discussiestuk - gelders energieakkoord · en veilig is en de basis is voor het internet of things...

DiscussiestukDe Toekomstagenda

Duurzaam Gelderlandseptember 2017

Dit discussiestuk is samengesteld onder verantwoordelijkheid van het Gelders Energieakkoord. Daartoe is gebruik gemaakt van de bijdragen van partners, thema- en programmatafels en onze vele gasten tijdens bijeenkomsten rond het jaarcongres van 10 mei 2017. Er is gebruik gemaakt van de input van Jeremy Rifkin en zijn collega’s, van de regionale ontwikkelprogramma’s van de Metro-pool Regio Rotterdam/den Haag, Luxemburg en Noord Frankrijk.

Ten behoeve van deze toekomstagenda Duurzaam Gelderland is een thematafel samengesteld metals deelnemers:

Abo Rassa en Pieter van der Ploeg (Alliander)Antoine Heideveld (Het Groene Brein)Ben Römgens en Thijs Slot (DNV-GL)John Kerkhoven (Quintel)Rob Westerdijk (HAN)Jos van der Schot (Innovatiepartners)Jan Jonker (Oost NL)Douw Jan Joustra (ICE-Amsterdam)Josje Fens (Klimaatverbond), secretaris van deze thematafel)Thijs de la Court (Gelders Energieakkoord en voorzitter van deze thematafel)

De toekomstagenda duurzaam Gelderland, discussiestuk september 2017, Gelders Energieakkoord 1

Hoofdlijn Investerings-agenda Duurzaam Gelderland

De ruim 200 partners van het Gelders Energieakkoord vertalen de landelijke doelen van dit kabinet (55% CO2 reductie 2030, 100% in 2050) naar uitvoering op provinciaal, regionaal en gemeentelijk/lokaal niveau. Dat doet ze met een sterk en ambitieus uitvoeringsplan dat op 12 no-vember 2015 werd gepubliceerd en tijdens de eerste jaarconferentie van het GEA in 2016 door een breed publiek werd omarmd. Concreet, over dé belangrijkste thema’s, maken de partners van het Gelders Energieakkoord werk van dit uitvoeringsplan. Waarom maakt het GEA met haar partners dan tóch nog een investeringsagenda met grote lijnen, brede samenhang en stevige sturing? Een investeringsplan dat zich verbindt met het Europa van de Regio’s. Doen we dan niet genoeg?

De uitdaging om gezamenlijk te voorkomen dat de atmosfeer meer dan 2 graden op warmt, liefst minder dan 1.5 graden, vraagt om een Deltaplan. Dat stelt de stuurgroep van het GEA zélf in reactie op beleidsvoorstellen van het Rijk in augustus 2017. Voor Gelderland gaat het om enorme investe-ringen de komende 15 a 20 jaar. Alleen al voor het verduurzamen van onze woningen gaat het om meer dan 25 miljard Euro. Ook het verduurzamen van bedrijven en bedrijventerreinen én het ver-duurzamen van onze mobiliteit vergt vergelijkbare investeringen. En dát in een wereld die techno-logisch, economisch en sociaal in beweging is. Het internet verandert ons leven met ongekende snelheid, de auto’s waarmee we nu rijden zullen over tien jaar volstrekt verouderd zijn, de consu-ment wordt producent en aandeelhouder van energiebedrijven. Tegelijk verandert ons klimaat, fy-siek. En krijgen we te maken met (h)erkenning van maatregelen die in het korte verleden ongekendwaren. CO2 krijgt een prijs, energietarieven gaan wezenlijk veranderen, duurzame energie gaat de energiemarkt bepalen. En in die enorme veranderingen zoekt Gelderland, met het Gelders Energie-akkoord, haar rol en ruimte. Door de brede samenwerking, het ‘contract’ van ons uitvoeringsplan en de voorsprong in beleid en kennis kunnen we tot de voorhoede van duurzame regio’s van Euro-pa gaan behoren. Dat vraagt wel een samenhangend en stevig investeringsplan dat zich kan metenmet andere regio’s in die voorhoede. De Gelderse investeringsagenda is daarmee ook de Toekom-stagenda Duurzaam Gelderland geworden.

Daartoe werkt ze, in verbinding met Europese regio’s als de Metropoolregio Rotterdam/Den Haag, Luxemburg en Noord-Frankrijk, de Toekomstagenda Duurzaam Gelderland uit. Deze agenda bouwt voort op het uitvoeringsplan van het GEA. Ze is gericht op het realiseren van concreet rende-ment op het gebied van energiebesparing, duurzame energieopwekking, duurzame mobiliteit, de verbindende en sturende infrastructuur (internet of things) en de opbouw van de noodzakelijke be-drijvigheid, governance en zakelijke modellen (zoals energiedienstenbedrijven) die dit mogelijk maken. Daarmee neemt Gelderland, als belangrijke Europese regio met ruim 2 miljoen inwoners, een grote kennis-infrastructuur en innovatief bedrijfsleven, haar verantwoordelijkheid in de Parijs-afspraken en vertaalt ze de landelijke ambities (55% CO2 reductie in 2030 én vrijwel 100% in 2050) naar concrete uitvoering in haar regio’s en gemeenten. Gelderland doet dat in brede samenwerkingtussen de overheden, maatschappelijk middenveld, bedrijfsleven en kennis- en onderwijsinstellin-gen. Het Gelders Energieakkoord is daarvoor de dragende structuur.

Het investeringsplan

In het concept investeringsplan, waarvoor de GEA partners gevraagd worden hun inzichten en bij-dragen te leveren, worden een aantal cruciale onderwerpen uitgewerkt die aanvullend én versnel-lend zijn op het uitvoeringsplan. Hier een aantal hoofdthema’s.

Financieel: We brengen, met samenhangende financiële en inhoudelijke steun om cruciale innova-ties en kansrijke businesscases naar de markt te brengen. We brengen in beeld om wat voor bedra-gen het gaat (Gelderland energieneutraal 2050) en voor welke investeringen de meest belangrijke


sectoren in Gelderland staan via een macro-economische verkenning. Tegelijk gaan de partijen die – vanuit concurrentieverhoudingen – daar nú toe in staat zijn (zoals overheden, zorgen onderwijs-instellingen, maatschappelijke organisaties) een reële CO2 prijs rekenen. We zetten een gezamen-lijk Klimaatfonds op. Het Gelders Energieakkoord sluit daartoe aan bij de GreenDeal nationale CO2 handel.Infrastructuur: We investeren in een dragende infrastructuur voor ICT die betrouwbaar, duurzaam en veilig is en de basis is voor het internet of things en daarmee nieuwe vormen van mobiliteit, in-telligente regelsystemen en 3D printers/productie. We versterken ons kennisplatform en geven vorm aan het Gelderse Groene Brein waarin we (aansluitend bij het nationale Groene Brein) alle Gelderse kennisinstellingen verbinden in de samenwerking.Gebouwde omgeving: We richten de Gelderse Energiediensten Onderneming op, een platform voor regionale en lokale energiedienstenbedrijven die met kwaliteit en voor de juiste prijs op schaal van de 800.000 Gelderse woningen een cruciale bijdrage levert aan het doel de gebouwde omgeving in 2035 energieneutraal te maken.Mobiliteit: We zetten ook in op nieuwe mobiliteit, gericht op elektrificatie en inzet waterstof voor zwaar transport, slimme inzet van sensoren en internet en regeltechniek. We zetten in op groot-schalige inzet van de elektrische deelauto. We richten ons op autonome mobiliteit.Bedrijventerreinen en MKB: We formuleren de toekomstagenda energieneutrale bedrijventerrei-nen. In 2020 is in elke gemeente minstens één bedrijventerrein die hierbij is aangesloten. Met het MKB werken we het aanbod voor MKB gerichte energiedienstenbedrijven uit. We pakken concrete renderende zaken nú aan. Bijvoorbeeld: In 2020 zijn in het hele MKB de TL-balken vervangen door efficiënte verlichting.

