BURHÂN-I KÂTI1...................................................................................................................................................5Bibliyografya:..................................................................................................................................................6Bibliyografya:..................................................................................................................................................7

BURHAN ŞAH.........................................................................................................................................................7EL-BURHAN FÎ ULÛMİ'L-KUR'ÂN......................................................................................................................7

Bibliyografya:..................................................................................................................................................7EL-BURHÂN FÎ USÛÜ'1-FIKH..............................................................................................................................8

Bibliyografya:..................................................................................................................................................9BÜRHANEDDİN AHMED......................................................................................................................................9BURHÂNEDDİN-İ ÂNEVÎ.....................................................................................................................................9BÜRHANEDDİN EL-BUHARÎ...............................................................................................................................9

Eserleri:..........................................................................................................................................................10Bibliyografya:................................................................................................................................................10

BURHANEDDİN-İ GARÎB...................................................................................................................................10Bibliyografya:................................................................................................................................................11

BURHÂNEDDİN EL-HALEBÎ..............................................................................................................................11BURHÂNEDDİN KUTB-İ ÂLEM.........................................................................................................................11

Bibliyografya:................................................................................................................................................11BURHANEDDİN EL-MERGİNANİ.....................................................................................................................11BURHÂNEDDİN-İ TİRMİZİ.................................................................................................................................12BURHÂNÎYYE......................................................................................................................................................12BURHÂNİYYE......................................................................................................................................................12BURHÂNPÛR........................................................................................................................................................12

Bibliyografya:................................................................................................................................................13BURHÂNPÛRÎ.......................................................................................................................................................13BÛRÎNÎ...................................................................................................................................................................13

Eserleri...........................................................................................................................................................13Bibliyografya:................................................................................................................................................13

BURKİNA FASO...................................................................................................................................................14Bibliyografya:................................................................................................................................................18

BURMA..................................................................................................................................................................18BURMALI MESCİD..............................................................................................................................................18

Bibliyografya:................................................................................................................................................19BURMALI MİNARE CAMİİ VE TÜRBESİ.........................................................................................................19

Bibliyografya:................................................................................................................................................20BURNAZ HASAN AĞA........................................................................................................................................21BURSA...................................................................................................................................................................21

Bibliyografya:................................................................................................................................................24Bibliyografya:................................................................................................................................................26Bibliyografya:................................................................................................................................................27

BURSA ULUCAMİİ..............................................................................................................................................27BURSALI AHMED................................................................................................................................................27

Bibliyografya:................................................................................................................................................27BURSALI İSMAİL HAKKI...................................................................................................................................27BURSALI MEHMED TÂHİR................................................................................................................................27

Eserleri:..........................................................................................................................................................31Basılmamış Eserleri:......................................................................................................................................36Bibliyografya:................................................................................................................................................37

BURSLAN, KIVÂMÜDDİN..................................................................................................................................37Eserleri:..........................................................................................................................................................37Bibliyografya:................................................................................................................................................38

BURSUK.................................................................................................................................................................38BURSUKİ...............................................................................................................................................................38BURTON, SİR RİCHARD FRANCİS...................................................................................................................38

Bibliyografya:................................................................................................................................................39BURTUKAL...........................................................................................................................................................39BURÛC SÛRESİ....................................................................................................................................................39

Bibliyografya:................................................................................................................................................40BURÛCİRDÎ...........................................................................................................................................................40

Bibliyografya:................................................................................................................................................41

BURÛCİYE MEDRESESİ.....................................................................................................................................42Bibliyografya:................................................................................................................................................43

BURZÜLİ...............................................................................................................................................................43Eserleri:..........................................................................................................................................................43Bibliyografya:................................................................................................................................................43

BUSBEKE, OOTGECR GİSELİJN VAN..............................................................................................................43Bibliyografya:................................................................................................................................................45

BUSELİK................................................................................................................................................................45Bibliyografya:................................................................................................................................................45

BÛSÎRÎ, AHMED B. EBÛ BEKİR........................................................................................................................45Eserleri:..........................................................................................................................................................46Bibliyografya:................................................................................................................................................46

BÛSÎRÎ, MUHAMMED B. SAÎD..........................................................................................................................46Bibliyografya :...............................................................................................................................................48

BUSRÂ...................................................................................................................................................................48Bibliyografya:................................................................................................................................................50

BUSTAN.................................................................................................................................................................50EL-BUSTAN...........................................................................................................................................................50BUSTANİ, ABDULLAH B. MÎHÂÎL...................................................................................................................51

Eserleri:..........................................................................................................................................................51Bibliyografya:................................................................................................................................................51

BUSTÂNİ, BUTRUS B. BÛLUS...........................................................................................................................52Eserleri:..........................................................................................................................................................52Bibliyografya:................................................................................................................................................53

BUSTÂNÎ, SÜLEYMAN B. HATTÂR.................................................................................................................53Eserleri:..........................................................................................................................................................54Bibliyografya:................................................................................................................................................54

BUSTÂNÜ'I-ÂRİFÎN.............................................................................................................................................54BÛSENCÎ, EBÜ'L- HASAN..................................................................................................................................55

Bibliyografya:................................................................................................................................................55BUŞATLI MUSTAFA PAŞA.................................................................................................................................55BÛŞENCÎ, EBÜ'L-HASAN...................................................................................................................................55

Bibliyografya:................................................................................................................................................56BÛŞENCÎ, MUHAMMED B. İBRAHİM..............................................................................................................56

Bibliyografya:................................................................................................................................................56BUTLAN.................................................................................................................................................................56

Bibliyografya :...............................................................................................................................................58BUVAT GAZVESİ.................................................................................................................................................58

Bibliyografya:................................................................................................................................................58BUYRUK................................................................................................................................................................59BUYRULDU...........................................................................................................................................................59

Bibliyografya:................................................................................................................................................60BÛZCÂNÎ...............................................................................................................................................................61BÛZÎDİYYE...........................................................................................................................................................61BUCEYR B. BECRE..............................................................................................................................................61

Bibliyografya:................................................................................................................................................61BÜCEYR b. ZÜHEYR...........................................................................................................................................61

Bibliyografya:................................................................................................................................................62BÜCEYRÎ...............................................................................................................................................................62

Bibliyografya:................................................................................................................................................62BÜDDÜ'1-ÂRİF.....................................................................................................................................................62

Bibliyografya:................................................................................................................................................64BÜDELÂ.................................................................................................................................................................64BÜDEYL B. VERKÂ.............................................................................................................................................64

Bibliyografya:................................................................................................................................................64BÜĞDÜZ................................................................................................................................................................64

Bibliyografya:................................................................................................................................................65BÜHLÛL.................................................................................................................................................................66BÜHTAN................................................................................................................................................................66BÜKÂ.....................................................................................................................................................................66

BÜKEYR (BENÎ BÜKEYR)..................................................................................................................................66Bibliyografya:................................................................................................................................................66

BÜKEYR B. ŞEDDAD..........................................................................................................................................66Bibliyografya:................................................................................................................................................66

BÜKREŞ.................................................................................................................................................................66Bibliyografya:................................................................................................................................................67

BÜLBÜL.................................................................................................................................................................67Bibliyografya:................................................................................................................................................69

BÜLBÜL ŞAH........................................................................................................................................................69Bibliyografya:................................................................................................................................................69

BÜLBÜLDAGI.......................................................................................................................................................69Bibliyografya:................................................................................................................................................70

BÜLBÜLZÂDE ALİ HİBRİ EFENDİ...................................................................................................................70BÜLDÂNİYYE.......................................................................................................................................................70

Bibliyografya:................................................................................................................................................71BÜLEYTÎ................................................................................................................................................................71BÜNÂN B. MUHAMMED....................................................................................................................................71

Bibliyografya:................................................................................................................................................71BÜNDÂR, MUHAMMED B. BEŞŞÂR................................................................................................................72

Bibliyografya :...............................................................................................................................................72BÜNDÂR B. HÜSEYİN.........................................................................................................................................72

Bibliyografya:................................................................................................................................................73BÜNDARÎ...............................................................................................................................................................73

Eserleri:..........................................................................................................................................................73Bibliyografya:................................................................................................................................................74

BÜNYÂMİN...........................................................................................................................................................74Bibliyografya:................................................................................................................................................75

BÜNYAMİN AYAŞÎ..............................................................................................................................................75Bibliyografya:................................................................................................................................................76

BÜNYAN ULUCAMİİ...........................................................................................................................................76BURDE...................................................................................................................................................................76BÜREK ES-SARİMİ..............................................................................................................................................76

Bibliyografya :...............................................................................................................................................76BÜREYDE B. HUSAYB........................................................................................................................................76

Bibliyografya:................................................................................................................................................77BÜREYMİ..............................................................................................................................................................77

Bibliyografya:................................................................................................................................................78BÜRGÜ...................................................................................................................................................................79BURHAN................................................................................................................................................................79BÜRÜK...................................................................................................................................................................79BUSEYNE..............................................................................................................................................................79BUSEYSE B. AMR................................................................................................................................................79BÜSR B. EBÛ ERTÂT...........................................................................................................................................79

Bibliyografya :...............................................................................................................................................80BÜSR B. ERTÂT....................................................................................................................................................80BÜSR B. SÜFYÂN.................................................................................................................................................80

Bibliyografya:................................................................................................................................................80BÜST.......................................................................................................................................................................80

Bibliyografya:................................................................................................................................................81BÜSTÂNl ...............................................................................................................................................................81BÜSTÎ.....................................................................................................................................................................81

Bibliyografya:................................................................................................................................................82

BURHÂN-I KÂTI1

Muhammed Hüseyin b. Halef-î Tebrîzî'nİn yazdığı Farsça'dan Farsça'ya sözlük.Güney Hindistan'da kurulan Kutubşâ-hîler Devleti sultanlarından Abdullah adına 1062'de (1652} kaleme alınmıştır. Sözlük, Mîr Cemâleddin b. Fahreddîn-i Şîrâzî'nin Ferheng-i Cihangiri, Sürûrî-yi Kâşânrnin Mecma'u'1-Fürs {Ferheng-i Sürûrî), Takî-i Evhadî'nin Sürme-i Sü-leymânî, Hüseyn-i Ensârrnin Şıhâhu'l-edviye adlı eserlerine dayanmakla birlikte bunların dışında başka kaynaklardan da faydalanıldığı anlaşılmaktadır.İran edebiyatının Hindistan'da geliştiği bir dönemde bu edebiyatı anlayabilmek için sözlük çalışmalarına hız verildiği görülmektedir. Ancak bu alanda yazılan eserler daha çok belirli sayıda kelimeleri ihtiva ediyordu. Muhammed Hüseyin b. Halef-i Tebrîzî bu eksikliği gidermek amacıyla Burhân-ı Kâtımı hazırladı. Nitekim o zamana kadar yazılan Luğat-i Fürs 2278, Mecma'u'î-Fürs 6000, Ferheng-i Cihangiri ise 6950 kelime ihtiva ediyordu; buna karşılık Burhân-ı Kâtic 20.000'i aşkın kelimeyi içine almaktadır. Eser sadece hacim bakımından değil tertip bakımından da Önce Hindistan'da, daha sonra İran'da bu alanda çalışanların büyük ölçüde ilgisini çekti. Bundan önceki sözlüklerin bazılarında sıralama kelimelerin son harflerine, bazılarında baştan ikinci, bazılarında ise ilk ve son harflere göre yapılmıştı. Burhân-ı Kâp'da ise kelimeler Fars alfabesine göre sıralanmıştır. Ancak Farsça'ya has "p" ( y ). "ç" ( £ ) ve "g" (t) harfleri kelime başlarında belirtildiği halde ikinci ve üçüncü harflerde birbirine karıştırılmıştır.Burhân-ı Kâpc oldukça uzun bir mukaddime ile başlar. Burada esere "sağlam ve reddi mümkün olmayan delil" anlamında "Burhân-ı Kâtıc" adı verildiği ifade edilir. Daha sonra Derî, Pehlevî, Fars dilleri ve Farsça'nın grameriyle ilgili bilgiler ve alfabe sırasına göre kelimeler yer alır. Her harf bir bölüm gibi tasarlandığı için bölümler "Goftâr" (söz) adıyla belirtilmiştir.Farsça yanında diğer dillerden de kelime ihtiva eden sözlükte, başta Arapça oldukları belirtilmeden alınan Arapça kelimeler olmak üzere Türkçe, Süryânîce, İbrânîce, Hintçe, Yunanca, Latince, Ermenice, Zend ve Pazend dillerinden gelen kelimelere de yer verilmiştir.Önce Hindistan'da, daha sonra İran ve diğer İslâm ülkelerinde büyük rağbet gördüğü yazma nüshalarından an-laşılan Burhân-ı Kötıcda birtakım eksiklik ve yanlışlar yer almaktadır. Başka sözlüklerde de rastlanan bazı yanlışların Burhân-ı Kâpcöa daha çok olması şüphesiz onun hacminin genişliğiyle ilgıııaır. aurnan-ı is.au in en onemıı eK-sikliği -benzeri sözlüklerde olduğu gibi-açıklamalarda örneklere (şevâhid) yer verilmemiş olmasıdır. Sözlükte rastlanan yanlışlara gelince, bunlar yazarın eski Farsça'yı yeterli derecede bilmemesinden kaynaklanan hataları, ayrıca Arapça kelimeleri Farsça kelimelerle karıştırması, Farsça'ya geçen Yunanca, Süryânîce ve Latince kelimelere yanlış mâna vermesi, bunun yanında şahıs adları, tarih ve coğrafya ile ilgili özel isimlerdeki hataları ve nihayet faydalandığı yazmalardaki imlâ yanlışlarından ibarettir.Gördüğü rağbet sebebiyle üzerinde çok durulan Burhân-ı Köüc tenkit konusu olmuş, lehinde ve aleyhinde birta-kım eserler yazılmıştır. Bunlar arasında Gâlib Mirza Esedullah Hân-ı DihlevTnin Köpc-ı Burhan, Seyyid Saadet Ali Mîr Münşrnin Muhrik-ı Kapc-ı Burhan, Mirza Rahîm Big-i Mirtehfnin Sûpc-ı Burhan, Âgâ Ahmed Alî-yi Şîrâzrnin Mü'ey-yid-i Burhan ve Emînüddîn-i DihlevTnin Köp'u'1-Kap' adlı eserleri zikredilebilir. Ayrıca Necef Ali Han Dâîic -i Hezeyan adıyla Muhrik-ı Kâpc-ı Burhana, Gâlib de Tiğ-i Tiz adıyla Mü'eyyid-i Burhân'a reddiyeler yazmışlardır. Sirâ-ceddin Ali Han Ârzû da Burhân-ı Katımdaki bazı yanlışları Sirâcü'J-luğa adlı eserinde düzeltmiştir.Burhân-ı Kâpcm yazılışından bir süre sonra Muhammed Kerîm b. Mehdî Ku-li-i Tebrîzî, eseri gözden geçirerek Burhân-ı Cami adıyla yeni bir sözlük meydana getirmiştir. Onu takip eden Rızâ Kulı Han Ferheng-i Encümen -ârâ- yi Naşiri, Muhammed Pâdşâh Ânendrâc, J. A. Vullers Lexicon Persico Latinum1, Francis Johnson Dictionary Persian, Arabic and English2, F. Steingass A Compre-hensive Persian - English Dictionary3, J. J. P. Desmaison Dic-tionnaire Persan-Français4, Ziya Sükûn Farsça-Türkçe Lügat Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya5

adlı eserlerinde Burhân-ı Kâp'dan geniş ölçüde faydalanmışlardır.Birçok baskısı yapılmış olan Burhân-ı Kâp6, oldukça ayrıntılı bir önsöz ve geniş açıklamalarla birlikte mükemmel denecek bir biçimde Muhammed Muîn tarafından önce dört cilt7, daha sonra beş cilt halinde8

yayımlanmıştır.Mevlevi Bedîüddin, Abdullah ve Mücî-bürrahman gibi müelliflerle birlikte Ab-dülmecid Kâim maka mî

1 I-II, Bonnae 1855-18642 London 18523 London 18924 I-IV, Roma 19085 I-XI. fasikül, İstanbul 1944-19516 Bk. Elr., IV, 3707 Tahran 1330 hş./19518 Tahran 1342 hş./ 1963

tarafından Mül-hakât-ı Burhan9 adıyla bir zeyli yazılan Burhân-i Köfi'ı Mütercim Âsim birtakım eklemelerle bir-likte Tibyân-ı Nâü' der Terceme-i Bur-hân-ı Kâtı' adıyla Türkçe'ye çevirmiştir.10

Bibliyografya:

Muhammed Hüseyin b. Halef-i Tebrîzr. Bur-hân-ı Kâtı'11, Tahran 1342 hş., I, naşirin mukaddimesi; ae.12, Tahran 1344 hş., naşirin mukaddimesi, s. 36-37; Reyhânetü'l-edeb, !, 162; Zebîhullah Safa, Muhtasar der Târîh-i Tahav-oill-i /Yazm u Neşr-i Pârsî, Tahran, ts.T s. 82-83; Bahar. Sebk-İ Şinâst, Tahran 1349 hş., III, 290-291; Münzevî, Fihrist, III, 1922-1924; Hân-bâbâ. Fihrist, I, 754-756; Ali Asgar Hikmet, "Sî-şadunıîn Sâl-i TeJlîf-i Kitâb-ı Burhân-ı Kâtı'", mme-i Ferhengistân, 111/1, Tahran 1324 hş., s. 1-24; Abdülemîr Selim, "Luğât-i Zend u Pâzend der Burhân-ı Kât/", Neşriyye-i Dâ-nişkede-i Edebiyyât ue 'ulûm u İnsanî, XVII/ 1, Tebriz 1344 hş., s. 33-76; a.mlf., "Vâjehâ-yi Çend ez Burhân-ı KâV", a.e., XVII/2 (1344 hş.),s. 241-260; XVII/3 (1344 hş.), s. 377-389; Z. A. A. Desai. "17th Centuıy Iranian Callig-rapher of India and the Identity of the Fat-her of the Author of Burhân-i Qâü", Indo-Iranica, XXX/l-2, Calcutta 1977, s. 49-61; DMF,), 421; Dihhudâ, Luğatnâme, I, 199-217; Mohammad Dabirsiaqi. "Borhân-e Oate1", Elr., IV, 369-370. Burhân-ı Kâtı' Tercümesi. Türk okuyu-cusu arasında daha çok Burhân-ı Kâtı' Tercümesi adıyla tanınan eserin önsözünde Mütercim Asım Efendi (ö. 1819], Burhân-ı Kâtı'a. çeşitli ilim dallarında ihtiva ettiği bilgiler dolayısıyla Farsça'nın büyük sözlüğü anlamında "Kâmû-sü"l-eAcem" unvanını vererek onu övmekte ve "Kitâb-ı Burhân-ı Kâtıeu'l-beyân" diye adlandırmaktadır. Ayrıca Türkiye'de elde dolaşan Farsça sözlüklerin, sonradan ortaya çıkan kelimeleri de (mü-velledât) ihtiva etmelerinden dolayı değer verilmeye lâyık olmadıklarını söyleyen Mütercim Âsim, Burhân-ı Kâtıcm Farsça kelimelerin aslı ve anlamlan, terimlerin doğru ve açık karşılıkları, hen-dese, nücûm, hikmet, kelâm, tasavvuf gibi otuzdan fazla ilim dalının belli başlı konulan ve bunların incelikleri üzerinde bilgiler verdiğini, bunun da bütün Acem ve Türk bilginleri tarafından kabul edildiğini göz önünde tutarak eseri Türkçe'ye çevirmeye karar verdiğini belirtmektedir. Bu kararda yakın arkadaşlarından birinin, çeşitli konularda kalem oynat-maktansa "bir eser-i cedîd ve cemîl" yadigâr bırakmasının her bakımdan daha uygun olacağını söylemesi de etkiliolmuştur. Bunun üzerine Âsim Efendi 1204'te (1789-90) Antep'ten İstanbul'a gitmiştir13. İstanbul'da tercüme işine başlayan Âsim Efendi bu konuda Müşkilât-i Şâhnâme, Ne-vâdirü'1-luğa, Ahteri, Vankuîu Lügati, Ferheng-i Şuûrî, Bahrül-garâib, Ken-zü'I-luğa gibi tanınmış birçok sözlükten de faydalanmıştır. Âsim Efendi Burhân-ı Kâticı tercüme ederken bedence ve ruhça bir hayli yorulduğunu, bu durumunu bilenlerin kendisini takdir edeceklerini de kaydetmektedir. İstanbul'a geldikten iki yıl sonra başladığı ve altı yıllık bir çalışma ile 1 Cemâziyelevvel 1212'de14 tamamladığı eserine Tibyân-ı Nâfi' der Terceme-i Burhân-ı Katı' adını vermiştir.Burhân-ı Kâtı' Tercümesi, tertip ve muhteva bakımından aslından daha üstün bir eser olarak kabul edilmektedir. Nitekim kendisinin de işaret ettiği gibi Âsim Efendi'yi Burhân-ı Katıcm "bi't-tercüme müellifi" saymak yerinde olur. Eserin Farsça aslında kelimeler kısa sesliler göz önünde tutulmaksızın sessiz harflere göre sıralanmış, ancak tercümede bunların ilk kısa seslileri de hesaba katılarak fetha, kesre ve zammelere göre sıralanmak suretiyle okuyucuya kolaylık sağlanmıştır. Muhteva bakımından bir özelliği de mevcut kelimelere ve kelimelerin anlamlarına faydalandığı eserlerden eklemeler yapmış olmasıdır. Bu şekliyle Farsça aslından daha mükemmel hale gelen tercümede Âsim Efendi Türkçe kelimeleri Türkçe'deki kullanımlarına göre şu adlarla belirtmektedir:a- Türkçe'nin herkesin malı olan kelimelerini "Türkfde" diye vermiş ve bununla Türkiye'de konuşulan ve bir dereceye kadar yazılan Türkçe kelimeleri kastetmiştir. Türkiye dışında yaşayan Türkler'in dilinde bulunan kelimeler ise "Türkistan'da" diye adlandırılmıştır. Âsim Efendi'ye göre Türkçe'nin başka ayırımları da vardır. Bunlardan biri "Türkî-i kadîmdir (eski Türkçe). Bir diğeri olan "Türkî-i gayr-i meşhur" ile hangi kelimelerin kastedildiği pek belli değilse de bu tabirin herkesçe bilinmeyen ve yaygın olmayan Türkçe kelimeler için kullanıldığı kabul edilebilir. "Türkî-i mehcûr" tabiriyle artık kullanımdan düşmüş olan kelimeler ifade edilmiştir. "Taşra Türk-çesi"yle de İstanbul dışında kullanılan Türkçe kelimeler kastedilmiştir. "Rûmî", birçok eserde görüldüğü üzere Anadolu veya doğrudan Türk ve Türkiye yerine kullanılmıştır. "Istılah" kelimesi deyim ve kelimelerin daha dar ve özel anlamlarını karşılamaktadır. Nitekim bazı kelime ve deyimlerin daha dar bir sınır içinde kullanıldıklarına işaret eden Âsim Efendi bunu da "... ıstılahlarında" diye belirtmektedir. "Avâmî Türkî'den ise halk ağızındaki Türkçe kelimeler kastedilmiştir.b- Tercümede geçen kelime ve deyimlerin bir kısmı Âsim Efendi'nin doğup büyüdüğü Gaziantep çevresinden alınmış ve bunlar "bizim diyarda, bizim diyarımızda" veya "bizim diyar ıstılahında" diye belirtilmiştir. Ancak "bizim diyarda" diye belirtilen kelimeler yalnız Gaziantep yöresinde değil bütün Güneydoğu Anadolu'da

9 Kalküta 1250, 127410 Aş. bk11 nşr. Muhammed Mirîn12 nşr. Muhammed Abbasî13 TbySn-ı lİSfi' der Terceme-i Burhân-ıKâtı, Bulak 1251, s. 5 v14 22 Ekim 1797

kullanılan kelime ve deyimlerdir. Bunların dışında Âsim Efendi'nin "bazı diyarda" diye ayırdığı kelimeler de vardır. Bu tabirle onun yetiştiği Gaziantep çevresi dışında kalan bölgeler kastedilmiş olmalıdır.Burhân-ı Kâtı' Tercümesi"nin dikkate değer bir yönü de Türkçe kelime ve deyimlerin tanıklarıyla gösterilmesidir, Tercümede atasözlerine, yiyecek ve içeceklerle bunların nelerden ve nasıl yapıldığına geniş yer verilmiştir. Ayrıca birçok bitki, çiçek ve ağaç adıyla bunların çoğunun hangi hastalığın ilâcı olarak kul lanıldığı hakkında bilgi bulunmaktadır. Çeşitli zenaatleri ve bu zenaatlerde kullanılan aletlerin adlarını bildiren kelimeler, Türk kültür tarihi bakımından ayrı bir önem taşımaktadır. Başta çocuk oyunları olmak üzere birçok oyun adıyla bu oyunların nasıl oynandığı hakkındaki bilgiler de benzerleriyle birlikte Türk folkloru açısından büyük bir değere sahiptir. Bu özellikleriyle eseri sıradan bir sözlük değil bir ansiklopedi olarak kabul etmek daha uygun olur.Burhân-ı Kâtı' Tercümesi'nin Türk dili bakımından önemi üzerinde ilk defa Ziya Paşa durmuş 15, onu Nâmık Kemal16 ve Ebüz-ziyâ Tevfik17 takip etmiştir. Burhân-ı Kâtı' Tercümesi ilk defa 1214'-te (1799) tek cilt olarak İstanbul'da, daha sonra 1251 (1835) ve 1268 (1870) yıllarında Bulak'ta basılmış, bunu iki cilt halindeki İstanbul baskısı takip etmiştir (1287). Ziya Şükûn'un başka sözlüklerden de faydalanmak suretiyle hazırladığı Farsça-Türkçe Lügat Gencine-i Güflar Ferheng-i Ziya (1 -XI. fasikül, İstanbul 1944-19511, büyük ölçüde Âsim Efendi'nin bu tercümesine dayanmaktadır.

Bibliyografya:

Âsim Efendi, Tibyân-ı NSfi' der Terceme-i Burhân-ı Kâtı', Bulak 1251; Cemâleddin, Osmanlı Târih ue Müüerrlhleri (Âyîne-i ZurefS), İstanbul 1314, s, 65-66; Osmanlı Müellifleri, I, 375; Orhan Saik Gökyay. JIBurhân-ı Kâü' Çevirisinin Türkçe Açısından Önemi", Ömer Asım Aksoy Armağanı, Ankara 1978, s. 125 vd.; M. Fuad Köprülü, "Âsim", İA, I, 666-667; Hidayet Nuhoğlu. "Burhân-ı Kaatı'", TDEA, I, 476-477.

BURHAN ŞAH

Ahmednagar ve Devletâbâd'da hüküm süren Nizamşâhîler hanedanından (1491-1633) iki hükümdarın adı.18

EL-BURHAN FÎ ULÛMİ'L-KUR'ÂN

Zerkeşî'nin (Ö. 794/1392) Kur'an ilimlerine dair eseri.Mukaddimesinde, kendisinden önceki âlimlerin hadis metodolojisinde olduğu gibi Kur'an ilimlerinin bütün konularını ihtiva edecek tarzda bir eser yazmadıklarından söz ederek bu alandaki ihtiyaca cevap vermek gayesiyle bu kitabı telif ettiğini belirten Zerkeşî. eserini "nev"' adını verdiği kırk yedi bölüme ayırmış, bunlardan her birinin, derinliğine incelenmesi halinde bir ömrün yetmeyeceği kadar geniş ve önemli olduğunu söylemiştir. Esbâbü'n-nüzul, el-vücûh ve'n-nezâir, fevâsılü'1-âyât, müteşâbihât, müb-hemât, fevâtihu's-süver, havâtimü's-sü-ver, garîbü'l-Kur'ân, ahkâmü'l-Kur'ân, mütevâtirve şâz kıraatler, resmü'l-mus-haf, âdâbü tilâveti11-Kur'an, emsâlü'l-Kur'ân, nâsih ve mensuh, i'câzü'l-Kur'ân vb. Kur'an ilimlerinin Önemli konuları kitapta müstakil birer bölüm halinde işlenmiştir. Kur'an'in üslûp özellikleriyle Kur'an'daki harf ve edatlara ayrılan bölümler, eserin en geniş bölümlerini meydana getirir.Genellikle her nev'in giriş kısmında daha önce aynı konuda telif edilmiş önemli eserler hakkında bilgi verilir. Sık sık "fasıl", "fâide" (veya fevâid), "tenbih", "mesele" gibi ara başlıklara rastlanır. Ancak bunların çoğunda konu adı bulunmadığı için naşir köşeli parantez içinde verdiği başlıklarla bu eksikliği gidermeye çalışmıştır.Konuları işleyişindeki nisbî dağınıklık, bu sahada yazılmış ilk eserlerden biri olmasından kaynaklanmaktadır. Süyû-tî'nin, hocası Muhammed el-Kâfiyeci'-den (ö. 879/1474) naklettiğine göre Ka-fiyeci et-Teysîr adıyla bu ilim dalında ilk müstakil eseri kendisinin yazdığını söylerken, Kâtib Çelebi ve Taşköprizâde'nin de belirttiği üzere, Zerkeşfnin bu eserinden habersiz olduğunu ortaya koymuştur. Süyûtî, Kur'an ilimleri sahasında el-Burhân îî Cuiûmi7-Kur3dn'dan daha meşhur olan et-İtkân fî "ulûmi'l-Kur^ân adlı eserini telif ederken bu eserden geniş Ölçüda faydalanmıştır.el-Burhân fî cuîûmi'l-Kur’ân Muhammed Ebü'1-Fazl İbrahim'in tahkikiyle dört cilt halinde neşredilmiştir.19

Bibliyografya:

15 "Şiir ve İnşâ", Hürriyet, nr. II, London, 20 Cemâziyelevvel 128516 Bahân Dâniş, İstanbul 1301, Mukaddime, s. 1517 Numûne-i Edebiyyât-ı Osmâ-niyye, İstanbul 1329, s. 9818 Bk. Nizamşahiler19 Kahire 1376

Zerkeşî. el-Burhân, I, 1-9; Kâfıyeci. et-Teysîr fî kaoâ'idi 'İlmi't-tefsîr20, Ankara 1974, s. 2; a.e., naşir ve mütercimin girişi, s. 9, 46; Süyûtî, ei-İtkân, I, 4-5; Taşköprizâde, Miftâhu'ssa'&de, li, 127; Keşfü'z-zunûn, 1, 240-241, 520; Brockelmann, GAL SuppL, II, 108; Ma'a'I-Mektebe, s. 396-397.

EL-BURHÂN FÎ USÛÜ'1-FIKH

İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî'nin (ö. 478/1085) usûl-i fıkha dair eseri.Ehl-i sünnet âlimleri tarafından kelâm-cıların metoduyla yazılmış fıkıh usulü kitapları içinde Şafiî'nin er-Risâle'sinden sonra günümüze kadar gelebilen en eski eser olup bir mukaddime ile yedi bölümden (kitab) ibarettir. Mukaddimede usûl-i fıkhın tarifinden sonra hüsün-ku-buh, teklif ve ilim konuları ele alınmıştır. Birinci bölümde önce beyân konusunda bilgi verilmekte, ardından emir, nehiy, şer'î hükümler, âm, hâs, nas, zahir, müc-mel, mutlak ve mukayyed kavramları ele alınmaktadır. Yine bu bölümde mütevâ-tir ve vâhid haber, cerh ve ta'dîl, mürsel ve müsned hadis ve hadis rivayeti konularına yer verilmiştir. İkinci bölüm ic-mâa, üçüncü bölüm kıyasa ayrılmıştır. Dördüncü bölüm istidlal, beşinci bölüm tercih hakkındadır. Tercih bölümünde birbiriyle çatışır gibi görünen delillerden hangisinin tercih edileceği meselesi üzerinde durulmaktadır. Ayrıca nesih konusu da bu bölümde ele alınmıştır. Cü-veynî başlangıçta el-Burhân'a ietihad ve fetva bölümlerini de eklemeyi düşün-düğü halde21 sonradan bu konuları müstakil eserler halinde kaleme almayı tercih etmiştir. Ancak el-Burhân'ın Topkapı Sarayı Müzesi Kütüp-hanesi'ndeki nüshasına22 bu iki bölüm sonradan zeyil olarak ilâve edilmiştir. Eserin tenkitli neşrini yapan Abdülazîm ed-Dîb, bu nüshayı esas alarak ietihad ve fetvaya dair kitapları el-Burhân'm zeyli olarak neşret-miştir (II, 1315-1366). Eser zeyille birlikte yedi bölümden oluşmaktadır.Cüveynî eserinde Ebû Hanîfe, Şafiî, Dâ-vûd ez-Zâhirî, Ebü'l-Hasan el-Eş'arî, Say-rafî, Bâkıllânî, Ebû Bekir ed-Dekkâk, İbn Fûrek, Ebü İshak el-İsferâyînî gibi birçok imamın görüşlerini kaydederek onlardan faydalanır, gerekli yerlerde onlara itiraz eder ve sonunda kendi kanaatini belirtir. Cüveynî amel yönünden Şafiî, itikad yönünden Eş'ari olmasına rağmen özellikle el-Burhân'üa birçok meselede imamlarına muhalefette bulunmuş, bazı konularda ise hiçbir imama tâbi olmadan kendi içtihadına göre hareket etmiştir. Meselâ İslâm'dan önceki şeriatlara uyma mecburiyetinin bulunmadığı (1, 503-504), namazı terkedenin öldürülmesinin gerekmediği (I, 1222), Kur'an'ın hadisle neshinin mümkün olduğu 11, 1307) gibi görüşleriyle Sâfirye karşı çıkmıştır. İlmin hakikati ve tarifi (1, 115), kudretin fiile mukareneti (I, 276-277; bk. istitAat) ve umum ifade eden lafzın hususi bir si-gasının bulunup bulunmadığı gibi konulan da (I, 320) Eş'arfnin görüşleriyle karşılaştırarak tartışmış ve ona muhalefet etmiştir. Öte yandan Cüveynî, kelâm ve usul âlimi Bâkıllânî'ye özei bir değer vermiş olmakla birlikte zaman zaman onun görüşlerine de karşı çıkmıştır. Emir si-gası ve bu siganın gerektirdikleri, gas-pedilen bir arazide kılınan namaz, müşterek lafzın ve istisnanın hükümleri, tevatürde muteber olan sayı, mürsel olan haberle amel etmenin hükmü, icmâın tahakkuku için muteber olan zaman, neshin hakikati ve mahiyeti, taklidin hakikati gibi konular bunlardandır.el-Burhân, fıkıh usulü ve İslâm düşüncesinin en önemli bilgi kaynakiarından-dır. Ayrıca eser, kitapları ve dolayısıyla düşünceleri günümüze kadar ulaşmayan birçok usulcü ve ilim adamının görüşle-rini bugüne ulaştırmasıyla dikkati çekmektedir. İbnü'l-Cübbâî'nin el-Ebvûb, Eş'arfnin Ecvibetü'1-mesâ Sili'l-Başriy-ye, Bâkıllânî'nin, et-Takrîb ve'1-irşâd, el'Uşûlü'l-kebîr, el-Uşûlü'ş-şağir, el-Mııkni uşûîi'1-iıkh, Mesâ'ilü'1-uşûl ve Kâdî Abdülcebbâr'ın Şerhu'I-cUmed adlı eserleri günümüze kadar ulaşmadığı halde müelliflerinin belirli fikirleri el-Burhân vasıtasıyla bugüne intikal etmiştir.Tâceddin es-Sübkî, ihtiva ettiği birçok müşkül meseleden dolayı "luğzü'1-üm-me" (ümmetin bilmecesi, muamması) adını verdiği ve önceki fakihler taklit edilmeden farklı bir üslûpla yazılmış olduğunu belirttiği el-Burhân'm, SâfiHer'in iftihar edecekleri eserlerden biri olmasına rağmen onu şerhetmeye istekli olmamalarını ve pek az yerde ondan söz etmelerini garip karşılar. Gerçekten de Cüveynfnin talebesi Gazzâlî'nin el-Müs-taşfâ'sı elden ele dolaşırken eî-Burhân pek rağbet görmemiştir. Üzerinde yapılan birkaç şerh de özellikle bazı görüş-lerinin tenkidi için yazılmış olup Mâlikî fakihleri tarafından kaleme alınmıştır. Sübkî'nin belirttiğine göre esere fazla rağbet gösterilmemesinin ve tenkide uğramasının asıl sebebi, Cüveynî'nin Eş'a-rfve Şafiî'ye muhalefet etmesi, istislâh ve mesâlihu'l-mürsele gibi konularda İmam Mâlik'i tenkit etmesi ve bu sırada kullandığı üslûp olmalıdır. Ebû Ha-nîfe'ye karşı ağır ifadeler kullanmış olması da bu sebepler arasında sayılabilir. Abdülazîm ed-Dîb ise Sübkî'nin bu kanaatine katılmamakta, gerek Eş'arF-ye gerekse İmam Mâlik'e cevap verilen noktalan gözden geçirdiğini, bunların hiçbirinde Sübkfnin kullanıldığını belirttiği üslûba rastlamadığını söylemektedir. el-Burhân "in daha az tanınan bir eser olarak kalmasını da müellifin diğer eserlerinin daha çok tutulmasına, bilhassa o asrın bir özelliği olarak kelâm kitaplarının revaç bulması sebebiyle müellifin kelâmla ilgili kitaplarının daha çok rağbet görmesine bağlamaktadır. el-Burhân'm anlaşılmasındaki güçlükler ve Gazzâlî'nin eî-Müstaşfâ adlı eserinin daha çok dikkat çekmiş olması da birer sebep olarak zikredilebilir. Bütün bunlara rağmen İbn Haldun eî-Burhân'ı, el-Müstaşfâ ve Ebü'l-Hüseyin el-Basrî'nin el-Muctemed adlı kitabı ile birlikte ke-lâmcıların metoduna

20 nşr. ve trc. İsmail Cerrahoğlu21 el-Burhân, I, 56322 III. Ahmed, nr. 1321

göre yazılmış en önemli usûl-i fıkıh eserleri arasında zikreder.el-Burhân üzerine yazılan şerhler şöyle sıralanabilir: 1- Muhammed b. Ali el-Mâzerî (ö. 536/1141), îiâhu'I-mahsûl min Burhâni'1-uşûl. Tamamlanmamış olan bu şerhin bir nüshası Medine'de Hi-zânetü Ribâti Seyyidinâ Osman Kütüp-hanesi'nde mevcuttur. 2- Ebü'l-Hasan Ali b. İsmail es-Sanhâcî el-Ebyârî (ö. 616/ 1219), et-Tahklk ve'1-beyân ti şerhi'i-Burhân. el-Burhân'ın neşrinde bu şerhin İstanbul Murad Molla Kütüphane-si'ndeki nüshasından23 istifade edilmiş olup ikinci cildinin bir nüshası da Beyazıt Devlet Kütüphanesi'ndedir24. Bunlardan başka şerhin bir nüshası Rabat el-Hizâ-netü'l-Melekiyye'de25, diğer bir nüshası ise Hollanda Brill Kütüphane-si'nde bulunmaktadır.26 3- Ebû Yahya Zekeriyyâ b. Yahya eş-Şe-rîf el-Hüseynî, Kifâyetü tâlibi'l-beyân Şerhu'l-Burhan. Bu eserde daha önceki iki şerh birleştirilmiş olup üçüncü ve son bölümleri bir cilt halinde Fas Kara-viyyin Kütüphanesi'nde kayıtlıdır27. 641 (1243-44) yılında Mağrib hattıyla istinsah edilen eser 158 varaktan ibarettir. Yalnız ikinci bölümüne ait Endülüs hattıyla yazılmış bir nüsha Râşidiye'de el-Hizânetü'l-Hamziyye Kütüphanesi'nde28 mevcut olup başında bablarına göre düzenlenmiş bir de fihrist bulunmaktadır. 4- Şafiî âlimlerden Ebü'1-Feth Takiyyüddin Muzaffer b. Abdullah b. Ali el-Mısrînin (ö. 612/1215) el-Burhân üzerine yaptığı haşiye Mektebetü'l-Metha-fi'1-lrâki'de mevcuttur.29

eî-Burhân Abdülazîm ed-Dîb tarafından tahkik edilerek iki cilt halinde yayımlanmıştır (Devha 1399).

Bibliyografya:

Cüveynî, el-Bıtrhân30, Devha 1399, naşirin mukaddimesi, I, 41-77; Sübkî. Tabakât, V, 192-193; İbn Haldun, Mu-kaddime, Beyrut, ts.,- s. 459; Taşköprizâde, Mif-tâhlt's-sâ'ade, II, 110; Keşfü'z-zunûn, I, 242; Brockelmann, GAL SuppL, I, 673; a.mlf., "Cüveynî", İA, III, 249; a.mlf. - L. Gardet, "al-Dju-wayni", El2 (İng,), II, 605-606; Fevkıyye Hüseyin Mahmûd, et-Cüueynî İmâmii'i-Haremeyn, Kahire 1384/1964, s. 60-63; İzmirli İsmail Hakkı, "tmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî b. el-Cüveynî", DİFM, sy. 9 (19281, s. 1-33; M. Ha-mldullah, "cUşûIal-fıqh'm Tarihî" (trc. Fuat Sezgin), /7EDJ1/1 (1957), s. 1-18; Fuâd Abdül-mün'im Ahmed, "Ba'de tahkiki'l-Burhan fî uşûli'1-fıkh", ei-Meürid, IX/4, Bağdad 1981, s. 802-803.

BÜRHANEDDİN AHMED31

BURHÂNEDDİN-İ ÂNEVÎ

Anadolu Selçuklu Hükümdarı I. İzzeddin Keykâvus'a (1210-1220) takdim ettiği Enîsü'l-kulûb adlı eseriyle tanınan âlim ve şair.32

BÜRHANEDDİN EL-BUHARÎ

Burhânüddîn (Burhânü'ş-Şerîa) Mahmûd b. Ahmed b. Abdilazîz el-Buhârî el-Merginânî (ö. 616/1219) Hanefî müctehid ve âlimi.Karahanlılar'ın hakimiyetindeki Buha-ra'da XI-XIII. yüzyıllarda hüküm süren ve birçok âlim yetiştiren Türkistanlı Burhan ailesine (Âl-i Burhan) mensuptur. Babası Sadrüşşehîd Tâceddin Ahmed, dedesi Burhâneddin el-Kebîr Abdülazîz b. Ömer, amcası Sadrüşşehîd Hüsâmeddin Ömer b. Abdülazîz ve oğlu Sadrülislâm Tâhir b. Mahmûd da devirlerinin Önde gelen âlimlerindendir. Ailenin üyeleri "sadr" unvanıyla anılırlar. Dedesi Abdülazîz b. Ömer'i 495'te (1101-1102) Buhara başkadılığına tayin eden Selçuklu Sultanı Sencer'in ilk defa ona sadr unvanını da verdiği kaynaklarda belirtilmektedir.Burhâneddin el-Buhârî Mergînân'da doğdu. Hayatı ile ilgili kaynaklarda birbirinden farklı bilgiler verilmektedir. Bağdatlı İsmail Paşa33 İle onu Sadrüşşehîd Ömer b. Abdü-lazîz'in torunu gibi gösteren Brockelmann34 551'de

23 nr. 67924 Veliyyüddin Efendi, nr. 96325 nr. 965426 GAL Suppl, I, 67327 nr. 624; eski fihrist nr. umumi 1397, hususi 1928 nr. 3529 nr. 996, 167 sayfa30 nşr. Abdülazîm ed-DIb31 Bk. Kadı Bürhaneddin32 Bk. Enîsü'ı-Kulûb33 Hediyyetü'l-'âriftn, II, 40434 GAL, I, 464

(1156) doğduğunu ve 616'da (1219) vefat ettiğini kaydederler. Kâtib Çelebi de35 616"da öldüğünü söylerken Ömer Nasuhi Bilmen36 onun 544'ten (1149) sonra vefat ettiğini ileri sürer. Burhâneddin'in ismi bazı kaynaklarda Muhammed olarak da geçmektedir37. İbnü'l-Esîr'in 603 (1206) yılında hacca gittiğini kaydettiği38 Burhâneddin Muhammed b. Ahmed b. Abdülazîz'in bu zat olması ihtimali, Burhâneddin'in 1219 olarak verilen vefat tarihini desteklemektedir. Fakat Barth-oid Mahmûd ve Muhammed'i iki ayrı şahıs gibi zikretmektedir (M, II, 840). Bur-hâneddin'in oğlu Tâhir b. Mahmûd'un ölümü ile ilgili olarak bazı kaynaklarda verilen39 504 (1110) tarihi de izahı güç bir durum arzetmektedir. Bu husustaki karışıklık, aynı dönemde yaşamış Burhâneddin lakabıyla tanınan birçok âlimin varlığı ve başkalarının da el-Muhît adıyla kitap telif etmelerinden kaynaklanmış olmalıdır.Burhâneddin el-Buhârî babasından ve dedesi tarafından kurulan çok sayıda ilim adamının yetiştiği medresenin meşhur hocalarından ders okudu. Bazı kaynaklarda amcası Ömer b. Abdülazîz'-den de (ö. 536/1141) ders aldığı kay-dedilmekteyse de40 1156 yılında doğduğu kabul edilirse bunun mümkün olmadığı anlaşılır. Ayrıca Buhara ve Semerkant başta olmak üzere çeşitli şehirlere gidip devrin ileri gelen alimleriyle görüştü, onlardan ders aldı. Özellikle fıkıh sahasında devrinde otorite idi. İbn Kemal onu "mesâilde mücte-hid" kabul eder. Başta oğlu Sadrülislâm Tâhir b. Mahmûd olmak üzere birçok ilim adamı yetiştirdi, müftülük ve kadılık yaptı. Talebeleri arasında, dedesi Burhâneddin el-Kebîr'in talebesi olan Kâdîhan Hasan b. Mansûr'un da (ö. 592/1196) sayılması 41

doğru değildir.

Eserleri:

1- el-Muhit, el-Muhîtü'l-kebîr, el-Muhîtü'1-Burhânî ve el-Muhî-tü'î-Burhânî fi']-hkhi'n-Nucmânî olarak da bilinir. İmam Muhammed'in Hanefî mezhebinde zâhirü'r-rivâye diye bilinen altı kitabındaki meseleleri bir araya toplamış, bunlara nâdirü'r-riuâ-ye ve vâkıât kitaplarında geçen meselelerle babasından öğrendiği tamamlayıcı bilgileri de eklemiştir. Eserin müellifinin Burhâneddin el-Kebîr olduğunu zannedenler ve bu eseri Burhânülislâm Radıy-yüddin es-Serahsfnin el-Muhît"\ ile karıştıranlar da olmuştur. Tarih araştırmaları açısından da değerli bilgiler ihtiva eden eserde bulunan ve Karahanlı Hükümdarı İbrahim Tamgaç Han'a ait olan vakfiye Z. V. Togan tarafından neşre hazırlanmıştır.42 Eserin Süleymaniye Kütüphanesi'nde birçok yazma nüshası bulunmaktadır43. 2- Zahî-retü'I-fetâvö. ez-Zahîreve ez-Zahîre-tul-Burhâniyye diye de bilinen eser eJ-MuM'in özeti mahiyetinde olup Süleymaniye Kütüphanesi'nde birçok yazma nüshası vardır.44 3- Tetimmetü'î-fetâvâ. Amcası Ömer b. Abdülazîz muhtelif konulardaki çeşitli görüşleri ve fetvaları bir araya toplamış, fakat bunları bir düzene koyamadan şe-hid edilmişti. Bunlar daha sonra Burhâneddin el-Buhârî tarafından düzenlenerek kitap haline getirilmiş ve esere her konuyla ilgili yeni meseleler de ilâve edilmiştir.45

4- el-Vecîz îi'î-fetâvâ.46 5- Nisâbü'l-fukahâ.47

Kaynaklarda adlan geçen diğer başlıca eserleri de şunlardır: Şerhu'-Cömici'ş-şağîr, Şerhu'l-Câmicil'kebîr, Şerhu'z-Ziyâdât, el-Fetâvâ, el-Vâki'ât, et-Tec-ndü'l-Burhanı, et- Tarikatü'l-Burhâ-niyye.

Bibliyografya:

İbnü'l-Esîr. el-Kâmil, XII, 257; Kureşî, el-Ce-uâhim'l-mudiyye, III, 42; İbn Kutluboğa, Tâ-cii't-terâcim, s. 70; TaşkÖprizâde, Meozûûtü'l-alûm, I, 734, 739; Keşfü'z-zunûn, I, 11, 343-344, 345, 564, 568, 823; II, 963, 1619-1620, 1954, 1998, 2002; Leknevî, el-Fevû İdü'l-be-hiyye, s. 24, 85, 98, 149, 189-191, 205-207; Brockelmann, GAL, I, 464; SuppL, I, 289, 642; II, 953; Izâhu'l-meknûn, II, 155; Hediyijetü'l-cârifm, I, 430; 11, 404; Ziriklî. el-A*lâm, VIII, 36; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'ellifîn, V, 39; XII, 146-147; Yusuf Ziya Kavakcı, XI ue XII. Asırlarda Kara.hanhlarDeurin.de Ma.ua.ra' al-Nahr İslâm Hukukçuları, Ankara 1976, s. 68, 108-111; Bilmen, Kamus, i, 341; Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh. Alimleri, Ankara 1990, s. 61-62; M. Saghir Hasan Masumi, "Burhan al - Sharicahrs «al-Mu-hît al-Burhâm»", İTED, V/4 {1973), s. 65-73; W. Barttiold. "Burhan Ailesi", İA, II, 839-840.35 Keşfü'z-zunûn, I, 344, 823; II, 161936 Kamus, 1, 34137 Kureşî, III, 42; Leknevî, s. 20638 el-Kâmti, XII, 25739 İzâhu'l-meknûn, II, 155; Hediyye-tû'l-'âriftn, 1, 430; Kehhâle, V, 39; Kavakcı, s. 6840 Leknevî, s. 20541 Hasan Ma'sûmî, V/4, s. 6742 Kavakcı, s. 109, 11043 Meselâ bk. Cârullah, nr. 852-854, 856-858, 860-862; Damad İbrahim Paşa, nr. 656; Fâtih, nr. 2110-2118; Yozgat, nr. 215-22144 Meselâ bk. Cârullah, nr. 649, 650, 651; Damad İbrahim Paşa, nr. 692; Fâtih, nr. 2308-2310, 2311-2317; Süleymaniye nr. 648; Yenicamİ, nr. 613-61845 Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2278, 2279; Cârullah, nr 915; Mihrişah Sultan, nr. 103; Yenicami, nr 597; Turhan H. Sultan, nr. 16546 Süleymaniye Ktp., Cârullah, nr. 961; Hamidi-ye: nr. 615; Hekimoğlu, nr. 432, Fâtih, nr. 220947 Süleymaniye Ktp., Damad İbrahim Paşa, nr. 733; Ye-nicami, nr. 674

BURHANEDDİN-İ GARÎB

Muhammed b. Nâsıriddîn Mahmûd el-Hansevî (ö. 738/1337) Hindistanlı tanınmış sûfî.654'te (1256) Doğu Pencap'ta Hânsf-de doğdu. Hayatının ilk yıllarını burada geçirdi; daha sonra Delhi'ye giderek zamanın âlimlerinden fıkıh, usul ve Arapça öğrendi. Çiştiyye tarikatı şeyhlerinden Nizâmeddin Bedâûnfye intisap etti. Delhi Türk Sultanı Muhammed b. Tuğluk'un Delhi'nin âlim ve ileri gelenlerini yeni başşehir Devletâbâd'a göçe mecbur etmesi üzerine oraya gitti (1327). Diğer bir rivayete göre ise Devletâbâd'a şeyhi tara-fından gönderildi. Ömrünün geri kalan kısmını burada geçirdi. Zeynüddin Dâ-vûd b. Hüseyin eş-Şîrâzî, Ferîdüddin Dev-letâbâdî, Kemâleddin el-Kâşânîve Rük-neddin el-Kâşânî onun en tanınmış halifeleridir. Burhâneddfn-i Garîb Devletâ-bâd'da vefat etti ve Huldâbâd'a bağlı Ravza'ya defnedildi. Bazı kaynaklar vefatını 741 (1340-41) olarak kaydetmektedir.Cezbedici şahsiyetiyle Şeyh Bedâünf-nin müridleri arasında büyük bir şöhret kazanan Burhâneddîn-i Garîb, Emîr Hüs-rev, Mîr Hasan ve Mesud Bey gibi şairler, Nasîrüddin Çırâğ-ı Dehlî ve Kirmânî gibi velîlerle dost oldu. Kaynaklar onu aşk ve şevk timsali bir zâhid, vaazları ile kalpleri fetheden vecd sahibi ve semâ meclislerine tutkun bir velî olarak tanıtır. Burhâneddîn-i Garîb'in ölümünden sonra Burhânîler diye anılan müridleri semâ sırasında kendilerine has bir tarzda raksedercesine zikir âyini yaparlardı.Burhâneddîn-i Garîb Devletâbâd'a giderken uğradığı Dekken'deki Tapti yolu üzerinde bulunan yerleşim bölgesinin Fârûkîler'in saltanatı döneminde imar edileceğini müjdelemişti. Daha sonra bu bölge Nasîr Han el-Fârûkl (1399-1437) tarafından ihya edilerek Burhâneddîn-i Garîb'in adını ebedîleştirmek için buraya Burhânpûr ismi verilmiştir. Ayrıca Ravza'daki türbesine Fârûkller tarafından bir arazi vakfedilmiştir.Sefînetul-evliya3 müellifi Dârâ Şü-kûh, Evrengzîb ile Şeyh Nizâmeddin Be-dâûnrnin bazı müridlerinin medfun bulunduğu Burhâneddîn-i Garîb'in türbesi etrafında ölüm yıl dönümlerinde düzenlenen törenlerden birine katıldığını söyler.Burhâneddîn-i Garîb'in vecize ve hikmetli sözlerini Rükneddin el-Kâşânî Ne-fo5isü'l-enîâs, kardeşi Hammâd el-Kâşânî Ahsenü'l-akvâl, diğer kardeşi Mec-düddin el-Kâşânî de Garibü'l-kerâmât adlarıyla derlemişlerdir. Mecdüddin Ga-rîbü'l-kerâmât'a Bokıyyetü'l-ğoro3ib adlı bir zeyil yazmıştır.48

Bibliyografya:

Mirhord. Siyerul-euliyâ. Delhi 1302, s. 278; Abdülhak ed-Dihlevî, Ahbarü'l-ahyâr, Delhi 1309, s. 93; Dârâ Şükûh, Sefînetü'l-evliya, Leknev 1872, s. Î01; Gulâm Server Lâhûrî, Hazînelü'l-asfiyâ', Lahore 1284, s. 332; Abdülhay el-Ha-senî. Nüzhetü'l-hauâtır, II, 140-141; Moham-mad Shafi, "Burhan al-Dîn Gharîb", E!2 (İng], 1, 1328-1329.

BURHÂNEDDİN EL-HALEBÎ49

BURHÂNEDDİN KUTB-İ ÂLEM

Ebû Muhammed Abdullah b. Mahmûd b. Celâliddîn Hüseyn el-Buhârî (ö. 857/1453) Sühreverdiyye tarikatının Buhâriyye kolu şeyhlerinden, Hintli mutasavvıf.Receb 790'da50 Hindistan'da Bahâvelpûr'a bağlı Uç'ta doğdu. Kutb-i Âlem ve Mahdûm-i Cihâniyân unvanıyla tanınan dedesi Celâleddin Hüseyin el-Buhârfye (ö. 785/1384) nisbetle Sânî-i Mahdûm-i Cihâniyân unvanlany-la tanınır. Küçük yaşta babasını kaybetti. On iki yaşında iken annesiyle birlikte Gucerât'ta Fetten'e (Patan) göç ederek Mevlânâ Ali Şîr el-Gucerâtfden ilim tahsil etti. Sühreverdiyye tarikatı hırkasını büyük kardeşi Hâmid b. Mahmûd el-Hü-seynî ve babasının amcası Sadreddin b. Ahmed el-Uççî'den giydi. Ebü'l-Fütüh Nûreddin eş-Şîrâzî, Şehabeddin Ahmed b. Abdullah, Kemâleddin b. Kıvâmüddin el-Fettenî ye diğer bazı şeyhler vasıtasıyla Nakşibendiyye. Kâdiriyye ve Kübre-viyye tarikatlarına da intisap etti. Ahmed Şah Gucerâtî Ahmedâbâd şehrini kurunca Fetten'den ayrılarak oraya gitti. Bir süre eski Asâval'da oturduktan sonra Ahmedâbâd'a 6 mil mesafedeki Bâtve köyüne yerleşerek büyük dedesi Celâ-leddin Ahmer Hüseyin b. Ahmed'in (ö. 691/1292] kurduğu Sühreverdiyye tarikatının Buhâriyye kolunu yaymaya çalıştı. Gucerât hükümdarı kendisine büyük saygı göstererek sarayında barındırdı. Başta oğlu Şah Âlem (ö. 1495) olmak üzere pek çok halife ve talebe yetiştirdi. 8 Zilhicce 857'de51 Bât-ve'de vefat etti. Hindistan'da Ahmedşâ-hî kazası ileri gelenleri onun için muhteşem bir türbe yaptırmıştır.

48 Abdülhay el-Ha-senî, II, 140-14149 Bk. Sıbt İbnü'l-Acemi50 Temmuz 138851 10 Aralık 1453

Bibliyografya:

Dârâ Şükûh, SeftneLü'l-evliyS.\ Leknev 1876, s. 117-118; Zebîdî, cIkd, s. 40-41; Abdülhay el-Hasem. Müzhetul-hauâtır, ili, 101-103; "Bür-haneddin", İA, II, 840-841; Mohammad Shafi, "Burhan al-Dîn Kutb-ı cÂlam"r El2 (İng.), I, 1329-1330.

BURHANEDDİN EL-MERGİNANİ52

BURHÂNEDDİN-İ TİRMİZİ53

BURHÂNÎYYE54

BURHÂNİYYE

Rifâiyye tarikatının Burhâneddin İbrahim b. Ömer b. Ali el-AIevî'ye (Ö.VI/XII. yüzyıl) nisbet edilen bir şubesi.55

BURHÂNPÛR

Hindistan'ın Medya Pradeş eyaletinde bir şehir.Orta Hindistan'da Tapti nehrinin kuzey yakasında 21° 18' kuzey enlemi ve 76° 14' doğu boylamı üzerinde Kurulmuştur. Şehrin nehir kıyısında yıkanma basamakları (ghat), diğer taraflarında ise içinde yer yer birçok büyük ve küçük kapının yer aldığı sağlam görünüşlü taş surlar bulunmaktadır. 1. Nizâmülmülk Âsafcâh tarafından Burhânpûr valisi iken 1728'de yaptırılan surların içinde kalan kısım bugünkü şehir yüzölçümünün 6500 kilometrekaresini kaplar. Şehrin dışındaki çok sayıda kalıntı, halen Adilpura denilen banliyöyü de içine alan dış mahallelerin önceden çok daha geniş olduğunu göstermektedir. Şehrin nüfusu 140.986'-dır (1981).Ortaçağ döneminde stratejik öneme sahip bulunan Burhânpûr Hândeş (Dân-deş) Fârûkl hanedanı hükümdarı Nasır Han el-Fârûki tarafından 801 (1398-99) yılı civarında devletin yeni merkezi olarak kurulmuş ve şehre Şeyh Burhâned-dîn-i Garîb'in (ö. 738/1337) adı verilmiştir. Aynı devirde Tapti nehrinin karşı yakasında kurulan diğer bir şehre de o bölgede yaşayan Şeyh Burhâneddfn'in halifesi Şeyh Zeynüddin Dâvûd-i Şîrâzî'ye izafetle Zeynâbâd denilmiştir. 1561'de Burhânpûr, Ekber Şah'in çocukluk dönemindeki vasisi Bayram Han'ın kumandanlarından Pîr Muhammed Şirvânî tarafından yağmalandı ve halkı katledildi; ancak şehir Fârûkl hanedanının başşehri olarak kalmaya devam etti. 1599'da Bâbürlü kumandanlarından Ebü'l-Fazl el-Allâmî tarafından işgal edildi ve iki yıl sonra FarûkT hanedanının Bâbürlü İmpa-ratorluğu'na katılması üzerine kesin olarak Ekber Şah'ın eline geçti. Hân-ı Hâ-nân Abdürrahim Burhânpûr'a vali tayin edildi ve orada uzun süre kaldı. Abdür-rahim'in büyük oğlu Mirza İric (Şahnevâz Han) burada öldü ve babası mezarının üzerine bir türbe yaptırdı. İngiliz elçisi Sir Thomas Roe, Cihangir'in büyük oğlu Pervrz'i bu şehirde 1614'te ziyaret etti. 1616'da Şah Cihan {o zaman Prens Hür-rem) Dekken seferleri sırasında burayı başkumandanlık merkezi yaptı. Prens Pervîz 1626'da burada öldü. 1630-1632 yılları arasında Burhânpûr pek çok ölüm hadisesiyle sonuçlanan büyük bir kıtlığa mâruz kaldığı zaman yine Şah Ci-han'ın Dekken bölgesine karşı giriştiği askerî harekâtın üssü oldu. 1631'-de Şah Cihan'ın eşi Mümtaz Mahal burada öldü ve defnedileceği Agra'daki Tac Mahal'in yapımı süresince geçici olarak Zeynâbâd'a gömüldü. 1636'da henüz on sekiz yaşında bir genç olan Evrengzîb Dekken valiliğine tayin edildi ve Burhân-pûr'u buranın merkezi yaptı. Evrengzîb Dekken valiliği sırasında, el-Fetâva'I-'Âlemgîriyye'yi toplamakla görevli âlimler heyetinin başkanı olan Şeyh Nizâm Burhânpûrî ile burada tanıştı. Evrengzîb 1681 "de Bîcâpûr'u kuşatmadan önce Burhânpûr'da askerî kamp kurdu. İmparatorun şehirden ayrılmasından hemen sonra Burhânpûr Marathalar tarafından yağmalandı (1685). Civardaki diğer şehirlerde bazı savaşlar meydana geldi ve sonunda Marathalar'ın vergilerin dörtte birini toplamasına izin verilerek barış yapıldı. 1720'de Nizâmülmülk Âsafcâh Dekken'e vali olarak tayin edildiğinde yine Burhânpûr'u merkez yaptı; şehir onun ölümüne kadar (1748) kurduğu yeni sultanlığın önemli bir merkezi olmaya devam etti. I. Asafcâh'ın ölümünden sonra Marathalar tarafından işgal edilen şehir sonraları birkaç defa el değiştirdi. 1849'da pek çok kişinin ölümüne sebep olan Hindu - müslüman çatışmasına sahne oldu ve nihayet 1860'ta İngilizler'in eline geçti. Hindistan'ın ba-ğımsızlığını kazandığı 1947 yılına kadar İngiliz yönetiminde kaldı.Büyük hadis mecmuası Kenzü'l-''ıxm-mdi'in müellifi Muttaki el-Hindrnin de doğum yeri olan Burhânpûr Ortaçağ Hin-distanı'nda önemli ilim ve kültür merkezlerinden biriydi. Burhânpûr'u sık sık ziyaret eden Muhammed Gavsî (ö. 1044/ I635'ten sonra) Gülzâr-ı Ebrâr adlı eserinde, şehirde çoğu Sindli ve Gucerâtlı olan mutasavvıf ve şeyhlerin türbe ve mezarlarının bulunduğunu zikreder. Diğer önemli tarihî yapılar arasında 52 Bk. Merginani, Burhâneddin53 Bk. Seyyîd Burhâneddin54 Bk. Desûkıyye55 Bk. Rifaîyye

Mübarek Şah el-Fârûkl ve Raja Ali Han'ın56 türbeleri, 1588'de inşa edilen Cami-Mescid (cuma camii), Tapti nehri boyunca uzanan eski bir kale ve Hân-ı Hanân Abdürrahim tarafından yaptırılan bir kervansaray yer almaktadır. XVII. yüzyılda Hân-ı Hânân tarafından tamamlatılan ve şehrin su ihtiyacını karşılayan Cihangir Şah'ın yaptırdığı su şebekesi, modern sistemlerle karşılaştırılabilecek mükemmeliyettedir.Bâbürlüler döneminde Burhânpûr'da sultanların himayesinde kaliteli kumaş üreten atölyeler açıldı ve ülkenin birçok yerinden, özellikle Sind'den gelen usta dokumacılar bu atölyelerde çalıştılar. Burhânpûr bugün de dokumacılıkla meşhur olan bir ticaret merkezidir.

Bibliyografya:

Mevlevi Halflurrahmân, TârTh-i Burhânpûr, Delhi 1317; Sücân Rây Bhandârî. Hulâşatü'L-ieoârîh57, Delhi 1337/1918, bk. İndeks; The Embassy of Sİr Thomas Roe to India58, London 1926, bk. İndeks; Yûsuf Hüseyin Han. Hizâmülmülk AsafCâh, Mangalore 1936, bk. indeks; M. Mu-tîullah Râşid Bıtrhânpûrî. Burhânpûr ke Sind-hîEüliyâ\ Karaçi 1957; J. B. Tavernier, Trauels in İndia, Lahor 1976, I, 50-52; M. P. Singh. Toıun, Market, Mint and Port in the Mugtıai Empire 1560-1707, New Delhi 1985, s. 61, 117, 324-326; Sâqi Mustad Kharı. MaSsir-i Alem-girUtrc. ladunath Sarkar, New Delhi 1986, bk. İndeks; A. S. Bazmee Ansari, "Burhânpür", El2 (İng.), I, 1330-1331; a.mlf.. "Burhânpûr", ÜDMİ, IV, 462-465; Nisar Alımed Faruqi, "Burhanpur", Elr., IV, 555-557.

BURHÂNPÛRÎ

(ö. 1029/1620) et-Tuhfetü'l-mürsele adlı eseriyle tanınan Hindistanlı âlim ve mutasavvıf.59

BÛRÎNÎ

Ebü'z-Ziyâ Bedrüddîn Hasen b. Muhammed es-Saffûrî el-Bûrînî (ö. 1024/1615) Dımaşklı tarihçi, fakih ve şair. 963'te (1556) Filistin'in Saffûriye şehrinde doğdu. Babası -bir rivayete göre kendisi- Nablus'a bağlı Bürîn'de doğduğu için Bûrînî nisbesini almıştır. Babasıyla birlikte Dımaşk'a gitti (1565) ve Sâ-lihiye'deki Ömeriyye Medresesi'nde okudu. 1567'de kıtlık yüzünden tahsiline dört yıl ara verdi ve Dımaşk'tan ayrılıp Kudüs'e gitti. 1580'de Dımaşk'a döndü, Emeviye Camii'nde Şafiî fıkhı okutmaya ve birçok medresede ders vermeye başladı. Derslerindeki metodu ve güzel konuşmasıyla büyük bir şöhret kazandı, talebelerinin sayısı hızla çoğaldı. Çağdaşı Necmeddin el-Gazzî onun için, "Bulunduğu meclislerin bülbülü idi" demektedir. 1611'de Suriyeliler'in hac kafilesinde kadı olarak görev yaptı. Farsça ve Türkçe de bilen Bûrînî çok zeki ve kabi liyetli bir kişi olup lügat, nahiv, siyer, me-gâzî, fıkıh, riyâziyyât ve mantık sahalarında devrin önde gelen âlimlerindendi. 13 Cemâziyetevvel 1024'te (W Haziran 1615) Dımaşk'ta öldü ve Bâbülferâdis'te defnedildi.

Eserleri.

