + + - - - -

11. Abies nordmanniana Spach.

- + - - - - -

12. Juniperus rufescensLink.

+ + + - - - -

İynəyarpaqlılarAbşeronunqurusubtropikiqliminəasanlıqlauyğunlaşan,mühitamillərinəqarşıdavamlıolan,yaşıllaşdırmadage-nişistifadəperspektivliyiolanəsasbitkilərdəndir.BəziiynəyarpaqlıbitkinövləriAbşeronunparkvəbağlarında istənilənyerdəəkilmə

333

səbəbindənbəzəniqlimamillərinintəsiriiləəlaqədaryaməhvolur,yadazəifinkişafedirlər.Bubaxımdanbelə tədqiqatişlərininaparıl-masıvacibdir.Dekorativlikxüsusiyyətləriniqiymətləndirməküçüntədqiqolunannövlərəkintipinəgörətəsnifedilmişdir(Cədvəl1).

Cədvəl1-dəngöründüyükimiöyrənilənnövlərinhamısıde-korativolub,əsasənqruplarşəklindəvətək-təkəkilir.Sonzaman-larAraucaria araucananövünəparkvəküçəəkinlərindəgenişrastgəlinir.Əsasən tək şəkildədigərbitkilərləbirlikdə əkilir.Pinus sa-biniana orta hündürlükdəolandekorativ ağacdır.Qruplarda və yaaçıqçəmənliklərdətəkşəkildəəkilir.Pinus hamatapiramidalvəyayumruçətirliağacdır.Qışdasaralmayantünd-yaşılrəngliyarpaqla-ramalikbubitki tək-təkvəküçəəkinlərindəgeniş istifadəolunur.Pinus radiata görünüşcə gözəl və dekorativ olduğu üçünmədənişəraitdəçoxbecərilir.Buşaməsasəndaşlıqsahələrinyaşıllaşdırıl-masıüçünməsləhətgörülür.Larix europaea,Cedrus deodara,Cedrus libaniəsasənqrupvətəkəkinlərüçünyararlıdırlar.Libocedrus de-currensişıqsevən,istiyə,quraqlığavəkölgəyədavamlıdır.Şəhərşə-raitinətezuyğunlaşır.Qrup,xiyabanəkinlərindəgenişistifadəedilir.Həmçinin tək şəkildədəəkiləbilər.Picea excelsa toz, qaz vəhisəqarşıdavamsızdır.Tək-tək,qruplarşəklində,həmçinincanlıçəpər-lərinsalınmasındaistifadəsiməsləhətdir.Picea pungens.tüstü,qaz,çirklihavayaqarşıdözümlüolduğuüçünşəhəryaşıllaşdırmasındaistifadəüçün ən əlverişli növlərdənbiridir. Yaşıllaşdırma işlərindəbubitkilərəsasəntək-tək,qrupşəklindəvəxiyabanlarsalınmasındagenişstifadəolunur.Juniperus rufescensnövündənküçəvəparklarınyaşıllaşdırmasındaqruplavətəkşəkildəistifadəetməkolar.

ÖyrənilənnövlərinАbşеrоnuntоrpаq-iqlimşərаitinəbuvəyаdigərdərəcədədаvаmlıоlmаsıhərbirnövünbiоlоjiхüsusiyyətiiləyаnаşıоnunbitdiyitəbiitоrpаq-iqlimşərаitiilədəsıхəlаqədаrdır.Buхüsusiyyətbitkilərinböyüməvəinkişаfındаmüəyyəndərəcədəöz əksini tаpmışdır. Bunun nəticəsidir ki, öyrənilən iynəyarpaqlıbitkilərАbşеrоndapаrklаrın,bаğlаrın, səhiyyəvəmüхtəlif sənаyеmüəssisələrinin ətrafının yaşıllaşdırılmasında istifаdə оlunmаsıüçünpеrspеktivlinövlərhesabedilir.

334

Cədvəl 2

Tədqiqat obyektlərinin dekorativlik əlamətlərinə görə qiymətləndirilməsi

Növlər Bal1 2 3 4 5

1. Araucaria araucana +

2. Pinus sabiniana +

3. Pinus hamata +

4. Pinus radiata +

5. Larix europaea +

6. Cedrus deodara +

7. Cedrus Livani +

8. Libocedrus decurrens +

9. Picea excelsa +

10. Picea Pungens +

11. Abies nordmanniana +

12. Juniperus rufescens +

Tədqiqоlunаnbitkinövlərinindеkоrаtivliliyi,еkоlоjidаvаm-lılığı, аdаptаsiyа imkаnlаrının gеnişliyi, həmçinin tərkibində оlаnbiоlоji аktivmаddələrin zənginliyinə görəperspеktivli оlub, yаşıl-lаşdırmаdа və хаlq təsərrüfаtının müхtəlif sаhələrində istifаdəsiməqsədəuyğundur.

Aparılmış tədqiqatlarınnəticəsi göstərmişdir ki,Abşeronunqurusubtropikiqlimiiynəyarpaqlıbitkilərəmüxtəlifdərəcədətəsirgöstərsədənövlərinhamısıdekorativolub,əsasənqruplarşəklindəvətək-təkəkilməsidahadoğrudur.

Ədəbiyyat

1. VəliyevaL.İ.,İsgəndərE.O.,XəlilovV.S.AzərbaycanınnadiriynəyarpaqlıbitkilərininMərkəziNəbatatBağındatədqiqivəmühafizəsi.«Botanikabağlarında və dendroparklarda landşaft memarlığı” V BeynəlxalqKonfrans,5-8noyabr,2013.

335

2. Ковалевская-Ильина П.В. Декоративные насаждения г. Баку. Тр.ВИН.1938,т3,с.53-136.

3. Колосниченко А.Н. Феноспектральный анализ как метод изуче-ния интродуцируемых древесных растений и возможности егопрактического использования. В сб.:вопр.индикац.фенол. и про-гнозир.Л.1972,с.202-208.

4. Сухих,Б.Ф.Современныеприемыозеленениягородскихтеррито-рии.М.:ОНТИАКХ,1979.Вып.171,с.71-73.

Həmzəzadə N.R., Məmmədova A.O.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

NEFTLƏ ÇİRKLƏNMƏ ŞƏRAİTİNDƏ MEDİCAGO SATİVA L. BİTKİSİNİN MORFOLOJİ ƏLAMƏTLƏRİNİN

DƏYİŞMƏSİNİN TƏDQİQİ

Medicago sativaL.paxlalılarfəsiləsinəaidolub,əkinçiliksiste-mindəgenişyayılmışvəqədimdənbecərilənpaxlalıçoxillikyembit-kisidir.Yoncanınquruotundaçoxluzülal,fosfor,kalsiumvəəvəzsizaminturşuları(valin,leysin,izoleysin,lizin,metionin,trionin,tripto-fan,fenilalanin,arginin,histidin,pereoninvəs.)olduğundanyüksəkyemlilikdəyərinəgörəfərqlənir.Hazırdadünyaəkinçiliyindəbecə-rilən bütünmədəni yonca formalarının 6 qrupu, 56 növüməlum-dur.ƏnçoxyayılanvəgenişbecərilənMedicago sativaL.-səpin(adi)yoncasıdır.Optimalcücərmətemperaturuisə18-20oC-dir.Qışlayanbitkilər havanın temperaturu 7-9oC-yə çatdıqda oyanıb böyüməyəbaşlayırlar.Yoncabitkisininyeraltıhissəsiəgərtorpaqsəthindəqarörtüyüolsa40oCşaxtayatabgətirərəkməhvolmur[1].Yoncabitkisişorlaşmavəeroziyaproseslərinindəqarşısınıalır.Güclükollanmaqabiliyyətinəmalikolduğundantarlalarınalaqotlarındantəmizlən-məsindədəbubitkininroluböyükdür[4].Tədqiqatişimizinməqsə-dimüxtəlifqatılıqlı (20%,30%,50%)neftməhlulları ilə təsiredil-miştoxumlarıncücərməqabiliyyəti,bitkininvegetativorqanlarınınböyüməvəinkişafdinamikasınıtədqiqetməkdənibarətolmuşdur.24saatərzindəqeydedilənqatılıqlarlaxamneftləemalolunanbitkitoxumlarıtəmizvəneftləçirkləndirilmiştorpağaəkilmişdir.Bitkinitorpağaköçürməzdənöncəisətorpaqgöstərilənneftqatılıqlarıiləçirkləndirilmişvəsuvarılmışdır.TədqiqatzamanıM. sativabitkisi-nin yarpaqlarında fluktuə asimmetriya göstəricilərinəneftin təsiridəmüşahidəedilib.Müxtəlifqatılıqlıneftlətəsiredilmişyoncabit-

336

kisininyarpaqlarındafluktuəasimmetriyasınıngöstəricilərinində-yişmələri tədqiqolunmuşdur [2;3].Müəyyənolunmuşdurki,xamneftin 6müxtəlif qatılıqlı variantında (20%,30%,50% -li neftləçirklənmiştorpaqvəbitki toxumlarının variantları)çirklənməşə-raitindəM.sativabitkisinintoxumlarınıninkişafınınilkgünlərindənfərqliolaraq30–cugünündəbitkilərinböyüməgöstəricilərikontrolvariantıiləmüqayisədəazalmışdır.Eynizamandainkişafdinamikasıləngimişdir.Ontogenezinin3-cüayındansonraxamneftin təsirinəməruzqalmıştoxumlardaninkişafedənbitkilərdəyarpaqlarınsa-ralmasımüşahidəolunmuşdur.XamneftintəsirindənM. sativa bit-kisinin inkişafının 3-cü ayında yarpaqlarında fluktuə asimmetriyagöstəricilərinindəyişməsəviyyəsiartmışdır.

Beləliklə, tədqiqat işində xam neftin müxtəlif qatılıqlarınınMedicago sativa L.bitkisinətəsirinəticəsindəbitkininmorfometrikəlamətlərininneftinqatılığıartdıqcadəyişməsəviyyəsininartması,eynizamandacücərməfaizininaşağıdüşməsimüəyyənedilib.Həm-çininmüəyyənmüddətdənsonrabitkininyarpaqlarısaralmağabaş-lamışdır.Buisəbitkidəxlorofillərinparçalanmasıiləbağlıdır.

Ədəbiyyat

1. QurbanovE.M.Alibitkilərinsistematikası.Bakı.BakıUniversitetinəşriy-yatı.2009,s.271-274.

2. MəmmədovaA.O.Bitkibioindikatorlarıvəətrafmühitinqiymətləndirilmə-si.Bakı:BDUNəşriyyat.2008,s.104-111.

3. MəmmədovaA.O.,QafarovaB.T.Medicago sativaL.bitkitoxumlarınınCo60 radioaktiv elementinin şüalandırılmasının ontogenezin ilkinmərhələlərindəbitkinin inkişafına təsirianalizi.AMEA-nınXəbərləri,Biologiyavətibbelmləri.2018,№1,s.51.

4. ИсмайловН.М.БиогенныересурсысамоочищающейспособностипочвАзербайджанапирзагрязненииорганическимивеществами.ТрудыИнститутаМикробиологииНАНАзербайджана.Баку:Элм.2006,т.3,с.157-165.

337

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç., Babayeva.R.F.Bakı Dövlət Üniversiteti, Azərbaycan

QUBA RAYONUNUN TORPAQLARINDAN AKTİNOMİSETLƏRİN AYRILMASI

Aktinomisetlərtəbiətdəküllimiqdardavənövmüxtəlifliyindərastolunurlar.Aktinomisetlərgenişarealdayayılaraq,müxtəlifkatabolikreak-siyalardaiştirakedirvəmüxtəlifbiotexnolojiproseslərdəiştirakedirlər.

Mikroorqanizmlərintəbiiqruplarıiçərisindəaktinomisetlərhələtamöyrənilməmiş,sonzamanlarmövcudədəbiyyaticmallarındaakti-nomisetlərinmorfologiyası,onlarıninkişafıvəfiziolojixüsusiyyətləri-ninöyrənilməsininmümkünlüyü,onlarınçətinparçalananmaddələrinenerjivəkarbonmənbəyikimimənimsəyəbilməsiözəksinitapmışdır.

Torpağadüşdükdəaktinomisetlərinkişaflarıüçündigərmik-roorqanizmlərarasındaüstünlükqazanırlar,mikrobsuksessiyasınınsonmərhələsində,onlarıninkişafı,çətinmənimsənilənsubstartlarınmənimsənilməsiüçün şərait yaranır.Eləhallarməlumdurki, akti-nomisetlərintəbiivəonayaxınşəraitdəyənitorpağanişasta,hitin,keratin,neftməhsullarıəlavəedildikdəbeləinkişafedirlər.

TədqiqatımızməqsədiAzərbaycanınmüxtəliftorpaqalarındaaktinomisetlərin ayrılması və onların taksonomik tərkibini təyinetməkolmuşdur.AzərbaycanınŞimalbölgəsindəyerləşənQubara-yonunun Qaraçay sahilindəki bəzi kəndlərdən meyvə ağacları ət-rafından götürülmüş torpaqnümunələri tədqiq edilmişdir. Torpaqnümunələri Quba rayon Qaraçay vadisində olan Pirvahid, Nügədi1,Bağbanlı,Zizik,Dağlı,Amsar,2ciNügədi,Alekseyevkakəndlərin-dən götürülmüşdür. Aktinomisetləri torpaq suspensiyalarının du-rulaşdırmaüsulu iləaparılmışdır.Aktinomisetlərin saydinamikasıvənövtərkibinimüəyyənləşdirməküçünmüxtəlifqidalımühitlər-dən (mineral aqar (MA), qliserin-nitratlı aqar (QNA), Qlükoza-as-paraginliaqar(QAA),Qauze-1,Qauze-2)istifadəedilmişdir.Torpaqnümunələrindən alınmış suspenziyalarda aktinomisetlərlə yanaşıdigərqrupmikroorqanizmlərində,ocümlədənbakteriyaların,gö-bələklərinkoloniyalarınarastgəlinir.

AktinomisetkoloniyalarınınümumisayıAlekseyevkakəndin-dəngötürülmüştorpaqnümunəsindəmaksimalmiqdarda(15),ənazmiqdarınaBağbanlıkəndindəngötürülmüştorpaqnümunəsində(5)rastgəlinir.Torpaqnümunələrindən74aktinomisetştamıayrılmış-dırvəonlardan təmizkulturaya çıxarılmış ştamlarınmorfoloji-kul-tural əlamətləri öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, dominantştamlarəsasənaktinomisetlərinag,çəhrayivəbozqrupunaaiddirlər.

338

Ədəbiyyat

1. ЗвягинцевД.Г.Методыпочвенноймикробиологииибиохимии.М.,МГУ,1991,302с.

