PSİKODRAMAGRUP PSİKOTERAPİSİ

400 ISINMA OYUNU VE YARDIMCI TEKNİK

(Çocuk Psikodraması Oyunlarıyla)

Deniz Altınay

4

5

Deniz Altınay Ankara’da doğdu. İlk, orta ve lise öğreni-mini Ankara’da tamamladı. Psikoloji eğitimine 1983 yılında Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü’n de başladı ve Gazi Üniversitesi Psikolojik Da nışma Bö lü mü’nden lisans derecesini aldı. O yıllarda baş ladığı “psi kodrama” serü venini bugüne kadar çeşit li etkinliklerle sürdürdü. 1991 yılında Ha-cettepe Üniversite si Sosyal Bilimler Enstitüsü’nden Psiko-lojik Danışma Yüksek Lisans derecesini aldı. Türkiye Grup Psikoterapileri Derneği’nin Yönetim Kurulu Üyeliklerinde bu lundu ve Genel Sekreterliğini yürüttü. Başta Ab dul ka dir Özbek olmak üzere G. Leutz, H. Barz, E. Franz ke gibi dün-ya çapındaki psikodramatist ler le çalıştı. 1994 yılında Ankara Grup Psikoterapileri Enstitüsü’nün kurucuları arasında yer aldı ve başkanlığını yürüttü. 1997 yılında İstanbul Psikodra-ma Enstitüsü ve Psikolojik Danışma Merkezi’nin kuruluşun-da önemli bir rol oynadı. 1998 yılında “Psikodrama 300 Isınma Oyunu Te mel Tek nikler, Yardımcı Teknikler ve Temel Stra-tejiler” adlı ki ta bı “Sistem Yayıncılık’tan” yayınlandı. Çeşitli ulusal ve uluslararası platformlar da grup yöneticisi ve kon­feransçı olarak katılımlarda bulundu. 1999 Ekim ayında “İs-tanbul Playback Theatre”ın ku ru luşunu gerçek leştirdi ve ça­lışmaları başlattı. İstanbul Psi kodrama Ens titüsü bün yesinde çocuk psi kodra ması eğitimlerinin koordinatör lü ğünü ve eği-

6

ticiliğini yürütmekte ve ha len 120’den fazla öğrencisi olan İstanbul Psi kodra ma Enstitüsü’nde İspanya, İngiltere, İsrail ve Amerika’daki psi kodrama enstitüleriyle bağlantılı olarak eğitim vermektedir. İngiliz Psikodrama Derneği, Uluslara-rası Grup Psikoterapileri ve Psikodrama Derneği ve Türkiye Psikolojik Danışma ve Rehberlik Derneği Üyesidir. Şir ket Hizmetleri Birimi’nin, Psikodrama Grup Psikoterapisi Eği-tim Birimi’nin, Spontanite Tiyatrosu Biri mi’ nin ve Çocuk Psi kodraması Birimi’nin yöneticiliğini yapmakta olan Deniz Altınay bireysel psikoterapi ve grup psikote ra pisi çalışma-larında bulunmakta ve İstan bul Psikodra ma Ens titü sü’nün Başkanlığını yürütmektedir.

7

“Düşünceler duygularımızın gölgesidir.” F. Nietzsche

8

9

Anneme, Babama ve Kardeşime...

10

Bu kitapta yer alan konular ve grup ya da bireysel psiko-terapi uygulamaları hakkında bilgi almak için İSTANBUL PSİKODRAMA ENSTİTÜSÜ VE DANIŞMA MERKE-Zİ’ne başvurabilirsiniz.

Adres: Şakaik Sokak 57/1 Nişantaşı/İSTANBULTel: 0 212 232 12 63 GSM: 0 532 2136362E­Mail: psikodrama@istpsikodrama.com.tr.Web: www.istpsikodrama.com.tr

MEDYADA I.P.I.