Bestuurlijke keuzen

Het huidig instrumentarium is niet toereikend. Zolang CO2 geen reële prijs heeft, zolang het falen van de markt blijft voortbestaan en zolang regelgeving onvoldoende consistent en dwingend is, blijven we haken in innovatie en incidenten. Dat vraagt dus stevige bestuurlijke keuzen die deels landelijk gemaakt moeten worden, maar ook zeker provinciaal en gemeentelijk mogelijk zijn.

In het financieel instrumentarium richten we ons op de markt, op de samenhangende en structurele impact van de interventies die we steunen én op structurele doorwerking in het substantieel verlagen van CO2 emissies. Dat werkt door in ál het financieel/economisch steun/structuur instrumentarium dat decentrale overheden beheren. Waar nodig (zoals bij de Esco voor de woningbouw) neemt de decentrale overheid mét bedrijfsleven en maat-schappelijk middenveld het initiatief om de markt te stimuleren en kwaliteit en maat-schappelijk rendement te borgen.

In de governance gaan we uit van gelijkwaardige samenwerking tussen overheid, bedrijfs-leven en maatschappelijk middenveld. Alle Gelderse regio’s hebben eind 2018 een route-kaart energie-neutraal opgesteld met daarin een concrete aanzet tot een uitvoeringsplan. Alle decentrale overheden rapporteren, zoveel mogelijk samen met maatschappelijk mid-denveld en bedrijfsleven, wat hun voortgang is, refererend aan ons gezamenlijk afgespro-ken transitiepad. In de budgetten van de Gelderse publieke instellingen, maar ook zoveel mogelijk bij maatschappelijke partners, bedrijfsleven en particulieren, wordt een concrete CO2 prijs gerekend. Gezamenlijk zetten we een Klimaatfonds op.

T.a.v. mobiliteit zetten we in op een verbod van verbrandingsmotoren in de Gelderse bin-nensteden en dorpskernen per 2025. In 2018 maken de GEA partners, waaronder de over-heden en kenniscentra, concrete afspraken t.a.v. de toekomstige mobiliteit van het zwaar verkeer. In 2018 verbinden we ons in een gezamenlijke programmering met partijen betrok-ken bij verduurzamen én beveiligen van ICT. We zetten ons in op het realiseren van het G5 netwerk en de koppeling met het internet of things.


In de gebouwde omgeving toetsen we álle planningsinstrumenten aan een minimale CO2 prijs (>50 Euro/ton) en accepteren we geen doorrekening van het waterbed effect in inter-nationale CO2 handel (afwentelen van effecten op het buitenland). Eind 2018 heeft elke Gelderse gemeenten een start gemaakt met het proces van gastransitie, minstens voor één wijk. In 2018/19 is een beheers/organisatie-structuur voor alle regio’s en gemeenten uitge-werkt gericht op het verduurzamen van alle 1600 woonwijken in Gelderland in 2035.

Concrete CO2 doelen worden leidend voor het ‘grote’ Gelderse bedrijfsleven: Met het ‘grote’bedrijfsleven werken we in 2018 concrete transitiescenario’s uit op basis van een reele CO2 prijs en verlaging CO2 emissies en afbouw afhankelijkheid fossiele brandstoffen. Elk bedrij-venterrein in Gelderland maakt een energie- en CO2 budget en elke gemeente heeft, in af-stemming met het bedrijfsleven, voor 2020 minstens één bedrijventerrein van de toekomst benoemd.

Duurzame energievoorziening heeft een zeer grote impact op ruimte en landschap. Elke re-gio én gemeente werkt in de routekaart energie-neutraal in 2019 haar ruimtelijke opgave uit.

Samen met de landbouworganisaties berekenen we in 2018 de CO2 voetafdruk van de Gel-derse agrarische sector(voor CO2, lachgas én methaan) op basis waarvan een plan wordt uitgewerkt om de CO2 bijdragen in lijn te brengen met de landelijke afspraken.


Inhoudsopgave1.Inleiding.......................................................................................................................6

2.Proces en communicatie.................................................................................................7

3.De investeringsagenda duurzaam Gelderland..................................................................9

3.1Financieel...............................................................................................................................................9

3.2Dragende infrastructuur (internet).....................................................................................................10

3.3Dragende infrastructuur (kennis).......................................................................................................11

3.4Gebouwde omgeving..........................................................................................................................11

3.5Mobiliteit..............................................................................................................................................11

3.6Bedrijventerreinen...............................................................................................................................11

3.7MKB.......................................................................................................................................................11

4.Financieel instrumentarium..........................................................................................13

5.Bestuurlijke keuzen: de ‘drivers’...................................................................................15

5.1Financiering.........................................................................................................................................15

5.2Dragende governance.........................................................................................................................16

5.3De dragende infrastructuur................................................................................................................16

5.4De gebouwde omgeving......................................................................................................................17

5.5Transitie bedrijfsleven.........................................................................................................................18

5.6Het Energie en klimaatlandschap......................................................................................................18

6.Bijlage 1: Waardevolle ontwikkeling..............................................................................20

6.1Financiële waarden.............................................................................................................................20

6.2Materiële waarden...............................................................................................................................21

6.3Intellectuele waarden.........................................................................................................................21

6.4Menselijke waarden.............................................................................................................................21

6.5Sociaal/relationele waarden..............................................................................................................21

6.6Natuurlijke waarden............................................................................................................................21

7.Bijlage 2: Innovatie......................................................................................................22


1. InleidingUrgentie en concrete uitvoeringHet Gelders Energieakkoord werd in 2015 door ruim honderd partijen getekend. Nu, in 2017, ne-men ruim tweehonderd partners deel. Doel van het Gelders Energieakkoord is het versnellen van de energietransitie. Gezamenlijk vertalen we landelijke doelen (SER Energieakkoord), in sommige domeinen aangescherpt (gebouwde omgeving energieneutraal in 2035), naar de uitvoering. Het Parijsakkoord zet onze nationale doelen op scherp. De Gelderse samenleving neemt haar verant-woordelijkheid voor de Parijs afspraken. We vinden dat we ons deel moeten nemen in het voorko-men dat onze aarde meer dan 2 graden opwarmt. We spannen ons in om onder de 1.5 graden Celsi-us te blijven. Dat is geen vrijblijvende keuze. Ze is gekoppeld aan een concrete en kwantitatief on-derbouwd investeringsagenda waaraan álle partners van het Gelders Energieakkoord zich verbin-den. Het nieuwe kabinet zet dit pad op scherp. Ze stelt voor 2030 een 55% reductie van CO2 emis-sies als doel. Dé uitdaging is om dat doel te concretiseren per beleidsthema én om het van instru-menten en concrete uitvoering te voorzien. In Gelderland, mét het Gelders Energieakkoord en álle verbonden partijen, nemen we die uitdaging aan. We vertalen deze doelen naar álle beleidsvelden, alle regio’s en gemeenten. De opgave zetten we om in routekaarten, de planning én vormgeving voor de uitvoering. Het uitvoeringsprogramma van het GEA is daarvan de basis. Onze thema- en programmatafels leveren de ondersteuning voor realisatie.

Het gaat natuurlijk om meer dan een portefeuille van zinvolle projecten. We krijgen zicht op de dra-gende infrastructuur (zoals een slim, snel en duurzaam internet en nieuwe mobiliteit). We geven vorm aan nieuwe verdienmodellen (die structureel investeringen in een duurzame en robuuste sa-menleving versterken en aansluiten bij ontwikkelingen van de zero-marginal-cost economy). We in-vesteren op ongekende schaal. Want we zullen vóór 2035 alle ruim 1600 Gelderse wijken en bijna 500 bedrijventerreinen van het aardgas áf moeten halen en van duurzame energie moeten voor-zien. We verbinden ons met de regio’s van Europa, om mét elkaar te investeren in die versnelling enstructurele aanpak. We maken dat heel concreet, in het hier en nu. Want dát is de kracht van de re-gio. Dicht op de praktijk.

