Devleti Sanayileme Dneminde Ekonomideki Gelimelernc Blmhttp://www.yakupkucukkale.net adresinden indirebilirsiniz

Dnemin Babakanlar4 Mart 1925 25 Ekim 1937Mustafa smet Paa (nn)25 Ekim 1937 25 Ocak 1939Mahmut Celal Bayar

Ekonomi Politikasndaki Deiikliin NedenleriCumhuriyetin ilk yllarnda sanayileme zel sektrn inisiyatifine braklmt.Devlet sadece gerekli fiziki ve yasal alt yapy oluturmak iin aba gstermi,Dier taraftan zel sektrn sanayi yatrm yapabilmesi iin de bir ok yoldan tevikler salamtr.Bu durum aslnda kanlmazd. nk devletin pek fazla kayna yoktu, olan kaynaklar da yabanclarn elinde bulunan sanayi ve madencilik kurulularnn milliletirilmesi iin kullanlyordu.

Kapitlasyonlar ve yabanclara salanan imtiyazlar kaldrlmtr,Gmrk tarifeleri ykseltilemese de dolayl yollardan sanayi desteklenmitir. Tketim vergilerinin artrlmas ve prim denmesi buna rnek olarak gsterilebilir.1927 ylnda Tevik-i Sanayi Kanununun tekrar yrrle konmas da bir dier abadr.Bu saylan her trl abaya ramen, sanayi sektr dier sektrlerden daha yava gelimitir.

Bu yava geliimin nedenleri yle zetlenebilir:zel sektrn elinde yeterli sermaye yoktur,Bir miktar sermaye biriktirmeyi baaran zel sektr, daha karl baka bir alan olan ticarete kaymaktadr,Sanayinin daha az kar getirmesinin nedeni, alt yap eksiklii, teknik eleman bulma glkleri ve maliyet fazlalklardr.1929 Byk Buhran yllar, zel sektrn sanayi yatrm yapmasn ok daha zor koullara balamtr.

Rum ve Ermeni aznlklarn da lkeden ayrlm olmas, sanayi sektrn iyice zora sokmutur.Bu nedenlerle, zel sektr kanalndan sanayileme ok yava ilerlemekteydi.Bunlara bir de 1930lu yllardan sonra buhrann daha ok hissedilmeye balanan etkileri de eklenince, devletin piyasa ierisine etkin olarak girmesi ynndeki basklar arlk kazand.Bu dnemde ihracatmz miktar olarak artm olsa da, tutar olarak azalmtr. 1928de 88.3 milyon dolar olan ihracatmz 1932de 48 milyon dolara dmtr.

Tarm rnleri fiyatlarndaki hzl gerileme, d ticaret hadlerimizi olumsuz ynde etkilemitir.1926da 101.1 olan endeks, 1929da 93.4, 1930da 90.2 ve 1931de 81.8 olmutur.lke iinde deflasyon olgusu yaanrken TLnin deerinde kayplar olumaya balad. Yaplan mdahalelerle deer kaybnn nne geildi.Gmrk duvarlar ykseltildi.D ticaret ikili antlamalara baland.thalata miktar kstlamalar getirildi.Bu tedbirler ksa srede etkili oldu ve demeler bilanosu aklar ortadan kalkt.

Bu tedbirlere ek olarak; ubat 1930da TPKKKnu karld, Haziran 1930da TCMB kuruldu ve 1931de faaliyete geirildi, Bankalar Konsorsiyumu kuruldu.Bu tedbirler istikrar salamak iin yeterli olmutur. Ancak, balangta hi arzulanmasa da devletin ekonomiye mdahalesi artm oldu.Tarm rnlerinin fiyatlarndaki d nlemek iin, devlet alc olarak piyasaya girdi.Hemen ardndan alnan bu rnlerin ilenmesi iin tesis kurma zorunluluu ortaya kt.

1929 byk buhran, batl sanayilemi lkeleri olduka derinden etkilerken, SSCB gibi merkezi planlarla ynetilen ekonomileri pek fazla etkilememiti. Bu durum Trkiyenin de planl ekonomiye gemesi gerektii eklindeki grlerin ortaya kmasna neden olmutur.Zaten batl devletler de, devletin ekonomi ierisinde daha byk arlk gsterdii bir model Keynesyen modele gei yapmlard.Bu rneklerden hareket edilerek, Trkiyenin de sanayilemek ve krizin etkilerinden kurtulmak iin plan yapmas gerektii dnld.

Zaten Osmanlda da sanayileme abalar devlet eliyle yrtlmt. Yani, devlet kanalyla sanayileme ya da planl bir ekonomi modeli yabancs olmadmz bir ekonomik sistemdi.Planl ekonomiye gei karar alndktan sonra, yaplacak planlarn SSCBde olduu gibi Doktriner deil Pragmatik olmasna karar verildi

Devleti Sanayilemenin Anlam ve Temel lkeleriKimilerine gre Devletilik, sosyalist sisteme geiin ilk aamasdr.Kimilerine gre de, kapitalizm ile sosyalizm arasnda, nc bir alternatif ekonomik sistemdir.Ancak genel eilim incelendiinde her iki grn de yanl olduu ortaya kmaktadr.Nitekim, sistemi ortaya koyanlarn yaklamlar incelendiinde, devletiliin aslnda, dnemin koullarndan kaynaklanan, bir kalknma stratejisi olduu anlalr.

