Fulya TOPÇUOĞLU Mehtap ÖZDEN

Diksiyon ve

Konuşma Eğitimi

Yrd. Doç. Dr. Fulya TOPÇUOĞLU - Yrd. Doç. Dr. Mehtap ÖZDEN

DİKSİYON VE KONUŞMA EĞİTİMİ

ISBN 978-605-364-272-5

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2012, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Nisan 2012

Karakalem resimler: Şeyma Keçeyapan ve Ebru ArslanYayın-Proje Yönetmeni: Arzu Batur

Dizgi-Grafik Tasarım: Selda KılıçKapak Tasarımı: Uğur Sarıer

Baskı: Ayrıntı Matbaası(Ankara-0312-394 55 90)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

YAYINEVİ DAĞITIM

adakale sokak 4/1 yenişehir-ankaratel: +90 312 4306750-51 (pbx)

belgeç: +90 312 4354460gsm: 0506 3451936 - 0541 9104545

- 0533 2055230e-ileti: pegem@pegem.net

sağlık sokak 17/a yenişehir-ankaratel: +90 312 4345424

belgeç: +90 312 4313738gsm: 0506 3451937 - 0541 4345424

- 0533 2055231e-ileti: siparis@pegem.net

YAZIŞMA

P.K.175 06442 yenişehir-ankara internet:

Yrd. Doç. Dr. Fulya TOPÇUOĞLU

Eskişehir’de doğan Dr. Fulya TOPÇUOĞLU, ilk, orta ve lise öğre-nimini Kütahya’da tamamlamıştır. Yüksek öğrenimini Dokuz Eylül Üni-versitesi Türkçe Eğitimi Bölümü ve aynı anda Anadolu Üniversitesi İle-tişim Fakültesi Halkla İlişkiler Bölümü’nde 2004 yılında tamamlamıştır. MEB bünyesinde çeşitli okullarda öğretmenlik yaptıktan sonra Dum-lupınar Üniversitesinde Araştırma Görevlisi olarak göreve başlamıştır.

2006 yılında Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde yüksek lisansını tamamlamış, 2007 yılında Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’ne araştırma görevlisi olarak görevlendirilmiştir. Nisan 2010 yılında Marmara Üni-versitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Türkçe Eğitimi Bölümü’nde dokto-rasını tamamlamış ve 2010 Mayıs ayında Dumlupınar Üniversitesindeki görevine geri dönmüştür.

Halen Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nde öğretim üyesi olarak çalışan yazarın bu kitabı dışında Ana Dili Öğretiminde Beceri Alanları (İlköğretim İkinci Kademe Türkiye ve İngiltere Örneği) adında bir kitabı ile yurtiçi ve yurtdışı çeşitli sempoz-yumlarda bildirileri yayımlanmıştır.

Yrd. Doç. Dr. Mehtap ÖZDEN

Tokat’ta doğan Dr. Mehtap ÖZDEN, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nden 2000 yı-lında mezun olmuştur. Yüksek lisansını 2003’te Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkçe Eğitimi Ana Bilim Dalı’nda, doktorluğunu ise Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Ens-titüsü Türkçe Eğitimi Bölümü’nde 2009 yılında tamamlamıştır.

Mesleğe 2000 yılında İstanbul’da edebiyat öğretmenliği ile başla-mıştır. Mehtap ÖZDEN 2000 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniver-sitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’ne araştırma görevlisi olarak atanmıştır. 2005 yılında doktorluk eğitimi almak için Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü’ne araştırma görevlisi olarak gö-revlendirilmiş, Eylül 2009 yılında doktorluk eğitimini tamamlamış ve 2010 Mart ayında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesindeki görevine geri dönmüştür.

Halen Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü’nde Yardımcı Doçent Doktor olarak görevine devam etmektedir. Yazarın bu kitabı dışında Kaynak Türkçe Metinler adında bir kitabı, çeşitli dergi ve sempozyumlarda yayınlanmış makale ve bildirileri bulunmaktadır.

ÖN SÖZ

Çalışma konuşma becerisini geliştirmek isteyen herkes ve ayrıca eğitim fakültelerinde okuyan öğretmen adayları için hazırlanmıştır. Ça-lışmada Türkçeyi kurallarına uygun akıcı ve anlaşılır konuşma becerisi kazanmak için yapılması gerekenler sıralanmıştır. Kişinin kendisini et-kili bir şekilde ifade edebilmesi sesbilim açısından bütün seslerin doğru çıkarılmasıyla sesin ve beden dilinin etkili bir şekilde kullanılmasıyla ve en önemlisi de topluluk önünde konuşurken heyecanını kontrol edebil-mesiyle mümkündür.