2. ГаузеГ.Ф.,ПреображенскаяТ.П.,СвешниковаМ.А.,ТереховаЛ.П.,Мак-симоваТ.С.Определительактиномицетов.М.,«Наука»,1983,248с.

3. ОпределительбактерийБерджи.Подред.Г.А.Заварзина,9-оеиз-дание.М.,«Мир».1997,т.2,p.606–612.

Məmmədova F.R., Nəbiyeva S.T.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AĞSTAFA RAYONUNDA BECƏRİLƏN BƏZİ BOSTAN BİTKİLƏRİNDƏ RAST GƏLİNƏN GÖBƏLİKLƏRİN SİSTEMATİK

(NÖVƏ GÖRƏ) TƏYİNİ

Müasirdövrdədünyanınbütünölkələrindəbostanbitkiləriin-sanıngündəlikvəəvəzedilməzqidasıdır.Uzunillərərzindəinsanla-rınmüxtəlifbostanməhsullarıilədaimqidalanmasıorqanizminfizi-kivəzehnicəhətdənformalaşmasında,sağlamlığınqorunmasında,işqabiliyyətininyaxşılaşmasında,uzunömürlülüyünəldəedilməsindəmühümroloynamışdır.Ətrafmühitamillərinintəsirinəqarşıinsanorqanizminindavamlıvəmöhkəmolmasıüçüncinsindən,yaşından,məşğuliyyətindən,sağlamlıqsəviyyəsindənasılıolaraqinsanlaröz-lərini keyfiyyətli qida ilə təmin etməlidir.Bu vacibprobleminhəl-lindəbostanməhsullarının yeyilməsi çox vacibdir.Buməhsullarınəsaskeyfiyyətionlarıntərkibininzənginliyi iləəlaqədardır.Bunlar,əsasən, şirəliməhsullarolub təzəhaldavəemal edilmiş şəkildə ilboyuistifadəedilir[3].

Balqabaqkimilər fəsiləsinin (qarpız, qovun, balqabaq) nü-mayəndələrihəyatiformalarınagörəot,kolvətək-təkhallardakiçikağaclardır. Gövdələri sərilən, dırmanan və sarmaşan formalı olub,üzərləri, adətən, seyrək və ya sıx, sərt tükcüklərlə örtülüdür. Yar-paqlarınövbəlidüzülür,sadədir,növündənasılıolaraqtam,barmaq-vari,bölümlüvədilimliolur.Balbaqkimilərözünəməxsusxarakterxüsusiyyətlərəmalikdir.Onlarıngövdələriyayerəsərilir,yadabığ-cıqlarınköməyiiləhərhansıdayağailişərəkdırmanır.Çiçəkləriak-tinomorfdur.Çiçəkləribircinslidir,birvəikievliolurlar.Azərbaycanflorasındabufəsilənin15-əqədərnövünərastgəlinirki,bunlardanda10-aqədərimədəniləşdirilmişbitkilərdir[1].

339

Balqabaqkimilərinqida,yemvəbəzəkəhəmiyyətliçoxlunöv-lərivardır.QidaəhəmiyyətlinövlərdənAzərbaycandaqovun,qarpız,balqabaqbecərilir.

Ağstafarayonundabecərilənbəzibostanbitkilərindən(qarpız,qovun, balqabaq) nümunələr götürülmüşdür. Göbələk nümunələ-rinin götürülməsi və təmiz kulturaya çıxarılması məlum mikolojimetodlaraəsasənhəyatakeçirilmişdir.Təcrübələrhərbiridördtək-rardaqoyularaq,nəticələrstatistikişlənmiş,yekuntəmizkulturanınnövtərkibitəyinedilmışdir.Kultural-morfolojiəlamətlərhazırlanantəyinedicilər əsasında, göbələklərin adlandırılması və sistemləşdi-rilməsi isə Beynəlxalq Mikologiya Assosasiyasının rəsmi saytındaverilənlərəmüvafiqhəyatakeçirilmiş,identifikasiyanəticəsindəmə-lumolmuşdurki,qarpız,qovun,balqabaqnümünələrindəAspergil-lus niger, Aspergillus flavus, Rhizopus nigricans, Alternaria alternata, Mucor racemosusvəs.göbələknövlərinərastgəlindi[2].

Beləliklə,tədqiqolunmuşbəzibostanbitkiləri(qarpız,qovun,balqabaq)nümunələrindəmüəyyənedilmişgöbələknövlərinin tə-sirlərinintədqiqedilməsibaşverəbiləcəkxəstəliklərinaradanqal-dırılmasındaəhəmiyyətliroloynayabilər.

Ədəbiyyat

1. QurbanovE.M.Alibitkilərinsistematikası.Bakı.2009,430s.2. Hawksworth D.L., Kirk P.M., Sutton B.C., Pegler D.N. Ainsworth and

Bisby’sDictionaryof theFungi.CAB. İnternationalCambridge.1995,616p.

3. Raudoniene V., Lagauskas A.Micromycetes on imported fruit andvegetableBotanicaLithuanica.2005,Suppl.7,p.55-64.

Məmmədli T.E., Qurbanov E.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

BƏRDƏ RAYONU ƏRAZİSİNDƏKİ PAMBIQ SAHƏLƏRİNDƏ YAYILAN ALAQ BİTKİLƏRİNƏ QARŞI APARILAN

MÜBARİZƏ TƏDBİRLƏRİ

Pambıqbitkisionunüçünhəyatəhəmiyyətiolansu,günəşişığıvətorpaqdanmənimsədiyiüzvivəmineralmaddələruğrundadaimrəqabətaparıdığıalaqotlarınaqarşızəif reaksiyagöstərir.Hərbir

340

ölkəninbioekolojişəraitindənasılıolaraqəkinsahələrindəmüxtəlifnövalaqlaryayılmışvəhəminalaqlarlaqarşımüvafiqmübarizətəd-birləri tətbiqolunur.Əkinsahəsindədüzgünaqrotexnikimübarizəsistemitətbiqolunmadıqda,buzamansahədədahaçoxalaqotlarıyayılırvətarlanınfotosanitarvəziyyətipisləşir.Alaqbitkiləribasmışsahələrdə məhsuldarlıq 15-20% azalır, məhsulun keyfiyyəti aşağıdüşürvəməhsulistehsalınaçəkilənxərclərtəxminən30%-əqədərartır.Alaqlarəkinsahələrinəciddiziyanvururvəonlaraqarşıkomp-leks aqrotexnikimübarizəüsulları aparıldıqda sahəni təmizhaldasaxlamaqmümkünolur[2].

Ümumiyyətlə,alaqotlarıiləmübarizəyəsahədəsəpinaparıl-madanöncəbaşlanılmasıməqsədəuyğunhesabolunur,beləolduğuhaldasahədəmexanikibecərməişlərirahataparılır.HazırdadünyaölkələrivəAzərbaycandaalaqlaraqarşımüxtəlifmübarizəüsullarıtətbiqolunur[2].

Tədqiqat apardığımız Bərdə rayonunun pambıq sahələrindəhazırdaaparılanmübarizəmetodlarındanmexanki,biolojivəkim-yəvimetodlarıgöstərməkolar.Aqrotexnikimübarizə tədbirləriqə-dimdəninsanlartərəfindəntətbiqolunurbeləki,mexanikimübarizətədbirlərinə toxumların alaq otlarından təmizlənməsi və çeşidlən-məsi, səpinin vaxtında, düzgün sıxlıqda aparılması, şumun doğruqaydadahəyatakeçirilməsikimiprossesləraiddir.Şumdərinaparıl-dıqdaalaqotlarınıntoxumları,kökpöhrələrivəkökümsovgövdələritorpağındərinqatlarınadüşərəkazcücərtiverir.Birillikvəçoxillikalaq otlarına qarşı cərgəarası becərmə üsulundan istifadə edilir.Cərgəarası60smolanpambıq,tarlalarındaalaqotlarıiləmexanikimübarizəT-28traktoruiləaqreqatlaşdırılanKRX-4-6vəgencərgəlipambıqtarlalarındaisəMTZ-80traktorununüzərinəquraşdırılmışKRX-4markalıkultivatorlarlaaparılır[1].

Biolojimübarizədənövbəli əkin üsulu tətbiq olunur. Suvarı-lannövbəliəkinlərindəpambıqüçünənyaxşısələfyoncadırki,budaməhsuldarlığın yüksəldilməsinəvə torpağınmünbitliyinin artı-rılmasınamüsbəttəsiredir.Tədqiqatlargöstərirki,yoncadansonrapambığıdalbadal5ilvədahaçoxeynitarladabecərməkolar[2].

Digərmədənibitkilərdəolduğukimipambıqtarlalarındaya-yılanalaqlaraqarşıherbisidlərdənistifadəolunur.Hazırdaalaqbit-kiləriniməhv etmək üçün 120 addamüxtəlif herbisiddən istifadəolunur vəmüxtəlif xüsusiyyətlərinə görəqruplaşdırılmışdır.Onlaryüksəktəsiretməqabiliyyətinəmalikdir,teznəticəverirvədüzgünistifadəedildikdəiqtisadicəhətdəndahasəmərəliolur.Lakinbirçoxalaqlarvardırki,herbisidinbirdəfəçilənməsiilətamməhvolmur

341

vəvegetasiyanınsonunaqədərəkin sahələrindəmüşahidəolunur.Həmçinin hər hansı bir kimyəvi preparatdan bitkinin vegetasiyadövründəmaksimum2dəfəistifadəolunmalıdır,əkshaldabitkidəhəminpreparataqarşıdavamlılıqyaranırvəöztəsiriniitirir.Hal-ha-zırdabütündünyadamədənibitkisahələrindəalaqlarlamübarizədəistifadəolunanpreparatlararasındaherbisidlər96%təşkiledir.Bi-olojipreparatlarınistifadəsiisə4%təşkiledir.Yaxınillərərzindəbugöstəricinin5%-əqaldırılmağıplanlaşdırılır[2,3].

Ədəbiyyat

1. AğayevC.T.Taxılbitkilərininzərərvericilərivəalaqotları.Bakı,«Müəl-lim».2017,48s.

2. Хлопоководство.2-еиздание,переработанноеидополненное.М.,«Колос».1983

3. WeedTechnology:A Journalof theWeedScienceSocietyofAmerica.1993,v.7.

Məmmədli T. E., Qurbanov E.M.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

BƏRDƏ RAYONU ƏRAZİSİNİN PAMBIQ SAHƏLƏRİNDƏ RAST GƏLİNƏN BƏZİ ALAQ BİTKİLƏRİNİN

BOTANİKİ TƏSVİRİ

Yer kürəsində 70 dən çox dövlət pambıqçılıqla məşğul olur.Dünyaüzrəbubitkininümumiəkinsahəsitəxminənildə32-33mil-yonhektaraçatır.AzərbaycanıniqlimşəraitinəuyğunolaraqKür-Arazovalığınınbirçoxpambıqçılıqrayonlarında,həmçininBərdərayonun-dapambıqsəpininəaprelayınınəvvəllərində(1-10aprel)başlanılır.Pambıqtarlasındayayılanalaqbitkilərigüclürəqabətəgiribməhsul-darlığın40-85%azalmasına səbəbolur.Ümumiyyətlə, alaqbitkiləriyüksəkistehsalüçünböyükbirbiotikməhdudiyyəthesabolunur[1].

Pambıq bitkisindən yüksək keyfiyyətli məhsul almaq üçünnəinki sahədəolanalaqlarıqısamüddətdəməhvetmək,həmçininsuvarmakanalları,sahəninkənarındaolanalaqlarıdaməhvetməklazımdır.Busadətədbirlərhəyatakeçirilməsəsahələrinqısamüd-

342

dətdəzibillənməsinəsəbəbolurvəonlarıdırmıqlaməhvetməkçə-tinolur.Beləsahələrdədigərgöstəricilərinəzərəalmadanəvvəlcədayazkultivasiya(8-10sm)aparılmalısonraisədırmıqvəmalaçə-kilməlidir.Yaxşınəticəozamanalınabilirki,mübarizətədbiriüçünalaqlarınnövlərivəbiolojixüsusiyyətlərihaqqdaməlumatolsun[1].

Alaqbitkilərininəkinsahələrindəvətəbiifitosenozlardayayı-lanbirneçəminnümayəndəsinətəsadüfedilir.Azərbaycandapam-bıqtarlalarında180növəqədəralaqbitkisiyayılmışdır[1].

Bərdə rayonu ərazisində becərilən pambıq sahələrində rastgəlinənbəzinövlərinbotanikitəsviri:

Qırxbuğumkimilər (Polygonaceae) fəsiləsiNöv:Rumex crispus L.Qumral əvəlik (Rumex crispus) çoxillik, kökü vertikal yoğun,

50-100 sm hündürlükdədir. Yarpaqlar usunsov-lansetşəkilli, əsashissədən daralandır. Yuxarı çiçəkləri ikicinsli, çoxçiçəkli, ensiz sü-pürgədir. Meyvəsi fındıqcıq olub, tünd qəhvəyi rəngli, parlaqdır.May-iyunaylarındaçiçəkaçıbmeyvəverir.Pambıqtarlalarında,arx-larınyollarınkənarlarındarastgəlinir.Həmçininaşıvədərmanbit-kisihesabolunur[2].

Sarmaşıqkimilər (Convolvulaceae) fəsiləsiNöv: Convolvulus arvensisL.FəsiləninAzərbaycanflorasındaəngenişyayılannövüçölsar-

maşığı(Convolvulusarvensis)bitkisidir.Çoxillik,köklərisıxşaxələn-mişvəbicverməkqabiliyyətiolanbitkidir.Üzəriseyrəktüklüvəyaçılpaq bitkidir. Gövdəsi nazikbudaqlı, seyrəkyarpaqlı, sarmaşan vəyatandır, uzunluğu 20-100 sm-dir. Yarpaqları saplaqlı, üçkünclü,uzunsov-yumurtavarıvəyaxətvarı-neştərşəkilli,tamkənarlı,oxvarı-dır.Çiçəkləriiri,ağımtıl-çəhrayırənglidir.Tək-tək,azçiçəkliyarımçə-tirdir.Tacındiametri15-26mm,çəhrayıyaxudqonur-çəhrayı,tüklü,beşdişlidir.Meyvəsiqutucuq,4-8mmuzunluğunda,çılpaq,yumurta-varıdr.Toxumuncücərməsiüçünminimumtemperatur4-6°C,opti-maltemperatur18-24°C-dir[3].