Bu dnemde devletilie geiin bir dier itici gc de halkn her eyi devletten beklemeye alm olmasdr. lk yllarda, ekonomiyi tamamen zel sektre brakan anlay toplumun alkanlklarna ters dmtr. Bu konuda Atatrk yle sylemektedir:

Halkmz zihniyet olarak devletidir ki, her trl ihtiyacn devletten talep etmek iin kendinde hak grr

Devletiliin doktriner bir yannn olmadn, sadece pragmatik unsurlar ierdiini bu tr sylemlerden anlamaktayz.Hatta yetkililer devletilie sosyalizm yaktrmas yaplmasndan da rahatszlk duyduklarn aka belirtmiler ve zellikle mutedil devletilik ifadesini kullanmlardr.Bu ifadeler devletiliin sosyalizm olmadn ortaya koymaktadr; ancak, devletiliin snrlarn izmekte yetersiz kalmaktadr.Devletiliin doktriner bir yapsnn olmamas, snrlarnn izilmesini de zorlatrmaktadr.

Bu dnemde uygulanan devletiliin snrlarn belirleyebilmek iin, ihtiyalar dorultusunda zme ynelik olarak (yani pragmatik olarak) neler yapldna bakmak gerekmektedir.O dnem devletilik anlaynn prensipleri u ekilde zetlenebilir:Ama zel sektrn yerini almak, onu ortadan kaldrmak deildir. Piyasa ekonomisi yine geerlidir.zel sektrn yetersiz olduu alanlarda devletin yatrm yapmas, ilerde bu kurulularn kendi ayaklar stnde durmaya baladklarnda halka arz dnlmtr.

Bu nedenle bu kurulular A olarak kurulmu ve zerk almalar gerektiine inanlmtr. Ancak bu durum (istisnalar hari) gnmze kadar deimemi, sregelmitir.Ayn alanda faaliyet gsteren zel sektr ve kamu kurulular, birbirleriyle rekabet etmemiler, tam tersine birbirlerini desteklemilerdir.Devletilik farkl alt sektrlerde farkl nitelikler gstermitir. rnein tarm sektrndeki kamu kurulular, iftiye ucuz tohum temin etmek ve yeni teknikleri iftilere retmek gibi amalar benimsemitir.

Bu saylan zelliklerden yola karak, Trkiye devletiliinin tanmn u ekilde yapmak mmkndr:Devletilik, zel giriimciliin ve zel sermayenin ie yarar bir ey yapamayacak kadar zayf olduu bir lkede, devletin ulusal kalknma ve ulusal savunma temel amacyla snai faaliyette bir nc, bir ynetici olarak ne kmas durumudur B.Lewis

Devletiliin tanm bu kadar akken, devlet mdahalesi kavram daha karmaktr ve ok eitli olabilir.1923-32 dneminde uygulanan; milliletirme, devlet tekeli oluturma, piyasalara ve fiyatlara dolayl ve dolaysz mdahale, koruma ve tevik uygulama gibi uygulamalarn her biri devlet mdahalesi kavram iinde yer alr. Devletilikle kartrlmamaldr.1923-32 dneminde devlet mdahalesi ok younken, devlet iletmecilii az idi. Oysa 1932den sonra devlet iletmecilii de olduka yaygnlamtr.

Devleti Sanayi Politikasnn Uygulaninde bulunulan durum nedeniyle, devletilik uygulamasnn en youn uyguland sektr sanayi sektr idi.Devletin imalat ve madencilik sektrlerinde giriimci roln stlenmesi, ok youn tartmalarn sonunda alnm bir karardr.Bir Sovyet uzmanlar grubuna hazrlatlan sanayi program, 17 Nisan 1934de benimsenerek Birinci Sanayileme Plan adyla yrrle kondu.

Birinci Sanayileme Plan, bir plandan daha ziyade, devletin 5 yl iinde yapmay dnd sanayi yatrmlarnn listesi grnmndeydi.Ayrca bu liste, ekonominin tm sektrlerini kapsamad gibi, sanayi kesimindeki tm devlet faaliyetlerini de kapsamyordu.Projelerin yatrm tutarlar, nasl finanse edilecekleri, kurulacak fabrikalarn ne kadar kapasiteye sahip olaca, ekonomiye etkilerinin ne olaca gibi, bir planda olmas gereken bir ok bilgi, bu planda (ya da listede) yer almyordu. Bu bilgiler daha sonralar hesaplanmtr.

