UNIVERZITET SINERGIJA

FAKULTET ZA BEZBJEDNOST I ZATITU

BANJA LUKA

Tema: Vrenje detektivskih poslova-zatita tajnih podataka

Mentor: Student:

Prof. Dr. Dragomir Jovii Jun, 2013. Banja LukUvod

Obavljanje detektivskih poslova, namee obavezu i potrebu da se donoenjem odgovarajueg zakona precizno urede sva pitanja koja se odnose na djelatnost postojeih agencija za pruanje detektivskih usluga, licence i dozvole za rad, uslove za obavljanje delatnosti, oblike organizovanja, ovlaenja detektiva i dr. Ovo iz razloga to pospeivanje privredne i slobodne preduzetnike inicijative iz oblasti zatite predstavlja jedan od najbitnijih ciljeva koji se mogu postii donoenjem novih zakonskih i podzakonskih. Kategorije detektivske delatnosti su: traenje izgubljenih lica, aktivnosti privatnih istraitelja, aktivnosti detektiva u trgovinskim radnjama i aktivnosti agenata osiguranja. Opti cilj detektivske delatnosti je otkrivanje i spreavanje tetnih pojava i protivpravnih radnji koje naruavaju dostojanstvo i ugroavaju ivot i fiziki integritet lica, ili umanjuju vrednost imovine koja je predmet zatite. Pod zakonom utvrenim uslovima, detektivskom delatnou mogu da se bave detektivi kao preduzetnici, individualno ili u Detektivskoj agenciji.

1. Pojam i vrste tajni Tokom obavljanja djelatnosti, detektiv, odnosno privatni detektiv, prikuplja razne podatke, informacije i dokaze koji predstavljaju poslovnu tajnu, ali on tokom obavljanja detektivskih poslova moe doi do podataka koji predstavljaju neku drugu vrstu tajne, pa je zato veoma bitni to detektiv ima obavezu zatite tajnih podataka, bez obzira na to da li on u konkretnoj situacij raspolae takvim podatcima. Svi podatci do kojih je detektiv, odnosno privatni detektiv, doao tokom istraivanja svoje ugovorne obaveze prestavlja poslovnu tajnu i ono to je znaajno da ti podatci ostaju poslovna tajna i nakon obavljenih detektivskih poslova preduzetih na osnovu sklopljenog ugovora sa strankom. Meutim, pored odreenog naina postupanja sa podatcima koji prestavljaju poslovnu tajnu i do kojih je detektiv doao obavljanjem detektivskih poslova, on je duan da zatiti tajne podatke u koliko je u situacij da to uradi, kako oni ne bi bili dostupni neovlatenim licima. Stoga je veoma bitno da se razmotri ta se sve smatra pod tajnim podatcima vidovi ispoljavanja tajni i oblici zatite tajnih podataka, jer poznavanje ove problematike moe da bude od znaajne koristi detektivu u obavljanju detektivske djelatnosti. Tajna je oduvjek bila, a i danas je predmet posebnog interesovanja raznih grupa i pojedinaca, pa je potrebno organizovati njenu efikasnu zatitu kako bi se spreile namjere zainteresovanih lica da dodju do njima potrebnih podataka i informacija, koje predstavljaju odgovarajuu tajnu. Tajna se moe prostirati na mnoge sfere drutvenog ivota, poevi od tajne pojedinaca, porodice, preduzea, ustanova, drugih pravnh lica, pa do vojne,slubene ili tajne drave, koje svojim prpisima utvruje i odreuje pravnu zatiti tajne.

Koji e se podatci i informacije smatrati tajnim zavisi od oblasti na koju se ti podatci odnose, od poslovnog cilja organa koji je nadlean da odredi podatke koji e se smatrati tajnom. Pojam tajne se u literaturi najee razmatra sa sociolokog, filozofskog i krivino-pravnog aspekta, po kojoj se pod pojmom tajne podrazumjevaju podatci i informacije ije je odavanje predvieno krivinom sankcijom protiv uinioca konkretng krivinog djela, u zavisnosti o kojoj se vrsti tajne radi. Moe se slobodno konstatovati da su u svakoj definicij tajne sadrani i odreeni krivino pravni elementi, s obzirom na to da je za odavanje odgovarajue vrste tajne predviena i krivina odgovornost. Uopteno razmatrajui, moe se kontatovati da se tajnom smatraju nepoznati i istiniti podatci o injenicama, sredstvima i postupcima iz pravne sfere intimiteta vlasnika tajne, koje ,on zbog ostvarivanja dozvoljenih drutvenih odnosa, uva i titi, a zakon sa svoje strane prua krivinu sankciju zbog njihovog obelodanjivanja. Pri odreivanju sadraja pojma treba nai i odgovarajui odnos izmeu javnosti i tajnosti, odnosno u odreivanju podataka i informacija koje se smatraju tajnim,mora se voditi rauna o potovanju naela javnosti, ali i o zatiti vitalnih vrijednosti drutva i drave. Sa stanovita zatite vitalnih vrijednosti i interesa drutva i drave, tajna se moe ispoljiti kao:

Posovna tajna,

Slubena tajna,

Dravna tajna,

Vojna tajna.

Meutim, kada se govori o oblicima ispoljavanja tajni, pored predhodno navedenih oblika, s aspekta detektivske djelatnosti poseban znaaj ima profesionalna tajna.

Poslovna tajna se odnosi na odreene podatke i informacije koje su od znaaja za djelatnost privrednih drutava, preduzea, organizacija, drugih pravnih lica i nezavisnih profesija i samostalnih djelatnosti i ija odavanja moe tetno da se odrazi na poslovanje navedenih subjekata. Pod slubenom tajnom smatraju se podatci i informacije koje imaju vei znaaj za funkcionisanje dravnih organa i drugih slubi i ije bo odavanje moglo tetno uticati na funkcionisanje navedenih subjekata, ali i na opti interes drutva.

Dravnu tajnu ine podatci i dokumenti ije odreivanje kao tajne uslovljavaju politiki, ekonomski, bezbjednosni i vojni interesi i ije bi odavanje moglo imati tetne posledice za razvoj ustavnog ureenja i zatitu vitalnih interesa.

Vojna tajna sadri podatke o vojsci odreene drave, kao to su podatci o naoruanju, opremi, objektima, planovima i drugim djelatnostima, ije bi odavanje moglo tetno da se odrazi na pripremu i djelatnost vojske za odbranu zemlje. Pod profesionalnom tajnom se podrazumjeva podatak o linom ili porodinom ivotu stranaka koji saznaju advokati, branioci, javni belenici, ljekari ili drugi zdravstveni radnici, vjerski ispovednici i druga profesionalna lica u obavljanju svog zvanja, to podrazumjeva i detektiva, odnosno privatnog detektiva u sklopu obavljanja detektivske djelatnosti.

2. Mjere zatite tajne

Uopteno posmatrano zatita tajne predstavlja skup propisanih i nareenih mjera i postupaka kojima se uvaju podatci i dokumenata koji predstavljaju neki od navedenih oblika tajni. Oblici zatite tajne mogu biti raznovrsni, to opet zavisi od vrste tajne, njenog znaaja i moguih nastalih tetnih posledica, pa se stoga odreuje i razliiti stepen tajnosti koji moe biti izraen: INTERNO, POVJERLJIVO i STROGO POVJERLJIVO.

Zatita svih oblika tajni regulisanja je sledeim pravnim aktima:

Zakonima koji odreuju pojam poslovne, slubene, dravne i vojne tajne i predviaju opte okvire njihov zatite,

Podzakonskim aktima kojima se odreuju podatci i dokumenta koji se imaju smatrati odgovarajuim oblikom tajne,

Zakoima koji predviaju disciplinsku odgovornost za povredu uvanja poslovne tajne,

Zakonima kojima se predviaju prekrajno-pravna zatita tajne,

Krivinim zakonima kojima se prua krivino-pravna zatita.

3. Krivino-pravna zatita Polazei od znaaja tajne, naroito u zavisnosti od njenog oblika, krivino zakonodavstno predvia krivino-pravnu zatitu svih vrsta tajni. Uopteno, moe se govoriti o tome koji oblik tajni je najbitniji, pa se uvjek dravna tajna, pa potom vojna tajna, tretiraju kao najvaniju jer se radi o podatcima ije odavanje moe ugroziti ustavni poredak i bezbjednost zemlje. Meutim, ne treba podcjenjivati nijedan oblik tajne, jer je tajna uvjek znaajna za onu oblast na koju se odnosi. Zbog toga je predviena krivina odgovornost za ona lica koja odaju dravnu, vojnu, slubenu ili poslovnu tajnu.Krivini zakon Republike Crne Gore

Odavanje poslovne tajne Ko neovlateno drugome saopti, preda ili na drugi nain uini dostupnim podatke koji predstavljaju poslovnu tajnu ili ko pribavlja takve podatke koji predstavljaju pslovnu tajnu ili ko pribavlja takve podatke da ih preda nepoznatom licu, kaznie se zatvorom od tri mjeseca do pet godina.