Mayayındanavqustadəkçiçəkləyir,meyvəverir.Payızaqədərbitkininkökləri100-120smdərinliyəçatır.Əsaskök2-3mdərinliyəenməkqabiliyyətinəma.likdir.Köklərindəəlavətumurcuqlaroldu-ğunagörəçoxluyankökləriyerinüstqatınaçıxmadanyenigövdələrverir. Sarmaşığı kəsdikdə və zədələdikdə çoxlu zoğ və yeni gövdə

343

əmələgətirir.Kökümsovlarlavətoxumlaçoxalır.Pambıqtarlaların-da,bostanlarda,yolkənarlarındagenişyayılmışdır.

Sarmaşığa qarşı aqrotexniki mübarizə tədbirlərindən başqa,kimyəvimübarizətədbirləridəhəyatakeçirməkmümkündür.Ənyax-şınəticəçiçəkləməfazasındaherbisidlərvasitəsiləməhvetməkdir[2]

Tərəçiçəkkimilər (Chenopodiaceae) fəsiləsiNöv:Chenopodium albumL.Tərəçiçəkkimilər fəsiləsinin geniş yayılmış nümayəndələrin-

dənbiridir.Birillik,ağımtıl,unvariörtüklü,dikduran,budaqlıbitki-dir.Zoğlarıyaxşı inkşafetmişdirvəqidaməqsədilə istifadəolunur.Yarpaqlarısaplaqlı,üstdənyaşıl,altdanunvaritozlu,aşağıyarpaqlarırombvəyayumurtavari,yuxarıyarpaqlarıneştərşəkilli,kənarıçoxvaxtbərabərolmayandişlidir.Çiçəkləriağrənglidir,erkəkcik5ədəd-dir,üstyumurtalıqlıdır.Meyvəsibiryuvalı,çoxtoxumluqutucuqdur.Yalnıztoxumlaçoxalır.Toxumlarıyumru,mərciməkvari,oval,romb-varidir.Toxumlarınıyaymaqdaxüsusimexanizmiyoxdur,bunagörədətoxumlarınəksəriyyətianabitkininətrafınadüşür.Yaxşısuvarılantorpaqdahündürlüyü2metrəçatır,quruvəazməhsuldartorpaqlardazəifinkşafedir.Çiçəklənməsiiyundansentyabraqədər,meyvələmə-siiyuldannoyabrayınaqədərmüşahidəolunur.Pambıqəkinlərində,bostanlarda,yolvəarxkənarlarındarastgəlməkmümkündür[1,3].

Ədəbiyyat

1. “Azərbaycanpambıqsahələrininalaqbitkilərinintəyinedicisi”.Bakı,1978.2. QurbanovE.M.Alibitkilərinsistematikası.Bakı,2009.3. ФлораАзербайджана(1950-1961).İ-Vİİİтом,Баку,1950.

Mustafayeva N.V.İnstitute of Botany of ANAS, Azerbaijan

CHARACTERISTICS OF SOIL SALINITY IN GARADAGH AND HAJIGABUL

REGIONS OF AZERBAIJAN

An increase in the levelof soil salinityby thenaturaloran-thropogenicfactorspreventtheplantdevelopmentthroughthede-teriorationofsoilstructureandalterationofitschemicalandphys-

344

icalparameters,aswellasadecreaseinthewaterabsorptionandtransport[1].Thequalityofagriculturallandsinlargeareasoftheworldisfoundtobeseriouslyaffectedbythetoxicconcentrationofsalt ionswhich ismainlyaccompaniedwith thechangeofelectricconductivity(EC)andpHofsoils.

Salinization is revealedas theoneofmajor abiotic factor inaridandsemi-aridareasofAzerbaijanleadingtothedestructionofnaturalplantcover.Theaimofthepresentstudywastocharacterizesuchlandsinordertorevealtheirpotentialforplantgrowthaswellasrehabilitationofsoils.

Garakosa and Gobustan districts in Garadagh region, Tal-ish-MeynimanvillageinHajigabulregionwereselectedasthelandsfacingsurplusofsaltionsandforcomparisontheCentralBotanicalGardenwaschosenascontrolarea.Artemisia fragrans, Suaeda mi-crophylla,Salsola nodulosaandHalocnemum strabilaceum arewide-lydistributedanddominanthalophyteplantsintheseareas.Forin-vestigations,sampleswerecollectedfromtherhizosphereofthesespecies,andfromunplantedsitesaroundtheseplantsasbulksoils.

Soilsampleswereextractedintheratioof1:2.5soil:waterinashak-erfor30min.TheywereusedtodeterminepHandECparametersofsoils.

İnallsoilsamplespHparameterisfoundtorangebetween7.5and8.5.AccordingtotheECdata,bulksoilsfromtheselectedareasofGaradaghandHajigabulregionsarefoundtosufferfromtheex-cessofsalts,distinguishingbythelevelofsalinity.Whileinvestigatedareas inGaradagh regionare identifiedas slightly saline (above6dSm-1),theoneinHajigabulregiondemonstratedmoderatelysalin-ity level(above8dSm-1),however, theCentralBotanicalGarden isrevealedasnon-salinearea(lowerthan4dSm-1)[3]. BasedontheobtainedpHandECdata,bulksoils inGaradaghandHajigabulre-gionsareclassifiedassalinesoil,becauseinallsamplesECwashigh-erthan4dSm-1andpHlowerthan8.5[2].

Nevertheless, rhizosphere samples demonstrated differentthe salinity levels.Whilenot significantdifference isobservedbe-tweensamples fromtherhizosphereofA. fragrans andunplantedareafromtheCentralBotanicalGarden,rhizosphereofA. fragrans andS. nodulosa are foundtobesignificantly lower thanbulksoilsfromthesameinvestigatedareasinGaradaghregionwhicharere-vealedtorangefrom1to2.5dSm-1.

İt might be concluded that the above-mentioned halophytespeciesareabletoremovethesurplusofsaltionsfromsoil,therebypromotingtherehabilitationofsalineareas.

345

References

1. RiadhK.,WidedM.,Hans-WernerK.,ChedlyA.ResponsesofHalophytestoEnvironmentalStresseswithspecialEmphasistoSalinity.AdvancesinBotanicalResearch.2010,№53,р.117–145.

2. Shahid Sh.A., ZamanM.,Heng L. İntroduction to Soil Salinity, Sodici-ty and Diagnostics Techniques. İnternational Atomic Energy Agency.2018,p.1-42.

3. WickeB, SmeetsE,DornburgV,VashevB., GaiserT., TurkenburgW.,Faaij A. The Global Technical and Economic Potential of BioenergyfromSalt-affectedSoils.EnergyEnvironmentalScience.2011,v.4,№8,p.2669-2681.

Polvonov F. I., Khabibullayev B. Sh.Institute of Botany Academy of Sciences of the Republic

of Uzbekistan, UzbekistanSultamuratov A. T.

Nukus State Pedagogical Institute, Uzbekistan

CHANGE IN YIELD OF STABLY FORMED AND FORMING PASTURE DIFFERENCES IN THE DRIED PART

OF THE ARAL SEA

İtisnosecretthattheAralSeaisoneofthemostclosedwater-shedsinCentralAsia,andinrecentyearstheseawaterhasbeencat-astrophicallydryingupduetotheirrationaluseofwaterresources.Thishasledtoareductionanddrasticchangeinthebiodiversityoftheregion.Accordingtothedata,in1964theareaoftheAralSeawas68.9thousandkm²,andthevolumeofwaterwas1083km3.Today,theseavolumehasshrunkbymorethan15times,thewaterlevelhasdroppedby29meters,andthecoastlinehasrecededhundredsofkilometers.Asaresult,about6millionhectaresofwhitesaltfieldshaveformedonthedriedbottomofthesea,whichhasbecometheAralSeadesert.Currently,oneliterofwaterontheAralSeacontains50-300gramsofsalt[1].

İtshouldbenotedthatthedriedbottomoftheAralSea isalarge arena where self-healing processes take place in nature. İfwelookatthefirstfloodedareasoftheAralSea-thesouthernand

346

south-westernpartsoftheMuynakdistrict,wecanseestablenatu-ralplantcommunitiesformedonthebasisofcertainlaws,andtheseprocessesoccurveryslowlyin30-40years.However,thepersistentharmfuleffectsofsaltsrisingfromthedriedseabedonhumanhealthandagricultural cropshavehighlighted theneed forhuman inter-ventiontoacceleratenaturalregenerationprocesses,andtheestab-lishmentofforestsonthedriedseabedisinfullswing.

İnthisregard,itisimportanttostudythecurrentstateofpas-turesonthedriedbottomoftheAralSeaandassesstheireconomicimportance in thedevelopmentof pasture livestock in the region.Accordingly,thepurposeofthisstudyistoidentifychangesinsta-bleandemergingpasturespeciesandtheirproductivityonthedriedbottomoftheAralSea.

İnthisregard,itisimportanttostudythecurrentstateofpas-turesonthedriedbottomoftheAralSeaandassesstheireconomicimportanceinthedevelopmentofpastoralismintheregion.There-fore,thepurposeofthisstudyistoidentifychangesinthetypesofpasturesandtheirstabilityinthedrybottomoftheAralSea.

Thestudyisgivenin2020intheterritoryoftheMuynakStateForestry. Since the studyareaoccupies a large area,wedivided itconditionallyinto3parts:Part1aroundthetownofMoynakandthedriedsouthernpartoftheAralSea(637,200ha);Part2isthedriedcentralpartoftheAralSea(757,000ha);Part3isthenorthernpartoftheAralSea(538,100ha),whichincludestheislandofVozrozhde-nietotheborderwithKazakhstan.Thetotalresearchareaisabout2millionfieldrouteswerepre-determinedandmorethan300moni-toringpointswereidentified.

İnitially, we classified the territory of the economy using theENVİ5.3andArcGİS10.6softwarepackagebasedonremotesensingdata(Landsat-8OLİimages,2019,June).Afteradeskinterpretationofthemappedunits, thegrazingdifferences,theirbiomassandthede-greeofsalinity,wheretheyaredistributed,weredeterminedinnature.

Theproductivity of pasture varietieswas based on general-lyacceptedmethods[2].Measurementofgrassplantbiomasswascarriedoutinthreerepetitions,in1x1m2,andintrees,shrubsandsemi-shrubsin10x10/50x50m2transects.Thedrybiomassofthemodelspecieswasdeterminedbydryingacertainamountoftheirwetbiomassatroomtemperature.

Determinationofsoilsalinity(0-30cm)isgivenin83contourofpasturedifferences(geo-referenced)usingaportablesalinometerST-3088inrelationtoNaCl.

347

First section.Becausethewaterleftthisareamuchearlier,thesoilsurfaceisbettercoveredwithvegetationthanthenexttwoareas.Thisisshowninthetable.Here,Haloxylon persicumpredominatesinTamarix hispida.AlsoSalsola sclerantha,S. richteri,Climacoptera la-nata,Strigosella scorpioides, Calligonum caput-medusae, Phragmites australisspeciescanbeplantedinmanyplantcommunities.Weseethattheaveragedrybiomassyieldfromthecrumblingpartvariesfrom40ts/hato0.3ts/hadependingonthetypeofplant.Thesa-linityofthesoilrelativetoNaClrangesfrom0%to2.8%.

Table 1

Some sections of the Aral Sea dry areas (2020)

İdentifieroftheplots

Plantssubpopulations Modelspecies

Totalprojectivecoverofvege-

tation(%)

Productivity c/ha

Soilsalinity

(%)

Plot№1

PC1_C6_2Annual grasses

-TamarixTamarix hispida 80 40 0

PC1_C7_2 Halaxyylon-Tamarix

Haloxylon aphyllum 8 6 0

PC1_C9_2 Halaxyylon-Tamarix

Tamarix hispida 12 10.8 2.0

PC1_C9_3a Kalidium Kalidium caspicum 30 23 1.4

PC1_C11_1Phragmites

-Halostachys-Tamarix

Halostachys belangeriana 20 4.9 0.7

Plot №2

PC2_C6_1 Halaxylon Haloxylon aphyllum 6 0.33 1.3

348

PC2_C12_2 Annual grasses

Atriplex pratovii 5 19.7 0.3

PC2_C13_3 Astragalus-Tamarix

Tamarix hispida 9 7.8 0.1

PC2_C16_2 Astragalus-Eremosparton

Eremospаrton aphyllum 10 7 0.1

PC2_C16_2 Astragalus-Eremosparton

Astragalus unifoliolatus 10 0.12 0.1

Plot №3

PC3_C7_1 Eremosparton-Tamarix

Eremospаrton aphyllum 25 13 0

PC3_C7_1 Eremosparton-Tamarix

Tamarix hispida 25 4.5 0

PC3_C8_1 Kalidium Kalidium caspicum 8 2.34 0.9

PC3_C21_1 CalligonumCalligonum

caput-medu-sae

12 3.6 0

PC3_C23_3 Annual grasses Atriplex pratovii 14 11.2 1.3

Second section. The pastures of this area were not wellformed.Nowslowlycomingintoplantcommunitiesatsomepointstheplantsarecompletelygone.Thehighestrateofvegetationcoverofthesoilsurfaceis20-25%.Treesandshrubsarealmostnon-ex-istent, Astragalus-ermosporton communities are more common;Species such as Calligonum eriopodum, Astragalus ammodendron,Kalidium caspium,Halostachys belangeriana,Convolvulus erinaceus,Suaeda crassifolia have a wider range of communities than otherspecies.ThesalinityofthesoilrelativetoNaClisalsohigher,from

349

1-1.5%to2.5%. Third section. Variety can be seen in this area, i.e. at some

pointsthevegetationcoveriswelldevelopedfrom30-35%to70%,forexampleontheislandofVojrodeniyaandviceversaatsomepointstheplantdoesnotdieatall.Atseveralotherpoints’onlyonespeciescanbeseen:Salicornia europaeaorAtriplex pratovii.ThereisalsoasharpdifferenceinthesalinityofthesoilrelativetoNaClfrom0%to3.6%.

Asaresultoftheresearch,changesinthevegetationcoveronthedriedbottomoftheAralSeahavebeenidentified,andvegetationcoverisgraduallyforminginthisarea.Theresultsofthestudywillhelpinthedevelopmentofanelectronicmapofthearea.Thiswillallowforcontinuousmonitoringoftheareausingthedevelopedelectronicmap.

Thestudyhasbeenperformedwithinframeworkoftheproj-ect “Creationofscientific foundations for long-termmonitoringofstablyformedandemergingpasturevarietiesinthedrypartoftheAralSea,developmentofmechanismsforthesustainableandsys-tematicuseofpasturelands,creationofanelectronicdigital,geoin-formationdatabase,whichwillbeusedinthedevelopmentofmea-suresforthesocio-economicdevelopmentoftheMuynakdistrictbyincreasing livestockproducts in thenear future” (№2/2020).Wearegratefultotwoanonymousreviewersforhelpfulcomments.