Plan i tutarllktan uzakt, bir ok yatrm arasnda bir bant veya uyum yoktu.Yani plan aceleyle yrrle konulmu, henz bitmemi bir plan havasnda idi.Plan hazrlayanlar, ilerde ihtiyalara gre yaplacak eklemelerle plann tamamlanacan ileri srmlerdir.

1. BYSPnn Temel Tercihleri ve StratejileriPlan, Dnya lkelerinin Trkiyeye bitii Tarmc lke rolne bir bakaldr niteliindedir.Temel strateji, temel ihtiya maddelerinin ithal ikamesini salamaktr. Bu yolla dviz tasarrufu salanacak, d ticaret a kapanacak ve TLnin deeri muhafaza edilecektir.

Plan kapsamna alnan sanayilerin hammaddelerinin lke iinde olmasna zen gsterilmitir. Bu tercih u yararlar salayacaktr:Hammaddenin dardan alnmamas dviz tasarrufu salayacak,Sahip olduumuz hammaddeler dier lkelere ucuza satlmayacak,Da bamllk azalacak,Dier sektrlerde de bir canlanma yaratacak,

leriye ve geriye dnk sektrel btnlemenin olumas salanacak,Sermaye ve teknik g harekete geecek,Ve son olarak, tarmda dengeli edeer faaliyetlere olanak salayacakt.Kurulularn ticari esaslara gre iletilip kar etmeleri ve kendi yatrmlarn finanse etmeleri esas kabul edilmitir.Kurulu yeri seiminde titiz davranlmtr.

Hammaddeye ve igcne olan yaknlk,Fabrikalarn lkeye dengeli dalmas, Anadolu gibi nispeten geri kalm blgelere ncelik verilmesi,Ve savunma kolayl nemli kriterler arasndadr.Btn bunlara ramen yine de yatrmlardan aslan payn Marmara ve Ege blgesi almtr.23 fabrikann 9u Marmara (stanbul, Bursa ve zmit), 4 Ege blgesindedir. Anadoluya ise biri Kayseri dieri Ereli olmak zere 2 tane dokuma fabrikas kurulmutur.

BBYSPnn giri ksmnda Plana zel giriimciler tarafndan kurulmasna imkan olmayan tesislerin dahil edilecei, bunun da zel giriimciler iin daha geni, daha yararl endstri imkanlarn yaratacana ilikin bir ifade konmutur.Bu ifade devletin ekonomik kalknmada zel sektr tamamen dlamadn ve devletilik uygulamasnn zorunluluktan kaynaklanan geici bir uygulama olduunu gstermektedir.Nitekim devlet kurduu tesisler arasna zel sektre ucuz ara mal ve yatrm mal temin edebilecekleri tesisleri de eklemitir.

Plann dier zellikleri de unlardr:Kurulacak tesislerde dnemin en ileri teknolojileri kullanlacaktr,Teknolojinin yeni, ii cretlerinin dk olmas, retim maliyetlerini drecektir,Bununla beraber, baz tesisler kurulular srasnda, tasarlanandan daha byk lekle kurulmak istenmi, bu da hem kurulu sresini uzatm hem de maliyetlerin bir miktar ykselmesine yol amtr.

Planda hedefler gelecekteki talepler yerine gemiteki ithalat miktarlar dikkate alnarak belirlenmitir.Kararlar sektr dzeyinde deil, iletme ya da proje dzeyinde alnmtr.Plan, devletin sanayi sektrndeki btn giriimlerini kapsamamaktadr. eker ve maden kmr iletmecilii zel kanunlarla retime devam etmi, Tekel idaresi tekel rnlerinin retimini srdrm, savunma sanayi ise Genel Kurmayn gzetimine braklmtr.

BBYSPnnda kurulmas dnlen 23 sanayi tesisi 5 grup altnda toplanmtr. Bu gruplar unlardr:Dokuma SanayiYlda 103 milyon metre pamuklu dokuma ve 2753 metre pamuk iplii retecek 5 fabrika kurulmu ve faaliyete geirilmitir.Kastamonuda kendir fabrikas kurulmas planlanm ancak bu fabrikann kuruluu plan dneminde deil ancak 1954te olmutur. Benzer ekilde Bursada kurulmas planlanan ynl kuma fabrikas da 1938de faaliyete gemitir.

Maden Sanayi1938de Karabkte Demir elik Fabrikas, 1935de Zonguldakta Semikok fabrikas, 1934de Keiborluda kkrt fabrikas, 1939da Erganide bakr izole fabrikas kurulmutur.

Karabk Demir elik Fabrikas1938 KarabkKeiborlu Kkrt Fabrikas1934 BurdurErgani Bakr zole Fabrikas 1939 Diyarbakr

Kat ve Selloz Sanayi1936da faaliyete balayan zmit kat fabrikas, 1936da temeli atlan zmit selloz fabrikas ve II. Dnya Sava yllarnda faaliyete geen zmit kinci kat ve kaolin fabrikas

SEKA zmit Tesisleri Kat Selloz Kaolin Fabrikalar 1936

Toprak, Seramik Sanayistanbulda ie ve cam fabrikas, Ktahyada porselen fabrikas kurulmas planlanmtr. stanbul ie-Cam 1935de faaliyete gemi, ancak Ktahya Porselen fabrikasnn inaatna balanamamtr.

stanbul Paabahe ie ve Cam Fabrikas 1935 - Beykoz

Kimya SanayiSlfrik asit, sper fosfat ve klor alkali fabrikalar plana konulmu ancak inaatna balanamamtr. Bunlardan ilk 2si Karabkte ve sonuncusu da zmitde II. Dnya Sava yllarnda faaliyete gemitir.

