I. Μ. ΑΚΑΜΑΊΉΣ

Η Α Γ Ο Ρ Α Τ Η Σ ΠΕΛΛΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟ 1989

Η αγορά της αρχαίας Πέλλας, που εντοπίστηκε το 1980 με την ευκαιρία της διαπλάτυνσης του δρόμου που οδηγεί από την εθνική οδό Θεσσαλονίκης-Γιαννιτσών προς την κωμόπολη της Πέλλας, βρίσκεται στα βόρεια των οικοδομικών τετραγώνων των παλιότερων ανασκαφών1.

Οι δοκιμαστικές τομές των πρώτων χρόνων μας έδωσαν το περίγραμμα της κάτοψης, ενώ η συστηματική ανασκαφική έρευνα 7τ)ου συνεχίζεται ως σήμερα έφερε στο φως το γενικό οικοδομικό σχέδιο στο οποίο εντάσσεται η αγορά και σταδιακά αποκαλύπτει την κάτοψή της στην τελευταία της φάση2 (Σχ. 1).

Από τα πρώτα στάδια της ανασκαφής στην αγορά ήρθαν στο φως τμήματα εργαστηριακών χώρων κατασκευής και πώλησης διαφόρων προϊόντων στην ανατολι-κή καταρχήν πτέρυγα. Ανάλογα ήταν τα ευρήματα και στη νότια και δυτική πλευρά του συγκροτήματος3. Σε αντίθεση με τον εμπορικό χαρακτήρα των υπόλοιπων τμη-

1. Η αποκάλυψη των οικοδομημάτων της και η μελέτη των προβλημάτων που σχετίζονται με αυτά αποτέλεσαν τα τελευταία χρόνια μια από τις κύριες ανασκαφικές δραστηριότητες στην Πέλλα. Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους συναδέλφους αρχαιολόγους, διοικητικό και εργατοτεχνικό προσω-πικό της Εφορείας που με επικεφαλής την έφορο αρχαιοτήτων κ. Μ. Σιγανίδου προσφέρουν ουσιαστική βοήθεια σε όλα τα στάδια των εργασιών. Πολλοί φοιτητές του Τομέα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης συμμετέχουν στην ανασκαφή αυτή και δίνουν από το περίσβευμα της νεανικής τους δημιουργικότητας.

2. Σύντομη περιγραφή της γενικής διάταξης των χώρων που απαρτίζουν το συγκρότημα της αγοράς έχει γίνει σε διαφορετικές περιπτώσεις. Αναλυτικότερες περιγραφές γίνονται στα: I. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την αγορά της Πέλλας. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, (1985) 1 κ.ε. και 491 κ.ε., του ίδιου, στο Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και χώρα στην Μακεδονία και Θράκη. Πρακτικά αρχαιολογικού συνεδρίου (1990) 175-183, του ίδιου, Εγνατία 1, 1989, 173-193, του ίδιου, ΑΕΜΘ 2, 1988, 75-90, του ίδιου, Εγνατία 2, 1990, 423-429.

3. Στο νότιο τμήμα της ανατολικής πτέρυγας της αγοράς ήταν εγκαταστημένα εργαστήρια κεραμικής. Βορειότερα υπήρχαν τα εργαστήρια κοροπλαστικής. Εργαστήρια κοροπλαστικής υπήρχαν τόσο στη νότια στοά καθώς και σε τμήμα της δυτικής. Σε τμήμα της νότιας στοάς πρέπει να ήταν εγκαταστημένοι κρεοπώλες, ίσως και ψαράδες. Ευρήματα σκωρίας σιδήρου, μολύβδου αλλά και χαλκού μαρτυρούν την επεξεργασία και μεταλλικών προϊόντων. Σε μεγάλα τμήματα του συγκροτήματος υπήρχαν καταστήματα πώλησης υγρών και στερεών προϊόντων. Τέτοια ήταν μια σειρά από καταστήμα-τα στη νότια στοά, που ανασκάφτηκαν κατά τη φετινή περίοδο δίνοντας έναν αριθμό οξυπύθμενων αμφορέων από την Κω, την Κνίδο και την ιταλική χερσόνησο. Η αφαίρεση του επιφανειακού χώματος και ο μερικός καθαρισμός των κεραμίδων του στρώματος καταστροφής στη βορειοδυτική γωνία και το βόρειο μέρος της δυτικής στοάς μας επιτρέπουν να τοποθετήσουμε στη θέση αυτή τα καταστήματα πώλησης και ίσως και εργαστήρια παρασκευής αρωματικών υγρών, αφού εδώ βρέθηκαν πάρα πολλά κομμάτια ατρακτόσχημων αγγείων, πολλά από τα οποία έχουν σαφείς ενδείξεις των υπολειμμάτων του περιεχομένου τους.