References

1. NabievO.A.Climatechange,understandingitsimpactandassessingitsdangerousconsequences,measuresandmeasuresforadaptationtocli-matechangeinUzbekistan,foreignexperience.Tashkent.2018,p.9-11.

2. RuzmetovM.İ.,TuraevR.A.MethodologicalmanualforgeobotanicalresearchinnaturalpasturesandhayfieldsofUzbekistan.Tashkent.2018,160p.

3. RahimovaT.,ShomurodovH.F.,VohidovYu.S.,AdilovB.A.,RakhimovaN.K.,MayinovSh.K.ThecurrentstateofdesertpasturesofUzbekistanandtheirrationaluse.Tashkent.2018,180p.

4. ShomurodovH.F.,AdilovB.A.ThecurrentstateofthevegetationoftheVozrozhdenie İsland (Uzbekistan) Arid ecosystems. 2019, v.25, №2(79),p.27-345.

5. ShamsutdinovaE.Z., ShamsutdinovN.Z., İbragimov İ.O.,NidyulinV.N.,ShamsutdinovZ.Sh.PastureprotectingBlack-saxaulbandsinthecen-tralASİANdesert:environmentalandproductivefunctionsofarideco-systems.2019,v.25,№79,p.43-51.

350

Feyzullayev H.M.Əkinçilik Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Azərbaycan

QURAQ DƏMYƏ ŞƏRAİTİNDƏ MÜXTƏLİF TORPAQ BECƏRMƏLƏRİNİN VƏ QİDALANMA ŞƏRAİTİNİN PAYIZLIQ

BUĞDANIN DƏN KEYFİYYƏTİNƏ TƏSİRİ

Respublikadapayızlıqbuğdasahələrinin40%-əqədəriniqu-raqvəqismənnəmliklə təminolunmuşdəmyəəkinləri təşkil edirki, torpaq-iqlim şəraiti nəzərə alınmaqla bölgəyəuyğun sortun vəbecərmə üsullarının düzgün seçilməsi mühüm əhəmiyyət daşıyır.Beləki, kənd təsərrüfatı sahəsindəəsasməsələquraqlığadavamlısortlarınseçilərəkdəmyəbölgələrindəəkilməsi,həmçinintorpaqdanəmliyinitirilməsininvədeqradasiyasınınqarşısınıalantorpaqbe-cərmələrinintətbiqidir.

Dənli bitkilər içərisindəpayızlıqbuğda insanqidasındamü-hümyer tutur.Payızlıqbuğdadandayüksəkvəkeyfiyyətliməhsulalınmasınamüxtəlif amillər təsir edir ki, bir çox alimlərin fikrinəgörəkeyfiyyətinformalaşmasınatəsiredənəsasamillərtorpaq-iq-limşəraitivəbecərməüsullarıdır[1].Bunagörədəenerjiyəqə-naətedici texnologiyalardan istifadəetməkləbölgəyəuyğunbecər-mə üsullarının öyrənilməsi və işlənib-hazırlanaraq təsərrüfatlaratövsiyəedilməsigününəsasvəaktualməsələlərindənbiridir.

CənubiMuğanınquraqdəmyəşəraitindəqısarotasiyalıəkindövriyyəsində (noxud-buğda-buğda) tətbiq edilənmüxtəlif torpaqbecərmələrivəqidalanmaşəraitinindəndəzülalınvəkleykovinanınmiqdarınatəsiriapardığımıztədqiqatdaöyrənilmişdir.Alınannəti-cələrəgörətəcrübəninoptimalvariantımüəyyənedilmişdir.Cəlila-badBTS-inərazisindəqoyulmuş3amilli(2x3x3)tarlatəcrübəsininsxemiisəaşağıdakıkimidir:Aamili:Sələflər

a) Payızlıqbuğda;b) Noxud.

Bamili:Torpaqbecərmələri

a) Ənənəvibecərmə(20–22smdərinlikdəşum+diskləmə+malalama);

b) Ağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə2dəfədiskləmə;c) Ağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə1dəfədiskləmə.

Camili: Qidalanmaşəraiti

351

a) Gübrəsiz;b) N60P60+10tpeyin;c) N90P60 K45.

Təcrübəsahəsihərbirsələfdənsonraüçbecərməvariantınavəhərbecərməvariantıhərbirinin sahəsi50,4m2 (3,6mx14m),aralarındakıməsafə0,6molan3ləkəayrılmışdır.Becərmələrara-sında4m,sortlararasında3mvətəkrarlararasındakıməsafə2molmaqlatəcrübə4təkrardaqoyulmuşdur.Hərbirbecərməvarian-tında3gübrənorması,həmçininBərəkətli-95bərkbuğdasortuöy-rənilmişdir.Sxemdəgöstərilənlərdənbaşqaqalanbütünəməliyyat-larbölgədətətbiqolunanümumitövsiyələrəsasındaaparılmışdır.

DəndəkleykovinanınmiqdarıYermakovunyumametodu ilətəyin olunmuşdur. Keldal metoduna görə ümumi azotun miqdarımüəyyənolunmuş,ümumiazotuzülalaçevirməküçünisə5,71əm-salındanistifadəedilmişdir[2,4,5].

Təcrübəsahəsiboz-qəhvəyi(şabalıdı)torpaqörtüyündəntəş-kilolunmuşdurvəmeteorolojiməlumataistinadən,yarımqurusubt-ropikəkinçilikzonasınaaidCənubiMuğandahavanınortailliktem-peraturu14,30C,ortaaylıqtemperaturisə26-27ºColur.Ənistiaylariyulvəavqustaylarıhesabolunurki,buzamanmütləqmaksimumtemperatur38ºC-əçatır.İlərzindəşaxtasızgünlərinsayıisətəqribən250güntəşkiledir.Çoxillikməlumatagörəbubölgədəyağmurlarınortaillikmiqdarı450-500mmarasındadəyişir.Düşənatmosferçö-küntülərininisəyarıdançoxupayız-qışaylarınatəsadüfetdiyindən,bölgəərazisindəquraqkeçənaylardamüşahidəedilir[3].

Apardığımıztədqiqatın ikiillik(2019-2020-ci illərüzrəorta)nəticələrinəəsasən,sələf,torpaqbecərmələrivəqidalanmaşəraiti-nindəndəzülalınmiqdarınatəsirimüəyyənedilmişvəalınannəti-cələrcədvəldəverilmişdir.

352

Cədvəl 1

Sələfdən asılı olaraq torpaq becərmələrinin və qidalanma şəraitinin Bərəkətli-95 buğda sortunda dənin keyfiyyətinə

təsiri

(2019-2020-ci illər üzrə orta göstəricilər)

Torpaqbecərmələri

Zülal,% Kleykovina,%

Gübrəsiz

N60P

60+10t

peyin

N90P 6

0K45

Gübrəsiz

N60P

60+10t

peyin

N90P 6

0K45

Sələf:BuğdaƏnənəvi(20-22smdərinlikdəşum

+disk+mala) 10,6 12,6 12,1 22,5 26,4 26,1Ağırdisklimalailə10-12sm

dərinlikdə2dəfədisk 11,5 12,9 12,5 23,7 27,3 27,1Ağırdisklimalailə10-12sm

dərinlikdə1dəfədisk 11,3 12,8 12,3 23,4 27,0 26,7Sələf:Noxud

Ənənəvi(20-22smdərinlikdəşum+disk+mala) 11,3 13,3 12,8 23,4 27,1 26,8

Ağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə2dəfədisk 12,3 13,8 13,2 24,5 27,6 27,4

Ağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə1dəfədisk 12,1 13,6 13,1 23,7 27,5 27,3

Cədvəl1-dəngöründüyükimi,Bərəkətli-95bərkbuğda sor-tundadəndəzülalınmiqdarıhərikisələfüzrə,uyğunolaraq,ənənəvi(20-22 sm dərinlikdə şum+diskləmə+malalama) becərmədə 10,6-13,3%,ağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə2dəfədiskləməva-riantında11,5-13,8%vəağırdisklimalailə10-12smdərinlikdə1dəfə diskləmə variantında 11,3-13,6% olmuşdur. Kleykovinanınmiqdarı isə sələfdən asılı olaraq, torpaq becərmələri üzrə, uyğunolaraq,22,5-27,1%,23,7-27,6%və23,4-27,5%müəyyənedilmişdir.Qidalanma şəraiti fonunda zülal və kleykovinanınmiqdarı torpaqbecərmələrindəhər iki sələfüzrənisbətənN60P60+10tpeyinva-riantındayüksəkolmuşdurki,buda,uyğunolaraq,12,6-13,8%və26,4-27,6%arasındadəyişmişdir.

353

Beləliklə, Cənubi Muğanın dəmyə şəraitində apardığımıztədqiqatın ikiilliknəticəsinəəsasən,məlumolmuşdurki,dəndəzülalvəkleykovinanınmiqdarısələf,torpaqbecərmələrivəqida-lanmaşəraitinintəsirindəndəyişir.Öyrənilənsort üzrəənyüksəkkeyfiyyətgöstəriciləritəcrübəninoptimalvariantında,yəninoxudsələfindənsonratorpağıağırdisklimalailə8-10smdərinlikdə2dəfədiskləməvəN60P60+10tpeyinfonundamüşahidəedilmiş-dirki,buvariantdazülalvəkleykovinanınmiqdarı,uyğunolaraq,13,8%və27,6%təşkiletmişdir.

Ədəbiyyat

1. 1.HəsənovaQ.M.,AbdullayevA.M.,PoladovaG.H.Perspektivyumşaqbuğdasortnümunələrininbecərməillərindənasılıolaraqbirsırakey-fiyyətgöstəricilərinintədqiqi.ƏETİ-ninelmiəsərlərməcmuəsi.2016,c.XXVİİ,s.255-263.

2. 2.ЕрмаковА.И.,АрасимовичВ.В.,Смирново-ИконниковаМ.И.,ЯрошН.П., Луковникова Т.А. Методы биохимического исследованиярастений.Ленинград,«Kолос».1972,с.267-269.

3. 3.МадатзадеА.А.Естественныесноптико-климатическиесезоныЗакафказия (на примера Азербайджана). Вопросы географииАзербайджана.Баку.1964,с.138-147.

4. 4.Плешков Б.П. Практикум по биохимии растений. Москва,«Kолос».1985,с.7-9.

5. 5.СозиновА.А.,БлохинН.И.,ВасиленкоИ.И.,СиницынС.С.,КомаровВ.И.идр.Методическиерекомендациипооценкекачествазерна.Москва,«Kолос». 1977,с.30-32.

Məmmədova J.E., Məmmədova F.R.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

ABŞERON YARMADASINDA BECƏRİLƏN BƏZİ ÜZÜM SORTLARINDA RASTGƏLİNƏN FİTOPATOGEN

GÖBƏLƏKLƏRİN SİSTEMATİK (CİNSƏ GÖRƏ) TƏYİNİ

AzərbaycanRespublikasınıntorpaq-iqlimşəraitiüzümbitki-sinin inkişafı üçün olduqca əlverişli təbii imkanlar yaradır. Üzümbitkisinin becərilməsinin tarixi olduqca qədimdir. Tarixi təkamülprosesizamanıAzərbaycandagenişyayılmışmüxtəlifyabanıüzüm

354

sortlarınınənyaxşıları insanların iqtisadimarağınauyğunşəkildəseçilərəkmədəni hala keçirilmiş, xalq seleksiyasının nəticəsi kimiqiymətliaborigenüzümsortlarıyaranmışdır.

Üzümbitkisimədəniləşdirildikdənsonrayaşayışevlərininya-nında, çardaqlarda, divarların yanında, xiyabanlarda və həyətyanısahələrdəbecərilmişdir[3].

Zavodvəfabriklərdən,avtomobillərdənvədigərnəqliyyatva-sitələrindənatmosferəburaxılanzərərliqazlarvədigər tullantılarbitkilərdəgöbələklərinsürətliinkişafınasəbəbolur.Buhallarınbaşvermə səbəbi müxtəlif olsa da, onların sırasındamikroorqanizm-lərin, ilk növbədə, göbələklərin törətdikləri patologiyalar heç dəaxırıncıyeritutmur.Hazırdaelməgöbələklərinsintezetdiyi500-əyaxınmikotoksinbəllidir.Onlarınbəzilərielətəhlükəlidirki,zərər-li olmayan ən aşağımiqdarının göstəricisini beləmüəyyən etməkmümkünolmur.BubaxımdancaritədqiqatişininəsasməqsədiolanAbşeronyarımadasındabecərilənbırsıraüzümsortlarınınmiko-biotasınıntədqiqiaktuallıqkəsbedir[2,5].

Abşeron yarımadasınınmüxtəlif ərazilərində becərilən “İza-bella”, “Sarıgilə”, “Qara şanı”, “Ağ şanı”, “Ağadayı”, “Fatmayı” kimiqiymətliüzümsortlarındannümunələrgötürülmüş,məlummikolojimetodlaraəsasəngöbələknümunələriningötürülməsivətəmizkul-turayaçıxarılmasıhəyatakeçirilmiş,onlarınmikobiotasındaaşkar-lanmışfitopatogengöbələklərtəyinedilmişdir.Təcrübələrinhərbiridördtəkrardaqoyularaq,nəticələrstatistikişlənmiş,yekunolaraq,təmizkulturanıncins tərkibi təyinedilmişdir.Kultural–morfolojiəlamətlərhazırlanantəyinedicilərəsasında,göbələklərinadlandırıl-masıvəsistemləşdirilməsiisəBeynəlxalqMikologiyaAssosiasiyası-nınrəsmisaytındaverilənlərəmüvafiqhəyatakeçirilmiş,identifika-siyanəticəsindəməlumolmuşdurki,“İzabella”,”Sarıgilə”,“Ağadayı”,“Ağ şanı”, “Qara Şanı”, “Fatmayı”üzümsortlarınınnümunələrindəAspergillus, Penicillium, Trichoderma, Alternaria, Mucor göbələkcinslərinərastgəlinmişdir[4,1].

Beləliklə, tədqiq olunmuş üzüm bitkisi nümunələrində gö-bələk cinslərinin identifikasiyasıbaşverəbiləcəkgöbələkxəstəlik-lərininaradanqaldırılmasındamüvafiqtədbirləringörülməsiüçünyararlıolabilər.Göbələklərinətrafmühitəbilavasitəvədolayıtəsir-lərininhəmekoloji,həmdəiqtisadibaxımdanciddizərərlərimöv-cuddur və fitopatogen göbələklərin törətdiyi xəstəliklərin aradanqaldırılmasınınbugündünyanınqlobalxarakterliproblemlərisıra-sınadaxiledilməsiməntiqliolardı.