Ako je djelo iz predhodnog stava uinjeno iz koristoljublja ili u pogledu naroito povjerljivih podataka ili radi obavljanja ili korienja podataka u inostranstvu, uinilac e biti kanjen zatvorom id dvije di deset godina.

Krivino djelo moe biti izvreni iz nehata i tada je predviena kazna zatvora do tri godine.

Poslovnom tajnom se smatraju podatci i dokumenta koji su zakonom, drugim propisom ili odlukom nadlenog organa, donesenim na osnovu zakonam proglaeni poslovnom tajnom, ije bi odavanje prourokovalo ili moglo da prouzrokuje tetne posledice za privredno drutvo ili drugi subjek privrednog poslovanja.

Odavanje dravne tajne

Ko neovlaeno nepoznatom licu saopti, preda ili uini dostupnim podatke ili dokumenta koji su mu povjereni ili do kojih je na drugi nain doao, a koji predstavljaju dravnu tajnu, kaznie se kaznom zatvora od dvije do deste godina.

Ako je djelo iz predhodnog stava izvreno za vrijeme neposredne ratne opasnosti, ratnog stanja, oruanog sukoba ili vanrednog stanja ili dovelo do ugroanja bezbjednosti ekonomske ili vojne snagke Crne Gore, uinilac e se kazniti zatvorom od tri do petnaest godina.

Krivino djelo moe biti izvreno i iz nehata i tada je zaprjeena kazna zatvora od jedne do est godina.

Dravnom tajnom se smatraju podatci i dokumenta koja su zakonom, drugim propisomili odlukom nadlenog organa doneseni na osnovu zakona, proglaeni dravnom tajnom i ije bi odavanje moglo prouzrokovati tetne posledice za bezbjednost, odbranu ili za politike, vojne ili ekonomske interese Crne Gore. Dravnom tajnom smatraju se i podatci koji su upravljeni na ugroavanje ustavnog ureenja i bezbjednosti Crne Gore.Odavanje slubene tajne

Slubeno lice koje neovlaeno drugom saopti, preda ili na drugi nain uini dostupnim podatke koji predstavljaju slubenu tajnu ili ko pribavlja takve podatke koje pribavlja nepoznatom licu, kaznie se kaznom zatvora od tri do ped godina.

Ako je djelo iz predhodnog stava izvreno iz koristoljublja ili u pogledu naroito povjerljivih podataka ili radi objavljivanja ili koritenja podataka u inostranstvu, uinilac e se kazniti zatvorom od jedne do osam godina.

Ovo krivino djelo moe biti izvreno i iz nehata i tada je predviena kazna zatvora do tri godine.

Slubenom tajnom smatraju se podatci i dokumenti koji su zakonom, drgim propisom ili odlukom nadlenog organa doneseni na osnovu zakona, proglaeni slubenom tajnom i ije bi odavanje prouzrokovalo tetnu posledicu za slubu.

Navedene zakonske odredbe primjenjuju se i na lica koja su odala slubenu tajnu poto mu je prestalo svojstvo slubenog lica.Odavanje vojne tajne

Ko neovlateno drugom preda, saopti ili na drugi nain uini dostupnim podatke koji prestavljaju vojnu tajnu ili pribavlja takv epodatke da ih preda nepoznatom licu, kaznie se zatvorom od tri mjeseca do pet godina.

Ako je djelo iz predhodnog stava uinjeno iz koristoljublja ili u poledu naroito povjerljivih podataka ili radi objavljivanja ili koritenja podataka u inostranstvu, uinilac e se kazniti zatvorom od jedne do osam godina.

Krivino djelo moe biti izvreno i iz nehata i tada je predviena kazna zatvora do tri godine.

Vojnom tajnom smatraju se podatci koji su zakonom, drugim propisom ili odlukom nadlenog organa, donesenim na osnovu zakona proglaenim vojnom tajnom i ije bi odavanje prouzrokovalo ili je moglo prouzrokovati tetne posledice za vojsku Crne Gore ili odbranu ili bezbjednost zemlje.