Bunlarn haricinde 1935de Ispartada bir glya fabrikas ve 1934de Bodrumda snger ileme tesisleri de almtr.Planda ngrlen birok tesis ksa sre ierisinde faaliyete gemi, faaliyete gemeyen 4 fabrika ise daha sonraki yllarda tamamlanmtr.Bu adan bakldnda plann olduka baarl olduu sylenebilir.

Plann finansman byk lde bte ile gereklemitir. Bir miktar i borlanma yapld da grlmtr. 44 milyon TL olmas beklenen toplam maliyet 100 milyon TLyi amtr.Yatrmlarn %36s dokuma %23 demir elik sektrlerine tahsis edilmitir.1932-38 yllar arasnda Sovyetler Birliinden 14 milyon TL bor alnm ve bu bor tamamen dokuma sanayi iin kullanlmtr.

1936 ylnda ngiltereden 3 milyon sterlin (18 milyon TL) tutarnda alnan bor ise Karabk Demir elik Fabrikasnn kurulmasnda kullanlmtr.1933 ylnda Devlet Sanayi Ofisi ile Trkiye Sanayi ve Kredi Bankasnn birletirilmesi ile kurulan Smerbank, plann iletilmesinden sorumlu tutulmutur.Bu bankann grevleri u ekilde zetlenebilir:

Devlete ait mevcut fabrikalar iletmek,Devletten salanacak sermaye ile ve hkmetin onay ile yeni iletmeler kurmak,Mevcut sermaye snrlar iinde eitli snai kurululara itirak etmek,Normal bankaclk ve kredi faaliyetlerini srdrmek.Smerbank 1938 ylnda ktisadi Devlet Teekkl stats kazanmtr.

Smerbank o yllarda devletin sanayideki giriimciliinin temsilcisi haline gelmitir.1939da sanayi ktlarnn %80i ile %100 ve dier bir ok alanda ktnn %50den fazlas bu banka tarafndan retilmitir. Bankas ve ksmen Ziraat Bankas da planda yer almlardr. Bankas, stanbul ie Cam, Keiborlu Kkrt, Isparta Glya ve Bodrum Snger Fabrikalarn kurmutur.

1935 ylnda kurulan Etibank ve Maden Tetkik ve Arama Enstits de madenciliin gelimesinde nemli rol oynamlardr.Devletilik uygulamas BBYSP dneminde olduka baarl olmutur. Gelirin ok dk olduu bir dnemde, kmsenmeyecek dzeyde bir kaynak yatrmlara ynlendirilebilmi, bir ok ithal ikamesi rnn retilmesi baarlmtr.Erdoan Alkine gre bunun nedeni, iletmecilik prensiplerine uyulmas, karlln esas alnmas ve yatrmlarn kurulularca kendi kendilerine finanse edilmesidir.2. saatin sonu

kinci Be Yllk Sanayi PlanBBYSPnn olduka baarl olmasndan alnan cesaret ile 1936da BYSPnn hazrlanmasna baland.100den fazla fabrikann kurulmas planlanmt.Bu planda ara ve yatrm mallarnn retilmesi ncelikli olacakt.Birinci planda yer almayan; elektrik retimi, madencilik ve liman yapm gibi alanlar da eklenmiti.

Kimya, makine, deniz ulam ve gda sanayilerinde yaklak 112 milyon TL tutarnda yatrm yaplmas planlanmt.Hammaddenin yine yurt iinden temin edilmesi kararlatrlm, ancak daha byk sermaye ve daha ileri teknoloji kullanlmas istenmitir.1935 ylnda hkmete, sahipleri tarafndan iyi iletilmeyen madenleri devletletirme yetkisi veren bir kanun karld.

1937 ylnda BYSP ile birlikte yrtlecek bir maden program kabul edildi.BYSPnn bir dier zellii de yurt iinde pek tketilmeyen ancak yurt dnda olduka fazla dzeyde talep edilen ve hammaddesi yurt iinde bulunan mamul maddeleri retip ihra etmekti.II. Dnya Savann balamas ile birlikte bu plan yrrlkten kaldrlmtr.1930lu yllarda, yabanclarn elinde bulunan; demiryollar, limanlar, elektrik santralleri ve telefon irketleri byk lde milliletirilmi, ayn anda zkaynaklar etkin bir ekilde kullanlarak byk yatrmlar gerekletirilmitir.