1- el-Bahrü'1-iöiz şerhi Dîvâni tbni'1-Fânz. Ömer b. Fârız'ın divanına yazdığı bu şerhin Süleymaniye Kütüphanesinde muhtelif yazma nüshaları bulunmaktadır60. Eser Rüşeyd ed-Dahdâh el-Lübnânî tarafından Nablusrnin şerhiyle birlikte Marsilya'da (1853), daha sonra Kahire'de (1289, 1306, 1310, 1319-1320, 1329] yayımlanmıştır. Divan yalnız Bûrînî'nin şerhiyle de neşredilmiştir61. Emîn el-Hûrî Bürînînin şerhini el-Gâmız min şerhi Dîvâni İbni'l-Fânz adıyla ihtisar etmiştir.62 2- Terâcimü'l-a'yân min ebnâ 3i'z-zamân. Kendi devrinde yaşamış olan ünlü 205 kişinin hal tercümesini ihtiva eden ve uzun aralıklarla on dört yılda tamamlanan (1614) bu alfabetik eser ilk defa Fazlullah b. Muhibbullah tarafından bir zeyilie birlikte yayımlanmış (1078/1667), daha sonra Selâhaddin el-Müneccid tarafından iki cilt halinde Dımaşk'ta (1959-1966) neşredilmiştir. 3- Dîvân. Eserin Köprülü Kütüphanesi'nde 98 varaktan ibaret bir nüshası bulunmaktadır.63 4- Şerfru'i-Kaşideti'i-ycTiyye. İbnü'1-Fâ-rız'ın el-Kaşîdetü'l-yâ3iyye'sinin şerhi olan eserin Köprülü Kütüphanesi'nde64 ve Süleymaniye Kütüphanesi'nde65 birer nüshası bulunmaktadır. 56 Âdil Şah el-Fârûkî57 nşr. Zafer Hasan58 nşr. William Forster59 Bk. Et-Tühfetü'1-Mürsele60 Hasan Hüsnü Paşa, nr. 988; Kılıç Ali Paşa, nr. 803; Esad Efendi, nr. 2785; Yenicami, nr. 969; ReîSÜlküt-tâb, nr. 829, 95 i; Ayasofya, nr. 407461 Kahire 1279; Bulak 1289; Kahire 131362 Beyrut 1886, 188863 nr. 125764 nr. 73565 Hasan Hüsnü Paşa, nr. 969

5- Şerhu'l-Kaşîde-ti't-tâiyye. Yine İbnü'l-Fârız'ın el-Ka-şîdetü't-tâ iyye'sinin şerhi olup Süleymaniye Kütüphanesi'nde bir nüshası bulunmaktadır.66 Bûrînînin diğer eserlerinden bazıları da şunlardır: Haşiye calâ Envân t-tenzil, er-Rihletü'1-Halebiyye, er-Rihletü't-Trâblusiyye, es-Sebcu's-seyyâre, Şer-hu'l-Kâfiye, Haşiye 'ale'l-Mutavvel.67

Bibliyografya:

Muhibbî, Hulâşatü'i-eşer, 11, 51-61; Keşfü'z-zunün. I, 267, 767, 1370; Hafâcî, Reghânetü'l-elibhâ*. I, 42-52; Serkîs, Mu'cem, I, 202, 602; Brockelmann, GAL, II, 374-375; SuppL, II, 401; a.mlf., "Bûrînî", İA, II, 806; a.mlf., "al-Bürini", El2 (İng,), I, 1333; Izâhu'l-meknûn, I, 139, 279, 494, 550, 551; 11, 3;'Hediyyetü'l-'ârifîn, I, 291; Ziriklî. et-Az(âm, (1, 235-236; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'eüiffn, III, 289; el-KBmûsü'l-İslâmî, I, 389; Selâhaddin el-Müneccid, Mu'ce-mü'1-mü.'errihîne'd-Dımaşkıyyîn, Beyrut 1398/ 1978, s. 312; Ömer Ferrûfı, Târthu'l-edeb, III, 522, 526; Nüveyhiz. Muccemü'l-müfessirîn, I, 146; C. Zeydan. Adâb (Dayf], ili, 308; Mu.Fs., II, 238-239; Ramazan Seşen v.üğr., Fihrisü mah-tûtâti meklebeti Köprülü, İstanbul 1406/1986, İ, 35968, II, 38 (nr. 1257); Flügel, Hand-schriflen, il, 357-358; Bekri Şeyh Emîn. Müt&-la'ât fi'ş-şi'ri'i-Memlûkî üe'l-'Oşmânî, Beyrut 1986, s. 244; Muhammed Rıdvan ed-Dâye, A'lârnü'l-edebi'l-'Abbâsî, Beyrut 1407/1987, s. 111; Abdülvehhâb es-Sâbûnî. Şi/arâ' ve deuâuîn, Beyrut, ts69, s. 255-256; Muhammed M. Şerrâb. Mu'cemü büldâni Fİtistîn, Dımaşk 1407/1987, s. 172-173; Muhammed Kürd Ali, "Terâcimü'l-a'yân min ebnâ'i'z-zamân", MMİADm., 111/4 (1341/ 1923), s. 193-202. r-|

BURKİNA FASO

Batı Afrika'da İslâm Konferansı Teşkilâtı'na üye ülke.1984'e kadar Yukarı Volta adını taşıyan ülke doğuda Benin ve Nijer, kuzeyde ve batıda Mali, güneyde ise Togo, Gana ve Fildişi Sahili ile çevrilidir. Yüzölçümü 274.200 km2, nüfusu 8.714.000 (1989), başşehri ülkenin orta kesiminde bulunan Uagadugu (Ouagadougou), resmî dili Fransızca'dır. 1975 yılında İslâm Konferansı Teşkilâtı'na üye olmuştur.Fizikî ve Beşerî Coğrafya. Güney sınırlan deniz kıyısından S00 km. kadar kuzeyde olan Burkina Faso 10 ve 15. kuzey enlemleri arasında yer alır; yüksekliği ortalama 300-500 m. arasında değişen bir plato görünümündedir. Orta Nijer havzasının güney bölümündeki toprakların tabanını billurlu bir tabaka oluşturur. Hafifçe dalgalı olan arazi doğu bölgelerinde Atakora dağlarına doğru yükselir ve Tenekuru (Tenekourou) zirvesinde 794 metreye ulaşır. Genellikle verimsiz olan topraklar Kara Volta, Comue ve Leraba gibi akarsu vadileriyle parçalanmıştır. Ülkenin kuzey ve kuzeydoğusu çölün etkisinde olduğundan buralarda kumluk bölgeler şeritler halinde uzanır ve bu kum şeritleri arasında kayalık tepeler yer alır. Güneye doğru alçalan platoyu akarsu vadileri keser. Yer yer granit kayalarla kaplı olan arazinin verimsizliğinde akarsu taşkınlarının toprakları taşımasının payı büyüktür.Kuzey, orta ve güney bölgelerinde birbirinden farklı iklimler görülür. Sahil bölgesine yakın olan ülkenin kuzey tarafındaki iklim çölün etkisindedir. Orta bölgede ise tropikal nitelikli Sudan, güneyde de Gine iklimi hâkimdir. Kuzeyde ortalama yıllık yağış 500 mm. iken orta ve güneyde 1100 milimetreye kadar çıkar. Yağışlar genelde haziran-ekim döneminde düşer. İklimin sıcak ve kurak olduğu ülkede en düşük sıcaktık 10, en yüksek sıcaklık ise 40 derece civarındadır. Kuraklık kırsal alanlarda yaşayan halkın hayatını olumsuz şekilde etkilemektedir. Ülkenin büyük bölümü yağmur mevsiminde yeşeren otlarla ve çalılıklarla kaplıdır. Sahil ikliminin etkisindeki kuzey bölgelerde bozkır türü dikenli çalılıklara rastlanırken tropik iklimin hüküm sürdüğü güney bölgelerdeki akarsu vadilerinde savanlar ve ormanlar görülür.Burkina Faso akarsular bakımından fakir olmamakla birlikte bunlardan ne taşımacılıkta ne de tarım alanlarının sulanmasında yeterli miktarda faydalanılır. Orta ve güney bölgelerini sulayan Kızıl Volta, Kara Volta ve Ak Volta akarsu-lan ülke sınırlarını terkettikten sonra Gana'da Volta nehrini oluştururlar. Doğu bölgesini sulayan akarsular ise Nijer nehrine katılırlar. Yağmur mevsiminde düzensizlik göstererek taşkınlara sebep olan orta ve batı bölgelerdeki akarsuların bazıları uzun süren kurak ve sıcak mevsimlerde kururken bazıları da bataklıklarda kaybolur.Nüfus. Nüfusu bugün 9 milyona yaklaşan Burkina Faso'da etnik bakımdan ve dil, kültür açılarından birbirinden farklı çok sayıda kabile yaşamaktadır. Ülkenin orta ve doğu bölgelerinde yaşayan Mosiler nüfusun yarıya yakın bölümünü oluştururlar. Bölgenin en eski yerlileri olan Mosiler kabile şefliğine dayalı Manprusi ve Dagomba devletlerini kurmuş ve XV. yüzyıla kadar kendi ülkelerinden geçen sahra ticaret yolları üzerinde önemli rol oynamışlardır. Güneybatıda Bobolar, doğu ve kuzeyde Gur-malar. kuzeyde sınıra yakın bölgelerde göçebe Fülânîler. batıda Senufolar, Lobiler, Kassenalar. Diulalar, Tegnesiler, Dogariler, Busanseller, orta ve güney-

66 Halet Efendi, nr. 814/1467 Ziriklî, II, 236;Kehhâle, III, 28968 nr. 73569 Mcktebetü Dariş-Şark

doğuda Gumudiler, Bisalar, Gurmançe-ler, Mubalar, Konkombalar, Berbalar ve diğer kabileler yaşamaktadır. Afrikalı siyah insan tipinin en iyi örneğini temsil eden Gurmalar'ın da yaşadığı Burkina Faso âdeta bir halklar mozayiği görünümündedir. Nüfusun % 90ı kırsal alanlarda yaşar, sanayi gelişmediğinden şehirleşme hızı çok düşüktür. Ülkenin önemli şehirlerinin 1985 sayımına göre nüfusları şöyledir: Başşehir Uagadugu 442.223, Bobo-Diulasso 231.162, Kudu-gu (Koudougou) 51.670, Uahiguya 38.604. Banfora 35.204, Koya 25.779. Abican'-dan gelen demiryolu Uagadugu'ya ulaşmadan önce eski başşehir Bobo-Diulas-so'dan geçer. Müslümanların çoğunlukta bulunduğu Bobo Diulasso, ticaret ve sanayi bakımından ülkenin en önemli şehri iken demiryolu buradan Uagadu-gu'ya vardıktan sonra Önemini kaybetmeye başlamış, iş yerleri ve sanayi tesisleri sömürgeci Fransızlar'ın başşehir yaptığı Uagadugu'da yoğunlaşmıştır. Bununla birlikte Bobo-Diulasso halen bir ticaret merkezi olarak önemini sürdürmektedir. Ülkede kilometrekareye düşen nüfus yoğunluğu 29,1 olmakla birlikte tarıma elverişli güney ve batı bölgelerinde nüfus daha yoğun, kuzey bölgelerinde ise daha seyrektir. Birleşmiş Milletler rakamlarına göre doğum oranının %o 48,170 gibi oldukça yüksek olduğu ülkede ölüm oranı aynı dönem için %o 24 olarak gerçekleşmiştir. Nüfus içerisinde gençlerin oranı yüksektir. Ülkedeki nüfusun yaklaşık 500.000 kadarı her yıl çiftliklerde ve sanayi tesislerinde çalışmak için Fildişi Sahili ve Gana gibi komşu ülkelere gider ve her yıl bunların 50 ile 100.000 kadarı gittikleri yerlerde kalıp geri dönmezler. Fildişi Sahili'ne gitmiş ve burada yerleşmiş 1 milyona yakın Burkina Fasoiu bulunmaktadır.Din. Burkina Faso nüfusunun ekseriyeti {% 55) atalara tapınma şeklindeki mahallî putperest inanışlara mensup olmakla beraber XIV. yüzyıldan beri ülkenin kuzey bölgeleri Müslümanlığın etkisi altındadır. Toplam nüfusun en az % 35'ini temsil eden müslümanlar daha çok ülkenin kuzeyinde yaşayan Fülâ-nî, Tuareg ve Diula kabilelerine mensupturlar. İlk defa müslüman tüccarlar vasıtasıyla XIV. yüzyılda bu ülkeye nüfuz eden İslâmiyet XVIII. yüzyılın sonlarına doğru mahallî yöneticilerin de Müslüman olmalarıyla giderek güçlendi. İslâm dini, Mosi Kralı Naaba Dulugu'nun (1769-1823) yönetimi döneminde sarayda etkin hale geldi; ancak yine de İslâmiyet'in etkisi ticaret yollan üzerinde bulunan şehirlerle sınırlı kaldı. Öte yandan İslâmiyet'le birlikte mahallî inançlar da güçlü şekilde yaşamaya devam etti. Ülkede Fransız sömürgesi olduğu dönemde ve özellikle istiklâline kavuştuktan sonra İslâmiyet'in yayılışında bir hızlanma görülmüşse de müslüman nüfus henüz çoğunluğa ulaşamamıştır.Burkina Faso'nun İslâmiyet'i ilk kabul eden halkı, kuzeyde yaşayan ve daha çok çobanlıkla meşgul olan Fülânîler'dir. Fülânîler buraya XI. yüzyılda Senegal'deki Tekrûr bölgesinden gelerek XIV. yüzyılda Hevsâ şehirlerinde İslâmiyet'le karşılaştılar. Bunların bir kısmı zaman içerisinde Müslümanlığı kabul ettiler ve XVIII. yüzyılda Futa Calon ve Futa Toro'da kurdukları devletlerle putperestlere karşı açtıkları cihadlarda meşhur oldular. Ancak kuzeyden ve doğudan gelen İslâmî akımlar karşısında Burkina Faso'daki putperest yönetimler şiddetli tepki gösterdiler ve bu akımları durdurmak için iş birliği yaptılar. Bundan dolayı İslâmiyet'in Burkina Faso'nun güney bölgelerine inmesi mümkün olmamıştır.Fülânîler'den başka Mandeler, Sara-koleler, Soninkeler ve Mosiler'in de büyük bir kısmı mûslümandır. Büyük çoğunluğu mahallî inanışlara mensup Mosiler'den müslüman olanların İslâmiyet'le ilk teması, XIV. yüzyılda bölgede hâkimiyet kuran Songay Devleti döneminde olmuştur. XV. yüzyılda bu devlet hâkimiyetini güneydeki kıyı bölgesine kadar genişlettiğinde İslâmiyet'in buradaki etkisi de giderek artmış ve Mosiler'in büyük bir kısmı müslüman olmuştur. 1700'lü yıllarda bazı Mosi krallarının İslâm'a girmeleriyle de Müslümanlık bunlar arasında iyice yerleşmiştir. Fakat buna rağmen Mosiler arasında mahallî inançların hâkimiyeti devam etmiştir. Burkina Faso'-nun güneybatısında yaşayan ve ülkenin ticaretinde önemli rol oynayan Diulalar'm büyük çoğunluğu da müslümandır. Bunların konuştukları dil ticaret dili olarak gelişmiştir.Ülkenin sömürge olduğu dönemde hı-ristiyan yöneticilerin müslumanlara karşı iyi davranmadıkları, onların meseleleriyle ilgilenmedikleri bilinmektedir. Sömürge rejiminin nisbeten yumuşadığı 1950'lerden sonra müslümanlar bir teşkilât içerisinde toplanmak için gayret gösterdiler; 1958'de Uagadugu İslâm Topluluğu ve Bobo-Diulasso'da İslâm Kültür Konseyi kuruldu. Uagadugu İslâm Topluluğu 1962'de Yukarı Volta İslâm Topluluğu adını alarak ülke düzeyinde genişletildi. Kur'an'a bağlılık. İslâm kardeşliğini güçlendirme, cuma namazları için bir araya gelme, millî birlik ve gelişmeye katkıda bulunma gibi temel amaçlarla doğan İslâm Topluluğu, cemaati geliştirmek ve İslâm'ı yaymak için çaba gösterdi. 1964 yılındaki genel kongreye seksen üç bölge ve yaklaşık 55.000 üyeyi temsilen 500 delege katılmıştır. Bu yıllarda topluluğa bağlı 771 cami ve on bir Kur'an kursu bulunuyordu. Gençleri daha çok İslâmî hizmete sokmak amacıyla Uagadugu'da 1972 yılında ilk İslâm Gençliği Kültürel Kurulu toplandı. Arapça'yı ülkenin kültür dili yapmak, müslü-manlara evlilik ve cenaze törenleriyle ilgili İslâmî kuralları öğretmek, güvenilir radyo programlan geliştirmek ve Kur'an kurslarında eğitim düzeyini yükseltmek gayesiyle çalışmalar yapıldı.Burkina Faso'daki müslümanlar çeşitli zorluklara rağmen, özellikle ülkenin bağımsızlığını kazanmasından bu yana iyi organize olmuş bir birlik ve beraberlik içindedirler. Batı Afrika'daki diğer ülkelerle karşılaştırıldığında buradaki müslü-manların teşkilâtlanma bakımından daha iyi durumda oldukları söylenebilir. Bunların hepsi komşu ülkelerde olduğu gibi Mâlikî mezhebine mensupturlar. Aralarında Kâdiriyye ve Ticâniyye tarikatları da önemli bir yere sahiptir.

70 1975-1980 ortalaması

Özellikle şehir merkezlerinde bulunan hıristiyanfarın oranı nüfusun % 10 kadarını oluşturmaktadır. Sömürge döneminde ülkedeki okullar Katolik misyonerlerin kontrolleri altında açıldığından İslâmiyet kadar olmasa bile bu din de ülkede taraftar bulmuştur. Hıristiyanların sömürge döneminde olduğu gibi bağımsızlık kazandıktan sonra da yönetimdeki etkileri devam etmektedir. Bağımsızlık döneminin ilk devlet başkanı olan Maurice Yameogo (1961-1966) ve bir askerî darbe ile 1982'de iktidarı ele geçiren Jean Baptiste Udraogo Katolik idiler.Eğitim ve Kültür. Ülkede, sosyal ve kültürel özellikleri birbirinden farklı çok sayıda kabilenin yaşaması sebebiyle ortak bir millî kültür oluşmamış, etnik farklılıklara dinî ve mahallî farklılıklar da eklendiğinde ortaya kültürel bir çeşitlilik çıkmıştır. Ülke nüfusunun hemen hemen yarısını meydana getiren Mosiler'in geleneksel animist kültürleri, genelde Burkina Faso kültürüne damgasını vurmuştur. Müslüman nüfus İslâm dininin ve geleneksel kültürlerin etkisindedir. Kırsal kesim ile şehirler arasında yaşama şekli, zihniyet ve kültür yapısı açısından büyük farklılıklar vardır. Köylerde evlerin yapımında çamur, saman ve sap gibi geleneksel inşaat malzemeleri kullanılırken şehirlerde daha modern malzemelerden istifade edilir. Şehirlerde modern mimari ile geleneksel yapılar birbirine karışmış durumdadır. Atalara tapınma şeklindeki mahallî inanışlara mensup halklarda danslar, dinî âyinler ve çeşitli olayları kutsallaştıran davranışlar önemli yer tutar. Siyaset ve yönetim kademelerinde görevli olanlar daha çok Batı ve hıristiyan kültürünün etkisindedir; bu bakımdan bürokratlar ile halk arasında kültür bakımından büyük ayrılık vardır.UNESCO'nun verdiği 1985 rakamlarına göre ülke nüfusunun % 86,8'inin okuma yazması yoktur. Erkeklerin % 79,3'ü, kadınların da % 93,9'u okuma yazma bilmemektedir. Nüfusun büyük çoğunluğunun kırsal alanda yaşaması eğitim hizmetlerinin halka götürülmesinde olumsuz etki yapmaktadır. Burkina Faso'da eğitim mecburi ve parasız olup ilk öğretime yedi yaşında başlanmaktadır. Ülkedeki 1758 ilk öğretim kurumuna devam eden öğrenci sayısı toplam 351.807'-dir (1986). Altı yıllık ilk öğretimden sonra başlayan orta öğretimin ilk dönemi dört, ikinci dönemi üç yıldır. Genel ve meslekî öğrenim veren 125 orta öğretim kurumunda 56.683 öğrenci okumaktadır. 1984 rakamlarına göre okullara kayıtlı olan toplam öğrenci sayısı, okuma çağında olanların ancak % 17'si idi. Sadece ilk öğretim çağındakiler için bu oran % 25 iken orta öğrenimdekilerde % 4'e düşmektedir. Diğer taraftan 1986 yılında ülkenin tek yüksek okulu olan Uagadugu Üniversitesi'ne devam eden öğrenci sayısı 3869 idi. Hükümet ülkenin eğitim öğretim seviyesini yükseltmek için bütçenin % 20'sini bu alana aktarıyorsa da bu miktar yeterli olmamaktadır.Burkina Faso'da basın ve yayın hayatı gelişmiş olmamakla birlikte başşehir Uagadugu'da beş günlük gazete ve yedi dergi yayımlanmakta, bir de haber ajansı faaliyet göstermektedir. Radyo ve televizyon yayınları devletin elinde olup ülkede 123.000 radyo ve 35.000 televizyon alıcısı (1983) bulunmaktadır.Ekonomi. Nüfusun % 90'ının kırsal alanda yaşayarak çiftçilik ve hayvancılık yaptığı Burkina Faso bir tarım ülkesidir ve ekonomik faaliyetlerin önemli bir kısmı bu alanda gerçekleştirilmektedir. Millî gelirin % 43'ü tarım alanından sağlanmakta ise de tabii şartların etkisinde olan tarım gelişmemiş ve modernize olamamıştır; bu sebeple verim çok düşüktür. Dünyanın en fakir ülkelerinden biri olan Burkina Faso'da kişi başına düşen millî gelir 140 Amerikan doları civarındadır. Tarım alanındaki üretim hava şartlarına ve yağışların elverişli oluşuna bağlı kalarak değişebilmektedir. Yönetim, temel ürünlerde kendi kendine yeten bir ülke olmayı istemekte ve mısır, darı, patates, pirinç, keten ve susam üretiminin arttırılması için çalışmaktadır. Bu amaçla Thomas Sankara yönetimi toprakları kamulaştırmış ve tarım sektörüne butçeden ayrılan payı iki misline çıkarmıştır. Son yıllarda Avrupa Kalkınma Fonu'n-dan sağlanan kredilerle keten, şeker kamışı ve yer fıstığı işleyecek bazı küçük tesisler kurulmaktadır. Öte yandan güneydeki tarım alanlarını sulamak için milletlerarası finans kuruluşlarından ve İslâm Kalkınma Bankası'ndan sağlanan kredilerle başlatılan kanal, bent, gölet ve baraj inşa çalışmaları da sürdürül-mektedir.Ülkenin kuzeyindeki otlaklarda hayvancılık yapılmaktadır. 198S rakamlarına göre Burkina Faso'da 2,8 milyon büyük baş, 2 milyon koyun ve 2,6 milyon keçi bulunmaktadır. Son yıllardaki kuraklık tarım sektörünün diğer kesimlerini olduğu gibi hayvancılığı da olumsuz şekilde etkilemektedir.Burkina Faso yer altı kaynaklan bakımından zengin olmamakla birlikte Tam-bao'da manganez, Tileusi' de fosfat, Poura'da altın, Mafalou'da antimon, Ku-dugu yakınlarında gümüş ve çinko yataklarına sahiptir. 1984 yılında İslâm Kalkınma Bankası, Avrupa Yatırım Bankası ve hükümetin katıldığı altın madenini işletecek bir şirket kurulmuştur. Mali sınırına yakın Tambao'daki zengin manganez yataklarından faydalanmak için de demiryolunun buraya kadar uzatılması planlanmaktadır. Yer altı servetlerini işleyecek bilgi, teknoloji ve serma-yeye sahip olamaması sebebiyle bazı madenlerin imtiyazı yabancı firmalara verilmiş durumdadır. Ak Volta ve Kara Volta akarsuları üzerinde barajlar inşa edilmiş ve elektrik üretimi 1960'tan bu yana büyük bir gelişme göstererek yılda 125 milyon kilovata ulaşmıştır. Özellikle Kudugu, Dedegu, Poura, Gaua, Kaya, Dori ve Tenkudago şehirlerinin elektrifikasyonu ile Kompienga hidroelektrik santralinin ve çok sayıda küçük akarsu barajının yapımı Avrupa Topluluğu'ndan sağlanan kredilerle mümkün olmuştur.Taşımacılık ve ulaşım alanında ülkenin durumu pek iyi değildir. Başşehri Bobo-Diulasso ve Abican'a bağlayan demiryolunun ülke ekonomisindeki yeri büyüktür ve bu yolun Nijer'e kadar uzatılmasına çalışılmaktadır. Ülkenin karayolu şebekesi toplam 9000 km. civarında olup bunun ancak yarısı anayoldur. Mevcut yolların iyileştirilmesi ve yenilerinin yapımı için dış desteğe ihtiyaç vardır. Ödemeler dengesi devamlı açık vermekte ve ekonomi dış borç bulmak zorunda kalmaktadır; halen devletin dış borcu yarım milyar doları geçmiş durumdadır.

En önemli ihraç kalemleri olan canlı hayvan ve keten üretiminin kuraklık sebebiyle düşmesi ve satın almak zorunda olduğu petrol, hazır makine, yol ve baraj inşaat ekipmanları gibi ithal kalemlerinin fiyatlarının devamlı şekilde artması ülke ekonomisini zor durumda bırakmaktadır. 1984'te toplam 111 milyon franklık ithalata karşılık ancak 34 milyon frank tutarında ihracat yapılabilmiştir.Tarih. Bugün Burkina Faso'nun sınırları içerisinde yaşayan çeşitli etnik grupların tarihlerinin iyi bilinmemesi ve ülke sınırlarının tarihî, sosyal ve coğrafî özellikler dikkate alınmadan genellikle Batılı sömürgeci devletler tarafından belirlenmiş olması ülke tarihini araştırmayı zorlaştırmaktadır. Burkina Faso'da yaşayan etnik grupların çoğu devletsiz toplumlar olup tarihte çeşitli devletlerin sınırlan içerisinde yaşamışlardır. Ülkenin en kalabalık etnik grubunu oluşturan Mosiler XI. yüzyılın sonlarına doğru Da-gomba'dan, Gurunsiler'le Lobiler ve Bo-bolar da Doğu Afrika'dan buraya gelip yerleşmişler ve bölgenin siyasî tarihinde önemli rol oynamışlardır. Bunların en ünlüleri olan Mosiler'in Dagomba kraliyet ailesinden Ouedraogo Tehkodego Krallığı'nı kurdu71; oğlu Oubri de Uagadugu bölgesini ülkesine katarak devleti güçlendirdi. Oubri'-nin oğullan arasında taht yüzünden çatışma çıkması üzerine onlardan biri kuzeye gitti ve Yatenga Krallığı'nı kurdu. Yatenga kralları ülkelerini genişletmek amacıyla komşularıyla savaştılar. Bir ara Tinbüktü'yü ele geçirdilerse de XV. yüzyıl ortalarında Sünni Ali'ye (ö. 1492) yenilmeleri üzerine güçlerini kaybettiler. Bu çağda kuzeyden ve doğudan gelen İs-lâmî akınlar ve müslüman tüccarlar vasıtasıyla İslâm bu bölgeye de nüfuz etti. Mosi ve Yatenga krallıkları XIX. yüzyılın sonlarına kadar yaşamayı başardılar. Aslında modern Yatenga'nın tarihi Naaba Kango (1757-1787) ile başlar. Kral Kango iktidarı merkezîleştirerek etraftaki çeşitli kabilelere boyun eğdirdi. Ölümünden sonra Nakombseler arasında çatışmaların çıkması devletin gücünü zayıflattı. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Naaba Saaga ile Naaba Tugari'nin oğulları arasındaki anlaşmazlık iç çatışmaya dönüştü ve sonunda 1894 yılında Naaba Baoga otoriteyi sağlayarak Bandiogara'-da bulunan Fransızlar'la iş birliğine gitti. Onun ardından gelen Naaba Bulli'nin 189S'te Fransızlarla bir anlaşma imzalayarak onların himayesine girmesi üzerine Fransız sömürge güçleri bölgedeki nüfuzlarını kuvvetlendirdiler. Uagadu-gu'daki Mosi Kralı Morho-Naba ise Fransız himayesini reddetti, fakat 1896'da bir Fransız birliği Oagadugu'ya girdi ve kral kaçmak zorunda kaldı. Ülkenin tamamı Fransız işgaline uğramadan Önce batıda Samolar ve Mandeler, güneyde ise Gurunsiler geniş bir otonomiye sahiptiler. Ayrıca yine batı bölgesinde, müs-lüman Diular'ın merkezi Bobo-Diulasso olan Gvviriko Devleti ile rakibi VVahabu Devleti bulunuyordu ve bunlar da 1897'-de Fransız egemenliğiyle tarihe karıştılar. Böylece 1897 yılında bugünkü Burkina Faso'nun bütün toprakları Fransızlar tarafından işgal edilmiş ve sömürge dönemi başlamış oldu.Sömürge döneminde ülke önce Fransız Sudanı'nın bir parçası haline getirildi; sonra 1904'te oluşturulan Haute-Senegal-Nijer birliğine bağlandı. Bu arada ülkenin çeşitli bölgelerinde ayaklanan kabileler sömürge güçlerince sindirildi. 1919'da Haute-Senegal-Nijer birliğinden ayrılan ülke Haute-Volta (Yukan Volta) adıyla ayrı bir sömürge haline getirildi. 1932'de Sudan, Fildişi Sahili ve Nijer arasında böl üstü rüldüyse de bu durum 1947'de bölgenin yeniden bütünleştirilmesine kadar devam etti. Sömürge yönetiminin takip ettiği ekonomik ve idarî siyaset halkı zor durumda bıraktı ve bir kısmı komşu ülkelere göç etmek zorunda kaldı. 1946'da ülkede siyasî teşkilâtlanmaya izin verilmesi üzerine kurulan Afrika Demokratik Birliği72 ülkenin siyasî tarihinde önemli rol oynadı. 1956 yılında bu partinin Haute-Volta bölümü önce Birleşik Demokratik Parti adını aldı, sonra da Ouezzin Coulibaly ve Mau-rice Yameogo tarafından Volta Demokratik Birliği'ne73 dönüştürüldü. 1957'de O. Coulibaly yönetim konseyinin başkan yardımcısı, daha sonra ise başkanı oldu.1958'de yapılan referandum sonunda Haute-Voita Fransız Topluluğu'na üye otonom bir cumhuriyet haline geldi. S Ağustos 1960'ta ise bağımsızlığını ilân etti. Bu arada 1958'de O. Coulibaly'nin ölümü üzerine yerine geçen Maurice Yameogo 1959 seçimlerini kazanıp yeniden başkan seçilmişti. Başkan Yameogo, Kasım 1960'ta kabul edilen yeni anayasanın verdiği geniş yetkilerle kendi partisi dışındaki bütün partileri yasakladı ve siyasî rakiplerini susturdu. Ancak halkm ve ekonominin içinde bulunduğu sıkıntılar, memnuniyetsizliğin giderek art-masına ve sonunda işçilerle ordunun Ya-meogo yönetimine baş kaldırmasına kadar vardı. 3 Ocak 1966'da General San-goule Lamizana bir darbe ile yönetime el koyarak devlet başkanlığını ilân etti. Kurulan askerî yönetim ülkenin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntıyı atlatmak için bazı tedbirler aldı ve üç yıl sonra siyasî partilerin kurulmasına izin verdi. 1970'teyeni anayasanın kabulünden sonra yapılan seçimleri Volta Demokratik Birliği kazandıysa da ordunun yönetimdeki etkinliği devam etti ve Lamizana devlet başkanlığına seçildi. Yönetim kademelerinde ve iktidar partisi içinde çatışmalar meydana gelmesi üzerine Başkan Lamizana meclisi dağıtıp siyasî faaliyetleri yasaklayarak yönetimi tekeline aldı. Lamizana 1977'de yeniden devlet başkanlığına seçildiyse de devam eden karışıklıklar sonucu Kasım 1980'de Albay Saye Zerbo'nun gerçekleştirdiği kansız bir askerî darbe ile devrildi. Zerbo'nun kurduğu askerî yönetim anayasayı askıya alarak ülkede bütün siyasî faaliyetleri yasakladı. Kısa süre sonra darbeye destek veren işçi birliklerinin yönetimin takip ettiği politika sebebiyle desteklerini çekmeleri üzerine ülkede ciddi karışıklıklar ortaya çıktı. Başkan Zerbo yeniden anayasa rejimine döndüyse de 1982'de Jean Baptiste Uedraogo'nun darbesine engel olamadı. Ancak Uedraogo da Ağus-tos 1983'te Libya yanlısı olarak tanınan yüzbaşı Thomas Sankara tarafından devrildi. Sankara iktidarı ele 71 XII. yüzyıl sonlan72 Le Res-samblement democratique africain73 Union democratique Vol-taique

geçirince Miilî Devrim Konseyi adlı bir konsey kurarak ülkenin yönetimini yeniden teşkilâtlandırdı ve mahalli eşrafın tesirini azaltmaya çalıştı. Ülkenin çeşitli yerlerinde kurduğu halk mahkemelerinde eski siyasî liderleri yargılatarak muhalefeti iyice sindirdi. Bu arada Fransa ve Batı Avrupa ülkeleriyle ilişkiler bozulurken Libya ve Sovyetler Birliği'ne yakınlaşma başladı. Başkan Sankara, ülkede gerçekleştirdiği siyasî ve sosyal değişikliklerin bir sembolü olarak devrimin birinci yıl dönümünde74 ülkesinin adını Burkina Faso'ya çevirdi ve böylece Yukarı Volta adı terkedildi. Özellikle hukuk ve eğitim alanlarında bir dizi yenilik yapıldı. Fransa ile bozulmuş olan ilişkiler, bu ülkede Sosyalist Parti'nin iktidara gelmesiyle düzelme yoluna girdi. 1985 yılında Mali ile sınır anlaşmazlığı yüzünden savaş çıktı. Sovyetler Birliği ile ilişkileri daha ileriye götürmek isteyen Sankara 1986'da Moskova'yı ziyaret etti. Komşuları ile de bir siyasî entegrasyon kurmak istemiş, fakat teşebbüsleri olumlu sonuç vermemiştir. Burkina Faso 1983'ten bu yana Thomas Sankara rejiminde Millî Devrim Konseyi tarafından yönetilmektedir.

Bibliyografya:

Motamar, "al-Âlamü'l-Islâml", Worid Müslim Gazeüeer, Karachi 1964, s. 503-508; Mah-mûd Savvâf, İfrîkıyye'I-müsUme, Beyrut 1975, s. 231-247; H. Deschamps, L'Afrique tioire Pre'coloniale, Paris 1976, s. 43-45, 55-60; İsmail Ahmed Yâgî — Mahmüd Şekûr, Târîhıı'i-'âlemn-Islâmî, Riyad 1983, II, 226-231; P. B. Clarke. West Africa and İslam, London 1984, s. 212-215, 241; G. A. Finnegan, "Mossi", Müslim Peoples, II, 546-552; "Burkina Faso", Le Courrier, sy. 99, Bruxelles 1986, s. 39-55; "Haute-Volta", Le Robeıt Dictionnaire üni-uersal des noms propres, Paris 1987, III, 1404-1405; Hamİdou Diallo, "Introduction â L'Etu-de de L'Histoire de L'Islam clans L'ouest du Burkina Faso: Des Debuts a la fin du XIXe siecle", islam el Societes Au Sud Du Sahara, IV, Paris 1990, s. 33-45; Issa Ciss6. "Les Me-dersas au Burkina, L'Aide Arabe et La Crois-sance d'un systeme Enseignement Arabo-Islamique", a.e., s. 57-72; "Fulani", The IUu.sl.ra-ted Encyclopedia of Mankind, London 1978, V, 651-655; "Mossi", a.e, XI, 1404-1406; M. Izard. "Haute-Volta", EUn., VIII, 262-264; The Cambridge Encyclopedia of Africa75, Cambridge 1984, s. 84, 133, 258.

BURMA76

BURMALI MESCİD

İstanbul Şehzadebaşı'nda XV. yüzyıl sonunda yapılan mescid.Minaresinin biçiminden dolayı dikkati çeken ve bu sebeple Burmalı Mescid olarak tanınan mâbed, Şehzade Camii'nin dış avlu duvarının az ilerisinde ve Bozdoğan Kemeri'nin Marmara tarafında bulunmaktadır. Çevresindeki yerleşme bölgesinin istimiâkiyle etrafı tamamen açıldığından bugün İstanbul Belediye Sa-rayı'nın tam karşısında kalmıştır. Kapısı üstündeki kitabe yeri boştur. Ayvansa-râyî Hüseyin Efendi'nin yazdığına göre Mısır kadılarından Mevlânâ Emin Nûred-din Osman Efendi tarafından yaptırılmıştır. Banisi 961 (1554) yılında ölmüş ve mescidinin yanına defnedil mistir. Bu sebeple Burmalı Mescid'in bir XVI. yüzyıl eseri olduğu sanılmış, hatta kapının yanına adı ve 1540 yılı yazılı bir levha konulmuştur. Fakat 953 (1546) tarihinde yazıldığı bilinen İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri'nde77 Emin Nû-reddin Mescidi adıyla kayıtlı olduktan başka 902 yılının Şaban ayında78 düzenlenmiş bir de vakfiyesinin bulunduğu bildirilmektedir. Anlaşıldığına göre İstanbul'da pek çok hücre, dükkân, ev ile Zağra Eskihisan'nda, Gebze'de hamamlar ve Hereke'deki değirmen mescidin evkafından olduktan başka daha pek çok hayır sahibi de buraya vakıflar tahsis etmiştir. Bunlardan Ayşe Ha-tun'un vakfettiği mülk ile Ali Subaşı'nın bıraktığı bir başka mülk, 1543-1548 yıllarında Şehzade Camii'nin yapımı için "emr-i pâdişâhı ve izn-i şer' ile" istimlâke uğramıştır.Şehzade Camii'nin Mimar Sinan tarafından inşasından çok önce var olan Burmalı Mescid'in banisi Emin Nûreddin Efendi'nin mezarı soldaki hazîrede durmaktadır. Kitabesinde 961 (1554) tarihi açık olarak okunur. Bu duruma göre Emin Nûreddin Efendi mescidi yirmi beş otuz yaşlarında iken yaptırıp vakfetmiş, Mısır kadılığına kadar çıktıktan sonra İstanbul'da ilerlemiş bir yaşta vefat edip buraya gömülmüş olmalıdır. Hadîkaîü'l-cevâmi'öe verilen bilgiye göre, birkaç defa defterdar olduktan sonra vezirliğe yükselen, ancak 1173'te (1759-60) İzmit'te idam edilen Müezzinzâde Halîmî Mustafa Paşa'nın da mezarı mescidin yanındadır. Ayrıca burada Mustafa Pa-şa'nın kardeşi Mehmed Ağa'nın oğlu olan ve 1167'de (1753-54) vefat eden hattat İbrahim Ağa'nın da kabri vardır. Mustafa Paşa'nın babası Ali Efendi Bur-maiı Mescid'in müezzinliğini yapmış, daha sonra rûznâmçe kesedarlığına yükselmiştir. Mustafa Paşa'nın sarayı veya konağı da mescidin karşısında bulunuyordu.Burmalı Mescid, Osmanlı devrinde devlet ileri gelenlerinin konaklarının toplandığı bir bölgede bulunuyordu.

74 3 Ağustos 198475 nşr. Ronald Oliver76 Bk. Myanmar77 BA, nr. 25178 Nisan 1497

XIX. yüzyılda da önündeki arazide Rifat Paşa ile Ahmed Muhtar Paşa'nın konaklan vardı. Şehrin en büyük yangın felâketlerinden biri olan 1911 Uzunçarşı - Mercan yangınında Burmalı Mescid'in çevresi kül olmuş ve mâbed her ne kadar fazla zarar görmeden kurtulmuşsa da cemaat-siz kalmıştır. Cumhuriyet devrinde "Türkiye Cumhuriyeti Dahilindeki Cevâmi ve Mesâcidin Tasnifi ve Kadrolarının Tes-biti Hakkındaki 8 Kânunusâni 1928 tarih ve 6061 numaralı Talimatnameyi Mu-addil Talimatname" başlığı ile çıkan camilerin sayılarını kısıtlayan yönetmeliğe uyularak Burmalı Mescid Şehzade Camii'ne yakınlığı dolayısıyla kadro dışı bırakılınca harap olup yıkılmaya terkedilmiştir. Nitekim 1936'da mescid, içi moloz dolu dört duvardan ibaret bir harabe halinde idi. Ayrıca şehir imar planında Bozdoğan Kemeri altından geçen Atatürk bulvarının önce buradan geçmesi ve mescidin yıktırılması da düşünülmüştür. Sonra bu projeden vazgeçilince Bur-malı Mescid'in üzeri çinko bir çatı ile kapatılıp revak sütunlarının aralan duvar örülerek marangoz atölyesi halinde kiraya verilmiştir. Burmalı Mescid'in sanat değerinin nihayet takdir edilmesi üzerine 1961'de Vakıflar tarafından tamirine başlanmıştır. Çalışmaları yüksek mimar Cahide Tamer yürütmüş ve mescid ihya edilmiştir. Bugün iyi durumda ve namaza açıktır. Ancak etrafı yakın yıllarda tanzim edilen parkın ağaçlarıyla kapandığından görünmez haldedir.Burmalı Mescid'in minare kürsüsü ile pabuç kısımları ve ana mekânın duvarları kesme köfeki taşından, son cemaat yeri ise taş ve tuğla dizileri halinde karma teknikte yapılmıştır. Dört mermer sütunlu son cemaat yerindeki sütunlarla başlıkları devşirme malzemelerdir. Bunlar çok yıprandığından 1961-1962 yıllarındaki tamirde çıkarılarak yerlerine, yine devşirme sütun gövdeleriyle şehrin çeşitli yerlerinden toplanmış başlıklar konulmuştur. Namaz mekânı basit bir kare biçimindedir, üstü ise sakıfla örtülüdür. Kanaatimize göre çatının saçaklarının çok daha geniş olarak dışarı taşması gerekirdi. Aydın Yüksel, bir ihtimal olarak bu mescidin aslında kubbeli olarak yapılmış olabileceğini de ileri sürer; fakat şimdiye kadar bu hususu destekleyecek hiçbir iz bulunamamıştır.Burmalı Mescid'in İstanbul için en önemli özelliği, yuvarlak gövdeli minaresinin dış yüzünün burmalı biçimde şerefeye kadar uzanan çubuklar halinde örülmüş olmasıdır. Bunun için özel yapılmış yarım yuvarlak kenarlı tuğlalar kullanılmıştır. Minarenin bir benzeri Amasya'da Burmalı Minare Camii'ndedir. Diğer benzeri ise Edirne'de Üç Şerefeli Cami minarelerinden biridir. Bu minare, gövdesini süsleyen burmalı çubukları ile eski Türk mimarisinde görülen çubuklu ve yivli minarelerin son ve İstanbul'daki nâdir örneğidir. Düz çubuklu tek minare Vefa'da Molla Gürânî (Kilise) Camii'ndedir.Burmalı Mescid'in vakfiyesinde kayıtlı olan ve yanında bulunması gereken sıb-yan mektebiyle çeşmeler zamanla ortadan kalkmıştır. Yalnız mescidin yanındaki küçük hazîresi halen mevcuttur. Etrafındaki mahallenin istimlâkiyle büyük ve boş bir arazinin ortasında yalnız kalan Burmalı Mescid, komşusu Şehzade Camii'nin muhteşem ve büyük mimarisi tarafından gölgelenmekteyse de güzel ve ahenkli nisbetleri, değişik biçimli ve çok eski Türk geleneklerini sürdüren minaresiyle İstanbul'un en merkezî yerini küçük mescid mimarisinin zarif bir örneği olarak süslemektedir.

Bibliyografya:

Ayvansarâyî, Hadîkatü'l-ceuâmi', I, 65; a.mlf., Mecmûa-i Tevârîh, s. 189, 35579; İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri 953 (1546), s. 237-239; Yüksel, Osmanlı Mimarisi V, s. 245-247; Eminönü Camileri80, İstanbul 1987, s. 46-47; Semavi Eyice. "İstanbul'da Bazı Cami ve Mescid Minareleri", TM, X (1953], s. 251-252, rs. 10; a.mlf., "İstanbul Minareleri", Güzel Sanatlar Akademisi Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, I, İstanbul 1963, s. 47-48, rs. 35.

BURMALI MİNARE CAMİİ VE TÜRBESİ

Amasya'da XHI. yüzyıla ait olduğu kabul edilen cami ve türbe.Burmalı Minare Camii, kapısı üstünde bulunan ve oldukça girift bir hatla yazılmış olan kitabesine göre Selçuklu Sultanı Keykubad oğlu Gıyâseddin II. Keyhusrev zamanında (1237-1246) onun emirlerinden Ferruh (veya Ferah) b. Selçuk tarafından yaptırılmıştır. İ. Hakkı Uzunçarşılı'nın okuyuşuna göre kitabede ayrıca kardeşi hazinedar Yûsuf un da adı vardır. Kitabedeki "amere" kelimesini tamir anlamında kabul eden bazı yazarlar, Burmalı Minare Camii'nin Ferruh Bey tarafından tamir ettirildiğini sanmışlardır. Halbuki bu kelime yeni yapılan, imar edilen her türlü eser için kullanılır. V. Cuinefnin, bu caminin esasının Komne-nos sülâlesi devrine ait bir Bizans kilisesi olduğunu yazdığına dair Hüseyin Hüsâmeddin Bey'in verdiği bilgi yanlıştır. Adı geçen yazarın eserinde81 Burmalı Minare Camii'ne hiçbir atıfta bulunulmadan sadece Amasya'da Komnenos sülâlesi devrine ait bir kilise kalıntısının bahsi geçer.Hüseyin Hüsâmeddin Bey'in bildirdiğine göre Ferruh Bey'in damadı İzzed-din Mehmed Pervane Bey 699'da (1299-1300) bir vakfiye tanzim ettirmiştir. Yine onun bildirdiğine göre mütevelliik daha sonra Müeyyedzâdeler'e geçmiş ve cami 999'da (1590-91) zelzeleden zarar görmüş. 1011'de (1602-1603) yanmış, ancak mütevelli 79 Halîmî Mustafa Paşa ve Hattat İbrahim Nâmık Efendi hak.80 haz. Mehmet Doğru v.dğr.81 La Tur-quie d'Asie, Paris 1892, I, 745

Müeyyedzâde Pîrî Çelebi mabedi ihya ettirerek bir ahşap minare yaptırmıştır. Cami 1143'te (1730-31) tekrar yandığında da Hacı Ahmed Efendi tarafından yeniden tamir ettirilerek taştan bir minare yaptırılmıştır. Bu tamirden az sonra 1147'de (1734-35) Hıfzızâde Hacı Osman Faik Efendi camiye bitişik türbenin üst katını kü-tüphane haline getirmiş, fakat sonraları buradaki kitaplar dağılmıştır. Evliya Çelebi 1646'ya doğru Amasya'yı ziyaret ettiğinde gördüğü ahşap çatılı, minaresi de ahşap, "hücre içindeki tabutlarında bittamam endamlanyla duran birçok kadidler" olan Mahkeme Camii'nden bahseder. Bunun Burmalı Minare Camii olduğu ileri sürülmektedir. Ancak bu teşhis yeteri kadar inandırıcı değildir.Burmalı Minare Camii uzun süre ter-kedilerek harap olmaya bırakılmış, 1930'-lu yıllarda da Ziraat Bankası'nın tarım aletleri ambarı olarak kullanılmıştır. 1962'de esaslı surette tamir edildiği gibi minaresi tamamlanmış, ihya edilerek ibadete açılmıştır. 1974 yılında ise kubbeleri bakırla kaplanmıştır.Burmalı Minare Camii, kıble istikametinde uzanan dikdörtgen bir esasa göre yapılan erken devir eserlerindendir. Orta eksen üzerinde peş peşe sıralanan kiremit örtülü üç kubbeye sahiptir. Örme payelere oturan kemerlerle ayrılan bu bölmeler dışında üç taraftan daha dar mekânlar ortadaki nefı çerçeveler. Giriş cephesinin daha itinalı bir işçilikle kesme taştan yapılmasına karşılık diğer cepheler moloz taşlardan örülmüştür. Burmalı Minare Camii plan bakımından, Amasya'daki Torumtay Camii ile Divriği Ulucamii gibi eserlerde uygulanan plan tipinin daha küçük ve sade bir örneğidir. Girişin bulunduğu duvarda açılan bir kapı bitişik türbenin üst katına geçit verdiği gibi buradan bir merdivenle de girişin hemen içindeki bölümün üstündeki mahfile çıkılır.Burmalı Minare Camii'nde önemli bir mimari süsleme yoktur. Yalnız evvelce ahşap bir sundurma ile korunduğu kiriş deliklerinden anlaşılan giriş cephesinde taş kapının sivri kemeri kabartma-oyma bir süsleme ile çerçevelenmiştir. Girişin iki yanında birer mihrap biçiminde niş ve köşelerde 3/4 kalınlığında sü-tuncuklar vardır. Kapı açıklığı ise yay kemerlidir. Ayrıca mihrapta lâcivert çinilerden bir çerçeve görülür. Bunun tepesinde dikdörtgen bir çerçeve içinde "amel-i Muhammed b. Mahmûd el-Errânî" yazısı okunmuştur. Ancak Gabriel'in kanaatine göre bu şahsın caminin mimarı mı, sadece mihrabın yapıcısı mı, yoksa çinileri yapan usta mı olduğu anlaşılamamıştır.Caminin giriş cephesinin sağ tarafında ayrı olarak yapılmış olan minarenin, Hüseyin Hüsâmeddin Bey'in verdiği bilgilerin ışığında, 1143 yılında (1730-31) Hacı Ahmed Efendi tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir. Ancak Orta Asya Türk minare geleneklerinin devamı olan gövdesi burmalı böyle bir minarenin, Osmanlı sanatına Batı tesirlerinin sızmaya başladığı geç bir dönemde yapılmış olabileceğine inanmak zordur. İyi bir tarihçi olmakla beraber hiçbir hususta kaynak göstermeyen Hüsâmeddin Bey'in bu cami ite Evliya Çelebi'nin Mahkeme Camii'ni aynı bina olarak kabul etmesi yanlışlığa sebep olmuş olabilir. Bizim kanaatimize göre Burmalı Minare Camii'nin minaresi XVIII. yüzyılın değil, devrinin veya erken Osmanlı döneminin yapısıdır.Minare eski Selçuklu kümbetlerinde olduğu gibi köşeleri üçgen pahlı, kesme taştan bir kürsü üzerinde yükselir. Pabuç kısmında uçları aşağıya dönük sivri kabartmalar halinde başlayan yanm yuvarlak çubuklar ve aralarındaki yivler, bütün gövdede helezonlu biçimde bükülerek şerefe çıkmasına kadar yükselir. Şerefe ve korkuluğu sadedir. Petek kısmı da daha ince çubuklu ve burmalıdır. Sonraları yıkılan bu petek kısmı son tamirde tamamlanmış, üstüne de kurşun kaplı ahşap külah konulmuştur. Bu minarenin en yakın benzerleri Filibe'de Muradiye, Afyonkarahisar'da Gedik Ahmed Paşa, Adana'nın Bahçe ilçesinde Ağca Bey camileriyle İstanbul Şehzadebaşı'n-da Burmalı Mescid'in minareleridir.Türbe. Giriş cephesinin solunda cami duvarına bitişik olarak yapılmış ve üst katına harimden de irtibatı olan türbe. Selçuklu mezar anıtları geleneğinin bir örneğidir ve cami ile birlikte inşa edilmiştir. Hüseyin Hüsâmeddin Bey'e göre burası Cümûdâr Türbesi olup Moğollar'-dan Hülâgû Han'ın torunu Cümûdâr b. Yeşmüt b. Hülâgü'ya aittir. Yanında da Amasya Emîri Abuşkay İşboğanuyan yatmaktadır. Hüsâmeddin Bey. "kayıtlara göre" dediği bu bilginin kaynağını göstermediğinden ne derece doğru olduğu bilinemez. Halbuki caminin hemen bitişiğinde olduğuna göre bu türbede caminin esas kurucusu veya kurucularının yatması gerekir. Sonraları tamamı Amasya Müzesi'ne kaldırılan mumyalanmış cesetlerin 1271'e (1854-55) doğru Fethiye Camii'nden buraya getirildiği söylenmektedir.Köşeleri üçgen şeklinde pahlı kare biçiminde olan kaide üzerinde yükselen türbe muntazam işlenmiş kesme taşlardan yapılmıştır. Gövde kısmı ise sekizgen şeklinde olup üstü son tamirde piramit biçiminde bir külahla tamamlanmıştır. Altında cenazeler için mumyalık veya cenazelik mahzeni bulunan türbenin üst katına cami içinden geçilir. Kare planlı ve beşik tonozlu mahzene iniş, üst katın giriş sahanlığının altındaki bir menfezdendir. Üst kat 1147'de (1734-35) kütüphane yapıldığına göre burada olması gereken sandukalar çok daha önceleri yok olmuştur. İçten kagir bir kubbe ile örtülü üst katın üç cephesinde aynı hizada olmayan pencereler vardır. Bunlardan minareye bakan tarafta olanı diğerlerinden daha değişik şekilde bezenmiştir. Mukarnaslı nişin köşelerinde sütunçeler ve üstlerinde rozetler işlendiği gibi İki yan yüzlere de çok küçük mihrabiyeler oyulmuştur. Böylece burası türbenin dışarı açılan kapısı karakte-rindedir. Fakat böyle bir kapıya ulaşmayı sağlaması gereken çift taraflı merdiven yoktur. Belki ilk tasarı sonra değiştirildiğinden kapı pencereye dönüştürülmüştür. Burasının bir hacet penceresi olması halinde yine buraya erişebilmek için bir merdivene ihtiyaç vardı. Türbenin gövdesiyle külah kısmını ayıran saçak silmesinin altında mukarnaslı bir kuşak dolanır.Amasya'da Burmalı Minare Camii ve Türbesi, Anadolu'da Türk mimarisinin en erken ve değerli eserlerinden olup gerek inşa tarihi gerekse mimarileri bakımından etraflı şekilde incelenerek birçok meselenin aydınlığa

çıkarılması gereken yapılardandır. Ayrıca eski bir fotoğrafta caminin giriş cephesi önünde görülen tonozlu harabenin mahiyeti ve cami ile münasebeti olup olmadığı da araştırılmalıdır.

Bibliyografya:

Evliya Çelebi, Seyahatname, I, 186; Amasya Târihi, 1, 115-117 (cami), 192-193 (türbe); Cuinet. I, 745; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kitabeler I, İstanbul 1346/1927, s. 99-100; A. Gab-riel, Monuments Turcs d'Anatolie, Paris 1934, II, 17-20; Türkiye'de Vakıf Abideler ue Eski Eserler, Ankara 1972, I, 199-205; Orhan Cezmi Tuncer. Anadolu Kümbetleri: I Selçuklu Dönemi, Ankara 1986, s. 56-59,

BURNAZ HASAN AĞA82

BURSA

Marmara bölgesinde şehir vebu şehrin merkez olduğu il. Uludağ'ın kuzeybatı eteğinde, aynı adlı ovanın güney kenarında meyilli bir mevkide kurulmuştur. Bugün şehrin büyük bir bölümü batıdaki alçak kısımda yer almaktadır. Şehir hem uygun meyle sahip dağın yamaçlarına doğru tırmanan, hem de ovaya doğru inen bir yayılma gösterir.Tarih. Bursa'nın Antikçağ'lardaki adı Prusa'dır. Bugünkü ismi de buradan gelir. Şehrin genellikle Bithinya krallarından Prusias tarafından kurulduğu kabul edilir. Antik dönemdeki Prusa adlı diğer şehirlerden ayırt edilmek için "Prusa ad Olympum" (Olimpos Prusast) adıyla anılmıştır. Şehrin kuruluş tarihi tam olarak bilinmemektedir. Bazı kaynaklarda milâttan önce II. yüzyıl sonlarında Prusias'a iltica eden Kartacalı Annibai'ın teşebbüsü ile kurulduğu kaydedilir. Ayrıca Bithinya kralları tarafından şimdiki hisarın yerinde bulunan daha eski bir yerleşimin üzerinde yeniden tesis edildiği de belirtilir. Şehir Pontus Kralı Mithradates'in mağlûp edilmesinden sonra Romalıların eline geçti ve önce Nicomedia'ya bağlandı. İmparator Traianus zamanında buraya bir vali tayin edildi. Roma İmparatorluğunun parçalanmasından sonra ise Doğu Roma hakimiyetindeki şehirlerden biri oldu. Bu dönemde zaman zaman müslüman Arap ordularının ve ardından da Türkler'in hücumlarına mâruz kaldı, Anadolu fâtihi Süleyman Şah 1080'de İz-nik'i alarak kendisine merkez yaptıktan hemen sonra Bursa'yı fethetti. İznik'in 1097'de yeniden Bizans hâkimiyetine girmesinin peşinden buranın da zaptedi-lip edilmediği hakkında herhangi bir bilgi yoktur. Ancak 1107'de I. Kılıcarslan'ın ölümü ile şehzadeler arasında başlayan mücadeleler sırasında şehrin Türkler'in hâkimiyetinden çıktığı tahmin edilmektedir. Şehir 1113'te Türk kuvvetleri tarafından tekrar zaptedildiyse de az sonra İmparator Aleksis Komnenos tarafından geri alındı. Böylece Osmanlılar'ın bu bölgede faaliyet göstermelerine kadar Bizans'ın elinde kaldı. XIV. yüzyıl Bizans tarihçisi Pachymeres'in kaydına göre 1300'lerde Türkler'in Batı Anadolu'ya yayılışları sırasında Bizans'ın elinde kalan üç önemli kale-şehirden biri de Bursa idi.Şehir ilk olarak 1308'de diğer tekfurlarla ittifak kurarak Osmanlı kuvvetlerini Dinboz Geçidi'nde durdurmak iste-yen Bursa tekfurunun mağlûp edilmesinden sonra Osman Bey tarafından kuşatma altına alındı. Bu kuşatma sonuca ulaşmamakla birlikte şehir abluka siyaseti ile tazyik edilmeye başlandı. On yıldan fazla bir süre herhangi bir yardım alamayan Bursa halkını perişanlığa ve açlığa mahkûm eden bu abluka yüzünden şehir Osmanlılar'a teslim edildi83. Bizanslı kumandanın İstanbul'a gitmesine izin verildi, ancak şehrin Osmanlılar'a teslimini sağlayan başdanışmanı buradan ayrılmayarak Osmanlı hizmetine girdi. Ayrıca Bursa metropolitinin de şehirde kalıp görevini sürdürmesine müsaade edildi. Bursa'nın Rum halkı kaleden aşağı kısımlara nakledilerek yerleştirildi. Kale ve civarında stratejik mecburiyetler dolayısıyla sadece Türkler'in yerleşmesi sağlandı. 1432'-de şehre gelen B. de La Broquiere kalede 1000 kadar evin bulunduğunu yazar. 1640'ta buraya gelen Evliya Çelebi de kale içindeki iskânı belirtmektedir.Fetihten sonra inşa faaliyetleriyle yeni bir çehre kazanmaya başlayan şehre her taraftan ahali nakli yapıldı ve gelişmesi desteklendi. Orhan Gazi kale içindeki manastırı camiye çevirtti, bunun yanında Bey Sarayı adı verilen bir de saray yaptırdı. Burası ovaya nazır bir yerde olup bugün Tophane adıyla anılmaktadır. Ayrıca 1337-1338 tarihli bir kitabe burada bir de cami inşa edilmiş olduğunu gösterir.Bursa Orhan Gazi tarafından Osmanlı Beyliği'nin merkezi yapıldı. Orhan Gazi gümüş sikkesini (akçe) 1327'de burada darbettirdi. 1339-1340'ta kalenin doğu tarafında cami (Orhan Camii), imaret, medrese, hamam ve kervansaraydan (Beyhanı, Emirhanı) oluşan bir külliye vücuda getirdi. Bu bina grupları şehrin merkezini teşkil etti. Burası bugün de şehrin canlı bir ticaret merkezi olma özelliğini korumaktadır. Alâeddin Bey, Çoban Bey, Hoca Nâib gibi adlar taşıyan yeni semtler bu dönemde kuruldu. Nitekim 1333'te şehri ziyaret eden İbn Battûta burayı canlı pazarları, büyük caddeleri bulunan güze! bir belde olarak tarif eder. Bundan sonraki dönemlerde gelişmesi daha da hızlanan şehrin başka kesimlerinde padişahlar, hanedan mensupları ve diğer ileri gelenler sayesinde zengin vakıfların tahsis edildiği birçok ticari ve dinî merkezler teşekkül etmeye başladı. Bunlar Yıldırım, Emîr Sultan, Sultan Mehmed (Yeşil) gibi yeni bölgelerin ve mahallelerin oluşmasını sağladı. Şehirde 82 bk. HASAN AĞA, Enfî83 6 Nisan 1326

en büyük gelişme I. Bayezid zamanında gerçekleşti. Bu dönemde 1399'da muhteşem Ulucami inşa edildi. O devrin seyyahlarından Schiltberger şehirde 200.000 ev (?) ile hangi dine mensup oiursa olsun bütün fakirlere açık sekiz imaretin bulunduğunu belirtir. Her ne kadar hâne sayısında mübalağa veya yanlışlık varsa da verdiği bilgiler buranın o dönem Batı Anadolu'sunun en muazzam şehirlerinden biri olduğunu gösterir. Ancak Timur'un Anadolu'ya girip 1402'de Osmanlıiar'ı mağlûp etmesi Bur-sa'nın gelişmesine darbe vurdu. Timur'un askerleri Bursa'ya girerek her tarafı yağmalayıp şehri ateşe verdiler. Yangın sırasında ilk Osmanlı padişahlarına ait resmî vesikalar ve birçok telif eser yok oldu.Timur'un istilâsı ve sonraki fetret devrinde Bursa'nın yerine Edirne devletin başşehri haline geldi. İç savaş dev-resinde birbirleriyle mücadele eden şehzadeler, Edirne gibi Bursa'yı da kendi kontrollerine almak için büyük çaba sar-fettiler. Bursa'da tahta çıkmış olan II. Murad döneminde şehir süratle büyümeye ve toparlanmaya başladı. Sultan Murad. Fazlullah Paşa, Hacı İvaz Paşa. Hasan Paşa, Umur Bey, Cebe Ali Bey, Şehâ-beddin Paşa gibi devlet erkânı tarafından tahsis edilen vakıflar sayesinde daha sonra bunların adlarıyla anılacak olan yeni bölgeler ve mahallelerin teşekkülü sağlandı. 1432'de şehri gören B. de La Broquiere de Bursa'yı çok güzel bir yer, önemli bir ticaret merkezi ve Türkler'in en muazzam beldesi şeklinde vasıflandırır. Ayrıca burada Kara Mûsâ (?) adlı birinin muhafız olarak bulunduğunu, imaretlerin dördünde fakirlere her gün yemek dağıtıldığını, şehrin çarşılarında her cins ipekli kumaşın, değerli taşların ve incilerin ucuz fiyatla satın alınabildiğini, Ceneviz, Venedik ve diğer devletlerin tüccarlarının ticarî faaliyetlerini sürdürdüklerini yazar.Fâtih Sultan Mehmed İstanbul'u merkez yapmadan önce Bursa İstanbul'un bir rakibi olarak gelişme göstermişti. Fakat daha sonra ahalinin çoğunun yeni payitaht İstanbul'a göçürülmesi bu rekabeti ortadan kaldırdı. Ancak Bursa yine de Fâtih Sultan Mehmed'in hükümdarlığı dönemindeki büyük iktisadî gelişmelerden faydalandı. Ayrıca onun saltanatı zamanında doğuya doğru girişilen seferler için bir askerî merkez olma özelliğini de kazandı. Fâtih'in ölümü ile başlayan saltanat mücadelesinde Şehzade Cem'in taraftarlarının merkezi oldu; hatta Cem burada kendisini sultan ilân etti, para bastırdı ve on sekiz gün saltanat sürdü. Onun amacı Bursa'yı merkez yaparak Anadolu'ya hâkim olmaktı. Cem hadisesinin kapanmasından sonra şehirde çok Önemli bir olay cereyan etmedi. Yalnız zaman zaman XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bazı hadiselere şahit oldu. 1577'de güvenliğin temini için semtler arasına gayet sağlam kapılar konuldu ve muhafızlar yerleştirildi. Ardından Rumeli'den Arnavutlar'ın şehre göçü de ciddi problemlerin doğmasına yol açtı. Şehir 1595'ten itibaren Celâli gruplarının hücumlarına uğradı, 1608'-de Celâlî Kalenderoğlu burayı yağmalamak üzere geldi. Ayrıca IV. Mehmed zamanında isyan eden Abaza Mehmed Pa-şa'nın da tehdidine mâruz kaldı. Ancak bu geçici tehlike ve badirelere rağmen Bursa Osmanlılar'ın üç büyük merkezinden biri olma özelliğini devam ettirdi. XVII. yüzyıla kadar Bursa Sarayı zaman zaman buraya gelen padişahlar tarafından kullanıldı. Şehir XVIII ve XIX. Yüzyıl boyunca nisbeten sakin bir dönem geçirdi. Ancak 8 Temmuz 192Q'de Yunan işgaline uğradı, 10-11 Eylül 1922'de geri alındı. Cumhuriyet döneminde aynı adla kurulan ilin merkezi oldu.Sosyal ve İktisadî Yapı. Osmanlı Devleti1 nin en büyük şehirlerinden biri oian Bursa tahrîr defterlerine göre XVI. yüzyıl başlarında 152 civarında mahalleye sahipti. Bu rakam asrın ikinci yarısında 168'e yükseldi, nüfusu ise giderek artış gösterdi. II. Mehmed devrine ait bir sicil kaydına göre Bursa'da 5000 avarız hanesi, yani yaklaşık 30.000 kadar nüfus barınıyordu. Bu rakam 1487'de 64S6 haneye84 yükseldi. XVI. yüzyılın başlarında hemen hemen aynı durumunu muhafaza eden şehir bu asrın ikinci yarısında daha da kalabalıklaş-tı ve nüfusu 1573 tarihli tahrire göre 60.000'i geçti. Burada ayrıca gayri müs-lim cemaatler de bulunuyordu. Bunların nüfusu XVI. yüzyılın başlarında 400 hı-ristiyan, 600 yahudi olmak üzere 1000, ikinci yarısında 3000 hıristiyan 1500 ya-huüi olmak üzere 4500 kadardı. XVI. yüzyılda şehrin en kalabalık mahallelerini Emîr Sultan, Sultaniye İmareti, Hacı Baba85, Yıldırım Ba-yezid (Yıldırım). Cedid Yiğidoğlu (Yeni Yiğit). Reyhan Paşa, Hoca Enbiya, Umur Bey, Dâye Hatun. Şeyh Paşa. Murad Han, Hamza Bey. Bayezid Paşa. Timurtaş ve Kiremitçioğlu mahalleleri teşkil ediyordu. Ayrıca 1530'larda şehirde sekiz imaret, yirmi iki medrese, on sekiz cami, 130 mescid, on zaviye ve on da büyük hanın bulunduğu tesbit edilmişti.1548'de şehre gelen Fransız seyyahı Belon, buranın çok güzel ve müsait bir mevkide bulunduğunu, Lyon'dan daha geniş bir sahaya yayıldığını, İstanbul kadar servet ve nüfusa sahip olduğunu belirterek ipek sanayii sayesinde büyük şöhret kazandığını, her yıl 1000'den fazla deve ile Anadolu ve Suriye'den getirtilen ipeklerin burada işlenip boyandığını ve sonra da başka memleketlere gönderildiğini yazar. Şehrin durumunu en canlı şekilde Evliya Çelebi tasvir eder. Ona göre iç kalede 2000 hâne. yedi mahalle, yedi mescid, yirmi dükkân, bir ha-mam, bir çarşı bulunmakta, ayrıca burada Sultan Orhan Camii ve Türbesi de yer almaktadır. Aşağı surlarının III, Mehmed zamanında Celâlî eşkıyasının hücumlarından korunmak için yapıldığını belirten Evliya Çelebi şehrin kat kat yükseldiğini. 23.000 kadar ev ile 176 müs-lüman. dokuz Rum, yedi Ermeni mahallesi, bir Kıptî mahallesi, dokuz yahudi cemaati ve bir de Miskinler mahallesinin bulunduğunu, son derece canlı bir alışverişin yapıldığı pazar ve çarşılarında 9000 dükkan, ayrıca bir de kale gibi dört kapılı büyük bir bedesten ile 357'si sultanlar, vezirler ve diğer ileri gelenler tarafından yaptırılmış camilerin de dahil olduğu 1040 kadar irili ufaklı caminin yer aldığını yazar. 1675'te şehre gelen George VVheler ise bu sıralarda Bursa'da 40.000 Türk ile 12.000

84 Yaklaşık 37.000 kişi85 Bugün Ahmed Aziz Paşa

yahudinin yaşadığını, ayrıca az sayıda Ermeni ve Rum'un bulunduğunu kaydeder.Şehir fizikî bakımdan ve nüfus yönünden XVII. yüzyılda gösterdiği gelişmeyi sonraki asırlarda da sürdürdü. Ancak 1855'teki büyük zelzele şehrin harap olmasına yol açtı. 1861'de burayı ziyaret eden Perrot, şehrin harap halde olup nüfusun ancak 35.000'e ulaştığını, ayrıca yedi sekizi Avrupalılar'a ait buharla çalışan otuz beş kadar iplikhanenin bulunduğunu belirtir. XIX. yüzyılın sonlarına ait kayıtlarda nüfus hakkında farklı rakamlar mevcuttur. V. Cuinet'e göre Bur-sa'nın nüfusu 76.303. diğer bazı seyyahlara göre 90.000 civarında idi. 1892 yılı-na ait salnamede ise Bursa'nın nüfusu 5158 Rum, 2548 yahudi. 7541 Ermeni ve kalanı müslüman olmak üzere 76.000 olarak gösterilir. Ayrıca burada 165 cami, elli yedi okul, yirmi yedi medrese, yedi imaret, yedi Kilise, üç sinagog, kırk dokuz kervansaray ve otuz altı fabrikanın bulunduğu kaydedilir. 1927 sayımında nüfusun 61.690 olduğu tesbit edilmiştir.Bursa Osmanlılar döneminde siyasf yönden olduğu kadar iktisadî faaliyetler bakımından da büyük öneme sahipti. Önceleri Osmanlı idaresi altında hıris-tiyan dünyasına yakın milletlerarası bir ticaret merkezi olarak gelişme gösterdi. İran ipek kervanları giderek artan bir şekilde Bursa'ya geliyordu. 1400 yılı dolaylarında burada bulunan Schiltberger'e göre şehir ipek ticaret ve endüstrisinin milletlerarası bir merkezi durumundaydı. Bursa'ya ulaşan ana ipek yolu Tebriz -Erzurum ve Tokat güzergâhını takip ediyordu. Diğer önemli ticaret yollan da bu ana yola bağlanarak şehre ulaşıyordu. Eski Halep - Konya - Kütahya yolu bu sıralarda yeniden önem kazanmıştı. 1432'-de B. de La Broquiere Şam'da bu yolu takip eden Mekke kervanına katılmış ve getirilen baharat Bursa'da Galatalı Ceneviz tacirlerine satılmıştı. Bir taraftan Şam-Halep-Bursa yolu, diğer taraftan İskenderiye-Antalya deniz yolu XV. yüzyılda giderek yoğun bir faaliyete sahne oldu. Baharat şeker, boya, sabun gibi ticaret mallan Suriye ve Mısır'dan bu yollar vasıtasıyla Bursa'ya taşınmaya başlandı. Hintli tüccarlar bu yolları takip ederek Bursa'ya geliyorlardı. Meselâ 1478'de Mahmûd-i Gâvân'ın ticarî temsilcileri Hint mallarını Bursa'ya getirmiş-lerdi. Ayrıca bu ticaret 1470 yılı civarında Bursa pazarlarında baharat ticareti yapmayı ümit eden Floransalılar için büyük öneme sahipti. Fakat Bursa'daki yüksek fiyat dolayısıyla baharat ticareti hiçbir zaman Mısır ile rekabet edilebilecek derecede gelişme gösteremedi. 1487'de Bursa'ya getirilen biber ve boyadan alınan gümrük vergileri yıllık 100.000 akçeye ulaşmıştı. Bursa XVII. yüzyıla kadar Balkanlar. Doğu Avrupa ve İstanbul için Doğu mallarının önemli bir antreposu olma özelliğini korudu.İpek ticareti ve endüstrisi Bursa'da refahın ana kaynağı idi. Tebriz'den gelen kervanlar Cok kıymetli Gîlân, Esterâ-bâd ve Sâri ipeklerini Bursa'ya getirirdi. Bu faal ticaret Bursa kadı sicillerindeki kayıtlarda açıkça görülmektedir. Bursa'da ticarî temsilcileri bulunan Ceneviz, Venedik ve Floransalılar birbirleriyle rekabet halinde ipek almaya çalışıyorlardı. Bu ticarette kullanışlı ve geçerli bir uygulama, yünlü mamullerin ipeklilerle mübadelesi şeklinde gerçekleşiyordu. 1501'de Floransalı Medici ailesinin ticarî temsilcisi Maringhi, ipeğin bir yükünün 70-80 duka kâr sağladığını belirtir. 1479'da İran'dan ithal edilen ipeğin değeri 150.000 Venedik altınına ulaşmıştı. Bu ipeğin çoğu mahallî ipek dokuma tezgâhlarında tüketiliyordu. 1502'de Bursa'da 1000'den fazla dokuma tezgâhı bulunuyordu. Bunların çoğu Özel teşebbüs elinde idi ve müreffeh bir şehirli zümresini ortaya çıkarmıştı. Bu yüksek ve orta seviyedeki şehir ahalisi. XV. yüzyılın ikinci yarısında Bursa nüfusunun aşağı yukarı % 70'ini teşkil etmekteydi. İpek işçilerinin çoğu köle idi ve bunlar belirli bir süre sonra azat ediliyor, hatta bizzat müteşebbis hale geliyorlardı. Bursa'ya ait ihtisab* kanunlarında, adı geçen farklı kesimlere mensup kişilerin statüleriyle ne çeşit ve hangi cins ipeklilerin dokunduğu konusunu aydınlatacak bilgiler bulunmaktadır. Bundan anlaşıldığına göre Bursa kemhası, müzehhep kadifesi çok aranan ipeklilerdi ve özellikle Avrupa'da, Mısır'da ve İran'da büyük alıcı kitlesi buluyordu. Fakat bunların başlıca alıcısı Osmanlı sarayı idi. Bursa'da imal edilen ince ipeklilere vale ve tafta adı veriliyor, bunlar geniş ölçüde kullanım için ihraç ediliyordu.Bursa'daki yoğun ticarî faaliyeti, XV. yüzyılda inşa edilmiş birçok kervansarayın bulunması da göstermektedir. Bunlar arasında I. Mehmed'in saltanatı zamanında yapılan İpek Hanı, II. Mehmed döneminde inşa edilen Mahmud Paşa Hanı ve Koza Hanı adıyla bilinen büyük hanlar, II. Bayezid zamanında yapılan Pirinç Hanı sayılabilir. Bursa ayrıca özellikle Doğu Avrupa ve Rumeli'ye İhraç edi-len Batı Anadolu pamukluları için de bir antrepo durumunda idi. Bursa'daki ithal mallarının yıllık vergi yekünü 1487'-de 140.000 dukaya ulaşmıştı. Burada ayrıca gümüş ve bakır para basımı yapılan bir darphâne vardı ve bundan bir yılda 6000 duka gelir sağlanıyordu. Bursa'da ticaret hayatının bir göstergesi olan ihtisab vergi gelirleri XVI. yüzyılda bir yıl için 215.000, gümrük gelirleri 166.666 akçeye .mukâtaa'ya verilmişti. İpeğin tartılması sırasında alınan mîzan (mîzâ-nü'l-harîr) vergi geliri ise 2.587.000 akçeye mukâtaaya verilmişken bu rakam XVI. yüzyıl başlarından itibaren düşüş göstermeye başladı'. 1599-1628 yıllarında Şah Abbas'm Osmanlı-İran ipek yolunu değiştirme teşebbüsü Bursa ticaretini bir süre için olumsuz yönde etkiledi. Ancak bu durum Bursa ve civarında ipek üretimini teşvik etti. XVIII. yüzyılda Avrupa işi iyi kalite ipeğin ülkeye girişi, İzmir'in ticaret şehri olarak rekabeti Bursa'nın eski Önemini sarstı. Fakat yine de İç tüketime yönelik ipekli kumaş imali sürdü. XIX. yüzyılda mahallî pazarları Avrupa'nın ucuz pamuklu ve ipeklileri istilâ etti. Nitekim 1846'da Bur-sa'nın İngiliz konsolosu buranın ipeklilerinin ve pamuklularının kullanım dışı kaldığını belirtir. Bursa ipek ve pamuklularının İngiliz, Alman ve İsveç taklitleri şehirde büyük revaç bulmaya başladı. Ancak 1837'de mahallî ipek endüstrisinde buhar gücünün kullanılmasına başlanması sonucu şehir sadece Batı için ham ipek üreten bir yer olmaktan kurtarıldı. Yirmi beş yıl içinde iplikhane sayısı otuz beşe ulaştı ve 1914'te ham ipek imali 1000 tona ulaştı. Bu gelişme İstiklâl Harbi yıllarında gerilediyse de daha sonra yeniden bir toparlanma gösterdi.