355

Ədəbiyyat

1. Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. 25 cilddə. Azərbaycan cildi. Bakı,“AzərbaycanMilliEnsiklopediyasıElmimərkəzi”.2007,884s.

2. ŞıxlinskiH.M.Fillokserailəsirayətlənmişüzümköklərindənayrılmışfitopatogen göbələk növləri. Azərbaycan Aqrar elmi. 2004, №4-6,s.132-134.

3. SəlimovV.S.,ŞükürovA.S.,NəsibovH.N.,HüseynovM.Ə.Üzüm:innovativbecərilmə texnologiyası, mühafizəsi və aqroekologiyası. “Müəllim”nəşriyyatı,Bakı.2018,432s.

4. HawksworthD.L.,KirkP.M.,SuttonB.C.,PeglerD.N.Ainsworthandbis-by’s:dictionaryofthefungi.Wasllingford,UK:CAB,İnternationalCam-bridge.1995,616p.

5. RaudonieneV.,LagauskasA.Micromycetesonimportedfruitandvege-table.BotanicaLithuanica.2005,Suppl.7,p.55-64.

Mustafayeva T.S.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

AZƏRBAYCANDA RAST GƏLİNƏN RELİKT BİTKİLƏR VƏ ONLARA EKOLOJİ AMİLLƏRIN TƏSİRİ

Reliktbitkilərkeçmişgeolojidövrlərinflorasındanqalmışvəyeni yaşayış mühitinə uyğunlaşaraq müasir biosenozun tərkibinədaxilolanbitkilərdir.Bubitkilərbirnövməlumatdaşıyıcısıdırvəkeç-mişdövrüntəbiimühitibarədətəsəvvüryaratmışolurlar.Təsnifatı-nagörəüçüncüdövr,pleystosen,postpleystosenreliktlərinəayrılır.AzərbaycanRespublikasınınərazisiüçüncüvədördüncüdövrəaidolanreliktbitkilərləzəngindir.BunlaraəsasənTalışzonasında,qis-mənBaşQafqazvəCeyrançölərazisindərastgəlinir.Azərbaycandaənçoxağacbitkilərireliktlərəaiddir[2;3].Budaonunlaəlaqədardırki,məhzağacbitkilərininyarpaqvəgövdəizləriqədimsüxurlardaqalabilmişdir.Lakinreliktotbitkilərinədəxırdaareallardarastgəli-nir.Ehtimalolunurki,vaxtiləonlargenişyayılmışdır.Lakinmüxtəlifekolojifaktorlarıntəsirindənarealıdaralaraqməhvolmuşvəyaçoxazərazilərdəqalmışdır.Tədqiqat işi yerinəyetirilərkənbelə reliktbitkilərdəngiləmeyvəliqaraçöhrə(Taxus baccataL.),budaqlıdana-

356

ya (Danae racemosaL.),Hirkanbigəvəri(Ruscus hyrcanusG.Woron.),adidəmirağac(Parrotia persicaC.A.M.),qanadmeyvəyalanqoz(Pte-rocary pterocarpa),Kolxidaşümşadı(Buxus colchicaPojark.),Hirkanşümşadı (Buxus hyrcana Pojark.), Qafqaz xurması (Diospyros lotus L.),ipəkakasiyası(Albizzia julibrizzinDurazz.),şabalıdyarpaqpalıd(Quercus castaneifolia),Hirkanşümşəsi(Hirkanpirkalı)(İlexhyrca-naPojark.),raddetozağacı(Betula raddeana),Qafqazrododendronu(Rhododendron caucasicumPall.),Hirkanağcaqayını(Acer hyrcanum F.etM.)vəs.növlərinflorakonspektihazırlanmış,bioekolojixüsu-siyyətləri,təsərrüfatəhəmiyyətləriöyrənilmiş,onlaramüxtəlifeko-lojiamillərintəsirivəs.əlamətlərmüəyyənləşdirilmişdir.

TədqiqatınmaterialıolaraqAzərbaycandarastgəlinənreliktbitkilərvəonlaramüxtəlifekolojiamillərintəsirininöyrənilməsiol-muşdur.Tədqiqatzamanıbunövlərin arealı, sayıvə tendensiyası,məhdudlaşdırıcıamillərimüəyyənedilmiş,çöltədqiqatişlərizama-nıümumiqaydailəqəbuledilmişgeobotanikimetodlarındanistifa-dəedilmişdir[4].

Tədqiqat zamanı Azərbaycanda Lənkəran, Lerik, Şamaxı,Quba, Zaqatala, Qəbələ və Göygöl rayonları ərazisində olan, qu-ru-daşlıyamaclarda,fıstıq-vələsmeşələrində,1900-2500myüksək-liklərdə tək-təkvəyaqruphalında rast gəlinənTaxus baccata nö-vününbioekolixüsusiyyətləri,təsərrüfatəhəmiyyətiöyrənilmişvəekolojiamillərin təsirimüəyyənləşdirilmişdir.Məlumolmuşdurki,onlarınareallarıdahadakiçilmişdir.Taxus baccatanövüİUCNQır-mızısiyahısınagörə“Nəslikəsilməyəhəssasolanlar”kateqoriyasınadaxildir[1].Bubitkimezofitbitkiolub,havanınrütubətliyinətələb-kardır.Kölgəyə,şaxtaya,küləyəqarşıdavamlıdır.Dahaçoxçürüntüiləzəngin,qalınəhənglitorpaqlardarastgəlinir.Köklərindəendotrofmikorizavardır.Eynizamandagöbələkxəstəliklərinəqarşıdavamlıolurlar.Təbiiehtiyatınındəyişilməsininbaşlıcasəbəbiekolojifaktor-larvəinsanfəaliyyətidir.

Digər relikt bitkilərdənDanae racemosa Lənkəranovalığın-da (Astara rayonununŞüvi,Bürcəli,AşağıvəYuxarıApokəndləri)vədağlıqhissədə(LerikrayonununVistankəndi),BöyükQafqazınşərqi(QəbələrayonununQüybəddağı,İsmayıllırayonununXanəgahkəndi),HirkanMilliParkınınərazisindədənizsəviyyəsindən1200mhündürlükdəaşağıvəortadağqurşaqlarında,rütubətlivəkölgəli,enliyarpaqlı meşələrdə, qayalıqlarda vəmeşəli dərələrdə, ağcaqa-yın-fıstıq,vələs-fıstıqmeşələrindətəbiihaldayayılmışdır.İstisevənvəkölgəyədavamlıolub,torpağaqarşıisəaztələbkardır.Danae ra-cemosa İUCNQırmızısiyahısınagörə“Təhlükəlihəddəyaxınolan-

357

lar”kateqoriyasınadaxil edilmişdir [1].Hazırdabunövünsayındaazalmamüşahidəolunur.Bunasəbəbhəmekolojifaktorlar,həmdəonlarınyayıldıqlarımeşəsahələrindənkəndtəsərrüfatısahəsikimiistifadəedilməsidir.Bubitkiəhalitərəfindənyemkimitoplanır,bu-daqlarındanbəzək,əklilvəbuketkimiistifadəedilirki,budaonlarınazalmasınabirbaşaözmənfitəsirinigöstərir.

LənkəranovalığındavəLənkəranındağlıqhissəsində,Lənkə-ran-Muğanərazisində,BöyükQafqazınşərqhissəsində(Qəbələrayo-nuÇuxurQəbələkəndi),Hirkanmeşələrində7,4minhasahənitutanreliktbitkilərdənbiridəParrotia persica növüdür.Bubitkikölgəyədavamlı,rütubətətələbkar,istisevənbitkidirvə-250C-dəkşaxtalaradözür. Parrotia persica nadirbitkiolub,İUCNQırmızısiyahısınagörə“Təhlükəlihəddəyaxınolanlar” kateqoriyasınaaidedilmişdir [1].Bunövqiymətlitəsərrüfatəhəmiyyətlibitkiolub,onlarınqorunmasıgününaktualməsələlərindənbirikimigündəmdəolmalıdır.

Lənkəran ovalığında, Lənkəranın dağlıq hissəsində, Hirkantipliqarışıqmeşələrdəmeşəaltıvəayrı-ayrımassivlərşəklində70hektardanartıqsahədə,eynizamandaHirkanMilliParkınınərazi-sindədahagenişərazilərdəyayılmışreliktnövlərdənbiridəBuxus hyrcana-dır. Bu bitkiyə rütubətli, kölgəli, humusla zəngin torpaq-lardarastgəlinir.HirkanMilliParkındamühafizəolunmasınabax-mayaraq,sayınınazalmasımüşahidəolunur.Bunasəbəbisəekolojiamillərləyanaşıantropogentəsirlərinnəticəsindəmeşələrinnizam-sızqırılmasıdır. Buxus hyrcana növü İUCNQırmızısiyahısınagörə“Təhlükəlihəddəyaxınolanlar”kateqoriyasınaaiddir[1].

Azərbaycanda Böyük Qafqazın qərb rayonlarında və Qubamassivində,TalışdavəAlazan-Əyriçayvadisində,arandanortadağqurşağınakimi(dənizsəviyyəsindən1800m-əqədər)olanərazilər-də bitən relikt növlərdən biri isəPterocarya pterocarpa bitkisidir.BunövündahaçoxehtiyatıLənkərançayınsağqoluolanLəkərçayboyuncaqalmışdır.Rütubətliyiartıqolansahələrdətəmizyalanqozmeşələrinitəşkiledir.Antropogentəsirlərvəbirbaşaekoljiamillərnövünazalmasınıkəskinşəkildəsürətləndirir.Buməhdudlaşdırıcıamillərəmeşətorpaqlarındanəkinməqsədləriüçünistifadəedilmə-sini, ağaclarınqırılmasıvəotarılmanımisalgöstərməkolar.Ptero-carya pterocarpa bitkisi İUCNQırmızı siyahısınagörə “Nəsli kəsil-məyəhəssasolanlar”kateqoriyasınadaxilolannadirnövdür[1].

Azərbaycanərazisindərastgəlinənreliktbitkilərəekolojiamil-lərintəsiriöyrənilərkənaydınolmuşdurki,onlaratəsirgöstərənənbaşlıcaamillərdənbiridəantropogenfaktorlardır.Butəsirləriazalt-maqüçünqorunanərazilərdəmonitorinqlərinaparılması,tədqiqat

358

işləri mütəmadi həyata keçirilməlidir. Xüsusən də, Hirkan MilliParkının üçüncü dövr relikt bitkilərinin mühafizəsi bu baxımdanmühüməhəmiyyətkəsbedir.Həmçininqoruqlarınəhatəetmədiyiərazilərdədəbuproblemlərinhəlliüçünelmitədqiqatişlərininapa-rılmasıaktualməsələlərdənbiridir.

Ədəbiyyat

1. AzərbaycanRespublikasınınQırmızıKitabı(nadirvənəslikəsilməkdəolanbitkivəgöbələknövləri).Bakı.Şərq-Qərb.2013,676s.

2. ƏsgərovA.M.Azərbaycanınbitkialəmi(Alibitkilər-Embryophyta).Bakı.TEASPress.2016.444s.

3. Qarayevİ.B.Azərbaycanınreliktağacları.Bakı.AzərbaycanDövlətnəşriyyatı.1987,28s.

4. Лавренко Б.М.,Корчакина А.А.Полеваягеоботаника.М.Л.,Наука.т.İ-V.1959-1976.

Ağazadə N.E.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

QƏBƏLƏ RAYONU ƏRAZİSİNDƏ BECƏRİLƏN TÜTÜN (NİCOTİANA TABACUM) BİTKİSİNİN SAMSUN

SORTUNUN MİKOBİOTASI

Tütünbadımcançiçəklilər(Solanaceae)fəsiləsinəməxsusbiril-likbitkidir.Tütünbitkisiyarpaqalmaqüçünbecərilirki,əldəolunanxammaldanpapiros,siqarvəqəlyantütünükimiistifadəedilir.Tütünyarpağında1-3%nikotin,1%efiryağı,4-7%qətran,7-10%zülal,4-13%sulukarbonlarvə13-15%külelementlərivardır.Nikotinintörəməsiolannikotinturşusu(PPvitamini)mühümmüalicəvitəsirlivasitəkimitibbdəistifadəedilir[3].Azərbaycandabubitkininəkinsahəsi2,4minha.arasında tərəddüdedir.Ümumiməhsul istehsalı3,6minton,hektardanortaməhsuldarlıq15,2sentner(2016-cüil)olmuşdur.Qeydedəkki,hazırdaölkədədahaçoxŞəki,Balakən,İsma-yıllı,Qəbələ,Masallı,LerikvəYardımlıdatütünistehsalolunur.Qəbələrayonununtorpaq-iqlimşəraititütün(Nicotiana tabacum)bitkisinininkişafıüçünolduqcaəlverişlidir[1].Tütünbitkisindəyaşayanfito-patogengöbələklərbitkininməhsuldarlığınınaşağıdüşməsinəsəbəb

359

olur.Bupatogengöbələklər tütündəxoşagəlməzxəstəliklərəsəbəbolur.Xəstəliklərdənyalançıunluşeh(perenosporioz),kökçürüməsivəqaraayaq,gövdəçürüməsivəs. tütünbitkisinəzərərvurur [2].Xəstəlik və zərərverıcilərə qarşımübarizə tütün yetişdirmək üçünqəbulolunmuştövsiyələrəəsasənaparılmalıdır.

Tədqiqat işininməqsədiQəbələ rayonuərazisindəbecəriləntütün (Nicotiana tabacum)bitkisininSamsunsortununmikolojitəyi-nidir.Samsunsortununyarpaq,kökvətorpağındannümunələrgötü-rülmüşdür.Aparılantəcrübələrənazı3təkrardaqoyulmuşvətəmizkulturanınnöv tərkibimüəyyənləşdirilmişdir.Aparılan tədqiqatlarnəticəsindəməlumolmuşdurki,tütünbitkisininyarpağındaAsper-gillus niger, Penicillium chrysogenum, Botrytis cinerea,kökündəPeni-cillium chrysogenum, Fusarium oxysporum, Rhizopus stolonifer, tor-pağındaisəAspergillus oryzae, Mucor racemosusgöbələkləriyaşayır.

Ədəbiyyat

1. AbbasovB.Tütünçülük.Bakı.2003,206s.2. Namazov N. Göbələk və göbələyəbənzər canlılar aləmi. Sumqayıt

DövlətUniversiteti.2019.3. YusifovM.Bitkiçilik.Bakı.2011,391s.