Samenhang zorgt voor rendementEnergiebesparing in woningen zorgt voor werkgelegenheid. Het investeringsmoment wordt ge-bruikt om woningen levensloopbestendig te maken, zodat ook toekomstige generaties veilig en comfortabel kunnen wonen. Met het verduurzamen van wijken versterken we de sociale samen-hang. Doordat de aanpak grootschalig is beïnvloeden we prijs en kwaliteit van de renovaties posi-tief en worden wijken en woningen voorbereid op klimaatextremen. Ook in de mobiliteit zien we dergelijke samenhangende ontwikkelingen. De elektrische en waterstofauto’s (waartoe bijvoor-beeld ook het zwaar transport zal gaan behoren) dragen bij aan het stabiliseren van lokale ener-gienetten. Het ‘internet of things’ draagt belangrijk bij aan efficiënt transport en kosteneffectivi-teit. De ontwikkeling van de autonome auto zal een enorme impact hebben op de bereikbaarheid van de Gelderse buitengebieden en de structuur van het Openbaar Vervoer.

Leiderschap is voorwaardeDaarbij is leiderschap cruciaal. Van provinciaal en lokaal bestuurlijk niveau, tot buurt- en straatni-veau. Van CEO tot op de werkvloer. Ook voor de uitrol van dit programma is leiderschap een voor-waarde. Dít nieuwe leiderschap werkt samen. Want alleen ga je sneller, maar samen kom je verder. Het Gelders Energieakkoord organiseert en faciliteert dat leiderschap.


2. Proces en communicatieKrachtenbundelingDeze toekomstagenda Duurzaam Gelderland komt tot stand als onderdeel van het Gelders Energie-akkoord. Daarin bundelen we de kracht van de Gelderse overheden, maatschappelijke organisa-ties, bedrijfsleven en onderzoeks- en onderwijsinstellingen. We bouwen voort op ons uitvoerings-plan (2016). Het proces dat het Gelders Energieakkoord kracht geeft is het gezamenlijk stellen van doelen, vormgeven van beleid én oppakken van de uitvoering. Het biedt een niet-vrijblijvend sa-menwerkingsverband waarin álle betrokken partijen gezamenlijk investeren.

Concreet in investeringenEen gezamenlijk investeringsplan vormt de agenda. Aansprekend en concreet, met impact in álle sectoren van de samenleving. Daarbij gaat het om zeer grote bedragen. Alleen al voor het verduur-zamen van de 800.000 woningen van de 2 miljoen Gelderse inwoners is tot 2035 zo’n 20 tot 25 mil-jard Euro noodzakelijk. En die woningen zullen in 2035 van minstens 4 miljard kWh duurzame elek-triciteit per jaar moeten worden voorzien, grotendeels lokaal opgewekt. In 2030 rijden er in Gelder-land nauwelijks meer personenauto’s met verbrandingsmotoren en is de gehele laadinfrastructuur opgebouwd en verbonden met een gestabiliseerd lokaal elektriciteitsnet. De autonome auto drukt haar stempel op de mobiliteit van Gelderland. De 3D-printer is, met ondersteuning van supersnel internet, doorgedrongen in alle uithoeken van onze provincie. In 2035 zijn de ruim 25.000 MKB-ers van het aardgas af en verbonden met duurzame warmte en elektriciteitsbronnen. Ook bij alle ruim 500 Gelderse bedrijventerreinen zijn dan de aardgasverbindingen in afbouw en wordt warmte en elektriciteit lokaal intensief uitgewisseld. Het zware transport zit midden in haar energietransitie en heeft dan vergaande keuzen gemaakt richting elektrisch en waterstof. Ze wordt door slimme communicatietechnologie en sensoren geleid naar de meest optimale vervoerssystemen.

Stevige (bestuurlijke) keuzenDeze veranderingen zijn in Gelderland tot stand gekomen door bewuste bestuurlijke keuzen. In-zicht in de concrete energiedoelen en CO2 plafonds, routekaarten zorgen dat de het pad van uit-voering helder is vormgegeven.

Om doorbraken te bereiken steken bestuurders hun nek uit. Waar mogelijk belasten we CO2 in di-rect én indirect energiegebruik. Alle planvorming gaat uit van toekomstige CO2 prijzen en wijken worden ingericht op mobiliteit zonder verbrandingsmotoren. Met bewoners en andere betrokke-nen voeren we concreet de wijkprocessen naar verduurzaming uit en we schalen op langs een stei-le leercurve. In 2035 zijn onze woonwijken van het aardgas af. We corrigeren gezamenlijk het falen van de markt in het verduurzamen van de woningbouw door het bouwen van een organisatie voor energiedienstenbedrijven. We organiseren de vraag vanuit de wijken en borgen kwaliteit en prijs van uitvoering in sluitende contracten met bedrijfsleven. We spreken af dat we samen de noodza-kelijke capaciteit voor duurzame energieopwekking realiseren. We concretiseren de afspraken met bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld om de resultaten te halen. Verlaging van uitstoot vanCO2 wordt een resultaatverplichting in gemeentelijk beleid. We rapporteren daarop, leggen verant-woording af over het behaalde resultaat. En in dit alles werken we samen: overheden, bedrijfsle-ven, maatschappelijk middenveld, onderwijs- en kennisinstellingen.

Gedeelde waardenDe bestuurlijke keuzen zijn gebaseerd op gedeelde waarden (zie voor een uitwerking bijlage 1). We nemen onze verantwoordelijkheid voor toekomstige generaties . CO2 krijgt de prijs die erbij hoort, concreet in onze huidige financiële systemen én in onze planning. We kiezen voor een economie die het sluiten van organische en niet organische kringlopen logisch maakt. Bijvoorbeeld in ver-


dienmodellen die structureel de marginale kosten (zoals inzet van materialen en fossiele energie) verlagen en kennis die daarvoor nodig is open deelt (open source).

BetrokkenheidMet een goed geformuleerde toekomstagenda zijn we er nog niet. Dit programma krijgt een plek in de harten van de Gelderlanders. Doordat ze zichtbaar, herkenbaar en positief uitdagend is. Verbon-den met de agenda van de jeugd. Het is een programma van verhalen over een toekomst die we vorm willen en kunnen geven, die werkelijkheid worden. Tastbaar en concreet. Maar ze vraagt ook om directe betrokkenheid, bijdragen en leiderschap tot in de haarvaten van de Gelderse samenle-ving. Ook die programmering moet worden uitgewerkt.


3. De investeringsagenda duurzaam GelderlandDe investeringsagenda Duurzaam Gelderland bouwt voort en door op het ‘uitvoeringsplan’ van het Gelders Energieakkoord.

Daarbij gaat het niet alleen om investeren met geld, maar ook om gezamenlijke inspanning. De Gel-derse investeringsagenda is verbonden met die van andere (Europese) regio’s, sluit aan op de am-bitie van de Europese Commissie om via het Europa van de Regio’s concrete programma’s te facili-teren. Ze sluit ook aan op Rijksbeleid, zoals het topsectorenbeleid en de doorvertaling van het SER Energieakkoord in de topsectoren. En ze sluit aan op ambities van nationale koepels, zoals het pro-gramma ‘Next Level’ van VNO-NCW, gericht op het versneld investeren in een duurzame economie.

Een eerste inventarisatie (op basis van een proces met de achterban van het Gelders Energieak-koord georganiseerd in álle thema- en programmatafels en andere sectoren in de Gelderse samen-leving wordt deze inventarisatie in 2017 zo volledig mogelijk gemaakt):

3.1 Financieel

Voor meer achtergrond verwijzen we naar hoofdstuk 4, financieel instrumentarium, van deze toe-komstagenda.

3.1.1 Basisdocument ‘De Versnelling Financieren’ verbinden met de ‘Groeiversneller’ en combineren in een gezamenlijke uitvoeringsorganisatie o.l.v. Oost NL in verbinding met de markt.