76 I ω. Ακαμάτης

Σχ. 1. Γενική κάτοψη της Αγοράς της Πέλλας μετά την ανασκαφική περίοδο του 1989.

Η Αγορά της Πέλλας 77

μάτων η βόρεια στοά έδωσε πολλά στοιχεία μιας επισημότερης χρήσης4. Ο ιδιαίτερος χαρακτήρας της επιβεβαιώνεται και από αψιδωτή κατασκευή, εσωτερικής διαμέτρου 1,50 μ., που έχει προκαταρκτικά ερμηνευτεί ως πιθανός χώρος συγκέντρωσης σώματος αρχόντων της πόλης5. Ο χαρακτήρας αυτός της βόρειας στοάς ενισχύεται ακόμα περισσότερο με την αποκαλυψη κατά τη φετινή ανασκαφική περίοδο πολύ κοντά στην ημικυκλική κατασκευή ενός υπερφυσικού μαρμάρινου αετού6 (Εικ. 1).

Οι εργασίες στη δυτική στοά περιορίστηκαν στην αφαίρεση του επιφανειακού χώματος της καλλιέργειας στη βορειοδυτική γωνία της αγοράς. Η δυτική στοά χωρίζεται από τη βόρεια με διαμόρφωση κεκλιμένου επιπέδου και πιθανά και κλίμακας, όπως και στην αντίστοιχη θέση της βορειοανατολικής γωνίας7. Η προκα-ταρκτική αυτή ερμηνεία βασίζεται στην αποκάλυψη κορυφής κιόνων έν παραστάσι,

κιονοκράνου και τμημάτων δύο επικράνων. Η δίοδος βρίσκεται στην προέκταση της δυτικής στοάς. Ανάλογη δίοδος έχει εντοπιστεί και στην αντίστοιχη θέση της νότιας στοάς8.

Η περιοχή της βορειοδυτικής γωνίας της αγοράς φαίνεται πως χρησιμοποιήθηκε

4. Μια σειρά από υποθεμελιώσεις μνημείων, που έχουν διαρπαγεί και βρίσκονται αμέσως έξω από το στυλοβάτη της, δημιούργησαν υποψίες για ένα διαφορετικό χαρακτήρα του τμήματος αυτού, περισσότερο επίσημου. Αρκετά από τα μνημεία που προανάφερα ήταν χάλκινα και είχαν στηθεί πάνω σε γκριζωπή πέτρα του λατομείου της Αραβησσού. Σχετικά είναι και υπολείμματα μνημειακής πλαστικής από την ίδια περιοχή, που άλλωστε επαυξήθηκαν κατά τη φετινή ανασκαφική περίοδο με ένα ακόμα λαμπρό δείγμα. Πρόκειται για τμήματα ενός υπερφυσικού μαρμάρινου αετού των ελληνιστικών χρόνων, που βρέθηκε κολλητά στη νότια παρειά του στυλοβάτη της βόρειας στοάς, έξω από την αψιδωτή αίθουσα. Ό μ ω ς και η διάταξη των χώρων στη στοά αυτή διαφοροποιείται από τις μέχρι σήμερα γνώσεις μας για το υπόλοιπο συγκρότημα.

Η αποκάλυψη ημικυκλικής κατασκευής θρησκευτικού μάλλον χαρακτήρα, σε δύο χώρους της βόρειας στοάς και η ανεύρεση στην κεντρική της περιοχή βάθρου αγαλμάτων, αποσπασματικών επιγραφών, αλλά και σφραγίσματος εγγράφου παπύρου με την επιγραφή ΠΕΛΛΗΣ/ΠΟΛΙΤΑΡΧΩΝ και τα μακεδονικά σύμβολα, ρόπαλο και άστρο, δείχνουν τον επίσημο χαρακτήρα της πλευράς αυτής.

5. Μπροστά από την κατασκευή αυτή, αλλά εκτός θέσεως, βρέθηκε μεγάλο μαρμάρινο τροπαιό-σχημο εύρημα, που δεν μπορεί να έχει μετακινηθεί από μακρινή θέση. Μνημονεύεται στο I. Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 2, 1988, 80.