Birinci bölüm “konuşma” adını taşımaktadır. Burada konuşma sa-natı (diksiyon) üzerinde durulmuş, güzel konuşmanın önemi vurgulan-mış, nitelikli bir konuşmada bulunması gerekenler ayrı başlıklar halinde belirtilmiştir. Daha sonra konuşmanın unsurları üzerinde durulmuştur. Konuşma organları, nefes, diyafram nefesi ve nefes alıştırmalarıyla devam edilmiştir. Ses ve seslendirme ile ilgili bilgilerden sonra örnek seslendirme çalışmaları verilmiştir. Türkçenin ünlü ünsüz bütün sesleri ve bunların meydana gelişleri, seslendirilmeleri anlatılırken her ses ile ilgili tekerleme çalışmaları oluşturulmuştur. Bölüm Türkçenin yazı dili ile konuşma dili arasındaki farkların tespit edilip kelimelerin doğru ses-lendirilmesi için yapılan çalışmalar ile tamamlanmıştır.

İkinci bölüm “konuşmacı” adını taşımaktadır. İkinci bölümde ni-telikli konuşmacının özellikleri ve beden diliyle ilgili olarak ayrıntılı bil-giler verilmiştir. Daha sonra topluluk karşısında konuşma korkusu ve heyecanı duymanın sebepleri üzerinde durulmuş ve bu duruma çözüm önerileri getirilmiştir. Bu bölümün sonunda konuşma bozuklukları de-ğerlendirilmiş bunların sebepleri ve çözümleri üzerinde tartışılmıştır.

Üçüncü bölüm “konuşma türleri” adını taşımaktadır. Bu bölümde hazırlıklı ve hazırlıksız konuşma türlerinin özellikleri anlatılmaktadır.

Dördüncü bölüm “Türkçe eğitiminde konuşma” adını taşımak-tadır. Türkçe eğitiminin ikinci kademesinde konuşma becerisiyle ilgili olarak Milli Eğitim Bakanlığı tarafından hazırlanan Türkçe öğretimi programı üzerinde durulmuş ve bu programın konuşma becerisi ile il-gili bölümlerine yer verilmiştir.

Çalışma ortak bir çalışmadır. Yapılan diğer ortak çalışmalardan farklı olarak kurulan her cümle, anlatılan her bilgi, yapılan her alıştır-ma ve seçilen her metin birlikte hazırlanıp tartışılarak ve ortak paydada buluşularak yazılmıştır. Bu sebeple bölüm yazarlığından söz edilemez.

Yazarlar

Mart 2012

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ....................................................................................................... vGiriş ........................................................................................................... xi

1. BÖLÜM

KONUŞMA

1.1. Konuşma Sanatı (Diksiyon) ............................................................ 21.1.1. Güzel Konuşmanın Önemi .................................................... 3

1.2. Nitelikli Bir Konuşmada Bulunması Gerekenler ......................... 51.3. Konuşmanın Unsurları .................................................................... 13

1.3.1. Konuşma Organları ................................................................ 131.3.2. Nefes ......................................................................................... 14

1.3.2.1. Diyafram nefesi .............................................................. 161.3.2.2. Diyaframdan nefes alma çalışmaları ........................... 18

1.3.3. Ses ve Seslendirme .................................................................. 231.3.3.1. Sesin şiddeti (strength) ................................................. 271.3.3.2. Sesin yüksekliği (frekans) ............................................. 271.3.3.3. Ses uzunluğu (duration) ............................................... 301.3.3.4. Sesin rengi (tınısı/tembre) ............................................ 30

1.3.4. Ton ............................................................................................ 351.3.5. Durak ........................................................................................ 381.3.6. Ulama ....................................................................................... 411.3.7. Vurgu ........................................................................................ 421.3.8. Seslendirme Alıştırmaları ...................................................... 45

1.3.8.1. Ünlüler ............................................................................ 471.3.8.2. Ünsüzler ve ünsüzlerin seslendirilmesi ...................... 531.3.8.3. Türkçenin yazı dili ile konuşma dili arasındaki farklar ........................................................................................... 78

viii Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

2. BÖLÜM

KONUŞMACI

2.1. Nitelikli Konuşmacının Özellikleri ................................................ 922.2. Beden Dili.......................................................................................... 98

2.2.1. Dış Görünüş ............................................................................ 992.2.2. Jestler (Davranışlar) ve Mimikler ......................................... 100

2.2.2.1. Baş .................................................................................... 1022.2.2.2. Gözler .............................................................................. 1032.2.2.3. Yüz ................................................................................... 1042.2.2.4. Eller ve kollar ................................................................. 1052.2.2.5. Ayaklar ve bacaklar ....................................................... 110

2.3. Topluluk Karşısında Heyecan ve Korku Duyma .......................... 1112.3.1. Topluluk Karşısında Konuşma Heyecanı veKorkusu Duymanın Sebepleri ......................................................... 1122.3.2. Topluluk Karşısında Konuşurken Korku veHeyecanla Başa Çıkma ..................................................................... 114