BBYSP Kapsam Dndaki Sanayi Kurulularzellikle Bankasnn katlmyla; Zonguldak Kmr letmesi, Alpullu, Eskiehir ve Turhal eker fabrikalar kurulmutur. Bankas ayrca Yn- ve pek- fabrikalarna itirak etmitir.Hershlaga gre 1933-34 dneminde devlet, yukarda saylan bankalar aracl ile, tarm ve madencilik alanlarna 135 milyon TL tutarnda yatrm yapmtr.

Bu dnemde zel sektr Tevik-i Sanayi Kanunundan yararlanmaya devam etmi, gmrk duvarlar ile yabanc rekabete kar youn bir ekilde korunmu, buna ramen istenilen dzeyde gelimemitir.Bu dnemde devlet zel sektre kar souk bakm, zel sektr devlete kukuyla yaklamtr. zel sektrn elde ettii yksek karlar devlet kademelerinde kskanlk konusu olmutur. Bu nedenle teviklerin azaltlmas dahi istenmitir.

Ayrca, zel sektr sk bir denetime tabi tutulmutur. rnein 1936 ylnda sanayi rnlerinin maliyetinin ve fiyatnn saptanmas hakknda 3003 sayl kanun ve d satlarn denetimi ile ilgili 1936 tarihli yasa karlmtr.Bundaki ama, gmrk duvarlarnn yksekliinden yararlanarak fahi fiyat belirleyip haksz kazan elde edilmesinin nne gemektir.Bu kontrollerin rekabet yoluyla deil de kanunlarla yaplmas, zel sektrn devlete bak asndaki kukular artrmtr.

Baz sanayiciler baz alanlarda karteller oluturup yksek kazanlar salamak istemilerdir. rnein yurtdndan pamuk ithal edip kuma retmek isteyen giriimcilere, Fazla retim Nizamnamesi gereke gsterilerek izin verilmemitir.zetle, bu dnemde zel sektr pek fazla tevik alamamtr.Ama yine de korumac politika gerei ve yurt ii fiyatlarn yksek olmas nedeniyle byk karlar elde etmilerdir. Ama bu karlar sanayide deil, ticaret alannda olmutur.

Devleti Sanayileme Dneminde Ekonomideki GelimelerYatrmlarn Dalm

Bu dnem, kt kaynaklarn olduka g artlar altnda, iktisadi gelime amacyla baarl bir ekilde devlet eliyle harekete geirildii bir dnemdir.1932-1940 yllar arasnda yaklak 1,051.1 milyon TL civarnda sabit sermaye yatrm yaplmtr. Bunun yaklak %50si zel sektr tarafndan yaplmtr.Tek bana bu rakam bile, devletin kt kaynaklarla ne kadar nemli bir i gerekletirdiinin gstergesidir.

Devlet bu dnemde yllk ortalama 66.3 milyon TL yatrm yapmtr.Bunun %29.1i sanayi sektrne, %27.8i demiryollarna, %24.5i karayollarna tahsis edilmitir.zel kesim ise yapm olduu toplam yatrmlarn %45.9unu konut inaatna, %23n ticaret ve hizmete, %20sini tarma, geri kalan %11.2sini ise sanayiye ayrmtr.zel kesimin retken sektrlerdeki pay sadece %30 dzeyinde kalmtr. zel sektr daha ok konut inaat ve ticarete ynelmitir.

Kamu ve zel kesim yatrmlarnn GSMHye oran %7.8 civarndadr. Bu oran gnmzle karlatrldnda olduka kk kalmaktadr.Ama 1929daki %5lik oran ve kii bana milli gelir rakamlarnn olduka dk olduu hatrlanrsa, yine de hatr saylr bir i yapld ortadadr.Devletin yatrmlardaki paynn bu kadar yksek olmas 2 nedene balanabilir:Mali kaynaklar daha kolay harekete geirmesi,Elinde teknokrat ve yetimi eleman bulunmas.

irketlemenin ve sermaye piyasasnn henz gelimedii bir ortamda, mali kaynaklara devletin daha kolay ulamas, zel kesimin bu konuda zorlanmas olduka normaldir.--Bir iddiaya gre, o dnemde yaplan yatrmlar olduka dengesiz ve uyumsuzdur.Kt kaynaklar sanayiye ve demiryolu yatrmlarna aktarma arzusu, yatrm kararlarnn ekonomik kriterlerden ziyade politik, kltrel ve stratejik faktrlere bal olarak alnmas bu arpkl dourmutur.

Ekonomik Sektrlerdeki Nicel ve Nitel Gelimeler1929 bunalmnn etkisi 1934e kadar hissedilmi, ancak bu tarihten sonra sanayileme hamlesi balatlabilmitir.1933-38 dneminde GSMH yllk ortalama %7.1 orannda artmtr.Sanayi retimi art %7.8tir.Bu dnemde milli gelirdeki art oranlar dalgalanmalar gstermitir. Bunun nedeni tarmn hala ekonomide arlkl sektr olmasdr.