6. Βρέθηκε στο στρώμα καταστροφής των κεραμίδων οροφής, 25 μ. ανατολικά της ανατολικής παρειάς του στυλοβάτη της δυτικής στοάς, κολλητά στη νότια όψη γωνιόλιθου του στυλοβάτη, βλ. και I. Ακαμάτη, Εγνατία 2, 1990, 427, εικ. 3. Από το πτηνό λείπουν τα κάτω άκρα και το κεφάλι και φέρει αποκρούσεις στα φτερά. Το σώμα έχει χωριστεί σε δύο μέρη από κομμό, που φέρει κατά πλάτος το μάρμαρο. Ο αετός εικονιζόταν όρθιος με ελαφρά μόνο σηκωμένο το ένα του φτερό. Η διατήρησή του είναι πολύ καλή, ενώ η επιφάνειά του καλύπτεται από ανοιχτό κόκκινο χρώμα, που φαινόταν πολύ καλύτερα πριν από τον καθαρισμό του. Το χρώμα αυτό φαίνεται πως είναι ίδιο με αυτό που φέρουν πολ-λά κομμάτια γλυπτών που βρέθηκαν στην περιοχή γύρω από το χώρο με βάθρο αγαλμάτων, βλ. I. Ακα-μάτης, ΑΕΜΘ 2, 1^88, 79-80 και 87 εικ. 7.'Φαίνεται πως ο υπερφυσικός αετός ήταν τοποθετημένος σε θέση που να προστατευόταν από τις καιρικές συνθήκες, μάλλον στο εσωτερικό χώρου, όχι απαραίτητα μαζί με τα υπόλοιπα γλυπτά στην αίθουσα με το βάθρο.

7. Για τη δίοδο στη βορειοανατολική γωνία, αλλά και τις υπόλοιπες προσβάσεις στο εσωτερικό του συγκροτήματος της αγοράς βλ. I. Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 2, 1988, 77 με εικ. 1-3 και του ίδιου, στο Μνήμη Δ. Λαζαρίδη. Πόλις και Χώρα στην αρχαία Μακεδονία και Θράκη (1990) 178-179 με εικ. 3-6. Ακόμα πρβ. και την επόμενη σημείωση.

8. Πρβ. και όσα λέγονται στο I. Ακαμάτης, Εγνατία 2, (1990) 423-429.

78 I ω. Ακαμάτης

για την εγκατάσταση διαφόρων εργαστηρίων. Εδώ εντοπίστηκαν τουλάχιστο δύο κλίβανοι. Η χρήση τους όμως ακόμα δεν έχει διευκρινιστεί. Η αποκάλυψη πολλών ατρακτόσχημων αγγείων στο βόρειο μέρος της δυτικής στοάς υποδηλώνει πως οι χώροι χρησιμοποιήθηκαν για καταστήματα και εργαστήρια αρωματικών ειδών, ενώ η ανεύρεση και μαζών σκωρίας, μεταξύ άλλων θέσεων και στη βορειοδυτική γωνία, φαίνεται να δηλώνει και την επεξεργασία σιδήρου στην περιοχή9. Οι εργασίες στη δυτική στοά σταμάτησαν στο στρώμα καταστροφής των κεραμίδων οροφής. Η κεράμωση και εδώ, όπως άλλωστε και στο σύνολο των στοών, είναι λακωνική. Πολλές κεραμίδες είναι ενσφράγιστες και συνήθως φέρουν την επιγραφή: ΠΕΛΛΗΣ ή ΒΑΣΙΛΙΚΟΣ. Σταδιακά προς νότο το στρώμα των κεραμίδων έχει καταστραφεί από την καλλιέργεια. Έ τ σ ι εδώ, αμέσως κάτω από το επιφανειακό στρώμα, βρίσκεται το γέμισμα των χώρων της στοάς, που αποτελείται από λατύπη του απολαξευμένου τοπικού υποκίτρινου βράχου;

Στη νότια στοά συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε η έρευνα του στρώματος καταστροφής σειράς διπλών χώρων της στοάς10 (Εικ. 2). Σε αρκετούς από αυτούς βρέθηκαν οξυπύθμενοι αμφορείς, αμφορείς και άλλα αγγεία, που δείχνουν τη χρησιμοποίηση των χώρων της πτέρυγας αυτής ως καταστημάτων υγρών προϊόντων ενώ δε λείπουν και άλλα ευρήματα, όπως τα ειδώλια, τα λυχνάρια, μικρός θησαυρός νομισμάτων κτλ.11 (Εικ. 3).

Κατά τη φετινή ανασκαφική περίοδο ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στην έρευνα ενός οικοδομήματος στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς ενταγμένο στο συγκρότημά της, που εντοπίστηκε τα προηγούμενα χρόνια και ερευνήθηκε μερικά μόνο το νότιο τμήμα του, ως το κέντρο του περιστυλίου του (Σχ. 2). Η αποκάλυψη πολλών πήλινων σφραγισμάτων και πολλών σχετικών εργαλείων μας βοήθησαν να υποστηρίξουμε πως το κτίριο χρησιμοποιήθηκε και ως οργανωμένο αρχείο12. Η συνέχιση της έρευνας έφερε στο φως το μεγαλύτερο μέρος της ανατολικής καθώς και της δυτικής στοάς (Εικ. 4-5). Αποδείχτηκε πως το περιστύλιο έχει τέσσερις δωρικούς κίονες, που πατούν σε στυλοβάτη από ανισομεγέθεις ασβεστολιθικούς γωνιόλιθους από ντόπιο βράχο (Εικ. 6-7). Περί το κέντρο του δυτικού στυλοβάτη, μεταξύ του δεύτερου και

9. Τα καταστήματα, αρωματικών ειδών βρίσκονταν στο βόρειο μέρος της ανατολικής πλευράς της δυτικής στοάς, ενώ οι κλίβανοι βρέθηκαν στη δυτική πλευρά της ίδιας στοάς.