2.4. Konuşma Bozuklukları .................................................................... 1192.4.1. Gevşeklik .................................................................................. 1192.4.2. Pelteklik .................................................................................... 1192.4.3. Tutukluk ................................................................................... 1192.4.4. Atlama ...................................................................................... 1202.4.5. Kekemelik ................................................................................ 1202.4.6. Gereksiz ses ve kelime kullanımı .......................................... 1202.4.7. Yöresel ağız kullanımı ............................................................. 120

ixİçindekiler

3. BÖLÜM

KONUŞMA TÜRLERİ

3.1. Hazırlıksız konuşmalar .................................................................... 124

3.1.1. Söyleşi - Sohbet ....................................................................... 124

3.1.2. Tanıtma - Tanışma- Tanıştırma ............................................ 124

3.1.3. Soru Sorma ve Cevap Verme ................................................. 125

3.1.4. Özür Dileme - Teşekkür Etme .............................................. 125

3.1.5. Ziyaretlerdeki Konuşmalar .................................................... 126

3.1.6. Adres Sorma - Yer Tarif Etme ............................................... 126

3.1.7. Telefonla Konuşma ................................................................. 127

3.2. Hazırlıklı Konuşmalar ..................................................................... 127

3.2.1. Tek Kişinin Yaptığı Hazırlıklı Konuşmalar .......................... 128

3.2.1.1. Konferans ........................................................................ 128

3.2.1.2. Nutuk (Söylev) ............................................................... 128

3.2.1.3. Demeç ............................................................................. 129

3.2.2. İki ya da Daha Fazla Kişinin Yaptığı Hazırlıklı Konuşmalar ........................................................................................ 129

3.2.2.1. Panel ................................................................................ 129

3.2.2.2. Bilgi Şöleni (Sempozyum) ............................................ 130

3.2.2.3. Açık oturum ................................................................... 131

3.2.2.4. Münazara ........................................................................ 131

3.2.2.5. Forum .............................................................................. 132

x Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

4. BÖLÜM

TÜRKÇE EĞİTİMİNDE KONUŞMA

4.1. Türkçe Öğretimi Programında Konuşma Becerisiyle İlgili Amaç ve Kazanımlar ............................................................................... 138

4.2. Türkçe Öğretimi Programına Göre Konuşma Becerisiİle İlgili Etkinlik Örnekleri ..................................................................... 140

4.3. Türkçe Öğretimi Programında Konuşma Becerisiİle İlgili Yöntem ve Teknikler ................................................................ 144

4.4. Türkçe Öğretimi Programında Konuşma BecerisiniÖlçme ve Değerlendirme ....................................................................... 148

KAYNAKÇA ............................................................................................ 152DİZİN ....................................................................................................... 155

GİRİŞ

Güzel konuşma (diksiyon) yani eskilerin deyimiyle belâgat bir sa-nattır. Hiç kimse doğuştan güzel konuşma yeteneğiyle ya da daha doğru bir ifadeyle hatip olarak doğmaz. Zamanla hitabet sanatının incelikleri öğrenilerek konuşma yeteneği geliştirilir. Kişinin iş ve özel hayatındaki başarısı hitabet sanatının inceliklerini bilmesine ve böylece insanları et-kilemesine bağlıdır.

Mesleki açıdan öğretmenler, öğretim üyeleri, satış temsilcileri, yöneticiler, iş adamları, bilim adamları, siyasi parti veya dernek men-supları vb. daha birçok meslek grubu güzel konuşmak durumundadır. Sosyal bir varlık olan insan çağdaş ve çevresine duyarlı bir birey olmak için güzel konuşma becerisine sahip olmalıdır. Konuşmacıların topluluk karşısında yaptıkları konuşmalarda dikkat etmesi gerekenler bu çalış-mada anlatılmıştır.

“İçilse içilmez, geçilse geçilmez, önü engin dibi derin bir deniz. Bir tuzlu su ki içtikçe susatır, susattıkça içirir. Sonunda kişiyi kendisinden geçirir. Bir yüce dağ ki yüksekliği çıkmakla aşılmaz, alanında şaşırmak, beleninde kısılmak kaçınılmaz.

Bu denizi geçmeyi becerenler bu dağı aşmayı başaranlar olmuşsa da dağ da deniz de yerinde durmakta, zaman zaman buna tırmanma hevesi-ne kapılanlar bulunmakta. Onun yokuşunda yorulmadıkça onun dulda-sında solumadıkça bu güzelliği uzaktan seyretmekle, bu güzelliği kulaktan dinlemekle kim doyar ki?” Türkçenin Atatürk tarafından kurulmuş ve korunma altına alınmış kurumu olan Türk Dil Kurumu’nun başkanı kıymetli hocamız Prof. Dr. Mustafa S. KAÇALİN’in bu düşüncesinden yola çıkıp Türkçe eğitimini bir deniz olarak gördük ve bu derin denize dalma cesaretini gösterdik.