Bursa sadece bir iktisadî merkez değil aynı zamanda önemli bir kültür şehri durumunda idi. Özellikle İstanbul'un fethinden önce şehirde oldukça yoğun bir kültürel faaliyet hâkimdi. Nitekim burada Osmanlı devlet adamlarının yanında Şemseddin Fenârî, Abdurrahman Bistâmî, Molla Hüsrev, Molla Yegân, Molla Zeyrek, Lâmiî. Üftâde, Niyâzî-i Mısrî, Süleyman Çelebi, Bursalı İsmail Hakkı, Hasan Çelebi, Ahmed-i Dâî, Ahmed Paşa, Tâceddin Ömer Şifâî, Cinânî gibi birçok âlim. mutasavvıf, tarikat şeyhi, şair, edip ile Neşrî, Cizyedârzâde Ahmed, İsmail Beliğ, Ferâizcizâde Mehmed Saîd gibi tarihçiler de yetişmiştir. Ayrıca hakkında daha Osmanlı döneminde müstakil monografilerin yazıldığı şehirlerden biri de Bursa'dır. Özellikle İsmail Beliğ'in Güldeste-i Riyâz-i îriân adlı eseri bunların arasında en önemlisidir.Bursa'da fetihten sonra süratle gerek padişahlar gerek hanedan mensupları gerekse bunların yakınları ve diğer devlet adamları tarafından çeşitli eserler meydana getirildi. Bugüne ulaşabilen başlıca büyük âbideler arasında, Orhan Camii ve Külliyesi, I. Murad'ın yaptırdığı Hüdâvendigâr Camii ve Külliyesi, Yıldırım Bayezid zamanında inşa edilen Ulu-cami ve Yıldırım Bayezid Külliyesi, Yeşil-cami ve Külliyesi, II, Murad'ın Muradiye Külliyesi, Alâeddin Camii. Şehâdet veya Kale Camii, Timurtaş Paşa Camii ve Emir Sultan Camii sayılabilir. Ayrıca irili ufaklı daha birçok mescid ve cami de bulunmaktadır. Bunlardan bugüne ulaşanların en eskileri arasında Selçuk Hatun Camii, Acem Reis Mescidi, Azeb Bey Mescidi, Tuzpazarı Camii, Koca Nâib Camii, Bedreddin veya Hafsa Hatun Camii'ni saymak mümkündür. Yine bugüne gelebilen dokuz kadar medrese mevcuttur. Külliyelere ait olanların dışında bunların en önemlileri, Orhan Bey döneminde yapılan Lala Şahin Paşa Medresesi, I. Bayezid dönemine ait Eyne Bey ve Molla Fenârî medreseleri, Fâtih döneminde inşa edilen Ahmed Paşa Medresesi'dir. Osman Bey'den itibaren Fâtih'e kadar gelen ilk Osmanlı padişahlarının türbeleri de buradadır. Ayrıca diğer hanedan mensupları ile önde gelen kimselere ait daha birçok türbenin yer aldığı şehirde çoğu çifte hamam şeklindeki hamamlar da bulunmaktadır. Bunlar arasında, külliyedekiler dışında, I. Murad dönemine ait Şengül Hamamı, I. Mehmed döneminde yapılan Mahkeme Hamamı, II. Murad dönemine ait Umur Bey ve Atpazarı hamamları ile Fâtih devrinde yapılan Kadı ve Perşembe hamamları sayılabilir. Ayrıca birçok han ve bedesten de zamanımıza ulaşabilmiştir.Bursa, Osmanlı hâkimiyeti döneminde Anadolu eyaletine bağlı olan ve Hüdâvendigâr adını taşıyan sancağın merkezi idi. XVI. yüzyılda Hüdâvendigâr sancağının merkez kazası Bursa'dan başka otuz kadar kazası daha vardı. Bunlar arasında İnegöl, Yarhisar, Domaniç, Yenişehir, Söğüt, Taraklu, Geyve, Akyazı, Akhisar, Göynük, Beypazarı, Mihaiiç, Kite, Gönen, Gölpazarı, Bergama önemli idarî birimleri teşkil ediyordu. Ayrıca Seferihisar, Ermenipazarı, Atranos, Kepsut, Mihalıççık, Edincik, Kızıîcatuzla, Tarhala ve Fesleke kazaları da buraya bağlı idi. Bu idarî durum ufak tefek değişikliklerle XIX. yüzyıla kadar sürdü. 1832'de müstakil mutasarrıflık olan Bursa, Karahi-sar, Kütahya, Bilecik, Erdek, Biga mutasarrıflıkları ile birlikte yeni teşkil edilen Hüdâvendigâr eyaletine bağlandı ve bu eyaletin merkezi oldu. 1856-1857'de Hüdâvendigâr eyaleti Bursa, Koca-ili, Kütahya, Karahisar, Erdek, Biga, Karesi, Ayvalık livalarından müteşekkildi. Bu sırada Bursa livasına bağlı yirmi dört na-hiye bulunuyordu. 1865'te Hüdâvendigâr eyaletine Bursa, Karesi, Koca-iÜ, Kütahya, Karahisar livaları bağlı olup vali Bursa'da oturuyordu. 1908'de ise eyâlet, Bursa, Ertuğrul (Bilecik), Kütahya, Karahisar ve Karesi sancaklarından meydana geliyordu. Bursa sancağı altı kaza, beş nahiye ve 664 köye sahip bulunuyordu. Bursa Cumhuriyet döneminde müstakil il haline getirildi.

Bibliyografya:

BA. TD, nr. 23; Hüdauendigâr Liuası Tahrir Defterleri86, İstanbul 1988, i; "XV. Asrın Sonunda Bazı Büyük Şehirlerde Eşya ve Yiyecek Fiyatlarının Tesbit ve Teftişi Hususlarını Tanzim Eden Kanunlar II: Kânunnâme-i İhtisab-ı Bursa"87, W, 11/7-12 (1942-43), s. 15-40; Kânunnâme-i Sultânt ber-Mû-ceb-l Örf-i Osmânt88, Ankara 1956, s. 36; Hüdâuendigâr Vilâyeti Salnamesi(1287-1335); İbn Battûta, Seyahatname, 1, 339-340; J. Schiltberger, The Bondage and Trauels89, London 1879, s. 40; B. de la Broquiere, Les Voyage d'outremer90, Paris 1892, s. 131-137; Âşıkpaşazâde, Târih (Giese], s. 22-23, 28-29; Neşrî, CihannümS. (Taeschner), i, 39; P. Belon. Les Obseroatiorts de plusieurs singula-ritâs et choses memorabies trouuees en Grece, Paris 1588, s. 450-451; Peçuylu İbrahim, Târih, ], 313; Kâtib Çelebi, Cİhannümâ, s. 657-658; Evliya Çelebi, Seyahatname, II, 7-55; G. Wheler — J. Spon, A Journey into Greece İn Company of Dr. Spon of Lyons, London 1682; I. P. de Tournefort. Relation d'un uoyage du Leuant, Lyons 1717, II, 469; Baldırzâde Mehmed Efendi. Raozaiü'l-evliya, Bursa Orhan Cami Ktp., nr. 4; Beliğ, Güldeste; Eşrefzâde Şeyh Ahmed Ziyâeddin, Vefeyatü'l-urefâ, Bursa Orhan Cami Ktp., nr. 58; Mehmed Râşid, Zübde-tü'l-uekâyi' der-Belde-i Celîle-i Bursa, Millet Ktp., Ali Emîrî, Tarih, nr. 89; J. von Hammer, ümblick auf einer Reise uon Konstantinopet nach Brussa, Pest 1818; A. Grisebach, Reise durch Rumelien und nach Brussa im Jahre 1839, Göttingen 1841, II, 66; J. Lewis Farley. The Resources of Turkey,

86 haz. Ö. Lûtfi Barkan-Enver Meriçli87 haz. Ö. Lûtfi Barkan88 nşr. R. Anhegger-Halil İnalcık89 trc. J. B. Telfer90 çd. Ch. Schefer

London 1862 91; G. Perrot, Souuenir d'un uoyage en Asia Mi-neure, Paris 1864; P. de Tchihatcheff, Asie Mi-neure, Paris 1866, I, 326; Çuinet, IV; A. Wachter. Der Varfall des Griechenlums in Kleinasien, Leipzig 1903, s. 55; Hasan Tâib, Hatıra yâhud Mir'ât-ı Bursa, Bursa 1323; Mehmed Şemsed-din. Yadigâr-ı Şemsî, Bursa 1332; Texier. Küçük Asya, I, 209-243; H. Wilde. Brussa, eine Entıuicklungsstatte türkischer Architektur in Kleinasien unter den ersten Osmanen, Berlin 1909; P. Masson, Histoire du Commerce Fran-çais dans le Levant, Paris 1911, II, 492; A, D. Mordtmaıın, Anatolien, Skizzen und Reiscbriefe aus Kleinasien 1850-1859, Hanover 1920, s. 29, 350; G. R. B. Richards, Florentine Merchants in theAge of Medicis, Cambridge 1932, s. 108; A. Memduh Turgut Koyunluoğlu, iznik ve Bursa Tarihi, Bursa 1937; Kâmil Kepeci, Bursa Hamamları, Bursa 1938; a.mlf.. Bursa Hanları, Bursa 1950; H. Turhan Dağlıoğlu, Onaltıncı Asırda Bursa, Bursa 1940; Neşet Köseoğlu. Tarihte Bursa Mahalleleri, Bursa 1946; Sedat Çe-tintaş, Türk Mimarî Anıtları: Osmanlı Deuri Bursa'da İlk Eserler, İstanbul 1946; Kâzım Bay-kal, Bursa Yangınları, Bursa 1948; a.mlf.. Bursa ue Anıtları, Bursa 1950; A. Gabrİel, üne ca-pltale turçııe: Brousse, Paris 1958; F. Dalsar, Bursa'da İpekçilik, İstanbul 1960; A. Tevhid. "Bursa'da Umur Bey Camii Kitabesi", TOEM, 111/14 (1328), s. 865-872; a.mlf.. "İlk Altı Padişahımızın Bursa'da Kâin Türbeleri", a.e., 111/16-17 (1328), s. 977, 1047; a.mlf.. "Bursa'da En Eski Kitabe", a.e., V/29 (1330), s. 318-320; M. Arif, "Bursa'da Veled-i Yanc Camii", a.e., 111/15 (1328), s. 967-968; M. Ziya, "Bur-sa'daki Türbelerimizden Gayri Mektûb Kitabeler", a,e, XI-XIIl/62-77 (1336-39), s. 129-133; H. İnalcık, "Bursa Şeriyye Sicillerinde Fatih. Sultan Mehmed'in Fermanları", TTK Belleten, XI/44 (1947), s. 693-703; a.mlf., "15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynaklan", İFM, XV/l-4 (1955), s. 51-57; a.mlf., "Bursa and the Commerce of the Levant", JESHO, 111/2 (1960), s. 131-147; a.mlf., "Capital Formation in the Ottoman Empire", The Journal ofEconomic History, XIX (İ969), s. 97-140; a.mlf., "Bursa I, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", TTK Belleten, XXIV/92 (1960), s. 45-96; a.mlf., "Bursa", El2 (İng.), I, 1333-1336; Murat Çizakça, "Bursa İpek Sanayinin Maliyet Yapısı Üzerinde Düşünceler ve Ham İpek Fiyatları (1550-1650)", GeLD, I (1978), s. 98-110; Leila Erder. "Bursa İpek Sanayiinde Teknolojik Gelişmeler (1835-1865)", a.e., I (1987), s. 111-122; Uludağ, Bursa Halkevi Dergisi; B. Darkot v.dğr., "Bursa", İA, II, 806-819. Bugünkü Bursa. Bursa ovasının güney kenarı ile Uludağ'ın kuzeybatı eteği arasında doğudan batıya bir şerit biçiminde uzanan şehrin boyu 8 km. kadardır; kuzey - güney doğrultusundaki genişliği ise yer yer değişir. Yakın tarihlere kadar 3 kilometreyi geçmeyen şehrin eni, son yıllarda yeni yerleşme ve sınaî tesis alanlarının, özellikle 1987'de ovanın ortalarında bulunan Panayır ve İsme-tiye köylerinin birer mahalleye dönüştürülerek büyük şehir belediyesi sınırları içine alınması üzerine çok artmış ve şehrin Uludağ'ın eteğindeki şerit biçimi görünüşü bozularak daire durumuna yaklaşmıştır.Bursa'nın çekirdeğini, Uludağ'ın kuzey yamaçlarından inen Gökdere ile 61-lomboz deresinin derin vadileri arasında kalan semtler oluşturur. Bu iki vadi arasındaki merkezî kesimin doğusunu şehrin iş merkezi durumundaki eski çarşı ile bazı resmî daireler, hanlar ve şehrin en önemli mimari eserlerinden biri olan Ulucami kaplar. İç kale, Osman Gazi ve Orhan Gazi türbeleriyle Hisar Meyda-nı'nı içine alan eski semt de bu merkezî kesimin batı yarısını işgal eder. Şehrin doğusundaki, adını Yeşilcami ile Yeşiltür-be'den alan Yeşil semti de bu merkezî kesimden Gökdere'nin derin bir vadisi ile ayrılır. Daha doğuda bulunan ve Yeşil semtinden Gökdere'nin küçük bir koluna ait vadi ile ayrılan Emîr Sultan semti kuzeye doğru Yıldırım, güneye ve daha yükseklere doğru da Teferrüç semti ile devam eder. Batıda, çekirdek kısmından Cilomboz deresinin vadisiyle ayrılmış bulunan Muradiye semti yer alır. Muradiye'nin batısında şehrin asıl kütlesi sona erer gibi görünürse de yakın zamanlara kadar belli belirsiz mevcut olan, günümüzde ise tamamen silinmiş bulunan bir kesintiden sonra meşhur kaplıca semti Çekirge (Bizans döneminde şehirden tamamen ayrı durumdaki Pythia) başlar.Şehir 1930'lu yıllardan sonra batıya ve kuzeybatıya doğru önceleri yavaş, 1950'lerden sonra ise hızlı bir şekilde büyüme göstermiş ve manzarası değişikliğe uğramıştır. Bu gelişmede özellikle sanayi faaliyetlerinin yoğunlaşması etkin rol oynamış ve çeşitli kurumların kendi mensupları için yaptırdıkları, Sümerbank Merinos Fabrikası'nın kuzeyinde yer alan işçi konutları gibi ev kümeleri şehrin alanını genişletmiştir. Çevreye doğru gelişmenin yanı sıra 1950'İerden sonra da apartmanlaşma süreci başlamış, son yıllarda ortaya çıkan toplu konutlar ise şehrin çevresinde çeşitli doğrultularda uzantılar oluşturmuştur. Planlı sayılabilecek bu gelişmelerin dışında gecekondu bölgelerinde plansız büyüme görülür. Şehrin doğusunda büyük bir sahayı kaplayan gecekondu alanları batıda Mudan-ya-Bursa-Ankara karayolu kuzeyinde devam eder; ayrıca güneydeki eğimli alanda da ince bir bant halinde yerleşmenin sınırını oluşturur. Bu kesimdeki Kuşte-pe gecekonduları 400 m. yüksekliği aşarak 475 metredeki yamaçlara yaklaşmıştır.Bursa'nın Cumhuriyet dönemindeki ilk planı, 1941 yılında Henry Prost adındaki bir şehirci mimara hazırlatılmıştır. Bu planın önemli konularını özellikle yolların genişletilmesi, eski konut alanlarının daha sağlıklı hale getirilmesi ve Çekir-ge'nin bir kaplıca ve turizm bölgesi olarak geliştirilmesi oluşturuyordu. Bundan sonra 1960 yılında Luigi Piccinato'ya yeni bir plan yaptırıldı. Piccinato şehrin An-kara-Bursa-Mudanya yolu üzerinde geliştirilmesini önermiştir. Bu plan ayrıca eski şehir dokusunu, tarihî özelliği olan binaları, âbideleri ve tabii yapıyı koruma ve geliştirmeyi öngörmüştü. 1 /4000 ölçekli olan planın uygulama planlan yapılamamış. Belediye mevziî planlar üreterek çözüm arama yolunu seçmiş, bu geçici çözümler sonucunda da şehir gelişigüzel genişlemiştir. Bu meseleler ve sürekli büyüme karşısında 1975'te bir nâzım plan hazırlanmış, fakat bütün bunlara 91 D. Sandison'un raporu, Public Record Office: F. O. nr. 195; 113, 299, 393, 598, 680, 721, 774

rağmen şehrin büyümesi yeterli ölçüde denetlenememiştir. Sonuçta da yaptırılan planların uygulanamaması şehri düzensiz bir bina yığını haline getirmiştir.Bursa doğudan batıya doğru, topografyaya uyarak geniş kıvrımlar çizen bir cadde ile geçilir. Şehri baştan başa ka-teden ve farklı kesimlerinde çeşitli adlar alan92 bu caddeye kuzeyden az çok paralel olarak uzanan doğu-batı doğrultulu başka bir Önemli eksen daha vardır. Doğu kesiminde Mahmudiye caddesi adıyla bilinen bu cadde batıya doğru Mudanya caddesi adını alır, Doğu-batı doğrultulu bu iki önemli ana yol birbirine İnönü, Fevzi Çakmak, Stadyum ve Acemler cad-deleriyle ve bunların arasındaki ikinci derecede bazı yollarla bağlanır. Şehrin iş ve ticaret merkezi, Ankara'dan ve Yalova'dan gelen karayollarının birleşme noktasından başlayarak yol boyunca güneye doğru uzanır ve Güneyde Cumhuriyet, Atatürk, İnönü, Cemal Nadir caddelerinin sınırladığı dörtgen biçimindeki alan içinde yoğunlaşır; ayrıca batıya doğru Altıparmak caddesi boyunca ve doğuda Setbaşı mevkiine doğru uzantıları oluşmuştur.Eskiden Bursa'daki başlıca endüstri faaliyeti olan ipekçilik ve ipek dokumacılığı günümüzde de devam etmekle beraber geçmişteki eski önemini yitirmiştir. Buna karşılık 1938'de açılan Merinos Fabrikası ile önem kazanmaya başlayan tekstil sanayii sonraları daha da çeşitlilik kazanarak (havluculuk vb.) ağırlıklı bir sanayi kolu haline gelmiştir. Yakın dönemde ise otomotiv sanayii devreye girmiştir. Üç otomobil fabrikasının yanı sıra karoser fabrika ve atölyeleriyle yedek parça, aksesuar, damper, römork vb. imal eden otomotiv yan sanayii kuruluşları da büyük ölçüde gelişmiştir. Bunların dışında gıda sanayii, konfeksiyonculuk ve bıçakçılık şehrin ekonomik yapı-sında önemli bir paya sahip bulunmak-tadır. Bursa'daki sanayiin gelişmesi, Türkiye'de ilk organize sanayi bölgesinin bu şehirde kurulmasına sebep olmuştur (1966).Osmanlı mimarisinin ilk dönemine "Bursa devri" adının verilmesine sebep olan yapıların çokluğu burayı tarihî bakımdan olduğu gibi turizm açısından da önemli bir merkez haline getirmiştir. Bursa'nın Türkiye turizminde söz sahibi olması bu konuda da çeşitliliğinin bulun-masındandır. Tarihî zenginliğin sağladığı kültür turizmi yanında kaplıca turizmiyle şehrin ayrılmaz bir parçası ve simgesi haline gelmiş olan Uludağ'daki kış sporları turizmi bu konudaki çeşitliliği artırır. Uludağ kış sporları merkezi önceleri şehre sadece karayolu ile bağlıyken 1963 yılında işletmeye açılan teleferik hattı bu irtibatı daha da canlandırmıştır.Bursa Cumhuriyet döneminde yapılan bütün nüfus sayımlarında Türkiye'nin İstanbul, Ankara, İzmir ve Adana'dan sonra beşinci büyük şehri olma niteliğini korumuştur. Şehrin 1927'de 61.690 olan nüfusu önceleri yavaş yükselerek 195O'de 103.812'yi bulmuş, sonraları artış hızlanarak bu rakam 197S'te 275.953'e, 1990sayımının sonuçlarına göre de 834.576'-ya ulaşmıştır. Şehir bu hızlı nüfus artışının ve mekân üzerinde aşırı büyümesinin sonucu olarak 18 Haziran 1987 tarihinde kabul edilip 27 Haziran 1987 tarihli Resmî Gazete'de yayımlanan 3391 sayılı kanun ile "büyük şehir" statüsüne kavuşturulmuştur. Aynı kanunla büyük şehir belediyesi sınırları içerisinde Nilüfer, Osmangazi ve Yıldırım adıyla üç ilçe kurulmuş, ovadaki bazı köyler de bu ilçelere mahalle olarak bağlanmıştır. Diyanet İşleri Başkanlığı'na ait 1991 yılı istatistiklerine göre il ve ilçe merkezlerinde 474, kasaba ve köylerde 859 olmak üzere Bursa'da toplam 1333 cami bulunmaktadır. İl merkezindeki cami sayısı ise 333'tür.Bursa şehrinin merkez olduğu Bursa ili Balıkesir, Kütahya. Bilecik, Kocaeli, İstanbul illeri ve Marmara denizi kıyıları ile çevrilidir. Merkezdeki ilçelerinden93 başka Büyükor-han, Gemlik, Gürsu, Harmancık, İnegöl, İznik, Karacabey, Keleş, Kestel, Mudanya, Mustafakemalpaşa, Orhaneli, Orhangazi ve Yenişehir olmak üzere on dört ilçeye, yirmi dört bucağa ayrılmıştır ve sınırları içerisinde 759 köy bulunmaktadır. 11.043 km2 genişliğindeki Bursa ilinin 1990 sayımına göre nüfusu 1.603.137. nüfus yoğunluğu ise 145 idi.

Bibliyografya:

R. Stewig. Bati Anadolu Bölgesinin Kültürel Gelişmesini Gösteren Kartografik Bilgiler 94, İstanbul 1968, s. 86-87; a.mlf.. Bursa, Nordwestanatolien, Kief 1970, s. 44-52; Besim Darkot - Metin Tuncel. Marmara Bölgesi Coğrafyası, İstanbul 1981, s. 129-131; M. Ba-zin, "Le Reseau Urbain de la Turcpıie", Traoaux de i'InsüiuL de CĞographie de Reims, sy. 65-66, Reims 1986, s. 106; Suna Doğaner, "Dağ Turizmine Coğrafî Bir Yaklaşım: Uludağ'da Turizm", Coğrafya Araştırmaları, sy. 3, Ankara 1991, s. 137-157; Besim Darkot. "Bursa", M,II, 806-810. Bursa'da ilk müze, Bursa Maarif Müdürü Azmi Bey ile Erkek Lisesi muhasebecisi Reşad Bey'in şahsî gayretleriyle, çevreden toplanan etnografık ve arkeolojik eserlerin Erkek Lisesi bahçe ve la-boratuvarında ziyarete açılmasıyla kurulmuştur |I9 Ağustos 1902]. Vali Mümtaz Reşid Paşa'nın yönetiminde ilk öğretim müfettişleri, öğretmen ve öğrencilerin çabalarıyla kısa zamanda gelişip zenginleşen müze, Müzeler Umum Mü-dürü Osman Hamdi Bey tarafından Mü-ze-i Hümâyun'un bir şubesi olarak 1904 yılının Eylül ayında resmen hizmete sokulmuş, 1929 yılında da Bursa Müzesi adıyla müdürlük statüsüne kavuşturulmuştur. Ertesi yıl ise gelişmesi göz önüne alınarak Yeşilmedrese'ye taşınmış ve İstanbul Müzesi Müdürü Aziz Oğan tarafından tanzim 92 Atatürk, Cemal Nadir, Altıparmak, Çekirge93 Nilüfer, Osmangazi, Yıldırım94 trc. Ruhi Turfan

ve teşhiri sağlanıp 8 Nisan 1930 tarihinde ziyarete açılmıştır. 1955 yılında medrese binası onanma alınmış ve müze ancak 1 Ekim 1956 tarihinde yeni bir düzenle tekrar hizmete sokulmuştur. Uzun yıllar karma müze olarak faaliyet gösteren Bursa Müzesi, arkeolojik eserlerin Kültürpark'ta inşa edilen modern binaya taşınmasından sonra yeniden tanzim edilmiş ve 22 Kasım 1975 tarihinden itibaren Bursa Türk ve İslâm Eserleri Müzesi adıyla hizmete girmiştir.On üç hücre ile üç eyvan ve bir dershaneden oluşan medresenin giriş eyvanına bitişik sağdaki ilk hücre, Bursa'nın geleneklerine uygun biçimde hazırlanmış bir sünnet odasının görünüşünü günümüze yansıtır. Bu hücre ile eyvan arasındaki mekânlar müze idaresi tarafından büro ve depo olarak kullanılmaktadır. Bu taraftaki tavanı çini kaplı eyvanda Selçuklu ve Osmanlı dönemine ait İznik'te imal edilmiş Milet, mavi beyaz, Haliç işi, Şam grubu ve Rodos işi seçkin seramik örnekleri sergilenmektedir. Eyvana bitişik hücrede Osman Sözen ve Hayali Küçük Ali'nin Karagöz-Hacivat figürleri ile mühür, saat, para ve tütün keseleri, çeşitli ağızlık, nargile, köstek ve saat örnekleri teşhir edilmektedir. Bitişiğindeki köşe hücresinde sedef ve fildişi kakma kutularla sehpalar, kapı tokmağı, alem. anahtar ve kilit gibi madenî eserlerle bazı tombak eşya yer almaktadır.Dershanede sergilenen gümüş kakma insan ve hayvan figürleriyle bezenmiş Selçuklu ve Memlüklü şamdanları, şerbet kaplan ve XV. yüzyıla ait bir avize müzenin en seçkin eserleri arasındadır. Süs eşyaları içinde özellikle altın ve gümüşten yapılmış kemerler, kemer tokaları, bilezikler, tepelikler, küpe ve yüzükler dikkat çekicidir. Altın, gümüş, fildişi ve sedef kakmalı tüfek, tabanca, barutluk, kılıç, yatağan, kama, topuz ve şeş-perlerle İran yapısı kalkan, miğfer, kılıç ve kamalar bu salondaki silâh koleksiyonunu oluşturmaktadır. Bursa işi bohçalar, yağlıklar, yazmalar, tahta yazma kalıpları, yemeniler, uçkur, kuşak ve peşkirler ayrı bir bölüm halinde yine ders-hanede teşhir edilmektedir.Sol köşedeki odada fincanlar, gümüş ve telkari fincan zarflan, lüleler, kahve değirmenleri ve tavaları ile havanlar, dibekler, şerbet ve salep güğümlerinden oluşan koleksiyon bulunmaktadır. Yanındaki hücrede Türk mutfak kaplan, sini, kaşık, ibrik, tabak ve kâselerle Timur döneminden kalma stilistik ejderha kulplu ve döner yivli bir kap sergilenmektedir. Bu cephedeki eyvan içinde XVIII. yüzyıl Kütahya seramikleri, gülabdan, şekerlik, bardak, tabak, ibrikler, Beykoz işi şamdanlar ve çeşitli çeşmibül-bül parçaları yer almaktadır. Yeşiltürbe'nin kapı perdeleriyle Bursa'da dokunmuş kadife kumaşlara ait örnekler de burada sergilenmektedir. Bundan sonraki ilk hücrede dergâh eşyası şamdanlar, tespihler, müzik aletleri, şifa tasları ile çeşitli tarikatlara ait kavuklar bulunmaktadır. Bitişik hücrede yazma kitaplarla levhalar yanında Memlûk Sultanı Ber-kuk tarafından XIV. yüzyılda Yıldırım Ba-yezid'e hediye edilen nadide bir tezhip-li Kur'ân-ı Kerîm sergilenmektedir. Osmanlı dönemi ciltçiliğinin seçkin örnekleriyle birlikte teşhir edilen rahleler, gümüş kaplar, yazı takımları, makaslar, fe-nerler ve şamdanlar dikkat çekicidir.Giriş eyvanına göre sol köşedeki hücrede havlu dokuma tezgâhı, ipek ve sim işli havlu takımları, sedef ve gümüş işli takunyalar, hamam tasları ve kildanlar, bu hücre ile giriş arasındaki diğer iki hücrede ise çeşitli İslâm devletlerine ait altın, gümüş ve bakır sikkeler kronolojik sırayla teşhir edilmektedir. Bunlar içinde özellikle II. Bayezid'e ait nâdir bir sikke ile Hârûnürreşîd'e ait bir sikke en önemlilerindendir.Revak içindeki vitrinlerde Çanakkale seramikleri sergilenmektedir. III. Selim portreli, kalem işçiliğiyle bezenmiş bir sandık ve II. Mahmud tuğralı, kabartma süslemeli bir beşik müzeye son yıllarda kazandırılan önemli eserlerdendir.

Bibliyografya:

Mehmet Önder, The Museums of Turkey, Ankara 1983, s. 52; Bedri Yalman, Bursa, İstanbul 1977, s. 26-27; a.mlf., a.e., İstanbul 1984, s. 52-54.

BURSA ULUCAMİİ95

BURSALI AHMED

XV. yüzyıl sonları ile XVI. yüzyıl başlarında yaşayan bir tasvir sanatçısı.Bursalı Şiblîzâde Ahmed Çelebi diye tanınır; doğum ve ölüm tarihleri bilinmemekte. Burusevî nisbesinden Bursalı olduğu, Çelebi lakabından da Mevlânâ soyundan geldiği anlaşılmaktadır. Fâtih devri musavvirbaşılarından Sinan Bey'in öğrencisidir. Sinan Bey, Gentile Bellini'-nin tesiriyle Fâtih tarafından Venedikli ressam Mastori Paolo'nun yanına gönderilmiş ve ondan öğrendiklerini kendi öğrencilerine aktararak "şebîh" (portre) çizmekte ustalaşmalarını sağlamıştır. Böylece devrinin sayılı portre ressamlarından biri haline geldiği anlaşılan Şiblîzâde Ahmed Çelebi'den ne yazık ki günümüze intikal etmiş herhangi bir eser mevcut değildir. Hayatı hakkında bilinenler de Gelibolulu Mustafa Âlî'nin Me-nâkıb'i Hünerverdn'da verdiği birkaç satırlık bilgiden ibarettir.

95 Bk. Ülucami

Bibliyografya:

Âlî, Menâkıb-ı Hünerverân, s. 68.

BURSALI İSMAİL HAKKI96

BURSALI MEHMED TÂHİR

(1861-1925) Osmanlı Müellifleri adlı eseriyle ünlü bibliyografya ve biyografi âlimi. 22 Kasım 1861'de Bursa'da doğdu. Ab-dülmecid'in Hassa Alayı kumandanlarından Üsküdarlı Seyyid Mehmed Tâhir Pa-şa'nın torunu ve askeriyeden sağlık durumu sebebiyle ayrılmış Bursa belediye kâtibi Rifat Bey'in oğludur. Tahsiline büyük babasının ailece yerleştiği Bursa'da başladı. Mülkiye Rüşdiyesi'ni bitirince dedesi gibi asker olarak yetişmesi istendiğinden 1875'te Bursa Askeri İdâ-dîsi'ne verildi. Daha rüşdiyede okurken ayrıca Haraççıoğlu Medresesi'ne devam ederek Niğdeli Hoca Ali Efendi'den hususi dersler aldı. Onun edebî ve tarihî kültür kazanmasında, tasavvuf, tarih ve edebiyatla uğraştığı gibi bir divançe teşkil edecek kadar da şiirleri bulunan babasının97 önemli bir tesiri olmuştur. Bursalı Tâhir bu çağlarda tasavvufa merak sarmaya başlamış, Muhyiddin İbnü'I-Ara-bî'ye gönül bağlamıştı. İdâdînin ikinci sınıfında iken, 1877'deTiirk-Rus savaşının başlaması üzerine gönüllü olarak tekrar ordu saflarına katılan babası Plevne'de Telis cephesinde şehid düştü. Üstün bir başarı ile okulunu bitirerek bir şehid oğlu olmanın şevkiyle 1880 Eylülünde Har-biye'ye girdi. Harbiye sıralarında Muhyiddin İbnü'I-Arabî ve tasavvuf sevgisi daha da artan Mehmed Tâhir, cuma tatillerinde İstanbul tekkelerini dolaşır ve kendisine bir mürşid ararken Tibyânü vesâ3iH'l-hakâ*ik müellifi Harîrîzâde'-yi tanıyarak dairesine girdi, onun temsil ettiği Melâmîliği seçti. Genç yaşta ölümüne kadar98 mürşidiyle münasebeti iki yıl sürdü. Temmuz 1883'-te piyade teğmeni olarak Harbiye'den mezun olduğunda99 Üçüncü Ordu emrine verilerek Manastır Askerî Rüş-diyesi coğrafya hocalığına tayin edildi100. Bunun yanında Mülkiye Rüşdiyesi ile yeni açılan Mülkiye İdâdî-sı'nde de tarih ve hitabet Öğreten Mehmed Tâhir, yeni ve ileri bir anlayışta ders okutuşu ile dikkati çektiği kadar Melâmîlik yolundaki faaliyet ve temasları ile de çevreye kendini tanıtmıştı. Manastır'a gelişinin birinci yılında mürşidinin şeyhi Seyyid Hoca Muhammed Nûrü'l-Arabî el - Melamî'yi Ustrumca'da ziyaret ederek ona biat etti. İki yıl sonraki ziyaretinde ise ondan icazet aldı. Şeyhin vefatı sırasında101 bölgede Melâmîliğin artık önde gelen bir siması sayılmaktaydı. Babasından ve Harîrîzâde'-nin eserinden kazanılmış bir merakla burada geçmişteki mutasavvıflardan başlayıp gittikçe şair ve âlimlere de yönelen biyografi ve bibliyografya çalışmaları içine girdi. Manastır ve çevresinde yetişmiş şahsiyetler hakkında bilgiler toplamaya çalışıyor, malzeme elde edebilmek için buralardaki mezar taşlarını araştırıyordu. Yazdıklarını bazı gazete ve mecmualarda neşretmeye başlayan Mehmed Tâhir, yeni yeni uyanmakta olan Türkçü düşünceyi benimseyerek bu görüşle 1897'de ilk eseri Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri adlı çalışmasını yayımladı.Manastır'da on dört sene vazife gördükten sonra bir ara Üsküp Askerî Rüş-diyesi'ne nakledildi.102 Yahya Kemal, kendisini buradaki Rıfâî tekkesi şeyhi Sâdeddin Efendi ve şair Eşref Paşa gibi şahsiyetlerle olan sohbetlerinden tanımaktadır103. Üsküp'te bulunduğu sırada Bursalı Tâhir, burada geçirdiği uzun yıllar boyunca bıraktığı birçok hâtırası olan mürşidi Muhammed Nûr'un ihvan arasında devam eden söz ve menkıbelerini derlemeye çalıştı. Yüzbaşılıktan kola-ğalığına yükselince bir sene bile dolmadan yeniden Manastır Askerî Rüşdiye-si'ne bu defa müdür olarak tayin edildi104. Muhyiddin İbnü'1-Ara-bî'ye duyduğu hayranlıkla Manastır'da ikinci eseri Terceme-i Hâl ve Fezâil-i Şeyh-i Ekber Muhyiddîn-i Arabî'y] yazdı105. Kendisini ileride meydana getireceği büyük eseri Osmanlı Müellifleri'ne götüren ilk adım olan çalışmalarını risale ve kitapçıklarla bir bir ortaya koymaya başlamıştı. İkinci defasında Manastır'da bir altı yıl daha geçirdikten sonra Selanik Askerî Rüşdiyesi müdürlüğüne getirildi106 ve ertesi yıl rütbesi binbaşılığa yükseltildi. Manastır'a ilk gidişinden başlayarak çevresine vatanî düşünceler telkin etmeye çalışan Bursalı Tâhir, ülkeye meşrutiyet idaresini getirme yolunda Üçüncü Ordu subayları arasında yaygınlaşan siyasî eğilimleri benimsemişti. Selanik'te bu bakımdan çok daha elverişli bir ortam içine girdi ve 1906 yılı Eylülünde Osmanlı Hürriyet Cemiyeti adıyla teşekkül eden gizli siyasî teşkilâta

96 Bk. İsmail Hakkı Bursevi97 Osmanlı Müellifleri, H/2, s. 304-30698 15 Eylül 188299 M. Vahyî, s. 191; krş. Mehmed Esad, Mir'ât-ı Mekteb-i Harbiy-ye, İstanbul 1310, s. 635100 23 Kasım 1883101 12 Ocak 1888102 26 Kasım 1897103 Çocukluğum, Gençliğim, Siyâsî ve Edebî Hâtıralarım, İstanbul 1973, s. 96104 26 Eylül 1898105 İstanbul 1316106 7 Eylül 1904

kurucu üye olarak katıldı. Yedisi subay, üçü sivil ilk on üye arasında kendisine birinci sırada yer ve rilmişti.107

Üyeler arasında ilk sırada gelişi, rütbece ötekilerin en büyüğü olmasındandır. Bazıları bunu Selanik'te İttihat ve Terakkî Cemiyeti'nin kuruluşuna ait bir mesele olarak gösterirler108 onun İttihat ve Terakki Cemİyeti'ne sonradan katılmış olduğunu söylemekle de ayrıca çelişkiye düşer). Bazı araştırmacıların, Bursalı Tâhir'in Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin Manastır'daki kolunda faaliyet gösterdiğini sanmaları yanlıştır109. Çünkü o bu cemiyetin var oluşundan iki yıl önce Manastır'dan ayrılmış bulunuyordu. Şam'da Vatan adıyla gizli bir siyasî cemiyet kuran Mustafa Kemal, Rumeli'de bu cemiyeti teşkilâtlandırmak, Vatan ve Hürriyet adı altında bir şubesini meydana getirmek üzere aynı yıl gizlice Selânik'e geldiğinde Osmanlı Hürriyet Cemiyeti üyeleri ve bu arada Askerî İdâdî öğrencisi iken Manastır'dan tanıdığı Bursalı Tâhir ile de temasa geçer.110 Bazılarınca ise Bursalı Tâhir ve diğer üyeler, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin varlığı bahis konusu edilmeksizin, doğrudan doğruya Mustafa Kemal'in Selanik'te kurduğu Vatan ve Hürriyet Cemİyeti'ne girip bir araya gelmiş gösterilmektedir111. Fakat bizzat kurucularının hatıratına göre Osmanlı Hürriyet Cemiyeti söz konusu cemiyetten ayrı ve ondan öncedir; Bursalı Tâhir de ilkin onun içinde yer almıştır112. Bursalı Tâhir'in değişik bir grupla 19O6'da önce Mustafa Kemal'in Selanik'te kurduğu Vatan ve Hürriyet Cemİyeti'ne girdiği, onun beklenen faaliyet ve tesiri gösterememesi üzerine de içindekilerin bir kısmı daha başka kimseler olan on kişilik bir grupla yine 1906 yılında Osmanlı Hürriyet Cemiyeti adında ondan sonra kurulmuş gizli cemiyette yer aldığı ileri sürülmekle mesele daha da karışık hale getirilmiştir113. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti'nin kuruluş tarihini Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nden daha önceye götürmek isteyen başka bir görüş daha vardır.114

Siyasî tutumu ve Melâmî çevredeki faaliyetleri yüzünden Manastır'da iken daha 1895 yılında üzerine çekmeye başladığı şüpheler Selanik'te daha da artınca hakkında düzenlenen iki jurnal sonucu rüşdiye müdürlüğü vazifesine son verildi115. Uzak bir yere sürülmekten dostlarının yardımı ile kurtulup Manisa'da Alaşehir redif alayı tabur kumandanlığına tayin edildi116. O zamana kadar askerlik hayatı hep kıta hizmeti dışında geçen Bursalı Tâhir, orada beş altı ay kaldıktan sonra İzmir'de tümen merkezinde Dîvân-ı Harb âzalığı ve kendisine bölgede gezip çeşitli kütüphaneleri görme imkânını kazandıran tahkik memuriyetiyle görevlendirildi. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti'nin 27 Eylül 1907'-de Avrupa'daki Jön Türkler'le birleşerek Osmanlı İttihat ve Terakkî Cemiyeti adını almasından sonra da cemiyetin sevilen ve şeyhlik derecesine yükselmiş olduğundan arkasındaki Melâmî çevre dolayısıyla manevî nüfuzu bulunan bir üyesi olma durumunu korudu. İzmir'den İngiliz posta memurları vasıtasıyla Selanik'teki cemiyet mensupları ile devamlı haberleşmekteydi117. Öte yandan telif çalışmalarını devam ettiren Bursalı Tâhir, burada İzmir (eski adıyia Aydın) vilâyeti yöresinde yetişmiş müellifler hakkında mahallî araştırmalara yönelmişti.II. Meşrutiyetin ilânında İttihat ve Terakki Partisi'nin kendisini aday gösterdiği Bursa'dan milletvekili seçilerek 17 Aralık 1908'de açılan Meclis-i Meb'ûsan'a girdi. Mebusluğu sırasında askerî encümenin yanı sıra Harbiye Nezâreti tensikat komisyonu üyeliği ve Donanma Cemiyeti murahhaslığı gibi vazifeler üstlendi. Meşrutiyetin gayelerini halka anlatmak için İzmir'den Konya'ya kadar olan bölgede ve Bursa'da konferanslar vermekle görevlendirildi. Ancak mizacı politik hayata yatkın olmayan Bursalı Tâhir, partisiyle bazı anlaşmazlıklar yü-zünden, meclisin 1911 yılı sonunda fesih kararı ile kapanan birinci faaliyet devresinden sonra milletvekilliğinden ayrıldı, bir ifadeye göre de bir daha mebus çıkarılmadı. Milletvekilliği sırasında da adından "binbaşı" diye bahsedilmekteydi118. Askeri özlük haklarını muhafaza ettiği için 27 Nisan 1911'de rütbesi gönüllü redif alayı kaymakamlığı kadrosuna yükselmişti. Bunu da Harp Dairesi Dîvân-ı Harb119, daha sonra Muhakemat Dairesi120

107 Kâzım Nâmi Duru, İttihat ue Terakki Hâtıralarım, İstanbul 1957, s. 13; Mithat Şükrü Bleda, İmparatorluğun Çöküşü, İstanbul 1979, s. 21; Tarık Zafer Tu-naya, Türkiye'de Siyasal Partiler, İstanbul 1984, 1, 21-22108 Ak-çuraoğlu Yusuf, s. 368; Ahmet Bedevî Kuran, İnkılâp Tarihimiz ue lüihad ue Terakki, İstanbul 1948, s. 243; Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, İstanbul 1967, s. 113; A. B. Kuran başka bir eserinde ise \İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler, İstanbul 1945, s. 257109 E. E. Ramsaur, The Young Turks, Princeton 1957, s. 114; Sina Aksin, Jön Türkler ue İttihat ue Terakki, istanbul 1987, s. 62110 Ahmed Emin (Yalman), "Büyük Millet Meclisi Reisi ve Başkumandan Mustafa Kemal Paşa ile Bir Mülakat", Vakit, nr. 1468, 10 Kânunusâni 1922111 "Mustafa Kemal Paşa'nın Hayât-ı Husûsiyyesi-Kendi Ağzından", MillîNeusâl, İstanbul 1922, s. 218 lAhmed Emin'İn yaptığı mülakatın özet olarak kaleme alınmış şeklidir]; Âfet [İnan], "Atatürk'ü Dinlerken; Mukaddes Tabanca", TTK Belleten, 1/3-4, Temmuz-İkinciteşrin 1937, s. 609-610; Ali Fuat Cebesoy, Sınıf Arkadaşım Atatürk, s. 94112 Kâzım Nâmi Duru, s. 13; Mithat Şükrü Bleda, s. 21-22113 Sina Aksin, s. 59-60114 Faik Reşit Unat, "Atatürk'ün II. Meşrutiyet inkılâbının Hazırlanmasındaki Rolüne Ait Bir Belge", TTK Belleten, XXVl/I02, Nisan 1962, s. 339-348; Bursalı Tâhir'in mensup olduğu cemiyetin kronolojik durumu ve üyeleri hakkında daha gerçekçi bir açıklama için bk. Fethi Teve-toglu, Ömer/Vâct, İstanbul 1973, s. 71-72, 75,78,83,90115 31 Ocak 1906116 10 Mart 1907117 Hartmann, s. 177-178118 Bk. ŞırSt-ı Müstakim, nr. 13, 6 Teşrinisani 1324, s. 201119 Mart 1912120 Ekim 1912

üyelikleri takip etti. İkinci defa Dîvân-ı Harb üyeliği121 sıfatı üzerinde iken 24 Ocak 1914'te yarbaylıktan emekli oldu.Mebuslukla İstanbul'a gelmesi, Bursalı Tâhir'i araştırmaları için yıllardan beri hasretini çektiği çalışma şartlarına ve kütüphane imkânlarına kavuşturmuştu. Epey zamandan beri hazırlığı içinde bulunduğu Osmanlı Müellifleri için muhtaç olduğu bibliyografya malzemesini sağlayacak zengin İstanbul kütüphaneleri artık önünde açılırken başşehrin Bağdatlı İsmail Paşa, Bayezid Umumi Kütüphanesi "hafız-1 kütüb"ü İsmail Saib Hoca, Ali Emîrî, İbnülemin Mah-mud Kemal, Ahmed Tevhid ve Faik Re-şad gibi meşhur kitap meraklıları etrafında bir dostluk çevresi bulmuştu. Daha mebusluğu sırasında çeşitli ilim ocaklarında yer almaya başlamıştı. 25 Aralık 1908'de Türk Derneği'nin bir kurucu üyesi oluşundan başka122, 1910'da kurulan Târih-i Osmânî Encü-meni'nin on dokuz kişilik "muavin âza" heyetine Bağdatlı İsmail Paşa, Ali Emîrî, Halil Edhem, Faik Reşad gibi seçkin simalarla birlikte alındı123; mebusluktan ayrıldığı devrede 1914'te Türk Bilgi Derneği'nin Türkiyat koluna üye seçildi124. 1915'te de Tetebbuât-ı İslâmiyye ve Mil-liyye Encümeni'nin, aralarında W. Thom-sen, Von Lecoq, Dr. Mordtmann, Dr. lg-nace Kunoş, Dr. Friedrich Giese ve Von Müller yanında Veled Çelebi, Halil Edhem, Ahmed Tevhid, Mimar Kemâleddin, Süleyman Nazif gibi isimlerin de bulunduğu on dört fahrî üyesinden biri oldu.125

İstanbul'a gelişinden bu yana Osmanlı Müellifleri üzerindeki çalışmalarını sürdürürken daha önce olduğu gibi risale çapında kitapçıklar çıkarmasının yanı sıra, araştırmalarını II. Meşrutiyetle birlikte geniş bir yayılım gösteren çeşitli mecmualarda ardarda yayımlamak hamlesi içine girmişti. İmzası Sırât-ı Müstakim, Sebîlürreşâd, Cerîde-i Sûfiyye, Kelime-i Tayyibe, Türk Derneği, Türk Yurdu, Bilgi Mecmuası, İslâm Mecmuası, Kırım Mecmuası gibi dergilerde çoğunluğu biyografi konusu etrafındaki yazılarla sık sık görülmekteydi.Üzerinde daha Dîvân-ı Harb üyeliği gibi askeri bir vazife bulunmakta iken 1913 yılında Evkaf Nezâreti'nce kendisinin başkanlığında, Kilisli Rifat ve Amasya Tarihi müellifi Hüseyin Hüsâmed-din'in yer aldığı bir heyetle, İstanbul'daki vakıf kütüphanelerini teftiş etmek ve ehemmiyetli yazmaları seçip ayırmak, tek veya müellif hattı nüshaları tesbit etmekle görevlendirilmesi, kendisine on binlerce yazma eseri elden geçirmek gibi bir imkân sağladı. Bu heyetin az zamanda ardarda hazine değerinde eserleri meydana çıkarışı ve faaliyeti ilim muhitinde heyecan uyandırmaktaydı.126 Bir buçuk yıl kadar süren bu hizmetten sonra Bursalı Tâhir Topkapı Sarayı Kütüphanesi müdürlüğüne getirildi.Yirmi yıllık bir çalışmadan sonra I. Dünya Savaşı sırasında (1915) Osmanlı Müelliîleri'nm ilk cildini ortaya koyan Bursalı Tâhir'in, hayatının son yıllarına doğru sağlığı gittikçe bozulduğundan yazıları artık dergilerde görülmez olmuştu. "Oymacılık ve Bursalı Oymacı Fahrî" adlı makalesi127 son yazılarındandır. Kitabının II. cildinin ikinci kısmının baskısı yapılırken (1922] hasta bulunan müellif, III. ve sonuncu cildin baskısında yine rahatsızdı ve geçim sıkıntısı içine de düşmüştü. Ortada resmî bir merci bulunmadığından kendisinin karşılamak mecburiyetinde kaldığı baskı masraflarının yükü altından kalkmaya çalıştığı II. cildin ikinci kısmından Mustafa Kemal Paşa bir yardım olmak üzere büyük zaferi takip eden günlerde 500 nüsha satn almıştı 128. Bursalı Tâhir Zeynep Kâmil Hastahanesi'nde tedavi altına alınmışken 28 Ekim 1925'te vefat etti ve ertesi perşembe günü ikindi namazından sonra Üsküdar'da Aziz Mahmud Hü-dâyî Dergâhı hazîresinde toprağa verildi129. Burada bulu-nan ilân şeklindeki haber dışında günün gazetelerinde ölüm haberine yer bile verilmeyen Bursalı Tâhir'in mezarı taşsız kalmıştır. Hayatı ile ilgili milâdî tarihlerin birçok yerde, hicrî ve rûmîyi ayırt edememek dolayısıyla yanlış gösterilmesinin yanı sıra ölümü için de hicrî 1343 tarihinden başka milâdîsini hep 1924 veya 1926 gibi ya bir yıl öncesine yahut da bir yıl sonrasına götüren rakamlar kaydedilmiştir. Hatta 1929'da ve Bursa'-da öldüğü söylenmiştir130. Yıllar boyu cömertlikle bahşettiği bibliyografya bilgisinden faydalanan çevrelerce terkedilip son zamanlarında kendi köşesinde unutulmuş bir adam gibi yaşayan Bursalı Tâhir'in ölümü ardından yazılan bir yazıda131, onun hayatı ve eserleri hakkında yayımlanmak üzere yetkili bir kalemden çıkacak bir inceleme için yapılan bir çağrı günümüze kadar cevapsız kalmıştır. Hayatını Türklüğün ilim, fikir ve sanatta yetiştirdiklerini araştırıp tanıtmaya adayan ve bir devrin kendisini "Türkler'in en büyük kitâbiyat âlimi", "Osmanlılar'ın yegâne kitâbiyat mütehassısı" diye yücelttiği bu insan Türk Ansiklopedisi'nde ancak çeyrek sütunluk bir yer bulabilmiştir.Bursalı Tâhir memleketimizde biyografi, özellikle bibliyografya çalışmalarının değer ve genişlik kazanmasında öncü olmuş bir araştırmacıdır. Bu saha onun yazılarının etrafında devamlı döndüğü bir merkez olmuştur. Millî 121 Mart 1913122 "Bugün Türk Derneğinde Âza Bulunan Zatlar Şunlardır", Türk Derneği, nr. 3, 1327, s. 103-104123 TOEM, I, nr. 1, 1 Nisan 1326, s. 8124 "Türk Bilgi Derneği", Bilgi, nr. 6, Nisan 1330, s. 647125 MTM, nr. 4, Eylül - Teşrinievvel 1331, s. 191126 Köprülüzâde Mehmed Fuad, "Mesâü-i Fikriy-ye", Tasutr-i Efkâr, nr. 861, 1 Şevval İ331-21 Ağustos 1329; a.mlf., "Kütüphaneleri miz", Tasvtr-iEfkâr, nr. 813, 7 Şaban 1331-29 Haziran 1329127 YM, nr. 75, 1 Mayıs 1339-1923, s. 181-182128 Ali Kemali Aksüt, Profesör Mehmet Ali Aynî. Hayatı ue Eserleri, İstanbul 1944, s. 466-467129 Cumhuriyet, nr. 25, 10 Rebîülâhir 1344-29 Teşrînievvel 1341-1925130 Meselâ bk. Akçu-raoğlu Yusuf, s. 369131 "Acıklı Bir Zıya'", 7Y, 15, yıl, 111/ 14, Teşrinisani 1925, s. 235-236

geçmişle ilgili çalışmaların çok basit ve verimsiz bulunduğu bir çağda onu unutulmuş ve bilinmeyen tarafları ile meydana çıkarıp tanıtacak seviyeli eserlere ulaşabilmek için yapılacak ilk işin sağlam ve zengin bir bibliyografya zemini hazırlamak olduğunu görmüş, gayretlerini o yönde sürdürerek bu ön plandaki ihtiyaca cevap vermek istemiştir. Kendi çalışmaları henüz ortaya çıkmadan önce Ahmed Midhat Efendi ve Ahmed Muhtar'ın (Paşa) ehemmiyet ve faydasına dikkat çektikleri bibliyografya işini dava edinip ömrünün sonuna kadar yorulmaksızın sebat ve verimlilikle yürütmeyi başaran o olmuştur. Bizde bibliyograf yetişmiş olmadığından bahseden Ahmed Midhat'ın habersiz kalınmış ve gecikilmiş bir saha olarak gördüğü bibliyografya ilmi için artık adım atılması hakkındaki beklentisi132 gerçek yankı ve karşılığını Bursalı Tâ-hir'de bulur. Bursalı Tâhir'in bibliyografya ilminin önemi, sağladığı hizmet ve fayda üzerindeki görüşlerinin en toplu ifadesini, bu yoldaki çalışmaları yekûn tutmaya başladığı sırada yayımladığı bir yazısında vermektedir.133

Bursalı Tâhir biyografi ve bibliyografya araştırmalarını birbirinden ayırmamış, birini ötekinin tamamlayıcısı bir iş olarak ele almıştır. Çalışmalarına başladığı çağda Muallim Naci, Faik Reşad gibi kalemlerde harcıâlem bir iki eserden derleme ve nakilde bulunmak seviyesinde kalan biyografi yazıcılığına, ikinci, üçüncü elden bilgiler ve hal tercümesi diye birtakım anekdotlarla yetinmek yerine konu edinilen müelliflerin doğrudan doğruya kendi eserleriyle temastan, kütüphaneleri dolaşıp çok kitap görmekten kazanılma bir muhteva getirir. Engin bilgisini yazıya dökmekten uzak kalmış İsmail Saib Hoca'nın yanı sıra Bağdatlı İsmail Paşa, Ali Emîrî, İbnülemin gibi bibliyografya ve biyografi mütehassısları yazı ve çalışmaları ile henüz ortaya çıkmamışlarken Bursalı Tâhir ken-disini Osmanlı Müellifteri'ne götürecek deneme ve risâleleriyle bu sahaya daha ciddi muhtevalı örnekler getiren ilk adımları atmaktaydı. Bursalı Tâhir, eski hal tercümesi kaynaklarında müelliflerin daha çok hayatları ile ilgili anekdot, menkıbe kabilinden taraflara bakılıp eserlerine ise azıcık dokunulduğundan söz ederek kendisinin hal tercümelerini kısa tutup bunun yerine o müelliflerin asıl fikrî ve ilmî meziyet ve hizmetlerini görmeyi mümkün kılacak olan eserlerini tesbit ve belirtmeye değer verdiğini ehemmiyetle ifade eder.134 Geçmişteki müelliflerin doğum ve ölüm tarihleriyle eserlerinin isim ve sayıları hakkında en basit ve umumi bilgilerin yok denecek ka-dar az yahut hatalarla dolu olduğunu gördüğünden tafsilâta, derinleşmeye gitmeden her şeyden önce bu basit ve fakat ihmal edilemez çerçeveyi teşkil ve tesbite dikkat göstermiştir.Onun biyografi çalışmalarında, eser bırakmış eski Türk müelliflerini unutulmaktan kurtarıp günümüze tanıtmak kadar, çeşitli sahalarda yetiştirdiği müellifler ve bunların eserleriyle Türklüğün ilim, tefekkür ve edebiyata olan hizmetlerini, İslâm medeniyetine neler kazandırdığını göstermek düşüncesi hâkimdir.Bibliyografya bilgisini, bir milletin fikrî ve manevî sahada ne gibi ve ne ölçüde eser ortaya koymuş olduğunu tesbit suretiyle o milletin kültür seviyesinin ölçüsünü veren bir ilim kabul eden Bursalı Tâhir bu görüşe bağlı olarak millî bibliyografya fikrîni ortaya atmış, bizdeki ihtiyaçların en büyüğünün bu istikamette bir Osmanlı bibliyografyası meydana getirmek olduğunu anlatmaya çalışmıştır. Böyle bir bilgi disiplininden mahrum oluşumuzun ilmî ve fikrî sahadaki eserlerimizin zayıf kalması neticesini doğurduğuna, araştırmaya heves gösteren kabiliyetli kimseleri de onun kılavuzluğunu bulamayışları dolayısıyla kabiliyetleri nisbetinde bir gelişme elde etmekten alıkoyduğuna önemle dikkati çekmek ister. İleri seviyeli ilmî araştırmalara ancak disiplinli bir bibliyografya bilgisiyle ulaşılabileceğini belirtir.Türkler'in fikir ve kültür hayatındaki faaliyetlerinin maddî şahit ve delilleri demek olan eserleri ve bunları yazanları bulup tesbit etmek gayesi peşinde Bursalı Tâhir, önce Rumeli'de Manastır, Ko-sova ve Selanik'ten başlayarak daha sonra Aydın, İzmir, Manisa, Bursa, Konya ve nihayet İstanbul kütüphanelerini dolaşıp bir bir elden geçirmiş, hayatının yıllarını, yorulmak ve usanmak bilmez bir gayretle, isim ve varlıkları ortadan silinmiş nice eser ve müellifi unutulmuş-luktan kurtarma gibi bir hizmete vermiştir. Osmanlı Türkçesi'nin gramerini yazmış ilk Türk müellifi sıfatını taşıyan Bergamalı Kadri ve eseri Müyessiretü'i-ulûm'u ilim dünyasına tanıtması ve yeniden kazandırması bundan bir örnektir. Bunun gibi topladığı yazma nadide eserleri hiçbir karşılık gözetmeden ilgili kimselerin istifadesine açmaktan zevk almış, umuma açık kütüphanelere hem faydalanılmaları, hem de kayba uğramaktan kurtulmaları için hediye etmiştir. Manastır'da İshakiye, Bursa'da Ulu-cami ve Üsküdar'da Aziz Mahmud Efendi, Nasûhî Efendi Dergâhı kütüphaleri-ne armağan ettiği değerli kitaplar vardır. Hele Aziz Mahmud Hüdâyî Dergâ-hı'nın kütüphanesine onu ihya edercesine hizmeti geçmiştir. Elde ettiği kitap-ları herkese gösteren, bildiklerini araştırmacılara ve özellikle yeni yetişmekte olanlara söyleyip aktarmaktan zevk alan Bursalı Tâhir, İstanbul'a gelişinden bu yana şahsı kütüphanelerde aranılan, daima bilgisine başvurulan bir ilim noktası olmuştu. Sürdürdüğü yorulmak bilmez gayretleri dolayısıyla sağlığında gençliğe Türk azminin bir örneği olarak gösterilmiştir. Hayatının her yönü ve kimseye boyun eğmez karakteriyle bir fazilet ve ahlâk timsali sayılan Bursalı Tâhir'in kendisini tanıyanlarca zaman zaman temas edilen çeşitli m eziyetler iyle ayrıca bir portresi verilmiştir.135

132 "Bibliyografya", Tercümân-ı Hakikat, nr. 4837, 12 Safer 1312-2 Ağustos 1310-14 Ağustos 1894; aynı yazı İçin ayrıca bk. Ahmed Cevdet, "Tercümân-ı Hakîkat'ı Tezyin Eden Bir Bahs-i İlmî", İkdam, nr. 14, 13 Safer 1312 - 3 Ağustos 1310; Malûmat, nr. 25, 14 Safer 1312 - 4 Ağustos 1310133 "İlm-i Ahvâl-i Kürüb - Bibliyografi", Hüdâuendigâr gazetesinin kitap şeklinde donanma özel sayısı, Bursa 1325 11910], s. 36-42134 Meşâ-yİh-İ Osm.âniuyeden Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli, İstanbul 1318, s. 4-6; ütemâ-yı Osmâniyi/eden Altı Zâtın Terceme-i Hâli, İstanbul 1321, s. 5-6135 Şehbenderzâde Ahmed Hilmi], "Muhterem Sîmâİar", Hikmet, nr. 27, 16 Şevval 1328 - 7 Teşrînievvel 1326 - 20 Teşrinievvel 1910

Eserleri:

1- Türkler'in Ulûm ve Fünû-na Hizmetleri136. Kendisini yayın âlemine sokan bu araştırması, uyandırdığı akislerle Bursalı Tâhir'in adını daha ilk adımda şöhret haline getiren bir eser olmuştur. Medeniyete büyük hizmetleri dokunmuş en ünlü İslâm âlim ve mütefekkirlerinin büyük bir kısmının Türk olduğunu öne süren bu küçük kitap, geniş bakış getiren önsözü ile birlikte âdeta bir ufuk açmıştı. Akın yapmak ve kılıç kullanmaktan başka kendisine bir sıfat tanınmak istenmeyen Türklüğün henüz medenî hüviyeti hakkında zihinlerde belirli bir fikir yokken, eserlerini Arapça ve Farsça yazdıkları için Arap ve Acem kabul ve zannolunagelen Fârâbî, Zemahşerî, İbn Sînâ, Cevheri, Bu-hârî, Tirmizi, Hakîm Senâî, Şevket-i Bu-hârî, Emîr Hüsrev-i Dihlevî gibi nice İslâm ünlüsünün aslında Türk olduklarını ileri sürmek suretiyle kendi içinden yetişmiş fakihleri, filologları, filozofları, riyaziyeci, astronom, tabip, tabiat âlimleri, kimyacıları ile Türkler'in İslâm medeniyetinde nasıl yükseltici bir rol sahibi bu-lunduklarını gösteren eser hayretle karışık bir hayranlıkla karşılanmıştı. İsmini yeni duyuran müellif, İslâm medeniyetine hizmet edenlerin yarısı değilse bile en aşağı üçte birinin kesin surette Türklüklerinin sabit bulunduğuna, hele tefsir, hadis, fıkıh, kelâm gibi İslâmî İlimler sahasında eserler ortaya koymuş büyük müelliflerin hemen yarısının künyeleri ve yetiştikleri çevre bakımından Türklüklerinin açıkça meydanda olduğu-na ehemmiyetle işaret etmekteydi. Kendinden önce Ali Suâvi'de daha küçük çapta ifadesini bulan137, fakat yaygın la şama dan kalan bu görüşü çok daha zenginleştirip delillendiren Bursalı Tâhir, sadece Osmanlı sahası ötesi ve öncesi Türk müelliflerini söz konusu ettiği eserinde, İran'ın Horasan bölgesinin ve Azerbaycan'ın etnik ve kültür yapısı yönünden Türk karakterine dikkat çekerek bu bölgeden yetişen ilim ve sanat adamlarının hemen hepsinin Türk, kısmen de Türk himayesine girmiş yabancılar olması gerektiğine kuvvetli bir sezgi ile parmak basar. Onun, Türkler'i cahil ve medeniyetten uzak bir kavim olarak görmek isteyen garazkâr görüşleri çürütmek gayesiyle, bugün artık umuma mal olmuş bu gerçekleri henüz bundan tamamen habersiz bulunan bir çağ ve ortamda düe getiren bu araştırması, Türkçülük cereyanına tesiri bakımından eserlerinin en önemli rolü oynayanı sayılmıştır. Onun, kuvvetli bir rüknü olarak İslâm medeniyetinin yükselmesindeki tesir ve hisselerini göstermek suretiyle Türkler'in mazileriyle övünmelerine hizmet ettiği kabul edilmektedir. 163 müellifin kısaca hal tercümeleriyle eserlerinin isimlerini veren bu çalışma önce gazetede tefrika şeklinde yayımlanmış138, gördüğü ilgi dolayısıyla 1897'de kitap haline konulduğu gibi II. Meşrutiyetten sonra da bazı küçük ilâvelerle Türk Derneği'nin ilk kitabı olarak yeniden basılmıştır139. 2- Terceme-i Hâl ve Fezöil-i Şeyh-i Ek-ber Muhyiddîn-i Arabî.140