Nitekim bu dnemde tarmn GSMH iindeki pay %40 civarndadr.1935de kt hava artlar nedeniyle tarmsal retim azalnca, GSMH art oran %2.5e gerilemitir.1936da hava koullar ok iyi olduunda ise, GSMH art oran %19.2 olmutur.--Dnemim sonlarna doru, yani 1936-38 dneminde GSMH art oran, nceki yllara gre ok byk olmutur. Ortalama %16lara ulamtr.

Bunun balca 4 nedeni vardr:1936 ylnda deflasyon olgusu son bulmu, ekonomi canlanmtr,1.BYSPnn sonular alnmaya, yani sanayi retimi artmaya balamtr,1936dan sonra hava artlar iyi gitmitir,Konjonktrn canlanma dnemine girilmitir.

stihdamn sektrel dalmnda pek fazla bir deime olmamtr. Nfusun hala %82si tarm sektrnde istihdam edilmektedir.Kii bana den GSMH, nfus artna ramen, GSMHdeki hzl ykseli nedeniyle artmtr.1933-35 dneminde 88-90 TL olan KBDGSMH, 1936-38 dneminde 106.7 TLye ykselmitir.

Tarm Sektrndeki GelimelerDnemin son yllarnda, i talepteki art ve hava koullarnn iyi gitmesine bal olarak tarmsal rn arz artmtr, ekim alanlar genilemitir.Buna ramen gereken ilgiyi grmemi, hatta ihmal edilmitir.stihdamn %82sini, GSMHnin yaklak %40n ve ihracatn %80ini karlayan bu sektr, yatrmlarn ancak %10unu almtr.

Byk buhrandan en fazla etkilenen sektr tarm olmutur.Tarmsal hammadde fiyatlarndaki ciddi d, tarmdan elde edilen haslann buhran ncesine gre %40 azalmasna neden olmutur. ticaret hadlerindeki tarm aleyhine deime de yine geimini tarmdan salayan kesimin byk gelir kayplarna uramasna neden olmutur.Tarm sektr ancak 1936dan sonra kendini toplayabilmitir.

1930lu yllarda devlet tarma da mdahale etmitir. Ancak bu mdahale sanayi sektrnde olduu gibi sistematik deil, daha ok acil sorunlarn zm amacyla yaplmtr.Bu mdahalelerden en nemlisi 1932 ylnda yaplan sbvansiyon amal buday almdr.Bu amala 1932 ylnda Ziraat Bankasna bal olarak kurulan, 1938de bamsz bir KT haline dnen TMO kurulmutur.Bu tarih Trkiyede destekleme almlarnn ve taban fiyat uygulamasnn balang yl kabul edilir.

Bu dnemde ciddi anlamda bir toprak bir reformu yaplmam, sadece 1935 ylnda gmenlerin iskan iin Toprak skan Kanunu karlmtr.ncelii sanayiye veren hkmet bu konuya fazla zaman ayrmamtr.--Tarmsal arazilerin iletmeler arasndaki dalm adil olmaktan uzakt.Ortalama iletme bykl modern teknolojiler iin uygun deildi.rnein tarmsal iletmelerin %65.1i 32 hektardan daha kk bir arazide faaliyet gsteriyordu.

Bu dnemde tarmsal kredilerin toplam krediler iindeki pay azalmtr.1930da 18 olan bu oran, 1938de %15e gerilemitir. nk Ziraat Bankasnn verdii krediler dnem iinde sadece %18 orannda artmtr.Tarm sektrne ciddi bir kamu yatrm yaplmad gibi, kredi pay da azalmtr.Tarm sektrne her ne kadar gereken nem verilmese de, sanayi yatrmlarnn artmasyla i talepte meydana gelime, tarm sektrnde de gzle grlr bir canlanma yaratmaya yetmitir.

Sanayi Sektrndeki Gelimelerzel kesim faaliyetleri bu dnem iinde, yksek gmrk duvarlaryla korunmasna ve Tevik-i Sanayi Kanunu ile korunmaya devam etmesine ramen, asl gelime kamu kesiminde olmutur.1.BYSP kapsamnda olan yatrmlarn ve kapsam d olan dier yatrmlarn gerekletirilmesi, devletin ekonomik faaliyetlerini olduka artrmtr.

Plan dneminin sonlarnda sanayi sektrnn GSMHdeki pay %17lere ulamtr.1929-1939 dneminde sanayi retim endeksi dnya genelinde 100den 119a karken, Trkiyede 100den 196ya kmtr.1934-35 dneminde bir ok sanayi tesisi retime balam, daha nce ithal edilen bir ok rn yurt iinde retilmeye balanmtr.

eker, cam rnleri, imento, ynl ve pamuklu dokuma rnlerinde ksa sre ierisinde i talebin %80i karlanabilir hale gelmitir.1934te demir-elik, cam ve kat rnlerinin karlanma oranlar %0 iken, 1940ta i talebi karlama oran demir elikte %32, camda %91 ve katta %39a ulamtr.