Neovlaeno odavanje tajne Advokat, lijekar ili drugo lice koje neovlateno otkrije tajnu koju je saznao u vrenju svog poziva, kaznie se kaznom zatvora do jedne godine. Nee se kazniti za ovo djelo onaj ko otkrije tajnu o optem interesu ili interesu drugog lica koje je pretenije od interesa drugog lica.Krivini zakon Republike Srpske

Odavanje i neovlaeno pribavljanje poslovne tajne

Ko neovlaeno drugom saopti, preda ili na drugi nain uini dostupnim podatke koji redstavljaju poslovnu tajnu, kao i onaj koji pribavi ovakve podatke u namjeri da ih preda nepoznatom licu, kaznie se zatvorom od jedne do tri godine. Istom kaznom kaznie se onaj ko s namjerom da ih neovlateno upotrebi, na protivpravan nain doe do podataka koji prestavljaju poslovnu tajnu.

Ako je odvanje, odnosno pribavljanje podataka izvreno radi odnoenja u inostranstvo ili ako je djelo izvreno iz koristoljublja, uinilac e se kaniti zatvorom od jedne do osam godina. Krivino djelo moe biti i iz nehata i tada je zapreena kazna zatvora do jedne godine.

Za razliku KZ Crne Gore ovaj zakon u lanu koji odreuje bie ovog krivinod djela ne daje definiciju pojma poslovne tajne, ve to ini u optem djelu KZ pod znaenjem izraza u zakonu.

Poslovnom tajnom smatraju se podatci i dokumenti koji su zakonom, propisom ili odlukom nadlenog organa proglaeni poslovnom tajnom i ije bi odavanje imalo ili moglo da ima tetne posledice za preduzee ili drugo pravno lice.

Odavanje tajne Republike Srpske

Ko neovlaeno nepozvanom licu saopti, preda ili uini dostupnim podatke ili dokumente koji su mu povjereni ili do kojih je na drugi nain doao a koji predstavljaju tajnu Republike Srpske, kaznie se zatvorom od jedne do deset godina.

Ako je krivino djelo iz predhodnog stava izvreno za vrijeme rata ili neposredne ratne opasnosti, ekonomske ili vojne moi zemlje uinilac e se kazniti zatvorom od tri do petnaest godina.Odavanje vojne tajne

Vojno ili drugo lice, suprotno svojim dunostima u pogledu uvanja vojne tajne, saopti, preda drugom licu ili mu na drugi nain uini dostupnim podatke koja su vojna tajna ili pribavi podatke u namjeri da ih preda nepoznatom licu, kaznie se zatvorom od tri mjeseca do pet godina.

Istom kaznom kaznie se lice koje na protivpravan nain dodje do podataka za koje zna da se uvaju kao vojna tajna ili ko takve podatke pez odobrenja objavi.

Ako je djelo uinjeno iz korstoljublja ili u pogledu naroito povjerljivih podataka ili radi pribavljanja ili koritenja podataka u inostranstvu, uinilac e se kazniti zatvorom najmanje od jedne godine.

Krivino djelo moe biti i iz nehata i kazna zatvora je do tri godine.

Odavanje slubene tajne

Slubeno lice koje neovlateno drugom saopti, preda ili na drugi nain uini dostupnim podatke koji su slubena tajna ili ko pribavlja podatk da bi ih predalo nepoznatom licu, kaznie se zatvorom od tri mjeseca do tri godine.

Istom kaznom kaznie se onaj ko, u namjeri da ih neovlateno upotrebi, na protivpravan nain doe do njih ili ko takve podatke bez odobrenja objavi.

Ako je djelo uinjeno iz koristoljublja ili u pogledu naroito povjerljivih podataka ili radi objavljivanja ili koritenja u inostranstvu, uinilac e se kazniti zatvorom od jedne do osam godina.

Krivino djelo se moe izvriti i iz nehata i predviena kazna je novana ili zatvor do jedne godine.

Neovlaeno otkrivanje profesionalne tajne

Advokat, lijekar ili drugo lice koje neovlaeno otkrije tajnu koju je saznalo u vrenju svog poziva, kaznie se novanom kaznom ili kaznom zatvora do jedne godine.