3.1.2 Operationaliseren van financieel instrumentarium dat op dit moment klaar staat in het kader van het GEA en het selecteren van de cruciale businesscases en deze ondersteunen en begeleiden naar doorbraak.

3.1.3 Versterken van de GEA businesstafel als platform van reflectie en aansturing en identificatie van sleutelprojecten.

3.1.4 Het maken van een macro-economische verkenning van de investeringsopgave duurzaam Gelderland, in combinatie met haar regio’s.

3.1.5 Opzet Gelders Klimaatfonds, in samenwerking onder de Greendeal Nationale CO2 handel (zie kader).


3.2 Dragende infrastructuur (internet)

3.2.1 Investeer in een ontwikkelplan voor een dragende internet-infrastructuur, inclusief governance, financiering en regie. Deze infrastructuur zal in staat zijn om het internet of things, de opkomst van de 3D printer en de vraag naar domotica en andere internetdiensten duurzaam te dragen én te versnellen.

3.2.2 Verbindt de duurzame ICT initiatieven met de toekomstagenda duurzaam Gelderland.3.2.3 Anticiperend op variabele prosumerstarieven in energie en versnelde diversificatie van

energiebronnen en prosumersrollen en energieopslag stimuleren we experimenten die lokale uitwisseling van energie en optimalisatie van duurzame energiebronnen en opslag versterken, inclusief blockchain technologie en (deels) autonome netten, zowel voor bedrijven(terreinen) als woonwijken.


Het Gelders Klimaatfonds

CO2 moet een reële prijs krijgen. Daar is de wereldgemeenschap het wel over eens. De huidige CO2 prijs ligt onder de 5 Euro/ton. Een CO2 prijs die kosten van compensatie én herstel schade reflecteert ligt boven de 50 Euro/ton, eerder op het niveau van 100 Euro/ton. Partijen binnen het Gelders Energieakkoord willen, waar mogelijk, nú die CO2 prijs verdisconteren in hun rekeningen voor direct én indirect energiegebruik. Dat kán bijvoorbeeld in domeinen die niet concurreren met andere regio’s waar een lage CO2 prijs wordt gehanteerd. Bijvoorbeeld in overheidsbegrotingen, bij huishoudens, in de zorg, in budgetten van organisaties die lokaal, regionaal of provinciaal functioneren. Voor deze sectoren is geen belemmering daarmee zélf de verantwoordelijkheid te nemen voor de keuze om fossiele brandstoffen te gebruiken en daarmee het klimaat en de leefwereld van toekomstige generaties te belasten. Daar waar zo’n belemmering wel aanwezig is, bijvoorbeeld in afwegingen waar nationale of internationale concurrentie een belangrijke rol spelen, kan het signaal via een schaduwboekhouding worden gegeven. Ook in álle plannings en afwegingsmodellen, grondexploitaties en ruimtelijke besluiten is het logisch met een reële CO2 prijs te werken. Immers, de meeste planning betreft een periode van tientallen jaren in de toekomst en het is zéér waarschijnlijk dat dan een werkelijke CO2 prijs gehanteerd wordt. Omgekeerd: het is zeer onwaarschijnlijk dat de irreële prijs van nu het nog 10 jaar zal houden, gezien de snelheid waarmee het klimaat verandert.

Het Gelders Energieakkoord sluit daarom aan bij de Greendeal Nationale Koolstof Markt die in april 2017 is ondertekend. In deze GreenDeal wordt concreet uitgewerkt hoe CO2 beprijzing in een nationale markt kan functioneren en worden klimaatfondsen vormgegeven. In Nederland functioneren (oa in Zeeland, Den Haag en Utrecht) CO2 fondsen die op basis van geobjectiveerde criteria de CO2 emissie compenseren. Op dit moment wordt, onder auspiciën van de GreenDeal partners een methodiek en een concrete prijs uitgerekend. Vanuit die prijs is, in Nederland, concreet werk met wind, zon, waterkracht maar ook in veenweidegebieden (vastlegging CO2 in de bodem) en op zandgronden te realiseren. De CO2 prijs voor direct én indirect energiegebruik, zo is ook het voorstel in deze toekomstagenda, zal integraal deel zijn van de modellen en kosten/baten analyses voor de Gelderse en lokale energieplanning. Ze kán, via het instellen van een dergelijk fonds, ook daadwerkelijk geheven worden.

De investeringen die met het Gelders Klimaatfonds worden gedaan zijn direct verbonden met de oplossingen. Op die manier financiert het nog resterend fossiel energiegebruik een deel van de Gelderse energietransitie.

3.3 Dragende infrastructuur (kennis)

3.3.1 Open kennisplatform bouwen: Versterk het kennisnetwerk van het GEA mét leiderschap bij decentrale overheden, maatschappelijk middenveld, bedrijfsleven, onderwijs en onderzoek. Dit door het faciliteren van een open kennisplatform gericht op de samenhang én diversiteit van alle stakeholders van Gelders tot lokaal niveau. Netwerken van GEA, Circles, Kiemt en andere partijen verbinden zich en bouwen een werkelijk actiegerichte en dynamische gemeenschap.

3.3.2 Gelders Groen Brein vormgeven: Gekoppeld aan dit kennisnetwerk formaliseren de Gelderse partijen verbonden in het Gelders Energieakkoord de samenwerking van kennis/onderwijsinstellingen met het maatschappelijk middenveld, bedrijfsleven en decentrale overheden in het Gelderse Groene Brein, als deelnetwerk van het nationaal functionerende kennisnetwerk van het Groene Brein.

3.4 Gebouwde omgeving

3.4.1 Concretisering van een (organisatie voor) energiedienstenbedrijven (Energy Service Company; Esco) voor de gebouwde omgeving (gericht op woningen: particulier en huur), mogelijk aangevuld met maatschappelijk vastgoed. Het energiedienstenbedrijf kan een publiek/private Esco organisatie worden die regionale en lokale Esco’s ondersteunt. Eerste investeringsopgave sluit aan bij Wijk van de Toekomst van waaruit de vraag wordt georganiseerd. Een belangrijk deel van de 100.000 woningen die in de eerste tranche van het transitiepad komen wordt via een Esco ontzorgd waarbij via het GEA kwaliteit/prijs wordt geborgd en de voorinvestering wordt georganiseerd.

3.5 Mobiliteit

3.5.1 Concretisering van de uitrol van de coöperatieve elektrische deelauto en daarbij het vormgeven van een majeur businessplan om door heel Gelderland de coöperatieve elektrische deelauto als goed betaalbaar alternatief voor de particuliere brandstofauto aante bieden.

3.5.2 Uitwerken van het toekomstperspectief van de autonome mobiliteit, ook in combinatie met de toekomst van het Gelderse OV en de bereikbaarheid van de buitengebieden.

3.5.3 Het uitwerken van nul-emissie perspectieven voor goederentransport over de weg, gebruik makend van het internet-of-things, sensoren en moderne elektrische infrastructuur die ookop snelwegen wordt toegepast.

3.6 Bedrijventerreinen

3.6.1 Gelderland werkt, op basis van integrale impactmeting en monitoring, een toekomstagenda voor al haar honderden bedrijventerreinen uit en formuleert een investeringsplan mét het bedrijfsleven gericht op energieneutraliteit en circulariteit (aansluitend bij het uitfaseren van aardgas).

3.7 MKB

3.7.1 Parallel met het Esco initiatief voor de gebouwde omgeving geven de partners van het Gelders Energieakkoord vorm aan een Esco organisatie voor het MKB. Deze organisatie sluit naadloos aan bij de verplichte maatregelen van de Wet Milieubeheer en het Energie Prestatie Keur. De Gelderse omgevingsdiensten en het georganiseerd Gelders bedrijfsleven neemt hiertoe het voortouw, gebruik makend van de pilots die nu vanuit de GEA samenwerking functioneren.