Tevik-i Sanayi kanunundan yararlanan i yeri says dnem iinde srekli olarak azalmtr.1932de 1473, 1939da 1144 ve 1941de 1052 iyeri bu kanundan yararlanmtr.Kanundan yararlanan iyeri says toplamda azalm olsa da, kamuya ait firmalarn oran giderek artmtr. Yani bir bakma devlet kendi kendine tevik verir hale gelmitir. Bu nedenle kanun 1942de kaldrlmtr.

zel kesime ait sanayi kurulularnda irketleme oran ok dkt.Bu iletmelerin yarya yakn tek kiiye ait, %17si adi irket, %13 kolektif irket ve sadece %6s anonim irketti.Bu rakamlardan, sz konusu iletmelerin kk iletme olduu sonucu karlabilir.Bu iletmelerin %44 tarma dayal sanayi, %23 dokuma sanayinde younlamt.

Dnem iinde bu iyerlerindeki kt art oran ile istihdam art oran aa yukar eittir. Yani igc verimlilii deimemitir.Yatrmlar istihdam yaratm, ancak verimlilie etkide bulunmamtr.Bunun nedenleri yle sralanabilir:Nitelikli igc eksiklii,Ara ve yatrm mallarnn dk kaliteli oluu,htiyalara uygun olmayan rnlerin kullanlmasndan doan kayplar,lek hatalar ve yeri kurulu yerinin yanl seimi.

D Ticaretteki GelimelerBu dnemde d ticaret sk kontrol altnda yrtlmtr.1929 tarihli Gmrk Kanunu ve 1930 tarihli TPKKK, hkmete ithalat diledii gibi kstlama hakk veriyordu.Ayrca bu sk kontrol, ithal ikameci sanayileme politikasna da uygundu.

Bu dnemde uygulanan d ticaret politikasnn ilkeleri unlard:Trkiyenin mterilerinden mal satn almak,eride retilen mallarn ithalatn yasaklamak,Dier mallarn ithalatn ticaret antlamalar erevesinde serbest brakmak,D ticaret fazlas elde etmek vehra mallarnn kalitesini artrp, eitlendirmek.

1932-38 dneminde d ticaret hacminde nemli bir daralma olmutur.Bu daralmann en byk nedenlerinden biri, TLnin $ ve karsnda deer kazanmasdr.D ticaret hacmi 1932de en dk seviyesine indikten sonra, 1937de ihracat 1938de ithalat 100 milyon $ snrn amtr.D ticaret bilanosu sadece 1938de ak vermitir. Bunun nedeni 1937de uygulanan geici liberasyondur.Bu dnemde ithalattaki daralmann nedeni, sk denetim ve ithal ikameci politika iken,

hracattaki daralmann nedeni byk buhrandr.hracatn bileiminde nemli bir deiiklik olmam, hammadde ihracat devam etmitir.Dnemin sonuna doru ithalatn kompozisyonunda deiiklik yaanmtr.Tekstilin ithalattaki pay %44ten %27.5e, gdann pay %17den %4.3e gerilerken, ara ve yatrm mallarnn pay %14.5den %37.2ye ykselmitir. Bunun nedeni de yine uygulanan ithal ikameci sanayileme politikasdr.

Dnemin bir dier deiiklii ise, Almanyann d ticaretimizde arlnn artmasdr.1932de ithalatmzdaki pay %25 iken, 1938de %46ya, ihracatmzdaki pay ise %15den %44e ulamtr.talya ve Fransann pay gerilemi, talyann ihracatmzdaki pay %10a, Fransann pay %3.3e dmtr.Almanyann payndaki bu art, yaplan ikili antlamalardan kaynaklanmaktadr.Almanya, Trkiyenin ihra mallarn yksek fiyattan alp Clearing hesaplarnn ak vermesini salyordu. Bu da Trkiyenin ithalatta daha ok Almanyay tercih etmesine neden oluyordu. Tabii ki Almanya mal satarken, alna benzer ekilde yksek fiyattan mal satyordu.

Almanyann d ticaretimizde bu kadar arlk kazanmas hkmette rahatszlk uyandrd. Yeni partner araylar devreye girdi. Bu srete ngiltere ile yaknlalmaya baland.1936 ve 1938de ngiltere ile siyasi ve ticari antlamalar yapld.Ticari antlamaya gre, ngiltere Trkiyeye (19 milyon sterlin kredili olmak kaydyla) makine, ara-gere ve silah sat yapacakt.Bu kredinin 3 milyon sterlini Karabk Demir-elik fabrikasnn yapmnda kullanld.Kredi para olarak deil, ihra mallar yoluyla ayni olarak dendi.

Almanyann d ticaretteki arln azaltmak iin alnan bir dier nlem, 1937 ylnda dier Avrupa lkelerinden ithalatn ksmen serbest braklmas olmutur.D ticaret a ve dviz ktl balaynca bu liberasyondan vaz geildi.D ticaret fazlasndan elde edilen kazanlar ile, Osmanlnn borlar denmi, milliletirme yaplm ve sanayi tesisleri kurulmutur.Yeni borlar alnm olsa da uzun vadeli d borlar 36 milyon TL azalmtr.