Müellifin bu kitapçığı alelade bir hal tercümesi olmaktan öteye İbnü'l-Arabî'yi hakkındaki yanlış zanlara karşı müdafaa ve yüceltme gayesini de taşır. Risalede ayrıca ona ait gösterilen 439 teüf ile Fu-şûşü'l-hikem'e yapılmış şerhlerin de tam mevcudu belirtilmeye çalışılmıştır. Aranan bir eser olduğundan 1329'da (1911) yeniden basılmış, Muhyiddin İbnü'l-Ara-bfnin neslinden şeyh Muhammed Receb Hilmi Efendi'nin el-Burhânü'1-ezher fi menâkıbi'ş-Şeyhi'l-Ekber141 adlı kitabının sonuna bazı notlar ilâvesiyle ek olarak aynen alınmıştır. 3- Ki-bâr-ı Meşâyih ve Ulemâdan On İki Zâtın Terâcim-i Ahvâli142. Daha önce makale olarak yayımladığı bazı hal tercümelerini bir araya getiren bu risalede ağırlık mutasavvıflardadır. En başta Muhyiddin İbnü'l-Arabfyi bir kere daha ele aldıktan sonra sırasıyla Sadreddin Konevî, Abdurrahman-ı Bis-tâmî, Cemâl-i Halvetî, Sofyalı Bâlî, Aziz Mahmud Hüdâyî, Miyâzî-i Mısrî, Bursalı İsmail Hakkı, Karabaş Velî, Salâhî Uşşâ-ki ile kendisinin mürşidi Harîrizâde'nin hal tercümelerini verir. Söz konusu edilen tek âlim ise İhyâ'ü culûmi'd-dîn ve Kâmûs şârihi Seyyid Murtazâ ez-Zebî-dî'dir. 4- Meşâyih-i Osmâniyye'den Sekiz Zâtın Terâcim-i Ahvâli143. Çoğu evliyadan sayılmış mutasavvıfların buradaki hal tercümelerinde, hep yapıldığı gibi onların keramet ve menkıbelerini sıralamak yerine, kendilerinin fikrî ve manevî yüceliklerini gösterecek eserlerini tanıtma yolunu seçtiğini söyleyen Bursalı Tâhir Şemseddin Sivâsî, Bosnalı Ali Dede, İznikli Ali Çelebi, İsmail Ankaravî, Abdullah Bosnevî, Abdülahad Nuri, Müstakimzâde Süleyman Sâdeddin ve Bursalı Gazzîzâde Abdüllatif hakkında bilgi verir. Risalede aynı zamanda bunların dışında başka şahısların hayat ve eserlerine dair notlar da vardır.5- Ulemâ-yi Osmâniyye'den Altı Zâtın Terceme-i Hâli144. Din âlimlerinden Muhammed Muhyiddin Kâfiyeci, Kemâleddin İbrahim Dede Cöngî, Birgivî Mehmed, Mehmed Ayşî, Yûsufzâde Abdullah Hilmi Efendi, Mehmed Ebû Saîd el-Hâdimrnin hal tercümelerini içine alan bu risalenin önsözünde eski hal tercümesi eserleri hakkındaki 136 İstanbul 1314137 Ali Suâvi, "Türkler'in Mesâî-i Zihniyyeleri", ulûm Gazetesi, Paris, nr. 8, 22 Rebîülâhir 1286, s. 1-18138 İkdam, nr. 794, 25 Rebîülâhir 1314-21 Eylül 1312-3 Teşrinievvel İ896, nr. 795, 799, 801, 803, 804,6 Cemâzi yel evvel 1314- 1 Teşrînievvel 1312-13 Teşrînievvel 1896139 İstanbul 1327140 İstanbul 1316141 Kahire 1326142 İstanbul 1316143 İstanbul 1318144 İstanbul 1321

tenkidi görüşlerini belirtir. Doğu'da ve Batı'da yazılan hal tercümesi kitaplarındaki zihniyet farkına işaret ederek biyografıcilikte kendisinin eskilerden ayrılan tutumunu açıklar. 6- Müverrihfn-i Osmâniyye'den Âlî ve Kâtib Çelebi'nin Terceme-i Halleri145. Bursalı Tâhİr'İn Selanik'te ger-çekleştirebildiği tek çalışma olan bu küçük eseri, şöhretlerine rağmen ihmale uğramış bu iki tarihçinin biyografilerini işlemede ilk ciddi adımı atmış, her ikisi üzerinde başlayacak çalışmalara öncü olmuştur. Sonunda Kâtib Çelebi'nin eserleriyle Keşfü'z-zunûn'a yapılan zeyillerin İzahlı bir listesi ve Bağdatlı İsmail Paşa'nın kendi zeyli hakkında bir notundan başka Osmanlı müelliflerinin Batı dillerine tercüme edilmiş kırk dört eserinin de bir listesi verilmektedir. 7- Aydın Vilâyetine Mensup Meşâyih, Ulemâ, Şuarâ, Müverrihin ve Etibbânm Terâcim-i Ahvâli146. Eski idarî teşkilâtta kendisiyle birlikte bugünkü İzmir, Manisa, Denizli ve Muğla (Menteşe) vilâyetlerini içine alan Aydın ilinde doğmuş veya ölmüş 139 müellifin hal tercümelerini bir araya getiren kitap, Bursalı Tâhir'in Osmanlı Müellifi eri'nöen önce nisbeten en hacimli çalışması durumundadır. Müellifler oradakine benzer bir tasnifle mesleklerine göre beş ayrı bölüme ayrılmışlardır. Eserde mezar taşları üzerinde ve yöre kütüphanelerinde yapılmış mahallî araştırmalardan elde edilme, başka kaynaklarda bulunmayan orijinal bilgiler yer almaktadır. 8- De-lîlü't-tefâsir.İlm-i Tefsîr ve Müfredat-1 Kui'ân'a Dâir Ma'lûmât-ı İcmâliyye147. Bursalı Tâhir'in milletve-killiği devresinin ilk eseri olan bu çalışma tefsir ilminin tarif, gaye ve tasnifinden başlayarak Kur'an ilimlerinin taksimiyle Kur'ân-ı Kerîm'in harf, kelime, sûre ve âyet sayısından sûrelerin nüzul itibariyle yer alış ve tertibindeki sırlara kadar çeşitli meseleleri çok özlü bir şekilde açıkladıktan başka (s. 3-38), asırlar boyunca meydana getirilmiş Kur'an tefsirlerinin uzunca bir bibliyografik listesini verir (s. 39-63). Ayrıca Kur'ân-ı Kerîm için tertiplenen lugatlar da gösterilmiştir (s. 22-23). Gördüğü geniş ilgi dolayısıyla eserin hemen ikinci bir basımı daha yapılmıştır.148 9- Ahlâk Kitaplarımız149. Bu risale, Osmanlı-Türk müelliflerinin hal tercümelerini incelemek yanında belirli saha ve konularda ortaya konulmuş eserlerin toplu bibliyografyalarını da meydana getirmeye çalışan Bursalı Tâhir'in, makaleleri ve eserleri içinde verdiği geniş not veya ekler dışında bu vadideki ilk müstakil kitabıdır. Burada Hz. Mu-hammed'in ahlâkla iigili hadislerini ele alan bir girişten sonra Osmanlı kalem erbabının her ilimde olduğu gibi ahlâk sahasında da eserler yazmaya önem verdiklerini belirterek bunlardan 108'inin müellifleriyle birlikte toplu bir bibliyografik listesini düzenler; yakın devir müellifleri ve çağdaş yazarların bu yolda telif ve tercüme eserlerinin de ayrıca bir listesini ekler. Önce "Eski ve Yeni Ahlâk Kitaplarımız" adıyla 1908'de tefrika edilen 150

bu çalışmaya kitap şeklinde basılırken muhtelif ilâveler yapmıştır. 10- Münteha-bât-ı Mesâri' ve Ebyât151. Türk şiirinin asırlar içinden gelen çoğu darbımesel hükmüne girmiş, sehl-i müm-teni derecesinde erişilmesi güç, hikmetli ifade güzelliklerini taşıyan mısra ve beyitlerini derleyen oldukça hacimli bir eserdir. Kendisinin belirttiği üzere tezkireler, hal tercümesi kitapları ile eski ve yeni çeşitli müntehabat mecmualarından başka 100'ü aşkın divanın taranmasıyla meydana gelen bu antoloji, bir araya getir-diği seçme sözleri kafiyelerine göre sıraladığından, aynı zamanda arandıklarında kimin tarafından söylendiğinin bulunmasına hizmet eden bir kılavuz durumundadır. Seçtiği mısra ve beyitlerin bazılarının gerçek sahiplerini tesbitte karşılaştığı zorlukları belirten müellif, sınırlı imkânlar içinde meydana geldiğini belli etmek için eserinin kapağına, basımından on beş yıl önce Manastır'-da hazırladığına dair bir kayıt düşmek ihtiyacını duyar. Halk şiirine açılmayan eserin Farsça'dan seçmeleri içine -alacağından bahsettiği il. cildi ise gerçekleşmemiştir. 11- Nazar-ı İslâmda Fakr152. Yazılışından on yedi yıl sonra yayımlayabildiği bu kitapçık Bursalı Tâhir'in mutasavvıf yönünü aksettiren çalışmalarından biridir. Risalede bilinen "yoksulluk" mânasından öteye tasavvufta mal varlığından ve dünya nimetlerinden vazgeçerek az ile yetinme, insanı maddî kayıtlardan sıyrılmak suretiyle "fenâfillâh" mertebesine ulaştıran bir hal mânasını ifade eden fakr sözü hakkında hadisler arasındaki zahirî fark meselesi, filolojik açıklamalar ve büyük mutasavvıfların şerhlerinde belirttikleri görüşlerle aydınlığa kavuşmak-tadır. 12- Hacı Bayrâm-ı Velî153, Bursalı Tâhir'in, Melâmîlik'teki yerinden ve ayrıca eser veya şiirlerine mürşidi Harîrîzâde ve Muhammed NûriJ'l-Arabfnin yazdıkları şerhlerden gelen bir ilgi ile kaleme aldığı bu küçük risale, kendisine gelinceye kadarhakkında yazılanlar içinde Hacı Bayrâm-ı Velî'nin hayatını ve şahsiyetini en geniş şekilde ele alan bir çalışma olmuştur. Daha sonra ona dair hazırladığı geniş monografide Mehmet Ali Ayni de bu çalışmadan faydalanmıştır154. 145 Selânik 1322146 İzmir 1324147 İstanbul 1324148 İstanbul 1325149 İstanbul 1325150 Sırat-1 Müstakim, nr. 13, 24 Şevval 1326-6 Teşrinisani 1324, s. 201-203; nr. 15, 9 Zilkade 1326 - 20 Teşrinisani 1324, s. 229-232151 İstanbul 1328152 İstanbul 1330153 İstanbul 1329, 1331, 1341/1925154 krş. Hacı Bayrâm-ı Velî, İstanbul 1343, s. 50

13- Mevlânâ eş-Şeyh İsmail Hakkı el-Celvetî (Kuddise Sırruhû) Hazretlerinin Muhtasaran Ter-ceme-i Halleriyle Matbu ve Gayr-i Matbu Asarını Hâvî Risaledir155. Bu dokuz sayfalık risale Bursalı İsmail Hakkı'ya dair Osmanlı Müellifle-ri'ndeki (I, 28-32) hal tercümesi maddesinin daha farklı ve daha geniş görünen şeklidir. Bursalı Tâhir'in, eserleri hakkında kendisinin tertip ettiği listelerle Muallim Vahyî'nin listesinde adı zikredilmemektedir. Mehmet Ali Ayni baskı tarihini 1920 olarak gösteriyor156. 14- Kâtib Çelebi157. Selanik'te iken Gelibolulu Mustafa Âlî ile birlikte hal tercümesini yazdığı Kâtib Çe-lebi'yi, daha sonra İstanbul'a gelince buranın zengin kütüphane imkânları sayesinde çok daha iyi inceleme fırsatını elde eden Bursalı Tâhir, bu defa bütününü kendisine tahsis ettiği bu çalışmasında konuyu ötekinden değişik bir ter-tipte ve yeni bilgilerle daha etraflı bir şekilde ele almıştır. Özellikle Kâtib Çelebi'nin eserleri hakkında verdiği bilgileri ilkiyle mukayese edilemeyecek derecede geliştirmiş, yetersiz ve yanlış taraflarını gidermiştir. Meselâ Sehrîzâde Meh-med Said'in Hâlis Efendi'nin özel kütüphanesindeki Târîh-i Nevpeydd'sından istifade ederek birincide habersiz kaldığı Kâtib Çelebi'nîn dört eserini daha tes-bit etmiş, buna karşılık ona ait olduğu şüpheli Kânunnâme-i Teşrifat adındaki eseri listeden çıkarmıştır. Keşfü'z-zu-nûn zeyilleri hakkında yaptığı bibliyografik listeye başka eserler kattığı gibi diğer çalışmalarında da olduğu üzere Takvîmü't-tevârih'e yapılmış zeyiller le Cihannümâ yolunda yazılmış coğrafî eserler için de bibliyografik cetveller ilâve etmiştir. Son zamanlarda Kâtib Çelebi ile ilgili çalışmalarda, aradaki farkın bilinmemesi yüzünden bu yenisi yerine daha öncekinin kullanıldığı göze çarpmaktadır. Bursalı Tâhir'in bu küçük kitabı yayın âlemine çıktığında, "Kâtib Çe-iebi'nin yüksek ilmî şahsiyetini delilleriyle ortaya koyan ve eserleri hakkında en mükemmel ve doğru bilgiyi veren bir eser" olarak karşılanmıştır158. 15- Siyasete Müteallik Âsâr-ı İslâmiyye159. Millet olarak geçmiş asırlarda siyaset, idare ve içtimaiyata dair eserler ortaya koyamamış olduğumuzu iddia eden görüşe karşı kaleme aldığı bu bibliyografya çalışmasında Bursalı Tâhir, sanılanın aksine bu vadide ne kadar zengin bir kitap servetine sahip olduğumuzu anlatır; basılma d ıkları için varlıklarından habersiz kalınmış bu eserlerin göz dolduran bir bibliyografik tablosunu, bunların bu-lundukları kütüphaneleri de belirtmek suretiyle göz önüne serer. Araştırmasında telif ve tercüme olarak tesbit ettiği eser sayısı 172'dir. Kitap aynı adla ilkin Sebîlürreşâd'üa yayımlanmıştır160. 16- Menûkıb-ı Harb161. Balkan Harbi'ne girmemiz vesilesiyle önce "Osmanlı Menâ-kıb-ı Harbiyyesinden Bir Nebze"162 ve "Fe-zâil-i Cihâd Hakkında Müellefât-ı Osmâ-niyye"163 adları altında yayımlanmıştır. I. Cihan Harbi münasebetiyle de bunları aynı iç başlıklar altında kitap şeklinde topladığı bu risalede, kahramanlık tarihimiz üzerinde ileride meydana getirilmesini dilediği eserlere öncü olması düşüncesiyle Osmanlı tarihinden bazı kahramanlık menkıbelerini naklettikten başka cihadın faziletlerine dair Osmanlı müelliflerince yazılmış otuz se-kiz eserin bibliyografyasını verir. 17- İdö-re-i Osmâniyye Zamanında Yetişen Kırım Müelliîleri164. Bursalı Tâhir, Kırım'ın istiklâline kavuşması münasebetiyle hazırlayıp risale haline gelmeden önce ilkin Kırım Mecmuası'n-da165 çıkan bu çalışmasında mu-tasavvıf, âlim, şair, tarihçi, tabip ve riyaziyeci Kırım asıllı kırk iki Türk müellifinin hal tercümesini verir. Eserin yayım-lanışı Kırımlı çevreden parlak övgü görmüştür.166 18- Osmanlı Müellifleri167. Bursalı Tâhir'in son ve aynı zamanda hacim ve çerçevesi bakımından en geniş çaplı kitabı olan bu 3seri, yirmi yirmi beş yıl boyunca sürdürdüğü bir çalışma ile meydana gelmiştir. Onu ilkin, 1896'da Manastır'da Türk-ler'in Ulûm ve Fünûna Hizmetleri adlı telifini hazırlarken orada ele aldığı Türkistan ve İran sahaları Türklüğünden sonra, bunun devamı ve tamamlayıcısı olmak üzere Osmanlı Türkleri'nin de müellif ve eserleriyle bu yoldaki hizmetlerini gösterecek bir risale şeklinde tasarlamışken çalışmaları gittikçe ilerleyerek eseri en sonunda 1240 büyük sayfa tutan üç ciltlik bir külliyat hacmine ulaşmıştır. Başlangıçta "Osmanlı Erbâb-ı Kemâl ve Maârifi", sonraları ise "Mir'ât" diye düşündüğü adını Osmanlı Müelliflerine çevirmiştir. Savaşmaktan başka şey bilmez, fikri ve ilmî faaliyetten yoksun bir kavim gibi görülmek istenen Osmanlı Türklüğü'nün çeşitli ilim ve kültür sahalarında sayıya gelmez eserler vermiş müellifler yetiştirdiğini ve engin bir kitap medeniyeti hazinesine sahip bulunduğunu maddî delilleriyle ispat etme düşüncesinden hareketle geliştirdiği bu büyük çalışmasında, eser yazmış düşünce ve sanat adamlarımızın zengin bir bio-bibliyografya ansiklopedisinin temelini koymuştur. Osmanlı Devleti'nin doğuşundan XX. yüzyılın ilk çeyreği sonuna kadar gelen bir zamanı kuşatan 155 İstanbul 1329156 ismail Hakkı. Philosophe Mystigue 1653-1725, Paris İ933, s. 97157 İstanbul 1331158 Köprülüzâ-de Mehmed Fuad, "Kâtib Çelebi", Tasuîr-i Efkâr, nr. 781, 3 Receb 1331-26 Mayıs 1329-8 Haziran 1913159 istanbul 1332160 IX, nr. 231, 31 Kânunusâni 1328, s. 400-401; nr. 238. 21 Mart 1329, s. 69161 İstanbul 1333162 Sebîlür-reşâ.d,\X, nr. 217-219, 18 Teşrinievvel 1328-1 Teşrinisani 1328, s. 165-166, 186-187,202; nr. 223, 6 Kânunuevvel 1328, s. 267163 Sebîlürreşâd, nr. 228, 10 Kânunusâni 1328, s. 347-348164 İstanbul 1335165 nr. 16, 12 Kânunuevvel 1334/1918, s. 288-292; nr. 17, 3 Kânunusâni 1335/1919, s. 302-309166 Ziynetıülah Nûşirvan, "Kmm Müellifleri Münasebetiyle", Kmm Mecmuası, nr. 19, 13 Şubat 1335/1919, s. 333-334167 İstanbul, I, 1333/ 1915; II/l, h. 1338/1920; 11/2, r. 1338/ 1922; III, 1342/1924

eser, bu devre içinde yetişmiş 1691 Türk müellifinin hal tercümesini vermektedir. Bursalı Tâhir, Türkler'in ne kadar çeşitli ve değişik sahalarda kalem oynattıklarının daha iyi belli olması için eser sahiplerinin hal tercümelerini umumi alfabetik sıralama yerine ihtisas ve mesleklerine göre ayrı ayrı gruplandırarak göstermiştir. Böyle bir tasnifle, hal tercümelerinden 288'ini "meşâyih" dediği tasavvuf erbabı, 465'ini şer'î ve filolojik ilimlerle uğraşan âlimler, 510'unu şair ve edipler, 237'sini tarih, 84'ünü tıp ve 107'sini de riyâzî ilimler sahasında eser bırakmış müellifler meydana getirmektedir. Bunların dışında aynı şehir ve memleketten yetişmiş veya aynı aileden gelmiş olmak gibi münasebetlerle bu maddelere başka müellif ve eserler hakkında yan bilgiler de ilâve edilmiştir. Buralarda söz konusu edilen müelliflerin sayısı ise 480'in üstündedir. İsimleri kaydedilen eserler 9000'i aşmaktadır. Eser sayısının 10.000 küsur olduğunu söyleyen Muallim M. Cevdet'in, ele alınan müelliflerin 4000 küsur tuttuğu hakkındaki İfadesi168 gerçekle bağdaşmaz. Çağdaş müelliflerden esere girebilenler ise onun telifi yahut basılması sırasında artık hayatta olmayanlardır. Kitabın coğrafyacılara dair yedinci ve son kısmı Bursalı Tâhir'in kaleminden çıkmış olmayıp burada müstakii hal tercümesi maddeleri bulunmaksızın doğrudan doğruya coğrafya eserleri söz konusu edilir. Çok geniş bir zaman çerçevesini kuşatan Osmanlı Müellifleri, gel-miş geçmiş bütün müellif ve eserleri eksiksiz olarak içine almak gibi bir iddia taşımamaktadır. Bu bakımdan ona nis-betle Sicill-i Osmonf daha fazla müellif ismine yer verir görünürse de ondaki hal tercümeleri gayet kısa ve basit olduktan başka müelliflerin eserlerini bir bir sayıp bütünü ile göstermek gibi bir gaye de gözetilmemiştir. Sidü-i Osmânî'-deki her çeşit insanın teşkil ettiği kalabalık ve büyük yığından Osmanlı Müel-lifleri'nm hususi surette ve topluca ortaya koyduğu kültür tablosunu görmeye de imkân yoktur. Bursalı Tâhir bu büyük eserini meydana getirebilmek için memuriyetlerinin de verdiği imkânlarla ilkin Balkanlar'dan başlayıp Konya'ya kadar olan kütüphaneleri bir bir dolaşmış, İstanbul kütüphanelerini de teker teker elden geçirmiştir. Ayrıca Rızâ Paşa, Ali Emîrî, Hâlis Efendi, İbnülemin Mahmud Kemal gibi büyük kitap meraklılarının seçkin hususi kütüphanelerinden faydalandıktan başka gidemediği yerlerdeki eserler hakkında da mektuplaşma yolu ile bilgi edinmeye çalışmıştır. Böylesine bir araştırma ile kaynaklarda adları görülmedik müellifler, varlıkları bilinmeyen eserler meydana çıkarmıştır.Eserde hal tercümesi maddeleri müelliflerin ehemmiyet, şöhret ve eserlerinin sayısına bağlı olarak farklı ve de-ğişik hacimler gösterir. Uzunca yer tutmuş olanlar yanında bilgi azlığı yahut üzerinde yeterli derecede işleme fırsatı bulunamadığından üç beş satırda kalan maddeler de eksik değildir. Daha önce makaleler ve küçük risaleler halinde yayımladığı hal tercümeleri, Osmanlı Mü-elHfleri'nin bazı parçalarını önceden hazırlamıştır. Bunlardan bir bölüğünü eserine aynı çerçeve ile alırken bir kısmını kısaltarak, ifadece sadeleştirerek koyar. Gelibolulu Âlî, Kâtib Çelebi gibi şahsiyetlere oldukça geniş yer ayırmakla beraber hal tercümelerini kısa tutup eserlerin belirtilmesi yönüne daha çok değer veren bir ölçü benimsemiştir. Hal tercümeleri için, her müellifin doğum ve ölüm yeri ve tarihi ile esas mesleğinin tesbitini ve özellikle hepsinin eserlerinin tek tek belirtilmesini asgari ve vazgeçilmez bir çerçeve olarak kabul eder. Eski müelliflerimizin çoğunlukla doğum tarihleri bilinmediğinden, yaşadıkları zamanın belirlenmesi bakımından, onların Ölüm tarihlerine ve mezarlarının nerede olduğu hususuna birinci derecede dikkat göstermiştir. Bu dikkat onu gittiği her yerde müelliflerin mezar taşlarını araştırmaya yönelterek kaynaklarda bulunmayan yeni ve orijinal bilgiler elde etmesini sağlamıştır. Hal tercümeleri ait oldukları fasıllar içinde alfabetik bir tertipte olmakla beraber sıralanışları Si-dll-i Osmdnf deki gibi vefat tarihlerinin kronolojisine göredir. Osmanlı Müellitleri'nde hal tercümelerinden başka belirli bir konu veya bir kitap etrafında meydana getirilmiş çeşitli eserleri topluca gösteren birçok bibliyografik cetvel ve listeler de yer almaktadır. Fetva mecmuaları (II, 61-64), Beyzâvî tefsiri şerhleri II, 334-336], Mültekâ şerhleri (1, 183-184), İslâm müdafaanâmeleri (II, 151-153), sefâretnâmeler (111, 189-190), tıp kitapları (III, 245-248), mûsiki ilmi üzerine telifler illi, 3111, jeoloji (tabakâtü'l-arz) kitapları (ili, 207-208] gibi bibliyografya cetvelleri esere ayrıca bir çerçeve genişliği ve zenginlik kazandırmaktadır. Mev-lidlerden (II, 222) çiçekçilik, psikoloji (ilm-i ahvâl-i ruh) gibi sahalara kadar uzanan konular için de böyle cetveller tertip etmekten geri kalmayan Bursalı Tâhir. tarih (III, 166-169), biyografi [111, 191-199) ve coğrafya (III, 319-325) ile ilgili telif ve tercüme eserlere ait uzun uzun listeler vermiştir. Bir tasnif gözetilmeksizin yapılmış bu son üç listede hayattaki müelliflerin de eserleri yer alır.1912'de memleketimizde sahasının ilk defa büyük bir çap ve mükemmeliyette bir eseri olarak çıkacağı "Osmanlı Erbâb-ı Kemâl ve Maârifi" adı altında müjdelenen169 eserin, başından bir ciltlik kısmının ancak yayımlanabildiği 1915'ten 1924'e kadar bir zamanı içine alan baskısının tamamlanabilmesi dokuz yıl sürmüştür. Çeşitli kaynaklara dağılmış bilgileri toplu ve özlü şekilde bir araya getiren, doğru ve mükemmel katalogları elde olmayan kütüphanelerdeki eserleri bir bir haber veren, ülkenin İstanbul dışındaki kütüphanelerinde unutulup bir köşede kalmış kitapları bulup bildiren, bilinmeyen eser ve müellifleri tanıtan bu büyük çalışma, biyografi ve bibliyografya bakımından eşi bulunmaz bir bilgi hazinesi olarak görülmüştür. Daha önce şuarâ tezkireleri, eş-Şekâ'ik ve zeyilleriyie diğer hal tercümesi eserlerinde daima sınırlı bir zaman ve meslek sahası kesimi içinde kalmış bir kadroyu, XIV. asırdan başlayarak bütün asır ve kesimleriyle içine almak gibi inanılmaz ve altından kalkılmaz bir teşebbüsü ilk defa gerçekleştiren çalışması ilim alemince duyula-gelen büyük bir ihtiyaca cevap

168 "Osmanlı Müellifleri ve Zeyli Miftâhü'l-kütüb", Osman Ergin, Muallim M. Cevdet'in Kütüphanesi, s. 449169 Tanin, nr. 1203, 18 Muharrem 1330-26 Kânunuevvel 1327 - 8 Kânunusâni 1912

verirken Bursalı Tâhir'e de Türkiye kadar Batı'-da da zamanın en büyük Türk bibliyografya âlimi olma şöhretini sağlar. I. Cihan Harbi içinde ilk cildi çıktığında bir hadise gibi karşılanan eser, ilim ve basın âleminde geniş ve devamlı akisler doğurmuştu170. Ayni ilgi eserin sonraki kısımları çıktığında da devam eder.171

Osmanlı Müellifleri'nin, devri için taşıdığı ve büyük takdir gören meziyetleri yanında metotsuzluk, kaynaklardan gereği kadar faydalanmama, satıhta kalma gibi kolayca tenkit edilecek bazı tarafları da vardır. Yanlış ve eksikleri ayrı bir ciltte giderilmek üzere yapılacak tenkitleri beklediğini söyleyen Bursalı Tâhir'in kitabı ile ilgili üzerinde en fazla durulan kusur, basılı eserlerin baskı yer ve tarihinin, yazma eserlerin de kütüphane numaralarının belirtilmemesidir. Başka bir nokta ise değişik saha ve dallarda faaliyet göstermiş müellifleri tasnifte onları bu sahalardan sadece birine yerleştirirken ortaya çıkan isabetsizliklerdir. Meselâ tarih sahasına ait eserlerinin ağırlıkta oluşu bakımından tarihçiler bölümüne girmesi gereken Hezarfen Hüseyin Efendi, tıpla ilgili birkaç ese-rine bakılarak tabipler kısmına konmuş, Öte yandan divançesi ve MuhayyeJâCı-nın eserleri içinde önde gelişinden dolayı edipler kısmında yer alması çok daha uygun düşecek Giritli Aziz Efendi, sırf bir sefâretnâmesi olduğundan tarihçiler arasında gösterilmiştir. Bazan da aynı şahsın birkaç ayrı fasılda tekrar tekrar söz konusu edilmesi gibi durumlar görülür. Meselâ Gelenbevî İsmail Efendi hem II. ciltte ulemâ faslında, hem de III. ciltte riyaziyeciler arasında yer alır172. Bursalı Tâhir'in eserini meydana getirirken faydalandığı kaynaklar için verdiği liste günümüzde yeterli ve doyurucu sayılmaz. Görülmesi gereken her kaynağa ulaşamadığından meselâ Sa-fâî Tezkiresi gibi bir kaynaktan habersiz kalmıştır. Layıkıyla işlenmediği için kimi çok kısa geçilmiş, kimisi uzun tutulmuş hal tercümeleri arasındaki nis-betsizlikler, verdiği biyografilerin eski tezkireciliğin devamı gibi görülmesine yol açan sınırlı birkaç unsur etrafında dönen dar şematik çerçevesi, bazı düzeltmeler getirmekle beraber kaynakları tenkitsizce tekrarlamakla düşülmüş hatalar, eserin söylenebilecek belli başlı kusurlanndandır. Hazırlanması ve basılması müellifin hasta ve yorgun bulunduğu bir zamana rastlayan III. ciltte bu çeşit kusurlar ve birtakım yetersizlikler kendisini daha da fazla hissettirir. Bu ciltte, daha önce gazete ve mec-mularda çıkmış hal tercümesi yazılarını kullanırken, "biz bu musahabemizde" gibi ifadelerin bile kitaba düzeltilmeden olduğu gibi geçtiği görülür (III, 87), Bu ifadenin yer aldığı makalede söz konusu edilen Gelibolulu Âlî, bir "Âlî Mustafa Efendi", bir de "Âlî Efendi" başlığı altında iki ayrı madde şekline girmiş173, bu yanlış eserin fihris-tiyle ona umumi indeks olarak tertip edilen Miftâhu'I-kütüb'de de aynen devam etmiştir. Sağlığı elvermediği için kitabın coğrafyacılar hakkındaki yedinci ve sonuncu faslını yazmaya imkân bulamadığı için onun yerini tutmak üzere dostu Necib Âsım'ın vaktiyle bu konuda kaleme aldığı "Osmanlılar'ın Âsâr-ı Coğrâ-fiyyesi" adlı makalesini174, başından ve sonundan birkaç paragrafını kaldırıp aynen nakletmiştir. Fazla olarak yapabildiği ona küçük notlar ilâve etmek, bir de coğrafya ile ilgili 171 basılı eserin tasnifsiz bir listesini vermek olmuştur.Sahasında ilmî çalışma ve araştırmaların yok denecek kadar az ve henüz oaşlangıç halinde bulunduğu bir zamanda meydana getirilen Osmanlı Müellifleri, ortaya konulusundan bu yana hatırı sayılır derecede ilerleme ve artış gösteren incelemeler, müellifler ve eserler üzerinde birbirini takip eden monografiler, tezler, başlı başına yürütülen kütüphane ve katalog çalışmaları ile hayli zenginlik kazanmış bibliyografya bilgileri karşısında kısmen yetersiz ve yer yer düzeltilip tamamlanmaya muhtaç bir eser durumunda gözükmekle beraber, vazgeçilmez bir müracaat kaynağı olma sıfatını günümüzde de korumaktadır. Osmanlı geçmişiyle ilgili hemen her araştırma için biyografi ve bibliyografya konusunda devamlı bir uğrak ve hareket noktası teşkil etmek bakımından gerekli ilk bilgilerin sağlanmasını kolaylaştıran bir kılavuz olarak gördüğü hizmeti, aradan geçen yetmiş yıla rağmen, onu aşıp kendisinden devralan bir başka esere daha erişilememiştir. Ömrünün yarısını tutan ve Osmanlı sahası ilmîliteratüründe ismi kitâbiyat sayfalarından inmeyen bu büyük çalışması ile. zengin bir kütüphane görgüsü ve eserlerle doğrudan temas sayesinde, altı asırlık Osmanlı ilim, fikir ve edebiyat hayatının bir biyografi ve bibliyografya envanterini tesbit ederek tek başına kimsenin yapamayacağı bir işi gerçekleştiren Bursalı Tâhir, bu envanteri daha genişletip tamamlamayı mümkün kılacak zemini hazırlamıştır. Bundan sonrası, bu çerçeveyi araştırmaların getirdiği yeni ve kontrolden geçmiş bilgilerle zenginleştirerek daha tam kılmaktır.Osmanlı Müellifleri'nin, günümüzde biyografi ve bibliyografya dışında daha değişik ve umumi konuların ele alınmasına da yardımcı olabileceği, Türkiye'nin Osmanlı çağı kültür coğrafyasını meydana koymak üzere tek kaynak olarak doğrudan doğruya kendisine dayanılmak suretiyle yapılan şu demografik ve antropolojik

170 "Mühim Bir Eser: Osmanlı Müellifleri", Tasuîr-i Efkâr, nr. 5540, 9 Ağustos 1331-22 Ağustos 1915; lAhmed Refiki, "Osmanlı Müellifleri", İkdam, nr. 6652, 12 Şevval 1333-11 Ağustos 1331-24 Ağustos 1915; Hâlis (Efendi), "Osmanlı Müellifleri", Sabah, nr. 9328, 21 Şevval 1333-19 Ağustos 1331-1 Eylül 1915; S. lAkçuraoğlu Yusuf|, "Yeni Eserler: Osmanlı Müellifleri", TY, VIil, nr. 91, 27 Ağustos 1331, s. 2736-2738 |bu övgü dolu karşılamaya o günlerin Taran, Tercümân-ı Hakt-fcatve Fransızca Le Croissant gazeteleri de katılır; bunların metinleri, çıktıkları sayı ve tarih belirtilmeden Muallim Vahyî tarafından aynı eser içinde s. 176-19l'de verilmiştir. ; Fr. Schrader, "Türkische Litera-turgeschichte und G eseni chtsliteratur", Osmanische Lloyd, nr. 86, 5 Februar 1916 lyazının bir kısmının Bursalı Tâhir'in oğlu Bedri Tâhir tarafından "Türk Edebiyatının Kıymeti" adıyla Türkçe tercümesi Muallim Vahyî, a.e, s. 173-176rdadır|; N. O., "Osmanische Schriftsteller" lOsmanlı Müellifleri], Wl, İV/1-2, 1916, s. 56-57171 Ahmed Cevdet, "Osmanlı Müellifleri, 2. cildin 1. kısmı", İkdam, nr. 8565, 5 Cemâziyelevvel 1339-15 Kânunusâni 1337 - 1921; Th. Şelf, "Bursaly, Mehmed Tâhir, cOsmanly müellifleri", MOai/4, 1922, s. 244172 Eser üzerindeki bir kısım tenkidi görüşler için bk. Muallim Cevdet, Osmanlı Müellifleri ve Zeyli Miftâhu'I-kütüb, s. 449-452; Kocatürk, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 788-789173 krş. 111, 85 ve 86174 Tercüman-; Ha-kîkat ve Musavver Servet-i Fünûn Taraflarından Girid Muhtâcînine Nüsha-i Fevkalâdesi, 1313, s. 21-22

araştırmada görülmektedir: Şevket Aziz Kansu, "Anadolu'da Türk Mütefekkirlerinin Coğrafî Yayılışı Üzerine Bir Araştırma".175 İndeksleri çok yetersiz olan Osmanlı Müellifleri1 nden istifadeyi kolaylaştırmak için Selim Ağa Kütüphanesi "hâfız-ı kütüb"ü Ahmed Remzi [Akyürek] tarafından eser adlarını da içine alan geniş bir indeks tertip edilmiştir176. Ancak arada bazı atlama ve eksikler olduğundan ihtiyatla kullanılmalıdır. Osmanlı Müellifleri'nm yeni harflerle ve dili sadeleştirilmiş üç ciltlik bir baskısı yapılmışsa da177 fahiş okuma hataları yüzünden güvenilir değildir. Eserin orijinal baskısından İngiltere'de Greg International Publishers yayınevi adına Miftâhu'I-kütüb ile birlikte Almanya'da 1971'de fototipi yoluyla bir baskısı gerçekleştirilmiştir.

Basılmamış Eserleri:

1- Menâkıb-ı Şeyh Hâce Muhammed Nûrü'l-Arabî ve Be-yân-ı Melâmet ve Ahvöl-i Meîâmiy-ye. Bursalı Tâhir'in mürşidi Muhammed Nür'un hayatı ve eserleri hakkında kaleme aldığı yetmiş iki varaklık eser, dört fasıl ve bir hatimeden meydana gelir. İçinde Melâmîlik hakkında giriş mahiyetinde umumi bilgiler de yer almaktadır. Abdülbaki Gölpınarlı'dakinden başka Konya Mevlânâ Müzesi'nde Sıdkı Hüseyin Dede kitapları arasında da178

adı geçen şahıs tarafından istinsah edilmiş bir nüshası vardır179, Eserin ismi bazı yerlerde Menâkıb-ı Haz-retü's-Seyyid Muhammed Nûrü'l-Arabî ve Beyân-ı Melâmet ve Ahvâl-i Melâ-miyye olarak da kaydedilmektedir. 2- Manastır'a Mensup Meşâyih, Ulemâ ve Şuarânm Terâcim-i Ahvâli. Yirmi seneye yakın bir süre kalarak yakından tanıma fırsatını bulduğu Manastır vilâyetinden yetişen kültür adamları hakkındaki bu mahallî araştırması, kendisini Osmanlı Müellifîeri'ne götüren ciddi adımlardan birini teşkil eder. Bizzat haber verdiğine göre eserin bir nüshasını Manastır Kütüphanesi'ne hediye etmiştir. 3- Mecmûa-i Tâhir. Çeşitli eserlerden derlenmiş tasavvuf, kelâm, ahlâk ve tarihle ilgili metinler ve bunlara ilâve ettiği açıklamaların yanı sıra kendi şiirlerini de ihtiva eden hacimli bir mecmuadır.180 4- Hasaneyn Hakkında Şeref-vârid Olan Ehâdîs-i Şerife ve Tercümeleri. 5- Fezâil-i İmâm-ı Ali Hakkında Şeref-vârid Olan Ehâdîs-i Şerî-fe ve Tercümeleri. 6- İmam Süyûtînin el-Eîıâdîsü'ş-şerîfe fi'ssaltanati'1-mü-nîfe risalesinin tercümesi. 7- Mecmûa-i Durûb-i Emsâî-i Arabiyye ve Förisiy-ye. Türkçe eserlerde en fazla kullanılan Arapça ve Farsça seçme veciz sözleri bir araya getiren bir derlemedir181. Bursalı Tâhir'in bunlardan başka Mir'ât-ı Bursa adı al-tında, Bursa'nın Osmanlı fethinden sonraki tarihi ve oradan yetişen meşhur şahsiyetler hakkında tasarladığı bir eseri daha vardır ki 1909 yılında haber verdiği bu çalışması182 gerçekleşmemiştir. Bursalı Tâhir, ilmî mahiyetteki eserlerinden başka zaman zaman "Tâhir" mahlası ile ta-savvufî yolda şiirler de yazmıştır. Bunlardan bir gazeli, Üsküp Rifâî Dergâhı şeyhi Sâdeddin Sırrı ve Bursa'da Mısrî şeyhi Mehmed Şemseddin tarafından tahmis edilmiştir.183

Bibliyografya:

Martin Hartmann, Unpoliüsche Briefe aus der Türkei, Leipzig 1910, s. 94-95, 158, 173-179, 217-218; Kâzım Nâmi [Duru]. 'Türkçe Sarfın Mucidi", TY, y. 1, nr. 24184, s. 748-749185, "Bursalı Tâhir Bey", a.e., y. 2, nr. 22186, s. 768-770; Fatih Kerimof. istanbul Mektupları, Orenburg 1913, s. 437-438; Muallim Vahyi, Müslümanlık ue Türklüğü Yükseltmeye Çalışanlardan: Bursalı Tâhir Bey, İstanbul 1335; Babinger. GOW (1927), s. 406-409187; Akçuraoğlu Yusuf. "Türklük Fikri, Türkçülük Cereyanı, Türk Ocakları", Türk Yılı, İstanbul 1928, s. 366-369; Osman Nuri Ergin, Muallim M. Cevdet'in Hayatı, Eserleri ue Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 23, 392-398; Muallim M. Cevdet, "Osmanlı Müellifleri ve Zeyli Miftâhu'l-kütüb ve Esâmi-i Müellifin Fihristi", a.e., s. 449-453; Abdülbâkİ [Gölpınar-ll], Melâmîlik ue Melâmiler, istanbul 1931, s. 328-330, 357; Kâmil Kepecioğlu. Bursa Kütüğü, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Genel bl. nr. 4519, IV, 249; Kocatürk. Türk Ede-biyatt Tarihi (1970), s. 788-789; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi (1973), s. 446-447; Banarlı, II, 1078188.175 DTCFD, nr. 1, Sonteş-rin-İlkkânun 1942, s. 21-28176 Miftâhu'I-kütüb ve Esa-mî-i Müellifin Fihristi, İstanbul 1928177 haz. A. Fikri Yavuz - İsmail Özen, İstanbul 1972-1975178 nr. 1067179 Gölpınarlı, Katalog, III, 446; ayrıca bk. Muallim Vahyî, s. 34; Abdülbaki IGölpınarlıl, s. 357, 242. not, 23I. not180 krş. Vahyî, s. 35; Abdülbaki IGölpınarlıl, s. 329181 Son beş eserin bugün nerede ve kimin elinde bulunduğu bilinmemektedir182 Bk. "îlm-i Ahvâl-i Kü-tüb-Bibliyografi", Hüdâuendİgâr, Bursa 1325, s. 41183 Abdülbâkİ [Gölpinar-lı], s. 329-330184 5 Teşrinievvel 1328185 Köprülüzâde Mehmed Fuad186 8 Ağustos 1329187 trc, s. 441-444188 Ferâİzcizâde Osman Faiz ile Hüseyin Vassâf'ın, Bursalı Tâhir hakkında kendisi daha hayatta iken ayrı ayrı kaleme aldıkları ve Muallim Vahyî'nin de eserinde istifade ettiği iki risale varsa da bunlar görülememiştir. Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ-yı Ebrâr'ında I Süleymaniye

BURSLAN, KIVÂMÜDDİN

(1889-1956) Son devir din âlimlerinden.Kazan'da doğdu. Babası Mehmed Nur Efendi, annesi Tavli Server Hanım'dır. Kıvâmüddin burada başladığı tahsiline 1911'de Medine'de devam etti. Tefsir, hadis, fıkıh ve Arap edebiyatı okuyarak her birinden icazet aldı. 1916'da İstanbul'a giderek Medresetü'l-mütehassı-sîn'e girdi ve burayı da bitirip mezuniyet ruûsunu kazandı (1922).Eylül 1927'de İstanbul vaiz adayı olarak ilk memuriyetine başladı, Mart 1928'-de bu göreve asaleten tayin edildi. 1929-1940 yılları arasında İstanbul Üniversitesi (Darülfünun) Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü'nde asistanlık yaptı, bir süre de üniversitenin tercümanlık görevini yürüttü. Dârülfünun'un lağvı üzerine 1940'tan itibaren Diyanet İşleri Başkanlığı zat işleri tedkik memurluğu görevinde bulundu. Ahmet Hamdi Akseki'nin Diyanet İşleri başkanlığı döneminde müşavere heyeti tedkik memurluğuna, ardından da aynı heyette üyeliğe tayin edildi.189 Bu görevde bulunduğu sırada gözlerinin çok az görmesine rağmen üye arkadaşı Hasan Hüsnü Erdem'le birlikte Nevevfnin Riyâzü'ş-şâ-lihîn adlı eserinin Türkçe'ye çevrilmesinde büyük hizmetleri oldu. 'Gözlerinin görmemesi ve bazı hastalıkları dolayısıyla Diyanet İşleri Başkanlığı Müşavere ve Dinî Eserler İnceleme Kurulu üyesi iken Ağustos 1955'te emekliye ayrıldı. 26 Nisan 1956'da Ankara'da vefat etti ve Cebeci Asrî Mezarlığı'na defnedildi.Sahasında iyi yetişmiş bir ilim adamı olan Kıvâmüddin Burslan dinî ilimler kadar müsbet ilimlere de vâkıftı.

Eserleri:

1- RiyâzM's-sâlihîn ve Terce-mesi190. Açık ve sade bir dille yapılan bu tercüme üç cilt olup ilk iki cildi Hasan Hüsnü Erdem'le müştereken hazırlamış, rahatsızlığı dolayısıyla üçüncü cildin tercümesine katılamamıştır. Önce cüzler halinde basılan ve büyük ilgi gören eserin daha sonra birkaç baskısı yapılmıştır. 2- Ta'dîl191. Medreselerin ve din âlimlerinin lüzumuna işaret eden elli sayfalık bir risaledir. 3- Büyük Türk Feylesofu Uzluk Oğlu Fûrâbî'nin Eserlerinden Seçme Parçalar192. Fârâbfnin Mısır'da basılan çeşitli eserlerinden bazı bölümlerin tercümesidir. 4- Fârâbî193. Fârâbî'nin Hindistan'da yayımlanan dokuz risalesinden yapılan tercümedir. Ayrıca Fârâbî'nin hal tercümesi ve felsefesine dair önemli bilgiler ihtiva etmektedir. S. Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi 194. İmâdüddin Kâtib el-İs-fahânfnin Bündarî tarafından kısaltılan Zübdetü'n-nuşra ve nuhbetü'l-'uşra adlı eserinden M. Th. Houtsma'nın His-toire des Seîjoucides de L'lraq, Par al-Bondarl, d'apres Imad -ad-din aî-Kâ-tib aî-Isfahani-Texte arabe publie d'apres les MSS d'Oxîord et de Paris195 adıyla neşrettiği metnin Türkçe'ye tercümesidir.Burslan'ın değişik konularda tercüme ve telif birçok makalesi de vardır. Bunların başlıcaları şunlardır: 1- "İmam Ah-med'in Bir Eseri—İslâm'ın En Kadîm İki Mezhebinin Münakaşası"196, Makale. Ahmed b. Hanbel'e ait er-Red cale'z-zenâdıka ve'l- Cehmiyye adlı eserin Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde kayıtlı197 bir mecmuada bulunan nüshasının tercümesidir. Mütercim adı geçen mecmuanın 313-327. sayfaları arasında bu metnin tıpkıbasımını da vermiştir. 2- "Ebü'l-Hasan el-Eş'ari'nin Bâbü'l-ebvâb Ahâlisine Yazdığı Mektup".198 Ebü'l-Hasan el-Eş'arî'nin ilmî şahsiyetine dair bir giriş, Eş'arî'nin Bâbü'l-ebvâb adlı risalesinin metniyle bu risalenin tercümesinden meydana gelmektedir. 3- "Nehc -ül-Ferâdis'ten Derlenen Türkçe Sözler".199 Ayrıca kendisi "Tâlim Sicili"nde, "Res Kavminin Dinine Dair Bir Yazı" başlığını taşıyan ve Azerbaycan adlı mecmuada yayımlanan bir makalesi daha bulunduğunu bildirmektedir.Kıvâmüddin Burslan'ın sicil dosyasından öğrenildiğine göre yayımlanamamış bazı tercümeleri de vardır, l- Dürer-i Kâ-mine'de Türk Ricali ve Meşâyihi. İbn Hacer el-Askalânî'nin VIII. (XIV.) yüzyıl ricaline dair

Ktp., Yazma Bağışlar, nr. 2307, s. 90| bu risalesinden dolayı "Bursalı Tâhir" maddesinde pek kısa bilgi vermekle yetini189 17 Nisan 1945190 Ankara 1949191 Şumnu 1339/ 1923192 İstabul 1935193 Hilmi Ziya Ülkenle birlikte, İstanbul 1940194 İstanbul 1943195 Lei-den 1889196 mecmuanın fihristinde bu makale "İmam Ahmed b. Han-bel'in Bir Eseri, Eserin Tarihî Kıymeti, Kitâb-ı Reddü'l-Cehmiyye ve'z-zenâdı-ka" adıyla yer almıştır, DİFM, sy. 5-6 [Haziran 3 927], s. 278-327197 Revan Köşkü, nr. 510/4198 DİFM, sy. 7 [Kânunusâni J928|, s. 154-176; sy. 8 IMart 19281, s. 50-280199 TM, IV [İstanbul 1934], s. 169-250

yazdığı ed-Dürerü'I-kâmine adlı eserinde isimleri geçen Türk devlet ve ilim adamlarının biyografilerinin ter-cümesidir. Bu tercüme Türkiyat Enstitüsü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. 2- Bîrûnî'nin Tahkik mâ li'1-Hind adlı eserinin tercümesi. Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'ndedir. 3- Bîrûnrnin Tahdîdü nihâyâti'l-emâkin adlı eserinin tercümesi. Aslı Süleymaniye Kütüphanesi'n-de200 olan bu eserin tercümesi Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'n-de bulunmaktadır. 4- İbn Miskeveyh'in Tecâribii'1-ümem adlı eserinin 6 ve 7. cüzlerinin tercümesi. Bu tercüme de Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi'ndedir. 5- el-Ezher mecmuasından tercüme edilen seri halindeki yirmi yedi makale ise Diyanet İşleri Başkanlığına verilmiştir. Mezuniyet tezi olarak hazırladığı, Elmalılı Hamdi, İzmirli İsmail Hakkı ve Şevketi efendilerin takrizlerini taşıyan "İrâde-i Cüz'iyyeye Dair" adlı 160 sayfalık çalışması ise kaybolmuştur.

Bibliyografya:

Kıvâmüddin Burslan'a ait. "Tâlim Sicili", Diyanet İşleri Başkanlığı Arşivi, Dosya nr. 230.027; Sezgin, GAS, I, 507, 604; Enver Koray. Türkiye Tarih Yayınları Bibliyografyası, istanbul 1971, II, 189; Ahmet Koca v.dğr.. Ankara üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınlan Bibliyografyası (1949-1975), Ankara 1978, s. 137; Bekir To-paloğlu. Kelâm İlmi: Giriş, İstanbul 1981, s. 138; Diyanet işleri Başkanlığı Biyografik Teşkilât Albümü: 1924-1989, Ankara 1989, s. 68; H. Bitter, "Eş'arî", İA, IV, 391; M. Yaşar Kan-demir, "Ahmed b. Hanbel", DİA, II, 78.

BURSUK201

BURSUKİ202

BURTON, SİR RİCHARD FRANCİS

(1821-1890) İngiliz seyyahı, müsteşrik.Özellikle Hicaz'a yaptığı seyahatle ün kazanan Burton Orta Afrika kâşifi olup İngilizler'in Afrika'daki sömürgeci yayılmalarına ışık tutmuştur. Oxford Üniver-sitesi'ndeki eğitimi sırasında Arapça'yı ve bazı Hint dillerini öğrendi. İlk görevine, 1842'de gittiği Hindistan'da Hindus-tânî ve Gucerâtî dillerinde askerî tercümanlık yaparak başladı. Buradaki görevi sırasında Türkçe ile Sindî, Pencabî, Peştu ve Sanskrit dilleri üzerinde çalıştı; toplam yirmi sekiz dil ile uğraştığı söylenmektedir. Dedesi İrlanda'da papaz, babası İngiliz ordusunda albay olan Burton Hindistan'daki görevi sırasında yüzbaşılığa yükselmiş, dönüşünde ise müslümanların manevî hayatları ve yasayışları üzerinde çalışmalar yapmaya başlamıştır. 1853'te Hicaz'a giderek sonradan çok meşhur olan Pilgrimage to al-Medina and Meccah adlı eserini kaleme aldı. Bu seyahatinde Hindistanlı bir hacı olarak görünen ve masrafları Ro-yal Geographic Society tarafından karşılanan Burton'un yazdıkları Batı âlemi için önemli bir kaynak olmuştur. 1854'-te Somali'ye gitti ve oradan Harar'a geçerek Habeşistan'da dolaştı. Daha sonraki yıllarda Orta Afrika'daki keşif seyahatlerine ağırlık verdi. John Hanning Speke ile beraber 1856, 1858, 1859 yıllarında çıktıkları bu seyahatlerde Tan-ganika gölünü ve Uganda'daki Victoria gölünü buldular. Victoria gölünü Nil neh-rinin kaynağı olarak değerlendiren bu ilk kâşifleri daha sonra David Livingsto-ne, Sir Samuei Baker, James Brandt ve Henry Stanley takip etmişlerdir.1861'de evlenen Burton aynı yıl İngiliz Dışişleri Bakanlığı'na intisap etti ve böylece hayatının diğer bir safhasına başladı. Fernando Po ve Santos (1861-1865), Brezilya (1865-1869), Şam (1869-1871) ve Trieste (1872-1890) konsolosluklarında bulundu. Bu arada Afrika'da altın sahillerine giderek Dahomey ve Benin'de araştırmalar yaptı. 1871'de görevle gittiği ve ölümüne kadar sekiz yıl kaldığı Tries-te'de Arapça EH leyle ve leyîe'yi (binbir gece masalları} İngilizce'ye tercüme ederek birtakım notlarla zenginleştirdi ve böylece on altı ciltlik ünlü eserini meydana getirdi (1885-1888). 1886 Şubatında Kraliçe Victoria Burton'u St. Michael ve St. George şövalyesi yapmış ve kendisine "sir" unvanı vermiştir. Burton Türkiye'de de iki yıl kadar kalmış, ancak bununla ilgüi herhangi bir şey yazmamıştır.Eserleri. Goa and the Blue Mountains (1851); Falconry in the Valley oî the In-dus (1852); Pilgrimage to al-Medina and Meccah203; First Footsteps in East Africa (1856); Wanderings in West Africa (1863); Wit and Wisdom irom West Africa (1865); Unexplored Syria (1872); Zanzibar (1872); Inner Life of Syria (1875); Sind Revisited (1877); To the Boid Coast for Gold (1883); The Thousand Nights and a Night.204

Bibliyografya:

200 Fâtih, nr. 3386201 bk. PORSUK202 bk. AKSUNGUR el-PORSUKÎ203 I-1I, London 1855204 London 1885-1888

Burton (Arunddel). The Life of Captain Sir Richard F. Buıion, London 1893; G. Stisted, The True Life of Captain Sİr Richard F. Burton, London 1896; N. Penzer, Annotaded Bib-tiography of Sir Richard Francis Burton, 1923; a.mif.. "The Centenary of Sir R. F. Burton", JRAS, sy. 2 (1921), s. 304-307; Ziriklî, el-A'lâm, III, 67-68; Nedb el-Aklkl. el-Müsteşrikün, Kahire 1980, il, 59-60; Mîşâl Cühâ, ed-Dirâsâtü'l-'Arabiyye üe'l-İslSmiyye fîÛrÛbbâ, Beyrut 1982, s. 39; Robert G. Albion, "Burton", Encyclopae-dia International, Canada 1967, III, 419; Ralph Mansell Prothero. "Burton, Sir Richard Francis", EBr., IV, 461-462; "Burton, Sir Richard (Francis)" ABr.,V, 145-146.

BURTUKAL205

BURÛC SÛRESİ

Kur'ân-ı Kerîm'in seksen beşinci sûresi.Mekke döneminin ortalarında, müşriklerin müminlere işkence etmeye başlamaları üzerine nazil olmuştur, yirmi İki âyettir. Fasılası harfleridir. Adını 1. âyette geçen ve burcun çoğulu olan burücdan alır. Sözlük anlamı "açık seçik şey" demek olan burç, uzaktan göze çarpacak şekilde yapılmış yüksek binalar, özellikle Türkçe'de kale surlarının yüksek yerleri, hisar ve kuleleri için kullanılır. Sûredeki anlamıyla gökyüzündeki takımyıldızlara burç denilmesinin asıl sebebi parlak görünüşleri olsa gerektir. Dünyadan bakıldığı zaman tek yıldızmış gibi görünen burçlar, aslında güneş sisteminin milyonlarca elemanından meydana gelmiş olan yıldız kümeleridir. Modern astronomide galaksi adı verilen burçlardan ay yörüngesi üzerinde gözlenen on iki tanesi çok eski devirlerden beri bilinmektedir. İlkçağ'ın meşhur gökbilimcisi Batlamyus gökyüzünde kırk sekiz burç tesbit etmişti. Günümüzde ise bunların sayısı milyarlarla ifade edilmektedir. Kozmos denilen kâinatta ne kadar galaksi bulunduğu hususunda tahmin yürütmek bile mümkün değildir. Çünkü gökyüzünün halen gözlenebilen kısımlarının bütün kâinat içinde ne kadar yer tuttuğu bilinmemektedir.Sayısız galaksileriyle gökyüzü, yüce yaratanın sonsuz kudretini ortaya koyan canlı ve kevnî bir alâmettir (ayet). Bu kudretin akıllara durgunluk verecek boyutta dile geldiği yer olduğu için sûre burçlarla dolu olan semaya yemin ile başlar; vaad edilen kıyamet gününe, o günde her şeyi açık seçik görecek olanlara ve onların gözlen önünde cereyan edecek şeylere ant ile (âyet 1-3) giriş bölümünü tamamlar. Bazı müfessirlerin ifade ettiği gibi ilk âyette sözü edilen burçları yalnızca ay yörüngesi üzerindeki on İki burçtan ibaret göstermek, âyetin geniş ve şümullü mânasını daraltmak ve sınırlamak olur. Çünkü gökyüzünün bu özelliğiyle yemin konusu olması, onda dile getirilmek istenen ilâhî kudret sebebiyledir.Bundan sonraki âyetler, hiçbir suç işlemedikleri halde yalnızca Allah'a inandıkları için ashâbü'I-uhdûd* tarafından kendilerine zulmedilen, işkenceye uğrayan, ateşle dolu hendeklere atılıp diri diri yakılan iman ehlinin hazin durumunu dile getirir. Ancak Allah bu işkence ve zulmü yapanların hepsine tevbe etmedikleri takdirde hakettikleri cezayı verecektir. Allah, uğrunda sıkıntı çekenlerin ise öcünü alacak ve onları cennetlerine koyacaktır. Asıl büyük ve ebedî kurtuluş da budur (âyet 4-1). Sûrede bundan sonra Allah'ın üstün kudretine, küfürde ısrar edenlere karşı çetin yakalamasına ve onları ansızın kuşatacağına dikkat çekilmiş, bunun yanında bağışlayıcı olduğu da hatırlatılmış, güçlerine güvenip müminlere zulmeden Firavun ve Semûd kavmi nasıl ayakta kalamayıp helak olmuşsa onların izinden gidenleri de aynı sonucun beklediğine işaret edilmiştir (âyet 12-18). Sûre inananlara müjde veren, kâfirleri de kötü sonla tehdit eden âyetlerden sonra Kur'ân-ı Kerîm'in yüceliğini, ebedî ve değişmez özelliğini vurgulayan bir hükümle son bulur-(âyet 19-22).Sûrede müminleri ateş dolu hendeklere atıp yakan ve sonra da onları seyrederek eğlenen zâlim ve işkenceci as-hâbü'l-uhdüddan söz edildiğine göre ilk müslümanlara eza ve cefa eden Mekke-li müşriklerin bunlar hakkında az çok bilgi sahibi oldukları ve bildikleri böyle bir misalle âyetlerin kendilerini uyardığı anlaşılmaktadır.Burûc sûresi ilk bakışta Hz. Peygam-ber'i ve zulüm gören müslümanlan teselli için gelmiş gibi görünüyorsa da maksadın yalnız ashâbü'I-uhdûd veya yalnız ilk müslümanlar olmadığı açıktır. Bâbil hükümdarları ve Roma kralları gibi XX. yüzyılda da dünyanın birçok ülkesinde inananlara uygulanan baskı ve sindirme faaliyetleri göz önüne getirilince sûrede kıyamete kadar gelip geçecek bütün inananların ortak kaderine işaret edildiği anlaşılır. Bu bakımdan Burüc sûresi, kendisinden Önceki Mutaffîfîn ve İn-şikâk sûrelerinin devamı gibidir. Çünkü Mutaffîfîn sûresi, ölçüde ve tartıda olduğu gibi yönetimde, adalet ve hukuk uygulamasında da insanlar arasında ayırım yapanların acıklı sonlarını bildirir. İn-şikâk sûresi de ebedî diriliş demek olan vahyin önemini ve ona inananların kurtulacaklarını, kabul etmeyenlerin yanacaklarını haber verir. Bu sûrede ise yalnız inkâr etmekle kalmayıp inananlara kin duyan, zulüm ve haksızlık yapan, üstelik yaptıklarından pişmanlık duymak yerine bundan zevkalan din düşmanlarının durumu gözler önüne serilir.Sûrenin faziletiyle ilgili olarak Sa'lebî ve Vahidî gibi bazı müfessirlerce Ubey b. Kâ'b'dan rivayet edilen ve bazı tefsirlerde206 yer alan, "Kim Burûc süresini okursa Allah ona dünya hayatındaki cuma ve arefe günleri sayısının

205 Bk. Portekiz206 Meselâ bk. Zemahşerî, IV, 733

on katı ecir verir" mealindeki hadisin mevzu olduğu kabul edilmiştir.207

Bibliyografya:

Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredâl, "bre" md.; Lisânü'l-'Arab, "bre" md.; Taberî, Tefsir, XXX, 81-90; Sa'lebî, el-Keşf ue'l-beyân'an tefsVi'l-Kur^ân, Süleymaniye Ktp., Şehid A!İ Paşa, nr. 133, II, 171b; Vahidî, el-Vasü, Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 124, II, 928b; ZemahşerT, el-Keş-şâf, IV, 729-733; Fahreddin er-Râzî. Mefâtlhu'l-Sayb, VIII, 518; Zerkeşî, el-Burhân, I, 432; Alû-sî, Rûhu'l-me'ânî, IX, 333; Mehmed Vehbi, Hu-lâsatü'l-beyân, İstanbul 1343, XVI, 89; Elmalı-li, Hak Dini, VI!], 5686-5696; Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyruğu, İstanbul 1980, s. 670-671; Muhammed Ali es-Sâbûnî, Şafuetü't-tefâsîr, Beyrut 1402/1981, III, 40; Cari Sağan, Cosmos, New York 1983, s. 4; Muhammed Mahmûd es-Savvâf, Fâühatü'l-Kur* ân ve cüz'ü cAmme, Cidde 1406/1985, s. 208-232.

BURÛCİRDÎ

HâcîÂga Hüseyn Tabârabâî (1875-1961) Şîa dünyasında 1946-1961 yılları arasında tek merci-i faklîd kabul edilen İranlı âlîm. İran'ın batısındaki Burûcird şehrinde doğdu. Çok sayıda ilim adamı yetiştiren köklü bir aileye mensuptur. İlk öğrenimini Burücird'de babası Seyyid Ali'den ve diğer hocalardan tamamladıktan sonra 1892'de İsfahan'a giderek başta Seyyid Muhammed Bakır Derçâî olmak üzere Ebü'l-Meâlî Kelbâsf, Muhammed TakT Müderrisi, Muhammed el-Kâşanî, Molla Muhammed Kaşı ve Cihangir Han Kas-kâî gibi seçkin hocalardan fıkıh, usul, fel-sefe ve riyâzf ilimler tahsil etti. Bu arada usul dersleri okutmaya başladı. 1902'de Necef'e gitti ve Ahund Molla Muhammed Kâzim-ı Horasânrnin okuttuğu usul dersleri halkasına katıldı. Ahund Muhammed Yezdî gibi diğer usul âlimleriyle tanıştı. Şeyhüşşeria Fethullah b. Muhammed el-İsfahânFden hadis (ricâlü'l-hadis) okudu. Sekiz yıl kadar kaldığı Necef'te ietihad icazeti aldı ve daha sonra tekrar dönmek niyetiyle memleketine gittiyse de babası Seyyid Ali ve Necefteki hocası Horasânfnin 191 l'de ölümleri üzerine Burûcird'de kalmaya karar verdi.Burûcirdî, uzun süre kaldığı memleketinde özellikle hadis ve rical ilmi alanlarında pek çok talebe yetiştirdi. İlim ve takvası dolayısıyla şöhreti çevreye yayıldı. Güney ve Batı İran, kısmen Horasan ve Irak halkı kendisini mercii taklîd* seçtiler. 1925 yılında hac farizasını ifa ettikten sonra Necefte sekiz ay kaldı.İran'a dönünce Burûcird'de tekrar ders vermeye başladı. 1944 yılında Kum yoluyla Tahran'a gitti ve Fîrûzâbâdî Has-tahanesi'nde geçirdiği bir ameliyattan sonra Kum ulemâsından bir davet mektubu aldı. Mektupta Burûcirdfden Kum'a yerleşmesi ve 1921 yılında Abdülkerim Hâirî tarafından kurulan ve onun 1937'-de ölümünden sonra faaliyetleri sekteye uğrayan Havze-i İlmrnin yönetimini üstlenmesi isteniyordu. Daha Önce bizzat Abdülkerim Hâirî de Burûcirdrye aynı teklifi yapmış, fakat Burûcirdî bu görevi kabul etmemişti. İkinci teklif üzerine 27 Aralık 1944'te aralarında Âyetuliah Humeynînin de bulunduğu bir grup âlimle birlikte Kum'a giderek belirtilen görevi üstlendi. 1946 yılında Ebü'l-Hasan el~İsfahânî"nin ölümü üzerine Şiî dünyasının tek merci-i taklîdi olan Burûcirdî bu görevini Havze'nin ilmî liderliğiyle birlikte ölümüne kadar sürdürdü. Onun bu mevkiye getirilmesinin en önemli sebebi fıkıh anlayış ve öğretimine yeni boyutlar kazandırmış olmasıdır. Nitekim Necef ve İsfahan mekteplerini birleştirerek yeni fıkıh anlayışını Kum'da uygulamaya koymuş, müteahhirînin yazdığı birkaç hulâsaya inhisar ettirilen fıkıh öğretimini yanlış bularak fıkıh konularıyla ilgili âyet ve hadislerin yeniden ele alınmasında, ayrıca Şeyh Müffd ve Ebû Ca'-fer et-Tûsî gibi mütekaddimînin eserlerinin okutulmasında ısrar etmiştir. Bu arada reisi bulunduğu Kum'daki dinî Öğretim kurumlarında İsnâaşerî fıkhı yanında Sünnî ve Zeydî fıkıhlarının okutulmasını da sağlamıştır. Hâininin ölümünden sonra Kum'dan Necef e giden Öğrenciler onun zamanında tekrar Kum'a geldiler. Kum medreselerinde 1944 yılındaki öğrenci sayısı 2500 civarında iken bu sayı 19SS'te 4000'e, 1961'den sonra 6000'e yükseldi. Burûcirdî Kum ve Ker-belâ'daki öğrencilerin giderlerini de karşıladı, ayrıca Hindistan ve Pakistan'daki Şiî cemaat kuruluşlarına önemli yardımlar yapılmasını sağladı. İran'ın birçok bölgesindeki gönüllü yardımcılarının gönderdiği paralarla Kum'da Mescid-i A'zam'ı, ayrıca hastahane ve yeni medrese binaları inşa ettirdi. İran'ın diğer şehirlerinde de cami ve medrese yapımı için büyük gayretler sarf etti.Burûcirdî'nin dinî liderliği sırasında yürütülen yoğun eğitim ve kültür faaliyetleri sayesinde Kum şehri Necef'i geride bırakarak Şîa dünyasının en önemli dinî ve ilmî merkezi haline geldi. Ayrıca İran'da eğitim ve öğretim sistemindeki ikiliği ortadan kaldırmak ve modern bilgilerin İslâm ile uyuşacağını göstermek maksadıyla Câmia-i Ta'lîmât-ı İslâmî tarafından açılan, dinî ve din dışı bilgilerin öğretildiği ilk, orta ve lise seviyesindeki okullar da geniş ölçüde desteklendi. Burûcirdî'nin en önemli hizmetlerinden biri de Sünnî-Şiî münasebetlerinin gelişmesine katkıda bulunması, bu arada Ka-hire'de bulunan Dârü't-takrîb beyne'l-mezâhibi'l-İslâmiyye ve Ezher Üniversitesi ileri gelenleriyle irtibat kurmasıdır. Nitekim Ezher Rektörü Şeyh Mahmûd Şeltüt'un, Şiîliğin SünnÜer'ce benimsenen diğer mezhepler gibi bir İslâm mezhebi olduğuna ve Ezher'de Şiî fıkhının öğretilmesi için bir kürsü ihdasının lüzumuna dair bir fetva neşretmesinde bu yakınlığın tesiri olduğu kabul edilmektedir.

207 Zerkeşî, I, 432

Burûcirdî tek merci-i taklîd olduğu on beş yıl boyunca iç politikada sakin tavrını sürdürmüş, II. Dünya Savaşı sonrasındaki siyasî kavgalarda tarafsız kalmaya çalışmıştır. Daha önce anayasa hareketlerine katılan hocası Horasânî'nin çektiği sıkıntılardan dolayı politikadan nefret ediyordu. Öğrencilik yıllarında da Hacı Nûrullah İsfahânî'nin yönettiği anayasa hareketini protesto gösterilerine katıldığı için Rızâ Şah yönetimi tarafından kısa bir süre hapsedilmişti, Burûcirdî, mutedil tutumu dolayısıyla Tah-ran'da hastahanede iken ve daha sonra muhtelif vesilelerle şah tarafından ziyaret edildi. Havze'nin sakin ve politikadan uzak bir ortamda daha çok gelişeceğini düşünen Burûcirdî, Şubat 1949'-da Kum'da düzenlediği bir konferansta ulemânın açıkça siyasî faaliyetlerde bu-lunmaması gerektiğini kesin bir dille ifade etti. Devlete karşı olan her harekette devlet yanında yer aidi; dini he-def alan olumsuz yayınların önlenmesi gibi konularda ise hükümete baskı yapılmasını destekledi. Bundan dolayı şaha karşı olan Fedâiyân-ı İslâm adlı radikal teşkilât onu açıkça eleştirip petrolün millileştirilmesi ne muhalif olmakla suçladı. 1953'teki Muhammed Rızâ Şah-Mu-saddık çekişmesinde şah taraflısı olarak itham edilmesine rağmen bu konuda yeterli delil bulunmamaktadır. 1955'te tanınmış vaiz Ebü'l-Kasım Felsefî tarafından başlatılan ve Bahâîler'in Tahran'-daki Hazîretü'l-kuds adını verdikleri merkezin tahribine kadar varan olaylarda Burûcirdî, Felsefîyi bu hareketinden ötürü takdir ettiğini açıkça belirtmiştir. Burûcirdî'nin 1959 yılında meclise şevke-dilen toprak reformu kanun tasarısına karşı çıkması ve bunun İslâm'a aykırı olduğunu ileri sürmesi dikkat çekicidir. 23 Ocak 1960'ta Bihbehânî'ye gönderdiği bir mektupta, özel ziraî arazinin tahdidinin İslâm fıkhına aykırı olduğunu belirterek mecliste tasarı aleyhinde muhalif bir grup oluşturup mücadele etmesini teklif etmiştir.Burûcirdî'nin Humeynî ile ilişkilerinin değerlendirmesini yapmak oldukça güçtür. Bununla birlikte Humeynî'nin Burû-cirdfyi Kum'a götüren ulemâ arasında bulunduğu, onun merci-i taklîd olmasını desteklediği, muhtelif yerlerdeki âlimleri bu konuda ikna etmek maksadıyla seyahatlere çıktığı bilinmektedir. Humeynî bütün bunları yaparken büyük bir ihtimalle Burûcirdrnin Havze-İ İlmfyi şah rejimi aleyhinde faaliyete geçireceği ümidini taşımaktaydı. Fakat Humeynî'nin Burûcirdî'den beklentileri gerçekleşmemiştir.208

Burûcirdî 31 Mart 1961'de Kum'da vefat etmiş ve oradaki Mescid-i A'zam girişinin yakınına defnedilmiştir.Fıkıh, hadis, tarih ve diğer İslâmî ilimlerle meşgul olan Burûcirdî'nin yazdığı eserlerin sayısı yirmi civarında olup bunlardan sadece Câmicu ehâdîşi'ş-Şî'a'-nın Kum'da 1405'te (hş.) basılmaya başlandığı tesbit edilmiştir. Daha çok haşiye tarzında ve muhtelif hadis kitaplarındaki senedlerde bulunan râvilerin güvenilirliği konusunda yazdığı diğer eserleri henüz basılmamıştır.209

Bibliyografya:

Dihhudâ. Luğatn&me, VII, 979; Ferheng-i Fâr-sî, V, 262-263; A'yânü'ş-Şfa, VI, 92-94; Agâ Büzürg-i Tahrânî, A'lâmü'ş-Şî'a, Meşhed 1404, 1/2, s. 605-609; Bahşâyîş-i Akikl, Fukaha-yı Nâmdâr-ı Şîca, Kum 1405, s. 447-453; Moojan Momen, An Introducüon to Shi'i İslam, Mew Heaven-London 1985, s. 312; Abdul-Hadi Hairi. "Burüdiirdî", El2 Suppi (ing.), s. 157-158; Ha-mid Algar, "Borüjerdî", Ek., IV, 376-379.