10. Η σειρά των χώρων αυτών (αριθ. I-XXIV) βρίσκεται βόρεια του τετραγώνου 4 των παλιότε-ρων ανασκαφών, αμέσως δυτικά του τετραγώνου 2. Η σειρά αυτή των χώρων ανοίγει στην οδό, πλάτους 6,40 μ. περίπου, που οριοθετεί κύρια το συγκρότημα της αγοράς από σειρά μικρότερων τετραγώνων προς νότο. Τα δάπεδα των χώρων αυτών βρίσκονται σε χαμηλότερο επίπεδο από τους αντίστοιχους χώρους προς τα ανατολικά τους, τα οποία στο σύνολό τους σχεδόν έχουν καταστραφεί από την καλλιέργεια.

11. Οι περισσότεροι χώροι ερευνήθηκαν τις προηγούμενες ανασκαφικές περιόδους. Ένας μάλιστα από αυτούς, όπως και μερικοί παρακείμενοι τοίχοι είχαν εντοπιστεί το 1964. Τότε αποδόθηκαν σε οικία, χωρίς όμως ποτέ να ερέυνηθούν, βλ. Α Δ 20, 1965, Χρον. Β2 ,414 με σχ. 1 στη σ. 413. Δυτικά των χώρων XXII-XXIV η διάταξη μεταβάλλεται. Αν και εδώ η έρευνα δεν έχει προχωρήσει, προκαταρκτικά όμως θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως η διαμόρφωση των χώρων δε σχετίζεται με καταστήματα ή εργαστήρια.

12. Για μια σύντομη περίληψη των ερευνών στο οικοδόμημα κατά τα προηγούμενα χρόνια βλ. I. Ακαμάτης, ΑΕΜΘ 2, 1988, 80-81 και 89 εικ. 12-13.

80 I ω. Ακαμάτης

του τρίτου κίονα, αποκαλύφτηκε πηγαδόστομο, που έχει ανοιχτεί μετά-'την κατα-σκευή του περιστυλίου (Εικ. 8). Το στόμιο έχει αποφραχτεί από τμήμα γείσου και κιονόκρανου, που έχουν πέσει κατά την καταστροφή του κτιρίου. Τα ευρήματα στο οικοδόμημα δεν αφήνουν αμφιβολίες για τη σπουδαιότητά του (Εικ. 9). Ο επίσημος χαρακτήρας του επιβεβαιώνεται και από την ανεύρεση δύο μαρμάρινων ερμαϊκών στηλών, της μιας νεανικής και της άλλης στον τύπο του Ερμή Προπυλαίου (Εικ. ΙΟ-Ι 1). Το πλήθος των αποσπασματικών αρχιτεκτονικών μελών που είναι όλα καμωμέ-να από το μαλακό ντόπιο βράχο δημιούργησε πολλά προβλήματα άμεσης προστασίας από τις καιρικές συνθήκες.·Γι' αυτό κατασκευάστηκε προστατευτικό στέγαστρο που καλύπτει το σύνολο του ανασκαμμένου τμήματος13.

Η ανεύρεση κνιδιακών αμφορέων με ενσφράγιστες λαβές της περιόδου V και VIA στο στρώμα καταστροφής συνηγορούν στην καταστροφή και του οικοδομήματος αυτού στις αρχές του 1ου αι. π.Χ., όπως έχει και αλλού τονιστεί14, ενώ μια τομή κάτω από το δάπεδο του κτιρίου μας επιτρέπει, προκαταρκτικά τουλάχιστον, να τοποθετήσουμε την κατασκευή του στην πρώιμη ελληνιστική περίοδο;

Η καταγραφή, ταξινόμηση και μηχανογράφηση των ενσφράγιστων λαβών της ανασκαφής έχει προχωρήσει ικανοποιητικά. Έ ν α μέρος του σχετικού υλικού έχει ήδη ετοιμαστεί για την τελική του παρουσίαση.