Ağazadə N.E.Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan

QƏBƏLƏ RAYONU ƏRAZİSİNDƏ BECƏRİLƏN TÜTÜN (NİCOTİANA TABACUM ) BİTKİSİNİN

VİRCİNİYA-79 SORTUNUN MİKOBİOTASI

Qəbələ rayonunun torpaq-iqlim şəraiti tütün (Nicotiana tabacum)bitkisinin inkişafıüçünəlverişlidir.Tütünbitkisininəhə-miyyətiböyükdür.Tütününyarpaqlarındansiqar,siqaretvəqəlyanhazırlanmasındaistifadəedilir.Müxtəliftütünməmulatlarınınalın-ması üçün bitkinin zəhərli alkoloid, nikotin daşıyan quru yarpaq-larından istifadə olunur. Tütünün toxumu yağ baxımından zənginolduğundan, toxumdanəldəolunanyağdansabunvəboyasənaye-sində istifadə edilir. Tütün bitkisində yayılan göbələklər tütününməhsuldarlığınınınaşağıdüşməsinəsəbəbolur[2].

Qəbələrayonuərazisindəinsanlarınəsasməşğuliyyətsahələ-

360

rindən biri tütünçülükdür. Məhsulun yığımı tütün yarpaqlarınınrəngiyaşıldansarı-yaşıl vəyaaçıqyaşıl rəngə keçdikdə başlayır.Nicotiana tabacumnövününtərkibindəK2O3,N2O2,Co2O,F2O3,R2O5,SiO2, fenollar,üzvi turşular,qətran,efiryağları,kül, şəkərlərvəni-kotinvardır[3,səh.12].Tütünbirsırazərərvericilərtərəfindənzə-dələnir.Azərbaycan şəraitində tütünbitkisininəsas zərərvericiləribunlardır:danadişi,şalalar,tütüntripsi,şaftalımənənəsi,payızsov-kası,pambıqsovkası,məftilqurdları,tarlaiblizivəs.Tütünxəstə-liklərininbirçoxugöbələklərtərəfindəntörədilir[4].Göbələklərinbəziləritütünfidanlarınınyerəköçürülməsindənbirmüddətsonraöztəsirinigöstərməyəbaşlayır[1].

Tədqiqat işininməqsədiQəbələ rayonuərazisindəbecəriləntütün (Nicotiana tabacum)bitkisininVirciniya-79sortununmikolojitəyinidir.Aparılantəcrübələrənazı3təkrardaqoyulmuşvətəmizkulturanın növ tərkibimüəyyənləşdirilmişdir. Bitkinin yarpağındaPenicillium chrysogenum, Penicillium expansum, Aspergillus niger, Trichoderma viride, Aspergillus fumigatusgöbələknövlərimüəyyənedilmişdir. Bitkinin çiçəyindən götürülmüş nümunələrdəRhizopus oryzae, Rhizopus stolonifer,gövdəsindəTrichoderma viride, Penicilli-um chrysogenum, Aspergillus niger,kökündəRhizopus oryzae,topra-ğındaisəAspergillus nigervə Rhizopus nigricansgöbələklərimüəy-yənolunmuşdur.

Göbələknümunələriningötürülməsi,təmizkulturayaçıxarılma-sı və laborator analizlərin hazırlanması prosesimikoloji metodlarlahəyata keçirilmişdir. Morfoloji əlamətlər təyinedicilər əsasında, gö-bələklərinadlandırılmasıvəsistemləşdirilməsiBeynəlxalqMikologiyaAssosasiyasınınrəsmisaytındaverilənlərəəsasəntəyinedilmişdir.

Beləliklə də, tədqiq olunmuş Virciniya-79 sortundan əldəolunmuşnümunələrdəRhizopuscinsligöbələklərinüstünlüktəşkiletdiyimüəyyənləşdirilmişdir.Bütünbunlarınəzərəalaraq,Vircini-ya-79sortundabaşverəbiləcəkxəstəliklərinaradanqaldırılmasın-damüəyyəntədbirlərinhəyatakeçirilməsiüçünyararlıolabilər.

Ədəbiyyat

1. Ağayev C.T. Kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlikləri. Bakı.“Müəllimnəşriyyatı”.2016,200s.

2. YusifovM.Bitkiçilik.Bakı.2011,391s.3. GürsoyNaskali E, ed. Tütün kitabı. İ baskı. İstanbul Kitabevi.

2003,s.17-33.4. UniversalLeafTobaccoCompanyİnc.Supply&demand.2007.p.1-30.

361

MündəricatI. BİOFİZİKA. BİOKİMYA. BİONANOTEXNOLOGİYA

BIOPHYSICS. BIOCHEMISTRY. BIONANOTECHNOLOGY

Məmmədova N.Z., Qasımov O.K.

FİBROİNZÜLALİNİNMONOTƏBƏQƏLƏRİNİN MAYE-QAZSƏRHƏDİNDƏBAŞVERƏN KONFORMASİYADƏYİŞİKLİKLƏRİ..............................................................................8

Məmmədova N.Z., Qasımov O.K.

FİBROİNZÜLALİNİNAQREQASİYASİNAAu NANOZƏRRƏCİKLƏRİNİNTƏSİRİ............................................................................ 10

Sharifi S.A., Dizaj S.M., Ahmadian Sh., Ahmadian E.A., Gharehbagh F.J., Khalilov R.I.

PREPARATİONANDASSESSMENTOFRUTİNNANOPARTİCLES ASANANTİCANCERAGENTAGAİNSTHN5CELLLİNE................................. 12

Акылбеков Н.И., Ибадуллаева С.Ж.

РОЛЬФЕРМЕНТОВВРАЗРАБОТКЕ БИОЛОГИЧЕСКИХСЕНСОРОВ................................................................................. 13

Сафарли У.Р., Джафарли Ф.А.

MОДИФИФИКАЦИЯТРАНСПОРТНЫХСВОЙСТВ ПЛАЗМАТИЧЕСКОЙМЕМБРАНЫCHARAGYMNOPHYLLA ВПРИСУТСТВИИКАТИОНОВNi2+......................................................................... 19

Alipour M.S., Sharifi S.A., Dizaj S.M., Shahi Sh., Khalilov R.I.

NANO-HYDROXYAPATİTEPARTİCLESENHANCED BİOMİNERALİZATİONABİLİTYOFCALCİUM SİLİCATEBASEDCEMENTS......................................................................................... 24

Dizaj S.M., Sharifi S.A., Samiei M., Alipour M.S., Khalilov R.I.

CURCUMİNNANOCRYSTALSİMPACT ONTHEPROLİFERATİONANDEARLY DİFFERENTİATİONOFMESENCHYMALSTEMCELLS.................................... 28

Məmmədova M.R., Məmmədov Z.M.

UBŞÜALARİNQARĞİDALİCÜCƏRTİLƏRİNDƏREDUKSİYAEDİCİFERMENTLƏRİNAKTİVLİYİNƏTƏSİRİ................................................................. 29

362

Прокопчук Т.М.

БИОХИМИЧЕСКИЙИМИНЕРАЛЬНЫЙ СОСТАВРАСТЕНИЯЛОХУЗКОЛИСТНЫЙ......................................................... 31

Hacıyeva E.Ə., Bayramova M. F.

İONLAŞDİRİCİQAMMARADİASİYANİNLABORATORİYA SİÇOVULLARİNA(WİSTARALBİNO)TƏSİRİNİNTƏDQİQİ........................... 34

Əliyeva N.Z., Məmmədov Z.M.

EKSTREMALŞƏRAİTDƏBECƏRİLMİŞQARĞİDALİ CÜCƏRTİLƏRİNDƏSTRESİNNADP-İZOSİTRATDEHİDROGENAZAFERMENTİNİNAKTİVLİYİNƏTƏSİRİ..................................................................... 36

Rüstəmova G.E.

ULTRABƏNÖVŞƏYİ-BŞÜALARİNİNMAYAGÖBƏLƏYİ HÜCEYRƏLƏRİNDƏFLÜORESSENSİYAEDİCİZONDLARİN MSAN-GİEVƏOKSİGENİNFƏALFORMALARİNİN MİQDARİNATƏSİRİ........................................................................................................ 38

Джумаева З.У., Назарова Д.О.

ПОЛЕЗНЫЕСВОЙСТВАИЭКОЛОГИЯЧАЙОТЫ (SECHİUMEDULE).......................................................................................................... 41

Адыгезалова Л.Д., Амрахов Н.Р., Омарова С.Н.

ОПРЕДЕЛЕНИЕСОДЕРЖАНИЯОРГАНИЧЕСКИХКИСЛОТ ВПЛОДАХГРАНАТА(PunicagranatumL.)......................................................... 44

Джабраилова Р.Б., Мамедли Г.Г., Гаджиева С.Ф., Алиева Г.С., Омарова С.Н.

ИЗМЕНЕНИЕАКТИВНОСТИПОЛИФЕНОЛОКСИДАЗЫ ВДВУХНЕДЕЛЬНЫХПРОРОСТКАХТВЁРДОЙПШЕНИЦЫ (TRİTİCUMDURUM)ПОДВЛИЯНИЕМНАНОЧАСТИЦ ОКСИДОВЖЕЛЕЗА........................................................................................................ 46

Алиева Г.С., Абдуллаева Н.Ф.

ВЗАИМОСВЯЗЬФОЛДИНГАБЕЛКОВСВОЗНИКНОВЕНИЕМ ПАТОЛОГИЙНЕРВНОЙСИСТЕМЫ....................................................................... 48

Azizova G.I., Dadashova A.R.İNFLUENCEOFENDOTHELİN-1ONTHEDEVELOPMENTOFDİABETİCNEPHROPATHYİNTYPE2DİABETESMELLİTUS......... 52

363

Kavetskyy T., Khalilov R.I., Nasibova A.N.

HİGHLYSENSİTİVEAMPEROMETRİCENZYMEBİOSENSORS BASEDONNOVELPOLYMERMATRİXESANDNANOCARRİERS FORENVİRONMENTALAPPLİCATİONS................................................................. 53

Mehdiyeva N.N.

TƏCRİDOLUNMUŞERİTROSİTLƏRƏNATRİUMNİTRİTİN QATİLİĞİNDANASİLİOKSİDLƏŞDİRİCİTƏSİRLƏR......................................... 55

Aghamaliyeva B.Q.

THEROLEOFTHEPROTEİNFAMİLYOFSPARC İNPANCREATİCCANCER.............................................................................................. 57

Günəşova G.Y.

AZƏRBAYCANİNKƏLBƏCƏRVƏSALYANRAYONLARİNİN BƏZİTERMALSULARİNDATERMOFİLBAKTERİYALARİN ÖYRƏNİLMƏSİ................................................................................................................... 61

Zeynalova L.C., Məmmədov Z.M.

Na-İZOKATİONLUDUZMƏHLULLARİNİNÇİLLİ LOBYACÜCƏRTİLƏRİNİNBİOLOJİGÖSTƏRİCİLƏRİNƏ VƏNADPH-ƏMƏLƏGƏTİRƏNFERMENTLƏRİNAKTİVLİK DİNAMİKASİNATƏSİRİ................................................................................................. 63

Musayeva S.V., Babayev H.Q.

NOXUDBİTKİSİNDƏOKSALASETATDEKARBOKSİLAZA AKTİVLİYİNİNTƏYİNİÜÇÜNOPTİMALMÜHİTİNSEÇİLMƏSİ................... 65

Sadıqova N.S., Babayev H.Q.

AMARANTYARPAQLARİNDAPİRUVATKİNAZAFERMENTİNİNSUBHÜCEYRƏPAYLANMASİNİNÖYRƏNİLMƏSİ............................................... 67

Səfərova P.E., Kərimli E.Ə.

FOTOSİSTEM II KOMPLEKSİNDƏ ELEKTRON DAŞINMA REAKSİYALARINA MÜHİTİN TURŞU-QƏLƏVİ XASSƏLƏRİNİN TƏSİRİ ............................................. 71 Набатова Т.А., Гасымов О.К.ИССЛЕДОВАНИЕСТРУКТУРНЫХСВОЙСТВНАНОЧАСТИЦ ФИБРОИНАШЕЛКА...................................................................................................... 76

364

Гасымов О.К., Набатова Т.А.

ИССЛЕДОВАНИЕНЕКОТОРЫХФИЗИКО-ХИМИЧЕСКИХ СВОЙСТВНАНОЧАСТИЦФИБРОИНАШЕЛКА................................................ 79Davaran S., Eftekhari A., Khalilov R.

ENGİNEEREDMAGNETİCNANOPARTİCLES FORENHANCEDVACCİNEDELİVERY..................................................................... 83

II. MİKROBİOLOGİYA. BİOTEXNOLOGİYA

MICROBIOLOGY. BIOTECHNOLOGY

Aghayeva A.G., Babayeva L.Y.

DETECTİONOFBACTERİALANDFUNGALSPECİESİN WATERRESOURCESİNAZERBAİJAN...................................................................... 85

Şükürova R. F., Həsənova A.Z., Güləhmədov S.Q.

PENDİRNÜMUNƏLƏRİNDƏNPROTEOLİTİKSÜDTURŞUSUBAKTERİYALARİNİNAYRİLMASİVƏTƏDQİQİ................................................... 87

Aslanova G.A., Mammadova R.M.

CHEMİCALOXYGENDEMANDANDTOTALSUSPENDED SOLİDSANALYSİSOFWASTEWATERTREATMENT İNASOFTDRİNKİNDUSTRY...................................................................................... 92

Aslanova G.A., Mammadova R.M.

TREATMENTPROCESSOFSOFTDRİNKİNDUSTRYWASTEWATER......... 94

Сулейманлы Л.Э, Гасанова С.А, Рагимова М.М.

ВЫДЕЛЕНИЕБАКТЕРИЙРОДА BACİLLUSИЗВОЗДУХА................................................................................................ 96

Hacıyeva F.A., Qocayeva R.İ., Güləhmədov S.Q.

GÖBƏLƏKƏLEYHİNƏLAKTOBASİLLƏRİNFƏALLİQ XÜSUSİYYƏTLƏRİ............................................................................................................ 98

Гудель В.С.

ВЛИЯНИЕ ТИПА ПИТАТЕЛЬНОЙ СРЕДЫ НА СОДЕРЖАНИЕ ФЕНИЛПРОПАНОИДОВ И ФЛАВОНОИДОВ В КУЛЬТУРАХ КЛЕТОК,ТКАНЕЙ И ОРГАНОВ ECHİNACEAPURPUREA L.MOENCH...................................................................................................................... 101

365

Магзанова Д.К., Калмыкова А.А.,

АНТИМИКРОБНАЯАКТИВНОСТЬВОДНОГОЭКСТРАКТА PUNİCA GRANATUM L................................................................................................ 105

Давиташвили М.Д., Маргалиташвили Д.А., Азикури Г.Ш., Алексидзе М.Г.