Web: http:/www.istpsikodrama.com.trFacebook : https://www.facebook.com/groups/psikodrama/Twitter: https://twitter.com/IPI_PsikodramaYoutube: https://www.youtube.com/channel/UCea_vwQ4LqDoj2Dt5PMK0SALinkedin: https://www.linkedin.com/grp/home?gid=5027127Instagram: _i.p.i._

11

2015 Baskısına Birkaç Söz

Elinizde bulunan bu yayın 11. baskısını yapıyor. Yaklaşık olarak 22000 adet demek. Bu kitap başta psikodramatistler olmak üzere, oyun terapistleri, yaratıcı drama uzmanları, grup terapistleri, rehber öğretmenler, sınıf öğretmenleri, tiyatro eğitmenleri, şirket eğitmenleri, insan kaynakları uz-manları gibi çok geniş bir yelpazede uzman kitlesine bir el kitabı olma özelliğini taşımaktadır. Burada anlatılan ve ki-tabın arkasında bir snıflamaya tabi tutularak tanımlanmış olan ısınma oyunlarının nerelerden kaynak aldığı, nasıl uy-gulanacağı gibi konular ise “Psikodrama El Kitabı”, “Çocuk Psikodraması” ve Spontanite Tiyatrosu” kitaplarında anlatıl-maktadır. Bu nedenle okuyucunun diğer kitapları da oku-masını ve yanında bulundurmasını salık veririm. Bundan daha fazla olarak bu sistem ve teknikler mutlaka eylem me-todları eğitimlerinden sonra uygulanmalıdırlar. Kısa süreli çalışmalar ile uzman olunmaz. Psikodrama eğitimleri alarak güvenilir, gerçek uygulayıcılar olabilirsiniz.

Isınma Oyunları yanlızca bir başlangıç çalışması olmayıp son derece etkili müdahale biçimleridir. Bu nedenle eğitimli ellerde kendi değerini bulur ve zarar verici etkilerden arınır.

12

Spontanite ve yaratıcılık üstüne kurulmuş olan bu sistemin var oluşu an da gerçekleşir ve uygulayıcı psikodramatik an’ı gözlemleme becerisine sahip olan kişi olarak bu oyunları doğru kullanabilecektir. Okuyucuya bu konuyu hatırlatmayı bir borç bilirim..

SevgilerimleDeniz ALTINAY,Temmuz 2015

13

Yeni Baskıya Birkaç Söz

1998 yılından bugüne kadar toplam 30000 adetten fazla basılmış ve satılmış bulunan Psikodrama Grup Psikoterapi-si ve Spontanite Tiyatrosu ile ilgili yayınlarımız benim ve enstitümüzün alanda ne derece etkin bir rol üstlendiğinin kanıtlarından sadece biridir. Elinizde tuttuğunuz bu yayın alanda çalışan uzmanların, okullarda ve şirketlerde çalışan öğretmenlerin ve eğitmenlerin, konuya ilgi duyan amatör-lerin bir el kitabı olma niteliğindedir. Her yıl yapılan bas-kıları kısa sürede tükenen bu yayınlar alanda yeni yetişen taze kanların ne derece aktif olduğunu ve Psikodrama Grup Psikoterapisi ile ne derece yakından ilgilendiklerini bize göstermektedir. Bu yadırganmamalıdır. Psikodrama Grup Psikoterapisi ve Sosyometri Sistemi içinde yaratıcılık spon-tanite ve eylem kavramlarını barındırır ve bu yaşantısal eği-timin olmazsa olmazlarındandır, bugün herkes her alanda davranış değişikliklerinin etkin bir şekilde yapılabilmesine ihtiyaç duymaktadır. Bunun yolu yaşantısal eğitimdir. Bili-nen en etkin yaşantısal davranış değişikliği sistemlerinden birisi yukarıda sözü edilen bu sistemdir. Sistemin izleyicileri ülkemizde hızlı bir ivme ile çıkışını sürdürmektedir. Bu ya-yın sizin bu dünyaya yakınlaşmanıza ve neresinden tutarak eğitimine başlayacağınıza katkı sağlayabileceği gibi aynı za-

14

manda eğer uzmansanız sizi sürekli yönlendirecek ve kendi kendinizi kontrol etmenizi sağlayacak niteliktedir.

Psikodrama Grup Psikoterapisi ve Sosyometri, günü-müzde bir çok tedavi ve şifa sistemine katkıda bulunmak-ta ya da onların yapmak istedikleri değişikliklerin önündeki insani dirençlerin kaldırılmasında etkin bir sistem olarak gösterilmektedir. Hangi insani yardım alanında çalışırsanız çalışın sistemden haberdar olmanız size sayısız yararlar sağ-layacaktır. İnsan davranışında neyin değiştirilmesinin gerek-tiğini bilip bunun nasıl yapılacağı konusunda soru işaretleri-niz varsa bu etkin disiplinle tanışmanız sizin için son derece yararlı olacaktır. Son olarak keyifli okumalar dilerken psi-kodramada önemli bir kavram olan “karşılaşma” kavramını sizlerle gerçekleştirmek olanağına kavuşabilmemizi dilerim.