Οι ενσφράγιστες λαβές της αγοράς της Πέλλας ξεπερνούν ήδη τις 1000. Από το υλικό αυτό με ταυτισμένη προέλευση το 0,19% προέρχεται από τη Σινώπη, το 15% περίπου από την Κω, το 4,17% από την Κόρινθο, το 4,37% από την ιταλική χερσόνησο, το 12,52% από την Κνίδο (Εικ. 12-13), το 32,80% από τη Ρόδο (Εικ. 14-15), το 23,06% από τη Θάσο (Εικ. 16-17), ενώ μια ομάδα σε μορφή τροχού αποτελεί το 1,98% κάι έχει αποδοθεί κατά περιπτώσεις στη Θάσο, στην Αμφίπολη και σε άλλα κέντρα. Τέλος, ένα μεγάλο σύνολο, που σχηματίζει το 20% περίπου του συνόλου, ανήκει στην ομάδα Παρμενίσκου, για την οποία θα ήταν δυνατό νά γίνουν εδώ μερικές πρόσθετες παρατηρήσεις. Η ομάδα, όπως απομονώθηκε από την V. Grace το 195615, περιλαμβάνει σφραγίσματα με ονόματα, σε δύο συνήθως σειρές. Μόνο όμως στην Πέλλα απαντάται σε πάρα .πολύ μεγάλα ποσοστά. Από τις παλιότερες ανασκαφές υπάρχουν πάνω από 300 παραδείγματα, ενώ και στο υλικό της αγοράς καταλαμβάνει τη δεύτερη θέση, αμέσως μετά τις λαβές από τη Ρόδο16.

13. Οφείλονται ευχαριστίες στο συντηρητή της ΙΖ ' Εφορείας κ. Κ. Χατζόπουλο για την επιμέλεια της κατασκευής τόσο του στεγάστρου αυτού όσο και άλλων δύο, που αποβλέπουν στην προστασία ευπα-θών τμημάτων της βόρειας στοάς, ενός στη βορειοδυτική κλίμακα και ενός άλλου πάνω από την ημικυ-κλική κατασκευή των χώρων 9-10.

14. Τα κυριότερα επιχειρήματα για το χρόνο καταστροφής του συγκροτήματος έχουν αναπτυχτεί στα: I. Ακαμάτης, Πήλινες μήτρες αγγείων από την αγορά της Πέλλας. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής κεραμικής, 1985, 483-515, του ίδιου, ΑΕΜΘ 1, 1987, 125-136, του ίδιου, ΑΕΜΘ 2, 1988, 82-83 και του ίδιου, Πρόσθετα ανασκαφικά στοιχεία για τη χρονολόγηση της καταστροφής τη αγοράς της Πέλλας, Εγνατία 1, 1989, 173-191.

15. Grace 1956, Small Objects from the Pnyx: II, Hesperia Suppl. 10 (1956) 168-169. 16. Για τις δύί> αυτές κύριες κατηγορίες των ενσφράγιστων λαβών από την αγορά της Πέλλας βλ.

I. Μ. Ακαμάτης, Ενσφράγιστες λαβές από την Αγορά της Πέλλας. Η ομάδα Παρμενίσκου και Ρόδου. Συμβολή στη μελέτη της ελληνιστικής επιγραφικής (τυπώνεται).

Η Αγορά της Πέλλας 81

' Ενας ικανός αριθμός αποσπασματικών αμφορέων της ομάδας του Παρμενίσκου, των χρόνων του Δημητρίου Β ' , βρέθηκε σε ένα πηγάδι μαζί με πολλά άλλα κατάλοιπα του κεραμεικού της Πέλλας, πολλά από τα οποία ανήκουν σε αγγεία με προβλήματα στεγανότητας ή άλλα χαρακτηριστικά ελαττώματα, που τα καθιστούν άχρηστα για πώληση. Ο πηλός της ομάδας των αμφορέων είναι χαρακτηριστικά όμοιος με τον πηλό πολλών αβαφών αγγείων της αγοράς της Πέλλας. Το χαρακτηρι-στικό τριγωνικό χείλος απαντάται και σε άλλα αγγεία της πόλης. Το ίδιο και το πρασινοκίτρινο επίχρισμα στην επιφάνειά τους. Υπάρχουν λοιπόν ισχυρές ενδείξεις για την καταγωγή της ομάδας Παρμενίσκου από την Πέλλα, κάτι που είχε προτείνει και ο ρώσος μελετητής I. Brashinsky17, με μόνη όμως τότε απόδειξη τον αριθμό των 146 σφραγίδων της ομάδας, που είχαν βρεθεί στην Πέλλα και μνημονεύτηκαν από τον Χ. Μακαρόνα18. Το ολοκληρωμένο σχήμα των αμφορέων της ομάδας μας ήταν μέχρι σήμερα άγνωστο. Ό μ ω ς το εύρημα της αγοράς της Πέλλας μας βοηθά στην ανασύνθεση δύο ολόκληρων ενσφράγιστων αμφορέων και μερικών ακόμα αποσπα-σματικών, ενώ ένας τρίτος ολόκληρος είναι ασφράγιστος. Ακόμα, το υλικό αυτό σχεδόν διπλασιάζει τον αριθμό των γνωστών ονομάτων, πιθανότατα κατασκευαστών, που γνωρίζαμε ως σήμερα19 (Εικ. 18-19), ενώ για πρώτη φορά μας δίνεται η ευκαιρία να γνωρίσουμε και μια σειρά μονογραμμάτων και γραμμάτων, που περιλαμβάνονται στα σφραγίσμα της ομάδας20.