BURÛCİYE MEDRESESİ

Sivas'ta XIII. yüzyılda yapılan medrese.Selçuklu Sultanı İzzeddin 1. Keykâvus Dârüşşifası ile Çifte Minare Medresesi arasında inşa edilmiştir. Kitabesine göre 670 (1271-72) yılında Muzafferüddin Burûcirdî tarafından yaptırılmıştır. Banisinin türbesi de medresenin bir bölümünde bulunmakta, kitabesinde kurucunun adı Muzaffer b. İbadullah el-Mu-faddal el-Burûcirdî olarak verilmektedir. Tarihî hüviyeti hakkında fazla bir şey bilinmeyen banisinin İran'da Hemedan yakınındaki Burûcird'den geldiği kabul edilmektedir. Medrese uzun süre bakımsız kaldıktan sonra çok harap ve yarı yıkık bir duruma girmişken Vakıflar Gene! Müdürlüğü tarafından restore ettirilerek kurtarılmış, etrafı da temizlenmiştir.Burûciye Medresesi, klasik eski Orta Asya Türk medreseleri şemasına uygun, ortasında üstü açık avlusu olan dört ey-vanlı bir yapıdır. Yakınında iki büyük medrese daha bulunduğuna göre inşa edildiği yer vaktiyle Sivas'ın kültür merkezi olmalıdır. Medrese muntazam kesme taş kaplamalı olarak büyük eyvan ve yanlarında birer asma katın yer aldığı bir yapıdır. Tamamen yıkılmış olan bu asma kat son tamirde yeni baştan yapılmıştır. Burûciye Medresesi'nin ana cephesi nisbetlerindeki ahenk ile sade ve dengeli düzenlemesi, taş süslemesinde-ki ölçü bakımından üstün bir estetik anlayışa işaret eder. Masif ve kapalı bir kitle teşkil eden cephe, köşelerdeki yu-varlak çıkmalar, taç kapıyı çerçeveleyen süslemeler, türbe ve mescidin mukar-naslı, çerçeveli, pencereleri ve nihayet cephenin bütününü sınırlayan yazı şeritli saçak silmesiyle ustalıklı biçimde hareketlendin Imiştir. Medresenin cephesinde çok zengin bezemeli bir taç kapısı vardır. Kitabesi, esas kapı açıklığının çift renkli geçmeli taşlardan yapılmış yay kemerinin üstünde bulunmaktadır. Mukarnaslı kavsaranın iki yanı ve kapının bütününü çevreleyen şeritler, zengin biçimde geometrik ve nebatî motifler işlenmek suretiyle doldurulmuştur. Qok muntazam ve tam simetrik kareye yakın bir plana sahip olan Burûciye Medresesi'nin kubbe ile örtülü giriş

208 Bk. Algar, s. 378209 Eserlerinin tam listesi için bk. Acy&nû'ş-Şîca, VI, 94

eyvanı, o dönem mimarisindeki teamüle aykırı bir yeniliktir.Girişin sağında, dışarıya açılan bir pencereden ışık alan kubbeli kısımda mihrap bulunduğundan buranın mescid olduğu anlaşılır. Soldaki aynı ölçülerde, kare planlı ve kubbeli diğer mekân ise kurucunun türbesidir. Bu türbe içinin aslında zengin bir çini kaplamaya sahip olduğu kalanlardan anlaşılmaktadır. Hatta buradaki iki sandukanın da evvelce çini kaplı olduğu bilinmektedir. Bugün ise çini süsleme sadece türbe duvarlarının üst kısımlarında ve kubbede görülmektedir. Duvarlardaki altıgen biçimli çinilerden sadece kalıntılar vardır. Duvarların en yukarı kenarında çepeçevre dolaşan çiniden bir yazı kuşağında medresenin kurucusu Muzaffer b. İbadullah el-Mufaddal el-Burûcirdî'nin adı tekrarlanır. Yazı şeridinin üstünde yine çini kaplı iki sıra mukarnas uzanmıştır. Kubbeye geçiş üçgeninin içi ise yıldız biçiminde çinilerle bezenmiştir. Kubbede de tuğla örgüler arasında değişik motiflerde çini kuşaklar görülür.Avlunun sadece iki yanında revaklar vardır. Bunların ortadaki eyvanların önünde daha geniş olan sivri kemerleri sütunlara oturmaktadır. Sütunların başlıklarının bazıları korint tipi olduklarına ve hatta birkaçında Bizans monogramlan görüldüğüne göre bunlar ve yontulmuş olanları devşirme olmalıdır. Bu da medreseyi yapan ve büyük ustalıkla süsleyen adı meçhul ustanın, başlık yapmaktan âciz olamayacağına göre, bir sanat sever olarak başlıkları koruma gayesiyle burada tekrar kullandığını gösterir. Girişin iç cephesi gibi karşısındaki ana eyvan cephesi önlerine de revak yapılmamıştır. Ana eyvanın da dışarıdaki taç kapı gibi taş üzerine zengin süsleme-li olduğu düşünülecek olursa bu eksikliğin sebebi kolayca anlaşılır. Büyük eyvan bir yazı kuşağı ile çerçevelenmiş, bu bordur ile eyvanın sivri kemeri arasında kalan yüzeyler geometrik geçmeler ve bol sayıda kabaralarla süslenmiştir.Çok dar olan revakların gerisindeki hücreler beşik tonozlarla örtülmüştür. Giriş tarafındaki hücrelerin köşelerinin iki yanında da yukarıya dama çıkışı sağlayan merdivenler bulunur. Hücrelerin avluya ve çok muntazam biçimde her revak aralığına yerleştirilecek surette açılmış birer kapıları olmakla beraber pencereleri yoktur. Avlu tarafında sadece sekiz hücrenin varlığı görülür.Herhalde yazlık dershane olarak kullanılan ana eyvanın iki yanındaki tonozlu dar hacimlerden birer merdiven yukarı çıkışı sağlar. Bu dehlizler ise sağda ve solda geniş birer kemerle kubbeli birer mekânla bağlantılıdırlar. Merdiven dehlizlerinin altta ve üstte pencereleri bulunan birer üst katları vardır. Bu tonozlu asma katların ne işe yaradığı bilinmediği gibi kütüphane olabilecekleri yolundaki tahmin de dayanaksız bir görüşten ibarettir.Sivas'taki Burûciye Medresesi, Anadolu'da Selçuklu döneminde yapılan benzeri yapıların arasında taş süslemesin-deki ölçülülük ve mimarisindeki açıklık bakımından en başta gelmektedir. Bu eseri meydana getiren ustanın hassas bir estetik anlayışına sahip olduğu far-kedilmektedir. Çizgilerdeki ahenk ve simetrinin hiçbir unsuru feda etmeksizin uygulanışı mimarın üstün kabiliyetinin delilleridir. Burûciye Medresesi Anadolu'nun başta gelen mimari eserlerindendir. Bir yabancı uzmanın da işaret ettiği gibi iktidardaki kişiler dışında bir insa-nın böyle bir eser yaptırtması, Sivas'ın Selçuklular döneminde eriştiği medenî seviyenin işaretidir.

Bibliyografya:

Rıdvan Nafiz - İ. Hakkı Uzunçarşılı, Sivas Şehri, istanbul 1928, s. 108-112; G. de Jerphanion, MĞİanges d'archeologie analolienne, Beyrut 1928, s. 85-86, İv. XXXIV-XXXV; A. Gabriel, Mo-numents turcs d'Anatolie, Paris 1934, II, 152-155; Metin Sözen, Anadolu Medreseleri210, istanbul 1970, I, 49-57, 267-270 [resimler); Halil Ethem - M. von Berchem, Corpus Inscriptionum Arahica-mm, III, Kahire 1910-17, s. 26; Osman Turan, "Selçuklular Zamanında Sivas Şehri", DTCFD, XI (1951), s. 447-457; Mahmut Akok. "Sivas'ta Bumciye Medresesinin Rölövesi", Türk Arkeoloji Dergisi, XV/2, Ankara 1968, s. 5-38.

BURZÜLİ

Ebü'l-Kâsım b. Ahmed b. Muhammed el-Belevî el-Kayrevânî (ö. 844/1440) Mâliki fakihi.Kayrevan'a bağlı Burzüle'ye veya Benî Birzâle kabiiesine nisbetle Burzülî diye tanınır. 740'ta (1339) Kayrevan'da doğdu, daha sonra Tunus'a yerleşti. Ebü Abdullah İbn Merzük el-Hatîb, Ebü'l-Hasan Gİ-Batrûnî, Ahmed b. Muhammed e!-Belensî, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed eş-Şebîbî, Ahmed b. Haydara et-Tevzerî, Ebü'l-Abbas el-Müm-nânî, Burhâneddin eş-Şâmî, İbnü'1-Hâ-ce el-Be!ensİ gibi tanınmış âlimlerden ders aldı. Kırk yıl kadar İbn Arafe ile beraber bulundu; ondan tefsir, hadis, fıkıh, kıraat, tasavvuf, nahiv, mantık ve matematik konularında birçok kitap okuyup icazet aldı. 1438 yılında hac yolculuğu sırasında Kahire'ye uğradı. Bir müddet orada ikamet edip ders okudu ve ders verdi. Tunus'a dönünce Zeytüne Camii imamı oldu. Bu arada ders okutmaya da başladı. Sadece Tunus'ta değil bütün Mağrib bölgesinde fetva için ona başvurulurdu. Ebü'l-Kasım İbn Nâcî. Ebû Zeyd es-Seâlibîve Ebü'l-Abbas Halülû önde gelen talebeleridir. Kahire'deki ikameti sırasında da İbn Hacer el-Askalânî ve Ahmed b. Yûnus'a icazet vermiştir.100 yıldan fazla bir ömür sürmüş olan Burzülî Tunus'ta vefat etmiştir. Vefat tarihi bazı kaynaklarda 841 (1437), 842 (1438). 843 (1439) olarak da zikredilmektedir.

210 Selçuklu ue Beylikleri Devri

Eserleri:

1- Câmi"u mesâ^ili'l-ahköm îîmâ nezele bi'1-müftîn ve'1-hukkâm. Dîvânü'l-Burzülî diye de bilinen eser iki cilt olup Mâlikî mezhebine göre çeşitli konularda verilen birçok fetvayı, fetva verenin ismini de zikrederek nakleder. Zaman zaman devrin içtimaî ve iktisadî hayatı ile tarihî olaylar hakkında da bilgi verir. Bu özelliğiyle X-XIV. yüzyıl Kuzey Afrikasi hakkında önemli bir yere sahip olan eser, Venşerîsî'nin (ö. 914/1508) meşhur el-Mi'yârü'1-Mu'rib adlı kitabının da temel kaynakları arasındadır. Eserin Tunus Millî Kütüphane-si'nde dört yazma nüshası vardır.211 2- el-Hâvîii'l-fe-lâvâ. Nevâzilü'î-Burzülî olarak tanınan .eser iki cilt olup yazma bir nüshası Tunus Milli Kütüphanesi'nde bulunmaktadır212. Ebü'l-Abbas Halûlû ve Bü Saîdî tarafından da ihtisar edilen eserin vakıfla ilgili bir bölümü Belkâsım Ta-bâbî tarafından neşredilmiştir.213

Bibliyografya:

Sehâvî, ed-Dau'û'L-IâmC, XI, 133, 189; Ahmed Bâbâ et-Tinbüktî. rieylü'i-ibühâc, Beyrut, ts., s. 225-226; el-Hulelü's-sündüsiyye, 1,685; Mahlûf, Şeceretü'n-nûr, s. 245; Brockelmann, GAL, II, 319; SuppL, II, 347; Zİriklî, el-A'lâm, VI, 6; Kehhâle. Mu'cemü'l-mil*eliifîn, VIII, 94; Muhammed b. Hasan el-Hacvî, el-Fikrü's-sâmt, Medine 1396-97/1976-77, II, 256-257; Abdûl-vehhâb b. Mansûr, A'iâmü'l-mağribi'l-'Arabî, Rabat 1979-83, II, 131, 132; Mahfuz. Ter&ci-mû'l-mü'ellifîn, I, 115-117; H. R. Idris. "al-Bur-zulî", E!2{\ng.}, I, 1341.

BUSBEKE, OOTGECR GİSELİJN VAN

(1522-1592) Kanunî Sultan Süleyman devrinde Alman imparatorunun elçisi sıfatıyla İstanbul'a gelen Flaman asıllı diplomat.Bugün Belçika - Fransa sınırında bulunan Lil!e şehri yakınındaki Komen'-de doğdu. Adı Fransız imlâsına uydurularak Ogier (Augier) Ghislanin (Ghislen) de Busbecq şeklinde yazılmış ve daha çok Fransızca şekliyle tanınmıştır; Türkçe'de sadece Busbek olarak bilinir. Babası Busbeke malikânesinin sahibi olan çok eski bir soylu aileye mensup Joris (George) van Busbeke'dir. Annesi ise büyük bir ihtimalle şatonun hizmet personelinden Catharina Hespiel adında bir kadındı. Meşru bir çocuk olmamasına rağmen babası onu öz oğullarından ayır-mamış ve iyi bir tahsil görmesini sağlamıştır. Çocukluğu babasının şatosunda geçti. On sekiz yaşına kadar Louvain'deöğrenim gördükten sonra Avrupa'nın çeşitli ülkelerini dolaştı. Önce Paris'e, sonra İtalya'ya gitti ve uzun süre Venedik'te kaldı. Çağının ünlü hümanist ilim adamlarıyla tanışarak eski Yunan ve Roma dilleriyle medeniyetleri hakkındaki bilgilerini tamamladı. Babasının yakın dostu Joris van Halewijn zaten onun bu konuda yetişmesini sağlamıştı.Busbeke 1554'te Aiman İmparatoru i. Ferdinand tarafından İngiltere Kraliçesi Mary Tudor ile Charles-Quint'in oğlu İspanya Kralı II. Philippe'in evlenme töreni için İngiltere'ye gönderildi ve dönüşünde acele Viyana'ya çağırılarak kendisine elçilik göreviyle Osmanlı Devleti'-ne gönderileceği bildirildi. Busbeke'nin İstanbul'daki elçiliği 1562'ye kadar sekiz yıl sürmüştür. Busbeke. Alman İmparatorluğu'nun 1551 "de Osmanlı Devleti ile anlaşmayı bozarak Transilvanya'-yı işgal etmesi üzerine Rumelihisan'na kapatılan ve buradan iki yıl sonra hasta bir halde çıkabilen elçi Malvezzi'nin yerine bozuk siyasî durumu yoluna koymak düşüncesiyle gönderilmişti. Çok hassas bir dönemde devletinin çıkarlarına en uygun çözümleri getiren yeni elçi, o sırada Anadolu'da bulunan padişahı görmek için Amasya'ya kadar yaptığı seyahatte ve İstanbul'da gördüklerini çok süslü bir üslûpla yazdığı dört Latince mektupta anlatmıştır. Sekiz yıl içinde bir taraftan da bazı bitkilerle eski sikke ve özellikle nâdir el yazması kitapları toplamıştır.Busbeke 1562 yılı sonlarında Viyana'ya döndü. Bir süre sonra İmparator II. Maximilian'ın oğulları Arşidük Rodolphe ve Ernest'i İspanya'ya götürdü, geri geldiğinde de Maximilian'ın küçük yaştaki diğer oğullarının yetiştirilmeleriyle görevlendirildi. 1570'te Arşidüşes Isabella Fransa Kralı IX. Charles ile evlendiğinde onunla birlikte Fransa'ya gitti, 1574'te kralın ölümü üzerine genç kraliçeyi geri getirdi. Fakat sonra tekrar Paris'e dönerek burada 1592 yılına kadar kaldı ve resmen kraliçenin işleriyle meşgul olmakla beraber Fransa'dan derlediği bilgileri imparatora bildiren bir ajan gibi çalıştı. Paris'ten İl. Maximilian (ö. 1576) ile halefi II. Rodolphe'a (ö. 163 2) yazdığı mektuplar o yılların dünya ve Osmanlı tarihleri için önemli belgelerdir.Hayatının son yıllarında baba ocağına dönmeyi arzu eden Busbeke imparatorun izniyle 1592'de yola çıktı. Ancak başına gelen bazı olaylar yüzünden memleketine ulaşamadan Saint Germain kasabası yakınındaki Maillot şatosunda 28 Kasım 1592'de öldü. Cenazesi Saint Ger-main Kilisesi' nin hazîresine gömüldü; sadece kalbi çıkarılarak kendi mâlikâne-sindeki aile mezarlığına konulabildi.Busbeke'nin Türkiye tarihi bakımından en değerli eseri, Venedik'te bulunduğu sırada dost olduğu Nikolaus 211 Mahfuz, I, 116; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, II, 319; Suppi, II, 347212 nr. 4851213 Tunus 1987

Michaulfya yazdığı dört uzun Latince mektuptur. İlk olarak bu mektuplardan sadece ikisi 1581 yılında Itinera Constan-tinopolitanum et Amasianum ab Auge-rio Gislenio Busbequii ve D. ad Soîi-mannum Turcarum împeratorem... başlığı ile Antuverpen'de Ch. Plantijn tarafından yayımlanmış, bunu 1590'dan itibaren Paris, Leipzig, Rostock, Prag, Frankfurt ve daha başka Avrupa şehirlerinde yapılan ve dört mektubu da içine alan başka baskılar takip etmiştir. Yaşayan dillere ilk tercümesi ise Almanca olarak Vier Sendschreiben der türkischen Botischaft... başlığı ile J. Fr. Endters tarafından yapılıp Nürnberg'de 1664'te basılmış, İngilizce'si de The Four Epistles of A. G. Busbequius Concerning his Embassy into Turkey... adıyla J. Taylor ve J. Wyat tarafından yayımlanmıştır214. İkinci İngilizce tercümesi Travers into Turkey... başlığı ile J. Robinson ve W. Payne tarafından bastırılmıştır215. Abbe" de Foy'un yaptığı Fransızca tercüme ise Lettres du Baron de Busbec Ambassadeur de Ferdinand L. aupres de Soliman II... adıyla yayımlanmıştır216. Notlarla zenginleştirilmiş çok İyi bir İngilizce tercüme 1881'de Londra'da Ch. T. Forster ile F. H. Daniell, Almanca yeni bir tercüme de W. von der Steinen tarafından 1926'da Erlangen'de yayımlanmıştır. Çek, Flaman, İspanyol dillerinde de tercümeleri olan ve yalnız yirmiden fazla Latince baskısı bulunan bu kitap 1936 yıllarına doğru Hüseyin Cahit Yalçın tarafından İngilizce'den Türkçe'ye çevrilerek Fikir Hareketleri dergisinde kısmen basılmış, sonra Türk Mektupları adıyla Remzi Ki-tabevi tarafından kitap halinde yayımlanmıştır217. İngilizce'den Türkçe'ye ikinci tercümesi Osman Yüksel Serdengeçti tarafından Kanunî Devrinde Bir Sefirin Hatıratı başlığı ile218, üçüncü tercümesi ise Ayşe Kurutluoğlu tarafından Türkiye'yi Böyle Gördüm219, adıyla yayımlanmıştır.Busbeke İstanbul'da kaldığı süre boyunca Çemberlitaş civarındaki Atik Ali Paşa evkafından olan Elçi Hanı'nda oturmuştur. Mektuplarında bu han hakkında hayli ayrıntılı bilgi verir. Osmanlı topraklarına ilk olarak Macaristan'ın Gran (Estergon) şehrinde giren Busbeke Rumeli'nin Türkler'e ait kısmını boydan boya geçerek 20 Ocak 1555'te İstanbul'a ulaşır. İstanbul, Türkler'in örf ve âdetleri, devlet ileri gelenleri, saray ahvali hakkında gördüklerini ve duyduklarını anlatır, özellikle Şehzade Mustafa'nın öldürülmesi olayı üzerinde durur. Busbeke ve beraberindekiler 9 Mart'ta Amasya'ya gitmek üzere Üsküdar'a geçerler. Yol üzerinde gördükleri şeylere, köy ve kasabalara dair değerli bilgiler veren Busbeke, Ankara'da Hacı Bayram Camiİ'-nin yanındaki Augustus Mâbedi'nin duvarlarının iç yüzünde Latince, dış yüzünde Grekçe olarak yer alan Roma İmparatoru Augustus'un vasiyetnamesini (Monumentum Ancyranum) ilk defa kopya ederek ilim âlemine tanıtır. 7 Nisan'da Amasya'ya varan heyet burada Kanunî Sultan Süleyman tarafından kabul edilir. Haziran başlarında İstanbul'a dönen Busbeke raporunu vermek üzere Viyana'ya hareket eder. Daha sonra tekrar İstanbul'a dönen elçi diğer mektuplarında o devirdeki Türk hayatı hakkında birçok bilgi verir. Bu arada saray entrikaları üzerinde de durur ve özellikle Sadrazam Rüstem Paşa'nm yaptıklarını anlatır. Elçiliği sırasında İstanbul'da çıkan büyük bir veba salgını sırasında Büyüka-da'ya kaçan Busbeke, heyetin hekimi olan W. Quacquelbe'nin salgın sırasında hastalanarak öldüğünü de açıklar.Türkler'in savaş usulleri hakkındaki bir yazısı ile çeşitli konularda Osmanlı Devleti'ne dair bilgi verdiği başka yazıları ve padişaha. Rüstem Paşa'ya yolladığı mektuplar vb. ise henüz Türkçe'ye çevrilmemiştir. Avrupa'da özellikle Türkiye seyahatnamesi çok ilgi uyandırdığından bu kitap üzerine birçok araştırma ve hatta tez yapılmıştır. Busbeke aynı zamanda lâle soğanlarının Hollanda'ya götürülmesini ve orada yetiştirilmesini de sağlamıştır. Ayrıca, 200'den fazla elyazma kitap toplayarak, bunları Viyana'ya imparatorluk kütüphanesine ver-miştir.

Bibliyografya:

Ogier G. de Busbecq, Türkiye'yi Böyle Gördüm220, istanbul, ts.221; J. De Saint-GĞnois, Les Voyages beiges du XIII0 au XVİe siecle, Brüksel 1846, II, 1-33; J. Dalİe, Histoire de Bous-becque, Wervik 1880; L. Peytraud, De Legaüo-nİbusA. G. Busbeçuü in Turcİam, Paris 1897; H. Zİmmerer, Eine Reise nach Amasien, Lud-wigshafen 1899; A. Viertel, Busbeeks Erlebnis-se in der Türkei, Oöttingen 1902; L Detrez, "Auger de Bousbecque", Fiamands de France-Le Uure du centenaire (1853-1953), Rijsel 1954, s. 281-289; V. Toumeur, "Quatrieme cente-naİTe de l'ambassade en Turquie d'Auger de Busbecq", Meded Kiass. Letl KonİnkL Belg. Akademie, Brüksel 1954, s. 411-416; Augenus Ghislenius Busbequius (1522-1591), Brüksel, ts.; Z. R. W. M. von Martels, Augerius Gistenius Busbeçuius Leuen en werk oan de keizertijke gezant aan het hof ran Süleyman de Grote-Een biographische, lileraire en historische stu-die met ediüe uan onuitgegeren teksien, Gro-ningen 1989; Charriere, "Un diplomale fla-mand du 16e siecle a la cour de Constanti-nople", Reuue Nationale de Belgique, XII, Brüksel 1844; A. Dupuis, "Etu.des sur l'ambassade d'Auger de Bousbecque en Turquie", M&-moires de la SociĞtâdes 214 London 1694215 London 1744216 Paris 1748217 İstanbul 1939218 Ankara 1953219 İstanbul, ts220 trc. Ayşe Kurutluoğlu221 Tercüman 1001 temel eser

Sciences, IX, Lille 1862, s. 439-487; J. Bick, "Wandemngen griechischer Handschriften", Wiener Studien, Berlin 1912, s. 143 vd.

BUSELİK

Türk mûsikisinde bir perde ve basit makamın adı.Türkçe'ye Farsça'dan girmiş olan kelime pûselik şeklinde de kullanılmaktadır.Buselik Perdesi. Portenin, sol anahtarına göre üçüncü çizgisi üzerine yazılan si notasının adıdır.Buselik Makamı. Tarihi çok eskilere dayanır. Yerinde buselik beşlisine a- Hüseynîde hicaz dörtlüsü b- Hüseynîde kürdî dörtlüsü ilâvesiyle meydana gelen iki çeşit dizisi vardır. Donanımına herhangi bir arıza işareti yazılmaz. Makamın güçlüleri hüseynî ve çargâh perdeleri, durağı dügâh perdesidir. Çıkıcı seyreder. Batı mûsikisindeki la minör gamına çok yakındır.Buselik dörtlüsü veya beşlisi, buselik makamının dışında birçok birleşik makamın yapısında da yer alır. Bunlardan acem-büselik, arazbar-buselik, bayatî-bûselik, bayatî-araban-buselik, büselik-aşiran, evç-bûselik, gerdâniye-büselik, hicaz-buselik, hicazkâr-buselik, hisarbuselik, mahur-buselik, muhayyer-buselik, nevâ-bûselik, sabâ-büselik, şeh-naz-büselik, tâhir-bûseük kendi adını taşıyan birleşik makamlardır. Buselik ismi kullanılmayan, ancak bünyesinde, yerinde veya şed (transpoze) olarak buselik dörtlü veya beşlisi bulunduran nihâ-vend, sulta nîyegâh, ferahfeza vb. makamlar da vardır.Buselik makamına örnek olarak Itrf-nin, "Her gördüğü perîye gönül mübte-lâ olur" mısraı ile başlayan hafîf usulün-deki bestesi, Sultan III. Selim'in, "Bir pür-cefâ hoş dilberdir" mısraı ile başlayan yürük aksak şarkısı ve İsmail Dede Efen-di'nin din dışı sahadaki ilk bestesi olan ağır aksak semai usulündeki, "Zülfünde-dir benim baht-ı siyahım" mısraı ile başlayan şarkısı gösterilebilir.

Bibliyografya:

Ezgi, Türk Musikisi, 1, 33, 37, 75-76; IV, 206-207; Arel, Türk Musikisi, s. 19; Öztuna, BTMA, 1, 164-165; Hormoz Farhat, "Büsalik", Elr, IV, 568.

BÛSÎRÎ, AHMED B. EBÛ BEKİR

Ebü'l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl el-Bûsîrî (ö. 840/1436) Zevâid kitapları telifiyle tanınan Mısırlı muhaddis.762 (1361) yılında Mısır'ın batı yöresindeki Ebû Sîr'de doğdu. Ömer b. îsâ'-dan hafızlık yaptı ve kıraatini geliştirdi. Hocasının teşvikiyle Kahire'ye gitti. Orada fıkıh ve nahiv okudu. İzzeddin b. Ce-mâa, Bulkînî, Zeynüddin el-lrâkî, Nûred-din el-Heysemî ve yaşça kendisinden küçük olan İbn Hacer el-Askalânî gibi mu-haddislerin derslerine devam etti. Hocası Irâkî henüz hayatta olduğu halde İbn Hacer'den devamlı şekilde İstifade ederek onun Lisânü'l-Mîzân, en-Nüket 'ale'l-Kâşif adlı eserlerini ve daha başka kitaplarını yazdı. Yazısı güzel olduğu için birçok eseri istinsah etti. Bir Şafiî âlimi olan Bûsîrî 18 Muharrem 840'ta222 Remle'de vefat etti.Bûsîrî, herhalde asabî mizacı sebebiyle sakin bir hayat içinde Kur'an okuyup ibadet etmeyi pek sever, insanlardan uzak kalmayı tercih ederdi. Bundan dolayı hadis rivayetinden çok hadis kitaplarıyla meşgul olmuştur. Çağdaşları onun hadiste bir otorite olmadığını da kaydederler.

Eserleri:

Bûsîrrnin en tanınmış eserleri zevâid konusundaki kitaplarıdır. 1- Mişbâhu'z-zücâce fî zevâ 3idi İbn Mâ-ce. İbn Mâce'nin es-Sünen'inde bulunduğu halde kütüb-i hamse'de yer almayan hadisleri ihtiva eder. Bûsîrî Sti-nen-i İbn Mdce'deki hadislerin sened-lerini sağlamlık açısından değerlendirmiş, ancak haklarında farklı görüşler bulunan senedleri değerlendirmeye tâbi tutmamıştır. Muhammed Fuad Abdülbâ-ki İbn Mâce'nin es-Sünen'ini neşrederken Büsîrî'nin bu eserindeki değerlen-dirmelerden faydalanmıştır. Eser bazı kaynaklarda Zevâ'idü İbn Mâce cale'l-Kütübi'l-hamse adıyla da zikredildiği için Brockelmann bunu iki ayrı kitap olarak tanıtmaktadır223. Mişbâhu'z-zücâce Mûsâ Muhammed Ali-İzzet Ali Atıyye tarafından iki cilt halinde Kahire'de (ts.), Kemal Yûsuf el-Hût tarafından yine iki cilt halinde Beyrut'ta (1986) basılmıştır. Süleymaniye Kü-tüphanesi'nde eserin müellifi meçhul bir de haşiyesi bulunmaktadır (Hafîd Efendi, nr. 35, 268 varakl. 2- FevâZidü {Ceuâ-hirü)'l-müntekî îi-zevâ'idi'l-Beyhakî. BeyhakI'nin es-Sünenü'l-kübrâsında olup Kütüb-i Sitte'de bulunmayan hadisleri bir araya toplayan bu eserin, müellifin kendi hattıyla yazılmış II ve III. ciltleri

222 2 Ağustos 1436223 GAL Suppl, II, 72

Dârü'1-kütübi'l-Mısriyye'de224 bulunmaktadır.225 3- İthâfü'l-hıyere bi-zevâ3 idil-mesâ-nîdi'l - aşere. İthâfü's -sâdeti'1 - mehe-re adıyla da anılan kitap Tayâlisî, Mü-sedded, Humeydî, İbn Ebû Ömer, İshak b. Râhûye, Ahmed b. Menf, İbn Ebû Şey-be, Abd b. Humeyd, Haris b. Ebû Üsâ-me ve Ebû Ya'lâ el-Mevsılfnin müsned-lerinde olup Kütüb-i Sitte'de bulunmayan hadisleri toplamaktadır. İthâfü'l-hıyere ile Bûsîrî'nin hocası İbn Hacer'in eS-Metâlibü'l- câliye adlı zevâidinin kaynakları tamamen aynıdır. Müellif 823 (1420) yılında tamamladığı bu eserini daha sonra senedlerini zikretmeksizin ihtisar etmiş, onu da 832'de (1429) bitirmiştir. 4- Tuhfetü'I-habîb li'i-habîb bi'z-zevâ3id Cale't-Terğlb ve't-terhîb. Büsîrî bu eserini İthâfü'l-hıyere'den ve Deylemî'ye ait Müsnedü'l-Firdevs'in ze-vâidinden derlemiş ve Münzirrnin et-Ter-ğib ve't-terhîb adlı eserine zeyil olarak kaleme almıştır. Ancak eseri tertip ederek temize çekmeye imkân bulamadan vefat etmiştir. Tuhfetü'l-habîb'i daha sonra oğlu temize çekerken çok hata yapmıştır.226

Bibliyografya:

Bûsîrî Ahmed b. Ebû Bekir. Mişbâhu'z-zücâce227, Kahire, ts., l-III; İbn Hacer, İnbâ'ü'lğumr, VIII, 431-432; İbn Fehd Ömer b. Muhammed. Mu'cemü'ş-şüyûh228, Riyad 1402/1982, s. 55-56; Sehâvi. ed-Dau'ul-tâmi\ 1, 251-252; Süyûtî, Hüsnü'l-muhâda-ra, 1, 363; İbnü'l-İmâd, Şezerât, Vll, 233-234; Brockelmann, GAL SuppL, I, 618-619; II, 71-72; izShu'i-meknûn, I, 17, 245; Sezgin, GAS, İ, 148; Kehhâle, Muccemul-mü*elifin, I, 175; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), I, 104.

BÛSÎRÎ, MUHAMMED B. SAÎD

Ebû Abdillâh Şerefüddîn Muhammed b. Saîd b. Hammâd b. Muhsin el-Bûsîrî (ö. 695/1296 [?]) Hz. Peygamber için yazdığı kasidelerle üne kavuşan şair.1 Şevval 608'de {7 Mart 1212) Yukarı Mısır'da Behnesâ şehrine bağlı Beh-şim'de doğdu. Kaynaklara göre Berberi asıllı olup Fas'taki Hammâd Kalesi'nde Habnunoğullan diye tanınan bir aileden gelmektedir229. Nisbelerin-den birinin Sanhâcî olması da onun aslen Mağribli olduğunu göstermektedir.Babası tarafından Büsîrli olduğu için Bû-sîrî, annesi tarafından da Delâslı olduğu için Delâsî nisbeleriyle anılmaktadır. Bazan da bu iki kelimenin birleşmesiyle meydana gelen Delâsîrî nisbesini kullanır.Ailesiyle birlikte Delâs'a yerleşen Bû-sîrfnin gençlik yıllan burada geçti. Tahsili hakkında ayrıntılı bilgi yoksa da geleneğe göre o da ilk öğrenimi sırasında Kur'ân-ı Kerîm'i ezberlemiş olmalıdır. Daha sonra Kahire'ye giderek Şeyh Ab-düzzâhir Mescidi'ndeki derslere katıldı. Burada İslâmî ilimlerin yanı sıra dil ve edebiyat tahsil etti. Özellikle hadis ve siyerle meşgul oldu. Yahudi ve hiristiyan-lara karşı yazdığı reddiyelerden onun Tevrat ve İndileri incelediği anlaşılmaktadır. Kendisine hisbe teşkilâtında görev verilmek istendiyse de, "Ben çarşı pazar İşlerinden anlamam" diyerek kabul etmedi. Bir müddet vezir Zeyneddin Ya'küb b. Zübeyr'in yanında çalıştı, fa-kat hâmisi bu görevden alınınca (1261) Bilbîs'e gitmek zorunda kaldı. Orada kendisine maliye işlerinde kâtiplik ve muhasiplik görevi verildi. 126S yılında adliye teşkilâtında bazı değişiklikler yapan el-Melikü'z-Zâhir 1. Baybars'a yazdığı bir kasideden onun bu tarihte Ka-hire'de bulunduğu, dolayısıyla Bilbîs'te-ki görevinin uzun sürmediği anlaşılmaktadır. Yine bu dönemde küçük yaştaki çocuklann Kur'ân-ı Kerîm'i okuyup ezberlemeleri için Kahire'de bir mektep (küttâb) açtığını, fakat beklediği ilgiyi göremediği için burayı kapatarak el-Ma-halle şehrine gittiğini şiirlerinden anlamak mümkündür. Bûsîrî, dönemin valisi tarafından kendisine bağlanan aylığın hıristiyan memurlarca kasten geç ödendiğini, hatta bazan aylar geçtiği halde ödeme yapılmadığını şiirlerinde anlatır ve bu sebeple olanları acı bir şekilde hicveder. el-Mahalle'de bulunduğu sırada bacağının kırıldığı ve bundan sonra Sehâ'ya gittiği yine şiirlerinden anlaşılmaktadır. Her ne kadar Brockelmann230 Bûsîri"nin on yıl Kudüs'te yaşadığını, sonra Medine'ye, oradan da Mekke'ye giderek on üç yıl orada ikamet ettiğini ve bu süre zarfında Kur'ân-ı Kerîm öğretimiyle meşgul olduğunu söylüyorsa da klasik kaynaklarda bu bilgiler mevcut değildir.Bûsîrrnin Şâzelî tarikatının kurucusu Ebü'l-Hasan eş-Şâzelfye intisap ettiği bilinmektedir. Nitekim şeyhin ölümü üzerine yerine geçen Ebü'l-Abbas Ahmed el-Mürsfye hitaben yazdığı 142 beyitlik "dâl" redifii bir mersiyede onun zamanın kutbu ve imamı olduğunu söyler. Hatta ünlü mutasavvıf İbn Atâullah el-İskenderî ile birlikte şeyhin en gözde müridi olduğu anlaşılmaktadır. Ancak İbn Atâullah ilâhî aşk temasını işlerken Bûsîrî Peygamber sevgisini terennüm ediyordu.Kısa boylu olan ve zayıf nahif bir bünyeye sahip bulunan Bûsîrînin hayatı sıkıntılar içinde geçmiştir. Gerek 224 Hadis, nr. 357225 Ziriklî, I, 104226 Bk. Brockelmann, II, 72227 nşr. Mûsâ Muhammed Ali-İzzet Ali Atıy-ye228 nşr. Muhammed ez-Zahî229 Safedi, III, 106230 GAL, I, 204-267

çocuklarının çok ve karısının hırçın oluşu, gerekse mesai arkadaşlarının yolsuzlukları onun için daima huzursuzluk kaynağı olmuştur. Hak söz konusu olunca son derece titizlik gösteren şair bu anlayışından ötürü uzun süre aynı işte kalama-mıştır. Hayatının sonlarına doğru felç olan Bûsîrî, rivayete göre Hz. Peygamber için yazdığı bir kaside sayesinde bu hastalıktan kurtulmuş ve uzunca bir ömürden sonra seksen küsur yaşlarında İskenderiye'de vefat etmiştir. Ölüm tarihi kaynaklarda farklı olarak yer almaktadır. Meselâ İbn Şâkir el-Kütübfye göre 696 (1296-97), Süyûtfye göre 695 (1295-96), Kâtib Çelebi'ye göre ise 694'-tür (1294-95). Her ne kadar Makrîzî onun Kahire'deki Mansûri Hastahanesi'nde Öldüğünü, ayrıca Mağribli bir seyyah olan Ayyaşı de 1073'te (1662-63) Kahire'de İmam Şafiî'nin kabrine yakın bir yerde Bûsîrrnin mezarını ziyaret ettiğini söylüyorsa da bu doğru değildir. Çünkü onun kabri İskenderiye'de sahile yakın, kendi adıyla anılan caminin içindeki sağ mak-surededir. Herhalde adı geçen müellifler 598'de (1201) ölen Ebü'l-Kâsım Hi-betullah b. Ali el-Ensârî el-Hazrecî el-Manastırî ile BûsnTyi birbirine karıştırmışlardır. Çünkü Hibetullah, el-Manas-tırî nisbesiyle anıldığı gibi el-Bûsîrî nis-besiyle de anılmaktadır.Eserleri. Bûsîrî'nin eserlerinin tamamına yakını manzum olup çoğu Hz. Peygamber hakkında yazılan kasidelerden İbarettir. Şiirleri yapı ve üslûp bakımından son derece sağlam ve liriktir. Edebiyat tarihçileri, onun şiirlerinin çağdaşları olan Yahya b. Abdülazîm el-Çezzâr (ö. 679/1280) ile Ömer b. Muhammed el-Verrâk'ın (ö. 695/I290) şiirlerinden daha mükemmel olduğunu söylerler231. 1- Kaşİdetü'l-bürde. Samimi bir Peygamber âşığı olan Bûsîrîyi şöhretin zirvesine ulaştıran şiiri, hayatının sonlarına doğru felçli olduğu bir sırada yazdığı rivayet edilen bu kasidedir. 160 beyitten ibaret olan ve bir çok defa basılan kasideye şair el-Kevâkibü'd-dürriyye fî medhi hayri'l-beriyye adını verdiği halde sonradan Kasîdetü'l-bürde olarak üne kavuşmuştur. 2- Dî-vânü'l-Bûşîri. Bûsîrî aslında şiirlerini bir divanda toplamış değildir. İslâmî edebiyatta onun Kasîdetü'l-bürde ile el-Ka-sîdetül-hemziyye'sinm dışında kalan şiirlerine pek önem verilmediği anlaşılmaktadır. Dârü' I - kütübi' I - Mısriyye'de bulunan sonraki bir döneme ait divanın iki nüshası232 Bûsîrrnin bütün şiirlerini ihtiva etmemektedir. Muhammed Sey-yid Kîlânî divan üzerinde bir mastır tezi hazırlamış ve başka kaynaklardan bula-bildiği şiirleri de ilâve ederek eseri yayımlamıştır.233 3- el-Ka-sîdetü'l-hemziyye" fî medhi'n-nebe-viyye. Kaşîdetü'I-bürde'den sonra şairin en meşhur eseri olan 435 beyitlik bu kasidenin diğer adı Ömmü'l-kura fî medhi hayri'1-verâ''dır. Kaside gerek müstakil olarak gerekse şiir mecmuaları içinde birçok defa basılmıştır. 4- Zuh-rü'l-mecâd fî vezni Bânet Sucâd. 204 beyitten oluşan bu kaside meşhur şair Kâ'b b. Züheyr'in "lâm" redifii kasidesine nazîre olarak yazılmıştır234. 5- el-Muhrec ve'l-merdûd^ale'n- nasârâ ve'1-yehûd. Yahudilik ve Hıristiyanlığa reddiye olarak yazılan 284 beyitlik bu kasidede şair, şiirle ifade edilmesi güç olan meseleleri nesir halinde yazarak aralara serpiştirdiğinden bu eser nazım-nesir karışımı olup başarılı bir reddiye sayılmaktadır.235 6- el-Ka-sîdetü'l-mudariyye ü'ş-şalâli calâ hay-ri'1-beriyye. Otuz dokuz beyitten ibaret olan bu kasideye hemen hemen bütün evrâd mecmualarında rastlamak mümkündür236. 7- Takdîsü'l-Harem min tednîsi'd-da-rem. Doksan sekiz beyitten oluşan bu kaside, 1256 yılında Medîne-i Münevve-re'de çıkan ve Ravza-i Mutahhara ile Hücre-i Saâdet'in yanmasına sebep olan yangın dolayısıyla yazılmıştır. Şair bu kasidesini Ümmü'n-nâreyn künyesiyle de anmaktadır237. Bûsîrî'nin ayrıca el-Kaşîdetü'1-hamriy-ye, et-Tevessül bi'l-Kur’ân, el-Kasî-detül-Yâ3iyye, el-Lâmiyye îî medhi'n-nebeviyye, el-Lâmiyyetü'1-ûlâ adlı eserleri de vardır.238

Bunlardan başka devlet büyüklerine yazdığı kasideleri ve o dönemde Mısır'daki sosyal ve ahlâkî hayatı eleştirdiği birçok şiiri bulunmaktadır.

Bibliyografya :

Bûsîrî, DîüSnü'l-Bûşîrî239, Kahire 1374/1955; Safedî. el-Vâft, III, 105-113; Kütübı, Feuâtü'l-Vefeyât, III, 362-369; Süyûtf. Hüsnü't-muhâdara, I, 273, 570; Keşfîi'z-zunûn, II, 1331-1336; İbnü'l-İmâd, Şe-zerât, V, 432; Kâmûsü'l-a'lâm, II, 1389; Brockelmann. GAL, I, 264-267; SuppL, I, 468-472; He-diyyetü'b arifin, II, 138; Şevki Dayf, Târtlm'l-edeb, VI, 361-365; Mahmut Kaya, Şaraf aî-dîn a!-BûşTrî ue al-Kavâkib at-durrîya fî medhi hayri'l-beriyya240, İÜ Ed.Fak., nr. 8946; a.tnlf., "İmâm Bû-sîrî ve Kasîde-i Bürde", İsiâmî Edebiyat, sy. 3, 231 Bk, Süyûtî, 1, 273232 Edeb, nr. 2311; Teymûriyye, Şi'r, nr. 820233 Kahire 1374/1955234 Bk. Dîvâ-nü'l'Bûşm, s. 172-185235 Bk. DTüânü'l-Bûşîrî, s. 127-171236 Bk. DTüânü'l-Bûşîrt, s, 224-226237 Bk. Dîuânü'l-Bûşîrî, s. 63-69238 Bk. Brockelmann, GAL SuppL, 1,470-472239 Kasidal al-Burda. nşr. Muhammed Sey-yid Kîlânî240 lisans tezi, 1972

İstanbul 1988-89, s. 37-39; Mansûr Alî Re-ceb. "Eyyühümâ el-Bürde", ME, XXII (1950), s. 548-551; Muhammed Câdü'l-Bennâ, "el-Bûşî-rî ve şicru'n-nakdi'l-ictimâcî", a.e,, XLIII/2 [1971), s. 153-157; Hasan Kurun. "el-Bürde ve nehcü'l-bürde fi'l-mîzân", a.e., XLIV/5 (1972), s. 478-480; a.mlf.. "el-Bûşîrî yü'ârizü Ka'b b. Züheyr", a.e., XLVIII/3 (1976), s. 341-347; Ahmed NassSr el-Kûsu "el-İmâmü'1-Bûşirî", a.e., XLVI/9 (1974), s. 973-977; Khurshid Rizvi, "The Tomb of al-Büşîrî", HS, İV/1 (1981), s. 71-75; Ömer Muhammed et-Tâlib, "Kasîdeıü Bânel: Sı/âd ve mu'ârazâtühâ", Âdâbü'r-râfi-din, XIII, Musul 1981, s. 183-220; Renö Bas-set. "Bûsîrî", İA, II, 822; a.mlf., "Bürde", a. e, II, 837-838; a.mlf., "Burda", EF (İng.), I, 1314-1315; "al-Büşiri", El2 SuppL (İng.), s. 158-159; Seyyid Muhammed Yûsuf-İdâre, "el-Bûsîri", ÜDMİ, VI, 51-53.

BUSRÂ

Hz. Muhammed'in peygamber olmadan önce iki defa gittiği Suriye'deki tarihî şehir.Busrâ (Bozrah). Suriye'nin güneyinde Yermük nehrinin kaynağına yakın bir yerde Cebel-i Düruz'ün (Cebei-i Arab) batı yamacında, denizden 850 m. yükseklikte verimli bir ovada kurulmuştur. Bugünkü Ürdün-Suriye sınırının 30 km. kadar kuzeyinde, bağlı bulunduğu Der'â'-nın (eski adı Ezriât) 41 km. güneydoğusunda ve Şam'ın 141 km. güneyinde yer aiır. Çeşitli kaynak, kitabe ve paralarda adı Busrâ. Bostra, Bossora ve Bosora olarak geçmekte, Osmanlı Devleti zamanında ise İrak'ta aynı ismi taşıyan diğer bir yerleşim merkeziyle karıştırılmaması için Eski Şam veya Eski Sam Busrâ adıyla anıldığı görülmektedir. Şehrin ismine İlk defa III. Tutmosis'in (m.ö. 1504-1450) şehirler listesinde ve el-Amarna arşivinde (m.ö. XIV. Yüzyıl) Buzruna şeklinde rastlanır. Bu isim, milâttan önce 175-135 yılları arasındaki olayları anlatan ve milâttan önce 100 yıllarında yazılmış olduğu kabul edilen I. Makkabîler kitabında da görülmektedir (5/26, 28).Bütün bölgeye hâkim olan coğrafî konumu dolayısıyla büyük bir stratejik öneme sahip oîan şehir, Romalılar'ın önünde tutunamayan Nabatîler'in başşehirleri Petra'yı terketmeleri üzerine bu devletin merkezi oldu ve Roma hâkimiyetinden sonra da burada Nabatî dili konuşulmaya devam etti. Roma İmparatoru Trajanus'un emriyle Suriye Valisi Cor-nelius Palma tarafından 106 yılında Na-batîler'den alınarak Arabistan eyaletinin merkezi ve üçüncü Kyrene (Cyrenaica) lejyonunun karargâhı haline getirildi; ayrıca bazs eserlerin ilâvesiyle yeniden imar edilen şehre Nova Trajana Bostra adı verildi. İmparator Marcus Aurelius zamanında (161-180) surları bedevilere karşı tahkim edildi ve idarî yapısı ile halkına uygulanan vergi usullerinde ciddi değişiklikler yapılarak önemli bir ticaret merkezi olması sağlandı. O dönemde Busrâ panayırı Eyle-Petra yoluyla Kı-zıldeniz'den ve San'a-Necran-Tâif-Mek-ke-Medine-Hicr-Tebük-Petra (veya Amman) yoluyla da Hint. Çin ve Yemen'den gelen malların satıldığı önemli bir pazar olmuştu ve Urfa, Antakya, Akdeniz sahilleri, Hîre ve Basra körfezine giden kervanlar buradan geçiyordu. Severus A!exan-der (222-235) şehrin statüsünü "colonia" seviyesine çıkarttı; daha sonra ise Bus-râ'da doğan ve bu sebeple lakabı "Arap" olan Marcus Julius Philippus (244-249) şehre "metropolis" unvanını verdi ve burada adına para bastırdı. Büyük Constan-tinus zamanında (306-337) önce piskoposluk merkezi haline getirilen şehir daha sonra Antakya patrikliğine bağlanarak Arabistan başpiskoposluğunun mer-kezi yapıldı ve bölgede Hıristiyanlığın yayılmasında önemli bir rol oynadı. Busrâ ve diğer Arap topraklarının Roma İmpa-ratorluğu'na ilhak edilmesinden sonraki birkaç asırlık döneme "Busrâ devri" denilmiştir. Suriye ve Havran bölgesi halkı, Nabatîler'in yıkıldığı ve Busrâ'nın Roma İmparatorluğu sınırları içine alındığı yılı "Busrâ takvimi" adı ile tarih başlangıcı yapmışlardır. 22 Mart 106 milâdî tarihinde başlayan bu takvim. Havran'da bulunan İmruülkays'ın mezar kitabesinde ölüm tarihi olarak kullanılmıştır.Kuruluşundan beri bazı yahudi topluluklarının da yaşadığı Arap şehri Busrâ'ya. Yemen'deki setlerin yıkılmasından sonra zaman zaman başka Arap kabileleri de gelip yerleşmişlerdir. Busrâ Gas-sânîler'in de merkezi olmuş, Gassânî emirleri ve Bizans döneminde tayin edilen Arap asıllı valiler şehrin ünlü panayırından Bizans adına vergi toplamışlardır.Câhiliye devrinde Busrâ, Kur'ân-ı Ke-rîm'de temas edildiği gibi241, kışın güneye, yazın kuzeye giden Kureyş kervanlarının çok sık ziyaret ettikleri Gazze. Eyle ve Ezriât gibi kuzey şehirlerinden biri İdi. Bundan dolayı Kureyşli tacirler burayı çok yakından tanırlardı. Nitekim bu devirdeki Arap şiirlerinde Dımaşk'tan çok Busrâ'nın zik-redildiği görülmektedir. Hz. Muhammed bi'setten önce iki defa Busrâ'ya gitmiştir. Dokuz veya on iki yaşında iken amcası Ebû Talib ile gittiği ilk seyahat sırasında, Busrâ'da bir manastırda yaşayan rahip Bahîrâ onu görmüş ve kendisinin peygamber olacağını söylemiştir. İkinci seyahatini ise yirmi beş yaşında Hz. Hatice'nin kervanını yönetirken yapmıştır. Bu seyahati sırasında konakladığı yeri farkeden rahip Nestûrâ kendisi hakkında, "Bu ağacın altına peygamberden başkası inmedi" demiştir242. İbn Battûta. hacıların Dimaşk'tan ayrıldıktan sonra küçük bir şehir olan Busrâ'ya gittiklerini ve geride kalanların kafileye yetişebilmeleri için orada dört gün beklemelerinin âdet olduğunu belirttikten sonra, Hz. Peygamberin Hz. Hatice adına ticaret için buraya geldiğinde devesinin çöktüğü yere büyük bir cami yapılmış olduğunu ve Havran bölgesi halkının camiyi ziyaret ettiğini ya-zar. Câmiu Mebreki'n-nâka adlı bu caminin inşa sebebi olarak, Suriye'ye (Şam) gönderilen Kur'ân-ı Kerîm'in ilk nüshasını taşıyan devenin burada çöktüğü ve nüshanın burada muhafaza edildiği rivayeti de bulunmaktadır.

241 Bk. Kureyş 106/ 1-4242 İbn Sa'd, I, 130

Bizans ve Sâsânî imparatorlukları arasındaki büyük savaş (613 veya 614) Ez-riât ile Busrâ'da vuku bulmuş ve Busrâ bu savaşta tahrip edilmişti. Savaşın neticesi Mekke'deki müslümanlarla müşrikler arasında da tartışılmış ve Rûm sûresinin ilk âyetleri bu sırada nazil olmuştur. Bu sûrenin 3. âyetindeki "... en yakın bir yerde..." ibaresinin Busrâ ve Ezriât'a işaret ettiği rivayet edilmektedir.243

Hz. Peygamber, bazı devlet başkanlarını İslâmiyet'e davet için yazdırdığı mektuplardan birini de Bizans İmparatoru Herakleios'a verilmek üzere Dihye b. Halîfe ile Busrâ valisine göndermiş ve ondan bu mektubu kaysere ulaştırmasını istemişti; Busrâ valisi de mektubu o sıralarda Hıms'ta bulunan Herakleios'a yollamıştı. Hz. Peygamber Busrâ emîrine de İslâmiyet'e davet için Haris b. Umeyr ile ayrı bir mektup göndermiş, ancak bu elçi Mûte'de öldürülmüştü. Kaynaklar, Hz. Peygamber'in Busrâ'ya gönderdiği elçinin öldürülmesini Mûte Savaşı'-nın sebebi olarak kaydederler. Hicretten sonra da müslümanlann ticaret için Busrâ'ya gitmeye devam ettikleri bilin-mektedir. Nitekim Hz. Ebû Bekir, Resû-lullah'ın vefatından önce Bedir Gazvesi'-ne iştirak etmiş olan iki sahâbî ile birlikte ticaret için Busrâ'ya gitmiştir. Hz. Peygamber'in hadislerinde bazı mesa-feierin açıklanması için Busrâ'nın kullanıldığına şahit olunmaktadır. Meselâ cennetin kapısının genişliği dile getirilirken iki kanadının arasının Mekke ile Busrâ'nın arası kadar geniş olduğu244 söylenmiş, kıyamet alâmetleri zikredi-lirken de Hicaz'da çıkacak bir ateşin Bus-râ'daki devenin boynunun görülmesini sağlayacağı245 bildirilmiştir.Busrâ, Halife Hz. Ebû Bekir'in emri üzerine Hâlid b. Velfd tarafından kısa süren bir muhasaradan sonra 13 (634) yılı başlarında barış yoluyla alınmıştır. EmevHer zamanında Dımaşk'ın başşehir olmasıyla birlikte Busrâ'nın Önemi azalmaya başlamış ve bu durum Abbasîler döneminde de devam etmiştir. Ebû Ganim idaresindeki Karmatîler, 906 yılından sonra diğer Suriye şehirleri yanında Busrâ'yı da işgal ve tahrip etmişlerdir. 988 tarihinden itibaren Fâtımîler'in idaresine giren şehir, Selçuklu emirlerinden Atsız b. Uvak tarafından 1071 yılında Selçuklu Devleti'ne bağlanmıştır. Haçlı seferleri sırasında önemli bir uç merkezi haline gelen Busrâ kale ile tah -kim edilmiş ve şehre kuvvetli bir askerî birlik yerleştirilmiştir. 1147 yılında Busrâ Emîri Altıntaş, Dımaşk Atabeği Muî-nüddin Üner'e kızıp şehri Kudüs Kralı III. Baudouin'e vermek istemiş ancak bu hıyanet gerçekleşmemiştir. Busrâ 1174'te Selâhaddîn-i Eyyûbrnin idaresine geçti. Selâhaddîn-i Eyyûbf Haçlılar'ın hücumlarından daha iyi korunabilmesi için şehri tahkim ve ayrıca imar etti. Nitekim Kudüs Kralı IV. Baudouin 1182 yılında Havran ve Busrâ dolaylarını yakıp yıkmış, fakat Busrâ şehrine bir şey yapamamıştır; esasen şehir bir daha hıristi-yanların eline hiç düşmemiştir. Moğol-lar'ın Suriye'yi işgalleri sırasında diğer kale ve şehirler gibi Busrâ da tahrip edilmiştir. Ancak Memluk Sultanı Baybars Moğol işgalinden (İ26I) sonra şehri kurtarmış ve imarı için buraya Mısır'dan ustalar göndermiştir.Busrâ Osmanlı Devleti'nin hâkimiyetine geçtiği sıralarda Havran bölgesinin merkezi değildi. Yavuz Sultan Selim Mü-zeyrib'de bir kale yaptırdı ve bölgenin idarî merkezini oraya nakletti. Busrâ, Şam vilâyetine bağlı Havran livasına dahil birkaç yüz hanelik, Eski Şam adı ile bilinen ve Şam beylerbeyine belli bir miktar vergi veren bir köy haline geldi. Evliya Çelebi Busrâ'nın 300 haneli ve camili mamur bir köy olduğunu söyler. Ana-dolu'da yaşayan bazı Türkmen aşiretleri kışı geçirmek üzere Busrâ'ya gelirler ve baharda tekrar yerlerine dönerlerdi. Busrâ'da, sahâbî Mikdâd b. Esved'in soyundan gelen ve kendilerine Mikdâ-diyye denilen büyük bir aile yaşıyordu. Bu ailenin Osmanlı Devleti ve bilhassa II. Abdülhamid nezdindeki itibarı sebebiyle Hicaz demiryolu inşa edilirken Müzey-rib - Busrâ arası tâli bir hat ile uzatılmıştır.Roma-Bizans döneminden kalma surlar, müslümanlar tarafından kaleye çevrilen tiyatro, hipodrom, halkın bâbü'l-kandil dediği iki zafer takı, üç hamam, bir saray, bir katedral, üç kilise, rahip Bahîrâ'ya izafe edilen bir bazilika, büyük bir çarşı ve içinde deniz savaşı oyunlarının tertip edildiği çok büyük bir havuz başta olmak üzere birçok tarihî yapı ve yapı kalıntısına sahip bulunan Busrâ İslâm eserleri bakımından da çok zengindir. Emevîler zamanında 102 (720-21) yılında yapılmış olan ve Busrâ halkının Câmiu'l-arûs dediği el-Câmlu'l-Ömerî, günümüze kadar ayakta kalabilen en eski cami örneklerinden biridir. Cami birkaç defa tamir edilmiş, bazı değişikliklere uğramış ve doğu tarafına Eyyûbîler zamanında bir hamam yapılmıştır. Câmiu'I-Hızır diye bilinen diğer bir cami 1133 yılında Emîr Gümüştegin tarafından yaptırılmış olup bir dehlizle geçilen dört köşe minaresinin büyük bir kısmı yıkıktır. Şehrin güney tarafında bulunan Câmiu Mebreki'n-nâka'ya bitişik olan bir medrese 1136 yılında inşa edilmiştir. Emîr Muînüddin Üner 1147'de Busrâ Ka-lesi'ne büyük bir burç yaptırmıştır. Haç-lılar'ın saldırılarından korunmak için özellikle Eyyûbîler zamanında bu kaleye sur ve burçlarla bir sarnıç ve bir mescid ilâve edilmiştir. 1202 yılında Eyyûbî hükümdarı I. el-Melikü'l-Âdil tarafından bir iç kaleye çevrilen Roma tiyatrosunu ortaya çıkarmak maksadıyla yapılan çalışmalar sırasında bu ilâvelerin bir kısmı yıkılmıştır. Çarşı ise varlığını XI. yüzyıla kadar korumuştur. Aslı Roma - Bizans eseri olan ve müslümanlarca tamir edilerek Birketü'1-hâc adı verilen 122 Xİ55 m. ebadında, 8 m. yüksekliğindeki taştan yapılmış sarnıç da günümüze kadar ulaşmıştır.246

Busrâ bugün Suriye'nin önemli bir tahıl, sebze ve meyve merkezi olup buğday ve üzümü yanında hayvancılığı ile de meşhurdur. Roma-Bizans ve İslâm devirlerinden kalan eski eserleri sayesinde XIX. yüzyılın başından beri turistik bir yer haline gelmiştir. Bugünkü nüfusu 5000 civarındadır.243 Taberî, Cami u7-beyân, XXI, 13; a.mlf., Târih, 1, 1007244 Buhârî, "Tefsir", 17/5; Müslim, "îmân", 327245 Müsned, V, 144; Buhârî, "Fi-ten", 24; Müslim, "Fiten", 42246 Busrâ'daki İslâm eserlerinin inşa ve tamir tarihlerini gösteren kitabeler İçin bk. Kervran v.dğr., s. 29

Ayrıca Bağdat yakınlarında Busrâ adını taşıyan bir de köy bulunmaktadır.

Bibliyografya:

Müsned, 1, 262; V, 144, 282; VI, 316; Buhâ-rî, "Bed'ü'I-vahy", 6, "Cihâd", 102, "Tefsîr", 17/5, "Fiten", 24, "Ahbârü'1-âhâd", 4; Müslim, "îmân", 327, "Cihâd", 74, "Fiten", 42; İbn Hişâm, es-S?re, I, 158, 165, 180; II, 59, 160; İbn Sa'd, et-Tabakât, I, 102, 130, 153, 156, 259; II, 128; III, 214-215; IV, 251, 343; VIII, 16; Ezdî, Fütûhu'ş-Şâm247, Kahire 1970,' s. 81-82, 275-276; Halîfe b. Hayyât, Târih (Zekkâr), s. 103; Fesevî, el-Ma'rife ue't-târîh, I, 365, 379; 111, 293; Belâzürî. Fütûh (Müneccid), s. 132, 134, 150, 179; Taberî. Câmi'ul-beyân, XXI, 13;a.mlf., Tarîk (de Goeje), 1, 1007, 1123-1125, 2115, 2125, 2127; III, 2256-2257; Yâ-kût, M u'cemü'l-buldan, I, 441-442; a.mlf., el-Müşterik, s. 57, 58; İbnü'1-EsTr, el-Kâmil, I, 459, 463; I!, 37; VII, 541; IX, 580; X, 376, 407; X!, 416, 529; Xİ1, 97, 161, 170; İbn Fazlullah el-Ömerî. et-Ta'rff, Kahire 1312/1894. s. 177-178; İbn Battûta. Tuhfetü'n-nûzzâr, I, 128; Evliya Çelebi. Seyahatname, IX, 568, 577; Mlr'âtü'l-Haremeyn, III, 234-236; Ali Cevâd. Memâlik-i Osmânigye'nin Târih ve Coğrâfiyâ Lügati, İstanbul 1313-17, I, 178-179, 350-351; Hicaz De-miryolu Lâyihası, İstanbul 1324, s. 20-21; Saîd el-Efgânî, Esuâku'l-'Arab, Dımaşk 1379/1960, s. 24, 43, 113, 196, 212, 221, 274, 345, 364, 372; Mustafa Murad ed-Debbâğ. Bilûdünâ Fİ-listîn, Amman 1384-96/1965-76, 1/1, s. 634-635, 648-649, 681, 692-694, 702; 1/2, s. 42, 245; İI1/2, s. 456, 475, 477; İV/2, s. 10-11, 108; Vll/2, s. 630; IX/2, s. 258; Cevâd Ali, el-Mufassal, 1, 51; II, 16, 65, 632, 652-653; III, 8, 48-49, 57-60, 62-64, 69, 71, 189-191, 435; V, 308, 423; VII, 333, 494-495; VIII, 176, 376, 518-520; S. A. Mougdad, Bosra, Damas 1974, s. 5-78; M. Kervran v.dğr., lndex GĞographique du râpeıtoire chronologiçue d'ipigraphie arabe, Caire 1975, s. 29; Abdülkâdİr er-Reyhâvî, el-İmâretul-'Arabiyyetil'l-İslâmiyye ftSuriye, Dımaşk 1979, s. 40, 105-107, 143-144, 199; Ramazan Şeşen, Saiâhaddîn Deorinde Eyyûbîler Devleti, istanbul 1983, s. 43, 73, 106, 211, 262; Coşkun Alptekin. Dimaşk Atabegüği, İstanbul 1985, s. 21-22, 30-31, 135, 150, 153, 156, 179; Runciman. Haçlı Seferleri Tarihi, II, 73, 198-199, 281, 364; J. Sauvaget, "Les inscriptions arabes de la mosquee de Bosra", Syria, XXII, Paris 1941, s. 53-65; Fr. Buhl, "Busrâ", İA, II, 822-823; A. Abel, "Bosra", E!2 (Fr.), !, 1314-1316; V. R. Gold. "Bozrah", IDB, I, 459-460; M. Avi-Yonah, "Bozrah", EJd, IV, 1284-1286.

BUSTAN248

EL-BUSTAN

Abdullah b. Mîhâîl el-Bustânî'nin (ö. 1930) kaleme aldığı Arapça sözlük.249

BUSTANİ, ABDULLAH B. MÎHÂÎL

(1854-1930) Lübnanlı eğitimci ve sözlük yazarı.Aslen Kuzey Lübnanlı Mârûnî bir aileye mensuptur. Bu aile Araplar arasında muhtelif sahalarda uyanışın öncülüğünü yapmıştır. Kültür seviyesi yüksek olan aile mensupları Özellikle eğitim, basın ve edebiyat alanlarında görev almış, Arap diline büyük hizmetlerde bulunmuş, modern sözlükler ve ansiklopediler yayımlamışlardır.Abdullah b. Mîhâîl Beyrut'un Dibbiye kasabasında doğdu. Butrus el-Bustânf-nin Beyrut'ta kurmuş olduğu el-Medre-setü'l-vataniyye'de Nâsîf el-Yâzîcîve Yûsuf el-Esîr gibi ünlü kişilerin yanında yetişti. Bir süre İskender Ammûn ile Kıbrıs'ta Cüheynetü'l-ahbâr adlı bir dergi çıkardı. Osmanlı hükümeti bu derginin ülkeye girmesini yasaklayınca dergiyi kapattılar. Daha sonra Beyrut'ta Medre-setü'l-hikme ve el-Medresetü'1-bıtriyer-kiyye'de Arapça öğretmenliği yaptı. Burada etrafında şair, yazar ve ediplerden seçkin bir grup topladı. el-Mecmau'l-İlmiyyü'l-Arabî bi-Dımaşk üyeliği ile el-Mecmau'l-ilmiyyü'l-Lübnânî geçici başkanlığında bulunan Abdullah el-Bustânî Beyrut'ta öldü.