ЭКСПЕРИМЕНТАЛЬНАЯ СМЕШАННАЯ ИНФЕКЦИЯ, ВЫЗВАННАЯTRİCHOPHYTONRUBRUM,ПАРАМИКСОВИРУСОМ (ВИРУС СЕНДАЙ)И ОНКОВИРУСАМИ ТИПА АИС................................... 107

Sadıqova Ə.N., Məmmədov Z.M.

BİTKİEKSTRAKTLARİNDASİNTEZEDİLMİŞGÜMÜŞNANOHİSSƏCİKLƏRİNİNANTİOKSİDANTAKTİVLİYİ................................. 111

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç., Babayeva R.F.

QUBARAYONUNUNTORPAQLARİNDAN AKTİNOMİSETLƏRİNAYRİLMASİ......................................................................... 114

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç.

QUBARAYONUNUNTORPAQLARİNDANAYRİLMİŞAKTİNOMİSETLƏRİNMORFOLOJİƏLAMƏTLƏRİNİNÖYRƏNİLMƏSİ................................................ 115

Шаяхмет Е.Б., Бияшев Б.К., Ермагамбетова С.Е., Орынтаев К.Б., Сарыбаева Д.А., Жолдасбекова А.Е.

ЭТИОЛОГИЯРЕСПИРАТОРНЫХЗАБОЛЕВАНИЙТЕЛЯТ ВРЯДЕХОЗЯЙСТВАЛМАТИНСКОЙОБЛАСТИ........................................... 117

Мамедов Т.С., Шафиева С.М., Бабаева И.Т.

ВЛИЯНИЕЭНЕРГОИНФОРМАЦИОННОГОВОЗДЕЙСТВИЯ НАМОРФО-КУЛЬТУРАЛЬНЫЕСВОЙСТВА ДРОЖЖЕВОЙКУЛЬТУРЫ....................................................................................... 121

Nəsirova A.V.

SPORƏMƏLƏGƏTİRMƏYƏNBAKTERİYALARİNBƏZİMEYVƏ AĞACLARİNDANAYRİLMASİVƏONLARİNMORFOLOJİ ƏLAMƏTLƏRİNİNÖYRƏNİLMƏSİ......................................................................... 123

Əsədova Ş.F.

TORPAQMİKROORQANİZMLƏRİNİNBİOİNDİKASİYADAİŞTİRAKİ....... 125

366

Hacıyeva L.M., Vəliyeva G. A., Güləhmədov S.Q.

BAKTERİYALARİNPERİFERİKMEMBRANZÜLALLARİNİNELEKTROFORETİKTƏDQİQİ................................................................................... 128

Valiyeva A.K., Garayev E.A., Agayeva N.A.

ANTİMİCROBİALACTİVİTYOFDATURAİNNOXİA EXTRACTSANDSEEDOİL......................................................................................... 132

Rüstəmova N.İ., İsrayılova A. Ə.

5-ASETİL-6-HİDROKSİ-4-FENİL-3,6-DİMETİL -4,5,6,7-TETRAHİDRO-1H-İNDAZOLKİMYƏVİBİRLƏŞMƏSİNİNBAKTERİYALARİNİNKİŞAFİNATƏSİRİ.............................................................. 135

Əmirova M.F., Məmmədova X.R., Hüseynova E.E., Daşdəmirova G.S.

MÜXTƏLİFÖLKƏLƏRDƏCOVİD19-UNERKƏNMƏRHƏLƏLƏRDƏYAYİLMASİNİNTƏHLİLİ............................................................................................. 137

Cəfərzadə A.S., Həsənova S.A., Quliyeva S.M.

BACİLLUSSPBDU-12BAKTERİYAŞTAMİNİNGÜMÜŞ NANOHİSSƏCİKLƏRƏMƏLƏGƏTİRMƏSİ XASSƏSİNİNTƏDQİQİ ................................................................................................ 140

Abasova M.R.

GÜMÜŞNİTRATDUZUNUNQATİLİĞİNİNCANDİDA MACEDONİENSİSBDU–Mİ44MAYAGÖBƏLƏYİŞTAMİNİN GÜMÜŞNANOHİSSƏCİKLƏRƏMƏLƏGƏTİRMƏSİNƏTƏSİRİ................... 142

Həsənova A.Z., Zülfüqarova V.Ş.

SÜDTURŞUSUBAKTERİYALARİNİNPROTEOLİTİK FƏALLİĞİNAMÜHİTİNPHVƏTEMPERATURUNUNTƏSİRİ..................... 143

Trespidi G., Scoffone V.C., Barbieri G., Buroni S.

FİGHTİNGSTAPHYLOCOCCUSAUREUSİNFECTİONS WİTHANEWBROADSPECTRUMFTSZİNHİBİTOR..................................... 148

Eftekhari A., Davaran S., Huseynova I., Ahmadian E.,Khalilov R.

NOVELSENSORTECHNOLOGYFORCOVİD-19............................................... 150

367

III. HÜCEYRƏ BİOLOGİYASI. EMBRİOLOGİYA. GENETİKA. MOLEKULYAR BİOLOGİYA. BİOİNFORMATİKA

III. CELL BIOLOGY. EMBRYOLOGY. GENETICS. MOLECULYAR BIOLOGY. BIOINFORMATICS

Əlizadə Ş.A.

COĞRAFİUZAQPAMBİQGENOTİPLƏRİNİNVİLT XƏSTƏLİYİNƏDAVAMLİĞİNİNTƏDQİQİ............................................................ 152

Əlizadə Ş.A., Yusibova G.Ə., Hüseynli G.E., Kamallı G.V., Bayramlı O.F.

PAMBİQBİTKİSİNDƏBƏZİKƏMİYYƏTƏLAMƏTLƏRİNİNİRSİLİYİ...... 154

Rakida A.M.

ANALYSİSOFTHES-LOCUSSTRUCTUREOFAPRİCOTS(PRUNUSARMENİACAL.)İNAZERBAİJAN............................................................................ 156

Гусейнова У.Э.

GEOParser–WEB-РЕСУРСДЛЯАНАЛИЗА ЭКСПЕРИМЕНТОВNCBİ GEO................................................................................. 158

Гулиева Р.Г.

ЭТНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОЕРАСПРЕДЕЛЕНИЕ ПОЛИМОРФИЗМАС235ТГЕНААНГИОТЕНЗИНА СРЕДИНАСЕЛЕНИЯАЗЕРБАЙДЖАНСКОЙРЕСПУБЛИКИ................... 160

Мамедова Р.Б., Ализаде Ш.А., Байрамлы О.Ф., Юсибова Г.А., Гусейнли Г.Е., Камаллы Г.В., Амрахов Н.Р.

ИЗУЧЕНИЕКАЧЕСТВЕННЫХПРИЗНАКОВ ВОЛОКНАМЕСТНЫХИИНТРОДУЦИРОВАННЫХ СОРТОВХЛОПЧАТНИКА......................................................................................... 163

Abbasova N.R., Yusifova F.B. ,Səmədova T.A.

İNSANVƏSİÇANİNTİROZİNKİNAZAGENLƏRİNİNGENOMDATƏŞKİLİNİNMÜQAYİSƏLİANALİZİ...................................................................... 165

Kərimova X. İ.

YABANİGİLASA(PRUNUSAVİUML.)AİDNÜMUNƏLƏRİN FENOLOJİXÜSUSİYYƏTLƏRİ.................................................................................... 168

Məmmədli A.İ.

ALTERNATİVSPLAYSİNQZÜLALİNİNAMİNTURŞU ARDİCİLLİĞİNATƏSİRİ.............................................................................................. 170

368

Quliyeva A.A., Sultanova N.F.

CUCURBİTACEAEFƏSİLƏSİNDƏYAYİLANƏSASVİRUS XƏSTƏLİKLƏRİVƏONLARİNİQTİSADİZƏRƏRLƏRİ.................................... 172

Məmmədova G.P.

KRONXƏSTƏLİYİNİNİNKİŞAFİNDA GENETİKFAKTORLARİNROLU.............................................................................. 173

Aşırova İ.A., Sultanova N.F.

PAXLALİBİTKİLƏRDƏYAYİLMİŞFBNSV (FABABEANNECROTİCSTUNTVİRUS) VİRUSUNUNMOLEKULYARDİAQNOSTİKASİ................................................... 175

Vəliyeva S.C.

ABŞERONŞƏRAİTİNDƏBİRİNCİNƏSİL(F1) HİBRİDLƏRİNİNSARİVƏQONURPAS XƏSTƏLİKLƏRİİLƏSİRAYƏTLƏNMƏSƏVİYYƏSİ.......................................... 177

Hajiyeva K.A., Aliyeva K.A.

THEİNCİDENCEOFHPVİNWOMEN,DEPENDİNG ONTHEFREQUENCYOFCERVİCALİNTRAEPİTHELİALNEOPLASİAANDCARCİNOMAİNTHEFAMİLYHİSTORY............................................................... 181

Hüseynova V.K., Salayeva S.C., Sərpuş M.M., Ocaqi C.M.

YERLİBƏRKBUĞDA(TRİTİCUMDURUMDESF.) GENOTİPLƏRİNİNQLİADİNLOKUSLARİƏSASİNDA İDENTİFİKASİYASİ........................................................................................................ 182

Məmmədova N.M., Axundova E.M., Əliyeva G.Z.

ORAQVARİHÜCEYRƏANEMİYASİNİN β-TALASSEMİYAİLƏYANAŞİÖTÜRÜLMƏSİ...................................................... 184

Şəkərəliyev Ə.Y, Əhmədov Ş.H.

BECƏRMƏAMİLLƏRİNİNÇƏLTİKSORTUNUNİNKİŞAFİNATƏSİRİ...... 187

Ardalan M., Vahed S.Z., Ahmadian E., Khalilov R.I.

NR3C1GENEPOLYMORPHİSMSİNPATİENTS WİTHFOCALSEGMENTALGLOMERULOSCLEROSİS ANDMEMBRANOUSGLOMERULONEPHRİTİS................................................ 192

369

Ahmadian E., Sharifi S., Dizaj S.M., Ahmadian S., Khalilov R.I.

ANTİCANCERMECHANİSMOFCURCUMİNONHEAD ANDNECKSQUAMOUSCELLCARCİNOMA....................................................... 193

Mehdiyeva Zh.Sh.

ACCUMULATİONDYNAMİCSOFTOCOPHEROLSİNVEGETATİVE ORGANSOFWHEATPLANTSEXPOSEDTODROUGHT............................... 194

Serpoush M.M., Kiyasatfar M.H. , Ojaghi J.M., Salayeva S.J.

THEEFFECTOFFe3O4NANOPARTİCLES ONAZERBAİJANİBARLEYSEEDGERMİNATİON........................................... 195

Vahed S.Z., Ahmadian E., Ardalan M., Khalilov R.I.

THEASSOCİATİONBETWEENSTAT4GENEPOLYMORPHİSM (RS7574865)ANDTHEİNCİDENCEOFLUPUS............................................... 197

Sharifi S., Dizaj S.M., Bohlouli S., Khalilov R.I.

THEEFFECTOFRUTİNNANOCRYSTALSONVDRGENE EXPRESSİONİNHEADANDNECKSQUAMOUS CELLCARCİNOMACELLLİNE................................................................................. 198

Hüseynova L.S.

MÜXTƏLİFETNİKQRUPLARDANOLANFENİLKETONURİYAXƏSTƏLƏRİNDƏPAHGENİNİNMUTASİYALARİNİNTƏDQİQİ................. 199

Nəsibova Z.S., Əliyeva K.A.

SEREBRALHİPOMİELİNASİYASİMPTOMLUERKƏN EPİLEPTİKENSEFALOPATİYASİNDROMLU XƏSTƏLƏRDƏSPTAN1GENİNİN MOLEKULYAR-GENETİKTƏDQİQİ......................................................................... 202

Omarov A.M., Aliyeva S.R., Huseynova G.O., Rustamova S.İ., Yusifova K.Y., Zeynalova Sh.K., Azizova A.A., Karimov K.İ.

STUDYİNGGENOMEPROFİLEOFKARABAKHANDDİLBAZ HORSEBREEDS:İDENTİFİCATİONANDUTİLİZATİONOFGENETİCMARKERSANDALLELEVARİATİONSİNBREEDİNGPROGRAMS.......... 205

Abbasova Ə.B., Məmmədov Ə.Ç., Süleymanova Z.C.

AZƏRBAYCANDABECƏRİLƏNBƏRKBUĞDA SORTLARİNİNDUZADAVAMLİLİQLAİLİŞİKLİSSR MARKERLƏRLƏSKRİNİNQİ..................................................................................... 207

370

Əsgərli R.R.

NÖVDAXİLİBİRİNCİNƏSİL(F1)BƏRKBUĞDAHİBRİDLƏRİNDƏ BOYƏLAMƏTLƏRİNİNİRSİÖTÜRÜLMƏSİNİNTƏDQİQİ........................... 209

Məmmədova G.P.

KRONXƏSTƏLİYİNİNİL-10GENİİLƏƏLAQƏSİ............................................. 212

Mustafayeva S.H.

GENSEKVENSİİLƏDNTPROFİLİNQİNMÜQAYİSƏSİ.................................. 214

Abasova F.K., Mehdizadə N.A., Səmədova T.A.

SARS-COV-2:NƏVAXTVƏNECƏYARANİB?...................................................... 216

Əliyeva G.N., Məmmədova Z.Ə., Rüstəmova S.M., Ocaqi C.M.

AZƏRBAYCANİNBƏZİPALİDNÖVLƏRİNİNMOLEKULYARİDENTİFİKASİYASİ........................................................................................................ 219

Mustafazadə A.K., Yusifova F.B., Həbibullayev R.N., Süleymanova T.N.

İNSAN,BƏZİHEYVANVƏALİBİTKİLƏRDƏMÜMKÜNXİMER RNT-LƏRİNGENOMMİQYASİNDAAXTARİŞİ.................................................... 223

Yusifova G.M.

YUMŞAQBUĞDANİNNÖVDAXİLİBİRİNCİ NƏSİL(F1)HİBRİDLƏRİNDƏBİTKİNİN BOYUNUNİRSƏNÖTÜRÜLMƏSİ............................................................................ 227

Manafova P. H., Məmmədova A.O.