Οι εμπορικές ανταλλαγές της Πέλλας των ελληνιστικών χρόνων προσδιορίζο-νται και από την ανεύρεση ενσφράγιστων αμφορέων της ομάδας του Παρμενίσκου σε πολλές πόλεις της ηπειρωτικής Ελλάδας και της Κύπρου, αλλά και της αφρικανικής Ηπείρου, όπως στην Αιανή21, στη Δημητριάδα22, στη Θάσο23, στους Φιλίππους24, στην Αθήνα25, στην Κόρινθο, στη Δήλο26, στο Κίτιο27, στην Αλεξάνδρεια28 και στην

17. I. Brashinsky, SA, 1966, 4, 230, του ίδιου, Eirene, 11, 1973, 124. 18. Α Δ 16, 1960, 82 με πίν. 80 ζ-η. 19. Στα καινούργια ονόματα περιλαμβάνονται αυτά των Βίωνοι:, Απολλώνιου, Ευβούλου, Ευ-

κλέους, Ιπποστράτου, Κηφισοδώρου, Κριτολάου, Παμφίλου, Παραμόνου και Φιλίππου. 20. Αυτά είναι: ΙΜ, ΜΙ, Ο και Ο και τα παρακάτω μονογράμματα: ΑΦ, ΑΤΡΚ, ΧΑΤ, ΜΩΚ,

ΜΤΤΡ, ΜΤΤΡΑ, MEAT και ΝΑΚ. 21. Α Δ 17, 1961, Χρον. Β2, 216, πίν. 258 (Μικί/ωνος). 22. V. Milojcic και D. Theocharis (εκδ.), Demetrias I, 1976, 71 αριθ. 42 (Δημο/τίμου), Fr.

Henninger, «Amphoren-Stempel» στο V. Milojcic και D. Theocharis (εκδ.), Demetrias I, 1976, 131 αριθ. 178 πίν. XXX, 1 (Ηγη/σίνου), της ίδιας, ό.π., 131 αριθ. 179, πίν. XXX, 2 (Μικί/ωνος), της ίδιας, ό.π., 131 αριθ. 180, πίν. XXX, 3 (Παρμε/νίσκου), της ίδιας, ό.π., 132 αριθ. 181, πίν. XXX, 4 (Παρμε/νί-του).

23. Μ. Lenger και V. Grace, BCH 81, "1958, 419 αριθ. 156, εικ. 18 (Νικοκλεους). Α.-Μ. Βοπ και Α. Bon, Les timbres amphoriques de Thasos, Etudes Thasiennes IV, 1957, 514 αριθ. 2264 (Μικί/ωνος).

24. ΠΑΕ 1938, 15 και V. Grace, Stamped Wine jar Fragments, Small Objects from the Pnyx: II, Hesperia, Suppl. 10 (1956) 169, αριθ. 208 (Μικί/ωνος). ;

25. V. Grace, ό.π., 168-169 αριθ. 206 (Αμεινο/νίκου), αριθ. 207(Καλλι/μάχου), αριθ. 208, πίν. 80 (Μικί/ωνος), Α. Dumont, Inscriptions ciramiques de Grece, Archives des missions scientifiruqes et litteraires, 2e serie, τ. 6, 1871, 310 αριθ. 61 (Δημο/τίμου), του ίδιου, ό.π., 322 αριθ. 163-4 (Παρμε/νίσκου), Ε. Pridik, AM 21, 1896,168 αριθ. 223 (Παρμενίσκου), V. Grace, Hesperia 3 ,1934 283 αριθ. 245 (Παρμενίσκου).