Eserleri:

1- el-Bustân. Abdullah el-Bustânî, kendisini şöhrete kavuşturan bu Arapça sözlüğün mukaddimesini yaza-madan öldüğü için eserin kaynakları hakkında kesin bilgi yoktur. Ancak kitabı tanıtan Hüseyin Nassâr. müellifin Butrus el-Bustânfnin Muhîtü'l-Muhîfı-ni esas aldığı için eî-Bustân'ın gerek tertip gerekse muhteva bakımından ondan pek farkı olmadığını ifade etmektedir250. XIX. yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar yazılan birçok sözlükte olduğu gibi Abdullah el-Bustânî de Zemahşe-rrnin Esâsü'l-beJdga'sındaki usule uyarak el-Bustân'da kelimeleri

247 nşr. Abdülmün'im Amir248 Bk. Bostan249 Bk. Bustânl, Abdullah B. Mîhâîl250 el-Muccemü't-cAmbî, 1l, 726-727

"hemze"-den "yâ"ya kadar köklerinin birinci, ikinci, üçüncü harflerine göre sıralamış, türevleri de bu köklerin altında toplamıştır. Her maddeyi kendi arasında fiil, isim ve sıfat şeklinde düzenlemiş, sırasıyla önce mücerred fiilin mazi, muzâri ve masdarlannı, sonra mezîd fiillerin, daha sonra da aynı kökten türeyen isimlerle sıfatların yine mücerredden mezîde doğru gitmek suretiyle mâna ve kullanışlarını vermiştir. el-Bustân teknik terimleri ve şekil değişikliğine uğramadan Arapça'ya giren kelimelerle (dahîl) sonradan türetilen kelimeleri de (müvelled) ihtiva etmektedir. Eserde lakap haline gelmiş bazı özel isimlere de yer verilmektedir. Anistas el-Kermilî el-Bustân'\n müellifini, eserinde yanlış nakillerde bulunduğunu, yanlış mânalar verdiğini, eksik ve anlaşılmaz tarifler yaptığını, kelimeleri yanlış kullandığını ve vezinleri yanlış olarak tesbit ettiğini ileri sürerek sert bir dille tenkit etmiştir251. Bustânînin talebesi olan Hûrî Butrus el-Bustânî esere, hocasının düşündüğü şekilde, diller ve Arapça'nın özellikleriyle Arapça sözlükler hakkında elli yedi sayfalık bir mukaddime yazmıştır. Büyük boy 2784 sayfadan ibaret olan el-Bustân'\n I. cildi müellif hayatta iken (1927), II. cildi onun ölümünden sonra Beyrut'ta (1930) yayımlanmıştır. 2- Fâki-hetü'l-Bustân. el-Bustân'm müellif tarafından yapılan muhtasarıdır.252 3- Hitâb ü't-tânhıl-âm. Şâkir Avn'in yardımıyla Fransızca'dan Arapça'ya tercüme ettiği umumi tarihe dair bir eserdir.253 4- Kitâbü'n-Nühv. Cermânûs Ferhâd'ın sarf ve nahve dair Bahşül-metâlib adlı eserinin II. cildinin birtakım ilâvelerle neşridir254, Abdullah el-Bustânî ayrıca Batalyev-sî'nin eî-İktidâb fî şerhi Edebi'î-küt-tâb'mı neşretmiş255, Fransız tiyatrosundan etkilenerek beşi manzum olmak üzere dokuz tiyatro eseri yazmıştır. La Fontaine'in masallarını manzum olarak Arapça'ya çevirmesi, ayrıca Ante-re b. Şeddâd'ın muallaka*sını taştir etmesi onun şiir sanatındaki kudretini göstermektedir. Bustânî ile Anistas el-Ker-milî arasında basında birtakım edebî mü-nazaralar da olmuş, Kermilî Abdülkâdir el-Mağribî ile olan münazaralarını da katarak bunları Münazara luğaviyye edebiyye beyne cAbdilîâh el-Bustânî ve "Abdilkâdii el-Mağribî adıyla kitap halinde yayımlamıştır.256

Bibliyografya:

Abdullah el-Bustânî. el-Bustân, Beyrut 1927, I, 5-6; Serkîs. Mu'cem, I, 560-561, 570; Yûsuf Esad Dağır, Mesâdirü'd-dirâsâti'l-edebiyye, Beyrut 1956, II, 193-195; Kehhâle, MuKcemü'l-mü'eiliftn, VI, 148-149; M. el-Bustânî, es-Sel-sebü, Cünye 1968, s. 154-158; Hüseyin Nassâr, el-Mu'cemü'l-'Arabtneş'etühû oe tetavuüruh.. Kahire 1968, II, 726-727; G. Avvâd, Mu'cemü'l-mü'etliftne'l-'lrâktyyîn, Bağdad 1969, I, 154; Ziriklî, el-A'lâm (Fethullah), IV, 141; Arif en-Nekedî. "el-Bustân", MMİADm., XI (1931), s. 183-187; el-Eb Anistas Man el-Kermilî, "el-Bustân fi'1-mîzân", a.e., s. 226-236; J. Abdel-Nour, "al-Bustânî, cAbd Allah al-Bustâni.", El2SuppMFr.), s. 159.

BUSTÂNİ, BUTRUS B. BÛLUS

(ö. 1883) Lübnanlı eğitimci, dü âlimi ve ansiklopedi yazan. 1819'da Beyrut'un Dibbiye kasabasında doğdu. Mârûnî bir aileye mensuptur. İlk tahsilini köyünde yaptı. Orta ve yüksek öğrenimini Aynivereka'da tamamladı, Yüksek öğrenimi sırasında Arap edebiyatı yanında Süryânîce, Latince, İtalyanca okudu; felsefe ve ilahiyatla ilgilendi. İngilizce'yi ise kendi gayretiyle öğrendi. Mezun olduğu yüksek okula öğretmen tayin edildi. Daha sonra Beyrut'a gitti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa'nın oğlu İbrahim Paşa'yı Suriye'den çıkarmak için Beyrut ve yöresini işgal eden İngilizler'in yanında tercüman olarak çalıştı. Bu görev onun hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Çünkü bu sırada İngilizler vasıtasıyla tanıştığı Amerikan misyoner-leriyîe dost oldu ve sonunda Protestan mezhebine girdi. Amerikalı misyonerlerle çalışan Dr. Cornelius Van Dyck'ın Beyrut yakınlarında Abeyh'te açtığı okulda (1846) iki yıl öğretmenlik yaptı. 1848'de Beyrut'a dönerek 1862'ye kadar Amerikan konsolosluğunda tercüman olarak çalıştı. Bir taraftan da Dr. Ely Smith'in başlattığı Kitâb-ı Mukaddesin Arapça'ya tercümesiyle meşgul oldu. Bu maksatla Yunanca ve İbrânîce'yi öğrendi. 1863'te Beyrut'ta Medresetü'l-vataniyye adıyla bir yüksek okul kurdu. Onun verimli eseri sayılan bu okulda başta kendisi ve oğlu Selîm el-Bustânî olmak üzere tanınmış öğretmenler ders verdi.Bu faaliyetleri yanında oğlu Selîm'in yardımıyla ilk gayri resmî Arapça gazete olan Nefîru Sâriye (1860) ile eî-Ci-nân (1870) dergisini, ayrıca el-Cenne (1870) ve el-Cüneyne (1871) adlı gazeteleri çıkardı. Bunlarda ülkenin çeşitli sosyal, kültürel ve eğitim konulan ile ilgili makaleler yazdı. Halkı ve aydınları birliğe, beraberliğe, hoşgörü sahibi olmaya, eğitim ve öğretime ve ilmî konulara Önem vermeye çağırdı.Yurt içinde ve yurt dışında birçok ilmî kuruluşun ve hayır müessesesinin üyesi olan Butrus el-Bustânî, ülkenin millî, kültürel ve ahlâkî problemlerini isabetli bir şekilde değerlendiren eğitimci bir yazardır. Bu sebeple "el-251 MMİADm., XI, 226-236252 Beyrut 1930253 Beyrut 1882254 Beabdâ 1900255 Beyrut 1901256 Kahire 1355/1936

muallim" lakabı ile tanınmıştır. Butrus el-Bustânî bir kalp krizi sonucu 1 Mayıs 1883'te Beyrut'ta öldü.

Eserleri:

1- Dâ'iretü'l-ma'ârif. Arapça'da modern usullerle kaleme alınan ilk ansiklopedidir. Sekiz sayfalık mukaddi-mesinde ansiklopedinin mahiyeti, muhtevası, kaynakları ve kullanılış tarzı hakkında bilgi vermektedir. Eseri hazırlarken Hidiv İsmail Paşa'nın kendisine hediye ettiği nâdir eserler ihtiva eden geniş kütüphane başta olmak üzere Batı dillerindeki yeni ansiklopedilerden, eski ve yeni Arapça ve Batı dillerindeki eserlerden, ilmine güvendiği muhtelif şahıslardan faydalanmıştır. 1876'da yayımına başlanan eserin İlk cildini o sırada tahta çıkmış bulunan V. Murad'a ithaf etmiş, ilk altı cildini oğlu Selîm el-Bustânfnin yardımıyla çıkarmış (1876-1882), VII. cildi tamamlayamadan ölmüştür. Eserin Vll ve VIII. ciltlerini oğlu tamamlayarak yayımlamış (1883-1884), IX, X ve XI. ciltleri ise akrabalarından olan Emîn el-Bustânî ile Osmanlı Devleti Ayan Meclisi üyesi, ziraat ve ticaret nâzın Süleyman el-Bustânî yayımlamışlardır (1887-1900). Eser bu şekilde ancak "Osmaniye" maddesine kadar gelebilmiştir. Zamanına göre önemli bir ansiklopedi olan Dâ^iretü'l-ma'ârifte genel kültür ve Arap-İslâm kültürü dışındaki maddelerin çoğunun Amerikalı misyonerler tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Arap-İslâm kültürü ve medeniyetini ilgilendiren maddeler ise çeşitli kitaplardan özetlenerek alınmıştır. Büyük bir gayretin neticesi olan bu eserin bugün artık fazla bir değeri kalmamıştır.257 Ayrıca eserin İslâmî konularda güvenilir bir kaynak olmadığı anlaşılmaktadır.258 2- Mu-hîtü'l-Muhit. Fîrûzâbâdfnin el-Kömû-sü'1-muhît adlı sözlüğünü esas alarak yeni bazı terimler ilâvesiyle hazırladığı Arapça'daki bu ilk modern sözlük iki cilt halinde yayımlanmıştır.259 3- Kutru'I-Muhit260. Muhîtü'l-Muhitin muhtasarıdır. Başta Brockelmann olmak üzere261 bazı kaynaklar sözlüğün adını "deniz damlası" anlamında Katrü'l-muhit şeklinde yazıyorlarsa da müellifin mukaddimede belirttiği gibi doğrusu Kutrü'I-Muhît'tir. 4- ef-Hey'e-tü'l-içtimâ ciyye ve'l - mukabele bey-ne'l- cavâ 'ietil' cArabiyye ve'i-İfrenciy-ye262. Araplar'la Batı toplumunun sosyal ve kültürel açıdan mukayese ve kritiğini konu alan bir eserdir.5- Sîretü Escad eş-Şidyâk263. Ahmed Fâris eş-Şidyâk'in kardeşi olan Es'ad eş-Şidyâk'ın Mârûnî mezhebinden Protestan mezhebine geçişi dolayısıyla Mârûnîler'in kendisine yaptığı işkenceleri, çeşitli hıristiyan mezhepleri arasındaki mezhep taassubunun sebep ve neticelerini ele alan önemli bir eserdir. 6- Mişbâhu't-tâlib iî Bahşi'l-metâlib264. Cermânûs Ferhâd'ın (o. 1732) gramere dair Bahşü'l-metâîib adlı eserinin şerhi olup bunun kullanılışına dair bir de Miftâhu'l-Mişbâh'\ vardır265. Bu son çalışmanın baş tarafından bir bölümü Türkçe'ye tercüme edilmiştir.266

Bunlardan başka Butrus el-Bustânf-nin kendi çıkardığı gazete ve dergilerde neşredilen makaleleri, bazı tercümeleri ve muhtelif konferansları kitap halinde yayımlanmıştır.267

Brockelmann er-Resâ üffîl- caşriyye, Cevâhirü'1-edeb ve Üdebâ''ü'î-^Arab adlı kitapları yanlış olarak Butrus el-Bus-tânfye nisbet etmektedir.268 İlk iki eser yine Butrus el-Bustâ-nî diye tanınan Butrus b. Yûsuf el-Bus-tânfye269, üçüncü eser Butrus b. Süleyman el-Bustânfye270 aittir.Yûsuf K. Hürî, Butrus el-Bustânî'nin hayatı, eserleri ve el-Cinân dergisiyle ilgili olarak Beyrut Amerikan Üniversi-tesi'nde bir doktora tezi yapmış (1976) ve bu çalışma çerçevesinde adı geçen derginin indeksini hazırlamıştır.

Bibliyografya:

Bustânî. DM, 1, 1-8; VII, 589-608; Yûsuf Nû1-mân Ma'lûf, Hizânetü'l-eyyâm fî terâcimi'l-'izâm, New York 1899, s. 152-153; C. Zeydan, Meşûhtrü'ş-şark, Kahire 1902, II, 24-31; a.mlf.. Adâb, II, 632-633; Şâkir el-Hûrî. Mecma'ul-meserrât, Beyrut 1908, s. 114-115; Philip Dî Tarrâzî, Târîhu'ş-şahâfeti'l-'Arabiyye, Beyrut 1913, 1, 89-92; Serk'îs. Muccem, I, 557-559; Fuâd el-Bustânî, el-Mu'allim Butrus el-Bustâ-nî, Beyrut 1929; 257 Ömer Ferruh, III, 300258 Bk. Enver el-Cündî, s. 267259 Beyrut 1870260 Beyrut 1867-1871261 M, 1l, 824; GAL SuppL, II, 768262 Beyrut 1864263 Beyrut 1860264 Beyrut 1854265 Beyrut 1868266 "Miftâhu'l-Misbâh", Mekteb, 1312 h./ 1310 r., sy. XIX, S- 299-300, sy. XXIII, s. 449-451267 Bk. Serkîs, I, 558-559268 GAL SuppL,II, 768269 ö. 1933; bk. Ziriklî, II, 59; Kehhâ-le, el-Müstedrek, s. 151270 ö. 1969; bk. Ziriklî, 11, 59; Kehhâle, el-Müstedrek, s. 151

Brockelmann, GAL, II, 495; SuppL, II, 767-768; a.mlf., "Bustânî", İA, II, 824; Hediyyetul-'ârlfîn, I, 233; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'ellifîn, IV, 48-49; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 151; Ömer Ferruh, el-Min-hac fi'i-edebi'i-''Arabi ve târihî, Beyrut 1959, İli, 300-301; Ronart, CEAC, s. 105-106; Mîhâîl Savaya, el-Mu'allım Butrus el-Bustânî, Beyrut 1963; M. el-Bustânî, es-Selsebîl, Cünye 1968, s. 142-148; Hüseyin Nassâr, el-Mu'cemü'l-cArabî rteş'etühû ve tetauuüruh, Kahire 1968, II, 711-716; Enîs el-Makdisî, el-Fünûnü'i-ede-biyye ue a'lâmûhâ, Beyrut 1980, s. 183-222; Sixteenth Research Repon 1975-1980271, Beirut 1980, s. 73; Ma'a'i-Mektebe, s. 18; Zirikiî, el-A'lâm (Fet-hullah), II, 58-59; A. Hourani, Arabİc Thought in the Liberal age: 1798-1939, Cambridge 1984, s. 99-102; Hannâ el-Fâhûrî, el-Mücez fi'l-ede-bi'l-'Arabî ue târîhih, Beyrut 1985, IV, 113-133; Enver el-Cündî, Tarih Boyunca Emperyalizmin Saldırılarına Karşı İslâm272, İstanbul 1985, s. 267; John W. Jandora, "Butrus al-Bustânî, Arab Consciousness and Ara-bic Revival", MW, LXX!V/2 (1984), s. 71-84; a.mlf.. "al-Bustânî's Dâ'irât al-Ma'ârif", ae., LXXVI/2 (1986), s. 86-92; A. Hourani, "Bus-tânî's Encyclopaedla", Journal of Islamic Stu-dles, I (1990), s. 111-119; TA, VIII, 477; J. Ab-del-Nour, "al-Bustânl, Butrus b. BÜlus al-Bus-tâni", El2 SuppL (Fr\ s. 159-160.

BUSTÂNÎ, SÜLEYMAN B. HATTÂR

(1856-1925) Lübnanlı politikacı, gazeteci yazar.Beyrut'un Dibbiye kasabası yakınlarındaki İbkiştîn'de (Btkiştin) doğdu. İlk öğrenimini burada, orta ve yüksek öğrenimini Butrus el-Bustânî'nin Beyrufta kurduğu el-Medresetü'1-vataniyye'de tamamladı. Okul çağında Arapça ve Sür-yânîce'yi, özel gayretiyle de Türkçe, İngilizce, Fransızca, Yunanca, Almanca, İtalyanca, Farsça, Rusça, Latince, İbrânîce ve Sanskritçe'yi öğrendi. Ayrıca matematik, kimya, hukuk, ziraat, ticaret ve sosyoloji ile de ilgilendi. Bir yandan öğretmenlik yaptı, diğer yandan da el-Cinân dergisinde ve haftalık eî-Cenne gazetesinde çalıştı. Bir süre de e/-Cüney-ne gazetesini yönetti. Aynı zamanda Butrus el-Bustânrnin Dâ3 iretü'l-ma^ârifme maddeler yazdı. 1876'da Basra'ya gitti. Oradan Bağtfafa geçti; burada ticaret mahkemesi üyesi oldu. Basra ve Bağdat'ta bulunduğu sırada Arabistan'a uzun seyahatler yaptı. Bu seyahatlerinde bedevilerin örf ve âdetlerini yakından tanıma fırsatı buldu. 1885'te Beyrut'a dönerek Dâ3 iretü'l-macârif"ı yönetmeye başladı ve 1887'de IX. cildini yayımladı. Bu arada Dâ3iretü'l-macârif"m Türkçe'ye yapılacak tercümelerinin basım iznini almak için gittiği İstanbul'da üç ay kaldı. İzni alıp eseri basmaya başladığı zaman Beyrut sansürünün çıkardığı güçlükler karşısında Mısır'a gitti. 1888'de yeniden seyahate çıkarak Hindistan yoluyla gittiği İran'da, daha sonra da Bağdat'ta ikişer yıl kaldı. Bu vesile ile İran edebiyatını yakından inceleyip öğrenme fırsatı buldu. Bağdat'tan İstanbul'a geçti. Chicago'da açılan bir serginin Türk şubesinin hükümet komiseri yanında görevli olarak Chi-cago'ya gönderildi (1893). Orada Şikago Sergisi adlı Türkçe bir gazete çıkararak yönetimini Ubeydullah Efendi'ye bıraktı ve İstanbul'a döndü. Dönüşünde Irak'ta sulama işlerine dair bir proje hazırlayıp Nâfia Nezâreti'ne sundu. Buradan Mısır'a geçti. Orada bir taraftan ticaretle meşgul olurken diğer taraftan edebî, fikrî ve ilmî faaliyetlerini sürdürdü. Dâ ire-tü'l-ma'ârinn X ve XI. ciltlerini yeğenleri Necîb ve Nesîb'le birlikte hazırlayıp yayımladığı gibi İlyâzetii Hûmîrûs (1904) ile 7bre ve zikrâ 11908) adlı eserlerini de yine Mısır'da iken neşretti. II. Meşrutiyet ilân edilince (1908) hemşehrileri tarafından Beyrut'a davet edilip İttihat ve Terakki Partisi adayı olarak Meclis-i Meb'ûsan'a Beyrut'tan milletvekili seçildi ve meclisin ikinci başkanı oldu. 1910'-da Ayan Meclisi'ne de üye seçilen Süleyman el-Bustânî bu sırada resmî görevlerle Avrupa devletleri nezdinde temaslarda bulundu, görüşmeler yaptı. 1913'-te kurulan Said Halim Paşa kabinesinde Tarım, Ticaret, Ziraat, Orman ve Ma-den nezâretlerine getirildi. Ancak dış politika konularında ve özellikle Osmanlı Devleti'nin o sırada başlamış bulunan I. Dünya Savaşı'na girmesi hususunda İttihatçılarla anlaşmazlığa düştü. 1914'-te istifa ederek siyasî hayattan çekildi; gözlerinden tedavi olmak için İsviçre'ye gitti ve orada beş yıl kaldı (1914-1919). Ancak tedavi olamadan Mısır'a döndü; 1924'e kadar Mısır'da kaldı. Lübnanlı hemşehrilerinin daveti üzerine tedavi için New York'a gitti; ancak burada iki gözünü de kaybedip münzevi bir hayat yaşadı ve 19ZS Haziranı başlarında öldü. Cenazesi Lübnan'a nakledilip doğduğu köyde defnedildi. Hemşehrileri Beyrut'ta Süleyman el-Bustânf için bir anıt yaptırmışlardır.

Eserleri:

Süleyman el-Bustânrnin gazete ve dergilerde çıkan makaleleriyle Dâ 3iretül-ma cori/'teki maddelerinden başka basılmış başlıca eserleri şunlardır: 1- İlyâzetii Hûmîrûs. Yunan şairi Homeros'un ünlü İlyada'sının manzum tercümesi olan bu eserin geniş bir araş -tırma mahsulü olan 200 sayfalık mukaddimesinde Homeros'un mitolojik bir şahsiyet değil tarihî bir şahsiyet olduğunu ispata çalışır. Arap edebiyatı ile Yunan edebiyatını tarihî tekâmülleri itibariyle mukayese eder. Değişik lehçelerinin bulunmasına rağmen yaşayan en uzun ömürlü dillerden biri olan Arapça'nın bunu Kur'an'a borçlu olduğunu belirtir. Eser 11.000 beyti aşkın manzum tercümesi, zengin dipnotlar ve indekslerle birlikte

271 haz. American University ol7 Beirut272 trc. İbrahim Sarmış

yayımlanmıştır273. İlyada tercümesi o günkü Arap basınında büyük yankılar uyandırmış, Necîb Mitrî eserle ilgili olarak basında çıkan yazıları Hediy-yetü'l-İlyâze adıyla bir kitapta toplayıp yayımlamıştır274. Atina İlimler Akademisi bu tercümeyi Yunanca'ya çevirip İlyada'nın aslı ile beraber neşretmistir. 2- bre ve zikrâ275. Osmanlı bürokrasisini iyi bilen Süleyman el-Bustânî mebus seçilmeden önce yazıp yayımladığı276 bu kitapta II. Meşrutiyet öncesi ve sonrasında devletin medenî, siyasî, sosyal ve ekonomik durumunu anlatır. Özellikle din hürriyeti konusu üzerinde duran müellif hükümetin ihmali yüzünden kaybolan memleket servetinden her vesile ile bahseder ve bu servetin işletilmesi için tekliflerde bulunur. Arap milliyetçisi olmadığı için devletin selâmetini hıristiyanlarla müslümanlara eşit haklar verilmesinde ve devlet dili olarak Türkçe'nin bütün Osmanlı ülkesinde mecburi dil olmasında görür. Süleyman el-Bustânî bu düşüncelerini daha sonraki siyasî hayatında da değiştirmemiş, nazırlığı sırasında imparatorluğun 1. Dünya Savaşı'na girmesine karşı çıkmış, savaşa girildiği takdirde imparatorluğun dağılacağını, bunun da bölge halklar: için felâket olacağını ısrarla belirtmiştir; sonra da böyle bir vebali yüdenemeyeceğini ifade ederek nazırlıktan istifa etmiştir. 3- el-İhti-zâlü'î-'Arabî ve'1-istinoğrafya. Dâ'ire-tü'l-macâriî"m IX. cildinde yayımlanan (s. 497-50?) "Stenografya" maddesini beğenen Hidiv Tevfik Paşa stenonun Mısır okullarında Arapça'ya uygulanmasını is-temiş, Bustânî de konuyu daha ayrıntılı şekilde ele alarak bir risale halinde yayımlamıştır (1920).Arapça manzum İlyada tercümesiyle tedavi için gittiği İsviçre'de yazdığı "ed-Dâs" ve Ueş-Şifâ=" adlı iki kasidesi Bus-tânî'nin iyi bir şair olduğunu göstermektedir. Ancak başka şiiri bulunduğu bilinmemektedir. Dört cilt kadar olan Arap tarihine dair eseriyle hâtıraları ve seyahat notlan ise henüz basılmamıştır.

Bibliyografya:

Philip DÎTarrâzî, Târîhu'ş-şahâfeti'l-'Arabiy-ye, Beyrut 1913, li, 159-168; Serkîs. Mu'cem, I, 560; Kehhâle, Mu'cemü'l-mü'eliifîn, IV, 260; a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 279-280; Butrus el-Bustânî, Üdebâ* ü'l-'Arab, Beyrut 1979, III, 450-462; C. Gureyyib, Süleyman el'Bust&nî fîmukaddİmeti'l-IlySze, Beyrut 1979; Muhammed Kürd Ali, el-Mu'âşırûn (nşr. Mu-hammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 235-240; Ziriklî, et-A'tâm (Fethullah), III, 124; Han-nâ el-Fâhûrî, el-Mûcez fı'l-edebi'l-'Arabî ue târihin, Beyrut 1985, IV, 192-225; TA, II, 477-478; C. Brockelmann, "Bustânî", İA, II, 824-825; J. Abdel-Nour, "al-Buslâni, Süleyman b. Khattar el-Bustânî", E!2 Suppl. (Fr.)r s. 161 -162.

BUSTÂNÜ'I-ÂRİFÎN

Ebü'1-Leys es-Semerkandî'nin (ö. 373/983) ibadet, zühd ve ahlâka dair eseri.Tarikatların teşekkülünden önceki züh-dî tasavvuf döneminde yazılmış olan eser genellikle fıkhî ve ahlâkî konuları ihtiva etmektedir. Müellif eserin önsözünde halkın ve aydınların bilmesi gereken konuları bir araya getirdiğini, bu bilgileri birçok kitaptan derlediğini, delile muhtaç olan meseleleri Kitap, Sünnet ve ulemânın fikirlerine dayanarak açıkladığını belirtmektedir.Kâtib Çelebi'nin 150 bölüm olduğunu belirttiği277, ancak matbu nüshalarında 159 bölüm olduğu görülen eserin ilk on yedi bölümü eğitim ve öğretimle fetva, hadis rivayeti, vaaz, münazara ve kadılık gibi konulara dairdir. Sonraki dört bölüm tefsirle ilgili konulardan oluşur. Daha sonra ise şiir ve rüyanın şer! hükümleri, giyim, yeme içme ve uyku âdabı, alışveriş, evlenme, çalışma ve ibadet gibi fıkhî ve ahlâkî konularla günlük hayatın çeşitli meselelerine dair görüşler yer almaktadır. Müellif her bölümde önce konu ile ilgili fıkhî hükmü belirtmekte, sonra bu hükümlerin Kur'an ve Sünnetteki delillerini göstererek sahabe, tabiîn ve âlimlerin görüşlerine yer vermektedir; fıkhî meselelerin çözümünde ise Hanefî fıkhını esas almaktadır. Semerkandî'nin Tenbîhü'l-ğoîilîn adlı eseri gibi Bustânü'l-'ârifîn de daha çok vaaz ve nasihat üslubuyla yazılmış olup tasavvuf ve tarikat muhi-tinden ziyade medrese ve vaaz çevrelerinde okunagelmiştir. Müellif, burada naklettiği bazı mevzu hadisler sebebiyle hadisçiler tarafından tenkit edilmiştir.278

Bustânü'l-'ârifîn'm İstanbul kütüphanelerinde pek çok yazma nüshası bulunmaktadır. Bunların içinde en eskisi, 557'de (1162) istinsah edilmiş olan Sü-leymaniye Kütüphanesindeki279 nüshadır280. Eser müstakil olarak281 ve Tenbîhul-ğâfilîn ile birlikte birçok defa basılmıştır282. Her iki eser bir arada Abdülkadir Akçiçek tarafından Türk-

273 Kahire 1904274 Kahire 1905275 ed-Devletti'I-cOsmâniyye kable'd-düstûr ve bacdehû276 Kahire 1908277 Keşfü'z-zunûn, I, 243278 Bk. Zehebî, XVI, 323279 Ayasofya, nr. 0.1686280 Diğer yazma nüshaları için bk. Sezgin, 1, 449281 Kalküta 1868; İstanbul 1286, 1289, 1296; Bulak 1289282 Kalküta 1869; Kahire 1303, 1306, 1309, I 315, 1319; Bombay 1304; Beyrut 1403/1983; Dımaşk 1405/1985

çe'ye tercüme edilmiştir.283

BÛSENCÎ, EBÜ'L- HASAN

Meşhur muhaddis İmam Nevevî'nin de (ö. 676/1277) zühd, ahlâk ve âdâb konularını ihtiva eden Bustânü']-Cârifîn adlı bir eseri vardır. Bu eser Muhammed el-Haccâc tarafından neşredilmiştir.284

Bibliyografya:

Ebü'1-Leys es-Semerkandî, Bustânül-'ârifîn285, Kahire 1319; Zehebî, Aclâmü'n-nübe!â\ XVI, 322-323; Keşfü'z-zunûn, I, 243; Leknevî, el-Feuâ*idü'l-behiyye. s. 220; Serkîs. Mu'cem, I, 1045; Brockelmann, GAL, I, 21!, 501; SuppL, I, 348; Ziriklî, el-A'lâm, Vlll, 348-349; Kehhâle, Mu'ceınü'l-mü'''eilifTn, XIII, 91; Sezgin. GAS, I, 449; J. Schacht, "Abu'l-Laythal-Samarkandl", £72|ing.), I, 137.

BUŞATLI MUSTAFA PAŞA286

BÛŞENCÎ, EBÜ'L-HASAN

Ebü'l-Hasen Alî b. Ahmed (ö. 348/959) Fütüvvet hareketinin ilk temsilcilerinden Horasanlı sûfî.Herat yakınlarındaki Bûşenc'de doğdu. Gençlik döneminde Ebü Osman en-Nîsâbûrî' nin sohbetinde bulunduktan sonra memleketinden ayrılarak Irak'a gitti. Burada İbn Atâ ve Cerîrî gibi tanınmış sûfflerden istifade etti. Meşhur sûfî Şiblî ile bazı tasavvufT konuları tartıştı. Daha sonra gittiği Dımaşk'ta Ebû Amr ed-Dımaşkî ve Tâhir el-Makdisfnin sohbetlerine katıldı. Uzun süre ayrı kaldığı memleketine dönünce zındıklıkla suçlandı ve bu yüzden Nîşâbur'a gitmek zorunda kaldı. Burada bir zaviye kurarak ölümüne kadar tam bir inziva hayatı yaşadı.Tevhid ilmine ve tasavvufî hayata dair çağdaşı diğer mutasavvıflardan daha geniş bilgiye sahip olduğu bildirilen Bû-şencî'nin fütüvvet ve tecrit" konularında takip ettiği yol hakkında bazı menkıbeler rivayet edilir. Bûşencî fütüvveti "hak hukuk gözetmek, sürekli murakabe halinde bulunmak, içte olmayan bir şeyi dışta göstermemek" diye tarif eder. İnsanın yalnız iken de haram olan bir şeyi yapmaması ve içi ile dışının bir olması ise mürüvvettir. Tevhid Allah'ı, O'nun kendisini bize tanıttığı gibi tanımak, sonra da O'ndan başkasına ihtiyaç duymamaktır. Tövbe de işlenen günah hatırlandığında ondan haz almamaktır (Hüc-vîrî, s. 3851. Fütüvvet ve melâmet ehlinin esas temayüllerine sahip olan Bûşencî insana en büyük belânın kendisinden geldiğini, insan için hayrın arızî, şerrin aslî sıfat olduğunu söyler. Ona göre içi dışından iyi olan velî, içi dışı aynı olan âlim, içi dışından kötü olan cahildir. Tasavvufu "hürriyet, fütüvvet ve cömertlikte samimiyet, ahlâkta kibarlık" diye tarif eden Bûşencî samimiyetsiz mutasavvıflardan yakınan ilk sûfîlerdendir. Onun, "Bugün tasavvufun ismi var, hakikati yoktur; oysa eskiden hakikati vardı ama ismi yoktu" sözü çok meşhurdur. Bûşencî sünneti, "Şeceretürrıdvân'-daki biat ve buna uygun düşen söz ve işlerdir" şeklinde tarif eder.

Bibliyografya:

Sülemî. Tabakât, s. 458-461; Ebû Nuaym, Hiiye, X, 379-380; Kuşeyrî, er-Rİsâle, I, 183; Hücvîrî, Keşfü'S-mahcûb (lukovski), s. 385; He-revî, Tabakât, s. 497; Sem'Snî, el-Ensâb, II, 332; IX, 346; İbniTI-Cevzî, el-Muntazam, VI, 391; At-târ, Tezkirelü'l-euliyâ287, Leiden 1907, II, 89; Yâküt, Mu'cemü'l-büldân, I, 508; Sübkî, Tabakât, III, 344; İbnü'l-Mülakkın, Tabakâtü'l-euliyâ', s. 252-255; İbn Tağrîberdî. en-Nücdmüz-zâhire, III, 320; Câmî. nefehât, s. 225-226; Şa'rânî, et-Tabakât, I, 103; Guy Strange, Büldânü'i-hilâfeü'ş-şarkıyye288, I, 1342-

BÛŞENCÎ, MUHAMMED B. İBRAHİM

EbûAbdillâh Muhammed b. İbrâhîm b. Saîd el-Bûşencî (ö. 291/904) Muhaddİs, fıkıh ve lügat âlimi.204 (819) yılında doğdu. İlk tahsiline Herat yakınlarındaki Bûşenc kasabasında Kur'ân-ı Kerîm'i ezberleyerek başladı. Daha sonra hadis öğrenmek için Küfe, Bağdat, Basra, Dımaşk, Hicaz ve Mısır'da yıllarca kalarak zamanının ileri gelen âlimlerinden hadis ve fıkıh okudu. Ahmed b. Hanbel, Yahya b. Bükeyr, Mü-sedded b. Müserhed. İsmail b. Ebû Üveys, Saîd b. Mansür gibi âlimlerden rivayette bulundu. Dâvûd ez-Zâhirî Bûşencî'yi tanıdığı zaman son derece takdir etmiş ve yanındaki öğrencilerine onu kendisinden istifade edilen, fakat kendisi

283 İstanbul 1977284 1402 |Dârü's-Sâbûnî|285 Tenbîhü'l-ğâfilîn içinde286 Bk. Mustafa Paşa, Buşailı287 nşr. Reynold A. Nic-holson288 trc. Beşîr Fransis — Georges Avvâdl, Beyrut 1405/ 1985, s. 453-454; W. Barthold - B. Spuler, "Büşhandj", E^tfng

kimseden faydalanma ihtiyacında olmayan bir âlim diye takdim etmiştir. Tahsilini tamamladıktan sonra yurduna dönen Bûşencî, Horasan'ın en önemli ilim merkezleri olan Nîşâbur, Merv ve Semerkant'-ta, bir süre de Buhara'da hadis okuttu. Kendisinden hadis rivayet edenlerden Muhammed b. İshakes-Sâgânî, İbn Hu-zeyme, Büştî, Da'lec b. Ahmed, Ebü'l-Abbas ed-Degülî, İsmail b. Nüceyd zikredilebilir. Yaşça büyük, hadis ilminde de ondan daha üstün olan Buharı ei-Cd-micu'ş-şohîh'inöe Bûşencî'den bir hadis rivayet etmiştir.289

Rivayet ettiği hadisleri ezbere bilme-siyle de tanınan Bûşencfnin hadislerde-ki nâdir (garîb) kelimeleri ve anlaşılması güç yerleri açıklamakta büyük mahareti vardı. Geniş bir fıkıh kültürüne sahipti. Maddî bakımdan hayli cömert olmakla beraber ilmini esirger, her müracaat edeni talebeliğe kabul etmezdi.Devrindeki âlimlerin takdirini kazanmış sika* bir muhaddis olan Büşencî'-nin rivayetleri güvenilir hadis kaynaklarında mevcuttur. Her ne kadar onun bazı eserleri telif ettiği söylenirse de fıkha dair olduğu anlaşılan Kitâbü'1-Me-tâim290 adlı eserinden başka hiçbir kitabına kaynaklarda rastlanmaz. Tabakâtü'l-HanâbİJe'de Bûşen-cî' nin Hanbelî olduğu kaydedilmekle beraber Zehebî ve Safedî onun Mâlikî olduğunu söylemekte, İbn Hacer ise Şafiîliğinin şüphe götürmediğini ifade etmektedir.Bûşencî Nîşâbur'da vefat etmiş, cenaze namazını talebesi meşhur muhaddis İbn Huzeyme kıldirmıştır.

Bibliyografya:

Buhârî, "Tefsir", 5/165; el-Cerh ue't-La'dîl, VII, 187; İbn Hİbbân, eş-Şikât, IX, 152; Abbâdî, Fukahâ*ü'ş-Şâfi'iyye, s. 47-49; Tabakâtü'l-Hanâbüe, I, 264; İbnü'l-Cevzî, el-Muntazam, VI, 48; Zehebî. Tezkiretul-huffâz, II, 657; a.mlf.. A'lâmü'n-nübelâ', XIII, 581-589; Safedî, el-Vâfî, I, 342; Sübkî. Tabakât, II, 189-207; İbn Hacer, Tehzîbü'i-Tehzîb, IX, 8-10; Hazred. Hu-lâşatü Tezhîb, s. 324; İbnü'l-İmâd, Şezerât, II, 205; Muhammed Hasan Heyto. et-İctihâd oe tabakâtü müctehidi'ş-Şâfi'iyye, Beyrut 1409/ 1988. s. 122-123.

BUTLAN

Bir ibadetin veya hukukî işlemin temeldeki bir eksiklik veya bozukluk sebebiyle hükümsüz olması mânasında kullanılan fıkıh terimi.Butlan sözlükte "boşa gitme, heder ve heba olma" anlamına gelir. A'râf sûresinde (7/118) fiil olarak bu anlamında kullanıldığı gibi birçok hadiste hem sözlük hem de terim anlamında kullanıldığı görülür291. Hükümsüz ibadet ve hukukî işleme bâtıl denir.İslâm hukuk literatüründe hukukî işlemler geçerlilik bakımından ikiye ayrılır: Hukuken geçerli olanlar ve olmayanlar. Hanefîler dışındaki fıkıhçıiar geçerli olmayan işlemleri bâtıl adı altında tek bir sınıfta değerlendirirken Hanefîler geçerli olmayan işlemleri bâtıl ve fasit diye tekrar ikiye ayırmakta ve bu ayırıma birtakım farklı sonuçlar bağlamaktadırlar. Bir hukukî işlemin geçerli sayılabil-mesi için bazı rükün, şart ve vasıfların mevcut olması gerekir. Bunlardaki bir eksiklik, Hanefî mezhebinde bu eksikliğin türüne göre farklı hukukî sonuçlar doğurur. Buna göre rükün veya in'ikad şartlarındaki eksiklik hukukî işlemin butlanını, sadece vasıflardaki eksiklik ise fesadını gerektirir. Bu anlamı ifade etmek üzere Mecelle bâtıl satış akdini, "Bey'-i bâtıl aslen sahih olmayan bey'dir" (md. 110), fasit satış akdini de, "Aslen sahih olup da vasfen sahih olmayan, ya ni zâten mün'akid olup da baz: evsâf-ı hâriciyyesi itibariyle meşru olmayan bey'dir" (md. 109) diye tarif etmektedir. Hukukî işlemlerin rükünleri esas olarak taraflar, irade beyânı ve hukukî işlemin konusu olmak üzere üçe aynlır. Bu rükünlerle ilgili şartlar (in'ikad şartları) ise genel olarak şunlardır: 1- Tarafların hukukî işlemi yapmaya ehil olması. 2- İcap ve kabulün birbiriyle uyuşması. 3- İrade beyânının aynı mecliste ortaya konması (meclis birliği). 4- Hukukî işlemin konusunun teslim edilebilir, belirli veya belirlenmesi mümkün ve bu hukukî işleme elverişli, mütekavvim (hukukî açıdan değere sahip) ve mülkiyete konu olan bir mal olması. Hukukî işlemdeki bu unsur ve şartlardan birinin eksik olması o işlemin butlanını gerektirmektedir. Meselâ mümeyyiz olmayan küçüğün, akıl hastasının hukukî işlemleri, şarap, domuz eti gibi mütekavvim olmayan bir mal üzerine yapılan veya icap ve kabulün birbiriyle uyuşmadığı işlemler esasa ilişkin eksiklik taşıdıklarından bâtıldır. Hukukî işlemin bu rükün ve şartları dışında İslâm hukukçularının vasıf veya haricî vasıf dedikleri ve işlemin kuruluşuyla ilgili olmayan ikinci derecedeki birtakım şartlan da vardır ki bunlar daha çok hukukî işlemin konusuyla ilgilidir: Alışverişte aldanmanın (garar) olmaması için fiyatın ve vadeli satışlarda vadenin belli olması, irade beyânının ikrah ile sakatlanmaması, hukukî işlemde fasit şartların ve ribânın bulunmaması gibi. Hukukî işlemin esasına ilişkin olmayan bu şartlardaki bir eksiklik Haneffler'e göre butlan değil fesat sonucunu doğurur. Diğer hukukçulara göre ise eksikliğin mahiyeti ne olursa olsun aynı sonucu doğurmakta, bâtıl ile fasit aynı anlama gelmektedir.Hukukî işlemlerdeki eksiklik, esasa ilişkin olsun veya olmasın, şâri'in (kanun koyucu) hükmünü çiğnemiş olma niteliği taşır. Haneffler'in dışındaki hukukçular, söz konusu eksikliğin mahiyeti ne olursa olsun, sonuç olarak 289 "Tefsir", 5/165290 Bk. Abbâdî, s. 47291 Bk. Wensinck, Muccem, "btl" md

kanun koyucunun bir hükmünün çiğnenmiş olduğunu kabul ederier, dolayısıyla böyle bir işleme mülkiyetin geçmesi, bir borcun doğması veya başka herhangi bir hukukî neticenin bağlanamayacağını belirtirler. Bu hukukçuların dayandığı delillerden biri, aslında bid'atları hedef alan ve dinde bulunmayan bir şeyi sonradan dine sokan kimsenin yapacağı şeylerin makbul olmadığını ifade eden hadistir292. Şu halde unsurlarında herhangi bir eksiklik buiunan her türlü hukukî işlem geçersizlik bakımından tek bir hukukî sonuç doğurmaktadır ki o da but-landır. Hanefiler'e göre ise hukukî işlemdeki eksikliğin esasa ilişkin olmasıyla olmaması arasında fark vardır. Eksiklik esasla ilgili olduğunda hukukî işlem hiç doğmamış kabul edilir. Esasa taalluk etmiyorsa bu, hukukî işlemin rükün ve şartlarının gerçekleşmiş olduğu vakıasını ortadan kaldırmaz. Bu noktadan hareketle Hanefîler rükün ve şartlan tamam olan, ancak haricî vasıflarında herhangi bir eksiklik bulunan hukukî işlemi bütünüyle yok saymamakta, fasit dedikleri bu İşleme butlandan ayrı bazı sonuçlar bağlamaktadırlar. Muamelât konusunda bu ayırımı benimseyen Hanefîler ibadetlerde böyle bir ayırıma yer vermezler. Çünkü ibadetler Allah'a yaklaşma amacına yöneliktir; yasaklanmış bir şeyi yapmak veya bir hükmü çiğnemek ise Allah'a isyandır. İbadette Allah'ın bir hükmünü çiğneyerek ona yaklaşmak mümkün değildir. Şu halde vasıflarında eksiklik bulunan ibadet geçersiz olup burada bâtıl ve fasit ayırımı söz konusu değildir.Nikâh akdinde butlan ve fesat ayırımı konusunda Hanefî mezhebinde iki farklı görüş belirmiştir. Ebü Hanîfe'ye ait olan birinci görüş, Hanefîier'deki klasik bâtıl-fasit ayırımını nikâh akdinde de muhafaza etmekte, akidde esasa ilişkin bir eksikliğin bulunması halinde nikâhı bâtıl, değilse fasit saymakta ve her birine farklı hukukî sonuçlar bağlamaktadır. Ebû Hanîfe'ye göre ortada şekil bakımından geçerli bir evlilik akdi varsa diğer şartların gerçekleşmemesi halinde bile akid bâtıl değil fasittir. Ancak irade beyânının olmaması gibi akdin esasına ilişkin bir eksiklik bulunması halinde bâtıl bir akid söz konusu olmaktadır. Böylece Ebû Hanîfe bâtıl-fasit ayırımını aile hukukunda da muhafaza etmektedir. Ne var ki hangi akdin bâtıl, hangisinin fasit olacağı konusunda açık ve sarih ölçülerin mevcut olduğunu söylemek zordur. Bu yüzden kaynaklarda çelişkili değerlendirmeler mevcuttur. Ebû Hanîfe'-nin bu ayırımı, hadlerin şüphe ile giderileceği kuralı ve şüphe kavramıyla yakından ilgilidir293. Sadece onun kabul ettiği akidde şüphe (eş-şüb-he fi'l-akd) hali, bir nikâh akdinde taraflar ve irade beyânı bulunup diğer şartların eksik olması durumunu ifade eder ki bu şüphe hali zina cezasının (had) verilmesine engel teşkil eder. Had cezası uygulanmayınca da "birleşme ya haddi gerektirir ya mehri" kuralı gereğince kadına mehir vermek gerekir. O halde şeklen mevcut olan bu akid fasit akidden farklıdır. Çünkü fasit akid nesep, iddet gibi başka sonuçlar da doğurur. Bu sebeple bu iki akdi ayrı kategorilerde mütalaa etmek gerekir. Halbuki Ebû Yûsuf, Muhammed ve diğer mezhep hukukçuları bu tür şüpheyi kabul etmemekte, taraflar iyi niyetli iseler, yani mevcut eksikliği biliniyorlarsa şüpheye hukukî bir değer vermekte ve bu şüpheyi ayrı bir şüphe çeşidi294 kabul et-mektedirler. Ebû Hanîfe'nin yukarıda kaydedilen evlilik örneğini ise tamamen zina telakki ederler. Böylece Ebû Hanî-fe'nin iki talebesi diğer mezheplere paralel olarak nikâhta butlân-fesat ayırımına ihtiyaç duymamaktadır. Yalnız bu âlimlerin aile hukukunda kabul ettikleri butlan kavramının, sonuçları itibariyle muamelât hukukundaki butlandan farklı ve âdeta Hanefîler'in muamelâttaki fesat kavramına yakın olduğunu belirtmek gerekir.Butlan özelliği taşıyan bir işlem tabii olarak herhangi bir hukukî sonuç doğurmaz. Taraflar rızâlarıyla bir edada bu-lunmuşiarsa bu hükümsüz olup verdiklerini geri alırlar. Bâtıl bir akde dayanarak bir malı satın alanın bunu satış vb. geçerli bir hukukî işlemle elden çıkarması halinde de sonuç aynıdır. İlk satıcı malını geri alma hakkına sahiptir. Yalnız burada Mâlikîler, Hanefîler'in fasit akidlerde benimsedikleri hükme temayül gösterir ve ilk satıcının sattığını geri alma değil müşterisinden tazminat isteme hakkının bulunduğunu kabul ederler. Bir hukukî işlemin butlanı ona dahil olan veya ona istinaden yapılan şeylerin de bâtıl olmasını gerektirir. Alışverişin butlanı halinde akidde ileri sürülen şartlar, gerçekleşen ödeme ve kabz. bu sebeple yapılan ikrar ve ibra da geçersiz olur. Butlan hukukî işlemin başlangıçtan itibaren kurulmamış olması sonucunu doğurduğundan sonradan gösterilecek muvafakatla geçerlilik kazanmaz. Bâtıl hukukî işlemler genelde hukukî bir sonuç doğurmazlarsa da icra edilmiş işlemlerde fiilî bir durum olarak istisnaî bazı sonuçların doğduğu kabul edilmiştir. Bu istisnalardan biri nikâh akdinde görülür. Bâtıl nikâh akdi zifaftan önce herhangi bir hüküm ifade etmezken zifaf meydana gelmişse bu fiilî durum haddin gerekmemesi, doğacak çocuğun nesebinin sabit olması, kadının iddet beklemesi ve mehre hak kazanması gibi sonuçlar doğurmaktadır. Burada bâtıl akid, gerçekleşen zifaf sebebiyle klasik butlandan ayrılmakta, fasit akde benzer bir mahiyet kazanmaktadır. Bunda fiilî durumun rolü olmakla birlikte yine de belirtilen sonuçlar bâtıl akdin doğurduğu sonuçlardır. Zira bâtıl nikâh akdi bulunmasaydı taraflar arasındaki bu birleşme zina sayılacak, hiçbir hukukî sonuç doğurmayacak, üstelik taraflara had cezası da uygulanacaktı. Aynı şekilde bâtıl bir satış akdinde müşteri malı teslim almışsa. İslâm hukukundaki hâkim görüşe göre malın zayi olması durumunda tazmin sorumluluğu müşteriye ait olmaktadır. Burada da sorumluluğun mal sahibinden müşteriye geçmesi, fiilî durumla birlikte ortada bâtıl da olsa bir akdin mevcut olması sebebiyledir. Böyle bir akid olmasaydı sahibinin rızasıyla malı elinde bulunduran müşterinin sorumluluğu emanet sorumluluğu (yed-i emânet) çerçevesinde mütalaa edilecek, hukuka aykırı bir davranışı veya kusuru tesbit edilmedikçe herhangi bir tazmin mecburiyeti olmayacaktı. Nitekim bazı hukukçular bu anlayışı benimsemişler, bâtıl bir akidden sonra sahibinin rızasıyla malı teslim alan müşteriyi meydana gelen zarardan sorumlu tutmamışlardır. Mesele 292 Bk. Müslim, "Akdiye", 17, 18; Ebû Dâvûd, "Sünnet", 5293 Bk. Had; Şüphe294 eş-şübhe fi'l-fi'l

Mecelle'de de bu görüş doğrultusunda düzenlenmiştir (md. 370).İsiâm hukukçuları, belli durumlarda ak-din sadece bir kısmının butlanını, geri kalanının ise geçerli olmasını mümkün görerek "butlanın bölünmesini" kural olarak kabul etmişler, bu konuda Batı hukukunun sübjektif karakterli ölçüsü yerine "her iki kısmın da belirliliği" şeklinde daha objektif bir ölçü getirmişlerdir295. Bâtıl akdin başka bir akdin unsurlarını eksiksiz taşıması halinde o akde dönüşüp dönüşmeyeceği tartışmalıdır. Ücreti verilmeyeceği söylenen bir satış hibeye, kiralamaya, ariyete dönüşebilir mi? İslâm hukukçularının bir kısmı bunu kabul ederken Hanefîler'in dahi! olduğu ikinci bir grup tasvip etmez. Bâtıl akid ve hukukî işlemler kendiliğinden hükümsüz ve geçersiz olduğundan iptali için ayrıca dava açmaya gerek yoktur. Butlan hali herkes tarafından ileri sürülebileceği gibi mahkemece de re'sen göz önünde bulundurulabilir. Ancak bazı hallerde, bilhassa butlan sebebinin tartışılabilir olması veya akdin icrasının tamamlanması gibi durumlarda mahkemeden butlanın tesbiti istenebilir. Butlan zaman aşımına uğramaz; bâtıl akid ve işlemler zaman aşımı ile sıhhat kazanmazlar.

Bibliyografya :

Kamus Tercümesi, "btl" md.; Tehânevî, Keşşaf, "butlan" md.; Wensinck, Mu'cem, "btl" md.; Müslim. "AJçdiye", 17-18; Ebû Dâvûd. "Sünnet", 5; Kâsânr, öedâY, V, 305; Âmidî, ei-lh-kâm, Kahire 1976, il, 174-180; Molla Hüsrev. Mir'&t, istanbul 1307, s. 74-82; Mecelle, md. 109, 110, 370; M. Yûsuf Mûsâ, el-Emuâl ue nazariyyetü'!-r'akd, Kahire 1952, s. 435-445; Senhürî, Meşâdirü'l-tıak, IV, 133-168, 288-298; M. Ebû Zehre. el-Ahuâlü'ş-şahşiyye, Kahire 1957, s. 148-153; a.mlf., el-MÜkiyye ue naza-riyyetü'l-'akd, Kahire 1977, s. 409-419; Zerkâ. et'Fıkhü'Lİslâmî, 11, 641-671; Chafık T. Cheha-ta, ThĞorie ginĞral de l'obiigaüon eri droit mu-sulman hanefite, Paris 1969, s. 127-136; Bilmen, Kamus, VI, 86-91; Karaman, IslSm Hukuku, II, 251-310; J. N. D. Anderson. "Invalid and Void Marriages in Hanafi Law", BSOAS, XIII/2 (1950), s. 357-366; Y. Linant de Belle-fonds, "Fâsid wa Bâtil", E/2(İng.], II, 829-833.

BUVAT GAZVESİ

Hz. Peygamber'in ilk gazvelerinden biri.Buvât Medine'nin yaklaşık 80 km. kuzeybatısında, Mekke-Suriye ticaret yolu üzerinde bulunan bir mevkidir. Hz. Muhammed Medine'ye hicret ettikten sonra çeşitli kabilelerle iş birliği yaparak Mekke-Suriye ticaret yolunu kontrol altına almak ve böylece Kureyş'e ekonomik açıdan ağır bir darbe indirmek istiyordu. Ancak bunu gerçekleştirmek için iş birliği yapmak zorunda olduğu kabilelerin can ve mal güvenliklerini Kureyş tehdidine karşı garanti etmesi gerekiyordu. Bu sebeple Hz. Peygamber, Ümeyye b. Halef el-Cumahî emrindeki 100 kişilik bir muhafız birliğinin himayesinde 2500 deveden oluşan Kureyş kervanının Bu-vâftan geçeceğini haber alınca, Sa'd b. Muâz'i296 Medine'de yerine vekil bırakıp 200 kişilik bir kuvvetle ikinci yılın rebîülevvel ayında297 yola çıktı. Sefer sırasında Resûluilah'ın beyaz sancağını Sa'd b. Ebü Vakkâs taşıdı. Kervan bölgeden daha önce geçmiş olduğu için müslümanlar düşmanla karşılaşmadan Medine'ye döndüler.

Bibliyografya:

Vâkıdî, el-Meğâzî, I, 12; İbn Hişâm, es-Sîre, I, 598; İbn Sa'd, et-Tabakât, II, 8-9; Taberî. Tâ-rîh (Ebü'l-Fazl), II, 405-407; İbn Kesîr, el-Bidâ-ye, III, 246; Diyârbekrî. Târîhu'l-hamîs, 1, 363; Muhammad Ahmad Bashumail, The Great BatUe of Badr, Lahore, ts., s. 75; Hamîdullah. İslâm Peygamberi, I, 238, 468; Abdülvehhâb Muham-med Ali el-Aduvânî, "el-Gazevâtü'n-nebeviy-ye, senevâtühe'I-hicriyye ve ŞÜhûruhe'1-ka-meriyye", el-Meurid, IX/4, Bağdad 1981, s. 531-550.

BUYRUK298

BUYRULDU

Osmanlı diplomatiğinde yüksek rütbeli görevlilerin kendilerinden aşağı mevkilerde bulunanlara gönderdikleri emirler için kullanılan bîr terim.Buyruldu veya buyuruldu Türkçe buyurmak fiilinden yapılmış bir isimdir. Yazıldıkları yer bakımından merkez ve taşrada yazılanlar olarak ikiye ayrılmaları mümkün olan bu tür belgelerin özel bir yazılış şekilleri vardır. Fâtih Kânunnâ-mesi'ne göre padişahın tuğrasını taşıyan hükümler ancak üç şahsın buyrul-duları ile yazılabilirdi. Bunlardan dünya işlerine dair olan meselelerde sadrazam, maliye ile ilgili işlerde defterdar, şer'î davalarda ise

295 Geniş bilgi için bk, Zerkâ, II, 652-653296 Başka bir rivayette Sâib b. Osman b. Maz'ûn'u297 Eylül 623298 Bk. Ferman

kazaskerler yetkili kılınmıştı. Dîvân-ı Hümâyun'a verilen bir arz, arîza, arzuhal veya takrir okunup istek kabul edildiği takdirde üzerine "buyrul-du" kelimesi bazan tek olarak, bazan da "arz olunduğu üzere tahrir oluna deyü buyruldu" gibi yapılacak işlemi gösteren bir cümlenin sonuna ilâve edilerek yazılırdı. "Buyruldu" kelimesi kullanılmayan buyruldulara da rastlanmaktadır. Meselâ "kanun üzere buyruldu" yerine sadece "kanun üzere" ifadesinin konduğu da olurdu.299 Divanda buy-ruldunun konmasından sonra belli formüller çerçevesinde nişancı, reîsülküttâb yahut divan kâtiplerinden biri tarafından müsvedde yapılarak hüküm hazırlanıp ilgili yere gönderilirdi. Fermân-ı âlî ısdân için yazılan buyruldulara herhangi bir ilâve yapılması bazı şartlara bağlı idi. Sadâret kethüdası ve reîsülküttâb dışındakilerin yapacakları ilâvelerde mutlaka sadrazamın "sahh'ı ve "pençe"si gerekli idi. XIX. yüzyıl başlarında bu usule riayet edilmemeye başlanması dolayısıyla 1811'de "pençe ve sahh-ı âlî bulunmadıkça emrin ısdar edilmemesi" hususunda kati talimat verilmişti300. Dîvân-ı Hümâyun'un önemini kaybederek devlet işlerinin yürütülmesinin Paşa Kapısı'na intikalinden sonra, diğer her türlü evrakla birlikte sadrazamın, müsveddeleri tezkireciler tarafından hazırlanan buyrulduları da sadâret kethüdasının (veya kâhya bey) elinden geçmeye başlamıştır.Babıâli'nin Mektûbf Kalemi'nden yazılan buyruldulara buyruldu-yi sâmî veya buyruldu-yı âlî adı verilirdi. Bunlar da iki kısma ayrılmaktadır. Sadrazamın re'sen, yani alt makamdan herhangi bir yazı olmaksızın doğrudan doğruya verdiği emirleri ihtiva edenlere "beyaz üzerine buy-ruldu" denirdi. Bir arz veya arzuhalin muameleye konması, yani ilgili kalemlerden derkenarlar yapılması için emir verilmesi de sadrazamın buyruldusu ile olurdu. Bununla birlikte bazan bu ilk buyruldu olmadan da muameleye başlanıldığı görülmektedir. Fakat derkenarların çıkarılmasından sonra ilgili büronun şefi tarafından yapılan telhisi müteakip verilen nihâî kararın tatbik mevkiine konulabilmesi için mutlaka sadrazamın mûcib buyruldusuna ihtiyaç vardı. Ancak bu buyruldudan sonra tezkire verilir ve gerekli ferman veya berat yazılabilirdi. Gerek re'sen yazılan buyruldularda gerekse muameleli evrak üzerindeki nihâî buyruldularda, buyruldunun altında tarih bulunmasına rağmen, divanda yazılan buy-ruldularla muameleli evrak üzerindeki ilk buyruldularda tarihin ihmal edilebildiği görülmektedir. Sadrazamın buyruldulannda elkâbın ilk kelimesinin üzerine buyruldunun doğruluğunu göstermek bakımından "sah" işareti konurdu.Padişaha ait belgelerde olduğu gibi buyruldularda da her görevli için kullanılacak elkâb ayrı ayrı tesbit edilmişti. Kazaskerlere "izzetlü, fazîletlü"; kaptan-paşaya "izzetlü, rifatlü"; İstanbul kadısına "fazîletlü"; defterdarlar, nişancı, re-îsülküttâb, tersane, darphâne, defter emini ve şehreminleri, yeniçeri ağası, bostancıbaşı, kapıcılar kethüdasına ise sadece "izzetlü" diye yazılırdı301. Tanzimat'tan sonra yeniden teşkilâtlanma dolayısıyla XIX. yüzyıl ortalarında yeni kurulan müesseselerin başlarında bulunanlara yazılacak buyrulduların elkâb-ları da tesbit edilmiştir. Buna göre serasker ve kaptanpaşalara "devletlü, atû-fetlü efendim hazretleri"; Mısır valisi, maliye, evkaf, ticaret, darphâne nazırları ve Ordu-yi Hümâyun müşiri vb.ne "devletlü efendim hazretleri"; müşirler, valiler, hariciye ve tersane nazırları ile Mâbeyn başkâtibi vb.ne "atûfetlü efendim hazretleri" şeklinde yazılmaya başlanmıştır.302

Çeşitli konularla ilgili belgelerin her birine konulacak buyruldular için de klişeler vardı. Padişahın hatt-ı hümâyunu çıkmış bir mesele, menzil fermanı, alay beyi arzı, timar tevcihi vb. üzerine yazılacak buyruldular hep tesbit edilmişti. Muamele görmüş evrak üzerindeki buyruldularda genellikle, telhis, i'lam, arz, derkenar gibi hangi tür belge veya kayda dayanılarak buyurulduğu da "telhis mûcebince" veya "arz ve derkenarı mü-cebince" şeklinde tasrih edilirdi. Bundan sonra yapılacak şey yazılıp "buyruldu" kelimesi konduktan sonra tarih atılırdı. Muameleli evrak üzerindeki buyruldular, eğer tek sayfaya sığıyorsa, arz veya arzuhalin sol üst tarafında ve ilgili büro şefinin telhisinin üstünde yer alırdı. Fakat derkenarların fazlalığı sebebiyle sad-, razamın buyruldusuna esas olacak telhis arka sayfaya yazılmışsa son buyruldu mutlaka telhisin üzerinde bulunacağından arka sayfaya geçerdi. Ancak sadrazamların, askerî ve nişan beratlarının üzerine "mahalline kaydoluna" şeklinde buyruldu yazmaları kanuna aykırı idi.303

Bazı hallerde padişah, arz veya telhis üzerine hatt-ı hümâyununu yazdıktan sonra, bu hatt-ı hümâyunda emredilen hususun yerine getirilmesi için aynı kâğıt üzerine sadrazam da buyruldusunu koyardı304. Bu tür belgelerde buyruldu daima hatt-ı hümâyunun alt tarafına, arz veya takririn ise eğer üst tarafında yer varsa üstüne, yoksa altına yazılırdı.Sadrazamın bir de pençe bulunan buy-rulduları vardı ki bu tür buyruldular sadrazamın merkezde bulunduğu zamanlarda sadece sadrazam tarafından yazılabilirdi. Bununla birlikte Keçecizâde Fu-ad Paşa'nın sadâretinde 1861'de gerek re'sen gerekse derkenar olarak yazılan buyrulduların sağ üst tarafına pençe yerine sadâret mührü basılmaya başlanmıştır.

299 BA, A.DVN, nr. 1763300 Reîsülküt-tâba yazılan 4 Receb 1226/25 Temmuz 1811 tarihli hüküm: BA, MD, nr. CCXXXI1I, 217/581301 Buyuruldu Mecmuası, TTK Ktp., nr. 70, vr. 6a'b302 BA, Cevdet-Dahiliye, nr. 7531303 Mehmed b. Ahmed, vr. 58b304 BA, A.DVN, nr. 2505; BA, Cevdet tasnifi belgeleri içinde buna pek çok örnek vardır. Ancak hatt-ı hümâyunlar vaktiyle kesilip ayrıldığından sadece takrir, telhis ve buyruldular görülebilmektedir

Nezâret ve meclislerin kurulmasından sonra bunlarla sadâret arasındaki yazışmalarda, gelen tezkire sureti üste alınıp altına sadâretin tasdiki makamında mûcib buyruldusu denilen buyruldu yazılarak tarih atılmaya, üstüne ve kâğıdın sağ tarafına da resmî sadâret mührü basılmaya başlanmıştır.Gerektiğinde kaptanpaşa, defterdar vb. görevliler de kendi yetkileri dahilindeki işlerde buyruldu yazarlardı. Defterdar, mahallinde mukâtaaları tevcih edip "buyurur", fakat pençe çekemez, buyrulduların altına kuyruklu imzasını koyardı. Kaptanpaşa da tersaneye geldiğinde gerekirse dava dinler, ihtiyaç duyması halinde o bölge kadısına buyruldu yazıp dava dinlemesini isteyebilirdi.305

Taşrada XVII. yüzyıla kadar beylerbe-yiler tarafından yazılan belgeler içinde "buyruldu" kelimesi bulunana şimdiye kadar rastlanmamıştır. Fakat "mektup" oldukları belgelerin kendi içlerinde belirtilen ve padişah fermanlarının edası ile ve onların bütün rükünlerini hâvi olarak yazılanlar buyruldu mahiyeti taşımaktadırlar. XVII. yüzyıla kadar huruf, kâğıt, vesika, varaka gibi adlarla anılan yazıların yerini alan buyruldular da şekil ve yazılış tarzı bakımından merkezde yazılanlara benzemektedir. Yalnız bunlarda elkâbdan sonra "inha olunur ki"yahut "ba'de't-tahiyye (ba'de's-selâm) inha olunur ki" formülleri kullanılarak nakil-iblâğ kısmına geçilmektedir. Ayrıca beylerbeyi buyruldularında makam mührünün kullanılması da XVII. yüzyılda başlamıştır. Şahsî mühürlerden daha büyük ebatta olan bu mühürler yazının hemen üstüne ve sağa basılırlardı306. Bununla birlikte beylerbeyi buyruldularının bir kısmında da mühür ba-sılmayıp imza yerinde olmak üzere pençe konulmuştur307. XVII. yüzyıldan itibaren beylerbeyi buyruldularında belgenin "buyruldu" olduğu, sona konan "deyü buyruldu" klişesiyle mutlaka belirtilmiştir. Bazılarında ise belgenin içinde bir veya iki yerde ayrıca buyruldu olduğuna işaret edildiği gibi hangi vilâyetin divanından çıktığına da "dî-vân-i Lefkoşe"308, yahut "dîvân-ı Silistre"309

şeklinde işaret edilmiştir. Beylerbeyiler sadece görevli oldukları yerde değil buralara gidip gelirken yol üzerinde, kadı bulunmayan yerlerde dava dinlediklerinde "kanun üzere buyruldu" verirlerdi.Buyruldu grubuna giren belgelerin sonu genellikle "deyü buyruldu" şeklinde bitmekle beraber bazan "buyruldu"nun konulmayıp "deyü" ile, bazan da "deyü" de konmayarak meselâ sadece "amel ve hareket eyleyesiz" denilerek bitirildiği ve hemen arkasından da tarih atıldığına rastlanmaktadır. Bu şekilde bitenlerde hiç şüphe yok ki son kelimeler zımnen ifade edilmektedir. Nitekim sadrazam buyruldulanının suretlerinin yazıldığı buyruldu defterlerinde de buyruldu-ların sonları hep "eyleyesiz deyü" klişesiyle bitirilmiştir.Kullanıldığı belgeye adını veren buyruldu kelimesi, başlangıçta oldukça açık ve okunaklı bir şekilde yazılırken zamanla klişeleşmiş ve okunması mümkün olmayan bir şekil almıştır. Onun içindir ki bu stilize şekli "emrimdir" diye okuyanlar da olmuştur. Meselâ IV. Mehmed'in bazı hatt-ı hümâyunlarında buyruldu klişesine çok benzemekle beraber çizgilerin sayısındaki fazlalıkla ondan ayrılan bir başka stilize şekle rastlanmaktadır ki bunun gerçekten "emrimdir" tarzında okunması gerekir.Gerek merkezde gerekse taşrada yazılan bütün buyruldularda daima divanî yazı kullanılmıştır.

Bibliyografya:

Arşiv Belgeleri. BA. MD, nr. CCXXX1II, 217/ 581 ; BA. Cevdet tasnifi belgeleri (bu belgelerin büyük kısmı buyruldudur); BA, A.DVN dosyaları belgeleri; BA. Buyuruldu Defterleri310; TSMA'daki buyrul-du koleksiyonu.Kaynak Eserler. Buyuruldu Mecmuası, TTK Ktp., nr. 70, tür,yer.; Tevkiî Abdurrahman Paşa. "Kanunnâme", MTM, 1/3 (1331), s. 500, 516, 536; Mehmed b. Ahmed, Defteri Teşrifat, İÜ Ktp., Nâdir Eserler, TY, nr. 9976, vr. 58"; Mehmed Fuad, Üsül'i Kltâbet-i Resmiyye, İstanbul 1328, s.46-54.Araştırmalar. Osman Ergin, Muallim M. Ceu-det'in Hayalı, Eserleri ue Kütüphanesi, İstanbul 1937, s. 145-157; M. Guboğlu, Paleografıa şi Diplomatica Turca-Osman a, Studiu si Albüm, Biicharest 1958311, s. 131 vd; Tayyib Gökbil-gin, Osmanlı İmparatorluğu Medeniyet Tarihi Çerçevesinde Osmanlı Paleografya ue Diplomatik İlmi, İstanbul 1979, s. 99-101; J. von Hammer-Purgstall, "XVIInci Asırda Osmanlı İmparatorluğu'nda Devlet Teşkilâtı ve Babıâli"312, İÜ Hukuk Fakültesi Mecmuası, Vll/2-3, İstanbul 1941, s. 567, 581; İsmail Hakkı Uzunçarşılı, "Tuğra ve Pençeler ile Ferman ve Buyuruldulara Dair", TTK Belleten, V/17-18 (1941), s. 114-115, İv. Lll; a.mlf., "Buy-ruldı", ae.,V/19 (1941), s. 289-318; Asparouclı Velkov, "Les notes complemantaires dans les documents financiers ottomans des XVIC-XVIte siecles (etüde diplomatique et paleog-raphique)", Turcica, XI, Paris 1979, s. 42-43, 58-59, 72-74; Halil inalcık, "Osmanlı Bürokrasisinde Aklâm ve Muamelât", Osm,Ar., I (1980), s. 13-14; "Fâtih'in Teşkilât Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli Meselesi: Kanunnâme-i Âl-

305 Tevkiî Abdurrahman Paşa, s. 516, 536306 Bağdat vaii-si (1065/1655), Erzurum muhafızı (1157/ 1744), Malatya mutasarrıfı 11223/18081 ve Rumeli valisinin (1234/1819) buyruldulari: TSMA, nr. E 10.118/29, 5256,4243/6, 1874307 Kıbrıs muhassılı 11179/ 17661 ve Bender muhafızının 11193/1779. buyruldulari; TSMA, nr. E 5644; Uzunçar-şiii, TTK Belleten, V/17-18, İv. LU308 Kıbrıs Muhassılı Süleyman Paşa'nın 27 Zilkade 1179/7Mayıs 1766 tarihli buyruldusu: TSMA, nr. E 5644309 SİIistre Valisi Mehmed Hüsrev Paşa'nın 26 Cemâziyelevvel 1224/ 9 Temmuz 1809 tarihli buyruldusu: TSMA, nr. E 3169/2310 Bu defterlerde 1226-1331 11811-1912! arasındaki buy-rulduların suretleri vardır311 Editura Academiei Republicii Populare Ramine312 trc. Halit İlteber

i Osman"313, 7D, sy. 33 (1982), s. 36; Müba-hat S. Kütükoğlu. "Mühimme Defterlerindeki Muamele Kayıdları Üzerine", Tarih Boyunca Paleografya ue Diplomatik Semineri, 30 Nisan 2 Mayıs 1986 (Bildiriler), İstanbul 1988, s. 104-105.

BÛZCÂNÎ314

BÛZÎDİYYE

Şâzelİyye tarikatının Derkâviyye kolunun Muhammed b. Habîb el-Bûzîdî'ye (ö. 1327/1909) nisbet edilen bir şubesi.315

BUCEYR B. BECRE

Büceyr b. Becre et-Tâî (ö. 16/637) Şair şahabı.Kaynaklarda hakkında fazla bilgi bulunmayan Büceyr'in ilk olarak Tebük Se-feri'ne katıldığı bilinmektedir. Hz. Peygamber Tebük'te bulunduğu sırada Ha-lid b. Veîîd kumandasındaki Büceyr'in de dahil olduğu 400 kişilik bir birliği, Dû-metülcendel bölgesinin reisi Ükeydir b. Abdülmelik'i yakalayıp getirmekle görevlendirdi. Hz. Peygamberin önceden haber verdiği şekilde Ükeydir'i yaban sığırı avlarken yakaladılar. Büceyr bu olayı anlatan şiirini Hz. Peygamber'in huzurunda okuyunca Resûl-i Ekrem onu çok beğendi ve kendisine "ağzına sağlık" diye dua etti. Bu dua bereketiyle doksan yaşındayken bile Büceyr'in bir tek dişinin dökülmediği rivayet edilir. Hz. Ebû Bekir devrindeki ridde olaylarına dair şiirleri bulunan Büceyr Kâdisiye Sa-vaşı'nda şehid düşmüştür.