3.7.2 Als onderdeel (nadrukkelijk verbonden met de brede Esco aanpak om te zorgen dat quick wins ook renderen voor de lange termijn) worden concrete resultaten voor de korte termijnvoor het MKB gedefinieerd. Bijvoorbeeld: alle TL-balken in Gelderland vóór 2020 vervangen door efficiënte verlichting.


4. Financieel instrumentariumMet ondersteuning van Innovatiepartners heeft de thematafel businessondersteuning van het Gel-ders Energieakkoord een financiële onderlegger samengesteld (De versnelling financieren, april 2017). Daarin zijn de belangrijkste fasen van ontwikkeling in benoemd. En, bij elke fase is het finan-cieel ondersteunend instrumentarium uitgewerkt en grotendeels ‘klaargezet’ voor implementatie.

Het gaat om drie sporen:

1. InnovatieEen transitie naar een nieuw energetisch systeem heeft continue innovatie (zie voor een nadere discussie over die term bijlage 2) nodig. Wat nu top of the bill is, zal in de toekomst worden inge-haald door nog betere technologische en maatschappelijk gedragen oplossingen. Dit vraagt om nieuwe concepten, van de ontwikkeling van technologische concepten tot toepasbaarheid in de praktijk. Dit technologische innovatiepad is tot op heden dominant, bijvoorbeeld in het nationale innovatiebeleid en in de Innovatie- en investeringsregeling van de Provincie Gelderland. Dit innova-tieve spoor is vanzelfsprekend van blijvend belang om toepasbare technologie te ontwikkelen die dienstbaar is aan de grote maatschappelijke doorbraken. Overigens, de innovatie zélf kan niet het excuus zijn om investeringen in systemen die voor de lange termijn sub-optimaal zijn uit te stellen. Bijvoorbeeld: het investeren in zonneparken met de huidige zonne-energie technologie is zinvol, ook al weten we zéker dat over vijf jaar nieuwe standaarden in gebruik zijn. Wat vermeden moet worden is een ‘lock-in’ situatie die noodzakelijke innovatie gaat remmen.

2. RealisatieHet tweede spoor gaat uit van bewezen technologie, onder andere uit spoor 1, die toepasbaar is in de praktijk en beschikbaar is voor de markt. Om een versnelling te realiseren is primair een goede businesscase nodig. Deze kan soms draaien op de opbrengst die met de toegepaste technologie zelf wordt gerealiseerd, maar vaak is dit onvoldoende om de businesscase financierbaar te maken. Een rendabele businesscase in de nieuwe economie draait om meervoudige toegevoegde waarde, waarbij naast geld ook sociale en ecologische waarde meetelt. Dit kan door bijvoorbeeld naast energetische waarde – het primaire doel – ook andere waarden onderdeel te maken van de busi-nesscase en deze voor de individuele gebruiker met elkaar in verband te brengen. Denk daarbij aanvergroening van de mobiliteit of de straatverlichting, ondersteuning van sociale voorzieningen als zwembaden, bibliotheken, verfraaiing van het landschap, verhuurbaarheid van het woningbestandetc.. Het verbinden van die waarden vereist nieuwe (keten)samenwerking en financiële beheers-concepten.

3. Opschaling naar de marktVoor de beoogde versnelling die het Gelders Energieakkoord nastreeft is dit derde spoor van cruci-aal belang. Het zorgt voor de bundeling van de lokale initiatieven die vanuit de energieke samenle-ving en het toekomstgerichte bedrijfsleven ontstaan. Deze gebundelde initiatieven gaan een rol spelen in de grote transitie, doordat een professionele organisatie op gelijkwaardige wijze kan meepraten bij de toekomstgerichte inrichting van de samenleving. Deze grootschalige ontwikkelin-gen bieden het volume en de risico-rendementsverhouding die institutionele investeerders en pri-vate investeringsmaatschappijen hanteren bij hun afweging om al dan niet in deel te nemen in de energietransitie. Door dit proces te ondersteunen ontstaat aansluiting bij deze grote financiële par-tijen.


Binnen spoor 2, de realisatie, onderscheiden we drie fasen: validatie, doorontwikkeling en imple-mentatie. Een innovatie gaat naar de markt. Het businessplan dient gevalideerd, en vaak aange-past en verrijkt te worden. Ze wordt versterkt en vervolgens geïmplementeerd. Pas nadat ze zich bewezen heeft zal de markt haar willen oppakken naar opschaling (spoor 3).

Afbeelding 2: Fasen in product/business ontwikkeling Gelders Energieakkoord

Bij de innovatiefase bestaat landelijk en provinciaal instrumentarium, zoals de algemene starters-ondersteuning (1), Generation-E (2) en de EFRO en Interreg 5A/B trajecten (3).

Ook voor Spoor 2, fase 1 (de validatie), bestaat financieel instrumentarium. Bijvoorbeeld subsidieregelingen of specifieke studies (4 en 5) en de groeiversneller (6 en 7).

Voor Spoor 2, fase 2 (de doorontwikkeling) wordt een ontwikkelfonds (9), specifiek gericht op energie coöperaties, uitgewerkt. Hiermee kunnen voorinvesteringen gedaan worden diezich in de businesscase terugverdienen.

Dan komen we bij Spoor 2, fase 3 (de implementatie). Het project of programma gaat con-creet uitgevoerd worden in de reële markt, maar nog wel stevig financieel ondersteund vanuit het GEA instrumentarium. Daarvoor bestaat bijvoorbeeld een subsidieregeling die energie coöperaties steun geeft bij de ontwikkeling van grotere zonneparken, op basis van grotendeels eigen financiering (crowdfunding) (8). Ook het Innovatiefonds Energie Gelder-land (het IEG fonds) biedt in die fase een belangrijke bron van steun (10).

Vervolgens wordt opgeschaald naar de markt. Vanuit het GEA wordt hiertoe, in overleg met o.a. de pensioenfondsen, toegewerkt naar een groot duurzaamheidsfonds dat marktinitia-tieven direct kan ondersteunen.

Een deel van de projecten en programma’s zal deze route volgen. Thematafels zorgen voor samen-hang en wederzijdse afstemming. Maar het is nadrukkelijk geen exclusieve route voor partners van het GEA, integendeel. Er zijn zeer veel initiatieven in de markt die, passend bij hun fase, de ‘sales-funnel’ in kunnen gaan en gebruik kunnen maken van het instrumentarium dat klaar staat.

Het financieel instrumentarium zoals nu is vormgegeven is lang niet altijd ‘waardegestuurd’. Finan-cieel en CO2 rendement zijn voor een aantal instrumenten (denk aan groeiversneller en IEG fonds) belangrijk. Vanuit deze versnellingsagenda duurzaam Gelderland wordt nadrukkelijk voor al het in-strumentarium een set waarden toegevoegd, zoals geformuleerd bij de uitgangspunten van dit do-cument. Deze set van waarden kan zélf ook bijdragen aan het financieel instrumentarium (zie ook hoofdstuk 6).


5. Bestuurlijke keuzen: de ‘drivers’Huidige sturingsinstrumenten niet toereikendOp dit moment wordt nauwelijks ‘gestuurd’ op maatschappelijk rendement, zoals energiebespa-ring of duurzame energie. De huidige wetten, regels, bestuurlijke besluiten en planningsinstrumen-ten dwingen weinig af. Daarbij zijn weinig sturingsinstrumenten voor de lange termijn zeker. Denk maar aan belastingregels en subsidies, die continu veranderen. En een aantal sturingsinstrumen-ten (zoals veel subsidies) zijn marktverstorend, waardoor een robuuste marktontwikkeling binnen heldere kaders van duurzame ontwikkeling nauwelijks tot stand komt.