Konuşma eğitimi alanında bugüne kadar pek çok değerli bilim adamının eseri bulunmaktadır. Çalışma Türkçe eğitimine katkı sağla-mak, Türkçenin doğru kullanılmasına rehberlik etmek ve bunu yapa-bilmek için hangi bilgilere, hangi becerilere sahip olunması gerekiyorsa onları vermeye yöneliktir.

Konuşma eğitimi ile ilgili bu çalışma hazırlanırken sadece bilgi ve-rilmemeye dikkat edilmiş, seslerin doğru çıkarılması, doğru nefes alın-ması, konuşma dilinde bulunan genel yanlışların düzeltilmesi üzerinde ayrıntılarıyla durulmuştur. Çünkü konuşma eğitimi sadece konuşmanın ve konuşmacının ne olduğu, konuşmanın türleri ile sınırlandırılabilecek bir alan değildir. Konuşma türlerini seslendirecek olan konuşmacının doğru sesi çıkarması için doğru nefes alabilmesi gerekir. Çalışma diğer bazı çalışmalardan bu yönüyle ayrılmaktadır.

Türkçe eğitimi alanında çalışanlara, öğrencilere, Türkçeyi doğru, güzel konuşmak ve kendisini doğru ifade etmek isteyen bütün Türkçe sevdalılarına faydalı olması dileğiyle…

Yrd. Doç. Dr. Fulya TOPÇUOĞLU Yrd. Doç. Dr. Mehtap ÖZDEN

Ezop, Sisam Adası’nın Kralı Ladmon’un kölesi olmadan önce, çağın tanınmış bilginlerinden Ksantus’un kölesi imiş. Ksantus, bir gün Ezop’a demiş ki: “Çarşıya git, bu akşamki misafirlerime en iyi, en lezzetli yemek-leri yapmak için ne gerekiyorsa satın al.” Ezop, Ksantus’un misafirleri şe-refine verdiği ziyafette bütün yemekleri “dil”den yapmış. Ksantus, Ezop’u misafirlerinin önünde azarlamış.. “Nedir bu rezalet? Ben sana en lezzetli, en nefis yemekleri yap, dedim. Sen hepsini dilden yapmışsın.”

Ezop “Evet efendim, en lezzetli yemekleri hep dilden yaptım” demiş. “Çünkü dünyadaki en güzel, en tatlı şey dildir. İnsanlar dilleriyle anla-şırlar, dilleriyle dua ederler, diğerlerine karşı sevgilerini dille anlatırlar. Dil olmasaydı, insanların hâli ne olurdu?” Aradan zaman geçmiş; Ksan-tus, bu defa pek sevmediği kişilere ziyafet vermek istemiş; ama bu defa Ezop’tan, en kötü yiyecekleri hazırlamasını istemiş. Ezop, bir önceki zi-yafet gibi, çorba dahil bütün yiyecekleri dilden yapmış ve efendisi azar-lamadan kulağına fısıldamış. “Dünyadaki en acı, en çirkin, en kötü şey dildir. İnsanları, birbirine düşüren, kavga ettiren, aralarını açan, savaşlar çıkartan dildir. İnsanın başına gelen pek çok felaketin sebebi, dildir.”

EZOP

KONUŞMA

1. BÖLÜM

2 Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

Konuşma ile ilgili bugüne kadar yapılan çalışmalarda ya konuşma eğitimi ya da güzel konuşma (diksiyon) üzerinde durulmuştur; ancak güzel konuşmayı konuşma eğitiminden ayırmak mümkün değildir. Gü-zel konuşma bilgisine ve becerisine sahip olmayan bir kişinin aldığı ko-nuşma eğitiminden tam olarak faydalanması söz konusu olmayacaktır. Güzel konuşan ya da güzel konuşmayı bilen bir kişi;

• Türkçenin bütün seslerini tanımalı ve bunları doğru seslen-dirmeyi bilmelidir.

• Sahip olduğu ses bilgisini etkili biçimde kullanabilmelidir. • Türkçenin şekil ve cümle yapısına uygun akıcı ve anlaşılır ko-

nuşabilmelidir.• Jest ve mimiklerle ifade edilen beden dilini etkili bir şekilde

kullanabilmelidir.• Küçük veya büyük kitleler karşısında konuşurken heyecanını

denetlemesini bilmelidir.• Son olarak yukarıda bahsi geçen özellikleri edinerek kişi, ken-

disini etkili bir şekilde anlatabilmelidir.