82 I ω. Ακαμάτης

Κροκοδειλόπολη-Αρσινόη29. Ιδιαίτερα διδακτικός είναι ο εντοπισμός αμφορέων της ομάδας στις πόλεις του Εύξεινου Πόντου, όπως την Οδησσό30, την Κάλλατη31, τον Ίστρο32, τον Τύρα33, την Ολβία34, το Μυρμήκιο35, το Παντικάπαιο36, την Κερκίνη. Τις βρίσκουμε ακόμα και στο εσωτερικό της σημερινής Βουλγαρίας, όπως στην Καβύλη37, στη Φιλιππούπολη38 και στη Σευθόπολη39, ενώ δεν λείπουν και από τη Μ. Ασία (Πέργαμο)40. Υποθέτουμε πως το προϊόν που μεταφερόταν στους οξυπύθ-μενους αμφορείς της Πέλλας ήταν κρασί. Δεν πρέπει να ξεχνούμε πως από αρχαίους συγγραφείς ο σίνος της Πέλλας συγκαταλεγόταν ανάμεσα στους φημισμένους της αρχαιότητας41, ενώ αλλού ο Πολυδεύκης θα καταγράψει την έκφραση πελλαία

σταφυλή*2. Τις φιλολογικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν τα αρχαιολογικά ευρήματα, αφού έχουν ήδη εντοπιστεί σε -μεγάλες εκτάσεις διαμορφωμένα στο φυσικό έδαφος αυλάκια σε σειρές που έχουν ερμηνευτεί σαν αρχαίοι αμπελώνες στην περιοχή της πόλης43. Με το εργαστήριο κατασκευής οξυπύθμενων αμφορέων ενός τουλάχιστον

26. V. Grace, Stamped Wine Jar Fragments, Small Objects from the Pnyx: II, Hesperia, Suppl. 10 (1956) 169, σχόλια στον αριθ. 208.

27. Υ. Calvet, Les timbres amphoriques. Kition-Bamboula I. 1982, 49 αριθ. 132 (ΣΙΖ). Η απόδοση προβληματική.

28. Ζ. Sztetyllo, ΕΤ 8, 1975, 227 αριθ. 265-267 (Δαμοσθένευς, Κλεώνυμος, ...νω/...νος). Οι αποδόσεις αβέβαιες.

29. V. Grace και J.-Y., Empereur, BIFAO 81, 1981, Suppl. 409 σημ. 2. 30. Μ. Mirchev, Les timbres amphoriques du Musee de Varna (1958) 22 αριθ. 80, πίν. Χ, 8

(Μικί/νος). 31. Μ. Gramatopol και Gh. Poenaru-Bordea, Dacia 13, 1969, 240 αριθ. 843 (Μικί/ωνος). 32. V. Canarache, Importul amforelor stampilate la Istria, Bucharest 1957, 199 αριθ. 473 και Μ.

Coja στο BCH Suppl. 13, Paris 1986, 443 αριθ. 150, εικ. 7 (Μικί/ωνος). 33. Ε. Μ. Staerman, KSIIMK 36 (1951), 37, εικ. 84α (Μικί/ωνος). ό.π. 42, εικ. 6 αριθ. 200

(ΜΩΚ). 34. Ε. Pridik, Inventory-Catalogue of the Stamps on Handles and Necks of Amphoras, and on Bricks,

of the Hermitage Collection (στα ρωσικά) (1917) 142 αριθ. 37 (Παρά/μονος), του ίδιου, ό.π., 105 αριθ. 48, πίν. XVI, 23 (ΜΩΚ).

35. Ζ. Sztetyllo, Les timbres ceramiques dans les collection du Musee National de Varsovie (1983) 184 αριθ. 349 (Αλκά/νορος), I. Β. Brashinsky, SA 1961, 2, 296 εικ. 1-2 (Αλράνορος, Ευδώρου), Ε. Μ. Staerman, ό.π., 1951, 38 (Μικίωνος), I. Β. Brashinsky, SA 1961, 2, 296, ρικ. 1 αριθ. 1 (Μικίωνος).

36. Ε. Pridik, ό.π., 112 αριθ. 265 (Κριτο/λάου), του ίδιου, ό.π., 113 αριθ. 285 (Μικί/ωνος). 37. L. Getov, Trade-Economic Relations of Kabyle. IV-II Ent. B.C. (Based on Ceramic Epigraphy)

(περίληψη στα Βουλγαρικά) (1989) αποδίδει 16 ενσφράγιστες λαβές στην ομάδα Παρμενίσκου, Α. Ba-lanska, Seuthopolis I, (1984) 125 και 152, εικ. 4.

38. L. Getov, ό.π., αποδίδει μία ενσφράγιστη λαβή στην ομάδα, 39. Του ίδιου, ό.π., αποδίδει τρεις ενσφράγιστες λαβές στην ομάδα. 40. C. S. Schuhhardt, Die Inschriften von Pergamon, II (1895) 495 αριθ. 1285, με σχέδιο (Παρμε-

νίσκου). 41. Πολυδεύκης, Ονομαστικόν ΣΤ 15-16: ...καΐ δ μίν οίνος πόμα καΐ πώμα κα) ποτόν, ήδύς,

έπαγωγός, γλυκός, αυστηρός, μελιηδής, άνθοσμίας, θάσιος, Χίος κα) ό τούτου Άριστος Άριούσιος, Μενδαίος, Μενδήσιος, Ίσμαρικός, Λέσβιος, Πεπαρήθιος, Χαλυβώνιος, Πελλωος, Πράμνειος, Μαρωνίτης.