Nema ovog krivinog djela ako je tajna otkrivena u optem interesu ili interesu drugog lica, koji je pretenij od interesa uvanja tajne.4. Odlivanje tajnih podataka

U dananjem globalizovanom i tehniko-tehnolokom visokorazvijenom drutvu, svako moe prikupljati razliite informacije. U stvari, skoro svakodnevno se to i ini. Proces prikupljanja informacija iz preduzea ili nekog drugog privrednog ili poslovnog subjekta te korienje tih informacija u korporacijske svrhe naziva se poslovna pijunaa.

Poslovna pijunaa u velikoj mjeri moe da narui poslovnu djelatnost odreenog poslovnog subjekta, pa samim tim i njegovu bezbjednost. Na bezbjednost utiu mnogi faktori, prije svega ljudsko ponaanje i priroda, koji ponekad imaju i pojedinano ali nekad i zajedno, karakter i nepredvidivosti. Industrijska pijunaa i opasnost od curenja informacija u smislu ugroavanja poslovanja bez obzira na djelatnost poslovanja subjekta naveemo neke pokazatelje koje govore o ulaganju u bezbjednost. U naoj prosjenoj firmi trokovi za ulaganja u bezbjednost ne prelaze 1% od ukupnog troka poslovanja dok u zapadnim kompanijama taj iznos je od 4% do 5%.

5. Mjere zatite tajni Informacije su srce moderne organizacije, pa poto je osnovna uloga detektiva da prikuplja informacije i podatke, ovdje se moe upotrjebiti davno definisano pravilo kibernetiara koje glasi informacija nije sve, ali bez informacije sve postaje nita. Znai dostupnost, integritet i povjerljivost informacija su od fundametalnog znaaja za dugoroni opstanak organizacija, bez obzira na vrstu i djelatnost organizacije ili na njenu veliinu ili bilo koju drugu karakteristiku. Iz tog razloga ukoliko organizacije i institucije ne posjeduju jasan i sistematian pristup zatiti, postae ranjive na itav niz prijetnji na koji su izloene, to je posebno izraeno u aktuelnom trenutku. Prijetnje mogu uvjek doi iznutra i izvana. U dananjim okolnostima situacija je sve sloenija i skopana sa irokom lepezom rizika i prijetnji. Sluajni, neisprovocirani napadi na podatke institucija od treeg lica jesu podjednako opasni kao i napadi koji su namjerno i smiljeno uinjeni.

Uopteno posmatrano, zatita tajne predstavlja skup propisanih i nareenih mjera i postupaka kojima se uvaju podatci, dokumenta i informacije koje predstavljaju neku od navedenih oblika tajni. Zatita svih oblika tajni regulisana je sledeim pravnim aktima:

Zakonima koji odreuju pojam poslovne, slubene, dravne i vojne tajne i predviaju opte okvire njihove zatite,

Podzakonskim aktima kojim se odreuju podatci i dokumenta koja se imaju smatrati odgovarajuim oblikom tajne,

Zakonima koji predviaju disciplinsku odgovornost za povredu uvaja tajne,

Zakonima kojima se predvia prekrajnopravna zatita tajne,

Krivinim zakonima kojima se prua krivinopravna zatita.

Zakljuak

Za vrenje detektivske delatnosti potrebno je dobiti licencu od Detektivske komore, koju bi tek trebalo osnovati u okviru Privredne komore. Da bi neko mogao dobiti dozvolu za rad, morao bi ispuniti odreene zahteve, sline uslovima koje moraju ispunjavati zaposleni u delatnosti obezbeenja. Izmeu ostalog, potrebno je da detektiv u toku poslednje dve godine nije radio na poslovima obezbeenja kao ovlaeno slubeno lice u MUP, Bezbednosno-informativnoj agenciji ili u nekoj drugoj slubi bezbednosti. U modelu je predvieno i to da su detektivi u obavezi da uvaju prikupljene podatke i da ih koriste u skladu sa Zakonom o zatiti linih podataka. Ovo je dobro reenje, ali bi ostalo praktino neprimenljivo sve dok zatita linih podataka ne bi bila regulisana zakonom. Literatura

1. Jovii, D,; Detektivska djelatnost, Fakultet za beznjednost i zatitu, Banja Luka, 2012. godine

2. Bokovi, M,; Osnovi detektivske delatnosti, Fakultet za pravne i poslovne studije PROMETEJ, Novi Sad, 2008. godina3. orevi, O,; Lekskon bezbednosti, Beograd, 1986. godina

4. Krsti, O,; Kriminalistiko-obavjetajne analize, Banja Luka, 2010. godinaPAGE 2