1.1. Konuşma Sanatı (Diksiyon)

İnsanın düşünce ve duygularını çevresine aktarmada kullandığı iletişim aracına konuşma denir. Konuşma; 1. Konuşmak işi. 2. Görüşme, danışma, müzakere. 3. Dinleyicilere bilim, sanat edebiyat vb. konular-da bilgi vermek için yapılan söyleşi, konferans (TDK, 1212b). Konuşma eğitimi bu üç tanımı içine alan bir eğitimdir. Konuşma eğitimi almış bir kişi kullandığı dille konuşmak işini yapabilen, yaşadığı sosyal çevrede insanlarla görüşebilen, danışabilen ve müzakere edebilen kişidir. Dinle-yicilere bilim, sanat, edebiyat yani uzmanı olduğu alanda konuşma işini yapabilen ve bunun sonucunda insanları ikna edebilen kişi ise konuşma eğitimi ve becerisine tam olarak sahip olan kişidir. Yani konuşma, üç aşamalıdır. Birincisi bir bebeğin konuşmayı öğrenmesiyle örneklendi-rilebilecek olan konuşma; ikincisi kişinin içinde yaşadığı sosyal çevre-

3Konuşma

sine (aile, akraba, arkadaş, iş vs) kendisini ifade edebilmek için yaptığı konuşmalar; üçüncüsü ise uzman olduğu alanda dinleyicilere yaptığı konuşmalardır.

Güzel konuşmak ise bir sanattır. Güzel konuşma becerisini edin-miş kişiler, çevrelerindeki insanları kısa sürede etkileme, kendi duygu ve düşüncelerini ifade edebilme ve böylece karşılarındaki insanlar tara-fından kabul edilme gücüne sahiptirler. Hatta öyle ki bu insanlar dost sohbetlerinin yegâne aranan isimleridirler. Girdikleri ortamda onlar konuşurken insanlar etrafl arında bulunmak, onları merkeze almak is-terler.

Güzel konuşmak hem özel hayatta hem de iş hayatında kendini ka-bul ettirmenin ve başarının sırrıdır. İş hayatında başarılı olabilmek için kişinin kısa sürede kendisini karşısındakine tanıtmaya, işiyle ilgili bil-gisini ve becerisini göstermeye yetkin olması gerekir ki bu da konuşma becerisiyle yakından ilgilidir. Özel hayatta da mutluluğu yakalayabilme-nin, aileyle arkadaşlarla iletişim kurabilmenin yolu güzel konuşmaktan geçer.

1.1.1. Güzel Konuşmanın Önemi

Sosyal bir varlık olan insan, küçük veya büyük ama mutlaka bir topluluk karşısında konuşma gereksinimi duyar. Bugün içinde yaşanı-lan toplum düzeninde her insana konuşma hakkı verilmektedir. Bu se-beple güzel konuşma çalışmaları toplum içinde yaşayan her birey için faydalıdır. Ayrıca günümüzde artan eğitim olanakları sayesinde insanlar eğitim alma fırsatına daha çok sahip olmakta, bu eğitimler sonucu ka-zandıkları bilgileri toplumla paylaşma ihtiyacı duymaktadırlar. Bu pay-laşım için düzenlenen çalıştay, konferans, bilgi şöleni (sempozyum) gibi bilim faaliyetleri de güzel konuşma becerisini gerektirir.

Topluluk karşısında konuşan bazı insanlar yerel ağız kullanma-maya yahut konuşmalarında yabancı kelimelerden arınmaya gayret etmezler. Türkçeyi doğru ve güzel konuşma çabasına girmezler. Güzel konuşmanın önemine dikkat etmezler. Güzel konuşmak için çaba sarf

4 Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

etmedikleri için başarısızlığa uğrarlar ama yine de güzel konuşmanın önemini idrak edemezler. Öyle ki güzel konuşmaya çalışmayı gereksiz bulurlar.

Bugüne kadar böyle gelmiş, bugünden sonra da böyle gider düşün-cesiyle güzel konuşmada örnek olması gereken öğretmenler, özellikle de Türkçe öğretmenleri, güzel konuşmaya çalışmaya veya güzel konuşma dersi almaya ihtiyaç duymamaktadır. Güzel konuşma (diksiyon) der-si almadan güzel konuşma becerisine sahip insanları örnek göstererek dersin gereksizliği üzerinde durmaktadırlar. Oysa bu kişiler, ancak ve ancak güzel konuşma dersi aldıklarında yaptıkları bariz ve basit hata-ları görürler. Bu türlü öğretmenler okudukları bir metnin, anlattıkları bir konunun anlamını öğrenciye ifade edemez, öğrencinin konu üze-rinde dikkat toplamasını sağlayamazlar. Bunu konu hakkında bilgisiz oldukları için değil anlatılmak istenen düşünceyi kötü konuşmalarıyla anlaşılmaz hale getirdikleri için yaparlar. Aslında bahsedilen bu durum, yalnızca Türkçe öğretmenleri için değil; bütün eğitimciler, ebeveynler, politikacılar, sanatçılar, yüksek mevki sahipleri, esnaf yani halkın her kesimi için geçerlidir.