42. Πολυδεύκης, Ονομαστικόν, ΣΤ 82. 43. Μ. Ακαμάτη-Αιλιμπάκη, ΑΕΜΘ 2, 1988, 91-99. Η διάταξή τους ανταποκρίνεται στις

περιγραφές αρχαίων συγγραφέων για τη φύτευση δένδρων και ειδικότερα αμπελώνων, πρβ. Ξενοφών, Οικονομικός, XIX, 3-5, Θεόφραστος, Περί φυτών ιστορίας, 4, 4, 8, Μ. Cato, De agri cultura, LII, 1 και

Η Αγορά της Πέλλας 83

ανδρός, του Μικίωνος, σχετίζονται πιθανά τα ενσφράγιστα έυρήματα από το πηγάδι του χώρου 1 της αγοράς της Πέλλας. Αν όμως πρόκειται για το εργαστήριο κατασκευής ή το κατάστημα πώλησης των προϊόντων του, εναπόκειται στην προσκό-μιση πρόσθετων στοιχείων γ ια να αποδειχτεί.

θεσσαλονίκη, Ιωάννης Μ. Ακαμάΐης Πανεπιστήμιο

XXII 1-4, του Varro. De re rustica, I, 7, 2, Columella, De re rustica, III, 13, 4 -13 και III, XV, 1-2, Plinius, Naturalis Historia, XVII, 78 και XXXV, 167-168, Vergilius, Georgikon II, 298. Πάρα πολλές πληροφορίες γενικά για τα αμπέλια βρίσκουμε στο έργο του Columella, De arboribus. Ακόμα για τη φύτευση σε σειρές βλ. Cicero, De Senectute, XVII, 59 και Μ. F. Quintilianus, Institutionis Oratoriae, VIII, 3, 9. Η διάταξη των σειρών στην Πέλλα δε διαφέρει πολύ από τον ανασκαμμένο αμπελώνα στην Πομπηία για τον οποίο βλ. W. Jashemski, The Gardens of Pompeii. Herculaneum and the Villas Destroyed by Vesuvius (1979) 202 κ.ε.

84 I ω. Ακαμάτης

FELLA AGORA 1989

by I. Μ. AKAMATIS

This paper presents the results of the archaeological investigations in the Agora of Pella during the season of 1989. The main architectural features of the complex are discussed and the archaeological conclusions from the north, south and west stoas are stated, followed by the presentation of the investigations in a building at the south-western corner of the Agora. Finally, a brief analysis of the commercial relations of the city of Pellai with the outside world is made by examining the imports and exports of pottery containers.

New data corroborate the hypothesis made earlier that the northern stoa had a more formal character than the other sides, as has been suggested by the discovery of yet another semicircular structure, possibly to be identified with an assembly hall. This conclusion has been further supported by the discovery of monuments along the stylobate of the north stoa, among which of special interest is an over life-sized marble eagle, as well as a large trophy monument found nearby.

Progress of excavation work in the north-western area of the Agora brought to light a series of perfume shops. Continuation of the investigations in the south stoa uncovered workshops selling various liquid products, as concluded from the objects in the destruction debris, among which the containers form by far the largest group of finds.

New excavation data from the building at the south-western corner of the Agora complex support its association with a public archive, as suggested by the discovery of clay sealings for documents, sealing and writing implements. The importance of this building has been augmented by the discovery of two marble herms, one of the type of Hermes Propylaios.

Finally, the paper deals with Ithe commercial contacts of ancient Pella with various parts of the ancient world. Emphasis is placed on the production and export of local wine, and its products are traced in other parts of Macedonia, Thrace, the Black Sea area," Asia Minor, the Greek Mainland and Northern Africa.

The number of Stamped amphora handles found in the Agora now exceed 1000. Only one has been recognised to have come from Sinope. 15% of the stamps belong to amphoras from Cos, 4,17% to amphoras from Corinth, 4,37% to those from Italy, 12,52% from Knidos, 23% from Thasos, 1,98% to a group of amphoras stamped with wheel shaped stamps. The largest group comes from Rhodes, and forms 32,8% of the whole. A large number belong to the Parmeniskos Group. It constitutes of 20% of the stamped handles found in the Agora area. It is suggested that the latter group comes from Pella or its area and forms part of the local production.