Bibliyografya:

Vâkidu el-Meğâzî, ili, 1026-1027; İbn Hişâm, es-Sîre, IV, 170; İbn Abdülber. el-istfâb, I, 68; İbnü'l-Esîr, üsdü'i-ğâbe, I, 196; İbn Seyyidün-nâs, Minehul-midah316, Dımaşk 1407/1987, s. 53-54; Zehebî, Tecrtdü esma~*i'ş-şahâbe, Kahire 1971, I, 43; İbn Hacer, el-lşâbe (Bicâvî), I, 268-269; Ali Fehmi Câbic, Hüsnü'ş-şahâbe, istanbul 1324, I, 225; Koksal. İslâm Tarihi (Medine), IX, 219.

BÜCEYR b. ZÜHEYR

Büceyr b. Züheyr b. Ebî Sülrnâ el-Müzenî Şair sahâbî.Câhiliye devrinin yedi büyük şairinden Züheyr b. Ebû Sülmâ'nın oğlu, "Kasîde-İ Bürde" şairi Kâ'b b. Züheyr'in kardeşidir. Şiirlerinde hikmet unsuru önemli bir yer tutan Züheyr, Hz. Muhammed'e nübüvvet gelmeden bir yıl önce vefat ederken son peygamberin pek yakında ortaya çıkacağını söylemiş ve ona iman etmelerini oğullarına vasiyet etmişti. Kâ'b ile Büceyr İslâm dinine karşı ancak Mekke'nin fethi gibi büyük bir zaferden sonra ilgi duymaya başladılar. İki kardeş Hz. Peygamber'le görüşmek üzere birlikte yola çıktılar; fakat Kâ'b Medine'ye bir-kaç menzil mesafede Ebrakul'azzâf denilen yerde kalmayı tercih etti; bir rivayete göre ise onun burada beklemesini Büceyr istemişti, kendisi de Medine'ye gidip Resûlullah ile görüştü ve müslü-man oldu.Kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulunmayan Büceyr, daha sonra, birçok İslâm düşmanının kaçıp sığındığı Taife gidip yerleşen kardeşi Kâ'b'a haber göndererek kendisinin müslüman olduğunu, artık eski dinlerinin hiçbir hükmü kalmadığını bildirdi. Kardeşinin müslüman olmasına öfkelenen Kâ'b ona gönderdiği bir şiirde Hz. Peygamber'i hicvedince görüldüğü yerde öldürülmesi emredildi. Bunun üzerine Kâ'b'a tekrar haber gönderen Büceyr, yaptıklarına pişman olarak Medine'ye geldiği ve Hz. Pey-gamber'den af dilediği takdirde bağış-lanacağını, aksi halde öldürüleceğini bildirdi ve kardeşinin Medine'ye gelerek müslüman olmasına vesile oldu.Tâif Seferi'ne katılan Büceyr'in Mekke'nin fethiyle Tâif ve Huneyn seferlerine dair söylediği şiirler siyer ve megâzî kitaplarında yer almaktadır.

Bibliyografya:

İbn Hişâm, es-STre, IV, 425, 459, 487, 501-502; İbn Kuteybe. eş-Şı'V üe'ş-şu'arâ3, I, 79-80, 89; Süheylî. er-Raozü'l-ünüf, Kahire 1332, II, 311, 312; İbnü'1-Esîr, Üsdü'l-ğ'abe, I, 197; İbn Seyyidünnâs, Minehu'l-midah317, Djmaşk 1407/1987, s. 51-52; İbn Hacer, el-İşâbe (Bicâvî), I, 269; V, 593; Zürkâ-nî, Şerhu'i-Meuâhib, Kahire 1329 — Beyrut 1393/1973, III, 54-57; Koksal, islâm Tarihi (Me-dine),IX, 43-45.

313 nşr, Ab-dülkadir Özcan314 bk. EBÜ'1-VEFÂ el-BÛZCÂNİ315 bk. DERKÂVİYYE316 nşr. İffet Visal Hamza317 nşr. İffet Visal Hamza

BÜCEYRÎ

Ebû Hafs Ömer b. Muhammed b. Büceyr e!-Hemedânî es-Semerkandî (Ö. 311/923) Muhaddis.Dedesine nisbetle Büceyrî veya İbn Büceyr diye anılır. 222'de (837) Mâve-râünnehir'deki Re'sülkantara (Huşûfegan) köyünde doğdu. Bir muhaddis olan babası Muhammed b. Büceyr ile birlikte devrin birçok ilim merkezini defalarca dolaştılar. Mısır'a vardıklarında bu ülkenin en tanınmış hadis hafızı olan Ahmed b. Salih vefat etmiş olduğu için ondan hadis rivayet edemediler. Bu arada Büceyrî, îsâ b. Hammâd Zuğbe, Bişr b. Mu-âz el-Akadî, Amr b. Ali el-Fellâs ve Bün-dâr gibi hocalardan hadis öğrendi. Kendisinden de Muhammed b. Muhammed b. Sâbir, Muhammed b. Bekir ed-Dihkan, îsâ b. Mûsâ el-Kisâî gibi muhaddisler hadis rivayet ettiler. Hadis tahsili için yaptığı uzun seyahatleriyle tanınan ve güvenilir bir muhaddis olan Büceyrfnin tefsir ilmiyle de meşgul olduğu anlaşılmaktadır.Büceyrî'nin bilinen tek eseri ei-Cd-miVi-müsned'dir Kaynaklarda ei-Cd-mi^u'ş-sahih adıyla da anılan eserin ye-gâne nüshası Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye'-de bulunmaktadır.318 Ayrıca et-Tefsîr adlı bir eseri olduğu nakledilmekte ise de hakkında hiçbir kaynakta bilgi verilmemektedir.

Bibliyografya:

Sem'ânî. el-Ensâb, II, 89-90; Yakut, Mu'ce-mü'l-büidân, II, 374; İbnü'i-Esîr, et-Lübâb, I, 122; Zehebî, A'lâmun-ndbetâ', XIV, 402-404; a.mlf., Tezkİretü'l-huffâz, 11, 719-720; Dâvûdî. Tabakâtü'l-müfesslrTn, II, 7-8; İbnü'1-İmâd, Sezerdi, II, 262; îzâhu'l-meknün, I, 361 ; He-diyyetü'l-cârifîn, 1, 780-781; Kehhâie. Mu'ce-mü'l-mü'elliftn, VII, 307-308; Sezgin, GAS, 1,

BÜDDÜ'1-ÂRİF

Endülüslü filozof ve mutasavvıf İbn Seb'în'in (Ö. 669/1270) mantık, felsefe ve tasavvufa dair eseri.İbn Seb'în'in sayısı tam olarak bilinmeyen kitap ve risaleleri arasında en önemlisinin Büddü'l-Cârif olduğu ilgili bütün kaynaklarda belirtilmektedir. Eserin adı yazma nüshalarında ve bibliyografik kaynaklarda değişik şekillerde kaydedilmiştir. Bugün bilinen üç yazma nüshadan ikisi Büddül-'ârif ve cakidetü'l-mu-hakkıkı'I-mücembi'l-kâşif ve tarîku's-sâliki'l-mütebeW.li'l-câkit biri de İî~ şâ'ü'l-hikmeti!-ilâhiyye başlığını taşımaktadır319. Eseri Büddül-eârif adıyla neşreden Corc Kettûre, vaktiyle İskenderiye'deki el-Mektebetü'1-Be-lediyye'de bulunan, fakat şimdi sadece mikrofilmi mevcut olan el-Makâletü'î-vücûdiyye başlıklı, hayli eksik ve hatalı bir nüshasından da söz etmektedir320. İbn Şâkir el-Kütübî Fevd£ü7-Ve/eydfta (II, 255) eserin adının kısaca el-Büd olduğunu, bunun da "lâ büdde li'1-ârif min~ hü" (arif için gerekli olan) ifadesinin kısal-tılmış şekli sayıldığını belirtmiştir. Mak-karî ise eseri Bed3ü'i-Cdri/ adıyla kaydetmiştir.321 İtalyali müsteşrik Michele Amari eserin adının Beddü'l- câni diye okunmasını teklif etmiş ve bunu Fransızca'ya "söparation de connaissances" şeklinde çevirmiş, Danimarkalı müsteşrik Mehren de Bed3ü'I-câriî okunuşunu tercih ederek bunu Fransızca'ya "le noviciat de soufi" diye tercüme etmiştir. Ancak Büddül-Câriidışındaki adlandırmalar kabule şayan görülmemektedir. Çünkü bizzat müellifin, başka risalelerinde bu esere Büddü'l-'ârif adını zikrederek atıflarda bulunduğu Tef-tâzânî tarafından adı geçen eserde gösterilmiştir (s. 98). Buna rağmen Öyle görünüyor ki araştırmacıları kitabın adındaki "büdd" kelimesini başka türlü okumaya zorlayan sebep bu kelimenin sözlük anlamıdır. "Büdd" Farsça'daki büt kelimesinin Arapçalaştırılmış şeklidir ve Farsça'da olduğu gibi Arapça'da da "put" veya "putların bulunduğu yer" anlamında kullanılmıştır. Ancak müellifin "büdd" kelimesinden böyle bir anlamı kastetmediği, bunu tamamen mecazi anlamda mâbud ve Allah yerine kullandığı açıktır. Nitekim eserin yalnız adında değil içinde de "büdd" kelimesi en az dört yerde geçmekte olup bunların birinde (s. 30) "sâlikin iradesi (kasd) ve şevk ile kendisine yöneldiği mâbud", ikisinde (s. 351, 361) "her şeyde tecelli eden Hak", birinde de (s. 324) "zâtının dışında kalan her şeyin varlığının kendisine bağlı bulunduğu vâcibü'l-vücûd" anlamında kullanılmıştır.İbn Seb'în'in bir öğrencisi, hocasının bu eseri on beş yaşında iken telif ettiğini söylemişse de322, Tef-tâzânî'nin de kaydettiği gibi323, esasen akla yatkın olmayan bu iddianın yanlışlığı, müellifin eseri, yaklaşık 643'te (1245) Endülüs'ten Mağrib'e geçmesi ve Sicilya Kralı II. Frederik'le yazışmasından sonra kaleme almış olmasından da anlaşılmaktadır.Büddul-'ârif'in muhtevasını tam bir tasnife tâbi tutmak zor olmakla birlikte eserin genelinde mantık, akıl ve nefis

318 Hadis, nr. 276, kısım 30319 Ebü'İ-Vefâ et-Teftâzânî bunu yanlışlıkla İnşâ3ü'l-hikmeti'l-ilâhiyye şeklinde göstermiştir, bk. İbn Seb'în oe felse-fetühü's-şûfiyye, s. 105320 Büddü'l.-'ârif, naşirin mukaddimesi, s. 6321 Nefhu't-tîb, W, 199322 Makkarî, l1, 199323 İbn Seb'în ue [elsefetühü'ş-şûfiyye, s. 105

konularıyla bunların etrafındaki felsefî, kelâmî ve tasavvufî meseleler üzerinde durulmuştur. İbn Seb'în, eserin hemen her yerinde ele aldığı konular hakkında filozoflar, Eş'arî kelâmcılar ve mutasavvıflar ile zaman zaman fakihlerin görüşlerini geniş olarak aktarmakta, bunlardan kelârncıların ve fakihlerin görüşlerini tamamen reddetmekte, filozoflara ise bazı görüşlerinde, özellikle çıkış noktalarında hak vermekteyse de ulaştıkları sonuçlara katılmamaktadır. İbn Seb'în bu üç grubu eserin her yerinde ağır bir dille eleştirirken mutasavvıfların görüş ve tutumlarını daha yumuşak üslûpla değerlendirmekte, ancak "mukarreb" veya "muhakkik" adını verdiği zümreyi hem bilgi hem de amel bakımından öteki zümrelerin üstünde tutmaktadır. Bu arada kelâma, fakih, filozof ve mutasavvıfların düşüncelerini geniş ve açık ifadelerle aktardığı halde muhakkıkların görüşlerini oldukça kısa, muğlak ve birtakım sembolik ifadelerle geçiştirdiği dikkati çekmektedir.Eserin mantığa ayrılmış olan ilk kısmı tarif (had) konusuyla başlar; ardından varlığın mahiyeti ve varlık hakkında doğru bilgilere uiaşmayı sağlayan on kategori üzerinde durur. Mantığın gerekliliğine işaret edildikten sonra Porphyrios'un /sdgücf sinin mantıktaki yeri ve önemi vurgulanır, bu eser ve müellifi tanıtılır. Bundan sonra beş külli* incelenir; ayrıca Kindî'den beri devam eden telakkiye göre bunlara bir de şahıs küllisi eklenir324. Ka-tegorilerle hareket, şey, söz, haber, zıtlık, zaman, vacip, mümkin, mümteni', şekil, kıyas gibi felsefe ve mantık terimleri ayrıntılı olarak ele alındıktan sonra ilim konusuna geçilir. İlim hakkında daha önce yapılmış tarifler özetlenir; bunlar arasında Özellikle fukaha, Eş'ariler, filozoflar ve mutasavvıfların tarif ve açıklamaları ayrıntılı ve tenkitli olarak incelenir. Burada İbn Seb'Tn'in, Mu'tezile'nin anlayışına uygun olarak, şeriatın verdiği bilgilerin aynı zamanda aklî bilgiler olduğunu, şeriatın sadece bu bilgileri tekit ettiğini belirtmesi (s. 105) ilgi çekicidir.İbn Seb'în tabiat ve varlık tabakaları konusunda küllîler ve cüz'îleri incelerken Aristo, Hipokrat, Jbn Sînâ ve Gazzâ-jî gibi düşünürlerin görüşlerine de temas etmekte ve bunları yer yer eleştirmektedir. Eserde felsefenin tarifi ve ilimlerin tasnifi yapıldıktan sonra tasavvuf hakkında özlü bilgi verilir; sûfîlerin mertebeleri ve bilgilerinin değeri üzerinde durulur. Müellif, mutasavvıftan daha üst mertebede gördüğü mukarrebin ulaştığı ilmin tarifini ve sınırlarını bu kitabın kaldıramayacağını belirttikten sonra kendisinin "asrın muhakkiki ve reisi" olduğunu [s. 135) söyler; fakih, Eş'ari, filozof, mutasavvıf ve mukarreb (veya muhakkik) şeklinde sıraladığı beş zümrenin akıl anlayışlarının özetini verir. Burada Pisagor'-dan İskender Afrodisî'ye kadar çeşitli Yunan filozoflarımla Fârâbî, İbn Sînâ, Gaz-zâlî, İbn Bâcce ve İbn Rüşd'ün görüşleri üzerinde durulur ve bunlar tenkit edilir. Özellikie Gazzâlî tasavvuf, felsefe, kelâm ve fıkıh arasında gidip gelmek, bazan da şaşırıp kalmakla suçlanır ve görüşlerinin tutarsızlığına örnekler verilir (s. 141-145).Günümüzde Büddü'I-cârif'ln üç yazma nüshasının bulunduğu bilinmektedir. Bunlardan biri Berlin Kütüphanesi'nde325 mevcuttur326. Süleymaniye Kütüphanesi'nde327 kayıtlı bulunan nüsha 124 varaktan ibaret olup müellifin vefatından on yıl sonra 14 Receb 679'da328 Muhammed b. Muhammed el-Atta r tarafından kûfî kırması hattıyla istinsah edilmiştir. Bu iki nüsha arasındaki benzerlik bazı araştırmacılarda bunlardan birinin diğerinden veya her ikisinin aynı asıldan istinsah edilmiş olduğu kanaatini uyandırmıştır329. Ayrıca her iki nüsha. İbn Seb'în'in öğrencisi Ebü'l-Hasan et-Tüsterî'nin istinsah ettiği başka bir nüsha ile mukabele görmüştür. Corc Kettûre, yukarıda sözü edilen el-Makâletü'l-vücûdiyye adlı yazmanın Tüsterî nüshasından eksik ve hatalı bir istinsah olabileceğini belirtmiştir. Üçüncü yazma nüsha da Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır330, Diğerlerinden farklı olarak İfşa'ü'î-hikmeti'l-ilâhiyye adını taşıyan bu nüsha 396 varak olup nesih hattıyla yazılmıştır. Bu son nüshada müstensih ve tarih kaydı bulunmamakla birlikte yazı stili ve yaldızlı oluşu onlardan sonra istinsah edildiğini göstermektedir. Eserin hangi asıldan istinsah edildiğine dair de bir kayıt yoktur. Ancak diğer iki nüshaya göre hayli metin farklılıkları taşıması, onlardan veya onların dayandığs asıldan istinsah edilme-diğini ortaya koymaktadır.Büddü'!-Cârif, Corc Kettûre tarafından Berlin nüshası ile Cârullah nüshasına dayanılarak yayımlanmıştır.331

Bibliyografya:

Lisânü'l-'Arab, "bdd" md.; İbn Seb'în, Büd-dü7-cân332, Beyrut 1978; Kindî. Resâ'il, s. 126; İhvân-ı Safa. Resâ'il, Beyrut 1376-77/1957, I, 395; Kütübî. Feüâtü'l-VefeyÛt, II, 255; Makkarî, Nefhu't-tîb, II, 199; Brockelmann. GAL, I, 465; EbiH-Vefâ el-Ganîmî et-Teftâzâm, İbn Seb'în ue felsefetühü'ş-şûfıyye, Beyrut 1973, s. 94, 98-105.

324 Bk. s. 62; krş. Kindi Resâ'il, s. 126325 nr. 1744326 Brockelmann, I, 465327 Cârullah, nr. 1273328 9 Kasım 1280329 Büddü'l-'ârif, naşirin mukaddimesi, s. 6; Teftâzâm, s. 104330 Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 833331 Beyrut 1978332 nşr. C. Kettûre

BÜDELÂ333

BÜDEYL B. VERKÂ

Büdeyl b. Verka' b. Abdil'uzzâ (Amr) el-Huzâî (ö. 11/632 [?]) Huzâa kabilesinin reisi, sahâbî.Arap dâhilerinden olduğu söylenen Bü-deyl'in (İbn Hazm, s. 239) Mekke fethinde müslüman olduğuna dair rivayetler bulunmakla beraber bütün Huzâalılar'ın Hudeybiye Antlaşması'ndan sonra İslâmiyet'i kabul ettiği dikkate alınırsa, İbn Hacer'in de kaydettiği gibi, Büdeyl'in fetih yılından önce Müslümanlığı kabul ettiği anlaşılır. Hz. Peygamber müslüman olması için daha önce Büdeyi'e bir mektup göndermiş, Resûlullah'ın Hz. Ali'ye yazdırdığı bu mektup sonraki yıllarda bu ailenin iftihar vesilesi olmuştur.Hicretin 6. yılında (628) Hz. Peygamber Kabe'yi ziyaret etmek üzere ashâb-ı kiramla Hudeybiye'ye vardığı zaman Büdeyl bazı Huzâalılar'la birlikte onların yanına geldi. Mekke'de bir evi bulunduğu için Kureyşiiler'in müslümanlar aleyhindeki faaliyetlerini biliyordu. Hz, Pey-gamber'ie görüştükten sonra Mekkeli-ler'in yanına giderek müslümanların Kabe'yi ziyaret etmekten başka bir niyetleri olmadığını, hatta Kureyşliler'le anlaşma yapmayı bile düşündüklerini, ancak umre yapmaları engellendiği takdirde savaşı bile göze alacaklarını haber verdi.Bu olaydan iki yi! sonra Huzâa kabilesinden birkaç kişiyle birlikte Medine'ye giden Büdeyl, Kureyşliler tarafından desteklenen Bekiroğullan'nın saldırısına uğradıklarını ve bu yüzden kabile mensuplarından birçoğunu kaybettiklerini Hz. Peygamber'e haber verdi. Müslümanların müttefiki olan Huzâaiılar'a saldırmak Hudeybiye Antlaşması'nın açıkça ihlâli anlamını taşıdığı için Hz. Peygamber Mekke fethi hazırlıklarına başladı. Bü-deyl'i Büsr b. Süfyân ile birlikte, Huzâa'-nın bir kolu olan kendi kabileleri Kâ'bo-ğullan'nı Mekke fethine katılmak üzere ramazan ayında Medine'ye getirmekle görevlendirdi. Mekke fethedildiği gün Hz. Peygamber Mekkeliler'e eman verirken Büdeyl'in evine sığınanların da canlarını kurtarmış olacaklarını ilân etti. Daha sonra Büdeyl kabilesiyle birlikte Huneyn Savaşı'na katıldı. Bu savaşta elde edilen esirlerle ganimet mallarının Ci'râne'ye götürülüp orada korunması görevini Hz. Peygamber Büdeyl'e verdi. Bu görevin başka sahâbîlere verildiği de rivayet edilmektedir. Tebük Savaşı'nda da bulunan Büdeyl'in vefat tarihi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Onun Sıfffn'de vefat ettiğine dair rivayet doğru değildir. Zira Sıffîn'de şehid düşen Büdeyl'in oğlu Abdullah'tır. Hz. Peygamber'den önce Vefat ettiğine dair olan rivayetler daha kuvvetlidir. Hz. Peygamber'in Büdeyl'e Veda haca esnasında, Mina günleri diye de anılan kurban bayramının ilk günlerinde oruç tutulmayacağını söylemesi ve bugünlerin yeme içme günleri olduğunu müslümaniara duyurmasını emretmesinden, ayrıca Hz. Peygamber'den önce öldüğü rivayetinden hareketle onun 11'-de (632) vefat ettiği sonucu çıkarılabilir. Bu sebeple Ebü'ş-Şeyh'in Büdeyl'i İsfahan fâtihlerinden biri olarak göstermesi de doğru değildir.Büdeyl'den oğlu Selem ile Habîbe bint Serik hadis rivayet etmişlerdir.

Bibliyografya:

Buhârî, "Şurût", 15, "Meğâzî", 48; Vâkıdî, si-Meğâzî, II, 593-594, 749-750, 783-784, 800, 814-815, 817; III, 923, 990; İbn Hİşâm, es-ST-re, III, 311-312; IV, 391, 395-396, 400, 402; İbn Sa'd, ei-Tabakât, II, 96; IV, 294; V, 459; Taberî, Târih (Ebü'I-Fazi), II, 625-626; 111, 44-46, 50-52, 55; Ebü's-Şeyh, Tabakatü'l-muhad-dişîn bi-Esbehân334, Beyrut 1407/1987, 1, 259-265; İbn Hazm, Cem-here, s. 239; İbn Abdülber, el-İstfâb, I, 165-166; İbnü'l-Esîr, üsdü'i-ğâhe, I, 203-204; İbn Hacer, et-isâbe, I, 141; a.mlf., Taccr/ü7-men-/aca, Haydarâbâd 1324, s. 48-49; M. Hamîdul-lah. el-Vesâ' iku's-siyâsiyye, Beyrut 1403/1983, s. 273-278; H. Lammens. "Eüdeyl", lA, II, 829-830; a.mlf.. "Budayl b. Warkâ5", El2 (Fr.|, I, 1322-1323.

BÜĞDÜZ

Oğuz boylarından biri.Kâşgarlı Mahmud (XI. yüzyıl) Büğdüz-ler'i Oğuz boylan listesinde sekizinci sırada zikreder ve damgalarının şeklini verir. Eserini Hindistan'da 1206 yıllarında yazmış olan Fahreddin Mübarek Şah'ın Türk kavimleri listesindeki Oğuz beyleri arasında Büğdüzler'in de adı geçmektedir. Reşîdüddin Fazlullah'ın (XIV. yüzyıl) Câmi'u't-tevârih adlı eserindeki tam ve daha tafsilâtlı Oğuz boyları listesinde Büğdüzler'in kardeşleri, taşıdıkları adin mânası, onkunları (totem kuşları), ülüşleri (şölenlerde koyun etinden yiyecekleri kısım] ve damgalarının şekli bildirilmiştir. Buna göre Büğdüzler Oğuzlar'ın Üçok koluna mensup olup İğdir, Yıva ve Kınık boylanyla birlikte Oğuz Han'ın aitı oğlundan biri olan Deniz Han'dan gelmişlerdir. Büğdüz adının mânası "herkese karşı alçak gönüllü olan, yardımcı (hizmet edici)" demektir. Onkunlan avcı kuşlardan çakır, ülüşleri koyunun "aşığ-Iu" denilen kısmıdır. Eserini XV. yüzyılın birinci yarısında yazmış olan Yazıcıoğlu Ali'nin Seîçuknâme'sindeki Oğuz boyları listesi de Câmi'u't-tevârih'ten alınmıştır.

333 Bk. Abdal334 nşr, Abdülgafûr el-Belûşî

Cömi'u't-tevânh'tek] "Türklerin Tarihi ve Oğuz Han'ın Cihangirliğinin Hikâyesi" bölümünde de Büğdüzler'in adı geçer. Burada anlatıldığına göre son Oğuz yabgusu (meliki) Ali Han. Oğuz elinden ayrılarak suyun öte yanında oturan bir kısım Oğuzlar'a çok genç yaştaki oğlu Kılıcarslan'ı vali tayin etmiş ve ona Şah Melik unvanını vermiş, yaşlı ve tecrübeli beylerinden Kuzucu'yu da Şah Melik'in atabegliğine getirmiştir. Kuzucu Büğdüz boyundandı. Ancak Şah Melik atabeği Kuzucu'nun öğütlerini dinlemeyip başında bulunduğu Oğuz topluluğuna zulmetmeye başladığını gören beyler onu öldürmeye karar verirler. Bunun üzerine Şah Melik atabeği ile birlikte Yeni Kent'te oturan babası Ali Han'ın yanına kaçar, o da Atabeg Kuzucu'nun sözlerini dinlemeyerek oğlunu zincire vurdurup zuime uğrayan beylere teslim etmek ister. Bu bilgi Büğdüzler'in, Oğuzlar'ın İslâmiyet'ten Önceki tarihlerinde rol oynamış boylardan biri olduğunu göstermektedir.Dede Korkut destanlarında Büğdüzler Emen Bey İle temsil edilirler. Fakat Emen Bey bu destanlarda büyük ihtimalle bir yanlışlık eseri olarak Bozok beyleri arasında zikredilmiştir. Bununla birlikte Büğdüz Emen'in kendi kolu olan Üçoklu beylerine küsüp oymağı ile Bo-zoklar'ının yanında oturmuş olması ve bundan dolayı Bozoklar'dan (Taş Oğuz -Dış Oğuz) sayılması mümkündür. Emen Bey'in lakabı "bıyığı kanlu"dur (öfkeli ve cesur). Fakat Büğdüz Emen için şeref verici husus, onun Hz. Peygamber'i ziyaret ettiğinin söylenmesidir. Bununla ilgili olarak Büğdüz Emen öğülürken, "Varu-ban Peygamber'in yüzünü gören, gelü-ben Oğuz'da sahabesi olan" denilmektedir. Emen'in büyük beylerden Kazılık Koca oğlu Yigenek'in dayısı olduğu da bilinmektedir. Yine bu destanlarda Büğdüz Emen'in Depe Göz adlı olağan üstü yaratıkla savaştığı, fakat başarılı olamadığı da söylenir. Bütün bu bilgiler, Büğdüzler'in XI-XI1. yüzyıllarda Seyhun boylarının Karaçuk dağları kısmında yaşayan Oğuz-eli'nde önemli bir mevkiye sahip olduklarını ortaya koymaktadır.XVI. yüzyılda Anadolu'da Büğdüzler'e ait yirmi iki yer adı tesbit edilebilmiştir. Buna göre Büğdüzier Oğuz boylarının yer adları sayısına göre düzenlenmiş cetvelinde on yedinci sırada bulunmaktadır. Bu yer adları Anadolu'nun bir Türk ülkesi haline gelmesinde Büğdüzler'in önemli rol oynadıklarını göstermektedir. Bütün Büğdüz obaları erken bir zamanda toprağa bağlanmışlardır. Bundan dolayı Hazar ötesi Türkmenleri arasında bu isimde hiçbir topluluk görülmediği gibi XVI. yüzyılda Anadolu'da sadece Suriye'de Hama sancağında altmış beş vergi nüfuslu bir Büğdüz oymağı tesbit edilmiştir. XVI. yüzyılda yirmi iki olan yer adından ise günümüze ancak üçü gelebilmiştir.

Bibliyografya:

Dtuârıü lugâti't-Türk, I, 56; Dîuânü lugati'l-Türk Tercümesi, I, 56; Dîüânü İLigâti't-Türk (Dankoff}, i, 101; Târihi Fahreddîn Mübârek-şâh (nşr. E. D. Ross), Lorıdon 1927, s. 47 ve fotokopi; Reşîdüddin. Câmicu'l-teüâ.nh335, Tahran 1338, I, 49; a.e.; TSMK, Hazine, nr. 1653, II, vr. 389b-390J; a.e.: Oğuz Destanı (üre. Z. Velidî Togan), İstanbul 1972, s. 73-74; a.e.: Die Geschichte der Oğuzen des Ra-sid addın336, Wien 1969, s. 62-63; Yazıcıoğlu Ali. Selçuknâme, TSMK, Revan, nr. 1390, vr. 22ab; Dede Korkut Kitabı (nşr. Muharrem Ergin), Ankara 1958, I, 113, 175, 200, 202, 208, 210; a.e.: The Book of Dede Korkut337, Austin-London 1972, s. 37, 87, 118, 125, 126, 169, 170; Türkiye'de Meskûn Yerler Kdauuzu, Ankara 1946, I, 184; Faruk Sümer, Oğuzlar: Türkmenler, İstanbul 1980, s. 359, 400, 456.

BÜHLÛL338

BÜHTAN339

BÜKÂ340

BÜKEYR (BENÎ BÜKEYR)

Benî Sa'd b. Leys'in bir kolu olan Arap kabilesi.Mekke'deki evlerini olduğu gibi bırakıp Hz. Peygamber'in ardından Medine'ye hicret eden kabilelerden biridir. Kabileye adını veren Bükeyr341 b. Abdüyâlîl'in İyâs, Hâ-lid, Akıl ve Âmir adlarını taşıyan dört oğlu Dârülerkam'da müslüman olarak Re-sûlullah'a biat etmişlerdi. Dördü de Bedir Gazvesi'ne katılan bu kardeşlerden Akıl savaş sırasında Mâlik b. Züheyr el-Cüşemî tarafından şehid edildi. Onlardan başka Bedir Savaşı'na katılan dört kardeş bulunmadığı için Muâviye ensa-ra karşı kendileriyle iftihar ederdi. Uhud gazilerinden olan Hâlid Recfde şehid edildi (4/625). İyâs ile Âmir Uhud ve Hendek savaşlarına ve diğer 335 nşr. B. Kerîmi336 trc. K. Jahn337 trc. F. Sümer - A. E. Uysal - W. Walker338 bk. BEHLÛL339 bk. İFTİRA340 bk. AĞLAMA; BEKKAÎN341 Bazı kaynaklarda Ebü'I-Bükeyr

gazvelere katıldılar. Âmir Yemâme'de şehid oldu, Mısır fethine iştirak eden İyâs ise 34'te (654-55) vefat etti.

Bibliyografya:

Tâcü'l-'arûs, "bkr" md.; İbnü'l-Kelbî, Cemhere İNâci), s. 146; İbn Hişâm. es-Sîre, II, 477, 499; İbn Sa'd, et-Tabakât, III, 388-390; İbn Ku-teybe, ei-Ma 'arif (Ukkâşe], s. 591; İbn Hazm, Cemhere, s. 183; İbn Hacer, el-İşâbe, I, 89.

BÜKEYR B. ŞEDDAD

Bükeyr b. Şeddâd el-Leysî Sahâbî.Üsdü'l-ğâbe ile el-İşûbe'öe adıyla ilgili olarak Bekir b. Şeddâh şekli tercih edilmektedir. Şeddâh onun dedelerinden biridir. Bazı kaynaklarda İse kendisinden Bükeyr b. Abdullah diye söz edilmektedir. Bükeyr çocukluk yıllarında Hz. Pey-gamber'e hizmet etti. Bulûğ çağına gelince durumunu Hz. Peygamber'e anlatarak bundan böyle hanımlarının yanına serbestçe girmesinin doğru olmayacağını söyledi. Onun bu davranışından memnun olan Hz. Peygamber, "Allahım, sözünü doğrula ve kendisini kurtuluşa erdir!" diye dua etti. Bu dua yıllar sonra Hz. Ömer'in hilâfeti zamanında gerçekleşti. Arkadaşlarından biri cihada giderken ailesini ona emanet etmişti. Bükeyr arkadaşının evine uğradığı bir gün orada arkadaşının hanımıyla ilişki kuran ve bu ilişkiyi müstehcen bir şiirle anlatmakta olan bir yahudiyi öldürdü; ertesi gün yahudinîn katilini araştıran halifeye maktulün yaptıklarını anlatarak onu kendisinin öldürdüğünü söyledi. Hz. Ömer Bükeyr'i haklı buldu ve Hz. Pey-gamber'in yaptığı duayı da göz önüne alarak onu cezalandırmadı. Bükeyr'in Kadisiye Savaşı'nda gösterdiği cesaret de zikre değer. Savaşın sonlarına doğru bozguna uğrayan İranlılar Dicle ırmağı üzerindeki köprüleri tahrip ederek geri çekilmişlerdi. Kumandan Sa'd b. Ebû Vakkâs, coşkun bir şekilde akan Dicle'den askerlerini karşı tarafa nasıl geçireceğini düşünürken Bükeyr, Atlâl diye anılan meşhur atını ırmağa sürdü ve nehri geçti. İslâm askerleri de kendisini takip ettiler.Hicretin 22. yılında Sürâka b. Amr'ın kumandasında Azerbaycan fethinde bulunan ve Mugan'ın İslâm topraklarına katılmasını sağlayan Bükeyr'in Azerbaycan'da şehid düştüğü rivayet edilmektedir.

Bibliyografya:

İbnü'l-Kelbî, Cemhere (Naci], s. 138-139; Belâzürî. FûtÛh, s. 263; Taberî, Târih (Ebü'I-Fazl], 111, 493-494, 565, 581, 621; IV, 138, 149, 150, 153-157; İbn Düreyd, ei-işükâk, s. 171; ibn Hazm, Cemhere, s. 181; İbnü'l-Esîr, Üs-dül-ğabe, I, 240-241; a.mlf.. el-Kâmü, II, 454, 506; III, 18, 27-29; İbn Hacer, el-İşâbe, I, 52, 163.

BÜKREŞ

Romanya'nın başşehri.Eflak eyaletinde, Tuna'nın kuzey kıyısına yaklaşık 50 km. uzaklıkta Dambo-vita nehri üzerinde kurulmuştur. Şehir, ilk defa 1368'de Cetatea Dambovitei ismi ile geçmekte olup Eflak prenslerinin ikametgâhı haline geldiği XV. yüzyıla kadar bu isim Bükreş'le beraber kullanılmıştır. Kazıklı Voyvoda adıyla bilinen 111. Vlad Tepeş, 1459 ve 1461'deki emirnamelerini burada çıkardı. 1462'de Fâtih Sultan Mehmed'in tayin ettiği Prens Ra-du Cel Frumos342, Yerköyü'nde (Giurgiu) bulunan bir Türk garnizonunun himayesinde idaresini bu şehirde kurdu ve Osmanlılar'a vergi verdi. Bundan sonra iki asırdan fazla bir süre Bükreş'in tarihi. Eflak prenslerinin İstanbul ile olan münasebetlerine bağlı kalmıştır. Osmanlı hâkimiyetine karşı ayaklanan Eflak prensleri, ikametgâhlarını Türk akınlarına daha az maruz kal.XVI. yüzyılın sonlarına doğru, Bükreş'e 4 mil (yaklaşık 6 km.] mesafede ağaçlık ve bataklıklarla kaplı bir boğaz olan Kâ-lûgerân (Çalugareni) mevkiinde Prens Mi-hal (Mihai Viteazul) kumandasındaki Eflak ordusu ile Serdar Sinan Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusu karşı karşıya geldi (1595). Yenilen Eflaklılar geri çekilirken Bükreş'i yakıp yıktılar. Mihal Osmanlı baskınlarına karşı Targovişte'ye çekildi. Bunun üzerine Osmanlılar düş-manın boş bıraktığı şehre girdiler. Eflak bir eyalet şeklinde teşkilâtlandırılarak merkezi Bükreş olmak üzere beyler-beyiliğine Satırcı Mehmed Paşa getirildi. Sinan Paşa şehirde hâkimiyeti sağladıktan sonra on iki günde ağaç kütüklerinden bir kale yaptırdı. Öte yandan Mihal tarafından tahkim edilen Targo-vişte alındı ve burada da bir ay içinde ağaçtan bir kale yapıldı. Ancak ertesi yıl Mihal'in mukabil taarruzu karşısında Bükreş tahliye edildi. Osmanlı ordusu büyük kayıplar vererek çekilmek zorunda kaldı. Bükreş boşaltılırken yapılan kale Sinan Paşa'nın emriyle yakıldı. Bundan sonra Bükreş'in yangın, salgın hastalıklar ve Türkler'e karşı isyanlarla geçen çalkantılı tarihi başlamaktadır.1716'ya kadar yerli prenslerle idare edilen Bükreş'e bu tarihten sonra İstanbul'daki Fener Rum patrik ailesinden seçilen yöneticiler tayin edildi. Bu durum, bir halk ayaklanması ile Fener yönetimine son verildiği 1821 "e kadar devam etmiş ve İstanbul'dan gönderilen Rum yöneticilerin sayısı kırkı bulmuştur. 1877-1878 Osmanlı-Rus 342 Güzel Radu, 1462-1474

savaşı sonunda imzalanan Berlin Antlaşmasi'yla Bükreş'te Osmanlı hâkimiyeti sona ermiştir (1878). Bükreş Osmanlı tarihinde özellikle 1 SOSİSE Osmanlı-Rus savaşı ile Balkan Sa-vaşı'nı (1912-1913) bitiren antlaşmaların imzalanışlarına sahne olması açısından önem taşımaktadır.İlk devirlerdeki nüfusu hakkında fazla bilgi bulunmayan Bükreş'te kaynaklar sadece Yunanlı, Ermeni ve yerli tüccarların varlıklarından bahsetmektedir. XVII. yüzyılda ise Evliya Çelebi Bükreş'in büyük bir şehir olduğunu, ancak kalesinin bulunmadığını. Eflak beylerinin oturduğu saraylara "forte" denildiğini, şehirde hepsi ahşap 12.000 ev, 1000 kadar dükkân, on dört manastır ve ayrıca müs-lümanlar için bir misafirhane ile Dimbo-viçse'nin (Dimbovitsa) karşı kıyısında köprü başında, içinde bir cami ve bazı mezarların yer aldığı elli odalı bir kervansarayın bulunduğunu bildirmektedir. Ona göre kagir binaların azlığının sebebi, Ef-laklılar'ın birkaç yılda bir isyan edip Osmanlı ve Kırım askerlerinin tenkil hareketlerine mâruz kalmaları yüzünden şehrin harap olması ve bundan dolayı halkın tek katlı ahşap evlerle yetînmesidir.XVII. yüzyılda Balkan kökenli nüfus artmış ve XVIII. yüzyılda bu nüfus her yönüyle önem kazanmıştır. XVII. yüzyılın sonlarında şehirde 50.000 kişi yaşamakta idi. Bu sayı XVIII. yüzyılın sonunda 20.000 ile 60.000, XIX. yüzyılın ilk yarısında ise 50.000 ile 100.000 arasında değişmekteydi. 300 yıl Osmanlı Devleti idaresinde kalmış olan Bükreş Yunan bilim çalışmalarının önemli bir merkezi haline geldiği XVIII. yüzyılda Fenerli prenslerin yönetimi altında daha da belirginleşen bir Şark görünümü kazanmıştı. Prensler Osmanlı Devleti içindeki hıris-tiyanlar için dinî kitap basımını başlattılar. İstanbul, Trabzon, Kudüs ve Ayna-roz'daki (Athos) manastırlara gönderilmek üzere vergi toplama işine giriştiler. Ancak Fenerli Rum prenslerin himaye ettiği yabancı tüccarlarla rekabetten hoşnut olmayan yerli tüccarlar zaman zaman halkı ayaklandırdılar. Rus ve Avusturya işgalleri, Bükreş'te Batı'nın ilk etkilerinin görülmesine ve XIX. yüzyılın ilk yansından itibaren Yunanca'nm yerine Fransızca'nın geçerek yaygınlaşmasına sebep oldular. Fransız devriminin ortaya koyduğu düşüncelerin etkisiyle şehir, Eflak ve Boğdan'ın birleşmesini sağlayan Romanya'nın siyasî birliği için mücadele veren bir merkez halini aldı (1859). 1862'de Romanya'nın başşehri olunca hükümet binaları, kültür ve eğitim kurumlarının inşası ile hızla gelişti. I. Dünya Savaşi'nda 1916-1918, II. Dünya Sa-vaşı'nda ise 1940-1944 yılları arasında Almanlar tarafından işgal edildi. Şehrin asıl gelişmesi II. Dünya Savaşı'ndan sonradır.1906'da Romen hükümeti Bükreş'te bir cami yaptırmıştı. Daha sonra bu cami yıkılıp 1960'ta bir başka yere yenisi inşa edilmiştir; aynca şehirde bir de Türk şehitliği bulunmaktadır. Bükreş'in 1986 sayımına göre nüfusu 1.990.000'dir.

Bibliyografya:

Selânikî, Târih (İpşirli), s. 507-508, 515-516, 538, 831; Peçuylu İbrahim. Târih, II, 159-162; Evliya Çelebi, Seyahatname, VII, 476-480; Naî-mâ, Târih, I, 129-132, 136-140; F. C. Beifour, The Traaels of Macarios, London 1836, II, 375; I. Bogdan, Cronice Inedîte Atıngatoare de İs-Loria Romanilor, Bucharest 1895, s. 39; G. 1. lonescu Gion. tstoria Bucurestiului, Bucharest 1899, s. 818; N. lorga, Istorta BucuresUlor, Bucharest 1930, s. 397; P. P. Panaitescu, Documen-tele Tarii Romoneşti, Bucharest 1938, I, 240, 244-248, 253-255, 260-261; Danişmend, Kronoloji, III, 151-153; N. Beldİceanu. "Bükreşh", ET* (lng.).], 1298-1299.

BÜLBÜL

Türk ve İran edebiyatlarında başta âşık oluşu ve sesinin güzelliği olmak üzere çeşitli özellikleri sebebiyle adı en çok geçen kuş.Aslı Farsça olan kelime sonradan Arapça'ya da girmiştir. Bülbül için andelîb ve hezârdan başka sesinin güzelliği dolayısıyla hezâr-destân (bin bir türlü hikâye söyleyen), hoş-hân (güzel okuyan), hoş-gü (güze! söyleyen), hoşâheng (güzel sesli) kelimeleri de kullanılır. Bunların yanında zend-hân (güzel sesli kuş), zendvâf, zendbâf, zendlâf (bülbül), mürg-i bâğ (bahçe kuşu), mürg-i çemen (çimen kuşu), şeb-hân (gece öten kuş), mürg-i şeb-hîz (gece uyanık duran kuş), hezâr-âvâz (bin bir sesli) gibi kelime ve terkipler de bülbülü ifade eder. Çeşitli Türk şivelerinde böberdek, bübürdek, keleçek. kujulak, ötlügen, sandugaç gibi adlarla anılan bülbüle Dîvânü lugâti't-Türk ve Kutad-gu Büig'öe de rastlanır.Doğu edebiyatlarında önemli bir yeri olan bülbül güllerin açtığı günlerde daha canlı öttüğünden gül ile arasında muhayyel bir aşk ilişkisinin var olduğu kabul edilmiş, bülbül âşığa, gül de maşuk veya maşukaya benzetilmiştir. Aralarındaki bu ilişki mecazi aşk olarak kabul edilmiş, gülün aşkı ile tutuştuğu için bülbüle "şeydâ" (çılgın) ve "zâr" (ağlayıp inleyen) sıfatlan verilmiştir. Yine bu anlayışa göre bülbülün güle yaklaşmasını önleyen en büyük engel gülün dikenidir. Ancak bülbül dikeni de gülün hatırı için hoş görmektedir.Şairler yüzyıllar boyunca bülbülle gül arasında tahayyül ettikleri bu aşkı şiirleri için tükenmez bir kaynak olarak görmüşlerdir. Nitekim eski İran ve Türk edebiyat şairlerinin divanlarında bülbül ve gül konulu manzumelere veya onlarla ilgili remiz ve mazmunlara sık sık rastlanır. İran edebiyatında bülbülü ve onun güle olan aşkını en güzel şekilde dile getiren, ünlü şair Hâfiz-ı Şîrâzî (o. 791/ 1389) olmuştur. Klasik divan şairleri bülbülden belirli kurallara bağlı olarak bahsettikleri halde halk şairleri onu daha serbest bir muhayyile ile ve çok defa daha canlı bir şekilde dile getirirler. Türk halk edebiyatında hakkında pek çok mâni, türkü, destan ve koşma yazılmış olan,

Türk atasözleri ve deyimlerinde geniş bir yer tutan bülbül, daha XIV. yüzyıl başlarında Yûnus Emre'nın şiirlerinde lirik bir duyuşun timsali olarak görülür. Sonraki yüzyıllarda da hemen bütün halk şairleri bülbül motifini çeşitli şekillerde kullanmışlardır.Divan edebiyatında bülbül, klasik Doğu edebiyatlarında olduğu gibi âşığı sembolize eder. Bunda gülün sevgili olarak düşünülmesi de rol oynar. Teşhis yoluyla âşığın bütün özelliklerinin izafe edildiği bülbül, gülün daha kırmızı ve güzel olması için ona kanını vermiş veya gül hile ile onun kanını içmiş, yüzüne sürmüş yahut allık (gül-güne) olarak kullanmıştır. Bülbül gülün hasretiyle sabahlara kadar feryat eden bir âşıktır. Bu benzetmede bülbülün diğer kuşlardan farklı olarak gece de ötmesi söz konusudur. Bazı şairler bülbülün feryat etmesini onun için ilâhî bir takdir olarak kabul ederler. Ötüşünün nağme olarak nitelendirildiği hallerde bir nağmede 1000 sihir yaptığı ifade edilir. Bazan da gül yaprağı veya mushaftan âyetler yahut Güiisfdn'dan beyitler okuduğu düşünülür. Zevk ehlini gül bahçesine çağırarak gül ile olan macerasını âleme "destan eyleyen" bülbülün, "bin" (1000) anlamına da gelen hezâr kelimesinin tevriyeli ve cinaslı kullanılmasıyla "hezâr-destân" ve "destân-serâ" olduğu söylenir. Âteş-zebân, hoş-zebân, mürg-i hoş-hân, mürg-i seher, hoş-âvâz, hoş-beyân, hoş-nağme, ter-nağme, şîrîn - güftâr, güya, medh-hân, nây-ı hazîn gibi kelimeler ötüşüyle ilgili olarak bülbül mânasına geldiği gibi feryat, figan, şîven, âh ü zâr, neva, nâle, savt, nağme, okumak ve gul-gule kelimeleri de ötüşünü nitelemek için kullanılır. Güzel nağmeleri ve gönül alıcı ötüşünden dolayı şairler de kendilerini bülbüle benzetirler. "Bülbül-i bustân-ı mezâk" Hz. Peygamber'den kinaye olarak, "bülbül-İ hezâr-dâstân" Sa'dî-i Şî-râzfden kinaye ve ehl-i kemâl için kullanılan birer tabirdir. Bunların dışında bülbül-zebân "fasih", bülbül-mizâc ise "değişik mizaçlı" ve "aşüfte" anlamlarına gelmektedir.Kuşlar farklı yerlerde yaşarlar. Karga leşi, baykuş viraneyi, bülbül de gülzârı sever. Bağda, bahçede, çiçekler içinde dolaşmakla beraber bülbü! daha çok gül dalları ve yapraklan arasında görülür. Bülbülün tahtgâh, mahfil, sâyeban, sâ-gar, keşkül şekillerinde tasavvur edilen yuvası da burada bulunur. Bu beraberlik, gülün rengi itibariyle ateşi çağrış-tırmasıyla çeşitli tasavvurlara konu olur. O büyük bir âfet veya yangından artakalan bir "kül öksüzü"dür. Bu benzetme ile aynı zamanda vücudunun üst kısmının koyu, alt kısmının sütlü kahve renginde oluşuna da işaret edilmiş olur. Gülün Hz. Musa'ya Tür dağında görünen "âteş-i Mûsâ"ya benzetilmesiyle bülbül de Hz. Musa'nın "kelîm" sıfatı ile nitelendirilir. "Pamukla ateşin oyunu olmaz" atasözü de bu münasebetle hatırlanır. Güzel sesinden dolayı bülbül ile Hz. Dâvûd arasında da ilgi kurulmuştur. Ayrıca gül camiye, servi minareye, bülbül de Kur'an okuyan kişiye benzetilir.Bülbül ile birlikte zikredilen diğer bir unsur da kafestir. "Bülbülün çektiği dili belasıdır" atasözü, bülbülün güzel ötüşünden dolayı kafese konulmuş olduğunu ifade eder. "Bülbülü altın kafese koymuşlar, ah vatanım demiş" atasözü ise onun gül bahçesinin ve hürriyetin hasretiyle yandığını anlatır ve hürriyeti sembolize eder. Aynı şekilde âşığın gamlı gönlü mihnet gülzârının bülbülü, yaralı sinesi de kafes şeklinde düşünülür. Mutasavvıflar veya tasavvufa meyyal şairler bülbülü daha geniş anlamlı bir alegori olarak kullanmışlardır. Onlara göre bülbül ilâhî aşkla yanan can ve ruhun timsalidir. O bu dünyada veya ten kafesinin içinde uzak kaldığı ezelî gül bah-çesinin hasretiyle feryat eden bir Hak âşığıdır.Yukarıda belirtilenlerin dışında talip, mest ve hatibe de benzetilen bülbül, müstakil olarak "Bülbülnâme", "Bülbü-liyye". "Gül ü Bülbül" gibi adlarla anılan eserlere konu olmuştur. İlk bülbülnâme-nin Fars edebiyatında Ferîdüddin Attâr (ö. 618/1221) tarafından yazıldığı söylenirse de bu eserin Attâr'a ait olmadığı kanaati yaygındır (bk. attAr, Ferîdüddin). Küçük bir mesnevi olan bu eserde, güle karşı duyduğu aşkı öterek terennüm eden bülbülün diğer kuşları rahatsız etmesi ve kuşların onu Hz. Süleyman'a şikâyetleri anlatılır. Hz. Süleyman doğanı gönderip bülbülü yanına getirtir. Bülbül kendini savunur, Hz. Süleyman onu haklı bulur ve diğer kuşların bülbüle dokunmamalarını emreder. Bu konuda İran edebiyatında hemen hemen başka bir esere rastlanmadığı halde Türk edebiyatında XVI. yüzyıldan başlayarak "Bülbülnâme", "Bülbüliyye" ve "Gül ü Bülbül" adlarıyla beşten fazla eser kaleme alınmıştır. Bu alanda bilinen ilk Türkçe eser, Kara Fazlî'nin (ö. 971/1563-64) Gül ü Bülbül adlı mesnevisi olup Hammer tarafından Almanca çevirisiyle birlikte 1833'te Viyana'da basılmıştır. Bundan sonra Bahârnin (ö. 980/1572) Gül ü Bülbülü, Gazi Giray'ın (ö. 1016/1607) Fu-zûlfnin Beng ü Bâde'sme nazîre olarak yazdığı Gül ü Bülbülü, Ömer Fuâdf-nin (ö. 1046/ 1636) Bülbüliyye'si, BirrF-nin (ö, 1128/1715-16) manzum ve mensur karışık olarak yazdığı Bülbülnâme'sı343 ve Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi'nin (ö. 1166/1752) Bülbül-nâme'si zikredilebilir. Ayrıca Hüseyin Ayan'ın, Paris Bibliotheque Nationale'-de kayıtlı Farsça bir mecmuanın içinde344 bulup neşrettiği.345 Bülbülnâme adlı bir mesnevi daha vardır. Ne zaman yaşadığı bilinmeyen Rifâî adlı bir şaire ait olan eser beş beyitlik hâtime-siyle birlikte 327 beyittir.Divan edebiyatında bu eserler dışında bülbüle çeşitli beyitlerde ve "bülbül" redifli gazellerde sık sık rastlanmaktadır. Bunlar arasında, XIX. yüzyılın ikinci yarısında divan edebiyatı geleneğini devam ettiren Şeyhülislâm Arif Hikmet'in bülbülü kısmen dinî bir fikirle işleyen gazeli zikre değer. Bu devirde yazılmış bülbüle dair şiirlerden Osman Şems Efen-di'ninki tasavvur ve üslûp bakımından ayrı bir yere sahiptir. Osman Şems Efendi bülbülü "riyâz-ı vahdetten uzak düşmüş bir ruh" olarak ele almış, onda mekâna hapsedilmiş bir "lâ-

343 İstanbul 1265344 Farsça Yazmalar 7 İA.F. 21471, vr. 196b-209a345 Bk. bibl

mekân" mahlûkunun derin ıstıraplarını dile getirmeye çalışmıştır. Yenileşme devri Türk edebiyatında yazılan bülbül temalı manzumeler içinde, Recâizâde Ekrem'in -bülbül" redifli gazeli yanında özellikle Mehmed Akif'in Bursa'nın Yunanlılar tarafından işgali üzerine yazdığı "Bülbül" şiiri, dinî ve sosyal hassasiyeti dile getiren güzel bir örnektir.Türk ve İran edebiyatlarında şiirdeki karakteriyle manzum ve mensur hikâyelere de konu olan bülbül, günümüz Türk edebiyatında hemen hemen terkedilmiş bir motif durumundadır.

Bibliyografya:

Burhân-ı Kâtı' Tercümesi, 11, 332; Türk Lügati, I, 731-732; Ferheng-İ Fârsî, I, 565; Ali Nihat Tarlan. Şeyhî Divanını Tedkik, İstanbul 1964, s. 171-172; a.mlf., "Bülbül", El2 (İng.), I, 1301-1302; Mehmed Çavuşoğlu. Necati Bey Dîuânı'nın Tahlili, istanbul 1971, s. 265-266; Harun Tolasa, Ahmed Paşa'nın Şiir Dünyası, Ankara 1973, s. 485-487; Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 138-140; Hüseyin Ayan. Bülbül-nâme, İstanbul 1981; Cemâl Kurnaz. Hayalî Bey Dîuânı (Tahlil), Ankara 1987, s. 502-505; İskender Pala, Ansiklopedik Dîvân Şiiri Sözlüğü, Ankara 1989, I, 163-165; Dİhhudâ. Lıtğat-nâme, V!l, 231-232; TA, IX, 19-20; R. Ekrem Koçu, "Bülbül", İst.A, VI, 3164-3166; Mehmed Kaplan, "Bülbül", İA, I], 832-834; Ali Nihat Tarlan. "Bulbul", El2(lng\ I, 1301-1302; TDEA, I, 480; Hüsang Alam, "Bolbol", Elr., IV, 336-337.

BÜLBÜL ŞAH

Seyyid Şerefüddîn Bülbül Şâh el - Hüseynî el – Keşmîrî (ö. 728/1327) Sühreverdiyye tarikatının Hindistan'daki şeyhlerinden.Sühreverdiyye şeyhlerinden Şah Nî'me-tullah Fârsî'nin mürididir. Moğol istilâsı yüzünden şeyhi ve beraberlerindeki 1000 kişi ile birlikte Türkistan'dan Raca Suhâdivâ (1301-1320) idaresindeki Keşmir'e hicret etti. Bu yıllarda iktidarı ele alan Prens Rinçana Budist idi. Bülbül Şah, Budizm ve halkın dini olan Hinduizm'le tatmin olmayan Rinçana'ya İslâm'ı anlattı. Rinçana müslüman olup Sadreddin adını aldı. Bülbül Şah, Sadreddin'in tebaasından yaklaşık 10.000 kişinin İslâm'a girmesine vesile oldu. Emîr Sadreddin Bülbül Şah için yaptırdığı hankaha zengin vakıflar tahsis etti ve bunların geliriyle bir aşevi kurdu. Bir ara harap olan aşevi daha sonraları onarılmış ve darülaceze olarak kullanılmıştır. Emîr Sadreddin'in darülacezenin yanında yaptırdığı mescid Keşmir'in ilk mescididir. Bülbül Şah bu mescidin yakınlarında inşa edilen türbede medfundur.

Bibliyografya:

Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü'l-hauâtır, 11, 49; A. Schimmel, islam in the Irıdian Subcontinent, Leiden 1980, s. 44; ei-KâmOsü'l-İslâmî, I, 351; Mohibbul Hasan, "Bülbül Şhâh", E!2 Suppl. (ing.). 156.

BÜLBÜLDAGI

Batı Anadolu'da İzmir'e bağlı Selçuk ilçesinin güneybatısında, üzerinde Hz. Meryem'e nisbet edilen bir evin bulunduğu tepe.Selçuk ilçesine 12 km. uzaklıkta bulunan Bülbüldagı'nın arkeoloji ve dinler tarihi bakımından önemi, eteğinde tarihî ve turistik yerleşim merkezleri bulunmasından kaynaklanır. Bunların başında Pe-leponnes ve İyon adalarından gelme göçmenler tarafından kurulan Efes şehri gelir. Bazı rivayetlere göre Efes Amazonlar tarafından kurulmuş ve burada dünyanın yedi harikasından biri olan Arte-mis Tapınağı da bunlar tarafından yapılmıştır.Bu bölge Hıristiyanlığın doğuşundan sonra da önemini korumuştur. Ashâb-ı Kehf in Kral Dakyanus (Decius) zamanında mağaraya sığınarak 309 yıl süren mucizevî uykularını tamamladıkları mağaranın Bülbüldağı'nın eteklerinde olduğuna inanılmaktadır. Kur'an'da da yer alan bu olayın346 Tarsus, Elbistan ve Antakya gibi yerlerde geçtiğine dair farklı rivayetler vardır.Bizans kaynaklarına göre havari Yuhanna'nın (Saint Jean) mezarının da buradaki bir tepe üzerinde bulunması dolayısıyla bu bölgeye Latince Ayasuluk (Ayas-lug) denilmiştir. Saint Jean Kilisesi ve Hz. Meryem'e nisbet edilen ev dolayısıyla hı-ristiyanlar son yıllarda bölgeyi bir ziyaret yeri haline getirmişlerdir. Ancak eski kaynaklarda Hz. Meryem'in buraya geldiği, burada öldüğü hakkında açık bir ifade yoktur. Bu bölgede Hz. Meryem'e isnat edilen bir mezar da mevcuttur. Buna karşılık Kudüs'te de ona nisbet edilen iki mezar daha bulunmakta olup bunların biri Jeoshaphat (Kedron) vadisinde, diğeri Gethsemani'dedir347. Bu konuyu ilk defa araştıran eski kilise babalarından Epiphanius (ö. 403), Yuhanna'nın Meryem'i Efes'e götürdüğünü hiçbir yerde

346 Bk. el-Kehf 18/9-26347 Geniş bilgi için bk. Tümer, s. 89-98

okumadığını söylemektedir.348

Bütün bunlara rağmen XIX. yüzyılın başında Catherine Emmerich adlı bir Alman mistiği Hz. Meryem'in evinin Bül-büldağı'nda bulunduğu iddiasını ortaya attı. Başlangıçta bu iddia kilise yetkililerince reddedildi. Çünkü 431'deki Efes Konsili'nde Hz. Meryem'e "Theotokos" (tanrıyı doğuran) unvanı verilmiş, daha sonra günahtan, hatta aslî günah*tan muaf ve Ölümsüz sayılmış. Papa IX. Pius 1854'teki papalık bildirisiyle onun günahsızlığını ilân etmişti; nihayet 1950'-de Papa XII. Pius îsâ gibi Hz. Meryem'in de göğe yükseldiğini açıklamıştı. Ancak tarihî delillere ve yaygın inanışa pek uygun düşmemekle beraber Catherine Em-merich'in yukarıdaki iddiası bazı kilise çevrelerini harekete geçirdi. Lazarist rahiplerin Bülbüldağı'nda buldukları ev (şimdi Meryemana Evi deniliyor) ve ayazmayı içine alan 919 dönümlük arazi, Fransız uyruklu Lazarist başrahip M. Joseph B. Gabrİel349

adına satın alındı ve Kuşadası Tapu Sicil Muhafaza Memurluğu'nda tescil ettirildi. Halbuki bu evi bölgede yer-leşen ilk hıristiyan topluluktan kalma bir yapı olarak görenler yanında Efes Kon-sili dolayısıyla yapıldığını ve Hz. Meryem adına ithaf edilen yüzlerce binadan biri olduğunu ileri sürenler de vardır.Çeşitli ülkelerdeki Hz. Meryem'le ilgili makamlardan biri olarak kabul edilebilecek Bülbüldağı'ndaki bu yeri 1967'de Papa VI. Paul de ziyaret etti ve burasını "resmf kutsal hac mahalli" ilân etti. Böylece hıristiyanlarca kutsal kabul edilen Bülbüldağı'ndaki bu evde her yıl 15 Ağus-tos'ta âyinlerle "Meryem'in göğe çıkma bayramı" bir hac havası içinde kutlanmaktadır.

Bibliyografya:

L. Heidet — L. Pirot, "Assompüon, These du Bulbul-Dagh", DB2, I, 647-652; Hikmet Tanyu, Dinler Tarihi Araştırmaları, Ankara 1973, s. 126-134; Günay Tümer, Hıristiyan ue İslâm Dinlerinde Meryem {doçentlik tezi, 1979], Aü İlahiyat Fakültesi, s. 83-9S; TA, XXIV, 22-23.

BÜLBÜLZÂDE ALİ HİBRİ EFENDİ

BÜLDÂNİYYE350

Muhaddislerin muhtelif kültür merkezlerinde duyup öğrendikleri hadisleri bu beldelere göre bir araya toplayarak meydana getirdikleri hadis mecmuaları.Hadis bilgisi bakımından birbirinden farklı durumda olan ashabın ve sonraki râviierin bir beldeye yerleşmeleri ve bildikleri hadisleri orada rivayet etmeleri sebebiyle hadislerin tedvîn'inden Önce muhtelif kültür merkezlerinde birbirinden farklı hadisler yayılmıştı. Muhaddislerin sıkça kullandıkları, "Dımaşk'a gitmeden önce bu hadisi duymamıştık" veya, "Falan râvi Dımaşklılar'ın rivayet ettiği hadisleri herkesten iyi bilir"; "Bu sadece Medineliler'in rivayet ettiği bir hadistir"; "Onu Basralılar'dan başka kimse rivayet etmemiştir" şeklindeki ifade-lerinden de anlaşılacağı üzere bazı hadisler ilk zamanlarda sadece bir memleketin, bir bölgenin hadisleri olarak bilinmekteydi. Hatta bazı beldelerde rivayet edilen hadislerin bir başka beldede rivayet edilenlere tercih edildiği de olurdu. Meselâ Hicazlılar'ın hadisleri çok defa Iraklılar'ınkinden daha sahih kabul edilmekteydi. Sonraları bütün İslâm ülkelerini içine alacak tarzda yaygınlaşacak olan hadis tahsili için yapılan seyahatler o devirde henüz başlamadığı için her belde halkı yakından tanıdığı kendi muhaddislerine daha çok itimat ediyor, tanımadıkları bir muhaddisten nakledilen rivayetlere o kadar güvenmiyordu. Ancak hadis öğrenmek için yapılan yolculukların zamanla çoğalması ve yaygınlaşması, bölgelere göre birbirinden farklı hadislerin rivayet edilmesini ortadan kaldırmış oldu.Muhaddislerin, sözü edilen ilk devirlerde hadis tahsil ederken elde ettikleri rivayetleri bazan bu hadisleri öğrendikleri beldelere göre tasnif ederek meydana getirdikleri "Büldâniyye" türünden hadis mecmualarına, İbn Asâkir (ö. 571/ 1176) ve Ebü Tâhir es-SilefTnin (ö. 576/ 1180) el-Büldâniyye adıyla tanınan kırk hadis mecmuaları351 ile Hasan b. Muhammed b. Mu-hammed el-Bekrfnin (ö. 656/1258) hadis tahsili için gittiği beldelerin kırk tanesinden derlediği, kırk tabiînin kırk sa-hâbîden rivayet ettiği kırk hadisi ihtiva eden Kîtâbü'l-Büldâniyye'si örnek olarak zikredilebilir.

Bibliyografya:

Müslim. "Şayd", 12; Tirmizî, "Taharet", 61, 81, 98; Zehebî, A'tâmü'n-nübelâ*, XXIII, 326-328; Keşfü'z-zunûn, I, 54; Brockelmann, GAL, I, 404, 450; SuppL, I, 610; M. Zâhid el-Kevse-rî, en-Nüketü't-tarife. Kahire 1365/1945, s. 3-4; M. Tayyib OKiç, Bazı Hadis Meseleleri Üzerinde Tetkikler, İstanbul 1959, s. 164; M. Ac-câc

348 a.g.e., s. 87349 Türkçe kayıtlarda M. îosef B. Gavriel350 Bk. Hibri, Ali Efendi351 Brockelmann, GAL, I, 404, 450

ei-Hatîb, es-Sünne kable't-tedvin, Kahire 1383/1963, s. 164 vd; Subhî eşkâlin, Hadis İlimleri ve Hadîs Istılahları352, Ankara 1973, s. 39-41; Talât Koçyiğit. Hadis Tarihi, Ankara 1977, s. 98.

BÜLEYTÎ

BÜNÂN B. MUHAMMED

Ebü'l-Hasen Bünân b. Muhammed el-Hammâl (ö. 316/928) Mısırlı zâhid ve sûfî. .Aslen Vâsıtlıdır. Bir süre Bağdat'ta hadis dersi aldıktan sonra gidip yerleştiği Mısır'da vefat etti. Kuşeyrî, daima doğruluk üzere hareket eden. "emir bi'l-ma'rûf ilkesini uygulayan Bünân'a Ham-mâi lakabının bir kadın tarafından verildiğini söyler. Bünân'ın azığını sırtına yüklenmiş bir halde hacca gitmekte olduğunu gören bu kadın ona, "Allah'a tevekkülün yok mu, yoksa sen hamal mısın?" diye sormuş, bu olaydan sonra "hammâl" onun lakabı olmuştur.Cüneyd-i Bağdâdî'nin sohbetine devam eden, İbrahim el-Hawâs'la tanışan Bünân, meşhur sofilerden Ebû Saîd el-Harrâz'ın (ö. 277/890) çağdaşı idi. Başta Sülemî olmak üzere bazı sûff müellifler Bünân'ı Ebü'l-Hüseyin en-Nûrî'nin üstadı olarak kabul ederler. Sülemî, Ebü'l-Hasan Bünân b. Muhammed ile aynı tarihte ve aynı yerde vefat eden Ebü'l-Hüseyin b. Bünân'ı Ebû Saîd el-Harrâz'ın müridi olarak gösterir353. Süyûtî bu ikisini aynı şahıs sayar. Câmî ise Mısırlı Bünân b. Abdullah adlı başka bir mutasavvıftan bahseder. Ancak Süyûtî'nin de belirttiği gibi muhtemelen bir tek Bünân vardır, o da Ebü Saîd el-Harrâz'ın mürididir.Bünân rızkı teminat altında görmeyi, emirleri yerine getirmeyi, Hakk'a sarılıp iki cihandan yüz çevirmeyi sûfîlerin en yüce hallerinden kabul eder. Ona göre sebepleri dikkate alma, sebeplerin sebebini (Allah'ı) dikkate almamaya yol açar; buna karşılık sebepleri hiçbir şekilde dikkate almamak da insanı bâtıl işlere sevkeder. Bünân burada tevekkül ile tedbir fikrini bağdaştırmaya çalışmakta, sebeplerin ilâhlaştırılması-na da terkedilmesine de karşı çıkmaktadır.Bünân'a göre haline hâkim olan veya sevgisini gizleyen gerçek sevgi mertebesine ulaşmamıştır. Sevgilisi uğrunda her türlü sıkıntıya katlanmayı göze almayan, başka kimselerin nimetlerden aldıkları zevk kadar sevgi yolunda çekilen eziyetlerden zevk almayan sevgiden bahsedemez. İnsan kulluğunu rabbine tahsis ederse o da inayetini insana tahsis eder. Şu halde her şey insanın elindedir.Bünân, bir rivayete göre hıristiyan vezir Humâreveyh'in at üstünde şehirde dolaşmasını İslâm esaslarına aykırı bulup onu bu davranıştan menettiği için, diğer bir rivayete göre ise İbn Tolun'a nasihatte bulunduğu için parçalanmak üzere arslanın önüne atılmış, ancak ars-lan ona dokunmamıştı.Haramdan kaçar gibi riyadan kaçmayı öğütleyen Bünân kalbine gelen bir cezbenin tesiriyle yüzüstü yere düşmüş ve ruhunu teslim etmişti. Cenaze namazına kalabalık bir cemaat katılmış ve Kahire'-nin Mukattam dağındaki Karâfe Kabris-tanı'na defnedilmiştir.Tasavvuf tarihinde Hammâl lakabıyla meşhur olan iki sûfî daha vardır. Ebû Nuaym Hilyetul-evhyâ'üa Eyyûb ei-Hammâl'den, Câmî de Nefehâtü'1-üns'te İshak el-Hammâl adında bir sûfîden bahseder.

Bibliyografya:

Sülemî. Tabakât, s. 291-292, 389; Ebü Nuaym, Hilye, X, 324-325; Hatîb, TSrlhu Bağd&d, VII, 100-102; Kuşeyrî, er-Risâie, s. 149; Here-vî, Tabakât, s. 300, 396; İbnü'l-Cevzr, Şıfatü'ş-Şafue, II, 448; Zehebî, A'lâmü'n-nübelâ', XIV, 488-489; Safedî, el-Vâfî, X, 289-290; İbnü'l-Mülakkın. Tabaka tü'l-evliya', Beyrut 1406/ 1986, s. 122-124; İbn Tağrtberdî. en-Nücümü z-zâhire, 111, 220-221; Câmî. Nefehât, s. 158; Süyûtî, Hüsnü'l -muhâdara, 1, 512-513; Münâvî. el-Keuâkib, II, 22-23.