SaygılarımlaDeniz ALTINAYTemmuz 2009 ­ İstanbul

15

İÇİNDEKİLER

BAŞLARKEN .............................................................................. 17ÖNSÖZ ........................................................................................ 19DÖRDÜNCÜ BASKIYI YAPARKEN ................................... 23PSİKODRAMA GRUP PSİKOTERAPİSİKuram, Yöntem ve Tarihçeye Kısa Bir Bakış ....................... 25PSİKODRAMANIN UNSURLARI ....................................... 29Sahne .............................................................................................. 29Protagonist ..................................................................................... 30Yönetici .......................................................................................... 32Yardımcı Egolar ............................................................................. 33Grup ............................................................................................... 34BİR PSİKODRAMA OTURUMUNUN AŞAMALARI .... 36Isınma Aşaması .............................................................................. 36Oyun Aşaması ............................................................................... 39Paylaşım Aşaması ........................................................................... 40Rol Geribildirimi ........................................................................... 41Özdeşim Geribildirimi ................................................................. 42Çağrışımlar .................................................................................... 42Yöneticinin Paylaşımı .................................................................... 43Hareketli Paylaşım (Action Sharing) ............................................ 44PSİKODRAMADA TEMEL TEKNİKLER .......................... 45Eşleme ............................................................................................ 45Rol Değiştirme .............................................................................. 49Ayna................................................................................................ 51PROTAGONİSTLERİN SEÇİMİ ..........................................53Protagonistlerin Toplantısı ............................................................ 54Grubun Seçimi .............................................................................. 54Liderlerin Seçimi ........................................................................... 55Önem Hattı ................................................................................... 55PSİKODRAMADA YARDIMCI TEKNİKLER ................... 56Akıl Hocası .................................................................................... 57Isınma Yürüyüşü ........................................................................... 57Monolog ........................................................................................ 58Yandan Konuşma ........................................................................... 58Somutlaştırma ............................................................................... 58Tanıtıcı Eşlemede Soru ................................................................. 59

16

El İşaretleri ..................................................................................... 60Vücutta Gezen Duygular .............................................................. 60Söylenmeyenler ............................................................................. 61Sonlandırma Sandalyesi ................................................................ 62Koro ............................................................................................... 62Rolden Çıkarma ............................................................................ 63Aksiyonu Kesme ............................................................................ 63Yavaş Çekim ................................................................................... 64Dokunma ....................................................................................... 64Konuşulanın Yükseltilmesi ........................................................... 65Şok.................................................................................................. 66Grubun Eşlemesi ........................................................................... 66PSİKODRAMADA ISINMA OYUNLARI ........................... 68SÜPERVİZYON TEKNİKLERİ .......................................... 267Psikodaramatik Süpervizyon ..................................................... 268Resimle Süpervizyon ................................................................. 269Bireysel Süpervizyon .................................................................. 270Grup ve Ben Heykeli ................................................................. 270TEKNİKLERİN KULLANILMA YÖNTEMLERİ VEUYGULANMASINDA KARŞILAŞILAN ORTAK HATALAR ................................................................................. 272BİR PSİKODRAMA OTURUMUNUN TEKNİK ANALİZİ ................................................................................... 276A­ ISINMA ................................................................................. 276B­ PROTAGONİST SEÇİMİ ................................................... 278C­ ÇALIŞMA KONTRATI ....................................................... 279D­ TANIŞMA ­ KONUYA YOĞUNLAŞMA ......................... 280E­ SAHNENİN DÜZENLENMESİ ....................................... 282F­ YARDIMCI EGOLARI ROLE SOKMA ............................ 285G­ OYUN AŞAMASI ................................................................. 286H­ PAYLAŞIM ............................................................................ 292PSİKODRAMA TERİMLERİ ............................................... 295KAYNAKÇA .............................................................................. 305OYUNLAR İNDEKSİ ............................................................. 307

17

BAŞLARKEN

“Psikodrama gerçeğin dramatizasyonla yeniden keşfedilmesidir.