Siyasi liderlerin bir kısmı hitap ettikleri kitleye sadece yüksek sesle hitap ettiklerinde onları ikna ettiklerini ve iyi konuşma yaptıklarını dü-şünmektedirler. Oysa güzel konuşmak ve iyi anlatmak yüksek perdeden konuşmak demek değildir. İnsanların işitme güçlüğü çektiğini düşünür gibi konuşmak güzel konuşmak anlamına gelmez.

Televizyonun olmadığı dönemlerde insanlar hoşça vakit geçire-bilmek için evlerde, kahvehanelerde, köy odalarında vs. toplanırlardı. Gelenek gereği her gece bir kitabın bir bölümü sesli olarak okunurdu. Bugün de çocuklara okuma alışkanlığı kazandırabilmek için ebeveynle-rin sesli kitap okuması önerilmektedir. İşte bu önerinin sağlıklı bir şekil-de hayata geçirilebilmesi de güzel konuşma (diksiyon) ile mümkündür. Bu şekilde bireyler hem Türk dilinin özeliklerine ve güzelliklerine sahip olurlar hem de okunulan kitaplarda şiirler, hikâyeler, romanlar vb. ile tanışırlar.

5Konuşma

Bu tür okumalar daha geniş topluluklara dahi uygulanabilir ve bahsedilen faydaları daha geniş topluluklarda görmek mümkün olabi-lir. Okul öncesinden ilköğretime, ortaöğretimden yükseköğretime hatta örgün eğitime dâhil olmayan halka dahi bu tür okumalar yapılarak hem okuma alışkanlığı kazandırılır hem de dilin doğru ve güzel kullanımı örnekler üzerinde paylaşılarak güzel konuşan bir topluma ulaşılabilir. Bunun için çok büyük imkânlara sahip olmaya da gerek yoktur. Dinle-yenlerin, okuyucuyu ya da anlatıcıyı görebildikleri ve rahatça oturabile-cekleri bir yer yeterli olacaktır.

Okuma sırasında eserde geçen kahramanların özelliklerine göre ses tonu ayarlanır. Bu da yine güzel konuşma becerisine sahip olmaya bağlıdır. Eğer güzel konuşma becerisine sahip olunursa, okunulan ro-man, hikâye yahut tiyatro eseri dinleyenler için canlandırılmış havası verecektir. Aksi halde tekdüze ve niteliksiz okunan metinler, dinleyiciyi sıkacak ve metinden tat alınmasını engelleyecektir.

Bir eserin zihinde canlandırılması ile tiyatro veya sinemaya akta-rılması arasındaki farkı, okuduğu bir eserin canlandırıldığı gören her okur fark eder. Sinema ve tiyatronun imkânları insanın hayal gücüyle karşılaştırıldığında çok daha sınırlı kalmaktadır. Çünkü hayal gücünün sınırları yoktur. Maddi imkânsızlıklar söz konusu değildir. Okunulan eserde yaşanılan yer, kişiler, zaman, çevre, konusunda herhangi bir sı-nırlama olmadığı için kişi okunan metinden çok daha fazla zevk alır. Bu sebeple yüksek sesle toplum karşısında yapılan okumalardaki romanlar, tiyatrolar, hikâyeler hatta şiirler nitelikli okunduğunda dinleyiciye çok daha fazla zevk verecektir.

1.2. Nitelikli Bir Konuşmada Bulunması Gerekenler

Gerek iş gerekse özel hayatta başarılı olabilmek, düzgün ve etkili konuşabilmeye, insanlarla iletişim kurabilmeye bağlıdır. Bu da gelişmiş bir konuşma becerisine sahip olmayı gerektirir. Nitelikli bir konuşmada bulunması gerekenler şöyle sıralanabilir:

6 Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

1. Nitelikli bir konuşma dinleme becerisiyle ilintilidir.

İyi konuşabilmek iyi dinlemekle mümkündür. Mevlana “Mesnevi”ye “Bişnev!” yani “Dinle!” diye başlar. Birçok insan karşısın-dakini, pek çok sebepten dinlemez. Kişi konuştuklarının karşısındakiler tarafından kabul edilmesini sağlamak için öncelikle onların kendisin-den beklentilerini ve ihtiyaçlarını bilmelidir. Bu da karşısındakini din-lemekle olur.