LOBYABİTKİSİNÜMUNƏLƏRİNİNQURAQLİQ ŞƏRAİTİNDƏDAVAMLİĞİNİNQİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ.............................. 230

IV. ZOOLOGİYA. İNSAN VƏ HEYVAN FİZİOLOGİYASI. TƏKAMÜL BİOLOGİYASI. AKVAKULTURAZOOLOGY. HUMAN AND ANIMAL PHYSIOLOGY. EVOLUTIONARY BIOLOGY AQUACULTURE

Жданов Р.И.

АНТИ-СТАРЕНИЕ:РЕКОМЕНДАЦИИКДОЛГОЛЕТИЮ........................... 233

Guliyeva Sh.M., Mekhtiev A.A. CHANGESOFDİHYDROPYRİMİDİNASE-RELATED PROTEİN2İNTHESALİVAANDİTSNATURAL AUTOANTİBODİESİNTHESERUMOFHUMANSİNANXİETY.................. 235

371

Amrakhova Sh.N., Miryusifova Kh.M.

STUDYOFTHEROLEFORSEROTONİN-MODULATİNG DRP2PROTEİNİNEPİLEPTİCSEİZURESİNANİMAL MODELSANDHUMANS............................................................................................. 237

Huseynov Sh.B.

STUDİESOFTHEROLEFORSEROTONİN-MODULATİNG PROTEİNİNREGULATİONOFAGGRESSİVEBEHAVİOR İNTWOBEHAVİORALMODELSİNRATS........................................................... 239

Қулпыбай Е.Е., Киркимбаева Ж.С., Нургожаева Г.М., Кузембекова Г.Б., Кошкимбаев С.С.

ОСОБЕННОСТИЭТИОЛОГИЧЕСКОГО ИЭПИЗООТИЧЕСКОГОПРОЦЕССА КИШЕЧНЫХИНФЕКЦИЙУОВЕЦ...................................................................... 241

Джиоева И.Э., Новаторов О.А., Цховребова А.И., Черчесова С.К.

РУЧЕЙНИКИ(TRİCHOPTERA)ВРУЧЬЯХ-ПРИТОКАХРЕКИ ГИЗЕЛЬДОН(БАССЕЙНТЕРЕКА)....................................................................... 245

Vəliyeva N.Y.

ABŞERONMİLLİPARKİNİNFONMƏMƏLİNÖVLƏRİ................................... 250

Əlizadə F.Ə.

KİÇİKQİZİLAĞACKÖRFƏZİNİNMAKROZOOBENTOSUNUN ÖYRƏNİLMƏSİNƏDAİR.............................................................................................. 251

Ализаде М.Х.

ЦИТОТОКСИЧЕСКОЕВЛИЯНИЕМИНИМАЛЬНЫХ КОНЦЕНТРАЦИЙОТРАБОТАННЫХМАШИННЫХ МАСЕЛ(ОММ)НАМОЛОДЬСАЗАНА(СУPRİNUS CARPİO)................... 253

Hüseynova L.N.

ARALİQDƏNİZİTİSBAĞALARİNİN (TESTUDOGRAECAL.,1758) ABŞERONYARİMADASİNDAMÜASİRVƏZİYYƏTİ.......................................... 258

Mammadhasanova S.N., Sultanova N.F.

MORPHOLOGİCALDİAGNOSİSOFMELOİDOGYNESPP. NEMATODESİNPOTATO(SOLUNUMTUBEROSUML.) PLANTİNGANJA-GAZAKHECONOMİCREGİON............................................. 260

372

Xanışova P.N., Muradova E.Ə.

ŞABRANRAYONUNDAYERLƏŞƏNALMABİTKİLƏRİNİNZƏRƏRVERİCİLƏRİVƏENTOMOFAQLARİ......................................................... 261

Farnood F., Vahed S.Z., Ahmadian E.A., Hejazian S.M.

THEİMPACTOFİNTRAVENOUSİRON SUPPLEMENTATİONONCLİNİCALOUTCOMES OFHEMODİALYSİSPATİENTS................................................................................. 263

Vahed S.Z., Bagheri Y., Ahmadian E.A.

CARDİOPROTECTİVEEFFECTSOFGAMMAORYZANOL AGAİNSTKİDNEYİSCHEMİA-REPERFUSİON.................................................. 264

Ahmadian E.A., Vahed S.Z., Hejazian S.M., Farnood F.

THEASSOCİATİONOFSLEEPQUALİTY ANDVİTAMİNDLEVELSİNHEMODİALYSİSPATİENTS............................. 265

Nəcəfov C.Ə., Həşimov R.T.

KƏRTƏNKƏLƏNİN(REPTİLİA,SQUAMATA) ENİNƏZOLAQLİSKELETƏZƏLƏTOXUMASİNİN HİSTOLOJİVƏSİTOLOJİANALİZİ........................................................................... 266

Мамедова С.Н.

ЭКОЛОГO-ФАУНИСТИЧЕСКАЯХАРАКТЕРИСТИКА ЛЕНТОЧНЫХЧЕРВЕЙРЫБУСТЬЯРЕКИКУРЫ........................................ 269

Hüseynli N.V.

AKVAKULTURAŞƏRAİTİNDƏYETİŞDİRİLƏNAĞAMUR(CtenopharyngodonidellaVal.)vəAĞQALİNALİN (HypophthalmichthysmolitrixVal.)KÖRPƏLƏRİNİN PARAZİTFAUNASİ....................................................................................................... 274

Mustafayeva S.E., Məmmədova N.T.

SİDİKTƏRKİBİNİNNORMAVƏHİPOVOLEMİK ŞOKFONUNDATƏDQİQİ........................................................................................... 279

Səfərova A.N., Şəfiyev K.V.

AZƏRBAYCANDAÇÖKƏNƏRƏSİNİN (ACİPENSERRUTHENUSLİNNAEUS,1758) REPRODUKTİVSÜRÜLƏRİNİNFORMALAŞDİRİLMASİ................................ 281

Şəfiyev K.V., Abbasova A.M.

373

DEKORATİVAKVAKULTURA:KOİKARPLARİNİN (CYPRİNUSCARPİOHAEMATOPTERUS,LİNNAEUS,1758) EMBRİONALVƏPOSTEMBRİONALİNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİNİNÖYRƏNİLMƏSİ...................................................................... 282

Fətullayeva G.S., Babayeva R.Y.

HİPOVOLEMİKŞOKUNQANDAMELATONİN SƏVİYYƏSİNİNDƏYİŞMƏSİNƏTƏSİRİ............................................................... 287

Набиева Ф.Г.

БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕОСОБЕННОСТИЯБЛОННОЙПЛОДОЖОРКИLASPEYRESİAPOMONELLAL.(LEPİDOPTERA,TORTRİCİDAE)ВГЯН-ДЖА-ГАЗАХСКОЙЗОНЕАЗЕРБАЙДЖАНА................................................... 289

Bayramova N.İ.

ORQANİZMHİPOKSİYAYAVƏFİZİKİYÜKLƏRƏ MƏRUZQALDİĞİZAMANQANİNAKTİVREAKSİYASİ.................................. 290

Бегдамирова А.А., Магеррамбейли И.Ш.

ДЛИТЕЛЬНОЕПРИМЕНЕНИЕ:ТЕЛМИСАРТАНИЕГО ВОЗМОЖНОСТИПРИЛЕЧЕНИИПАЦИЕНТОВ ССЕРДЕЧНО-СОСУДИСТОЙПАТОЛОГИЕЙ.................................................... 293

Бегдамирова А.А., Магеррамова С.Г.

НОВЫЕПОДХОДЫККОМПЛЕКСНОМУЛЕЧЕНИЮ АРИТМИЙГОМЕОПАТИЧЕСКИМИПРЕПАРАТАМИ.................................. 297

Мусаева С.Э.

ПОИСКИРАЗРАБОТКАНОВЫХВАГИНАЛЬНЫХ ЛЕКАРСТВЕННЫХПРЕПАРАТОВ НАОСНОВЕМЕСТНОГОПРИРОДНОГОСЫРЬЯ........................................... 299

Мехралиева С.Дж., Велиева М.Н., Рагимли Ф. Э., Мусаева С.Э.

РАЗРАБОТКАСОСТАВАИТЕХНОЛОГИИПРИГОТОВЛЕНИЯ ИММУНОТРОПНЫХГРАНУЛНАОСНОВЕЛЕКАРСТВЕННОГО РАСТИТЕЛЬНОГОСЫРЬЯИИЗУЧЕНИЕ ИХФАРМАКОЛОГИЧЕСКОГОДЕЙСТВИЯ...................................................... 302

374

V. BOTANİKA. BİTKİ FİZİOLOGİYASI

BOTANY. PLANT PHYSIOLOGYБаймухамбетова А.С., Егоров М.А., Позднякова Е.А.

ПРИМЕНЕНИЕНЕКОТОРЫХДИКОРАСТУЩИХ РАСТЕНИЙАСТРАХАНСКОЙ ОБЛАСТИВЛЕЧЕНИИРАН.................................................................................... 305

Гуломов Р.К., Рахматов А.Л.

МОРФОЛОГИЧЕСКАЯФИЛОГЕНИЯВИДОВ PHLOMOİDESİSOCHİLA(PAZİJETVVED.) SALMAKİ(PHLOMOİDESMOENCH)..................................................................... 308

Кулиева Н. Р., Мамедова Г.А.

СРАВНИТЕЛЬНОЕИССЛЕДОВАНИЕАКТИВНОСТИ H+-НАСОСОВВКОРНЯХФАСОЛИ ВУСЛОВИЯХСОЛЕВОГОСТРЕССА..................................................................... 312

Muradova A.B.

QONURYOSUNLARDAAĞİRMETAL BİOSORBSİYAQABİLİYYƏTİ..................................................................................... 313

Abdıyeva F.V.

AZƏRBAYCANDAYAYİLANADİBİYANİN MİKOBİOTASİNİNÜMUMİXARAKTERİSTİKASİ............................................ 316

Həsənova F.V.

PAMBİQBİTKİSİNİNDUZADAVAMLİLİĞİNİNARTİRİLMASİMEXANİZMİVƏNANOHİSSƏCİKLƏRİNTƏTBİQİ..................................................................... 319

Nəzərova G.X., Qurbanov E.M.

TƏRTƏRRAYONUŞİXARXƏTRAFİNİNFLORASİVƏBİTKİLİYİNDƏRASTGƏLİNƏNDƏRMANƏHƏMİYYƏTLİBİTKİLƏRVƏONLARİNMÜALİCƏVİƏHƏMİYYƏTİ.................................................................................................................. 322

Alıyeva N.F., Rüstəmova G.Z., Əliyeva A.Ç., Abdıyev V.B., İsmaylova S.M.

EKSTREMALDUZLULUQŞƏRAİTİNDƏARPAVƏBUĞDA CÜCƏRTİLƏRİNDƏSUYUNNİSBİMİQDARİNİNTƏYİNİ............................. 327

Rəhimova G.A.

ABŞERONYARİMADASİNDANEFTVƏ NEFTMƏHSULLARİNİNTƏSİRİNDƏNYARARSİZHALASALİNMİŞTORPAQLARİNBƏRPAEDİLMƏSİ......................................................................... 328

375

Vəliyeva L.İ.

LANDŞAFTMEMARLİĞİNDAİYNƏYARPAQLİBİTKİLƏRİNDEKORATİVLİYİNİNQİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ.................................................. 331

Həmzəzadə N.R., Məmmədova A.O.

NEFTLƏÇİRKLƏNMƏŞƏRAİTİNDƏMEDİCAGO SATİVAL.BİTKİSİNİNMORFOLOJİƏLAMƏTLƏRİNİN DƏYİŞMƏSİNİNTƏDQİQİ......................................................................................... 335

Şabanova R.H., Süleymanova G.Ç., Babayeva.R.F.

QUBARAYONUNUNTORPAQLARİNDAN AKTİNOMİSETLƏRİNAYRİLMASİ......................................................................... 337

Məmmədova F.R., Nəbiyeva S.T.

AĞSTAFARAYONUNDABECƏRİLƏNBƏZİBOSTANBİTKİLƏRİNDƏRASTGƏLİNƏNGÖBƏLİKLƏRİNSİSTEMATİK(NÖVƏGÖRƏ)TƏYİNİ.............. 338

Məmmədli T.E., Qurbanov E.M.

BƏRDƏRAYONUƏRAZİSİNDƏKİPAMBİQSAHƏLƏRİNDƏYAYİLAN ALAQBİTKİLƏRİNƏQARŞİAPARİLANMÜBARİZƏTƏDBİRLƏRİ........... 339

Məmmədli T. E., Qurbanov E.M.

BƏRDƏRAYONUƏRAZİSİNİNPAMBİQSAHƏLƏRİNDƏ RASTGƏLİNƏNBƏZİALAQBİTKİLƏRİNİN BOTANİKİTƏSVİRİ....................................................................................................... 341

Mustafayeva N.V.

CHARACTERİSTİCSOFSOİLSALİNİTYİN GARADAGHANDHAJİGABUL REGİONSOFAZERBAİJAN......................................................................................... 343

Polvonov F. I., Khabibullayev B. Sh., Sultamuratov A.T.

CHANGEİNYİELDOFSTABLYFORMEDANDFORMİNG PASTUREDİFFERENCESİNTHEDRİEDPART OFTHEARALSEA......................................................................................................... 345

Feyzullayev H.M.

QURAQDƏMYƏŞƏRAİTİNDƏMÜXTƏLİFTORPAQ BECƏRMƏLƏRİNİNVƏQİDALANMAŞƏRAİTİNİNPAYİZLİQ BUĞDANİNDƏNKEYFİYYƏTİNƏTƏSİRİ........................................................... 350

376

Məmmədova J.E., Məmmədova F.R.

ABŞERONYARMADASİNDABECƏRİLƏNBƏZİÜZÜM SORTLARİNDARASTGƏLİNƏNFİTOPATOGEN GÖBƏLƏKLƏRİNSİSTEMATİK(CİNSƏGÖRƏ)TƏYİNİ................................. 353

Mustafayeva T.S.

AZƏRBAYCANDARASTGƏLİNƏNRELİKTBİTKİLƏR VƏONLARAEKOLOJİAMİLLƏRİNTƏSİRİ....................................................... 355

Ağazadə N.E.

QƏBƏLƏRAYONUƏRAZİSİNDƏBECƏRİLƏNTÜTÜN (NİCOTİANATABACUM)BİTKİSİNİNSAMSUN SORTUNUNMİKOBİOTASİ........................................................................................ 358

Ağazadə N.E.

QƏBƏLƏRAYONUƏRAZİSİNDƏBECƏRİLƏN TÜTÜN(NİCOTİANATABACUM)BİTKİSİNİN VİRCİNİYA-79SORTUNUNMİKOBİOTASİ.......................................................... 359

377

378

379

380

381

382