J. L. MORENO

Amerikan Kızılderililerin bir deyişi şöyle der: ”Bir insanı yargılamadan önce gökte üç ay eskiyinceye dek onun mokasenlerinde yürü.” Sanırım psikodramanın bizi ulaştıra ca ğı bilgelik düzeylerinden birisi bu. Yaşamım bo­yunca anla manın ve anlaşılmanın bazen karmaşık, bazen imkân sız dehlizlerinde, bazen de güneşli patikalarında do­laştım. Bu yolculuk içinde, psikodrama dışında, müzik ve ma te matik par çaları toplayıp bir araya getirmemde en önemli kılavuzla rım oldular. Eğer parçaları bir araya geti­rebildiği mizden söz edebiliyorsak, mokasenleri gökte üç ay eski yinceye dek giyebilme becerisine sahip olmamız ge­reklidir. Bu empati nin en üst aşamasıdır. “Diğeri”’nin rolü­ne geçil meden em pa ti kurulamaz. Bunun aksi kendi tu­zaklarımız, kor kula rı mız ve hırslarımızın içinde kıvranıp durmaktır. Bu yolculuk içinde zaman zaman kendi içinde

18

kıvranmayan bir insanı ha yal etmek doğadan uzaklaşma-nın bir dışavu rumudur. Bu bilgisizliğin yerini bilgi almaya baş ladıkça kişi öncelikle yal nız olmadığını algılar. Asıl adım ise kendi ya ratıcılığını tat ması ve spontanlığını kullanarak bunu yaşa ması ve niha yet bunun meyvelerini toplaması ile atılır. Son rası gerçek bir serüvendir. Kişi en basit davranı­şından en karmaşık dav ra nışına kadar yaratıcılığını yaşar, riski göze alır, başka la rını anlar, bazen onları kabul eder ancak her zaman kendi ile be raberdir. Zaman zaman iliş­kiler dünyasında şa şır tıcı ke siş meler olur ve birbirini tanı­mayan iki kişi ay nı şey leri dü şü nebilir, hissedebilir veya yapabi lirler ya da sa de ce bilirler. Bu aynı anda serbest ka lan iki ayrı yaratıcılığın ta kendisidir, “tele”dir. İşte psikodrama bu rada sözü edildiği kadar “do ğal”, “yaratıcı” ve “bilgi” dolu­dur. Psikodrama sa dece ken disi dışında bir kurama, bir inan-ca, bir yapıya bağ lan ma ya çalışıldığı sü rece gizemini yitirme-ye, fakirleşmeye, ya bancılaşmaya başlar. Bu psi ko d ramanın kaybolan masalı dır. Tarih içinde aka demisyenlerin farklı psiko terapi kuram ları ile bağlar kur maya çalıştıklarını ve bu konuda maka le ler yazdıklarını biliyoruz, psikodrama söz konusu olduğu za man bunun sadece bir yanılsamadan ya da psiko dra mayı anlayama maktan ileri ge ldiğini düşünebi liriz. Kendi bütün lü ğü içinde doğaldır ki birçok kuramı ba rın dırsa da, barın dır dığı şey ler den daha fazla olduğunun bi linmesi yeter. Büyükle rin ih ti yacı olan masallar psikodra mada yaşa-nır. An la tıldığı za man başkalarına gerçekleşmesi masal gibi ge len şaşırtıcı değişmeler ve yaşantılar psikodra mada olağan du rumlardır. Yaşamınızda kuruyan şeyleri ye şerten, tıkanan yerleri açan, cılız kalan şeyleri büyüten ve ateşleri el yak ma­dan söndü ren psikodrama için Moreno’ya teşekkürler.

Deniz AltınayAkbük ­Temmuz 1996

19

ÖNSÖZ

Bu kitabın yazılma öyküsü 1980’li yıllara rastlar. Ankara Üniversitesi DTCF Psikoloji Bölümü öğ rencisi oldu ğum yıllarda Psikodrama Grup Psikoterapisi ile tanış tım. İlk grup liderim Grete Leutz olmuştu. Bu baş lan gıç, bir disiplin ola-rak psikolojiyi seçmemden sonra bir uy gulama ve araştırma alanı olarak grup psikoterapisini seç memin belli başlı nede-ni olmuştur. O yıllarda başlayan bu son de rece zen gin ve ya-ratıcılığa açık kuram, yöntem ve teknik içindeki yolculukta önemli bir yer kaplayan ısınma teknik lerini toplamaya başla-dım. 1990 yılında İstanbul Erenköy Ruh Sağlığı Hastalıkları Hastanesi’nde çalıştırmaya başladı ğım psikodra ma grubu ile eş zamanlı olarak o ana kadar topla mış olduğum teknikleri yazmaya başladım. Başlangıçta ko lay gibi görünen bu süreç sonu olmayan bir çalışmaya dö nüştü. Her ay yazılacak yeni tekniklerle kar şılaşıyor ya da gruplarla birlikte bu teknikleri geliştiriyor duk. Sonunda bir noktada durmanın gereklili-ği ortaya çıktı ve yaklaşık 350 ci varında ısınma oyununa ve yardımcı tek niğe ulaşılmış ol du. Elinizde bulunan bu yeni baskı ile bir likte bu sayı 400’e ulaştı, bunlardan bir kısmını da çocuk psikodra ması oyun ları oluşturmaktadır. Bu kita-bın yazılma sürecinde destekle ri ni aldığım İstanbul ­1­ Psi-