İhtiyar bir adam varmış, evinde onu ne karısı ne çocukları dinlemez-miş. Bu ihtiyar evde bunaldıkça kahveye gidip çaycıyla konuşur, dertleri-ni ona anlatırmış. Çaycı da elinden geldiğince dikkatle dinlermiş. İhtiyar adam maaşından, damadından, karısından, evlatlarından epeyce dertliy-miş. Bir zaman sonra ihtiyar adam ölmüş ve geride bir vasiyet bırakmış. Ailesi vasiyeti açmış ve birde ne görsün. Bir hayli zengin olan yaşlı adam bütün malını mülkünü kendisini dinleyen çaycıya bırakmış. Birbirini dinlemenin önemi üzerine bu hikâye dikkate değerdir.

2. Nitelikli bir konuşma bir amaç için yapılır.

İnsanın yaptığı her şey bir amaç içindir. Bu durum yapılan her-hangi bir konuşma için de geçerlidir. Konuşmada konusu ne olursa ol-sun bir amaç vardır. Amaç dinleyeni ikna etme, anlatılanlara inandırma isteği olabilir. Amaç belirlemeden yapılan bir işte başarı sağlamak pek mümkün değildir. Bu nedenle nitelikli bir konuşmanın vazgeçilmezi de amacın kesin olarak belirlenmesidir.

3. Nitelikli bir konuşma planlı olmalıdır.

Hazırlıksız konuşma yapılıyor bile olsa akılda konuşulacak konuy-la ilgili ana hatlarıyla bir plan oluşturulmalıdır. Konuşma bu plana göre daldan dala atlamadan sürdürülürse konuda bütünlük, anlatılmak iste-nilen her hususun uygulanması da sağlanmış olur.

4. Nitelikli bir konuşmanın konusu dinleyen ve konuşan için

önemli olmalıdır.

Yapılacak konuşmanın konusu dinleyen ve konuşan için önem arz etmelidir. Kişilerin konulara karşı duydukları ilgi ve konunun kişi için önem derecesi ise pragmatist yaklaşımla ilişkilidir. Günümüz insanı iş

7Konuşma

veya özel hayatında kendisine fayda getirmeyecek herhangi bir şeyle zamanını harcamayı önemsiz bulmaktadır. Bu 20. yy insanının faydacı (pragmatist) bakış açısının bir sonucudur. Her şeyin hızlı bir şekilde ya-şandığı ve çabuk tüketildiği günümüz toplumunda kişi kendisine fayda getirmeyecek şeylere önem vermiyor diye de yargılanmamalıdır.

5. Nitelikli bir konuşmada konuşmacı konusuna hâkim olma-

lıdır.

Gerek karşılıklı konuşmalarda gerekse topluluk önünde yapılan konuşmalarda konuşmanın konusu hakkında ne kadar çok ve derin-lemesine bilgiye sahip olunursa dinleyicilerin üzerindeki etki o derece artar. Konusuna hâkim bir insan kendisine güveneceğinden konuşma esnasında daha rahat davranır ve bu rahatlık dinleyiciye de yansır.

6. Nitelikli bir konuşma bilgi birikimi gerektirir.

Anlatmak, bilmekle mümkündür. Kişinin sahip olduğu bilgi ve kültür birikimi ne kadar fazla olursa konuşması da o kadar zengin olur. Bu sebeple bol bol kitap okumalı, araştırma yapmalı, ilgi alanları geliş-tirilmelidir.

7. Nitelikli bir konuşma doğru ve kesin bilgilerle oluşturulma-

lıdır.

Konuşmacı, yapacağı konuşmasında bilgilerini doğru ve kesin kay-naklardan edinmeli, dinleyicilerin aklında soru işareti oluşmasını engel-lemelidir. Anlatılan konunun doğruluğu hakkında kaynak gösterilmesi konuşmacının inandırıcılığını ve etkililiğini artıracaktır.

8. Nitelikli bir konuşma hem konuşmacı hem de dinleyiciler

için ilgi çekici olmalıdır.

Konuşmacı için ilgi çekici olmayan bir konu hakkında konuşma yapmak ne denli zorsa, dinleyici için de bu konuyu dinlemeye çalışmak o denli zordur. Bu sebeple dinleyici kitlesini göz önüne alarak onların ilgilerini çekebilecek konularda konuşma yapmaya çalışılmalıdır. Ör-neğin ilköğretim ikinci kademe seviyesindeki öğrencilere Türkiye’nin

8 Diksiyon ve Konuşma Eğiti mi

içinde bulunduğu siyasi durum hakkında konuşmak onların ilgisini çekmeyecektir. Burada önemli nokta hitap edilecek dinleyici kitlesinin seviyesini belirlemek olmalıdır.