Provinciale sturingsinstrumenten voor gewenste ontwikkelingDaarom doen we hier een voorstel voor (veelal provinciale) sturingsinstrumenten die als ‘drivers’ de richting gaan bepalen en begrenzen. Dit zijn ‘knoppen’ , bestuurlijke besluiten, die een voor-waardelijke interventie zijn om een gewenste ontwikkeling tot stand te brengen. Sommige van deze knoppen zijn keuzen op het gebied van prijsbeleid (internalisering externe kosten) of dwang (regelgeving). Andere zijn procesgerichte beleidskeuzen en kaderstellende uitgangspunten. De hier uitgewerkte ‘driverś’ bieden niet het uitputtend overzicht, maar zijn belangrijke bestuurlijke keu-zen die de noodzakelijke processen aan jagen. De komende jaren zullen vele drivers worden toege-voegd.

5.1 Financiering

Stimulerend financieel instrumentarium (duurzaamheidsfonds, garantstelling, publieke aandelen),de uitvoeringsorganisatie (voor versnelde capaciteitsopbouw, versnelling van processen). Investe-ren in klein (start-up, lokaal) naar de markt in open en collectief verband, zodat de interventie groot wordt en door de markt gedragen wordt. Focus ligt op het cyclische, revolverende investeren en niet op het betrekken van externe financiers in een aandeelhouderssysteem dat waarde ont-trekt uit de business. Een concrete afweging is bijvoorbeeld dat rendementen van het ‘laag han-gend fruit’ in energiebesparing ingezet worden om het ‘hoog hangend fruit’ mee te financieren. Rendementsontrekking op snelle verdieners frustreert al snel een dergelijke structureel duurzame businesscase.

5.1.1 Financiële instrumenten van de overheid als subsidiëring, procesondersteuning, garantstelling en financiering zijn voor meer dan 90% gericht op het faciliteren van processen, producten en businesscases naar opschaling in de markt1.

5.1.2 Publieke middelen worden alleen ingezet voor businesscases als ze voldoen aan de set waarden die in dit document (zie bijlage) zijn geformuleerd. Rapportage van de voortgang (rendement van bv de publieke investeringen in duurzame ontwikkeling) voldoet aan de criteria van het Global Reporting Institute.

5.1.3 De overheid neemt bij de bepalende en dringende processen waar de markt faalt (zoals de transitie in de gebouwde omgeving middels energiedienstenbedrijven) een publiek aandeel om daarmee grootschalig, betrouwbaar, revolverende maatschappelijke businesscase naar energie en grondstoffenneutraal te verzekeren.

1) Andersom: De overheid komt niet in verleiding om korte termijn maatregelen via subsidies als dominant instrument in te zetten.


5.2 Dragende governance

“Alleen ga je sneller, samen kom je verder” is leidend principe van governance. Samenwerking, open en transparante processen, maar ook commitment aan concrete doelen en verantwoording afleggen over voortgang horen daarbij. De gemeenteraden, de provinciale staten en algemeen be-stuurders van de Waterschappen richten zich op hoofdlijnen van beleid en gaan het maatschappe-lijk/bestuurlijk debat aan over de noodzakelijke keuzen die leiden tot een energieneutraal 2050, een samenleving die klimaatverandering onder de 1,5 tot 2 graden Celsius houdt en voldoet aan een set essentiële waarden. Ook bestuurders van het bedrijfsleven nemen hun verantwoordelijk-heid (zie ook paragraaf 6.5).

5.2.1 In alle provinciale, regionale en gemeentelijke processen naar duurzame ontwikkeling is sprake van gelijkwaardige samenwerking tussen overheid, bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld.

5.2.2 De Gelderse overheden (h)erkennen energiecoöperaties, als noodzakelijke en eigenstandige partners. Ze zullen deze partners een volwaardige positie bieden in opkomende markten voor duurzame energie, energiebesparing, mobiliteit, kennisdeling enparticipatie. Dit vertaalt zich in aanbestedingsbeleid, omgevingsvisie en ontwerpprocessenvan beleid en uitvoering en in de gezamenlijke uitvoering van projecten/programma’s gericht op wind- en zonne-energie en energiebesparing en mobiliteit.

5.2.3 Alle Gelderse regio’s hebben eind 2018 op basis van een routekaart energie-neutraal opgesteld. Deze routekaart is samengesteld mét bedrijfsleven én maatschappelijk middenveld en bevat een concrete aanzet tot een gemeenschappelijk uitvoeringsplan waarin de instrumentele thema’s (dragende infrastructuur, transitie in de gebouwde omgeving, transitie bedrijfsleven en het energieleverend landschap) worden beschreven en, kwantitatief onderbouwd, actieplannen zijn vormgegeven.

5.2.4 Alle decentrale overheden rapporteren, direct of samen met hun regio’s en het Gelders Energieakkoord over de voortgang, refererend aan concrete doelen (gekoppeld aan de landelijke transitiepaden en het SER Energieakkoord). Bij het niet halen van (sub)doelen wordt aangegeven welke maatregel genomen wordt om de ontbrekende inspanning te compenseren (bv: bij het niet-halen van inspanningen voor wind-energie kán een gemeente besluiten extra te investeren in grootschalige zonneparken: die inspanning dient dan concreet te zijn). De gezamenlijke routekaarten volgen minimaal de landelijke CO2 doelstellingen en zijn de basis van een gezamenlijk geaccepteerde prestatieverplichting.

5.2.5 In de budgetten van de Gelderse publieke instellingen (provincie, waterschappen, gemeenten, omgevingsdiensten) wordt een concrete CO2 prijs (>50 Euro/ton) gehanteerd. Ook bij aanbestedingen rekenen de overheden een concrete CO2 prijs als referentie-waarde. Ook het bedrijfsleven, maatschappelijke partners (als onderwijs, onderzoeks- en zorinstellingen) en particulieren worden gestimuleerd een dergelijke CO2 prijs te hanteren. De CO2 belasting wordt in een klimaatfonds gestort dat onder gezamenlijk beheer (Gelders Energie Akkoord) gebruikt wordt voor CO2 compenserende maatregelen in Gelderland.

5.3 De dragende infrastructuur

Digitaal bouwen we versneld aan het Internet of Things: sensoren, open data, metadata, feedback mechanismen, communicatie, mobiliteit en handel (oa in energie) bepalen in steeds grotere mate hoe we om gaan met energie. Ook in de fysieke mobiliteit wordt in Gelderland versneld ingespeeld op nieuwe technologie: in het personenvervoer ligt de focus op de (coöperatieve) elektrische deel-auto die toe leidt naar een nieuw autonoom systeem van mobiliteit. Ook voor het zwaar transport


wordt stevig ingezet op waterstof, elektrische mobiliteit en intelligent transport. De 3D printer gaat versneld ontwikkelen in Gelderland, ook in het technisch onderwijs.

5.3.1 Het Gelders, regionaal en gemeentelijk mobiliteitsbeleid zet in op een verbod op de verkoop van transportmiddelen met verbrandingsmotoren in combinatie met een verbod op transportmiddelen met emissies in Gelderse binnensteden en dorpskernen in 20252.

5.3.2 Het Gelders mobiliteitsbeleid voor zwaar transport zet, samen met het Gelders bedrijfsleven en kenniscentra, in op toekomstgerichte mobiliteitskansen, waaronder waterstof, elektrische aandrijving en intelligent transport (sensoren-gedreven combinaties). Hiertoe worden in 2018 concrete afspraken gemaakt.

5.3.3 Het Gelders Energieakkoord gaat een verbinding aan met de partijen betrokken bij het verduurzamen én beveiligen van de ICT en internet infrastructuur en bij de inzet van ICT in het versnellen van de energietransitie. Daarbij investeert Gelderland in collectieve diensten (zoals collectieve cloudservers) en hyperscale centres die op termijn de meeste decentrale servers overbodig maken.

5.3.4 Gelderland maakt zich klaar voor het G5 netwerk en koppelt het Internet of Things aan deze standaard.

5.4 De gebouwde omgeving

In Gelderland wordt breed invulling gegeven aan de gastransitie. Dat betekent dat élke gemeente voor 2020 concreet heeft vastgesteld langs welke route ze de gastransitie (gebouwde omgeving energieneutraal in 2035) vorm geeft. Alle gemeenten zetten in op energieleverende nieuwbouw, duurzame bereikbaarheid, opwekking duurzame energie zoals aangegeven onder het kopje ‘dra-gende governance’.