BÜNDÂR, MUHAMMED B. BEŞŞÂR

Ebû Bekr Muhammed b. Beşşâr b. Osman el-Abdî el-Basrî (ö. 252/866) Basrah tanınmış muhaddis."Değerli şeyleri saklayan, çok hadis ezberleyen kimse" anlamında Bündâr lakabıyla tanınan Muhammed b. Beşşâr 167'de (783) Basra'da doğdu. Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledikten sonra Basralı muhaddislerin rivayet ettiği bütün hadisleri öğrendi. Daha sonra hadis tahsili için seyahate çıkmak istediyse de annesi razı olmadığı için memleketinden aynla-madı. Bu arzusu ancak annesi vefat ettikten sonra gerçekleşti. Başta Mu'temir b. Süleyman, Abdurrahman b. Mehdî, Ve-kf b. Cerrah, Ebû Dâvûd et-TayâlisT, Ye-zîd b. Hârûn olmak üzere zamanın en meşhur muhaddislerinden hadis okudu. Yirmi yıl Yahya b. Saîd el-Kattân'ın hadis meclislerine devam etti.Yazılan hadisleri ezberleme geleneğini devam ettiren Bündâr henüz on sekiz yaşlarında iken ona müracaat eden-lere hadis rivayet etmeye başladı. Basra'da çoğu aynı zamanda hocası olan tanınmış muhaddisfer dururken orada

352 trc. M. Yaşar Kan-demir353 Tabakât, s. 389

hadis rivayet etmeyi şeyhlerine saygısızlık kabul ettiği için hadis öğrenmek üzere kendisine başvuranları şehir dışındaki hurmalığına götürür, onlara hurma ikram ettikten sonra hadis rivayet ederdi. Bündâr'dan rivayette bulunanlar arasında Kütüb-i Sitte müellifleriyle İbn Huzeyme, Ebû Hatim er-Râzî, Ebû Zür'a er-Râzî, Bakî b. Mahled gibi tanınmış muhaddisleri saymak mümkündür. Altmış yedi yıl boyunca Basra'da ve Bağdat'ta hadis rivayet ettiği için ondan beş ayrı tabakaya mensup muhaddisler faydalanma imkânı bulmuşlardır.İbn Huzeyme'nin, zamanındaki muhad-dislerin imamı diye övdüğü Bündâr, hadisin altın çağı olarak bilinen hicrî üçüncü asrın en büyük muhaddislerinden biridir. Cerh ve ta'dîl imamlarına göre sî-ka'dır. Rivayet ettiği hadislere muteber ve güvenilir hadis kaynakları yer vermiştir. Nitekim Buhârî el-Câmir~u'ş-şa-hfh'inde Bündâr'ın 205 hadisini rivayet ettiği gibi ondan bir de mükâtebe* yoluyla elde ettiği bir hadisi nakletmiştir. Müslim de el-Câmi'zu'ş-şahîh'\nde onun 460 hadisine yer vermiştir. Ebû Dâvûd ise Bündar'dan pek çok hadis yazdığını söylemiştir.Amr b. Ali el-Fellâs, Bündâr'ın Yahya b. Saîd el-Kattân'dan olan rivayetlerinde yalan söylediğini ileri sürmüşse de sebebi zikredilmeyen cerh makbul sayılmadığından bu görüşe itibar edilmemiştir. Zehebî, Bündâr'ın çok doğru ve güvenilir bir âlim olduğunu bildikleri için İslâm âlimlerinin Fellâs'ın bu görüşüne değer vermediklerini söylemiştir. İbn Ha-cer'e göre ise Bündâr'ın bazı rivayetlerinde hata varsa da bunları kasten yapmamıştır.Bündâr'ın rivayet ettiği hadislerin bir bölümünü ihtiva eden küçük bir mecmua Zâhiriyye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.354

Bündâr, uzun yıllar Basra ve Bağdat'ta hadis rivayet ettikten sonra seksen beş yaşlarında iken vefat etmiştir.

Bibliyografya :

Buhârî. et-Târîhu'l-kebîr, I, 49; el-Cerh ue't-ta'dtt, VII, 24; İbn Hibbân, eş-Şikât, IX, 111; Hatîb. Târihti Bağdâd, II, 101-105; İbnü'S-Sa-lâh, c Ulûmu'I-hadîs355, Dımaşk 1404/1984, s. 341; Zehebî, A'lâmü'n-nûbelâ', XU, 144-149; a.mlf.. Mfzânü'l-i'tidâl, III, 490; a.mlf., TezkireM'l-huffâz, II, 511-512; ibn Ha-cer, Tehzîbut-Tehzîb, IX, 70-73; a.mlf.. Hed-yil's-sârî mukaddimetü Fethi'!-bârt, Bulak 1301, s. 436-437; Süyûtî, Tabakitü'l-huffâz (Ömer), s. 222; Hazrecî. Hulâşalü Tezhîb, s. 328; Fuat Sezgin, BuhSrî'nin Kaynaklan, istanbul 1956, s. 25-26, 264; a.mlf., GAS, I, 113-114.

BÜNDÂR B. HÜSEYİN

Ebü'l-Hüseyn Bündâr b. el-Hüseyn eş-Şîrâzî (Ö. 353/964) İlk dönem sûfilerinden.Şiraz'da doğdu. Ticaretle uğraşan bir ailenin oğludur. Bündâr bir yandan ticaretle meşgul olurken diğer yandan Eş'a-rî kelâmı ile ilgilendi ve İmam Eş'arFnin derslerini takip etmeye başladı. Kelâm konusundaki fikirleriyle dikkati çekti. Babasıyla birlikte ticaret için Bağdat'a gittiğinde burada meşhur sûfî Sibiî ile tanıştı. Tesirinde kaldığı Şiblfnin emriyle malını mülkünü terkederek kendini tasavvufa verdi ve onun takdir ve güvenini kazandı. Bu arada Ebû Ca'fer el-Haddâd'dan da faydalandı. Sûfflerin birtakım fikirlerini tenkit eden müridi İbn Hafifin çeşitli görüşlerini, özellikle ba-zan kalbe gelen gaflet konusundaki açıklamasını reddetti356, Ömrünün büyük bir kısmını geçirdiği Şiraz civarındaki Errecân kasabasında vefat etti.Bündâr tasavvuff hakikatleri iyi bilen ve mükemmel bir biçimde ifade eden bir sûff olarak tanınır. Gaybet* halini huzur haline tercih eder. Genel olarak süfî-lerin tevhid (vahdâniyyet) konusunda birleştiklerini, ancak mücahede ve mükâ-şefe yoluyla ona nasıl erişileceği hususunda ayrıldıklarını söyler. Bündâr'a göre her sûff kendisinde zuhur eden hale göre bir isim alır. Meselâ ibadetine düşkün olana âbid, dünyadan el etek çekene zâhid. hiçbir şeye sahip olmayana fakir, Allah'a güveni esas alana mütevekkil, fenâ'yı esas alana fâni. sevgiyi esas alana âşık denir. Bu hallerden hepsi belli bir sûffde toplanabilir. Bu durumda ona bu hallerin tamamını kapsayan bir isim verilir.357

"Hak ile olma hali cem', Hak için olma hali tefrika"dır diyen Bündâr'a göre dünyaya yönelen hırs ateşiyle âhirete yönelen korku ateşiyle, Hakk'a yönelen ise tevhid nuru ile yanar ve değer biçilmez bir mücevher haline gelir. Hak yolunda her şeyi terketmeyen bütünü ile hakikate yani Hakk'a ulaşamaz. Onun için Bündâr sâlikin bütün dikkatini Hak'ta toplamasını ister. Tam anlamıyla mevlâsı kıblesi olmayanın namazının sahih olmayacağını söyler.Bündâr'a göre tasavvuf ahde vefa etmektir. Sâlik diliyle verdiği sözlere bağlı kaldığı gibi niyetlerine de bağlı kalmalıdır. Bündâr sûfî ile mutasavvıf arasında fark görür. Sûfî Hak tarafından seçilen, dost edinilen, nefsinden uzaklaştırılan ve benlik davası ile hareket etmekten alıkonulan kimsedir. Mutasavvıf ise nefsi ile uğraşan, içinde dünya arzusu olduğu halde zâhidliğe özenendir. Bündâr sûfî kelimesinin kökü konusunda bu görüşüne uygun bir açıklama yapar. Ona göre sûff kelimesi sâfâ fiilinin meçhulü olup "Hak tarafından dost edinildi" anlamına

354 Mecmua 72/10, vr. 121a-I29a355 nşr. Nüreddin Itr356 Safedî, X, 292357 Bk. Sülemî, s, 469

gelmektedir358. Sûfî kelimesindeki her harfin üç mânası vardır. Meselâ "sad" harfi sadakate, sabra ve safaya delâlet eder. Sâlik nefsine düşman olmamalı, onu sahibine bırakmalıdır. Kul öyle bir mertebeye ulaşır ki nefsine düşman olmaz. Zira onu kendi mülkü olarak değil Allah'ın mülkü olarak görür. Güzel sesi ilâhî bir hikmet olarak kabul eden Bündâr nefis (tab1), hal ve Hak ile olmak üzere semâm üç şeklinden bahseder ve mûsikiden haz almayanların his yönünden eksik olduklarını söyler. Bündâr'ın bu görüşleri Melâmet ehlinden çok Iraklı sûfîlerin görüşlerine yakındır.

Bibliyografya:

Serrâc, ei-Lüma\ s. 340, 344, 349; Sülemî. Tabakât, s. 393, 467-470; Ebû Nuaym, Hilye, X, 384-385; Kuşeyrî, er-Risâie, s. 174, 616, 649; Hücvîrî. Keşful-mahcûb (Uludağ), s. 375; He-revî. Tabakât, s. 501-502; İbn Asâkir, Tebyînü kezibi'i-müftert, s. 179-181; Zehebî, Ac!âmü'n-nübela, XVI, 109-110; Safedî, el-Vâfî, X, 292-293; Sübkî. Tabakât, III, 224-225; İbn Tağrî-berdî, en-Nücümü'z-zahire, III, 338; Câmî. Me-fehât, s. 226, 270-271; Şa'rânr. et-Tabakât, I, 107; Münâvî. el-Keoâkib, II, 23.

BÜNDARÎ

Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî b. Muhammed el-Bündârî el-İsfahanı (Ö. 643/1245) Eyyûbîler devrinde yetişen meşhur edip ve tarihçi.586'da (1190) İsfahan'da doğdu ve gençlik yıllarını orada geçirdi. 1217'de Suriye'ye giderek Dımaşk'a yerleşti. Bir süre Eyyûbîler'in hizmetinde kâtip olarak görev yaptı ve 7 Rebîülevvel 643'te359 Dımaşk'ta öldü. Hayatı hakkında daha fazla bilgi yoktur.

Eserleri:

Bündârî'nin biri telif, ikisi ihtisar, biri de tercüme olmak üzere dört eseri vardır. 1- Zeyİü Târihi Bağdâd. Ha-tîb el-Bağdâdî'nin fö. 463/1071) Târî-hu Bağdâd adlı eserine yazdığı zeyildir. Broçkelmann360 onun bu zeyil dışında Târîhu Bağdâd adlı başka bir eserinden daha bahsederse de ikisinin aynı eser olduğu ve Brockelmann'ın yanıldığı kabul edilmektedir361. 2- Sene'1-Berkı'ş-Şâmî. İmâdüd-din Kâtib el-İsfahânî'nin Musul Atabeği Nüreddin Mahmûd b. Zengî ile Selâhad-dîn-i Eyyûbî devri hakkında yazdığı, 562-589 (1166-1193) yılları arasındaki olaylan ihtiva eden el-Berku'ş-Şâmîadlı yedi ciltlik tarihinin muhtasarıdır. Bu eserini 622 (1225) yılında tamamlayan Bün-dârî el-Berku'ş-Şâmî'yi özetlerken metne sadık kalmış edebî tavsifleri, kaside ve menşurlarla mektupların büyük bir kısmını atarak tarihi bir eser meydana getirmeye çalışmıştır. İki yerde kelimesiyle işaret ettiği birkaç husus hariç metne hiçbir ilâve yapmamıştır. Bu muhtasarın sadece 562-583 (1166-1187} yılları arasında vuku bulan olayları ihtiva eden kısmı bilinmektedir. Eserin I. cildi Ramazan Şeşen tarafından neşredilmiştir.362 3- Zübdetü'n-Nuşra ve nuhbetü'l-'uşra. İmâ-düddin Kâtib el-İsfahân!, Selçuklu vezirlerinden Enûşirvân b. Hâüd ei-Kaşânr-nin Sultan Melikşah'ın tahta geçişinden (1072) Irak Selçuklu Sultanı Tuğrul b. Muhammed'in ölümüne (1134) kadar vuku bulan hadiseleri ve hatıratını ihtiva eden Füturu zamâni'ş-sudur ve şudûru zamâni'l-fütur adlı Farsça eserini Arapça'ya çevirmiş, ayrıca onun temas etmediği birçok konuyu ve bu arada Selçuklu tarihinin başlangıç kısmıyla Tuğrul b. Muhammed'in ölümünden Irak Selçuk-luları'nın çöküşüne (1I94) kadar cereyan eden olayları da ilâve ederek Nuşratü'l-fetre ve cuşratü'l-htra adıyla dört ciltlik bir eser hazırlamıştır. Bündârî de bu eseri Zübdetü'n-Nuşra ve nuhhetü'î-cusra adıyla ihtisar etmiştir. Üç müellifin ortak çalışma ürünü ve Selçuklu tarihi için birinci elden kaynak olan eser ilk defa M. Th. Houtsma tarafından yayımlanmıştır363, Leiden 18891. Daha sonra eserin çeşitli baskıları yapılmış364 ve Kivâmüddin Burs-lan tarafından İrak ve Horasan Selçukluları Tarihi adıyla Türkçe'ye çevrilmiştir365. Bündârî Nuşratü'î-fetre'y\ özetlerken metne son derece bağlı kalmış, ancak müellifin edebî tavsiflerini, özene bezene yaptığı secileri, teşbihleri ve özellikle şairler hakkındaki iddialarını eserden çıkarmış, sadece gerekli gördüğü tarihî bilgileri almıştır. Bündârî bu tasarruflarıyla eserin edebî değerini azaltmakla beraber nisbeten daha sade üslûpla yazılmış bir tarih kitabı meydana getirmiştir. Zübdetü'n-Nuşra sonraları pek çok tarihçiye kaynak olmuştur. 4- Şehname. Bündârî, ünlü şair Firdevsrnin Şehname adlı Farsça eserini aynı adla Arapça'ya çevirmiş ve eser

358 Sülemî, s. 468; Münâvî, II, 23359 2 Ağustos 1245360 GAL Suppl., 1, 554361 Yazma nüshası : Paris Bibliotheque Nationale, Arap 6152362 Beyrut 1971363 Tevârîhu Âli Setcûk L'Histoire des Seldjoucides364 Kitâbü Târihi devleti Âli Selcûk, Kahire 1900; Beyrut 1400/ 1980365 İstanbul 1943

Abdülvehhâb Azzâm tarafından yayımlanmıştır366. Bündârî son üç eserini, kendisinden daima övgüyle söz ettiği Eyyûbîler'İn Dımaşk kolu hükümdarı el-Melikü'1-Muazzam îsâ b. Âdil e (1218-1227) takdim etmiştir.

Bibliyografya:

Bündârî, Zübdetü'n-Nusra, Mukaddime; İmâ-düddin el-İsfahânî, el-Berku'ş-Şâmî367, İstanbul 1979, naşirin giriş, s. XII!-XV, XXX-XXXI; Yâküt. Muccemü'l-üdebâ\ XIX, 19; İbn Halükân, Vefeyât, V, 150; Safedî, el-Vâft, I, 140; Keşfü'z-zunûn, I, 239; 11, 954, 1956; SerkîS, Muccem, İ, 592368, I, 548, 554; Ziriklî, el-Aclâm, V, 332; Kehhâle, Mu^ce-mö'l-mü'eUifTn, VIII, 48; R Rosenthal, A His-tory of Müslim Historiography, Leiden 1968, s. 50, 120, 178, 470; Müneccid. A1uccem, III, 115; IV, 64; Storey, Persian Literatüre, 1, 254-256; Faruk Sümer - Ali Sevim, İslam Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı, Ankara 1971, Giriş, s. XIII; Browne, LHP, I!, 166, 326, 360-362, 472; Ramazan Şeşen, Salâhaddm Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul 1983, 5. 9; Acyânü'ş-Şî'a, VIII, 393; Claude Cahen. "The Historiography of the Seljuqid Period", His-torians of the Middle East 369, London 1962, s. 67-68; "Bündârî", İA, II, 837; M. Th. Houtsma - [Cl. Cahen], "al-Bundârr, E/2 (İng). I, 1309.

BÜNYÂMİN

Hz. Ya'kub'un en küçük oğlu ve Hz. Yûsuf'un öz kardeşi.Kur'ân-ı Kerîm dışındaki kaynaklarda ve özellikle yahudi kutsal kitabında Bün-yâmin hakkında ayrıntılı bilgi mevcuttur. Ahd-i Atîk'te Bünyâmin Binyamîn olarak geçmekte ve Ya'kub'un Rahei adlı karısından doğduğu belirtilmektedir370. Ya'küb'un diğer çocukları o Harran'da dayısının yanında bulunduğu sırada doğmuş, Bünyâmin ise Harran'dan Ken'an'a döndükten sonra dünyaya gelmiştir. Bünyâmin'in doğumu sırasında ölen annesi ona Ben-oni (kederimin oğlu) adını koymuş, fakat babası onun adını "uğur ve bereket" anlamında Bünyâmin (sağ elin oğlu) diye değiştirmiştir371. Bünyâmin'in babası nezdindeki değerine ve Hz. Yûsuf'un Mısır'daki İkameti esnasında diğer kardeşleriyle olan münasebetlerine dair Tevrat'ta verilen bilgiler372 büyük ölçüde Kur'an'daki bilgilere uymaktadır. Bünyâmin kelimesi Ahd-i Atîk'te İsrâiloğullan'nın on iki sıbtından birinin yani Bünyâmin neslinden gelenlerin de adıdır.Kur'ân-ı Kerîm'de Yûsuf sûresinde Hz. Ya'kub'un Yûsuf'un dışındaki çocuklarından, dolayısıyla Bünyâmin'den de isim zikredilmeden bahsedilir. Yûsuf öteki kardeşleriyle konuşurken ondan, "Baba bir kardeşiniz"373 diye söz etmekte, diğer âyetlerde ise Bünyâmin "Yûsuf'un kardeşi" diye geçmektedir.374

Kur'an'da dolaylı olarak Bünyâmin'den şöyle bahsedilir: Hz. Yûsuf Mısır'da maliye nâzın olduktan sonra kıtlık sebebiyle zahire almak için Mısır'a gelen kardeşlerini tanır, fakat aralarında öz kardeşi Bünyâmin'i göremez. Kardeşlerinin yüklerini hazırlattıktan sonra onlardan bir sonraki gelişlerinde baba bir kardeşlerini de getirmelerini ister; aksi takdirde zahire alamayacaklarını bildirir. Kardeşleri geri döndüklerinde durumu babalarına anlatır ve Bünyâmin'i de kendileriyle beraber göndermesi gerektiğini söylerler. Yûsuf'tan sonra en çok Bünyâmin'i seven ve onu Yûsuf'un yerine koyan Hz. Ya'küb, Yûsuf'un başına gelenlerin Bünyâmin'in de başına gelebileceği endişesiyle birinci Mısır yolculuğunda onu kardeşleriyle göndermemişti. Ancak bu defa Bünyâmin'i koruyacaklarına dair onlardan kesin söz aldıktan sonra Allah'a tevekkül edip onu göndermeye razı olur.Hz. Ya'kub'un on bir oğlu ikinci gelişlerinde Yûsuf un yanına girerler. Yûsuf Bünyâmin'i yanına alır ve kendisinin kardeşi Yûsuf olduğunu ona açıklar. Daha sonra Yûsuf kardeşlerinin yükünü hazırlattıktan sonra adamlarına Bünyâmin'in yükü içerisine bir su kabı saklamalarını tenbih eder, yola çıkacakları sırada da yüklerini aratır; su kabı Bünyâmin'in yükü içinde bulunur. Ya'kö boğul lan şeriatına göre Yûsuf Bünyâmin'i Mısır'da alı-kor. Kardeşleri de babalarına söz verdikleri için Bünyâmin'i almadan geri dönemeyeceklerini Yûsuf'a bildirirler. Yûsuf Bünyâmin'i onlarla göndermeye razı olmayınca büyük kardeşleri Mısır'dan ayrılmaz ve Bünyâmin ile beraber kalır.Bünyâmin'in Mısır'da alıkonulduğu diğer kardeşleri tarafından Hz. Ya'küb'a bildirilir. Hz. Ya'kub çok üzülür, fakat Allah'tan ümidini kesmez ve oğullarını Yûsuf ile Bünyâmin'i bulmaları için Mısır'a geri gönderir. Ya'küboğuîları Yûsuf'un huzuruna girince bu defa Yûsuf kendisini tanıtır ve sonra da önceki hatalarından doiayı onları bağışlar.

366 Kahire 1350367 nşr. Ramazan Şeşen368 1, 1375-1376; Brockelmann, GAL, I, 391-392; Supp369 nşr. B. Lewis-P. M. Holt370 Tekvîn, 35/16371 Tekvîn, 35/16-20372 Tekvîn, 42-45373 Yûsuf 12/59374 Yûsuf 12/8, 59,69,70, 76 vcL

Bibliyografya:

La Bibie, Paris 1977, "Tekvin", XXXV/16-20, s. 61'deki dipnotlar; Taberî. Târih (Ebü'l-Fazl), 1, 330-364; Sa'lebî. Arâ3 isû'l-mecâlis, s. 98-102; Ahmed Cevdet Paşa. Kısas-ı Enbiyâ, İstanbul 1331, I, 13-17; A. J. VVensinck375. "Binyâmin", El2 (Fr.), I, 1266; Gr.E, VI, 189; XX, 1158; Sheldon H. Blank, "Benjamin", ÜJE, II, 176-78; La Getâse (trc. R. de Vaux), Paris 1951, s. 160 ve dipnotlar.

BÜNYAMİN AYAŞÎ

XVI. yü2yıl Bayramî-Melâmî şeyhlerinden.Ankara'ya bağlı Ayaş'ta doğdu. Adı Mustafa, lakabı İbn Yâmîn olup bu kelime muhtemelen zamanla Bünyâmin'e dönüşmüştür. Hayatının ilk dönemleri hakkında yeterli bilgi yoktur. XVI. yüzyıl müelliflerinden Mahmûd el-Kefevîonun Bayramiyye tarikatının Melâmiyye kolunun kurucusu Ömer Dede Sikkînrnin halifesi olduğunu söyler376. Melâmîliğe mensup Sarı Abdullah Efendi ile torunu La'lîzâde Abdülbâki Kefe-vfye dayanarak Bünyâmin'in Ömer Sik-kînî'nin halifesi olduğunu tekrar ederler. Müstakimzâde de bu görüşe katılır. Kefevîye dayanan San Abdullah ve La'lî-zâde'nin eserleriyle bu silsileyi veren diğer eserlere göre Melâmiyye kolu Ömer Sikkînf den sonra Bünyâmin Ayâşî vasıtasıyla yürütülmüştür. Ancak sonradan elde edilen bazı belgelerde Bünyâmin Ayâşrnin Hacı Bayrâm-ı Veirnin halifesi olduğu, dolayısıyla Melâmiyye'nin kurucusu olabileceği ihtimali ortaya çıkmıştır. Nitekim Hacı Bayrâm-ı Velî soyundan gelen Sâdullah Efendi tarafından düzenlenmiş bir listede377 Bünyâmin Hacı Bayrâm-ı Velî'nin halifesi olarak gösterilmektedir. 132S yılına ait Ankara Vilâyeti Salnâ-mesi'nde Ayaş kasabası anlatılırken Hacı Bayrâm-ı Veirnin halifelerinden Şeyh Mustafa Bünyâmin'in kendi adıyla anılan caminin yakınlarında gömülü olduğu söylenmektedir. Fuat Bayramoğlu'-nun Raif Yelkenci'de gördüğünü söylediği bir mecmuada bulunan bir kıtada Bünyâmin'in Hacı Bayrâm-ı Velîden el aldığı anlatılmaktadır378. Esad Muhlis Paşa'nin Bünyâmin Camii'n-de asılı olan manzumesinde de aynı bilgi tekrar edilmektedir. Hacı Bayrâm-ı Veirnin halifelerinden dördünün adı verilerek bunlardan sürmüş olan Bayra-miyye kollarının gösterildiği bir silsilenamede379 Pîr Ali Aksarâyî'nin şeyhi olan, ancak adı okunamayan bir Hacı Bayrâm-t Velî halifesi daha gösterilmiştir. Bu kişinin Bünyâmin Ayâşî olduğu silsilenin devamından anlaşılmaktadır. Diğer bir belgede de380 Bünyâmin Hacı Bayrâm-ı Veirnin halifesi olarak gösterilmiştir.Bünyâmin'in ölüm tarihi de tartışmalıdır. Kefevî onun Yavuz Selim'in saltanatının ilk yıllarında vefat ettiğini söyleyerek 918 (1512) tarihini, Müstakimzâde ise 916 (1510) yılını verir. Atâî ve ona dayanan Uzunçarşılı da Bünyâmin'in Ömer Sikkînrnin halifesi olduğunu söyleyerek Ölüm tarihini 926 (1520) olarak kaydederler.Sarı Abdullah Efendi Bünyâmin'in ölüm tarihine temas etmeksizin onun, hakkındaki bazı suçlamalar yüzünden Kütahya Kalesi'ne hapsedildiğini, bu sıralarda Kanunî tarafından kuşatılan Rodos'un bir türlü alınamadığını, Bünyâmin'in yakın dostu olan Kanunînin çuhadarının sultana, "Hacı Bayram tarikinden Bünyâmin Ayâşî nice zamandır Kütahya'da hapistedir, Rodos'un fethine engel budur" dediğini. Kanunînin emriyle Bünyâmin'in serbest bırakıldığı gün Rodos'un fethe-dildiğini yazar.381 Rodos 5 Safer 929'da382 fethedilmiş olduğuna göre yukarıdaki rivayet doğru ise Bünyâmin'in bu tarihten sonra ölmüş olması gerekir. Sarı Abdullah Efendi'nin Kefevî'nin verdiği ölüm tarihini görmezden gelerek Bünyâ-min'i Kanunî devrine yetişmiş göstermesi, onu Ömer Sikkînî'nin halifesi olarak takdim etme gayretiyle açıklanabilir. Zira 929'dan (1522) sonra ölen birinin 833'-te (1429) vefat eden Hacı Bayrâm-ı Velîye halife olması mümkün değildir. Bünyâmin Ayâşî Hacı Bayrâm-ı Velînin halifesi olarak kabul edildiği takdirde Bay-ramiyye'nin Ömer Sikkînîye nisbet edilen Melâmiyye kolunun silsilesini onunla başlatmak gerekir. Ancak bugün elde bulunan bilgiler çerçevesinde bu konuda kesin sonuca ulaşmak oldukça güç görünmektedir.Atâî, Bünyâmin'in, kendi halifesi olan Pîr Ali Aksarâyînin oğlu meşhur Oğlan Şeyh'in adını ileride idam edileceğinin işareti olarak İsmail koyduğunu söyler383 ve bu suretle onun keramet sahibi olduğuna dikkat çeker. Nitekim Oğlan Şeyh diye tanınan İsmail Ma'şûki, Şeyhülislâm İbn Kemal'in fetvasıyla idam edilmiştir (935/1528).Bünyâmin Ayâşînin Aziz Ruşen Efendi. Sivaslı Osman Efendi ve Bolulu Süleyman Efendi adlı üç halifesi daha olmakla birlikte Melâmî silsilesi Bünyâmin'in ölümünden sonra Pîr Ali Aksarâyî ve oğlu İsmail Ma'şûkî

375 G. Vajda376 Ketâ'ib, vr. 4513377 Bk. Bayramoğlu, II, belge nr. 128378 Bayramoğlu, I, 56379 Bayramoğlu, II, belge nr. 144380 a.e, 11, belge nr. 146381 Bk. Semerâtü'l-fuâd, s. 245382 24 Aralık 1522383 Zeyl-i Şekâik, s. 89

vasıtasıyla devam etmiştir. Türbesi Ayaş'ta kendi adıyla anılan caminin yanındadır. Aynı yerde medrese, hamam gibi vakıfları da bulunmaktadır.

Bibliyografya:

VGMA, Esas 2/4 (227], sıra 581; VGMA, Mü-ceddid Anadolu nr. 604, XVIII, s. 205, sıra 226; Mahmûd el-Kefevf, Ketâ'ibü a'lâmi'l-ahyâr min fukahâ'î mezhebi'n-fiu'mân el-Muhtâr, Süleymaniye Ktp., Halet Efendi, nr. 630, vr. 451a; Atâî. Zeyl-i Şekâik, s. 65, 89, 463; Karaçele-bizâde, Süleymannâme, İstanbul 1288, s. 49; Sarı Abdullah Efendi. Semerâtü'l-fuâd, İstanbul 1288, s. 245-246; La'Iîzâde Abdülbâki, Sergüzeşt, İstanbul, ts., s. 15, 16; Müstakimzâde. Ri-sâle-İ Melâmiyye-i Şüttârİyye, İÜ Ktp., ibnüle-min, nr. 3357, vr. 3b, 10a; Hasib Üsküdârî, Ve-feyât-ı Ekâbir-i Islûmiyye, İÜ Ktp., TY, nr. 564, vr. 17"; Tomar-Melâmilik, s. 50, 57, 66; Hüseyin Vassâf, Sefine, I, 280; Şeyh Müştak, Dİuan, İstanbul 1265, s. 27; Esad Paşa, Dîuançe, İstanbul 1287, s. 2, 4, 37; Ahmed Rıfat Yağlıkçı-zâde, Lugat-ı Târihiyye ve Coğrâfıyye, istanbul 1299, I, 307; Ankara Vilâyeti Salnamesi, Ankara 1325, s. 139; Mehmet Ali Aynî, Hacı Bayram Velî, istanbul 1343, s. 117; Abdülbâki Gölpınarlı, Melâmîlik ue Melâmiler, istanbul 1931, s. 42-43; Uzunçarşılı. Osmanlı Tarihi, 111/ 2, s. 65; Mehmet Aldan, Bütün Yönleriyle Ayaş, Ankara 1965, s. 133; Fuat Bayramoğlu. Hacı Bayram-ı Velî, Ankara 1981, I, 56; II, belge nr. 128, 144,

BÜNYAN ULUCAMİİ384

BURDE385

BÜREK ES-SARİMİ

el-Haccâc b. Abdillâh el-Bürek es-Sarîmî el-Hâricî (ö. 40/661) Muâviye b. Ebü Süfyân'a suikast girişiminde bulunan Haricî.Asıl adı Haccâc'dır, fakat daha çok Bü-rek lakabıyla tanınır. Temîm kabilesinin Sarîm koluna mensuptur. Önceleri Hz. Ali'nin taraftarlarından olan Bürek, Hz. Ali ile Hz. Muâviye arasındaki ihtilâfın çözümünün hakemlere havale edilmesine karşı çıkarak Hz. Ali'den ayrılmış ve Hâ-ricîler'in safına geçmiştir. Hakem Vak'a-sı'na, "Hüküm ancak Allah'ındır" diyerek ilk itiraz edenin Bürek olduğu söylenmektedir.386

Bürek, Abdurrahman b. Mülcem ve Amr b. Bekir hac münasebetiyle bulundukları Mekke'de bir toplantı yaparak doğru yoldan ayrıldıklarına inandıkları Hz. Ali, Muâviye ve Amr b. Âs'ı öldürmek suretiyle hem Nehrevan'da katledilen Hâricîler'in intikamını almaya, hem de bütün müslümanları rahata kavuşturmaya ant içtiler. Abdurrahman b. Mül-cem'in Ali b. Ebû Tâlib'i, Amr b. Bekir'in Amr b. Âs'ı, Bürek'in ele Muâviye b. Ebü Süfyân'ı 17 Ramazan 40387 tarihinde sabah namazı için mescide gittikleri zaman öldürmesini kararlaştırdılar. Daha sonra da her biri Şam, Küfe ve Mısır'a hareket ettiler. BüreK es-Sarîmî kararlaştırılan gün ve vakitte Şam Mes-cidi'nde zehirli kılıcıyla Muâviye'ye saldırdı, fakat onu öldüremedi. Derhal yakalanan Bürek, Ali b. Ebû Tâlib'in bir arkadaşı tarafından Kûfe'de öldürülmüş olması gerektiği haberini vererek affedilmesini istedi. Ancak Muâviye'nin emriyle orada öldürüldü.

Bibliyografya :

İbn Sa'd, et-Tabakât, III, 35-36; Câhiz, el-Be-yân ue't-tebyîn, II, 206; Müberred. el-Kâmil (nşr. M. Ahmed ed-Dâlî|, Beyrut 1406/1986, III, 1106. 1115, 1121; Ya'kübf. Târîh, II, 212; Taberî, Târih (Ebü'1-Fazl), V, 143-144, 149; İbn Kesrr/ el-Bidâye, VII, 326-327, 330; Ziriklî. el-Aclâm (Fethullah), II, 168; Ömer Ferrûh, 7"ârF-hu şadri'l-İslâm ue'd-deüleLü'l-Emeüiyye, Beyrut 1983, s. 123-124; Hudarî. Muhâdarât (Emeviyye), 11, 79; Ch. Pelİat, "al-Burak al-Şarlrnî",s.l57.

BÜREYDE B. HUSAYB

Ebû Abdilİâh Büreyde b. el-Husayb b. Abdillâh el-Eslemî (ö. 63/682-83 [?]) Horasan bölgesinde en son vefat eden sahâbî.Eşlem kabilesinin Sehmoğulları koluna mensuptur. Adının Âmir, künyesinin Ebû Sehl, Ebû Sâsân veya Ebü'l-Husayb olduğu da rivayet edilmektedir. Mekke-li müşriklerin hicret sırasında Hz. Pey-gamber'i diri veya ölü olarak ele geçirene büyük mükâfatlar vaad ettiğini duyan Büreyde, arazisinden geçmekte olan Hz. Peygamber ile yanındakileri durdurup kimliklerini öğrenmek istedi. Fakat bu esnada Resûlullah'ın konuşmasından etkilenerek müslüman oldu ve adamlarıyla beraber onun arkasında namaz kıldı. Hz. Peygamberin Medine'ye bayraksız 384 Bk. Ulucaml385 Bk. Hırka-İ Şerif386 Müberred, 111, 1106387 24 Ocak 661

girmesini uygun görmediği için kendi sarığını çözüp mızrağına bağladı ve arazilerinden çıkıncaya kadar onlara muhafızlık yaptı. Hz. Peygamber'den bir süre sonra o da hicret ederek Medine'ye yerleşti. Bedir ve Uhud gazvelerinde bulunamadı; fakat daha sonra Hz. Peygam-ber'le birlikte on altı gazveye katıldı. Müreysî Gazvesi öncesinde İstihbarat görevlisi olarak düşmanın savaş hazırlıklarını büyük bir maharetle tesbit etti; savaştan sonra da esirlerin muhafazasına memur edildi. Hudeybiye'ye giden İslâm ordusuna kılavuzluk yaparak orduyu Mekke keşif kollarının takibinden kurtardı. Hayber'in fethinde bulundu. Mekke'nin fethi sırasında Eşlem kabilesine ait iki sancaktan birini Büreyde taşıyordu. 9 (630) yılında Hz. Peygamber tarafından Eşlem ve Gıfâr kabilelerine zekât âmili olarak gönderildi. Tebûk Seferi için kabilesini savaşa hazırlamakla görevlendirildi. Bir ara Hz. Peygamber'in kâtipliğini yaptı. Resûlullah Üsâme ordusunun sancağını da ona vermişti.Hz. Ömer devrinde kumandan olarak görev alan Büreyde Basra şehrinin kuruluşuna kadar Medine'de kaldı, daha sonra Basra'ya yerleşti. Hz. Osman zamanında Horasan'ın fethine katıldı. Ye-zîd b. Muâviye döneminde 62 (681 -82) veya 63 (682-83) yılında vefat edinceye kadar Merv'de kaldı.Büreyde b. Husayb Hz. Peygamber'den 164 hadis rivayet etmiş, kendisinden de iki oğlu Süleyman ve Abdullah ite Ebû Nadre el-Abdî, Şa'bî, Abdullah b. Evs el-Huzâî ve başkaları rivayette bulunmuştur. Büreyde'nin rivayet ettiği hadislerden biri Buhârî ve Müslim'de, ayrıca bir tanesi Buhârfde, on bir tanesi de Müslim'de yer almaktadır. Rivayet ettiği diğer hadisler başta dört büyük sünen olmak üzere diğer hadis kitaplarında ve Müsned'üe (V, 346-361) mevcuttur.Hayber'in fethinde surlarda açılan gedikten içeri dalanlardan biri de Büreyde idi. 0 sırada üzerinde kırmızı bir elbise bulunduğu için herkes kendisini farket-mişti. Daha sonra Büreyde alçakgönüllülüğe aykırı bulduğu bu halinden daha büyük bir günahını hatırlamadığını anlatırdı. Hz. Peygamber'in bir sefer sırasında konakladıkları yerde kalan bazı eşyayı onun sırtına koyduğunu ve kendisine "yük devesi" (ez-zâmile) diye iltifat ettiğini naklederdi (Heysemî, IX, 398). Büreyde at sırtında düşmana saldırmaktan daha güzel bir hayat şekli olmadığını söylerdi.

Bibliyografya:

Müsned, V, 346-361; Vâkıdî. el-Meğazî, 1, 404-405, 410; III, 1120-1123, 1125, ayrıca bk. İndeks; ibn Sa'd. et-Tabakât, IV, 241-243; VII, 8, 365; İbn Kuteybe. el-Macârif (Ukkâşej) s. 300; Ya'kübî. Târîh, II, 79; İbn Hazm. CeuâmCu's-sTre, s. 277; İbn Abdülber, el-İstfâb, I, 173-176; İbnü'l-Esîr, Üsdü't-ğâbe, I, 209-210; Ze-hebî, A'lâmü'n-nübelâ3, II, 469-471 ; Heysemî, Mecma'u'z-zeuâ'id, 1967, IX, 398; îbn Hacer, el-lşabe, I, 146; a.mlf., Tehztbü't-Tehzîb, I, 432-433; Halebî, İnsânü'l-'uyûn, Beyrut 1320, II, 51-52; İbn Hudeyde. el-Mişbâhu'l-mudt fî küt-tâbi'n-nebiyyi'l-ümmî, Beyrut 1405/1985, 1, 76-78; M. Mustafa el-A'zamî. Küttâbü'n-nebt, Riyad 1401/1981, s. 47; K. V. ZetterstĞen, "Büreyde", İA, II, 838-839; a.mlf, "Burayda b. al-Huşayb", E!2{Vr.), I, 1353.

BÜREYMİ

Ahmet Önkal Doğu Arabistan'da bir bölge ve bu bölgede aynı adı taşıyan küçük bir yerleşim merkezi.Bugün Suudi Arabistan, Uman ve Birleşik Arap Emirlikleri arasında bölünmüş olan Büreymî bölgesi Ebûzabî'ye 127 km. mesafededir. En yakın Suudî yerleşim merkezi Ahsâ'ya uzaklığı ise 600 kilometrenin üzerindedir. Hurma yetiştirmeye ve diğer ziraî faaliyetlere elverişli mümbit topraklara sahip olan Büreymî bölgesinde Büreymî, Ayn, Şa'râ, Hîlî, Kattâre, Kîmî ve Mu'taraz gibi yerleşim merkezleri bulunmaktadır. Hacer dağlarından çıkan su kaynakları için yer altından dolaşan ve felec denilen su dağıtım şebekesi ziraatı geniş bir araziye yayar. Bu su yollarının yerleşim merkezlerinin altından geçişi ziraat yapılan yöreleri birbirine bağlamış ve hatta birbi-rine bağımlı kılmıştır. Büreymî Cîzî vadisinin batı kesimine yakındır. Bu vadi boyunca uzanan yol Batine sahil kesiminin önemli şehri Suhâr'a varır ve Dü-bey'den Uman Devleti topraklarına girerek İbrî, Nizve gibi şehirlere ulaşır. Bü-reymî'de yerli nüfusu bölgede yaşayan yerleşik kabile Benî Nuaym ile onun kol ları olan Âl-i Bû Hamîr, Âl-i Bû Felâse ve Âl-i Bû Felâh'ın mensupları teşkil eder. Ancak Ayn şehrinde üniversite açılması ve diğer sanat faaliyetlerini içine alan merkezlerin kurulmasından sonra bölgenin nüfusu artmış ve dışarıdan gelenler yerli halkı geçmiştir. Bölgede hurma yanında her çeşit sebze ve portakal, mengo gibi meyveler üretilerek özellikle Dübey ticaret merkezi yolu ile denizden ve karadan yurt dışına ihraç edilir.İik İslâm coğrafyacıları Büreymî'den Tuâm adıyla ve inci satış merkezi olarak bahsederler. Tuâmiye kelimesinin Arapça'da bugün "inci" mânasına gelen lü'lü' ve dürre karşılığında kullanılması da bununla ilgilidir. Arabistan yarımadası ve özellikle Doğu Arabistan'dan söz eden ilk müellifler bölge için bir de Cevf kelimesini kullanmışlardır. Cevf veya Cuv Büreymî'yi çevreleyen bölgeye verilen isimdir. Büreymî vaha bölgesinden eski kaynaklarda çok az bahsedilir. Hz. Peygamber 629'da Uman kabilelerine İslâm'a davet mektubu göndermiş ve mektubu götüren Amr b. Âs orada kalmıştı. İmam Mühennâ b. Ca'fer devrinde Büreymîyi ele geçiren Benî Cülendâ ile imamın valisi arasındaki mücadelede vali Öldürülmüştü (840). Mahallî tarihçilere göre Büreymî bölgesi Abbasî Halifesi Mu'-tazıd-Billâh'ın Bahreyn'den gönderdiği ordu tarafından işgal edilmiştir (893). Bundan sonra XVII. yüzyıl başlarına kadar bölge hakkında kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır.1625'te Büreymfde vali olarak, Uman'-da hüküm süren Ya'rubî hanedanından İmam Mürşid b. Nâsır'ın valisi

Ahmed b. Half görülmektedir. Büreymfde hâkim kabile olan Benî Nuaym bu dönemde Yemen taraflarından gelmiştir. XVIII. yüzyılın ortalarında Büreymî bölgesi bugün Uman'da hâkim olan Bû Saîd hanedanının kurucusu Ahmed b. Saîd'in idaresinde idi. Ahmed b. Saîd Suhâr'da ve Büreymî bölgesinde Ya'rubîler'in valisi olarak bulunuyordu; daha sonra Porte-kizliler'e karşı bölgeyi müdafaada gösterdiği başarıya dayanarak istiklâlini ilân etti. 1800 yıllarında merkezleri Necid bölgesinde Riyad yakınlarındaki Der'i-ye'de bulunan Vehhâbîler Ahsa ve Ka-tîf'i ele geçirdiler ve Büreymfye ulaştılar. Bölgedeki Benî Nuaym ve Benî Ka-teb kabileleri de Vehhâbîler'e katıldılar. Bölgeye Necidli 700 süvari ile gelen Nû-beli kölelerden Harîk adlı kumandan orada kalıntıları bugün de görülen bir kale inşa etti. Kalenin yapılış amacı burayı bir üs olarak kullanmak ve Vehhâbî hâkimiyetini Uman'ın aşağı kesimlerine doğru uzatabilmekti. Bu dönemden başlayarak Büreymî bölgesi yakın zamanlara kadar Uman, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri arasında ihtilâf konusu bir yer olmuştur.Uman'ın da katılmasıyla bu üç komşu ülkenin her biri Büreymî üzerinde hak iddia etti ve bu iddialarını tarihî belgelerle desteklemeye çalıştı. 1 Eylül 1952-de Türkî b. Abdullah b. Utayşân kırk kişilik bir süvari birliğiyle Suudî Kralı Ab-dülazîz b. Suûd tarafından Hamâse'ye gönderildi ve Ahsa valisine bağlı olarak yeni Büreymî valisi tayin edildiği bildirildi. Bu durum, Suûdîler'in seksen yılı aşkın bir süredir Uman ve Ebûzabî tarafından idare edilen bölge ile tekrar ilgilendiklerini açıkça göstermekteydi. Bölgede Ebüzabî ve Uman adına hareket eden İngiltere duruma müdahale etmek istedi; ancak faaliyetleri Suûdîler nezdin-de netice vermedi. Bunun üzerine Uman sultanı 7000 kişilik bir ordu ile Suhâr'a geldiyse de sultanın arkadaşı olan İngiliz sefiri araya girerek Büreymî üzerine muhtemel bir askerî operasyonun başlamasını engelledi ve Uman sultanı sekiz gün sonra Maskat'a döndü. Bu müdahalede İngilizler'in arkasında Ameri-kalılar'ın da gayret sarfettikleri biliniyordu; çünkü bölgede petrol çıkarmaya başlamış bulunan Amerika da herhangi bir krizin patlak vermesini istemiyordu.13 Ağustos 1955'te taraflar arasında bir nevi müzakere anlaşması imzalanması üzerine Türkî b. Abdullah b. Utayşân Büreymî'den geri çekildi ve 23 Ocak 19SS'te Fransa'nın Nice şehrinde bir toplantı yapıldı. Ardından da Cenevre'de aynı türden toplantılar düzenlendi. İlgili taraflar bölgenin kendilerine ait olması gerektiğini anlatmaya ve karşı tarafı ikna etmeye çalışıyorlardı. Bu toplantılarda, bir tarafta toprakları üzerinde Amerika Birieşik Devletleri'nin petrol yatırımı yaptığı Suudi Arabistan, diğer tarafta da İngiltere'nin tuttuğu Uman ve Ebûzabî yeni gerekçeler ileri sürdüler.Uman Sultanı Saîd b. Teymûr Ekim 1955'te Ebûzabî Şeyhi Sahbût ile birlikte, yanlarında Uman sahil koruma kuvvetleri olduğu halde Büreymî bölgesine yürüdüler. Âl-i Bû Şâmis kabilesi reisi Râşid b. Hamed ve Nuaym kabilesi reisi Sakr b. Sultân Suudi Arabistan'a döndüler. 26 Ekim 1955'te İngiliz Başbakanı Eden, Suudi Arabistan ile Ebüzabî arasında sınır olarak 1937'de "Riyad hattı" adıyla kabul edilmiş bulunan sınırı tanı-yacağını, bunun dışında başka hiçbir şekli müzakere etmeyeceğini açıkladı. Ayrıca VVashington'da Eisenhower'i ziyaret ederek Büreymî meselesini gündeme getirdi. İmzalanan anlaşmaya göre bundan böyle İngiltere meseleyi Suudi Arabistan'la görüşecekti; ancak Suudi Arabistan Süveyş Kanalı krizi sebebiyle Kasım 1956'da İngiltere ile diplomatik ilişkilerini kesti. Bu yüzden 1956-1963 yılları arasında meselenin çözümünde bir ilerleme kaydedilemedi. Şeyh Zâyid b. Sultân, ağabeyi Ebûzabî Şeyhi Şahbût'u 1964'te hacca gitmeye zorladı. Suudi Arabistan'da yeni kral olan Faysal b. Ab-dülazîz İle Şeyh Şahbût ve kardeşi Şeyh Zâyid arasında yapılan toplantılar Büreymî meselesinin yabancı müdahalesi olmadan komşu ve kardeş ülkeler arasında barış yolu ile çözümlenebileceğini göstermiş oldu.1966'da Ebüzabî şeyhi olan Şeyh Zâyid b. Sultân, 1967 yılında Suudi Arabistan Kralı Faysal'ı ziyaret ederek meseleyi çözmede iyi niyetini ortaya koydu. Nihayet 1975'te her iki lider arasında bir anlaşma imzalanarak sınır meselesi çözüme kavuşturuldu. Büreymî bölgesinin bir kısmı sınır ihtilâfının son bulması üzerine Suudi Arabistan'da, bir kısmı da Birleşik Arap Emirlikleri'nde kaldı. Bölgenin Birleşik Arap Emirlikleri'nde kalan kesiminde Ayn şehri kuruldu ve burası üniversite ile çeşitli araştırma kurumları açılarak bir ilim merkezi haline getirildi. Bölge ile aynı adı taşıyan Büreymî şehri ise bugün Uman Sultanlığf-na bağlı bir yerleşim merkezidir.

Bibliyografya:

İbn Rüzeyk. el-Fethu'l-mübTn fî sîreti's-sâ-deü'l-Bûsa'tdiyyîn388, Maskat 1397 /1977, s. 276, 438, 519, 521, 537; Deltlü'l-Halîc (Târih), II, 666, 743, 750-751; S. B. Miles, The Countries and Tribes of the Persian Gıılf, London 1919, II, 539; R. Hilton, The Thirteenth Power: The Middle East and the Wor!d Situaüon, London 1958, s. 180; J. B. Keli, Eastern Arabian Fron-üers, London 1964, s. 144; W. Phillips, Oman: A Hıstoiy, Beyrut 1971, s. 163-169, 171-177; Mu-harnmad Morsy Abdullah, The United Arab Emi-rates: A Modern History, London 1978, s. 16, 74, 174-176, 203, 208-213, 303-307; P. Bon-nenfant, La PĞninsule Arabique dAujoıırd'hui, Paris 1982, s. 269-270, 402-404; G. Rentz - W. E. Mulügan. "al-Buraymi", EF (İng.), I, 1313-1314.

BÜRGÜ389

388 nşr. Abdülmünim Amir-Muhammed Mursî389 Bk. Car

BURHAN390

BÜRÜK391

BUSEYNE

Emevî devri şairlerinden Cemil b. Abdullah b. Ma'mer'in (ö. 82/701) birçok şiirine konu olan sevgilisi.392

BUSEYSE B. AMR393

BÜSR B. EBÛ ERTÂT

Ebû Abdirrahmân Büsr b. Umeyr b. Ertât b. Uveymir el-Amirî el-Kureşî (5.86/705 [?]) Sahâbî, Emevî valisi ve kumandanı.Doğum tarihiyle ilgili değişik rivayetler varsa da en yaygın olan görüşe göre hicretten iki yıl sonra Mekke'de doğdu (624). Babasının künyesine nisbetle Büsr b. Ebû Ertât, dedesinin adına nisbetle de Büsr b. Ertât adıyla bilinir. Hâlid b. Velîd ile birlikte Suriye'deki fetihlere, daha sonra da Amr b. Âs'ın emrinde Mısır'ın fethine katıldı. Amr bu sefer sırasında onun cesur, atılgan, fedakâr ve savaş taktiğine vâkıf bir genç olduğunu anladı ve Trablusgarp'ı fethettikten sonra kendisini Veddan'a gönderdi (23/643-44). Büsr Veddan'ı fethederek geri döndü. Daha sonra Abdullah b. Sa'd b. Ebû Şerh kumandasında İfrîkıyye seferine iştirak etti.Büsr Hz. Osman'ın ateşli bir taraftarıydı. Onun şehid edilmesini hiçbir zaman hazmedemedi. Hz. Ali ile Muâviye arasındaki mücadelede Muâviye'nin tarafında yer aldı ve bütün gücüyle onu destekledi. Kinde kabilesinin nüfuzlu reisi Şürahbîl b. Sımt'i da Muâviye'nin saflarına çekti. Hz. Ali taraftarlarını sindirmek ve halkı Muâviye'ye biat ettirmek için Medine'ye, Mekke'ye ve Yemen'e gitti. Buralarda Hz. Ali taraftarlarına karşı şiddete başvurdu ve Hz. Osman'ın aleyhinde olduğuna inandığı şahısların evlerini yaktırdı. Hz. Ali'nin Yemen valisi Ubeydullah b. Abbas'ın küçük yaştaki iki oğlunu öldürdü. Bunun üzerine Hz. Ali, Câriye b. Kudâme es-Sa'dî ile Vehb b. Mes'üd'u 4000 kişilik bir kuvvetle ona karşı şevketti. Câriye Necran'a varınca Büsr oradan kaçmak zorunda kaldı. Hz. Hasan'ın bazı şartlarla halifelikten feragati üzerine Muâviye tarafından Basra valiliğine tayin edildi (41/661-62). Bir yılı aşkın bir süre bu görevi yürüttükten sonra 43'te (663-64) Bizans'a karşı deniz seferine memur edildi. Büsr o yıi Bizans topraklarında kışlayıp İstanbul'a kadar gitti. Ertesi yıl yine bir deniz seferine çıktı. Bundan iki yıl sonra Ukbe b. Nâ-fi' ile Mağrib'e hareket etti ve Trablus'a ulaştı. 670'te Süfyân b. Avf ile beraber Rumlar'a karşı yeni bir sefer düzenledi ve iki yıl üst üste bu seferlere devam etti. Daha sonra İfrîkıyye'deki Meccâne şehrini zaptetti. Burada bulunan bir kale onun adını taşımaktadır.Büsr bu seferlerden döndükten sonra siyasetten ayrılmış, ancak hayatını yine Emevî saraylarında geçirmiştir. Ri-vayete göre son yıllarında aklî dengesini kaybetmiş ve Abdülmelik b. Mervân veya oğ!u Velîd devrinde Suriye'de ölmüştür.Büsr b. Ertât Emevîler'in çok sadık bir taraftarıydı. Onlara öylesine sadakatle hizmet etti ki bu konuda sadece Müslim b. Ukbe ve Haccâc onunla mukayese edilebilir. Bu sebeple Mekke, Medine ve Yemen'de Hz. Ali taraftarlarına karşı reva gördüğü hakaretler ve Hz. Peygam-ber'in vefatı sırasında yaşının küçük olu-şu birçok kişiyi onun sahâbî olmadığı düşüncesine sevketmiştir. Ancak Hz. Ömer zamanında ordu kumandanlığı yaptığı dikkate alınırsa Büsr'ün sahâbî olduğu görüşü kabul edilebilir. Çünkü Hz. Ömer ashâb-ı kiramın yer aldığı bir orduya sahâbî olmayan birini kesinlikle kumandan tayin etmezdi. Sahâbî olduğunda ihtilâf bulunmayan Cünâde b. Ebû Ümeyye ile diğer bazı ashabın ise onun emrinde sefere katıldıkları bilinmektedir.Büsr b. Ertât Hz. Peygamber'den iki (başka bir rivayete göre dört] hadis rivayet etmiştir. Bunlardan biri savaş sırasında hırsızlık yapanların ellerinin kesilmeyeceğine dairdir. Diğeri de, "Allahım, bütün işlerimizde akıbetimizi hayırlı eyle!" mealindeki hadîs-i şeriftir.394

Bibliyografya :

Müsned, IV, 181; Ebû Dâvûd, "Hudûd", 18; Tirmizî, "Hudûd", 20; Nesâî, "KatVs-sârik", 16; Zübeyrî, Nesebü Kureyş, s. 264, 439; İbn Habîb. el-Muhabber, s. 293-294; Buhârî. et-Tâ-rîhu'l-kebîr, II, 123; Belâzürî, Fütûh (Fayda), s. 152, 325-326, 666; Ya'kübî. Târîh, II, 156, 197-199, 240; Taberî, Târîh (Ebü'1-Fazl], 111, 407; IV, 553; V, 98, 139-140, 155, 167-169, 176, 181, 212, 234, 253, 287, 335; Mes'üdî, Münî-cuz-zeheb (Abdülhamîd), III, 30-31, 149; İbn Hibbân. Meşâhîr, s. 53; Hatîb. Tânhu Bağdâd, I, 210-211; İbnü'1-Esîr, el-Kâmil, III, 354, 383-386, 398, 414-415, 425, 440, 460-461, 472, 491; IV, 12; a.mlf., üsdü'l-ğabe, I, 213; ibn Man-zûr. Muhtasara 390 Bk. Burhan391 Bk. Car392 Bk. Cemll393 Bk. Besbes B. Amr394 Müsned, IV, 181; Ebû Dâvûd, "Hudûd", 18

Târihi Dımaşk, V, s. 182-188; Mizzr. Tehzîbii't-Kemâl, IV, 61-69; Zehebî, A'lâ-mü'n-nü belâ*, III, 409-410; İbn Kesîr, el-Bi-dâye, VIII, 24, 27, 58, 90; İbn Hacer. el-İşâbe, I, 147-148; a.mlf., Tehzîbü't-Tehzîb, I, 435-436; Süyûtî, Hüsnü'i-muhâdara, I, 174-175; Mahmûd Şît Hattâb, Kâdetü fethi'l-Mağrihi'l-'Arabî, Beyrut 1398/1973, II, 13-35; H. Lam-mens, "Büsr", İA, II, 841-842; a.mlf.. "Busr", El2 (İng.), I, 1343-1344.

BÜSR B. ERTÂT395

BÜSR B. SÜFYÂN

Büsr b. Süfyân b. Amr el-Huzâî el-Kâ'bî Sahâbî.Hz. Peygamber'in hicretin 6. yılında, aralarında Büsr b. Süfyân'ın da bulunduğu Huzâa kabilesi ileri gelenlerine İslâmiyet'i kabul etmeleri için yazdığı mektup üzerine müslüman oldu. Aynı yıl Hz. Peygamber'i ziyaret etmek üzere Medine'ye gitti. Geri dönmek istediği zaman Resûl-i Ekrem pek yakında yapılacak umreye onun da katılmasını istediği için Medine'de kalmasını söyledi. Umre hazırlıkları tamamlanıp yola çıkıldığında Zülhuleyfe mevkiine gelince Hz. Peygamber Büsr'ü Mekke'ye yolladı ve toplayacağı bilgilerle geri dönmesini emretti. Büsr emredileni yaptı ve Usfân yakınlarındaki Gadîrü'l-Eştât mevkiinde Hz. Pey-gamber'i bularak Kureyşliler'in rnüslü-manları Kabe'ye sokmak istemediklerini ve onlarla savaşmak üzere hazırlık yaptıklarını bildirdi. Hicretin 8. yılında Mekke fethine hazırlanırken Hz. Peygamber Büsr'ü, Büdeyl b. Verkâ ile beraber Huzâa'nın bir kolu olan kendi kabileleri Kâ'boğulları'nı ramazan ayında Medine'ye getirmekle görevlendirdi. Mekke fethine 500 kişiyle katılan Benî Kâ'b'ın üç sancaktarından biri Büsr idi. Huneyn Gazvesi'nde de kabilesinin iki sancağından birini o taşıdı. Hicretin 9. yılında Benî Kâ'b'ın zekâtını toplama vazifesi ona verildi. Aynı yıl yapılan Tebük Gazvesi'ne kabilesinin halkını toplayıp getirmekle görevlendirilen üç kişiden biri yine Büsr b. Süfyân'dı. Onun ne zaman vefat ettiği bilinmemektedir.

Bibliyografya:

Buhârî, "Meğâzî", 35; Vâkıdî, el-Meğazl, II, 572-574, 579-580, 800, 819; III, 973, 990; İbn Sa'd. el-Tabakât, II, 95, 160; IV, 294; V, 458; İbnü'1-Esîr. Üsdü'l-ğâbe, I, 216; Huzâî, Tahrî-cü'd-delâlâti's-sem'iyye, s. 329-330; İbn Ha-cer, el-İşâbe, I, 149; Muhammed Hamîdullah, ei-Vesâ11 iku's-siyâslyye, Beyrut 1403/1983, s. 276-277. '

BÜST

Afganistan'ın Sicistan bölgesinde harabeleri bulunan eski bir şehir.Hilmend ırmağının Ergendâb kolu ile birleştiği yerin aşağısında sol kıyıda ve nehrin taşımacılığa elverişli kesiminde bulunur; Herafı Girişk'ten geçerek Kan-dehar'a bağlayan yol üzerindedir. Vaktiyle verimliliği ve güzelliğiyle tanınırdı. Eski Arap coğrafyacıları güzelliklerinin yanında salgın hastalıklarının da çok olduğunu anlatırlar. Şehirle çevresinin bugünkü harap ve kurak durumu tabii kaynakları ile çelişki arzeder. Çünkü Hilmend ırmağı ve kolu sayesinde kolayca sula-nabilen bu bölge her türlü tarıma elverişlidir. Ortaçağ'da Horasan veya Fars ile Sind arasında, yani Bağdat-Hindistan yolu üzerinde geçişi temin etmiş ve önemli bir ticarî rol oynamıştır. Nitekim İstah-rî Büst'ün Hindistan'la olan ticaretinden bahsetmektedir.Şehir VI. yüzyılda Eftalitler'in elinde idi; I. Husrev Enüşirvân döneminde (531-579) Sâsânîler tarafından zaptediidi. Müslümanların İran'ı fethinden sonra burası Hz. Osman'ın 29 (649-50) yılında Abdurrahman b. Semüre kumandasında gönderdiği kuvvetler tarafından alındı. Abdurrahman b. Semüre daha sonra Mu-âviye tarafından Sîstan'a vali tayin edildiğinde İslâm hâkimiyetinden çıkmış olan Büst'ü 41'de (661-62) yeniden zaptetti. Bundan sonra şehir, doğu sınırındaki müslüman olmayan ve kendilerine Zun-bil denilen prenslere karşı verilen mü-cadeiede bir ileri karakol durumuna geldi. Buraya Emevîler devrinde ve Abbâsî-ler'in ilk zamanlarında Hâricîler'in çıkardıkları isyanları bastırmak üzere valiler gönderildi.İran'ın ilk milli devletlerinden ikincisi olan Saffârî hanedanının kurucusu Yakûb b. Leys'in (868-878) Kâbii'i aldıktan (871) sonra Büst'ü de ele geçirerek bir yıl kadar burada kaldığı söylenir. Bağdat halifesinin şehri egemenliği altına alma teşebbüsleri gibi Sâmânoğulları'-nın teşebbüsleri de sonuçsuz kaldı. Şehir, 976'da Gazneli Devleti'ni kuran Se-bük Tegin tarafından zaptediidi. Büst'ün en parlak dönemini yaşadığı zaman Gaz-neliler devrine rastlar. Selçuklular 1045'-te şehri yağmaladılar, fakat ele geçire-mediler. Gaznelüer 1048'de Behram Niyâl kumandasındaki bir Selçuklu ordusunu Büst yakınlarında mağlûp ettiler. Gurlu Hükümdarı Alâeddin Cihansûz Gaz-ne'den sonra Zemindâver vilâyetinin merkezi ve Gazneliler'in ikinci başşehri olan Büst'ü de tahrip etti (1149). Daha sonra Hârizmşahlar idaresine giren şehir bu dönemden itibaren giderek önemini kaybetti. Büst, kalesi stratejik mevkii dolayısıyla Nâdir Şah tarafından 1738'de tamamen yıkılıncaya kadar pek çok saldırıya uğramıştır.D. Schlumberger'in keşfi ve Afganistan'daki Fransız arkeoloji heyetinin yaptığı kazılar neticesinde bölgede 7

395 bk. BÜSR b. EBÛ ERTAT

km. uzunluğunda ve 2 km. eninde bir sahayı kaplayan harabeler ve eski saray duvarlarını ihtiva eden tarihî kalıntılar ortaya çıkarılarak muhafaza altına alındı. Bu kazılarda bulunan kalıntılar Ortaçağ İranı'ndaki eserlerin Bağdat ve Sâmerrâ'daki Abbâsîler'e ait eserlerin seviyesinde olduğunu ortaya koymaktadır. Büst harabelerine yakın bir yerde 1946 yılında Leşkergâh adıyla yeni bir yerleşim merkezi kurulmuştur. Adını, yakınında bulunan Leşkergâh-ı Bâzâr köyünden alan şehrin nüfusu 1979 yılında 21.600 idi.Büst'te birçok âlim yetişmiş olup büyük muhaddislerden İbn Hibbân (ö. 354/ 965) ve Hattâbî (ö. 388/998) ile şair Ebü'l-Feth Ali b. Muhammed el-Büstî (ö. 400/ 1010) bunların başında gelmektedir.Nîşâbûr yakınlarında Büst (Büst, Puşt) adıyla bilinen bir yerleşim merkezi de mevcut olup Ebü'l-Haşan el-Büstî ve Ebû Hâmid ei-Büştî gibi âlimler buraya nis-betle anılmaktadırlar.

Bibliyografya:

Dihhudâ, Luğatnâme, "bst" md.; İstahrî, Me-sâtik (de Goeje), s. 245; Ya'kübî. Kitâbü'l-Bül-dan, s. 281, 285; Yâküt, Mı/cemü7-buldan, I, 612; Muhammed b. Hüseyin el-Beyhaki, Târih396, Meşhed 1350 hş., s. 659-661, 663; Cûzcânî, Tabakât-ı Naşiri, 1, 235, 243, 345, 348, 401 ; Sem'ânî, el-Ensâb, II, 208-210; Muhammed Takı Han Hekîm, Genci Dâ-niş397, Tahran 1366 hş., s. 199-201 ; D. Schlum-berger, "Le Palais Gbaznevide de Lashkari Bazar", Syria, XXIX, Dımaşk 1952, s. 251-270; J. Sourdel-Thomine. "Steles arabes de Büst", Arabica, 111, Leiden 1956, s. 285-306; a.mlf., "Büst", E\? (Fr.), 1, 1384-1385; R. Hartmann. "Büst", İA, II, 842; DMF, 1, 427 vd.; Klaus Fi-scher - Xavier de Planhol. "Bost", Ek., IV, 383-386.

BÜSTÂNl 398

BÜSTÎ

Ebü'l-Hasen Alî b. Muhammed el-Büstî (ö. 470/ 1077'den sonra) Horasanlı mutasavvıf.IV. (X.) yüzyılın sonunda veya V. (XI.) yüzyılın başlarında Nîşâbur yakınlarındaki Büst'te (Büst) doğdu. Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Sûfî tabakatı müellifleri Hücvîrî ile Kuşeyrî ve Nîşâ-burlu olmasına rağmen Attâr eserlerinde ona yer vermemişlerdir. Ancak Ah-med el-Gazzâlî Sevânihu'l-'uşşâk'ta, Aynülkudât el-Hemedânî Temhîdât'ı iie mektuplarından birinde onun bir rubâ-îsini nakletmişler, Necmeddîn-i Dâye de Mirşâdü'l-Cibâd ve Mermûzât-ı Esedî der Mezmûrât-ı Dâvûdî adlı eserinde bu rubâîyi zikretmiştir. Câmî, Aynülku-dât'in eserinde gördüğü bu rubaiden faydalanarak Neîehâtü'l-üns'te Büstr-ye yer vermiştir. Câmî'ye göre Büstî Horasanlı sofilerden Ebû Ali el-Fârmedî1-nin (ö. 477/ 1084) müridi, yine Horasanlı meşhur sûfîierden Hasan Sekkâk-i Sim-nânf ile İbn Hameveyh'in şeyhidir. 449'-da (1057) doğan İbn Hameveyh'in Büs-trnin müridi olduğu dikkate alınırsa onun 470'ten (1077) sonraki bir tarihte vefat ettiği söylenebilir.Büstî'nin Der Beyân-ı Hakikat-i Lâ ilahe illallah ve Kelimât-ı "Arabi adlı iki risale kaleme aldığı bilinmektedir. İki sayfa hacmindeki birinci risalede "lâ ilahe illallah" sözünü ve ruhun bu sözdeki basamaklarında yüksele yüksele (seyr-i suûdî, seyr-i urûcî) ilk vatanına nasıl varacağı anlatılır. "Lâ" ile başlayıp "Allah'ta son bulan bu manevî ve ruhî yolculuğun ayrıntıları, eser üzerine bir şerh yazan Takıyyüddin adlı bir müellif tarafından açıklanmıştır. İkinci risalede ruhun ilk varlıktan beşeriyet âlemine inişini (seyr-i nüzûlî), nefis ve şeytanla mücadelesini, sonra da kendinden geçerek yüce âleme yükselişini anlatır. Bu risale üzerine, meşrepleri farklı iki müellif Nû-reddîn-i İsferâyînî ile İbnü'l-Arabî birer şerh yazmışlardır. Büstî' nin Nizâmül-mülk'e yazdığı ve mutluluğa ermek için Allah'ı ve âhiret gününü unutmadan dünyada nasıl yaşanacağını, insanlara nasıl hizmet edileceğini açıklayan kısa nasi-hatnâmesi ile yukarıdaki iki risalenin metin ve şerhleri Nasrullah Pürcevâdf-nin Zindegi ve Âşâr-ı Şeyh Ebü'l-Ha-san-ı Büstî399 adlı eseri içinde yayımlanmıştır.Büstî'nin ruhanî mi'rac ile ilgili çok meşhur rubâîsinin400 temel kavramları konusunda Ay-nülkudât el-Hemedânî, Ahmed el-Gaz-zâlî, Necmeddîn-i Kübrâ, Necmeddîn-i Dâye, Nûreddîn-i İsferâyînî ve Mahmûd-i Lâhicî gibi büyük mutasavvıflar önemli açıklamalarda bulunmuşlardır.

Bibliyografya:

Ahmed el-Gazzâlî, SeüSnihu'l-'uşşSk401, Tahran 1359, s. 19-20; Aynülkudât el-Hemedânî, Temhtdât402, Tahran 1341, s. 118-119, 270; Necmeddîn-i Dâye, Mirşâdü'l-'ibâd, Tahran 1365, s. 308; a.mlf., Mermûzât-ı Esedî der

396 nşr. A. Ekber Feyyaz397 nşr. Muhammed Ali Sûtî-Cemşîd Keyân-fer398 Bk. Büstânl399 Tahran 1364 hş400 Metin için bk. Câmî, s. 413401 nşr. Nasrullah Pürcevâdî402 nşr. Afîf Useyrân

Mezmû-rût-ı D&üûdX, Tahran 1352, s. 107; Câmî, /Ve/e-hâl, s. 413; Nasrullah Pürcevâdî, Zindegi ue Âşâr-ı Şeyh Ebü'1-Hasa.n-ı Büsit, Tahran 1364.