Yabanc Sermaye YatrmlarYahya Sezai Tezele gre 1923-50 dneminde yabanc sermayeye kar olunduu ve Trkiyeye hi yabanc sermaye yatrm gelmedii eklindeki inan yanltr.Tam tersine 1920li yllardan itibaren hkmetler yabanc sermaye ekebilmek iin youn bir ekilde uramlardr.Tezele gre milliletirmeler yabanc kartlnn bir sonucu deildir.

Nitekim TBMM Chester Projesini onaylam, ancak Musul ve Kerkk lke snrlar dnda kald iin proje hayata gememitir.1923 ve 24te yaplan antlamalar ile, irketlerin Osmanldan aldklar imtiyazlar devam ettirilmitir. Osmanl Bankasda hkmete kredi verdii iin 1925 ylnda devlet bankas imtiyazn devam ettirmitir.Ancak, yabanc irketlerin pay en fazla %49 eklinde kstlanmtr. %51lik dilim yerli giriimcilerde olacaktr.

Cumhuriyet kurulduunda (tahminen) 94 firmaya ait, 63.4 milyon sterlin (500 milyon TL) dolaynda yabanc sermaye bulunmaktayd.1920lerde denmi sermayelerin %43 yabanc sermayedarlara aitti. Bu oran madencilik ve imalat sanayinde %67ye kadar ulamt.Yabanc sermayenin 2/3 madencilik ve imalat, 1/3 ise sigortaclk, bankaclk ve i-d ticaret alanlarnda idi.

1926-33 dneminde yeni gelen yabanc sermaye 39.1 milyon TL yatrm yapm, buna karlk 39.9 milyon TL kar transferi gerekletirmitir.Trkiyede 1927de 113, 1933te 71 yabanc firma saylmtr.1934-38 dneminde 32 yeni yabanc firma giri yapmtr.1926-50 dneminde 24 ayrcalkl yabanc kurulu milliletirilmi, bu amala 154.7 milyon TL (faiz hari) borlanlmtr.

Para ve Maliye Politikalar1923-32 dneminde olduu gibi, bu dnemde de salam para ve denk bte ilkelerinden taviz verilmemitir.Bu dnemde para politikasn daha rahat uygulamak iin iki nemli gelime olmutur. TPKKK ve TCMB kurulmutur.TCMB ile yurtii emisyon dzene konulurken, TPKKK ile kambiyo sistemi dzene konup, TLnin deer kayb nlenmitir.

1933-38 dneminde emisyonda ciddi bir art olmamtr. 159 milyon TLden 194 milyon TLye ykselmitir. Yani 6 ylda %22 artmtr.Banka mevduatlar 190 milyon TLden 294 milyon TLye ykselmitir. Art oran %54.7dir.Yani mevduatlar da para arz iinde tanmlanrsa %39.8lik bir art olmutur. Yllk ortalama ise %6.6ya karlk gelir.Ayn dnemde yllk GSMH art hz %7.1 olduundan, ekonomiye ancak ihtiya duyulduu kadar para arz edildii sylenebilir.Yatrmlarn finansmannda zorlanlsa da bu yatrmlar asla para arz artrlarak finanse edilmemitir.

1931-38 dneminde TL Sterlin karsnda deer kazanmtr. 1930da 1 sterlin = 10.32 TL iken, 1938de 6.16ya gerilemitir. Dolar kuru da 2.12 TLden 1.26 TLye gerilemitir.Maliye politikasnda da disiplin elden braklmamtr. Dnem iinde bte a olan tek yl 1931dir.1934 ylnda uygulamaya konulan BBYSPnn masraflar byk lde (%70) bteden karland halde bte ak vermemitir.Normal dnemde btenin yaklak %35-40n alan savunma harcamalar, yaklaan II. Dnya Sava nedeniyle artm olmasna ramen ak verilmemitir.

D bor ana para ve faiz demeleri btenin yaklak %20-23ne karlk gelmitir.Harcamalardaki bu art, hkmeti yeni gelir araylarna itmi ve bir dizi nlem alnmtr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:Mevcut vergi yasalar dzenlenmi, baz yeni vergiler ihdas edilmitir.1931de cretler zerine Buhran vergisi konulmu, 1935de l zel daresi vergisine dntrlmtr.1932de Muvazene Vergisi,

1935de Hava Kuvvetlerine Yardm vergisi konulmutur.Altyap yatrmlarn finanse etmek iin i borlanmadan yararlanld olmutur.En nemli gelir kaynaklarndan biri tekel gelirleri olmutur.Ksa ve uzun vadeli d borlanma yolu da alt yap ve sanayi tesisi kurma iin gereken maliyetin finansmannda kullanlmtr.

Atatrk Dneminde Ekonominin Ksa Bir DeerlendirmesiAnlatlan blmn zeti eklinde verilen bu balk, okuma devi olarak renciye braklmtr.3nc haftann sonu