5.4.1 In álle planningsmodellen, businesstoetsen, bouwplannen, kosten-batenanalyses en omgevingsplannen gaan de Gelderse partners van het Gelders Energieakkoord uit van een energiebelasting van minstens 50 Euro/ton CO2 en het afwezig zijn van het waterbed-effect in het Emissie Handels Systeem.3

5.4.2 In alle regionale én gemeentelijke routekaarten (eind 2018 te presenteren) worden concrete wijkprocessen én wijken die de gastransitie in gaan benoemd, per gemeente minstens één wijk.

5.4.3 In Gelderland werken de gemeenten en hun maatschappelijke partners een ‘governance-structuur’ uit die dragend is voor het verduurzamen van de woonwijken in 2035. Daarbij wordt voortgebouwd op de energieloketten die in het proces van de gastransitie en de wijken een ondersteunende rol krijgen. De gemeenten nemen de regie in planning en rapportage en faciliteren onafhankelijke procesondersteuning en werkmodellen om besluitvorming op wijkniveau mogelijk te maken.

2) Uiteraard zijn dergelijke verboden maar beperkt het domein van decentrale overheden. Echter, decentrale overheden kunnen, met bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld, uit gaan van deze (noodzakelijk/wenselijke) werkelijkheid en inrichting openbare ruimte, oplaadinfrastructuur, service-structuur etc. conform aan deze ontwikkeling aanpassen. Dát de verbrandingsmotor gedreven auto uit het straatbeeld zal verdwijnen is immers een gegeven.

3) Een realistisch perspectief is 40 a 80 Euro/ton. Gezien de enorme druk op het klimaat en de wens van overheden om het emissiehandels systeem te doen slagen is dit een redelijk uitgangspunt. Ook als de werkelijke CO2-prijs nú te laag is wéten we dat ze zal stijgen. De GEA partners zullen nationaal én internationaal ook moeten pleiten voor een dergelijk ETS regime.


5.4.4 De Gelderse partijen werken een visie uit op de ‘Wijk v.d. Toekomst’ die op vele fronten én in samenhang toekomstbestendig is: De samenhang tussen verduurzamen van het woningbestand, wijkeconomie, klimaatadaptatie, levensloopbestendig renoveren en nieuwe mobiliteit wordt in 2019 in elke Gelderse regio in minstens één wijk uitgewerkt. Die wijken vormen een community of practise en inspiratiebron voor overige wijken.

5.5 Transitie bedrijfsleven

Ook de Gelderse bedrijventerreinen worden gezamenlijk geconfronteerd met de gastransitie en zul-len in 2050 (deels al in 2035) energieneutraal zijn. Het programma Bedrijventerreinen van de Toe-komst krijgt vorm. De Gelderse procesindustrie kijkt vooruit, uitgaande van de concrete CO2 prijs van minstens 50 Euro/ton en ontbrekend waterbedeffect. De Gelderse procesindustrie (of ETS-plichtige bedrijven) beschrijven, samen met de GEA partners, hun toekomstbeelden zónder emis-sies van broeikasgassen.

5.5.1 Naast de CO2 prijs en waterbedeffect geldt hier het planningsdoel: Volledige elektrificatie en duurzame warmtevoorziening van industriële processen voor bedrijven in Gelderland vóór 2050.

5.5.2 Elke gemeente heeft, in afstemming met het bedrijfsleven, vóór 2020 minstens één bedrijventerrein van de toekomst benoemd.

5.5.3 Voor élk Gelders bedrijventerrein wordt het energie- en CO2 budget gepresenteerd.5.5.4 De GEA partners werken mét het Gelders ETS plichtige bedrijfsleven CO2 vrije

toekomstscenario’s uit, te presenteren eind 20184.

5.6 Het Energie en klimaatlandschap

Gelderland ontwikkelt een energieleverend landschap (bedrijventerreinen, woningen, buitenge-bied, infrastructuur). Duurzame voedselvoorziening, duurzame bedrijfsvoering agrarische sector, het landschap van de gezondheid en het biodivers landschap als drager van veerkracht staan cen-traal5.

5.6.1 Gelderland produceert alle duurzame energie nodig voor regionale functies gekoppeld aan wonen, bedrijvigheid en mobiliteit op eigen grond. Voor bovenregionale functies (bv bovenregionale mobiliteit en procesindustrie) werkt ze vanuit haar bewonersaandeel van wind-op-zee haar bijdrage uit. Vanuit deze opgave, vertaalt in de routekaart klimaatneutraal, werken alle regio’s en gemeenten hun ruimtelijke opgave uit.

5.6.2 Gelderland gaat uit van een klimaatvoetafdruk van de Gelderse landbouw die in 2050 ‘nul’ is. Daartoe maakt ze een concrete berekening van de huidige voetafdruk, inclusief de afwentelingseffecten van de voedsel/eiwitproductie van Gelderland in het buitenland en

4) De gehele sector van grote Gelderse bedrijven die in hun energiebeheer in Europees kader en/of via het emissie handels systeem functioneren zal een gezamenlijke toekomstvisie formuleren gericht op het uitfaseren van fossiele brandstoffen vóór 2050 en het implementeren van een reële CO2 prijs (van minstens 50 Euro/ton) en het afnemende waterbedeffect (door verlaging van het CO2 plafond zal energiebesparing bij Gelderse ETS plichtige bedrijven niet leiden tot verruiming van emissiemogelijkheden van andere Europese ETS plichtige bedrijven).

5) Dit sluit aan bij het besluit van het Rijk om op de vier energetische transitiepaden (van lage tot hoge temperatuur) ook de landbouw toe te voegen als vijfde transitiepad. Het is zeer waarschijnlijk dat uit een analyse van broeikasgas-emissies van de landbouw (zeker voor Gelderland) zal blijken dat deze sector een substantieel aandeel in de productie van broeikasgassen voor haar rekening neemt.


gebaseerd op de tijdhorizon 20506. Samen met bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld ontwerpen de partijen een concreet transitiepad met tussenstappen van maximaal 5 jaar per stap.

6) Voor deze berekening wordt dus voor o.a. lachgas en methaan uitgegaan van een Greenhouse Warming Potential (GWP: CO2 equivalent) van max. 32 jaar, op basis van de laatste inzichten.


6. Bijlage 1: Waardevolle ontwikkelingTnema`s in samenhang aanpakkenIn het klimaatakkoord van Parijs is heel bewust de grens van 2 graden mondiale temperatuurstij-ging gehanteerd. Sterker nog. Vanwege toenemende kennis over de effecten van klimaatverande-ring is het streven om beneden de 1,5 graden temperatuurstijging te blijven. Achter dit doel zit geen harde wetenschap, wél het besef dat deze generatie de verantwoordelijkheid heeft om haar kinderen en kleinkinderen een veilige en leefbare wereld na te laten.

De Sustainable Development Goals sluiten daar, met hun 17 doelstellingen, op aan. Deze doelen, die eind september 2015 aangenomen zijn, brengen een wereld in balans dichterbij. En zorgen voorbeleid dat grote wereldwijde uitdagingen als duurzame energie, productie en consumptie en ar-moede, honger, gezondheid, ongelijkheid, klimaatverandering in samenhang aanpakt. Op lokaal, nationaal en mondiaal niveau. Overal ter wereld.

Vertaling naar GelderlandHoe vertaal je die grote doelen nu naar de concrete toekomstagenda duurzaam Gelderland? Ener-zijds doordat het Gelders Energieakkoord de nationale doelen op het gebied van energiebesparing,-efficiëntie en duurzame opwekking (gekoppeld aan het Parijs Akkoord) vertaalt naar concrete pro-vinciale, regionale en gemeentelijke opgaven. De kwantitatieve afrekening is cruciaal en krijgt vorm in jaarlijkse rapportages en evaluaties. Verantwoordelijke partijen, als gemeenten en bedrij-ven, moeten rekenschap geven.