9. Nitelikli bir konuşma gereksiz detaylardan arındırılmalıdır.

Dinleyen asıl anlatılacak mesele dışındaki gereksiz detaylarla sı-kılırsa, konuşmacı ne kadar çok bilgi verirse versin, konuşma amacına ulaşamaz. Çünkü bu konuşmadan ayrıntılar sebebiyle sıkılan dinleyici esas meselenin farkına varamadan konudan kopar.

10. Nitelikli bir konuşmaya dikkat çekici bir girişle başlanmalıdır.

Konuşmaya kısa bir hikâye, fıkra, anı vb. ile başlamak hem dinle-yeni hem de konuşmacıyı rahatlatır ve hazırlar. Konuşmanın başlangı-cında metinden okunan konuşmalar yerine konuşmacının yaşadığı bir durumu ya da değişik bir hikâyeyi paylaşması dinleyenleri konuya daha çok bağlar. Dikkat edilirse bütün ünlü hatiplerin konuşmalarında buna özen gösterdikleri fark edilecektir. Hatta konuşmalarda atasözü, deyim, özdeyiş, mani, şiir vs. gibi dil unsurlarını eklemek de tercih edilmelidir.

11. Nitelikli bir konuşmada muğlâk ifadeler kullanılmamalıdır.

Konuşmacı üzerinde konuştuğu konuya hâkim değilse bahsettiği konuda kullandığı belirsiz ifadeler dinleyene güven vermeyecektir. Bu muğlâk ifadeler konuşmanın inandırıcılığını yitirdiğinden dinleyenin ilgisinin azalmasına ya da yok olmasına sebep olur.

12. Nitelikli bir konuşmada konuşmacı sesini, jest ve mimikle-

rini iyi kullanmalıdır.

Bir konuşmada ses tonu etkili kullanılmaz ve beden diline başvu-rulmazsa konuşma canlılığını yitirir. Konuşmanın nitelikli olabilmesi için konuşmacı konuşmanın içerik ve türüne göre sesini yönetebilmeli, beden dilini, duruşunu, jest ve mimiklerini ayarlamalıdır. Duygusuz ve ruhsuz yapılan konuşmalarda konuşma başarıya ulaşamaz.

9Konuşma

13. Nitelikli bir konuşmada akıcı, içten, duru, özgün söyleyiş

tarzı seçilmelidir.

Kimi konuşmacılar öyle akıcı konuşurlar ki konuşmaların içeri-ğinden ziyade anlatım tarzları dikkat çekicidir. Dinleyiciler sıkılmadan onları dinleyebilirler. Konuşmacının ne konuştuğundan ziyade nasıl konuştuğu önemlidir. Dinleyici kendisi için çok da gerekli olmayan bir konuyu konuşmacının akıcı, duru, içten, özgün üslubu sayesinde dik-katle dinleyebilir. Bazı yazarların aynı konuyu işlemelerine rağmen di-ğer yazarlardan daha çok okunması bu sebepledir. Yazıdaki bu durum konuşma için de geçerlidir. Konuşma kısa, içten, duru, akıcı ve özgün cümlelerle hatta arada soru ve ünlem cümleleri de ekleyerek yapılma-lıdır.

14. Nitelikli bir konuşma doğru yöntemle başarıya ulaşır.

Konuşmanın konusunu ve içeriğini en uygun ve etkili şekilde dinleyiciye sunmada gerekenlerden biri de konuşmanın yöntemini belirlemektir. Kullanılan konuşma yöntemi, bilgiyi dinleyiciye kavra-tabilmelidir. Konuşmada birçok öğretim yönteminden faydalanmak mümkündür. Konuşmalarda genellikle ezberleme yöntemi, doğruyu bulma (Sokrat) yöntemi, soru yanıt yöntemi, Aristo yöntemi, anlatım yöntemi, sorun çözme yöntemi, gösteri (demonstrasyon) yöntemi gibi yöntemler kullanılmaktadır.

Hikâye ya da masal anlatılacaksa ezber yönteminin faydaları gö-rülür. Karşımızdakine soru sormak bir ustalık işidir. Konuşmacı soru sorma ustalığını edinmişse anlatılanların dinleyiciler tarafından akılda canlandırılması ya da doğru cevabın bulunması sırasında konuşmaya katılma, doğruyu bulma yöntemi ile yaptırılabilir. Bu yöntemi soru ya-nıt yönteminden ayıran en önemli özellik, doğruların dinleyiciye bul-durulması için soruların sorulmasıdır. Aristo, “Sözler belirli nesneleri anlatan sembolik işaretlerdir” demektedir. Konuşmada Aristo yöntemi kullanıldığında önceki bilgileri hatırlama, sonraki konuyla ilişki kurma, benzerlik ve çağrışımlardan yararlanma, konular arası bağlantı kurma ve dinleyiciyi aktif duruma geçirme daha kolay hale gelecektir.