Set aan waarden Tegelijk willen we de samenhang en de systemische keuzen in beeld brengen. De ‘International In-tegrated Reporting Council (IIRC)’, heeft een breed geaccepteerd frame uitgewerkt van de kern-waarden die in al het handelen van belang zijn. Die kernwaarden vullen we met onderstaande cri-teria/ waarden.

6.1 Financiële waarden

Internalisering van externe kosten: De prijs van een product of dienst omvat meer dan dekosten van productie, marketing, onderhoud en distributie. Ze wordt ook bepaald door de externe (en mogelijk toekomstige) kosten die door deze handelingen in ruimte en tijd wor-den veroorzaakt.

Revolverend, dus niet extractief: Businesscases worden gedomineerd door herinveste-ring in de samenleving waarin ze functioneren. Rendement leidt tot nieuwe investeringen in de samenleving en versterkt duurzame ontwikkeling.

Investeringen versterken de zero marginal cost economy: Investeringen richten zich op de zero marginal cost economy waarin open (gedeelde) kennis, internet en communicatie en duurzame energie en energiebesparing leiden tot structurele verlaging van marginale kosten.

Investeer volgens de principies van de Trias Pecunia: Parallel of afgeleid van de Trias Ecologica en Trias Energetica: Beperk je externe financieringsbehoefte (bv via crowdfun-ding en/of door met ketenpartners arrangementen te ontwikkelen), dek je financieringsbe-hoefte in samenwerking met financiers die ook kwalitatief bijdragen. En – als derde stap – blijft er dan altijd de ruimte om extern (veel minder en goedkoper) geld aan te trekken.


6.2 Materiële waarden

Circulair: We sluiten de organische en fysieke kringloop. Dat betekent dat ‘circulaire eco-nomie’ uitgangspunt is van onze Toekomstagenda Duurzaam Gelderland. Dat komt tot uit-drukking in de héle samenleving, dus ook in de duurzame benutting van gebouwen, gron-den en installaties, woningen utiliteitsbouw, infrastructuur en bedrijventerreinen.

6.3 Intellectuele waarden

Coöperatieve commons en eigenaarschap: In de Commons: zoals ‘duurzame energie, bi-odiversiteit, kennis en communicatie, is burgercoöperatief ondernemerschap uitgangs-punt.

Open Source: Open uitwisseling van kennis en ervaring, samenwerking en transparantie zijn uitgangspunt van ons collectieve handelen.

6.4 Menselijke waarden

Inclusief, niet-discrimerend en emanciperend: De bevolking in al haar diversiteit de ruimte biedend te participeren, belang, rendement en medezeggenschap verkrijgend in de ontwikkeling.

Motiverend: ontwikkeling is gericht intrinsieke motivatie om te handelen en te innoveren, inclusief risico besef en ethische waarden. Duurzame ontwikkeling leg je niet ‘van buiten op’, maar ontwikkel je ‘van binnen uit’.

6.5 Sociaal/relationele waarden

Lerende omgeving vanuit het doen, foutvriendelijk: Stimuleer waarde gerichte ontwik-keling, een lerende omgeving en geef ruimte aan ontwikkelingsprocessen waarin het ma-ken van fouten binnen de systeemgrenzen en randvoorwaarden goed te corrigeren is.

Transparant, open source, delend: Zorg voor open en veilige toegang tot techniek, com-municatiemiddelen, vervoer en materialen, uitgaand van co-creatieve ontwikkelprocessen en kennisdeling.

Samenwerkend, uitnodigend, democratisch: Een open en actieve relatie tussen over-heid, maatschappelijk middenveld, onderwijs- en onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven gericht op optimaal inzetten van functies en kwaliteiten op basis van democratische con-trole.

6.6 Natuurlijke waarden

Biodiversiteit en dragend landschap versterkend: Businesscases, materialenstromen richten zich op herstel en versterking van de natuurlijke biodiversiteit en het dragend land-schap en haar historisch/culturele waarden.

De Trias Ecologica (en afgeleid daarvan de Trias Energetica) is de eerste stap om de vraag naar- en het gebruik van bronnen (grondstoffen, materialen, water, energie, enzovoort) zo-veel mogelijk te beperken. Voorkom en beperk gebruik van grondstoffen en ruimte. Als je dan nog behoefte hebt aan een bron, gebruik dan eindeloze, onuitputtelijke bronnen. Al-leen als dat niet genoeg is om aan de vraag te voldoen is het gebruik van eindige bronnen te overwegen.


7. Bijlage 2: InnovatieTransformatieve innovatieDe term ‘innovatie’ is een platgetreden begrip. Gelukkig is er nogal wat studie naar gedaan. Het knooppunt innovatie ((www.knooppuntinnovatie.nl) citeert Jaap Boonstra hierover: “Transforma-tieve innovaties zijn het meest ingrijpend. Feitelijk wordt alles gewijzigd. Bestaande routines vol-doen niet meer. De organisatievorm, de organisatiecultuur en de werkprocessen veranderen ingrij-pend. Er ontstaan nieuwe klantrelaties en de organisatie is actief op andere markten. Dit alles be-tekent dat de waarden die aan de organisatie ten grondslag liggen onder druk komen te staan en geleidelijk nieuwe waardepatronen ontstaan. Leren in transformatieve processen betekent het zoe-ken naar een nieuwe identiteit, het opnieuw doordenken van de betekenis van de organisatie en het opnieuw formuleren van de maatschappelijke betekenis. Het gaat om derde-orde leren waarbijnieuwe waarden tot stand komen”. Jaap Boonstra maakt het onderscheid tussen verbeteren, ver-nieuwen en transformeren en brengt dit in het volgende overzicht:

De optimalisatie voorbijBinnen het Gelders Energieakkoord omarmen we die transformatieve innovatie. Jaap Boon conclu-deert dat we dan vrijwel alles afbreken en niets behouden. We bouwen markten, diensten, waar-den, competenties, producten en processen opnieuw op. Dat klopt. En, zoals Jaap Boon ook aan geeft… dat zal tijd kosten. We zullen in die periode ook zaken vernieuwen, zodat we goed in bewe-ging komen. Wat we niet zullen doen is het verbeteren (‘optimaliseren’) van extractieve en lineaire systemen, zodat in de marge wat minder schade ontstaat… maar de essentie van haar structuur (markt, cultuur en organisatie), behouden blijft.

Innovatie binnen programma Wijk van de ToekomstInnovatie kan binnen bepaalde programma’s ook thematisch opgedeeld worden. Binnen het pro-gramma van Wijk van de Toekomst, één van de centrale en samenhangende programma’s binnen het Gelders Energieakkoord, worden de volgende innovatieve domeinen onderscheiden.

Technische innovatie, veelal instrumenteel. Vanuit autonome én gestuurde technologischeontwikkeling.

Sociale innovatie: zowel gericht op wijkprocessen als besluitvorming van individu naar ge-drag en investeringen, collectief en/of particulier.

Governance innovatie: ◦ Gericht op nieuwe rollen van overheid, bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld,

nieuwe rollen in de democratie, nieuw governance instrumentarium◦ Gericht op nieuwe businessstructuren en financieel instrumentarium: van de coöpera-

tieve ondernemingen vanuit burgers en ondernemingen, pps constructies met borging van ‘good governance’ door overheden met invloed/sturing vanuit publiek aandeel-


Afbeelding 4: Overzicht, J. Boon, typologie transformatie

http://www.knooppuntinnovatie.nl/

houderschap, tot het faciliterend financieel instrumentarium (subsidies, kennisvou-chers, garantstellingen oa) om een volwassen maatschappelijk veld en transitioneel ondernemerschap te ondersteunen.


discussiestuk - gelders energieakkoord · en veilig is en de basis is voor het internet of things...

Documents