20

kodrama Eği tim Gru bu’na, kita bı mı yazabilmek için bilgi-sayarımı hazır layan Cahit Benö ven li’ye, beni sürekli olarak motive eden ve yeni oyunlar ya ratmam için zorlayan grup üyele rime, resimlemeleri ya pan babam İnal Altınay ve Musa Gümüş’e teşekkür ederim.

Birçok farklı alanda da kullanılabilecek olan bu tek niklere psikodrama grup liderleri, çocukla çalışan uzmanlar ve en-düstri psikologları sık sık başvurmakta ve bu yolla grup sü-reçlerini daha olumlu etkilemeyi hedeflemektedir ler. İnsan-la çalışan ve davranış değişikliğini hedefleyen her alandan uzman bu tekniklerden yararlanabilir. Psiko dra mayı uygula-mak bir uzmanlık işidir. Bu nedenle psiko dra ma grup psiko-terapistleri üç ila altı yıl süren eğitimler den geçmektedirler. Bu hızlı ve etkili teknikler uygu lan ması kolay olduğu kadar eğitimsiz ellerde bir o kadar teh likeli oyuncaklar haline ko-laylıkla gelebilirler. Uzmanların, en önemli etik ilkelerden birisi olan “zarar vermeme” il ke sini göz ardı etmeden ve mutlaka yeteri kadar eğitim ala rak bu teknikleri uygulama-ları doğru olur.

Kitapta kuram, yöntem ve tarihçeye kısaca değinil miş tir. Ağırlıklı olarak ısınma tekniklerine, temel tekniklere, yar­dımcı tekniklere, yöneticilik stratejilerine ve psikodrama oturumunun teknik analizine yer verilmiştir. Kitap bu an­lamı ile bir el kitabı olmayı hedeflemektedir.

Psikodrama grup psikoterapisinin üç önemli kavramı “yaratıcılık”, “spontanlık” ve “eylem”dir. Burada sözü edi­len ısınma oyunları yaratıcılığın spontanlık ile yol bularak ortaya çıkmasından oluşmuşlardır. Yaratıcılık her zaman bir çerçevenin varlığına gereksinim duyar. Sözü edilen ısınma oyunlarının bir çerçeveden başka bir şey olmadığı bilinme­lidir. Psikodrama liderinin bu çerçeveyi çok iyi tanıması ve bilginin ışığında var olan bir yaratıcılıkla uygulaması başa rıyı

21

getirecektir. Ehliyetsiz araba kullanmak ancak ve ancak aklın yolundan çıkanlar için mümkündür.

Tarih ne kadar iyi bilinirse bilinsin kendini tekrar eder. Bu nun nedeni ondan ders alınmaması değil, zaaflarımıza ye nik düşmemizdir. Bu çalışma umut ederim ki kendi dün­ya mızda bu döngünün kırılmasında küçük de olsa bir rol oynar.

Deniz AltınayMart 1998

22

23

YENİ BASKIYI YAPARKEN

Psikodrama 400 Isınma Oyunu, ilk basıldığı tarih olan 1998 yılından bu yana birçok baskı yaptı. O zamanlarda 300 ısın-ma oyunu olarak varolmuştu. Bu son derece önemli bir gelişmedir diye düşünüyorum. Son derece özel bir alanda yazılmış olan bu kitabın 5000 adetten fazla sat mış olması ülkenin psikodrama ve eylem metotları ile ne yoğunlukta ilgilenmekte olduğunu bize göstermektedir. Be nim ve İstan-bul Psikodrama Enstitüsü’nün bu konudaki kat kıları küçüm-senemez. 1983 yılında psikodramaya baş larken bu noktalara gelmeyi hedeflemiş olsam da bu de rece kısa sürede hedef-lere ulaşmak ve hatta ötesine geç mek gerçek ten bağışlanan bir olguya işaret etmektedir. Bu kitaptan sonra yayınlanan iki kitabımın da bu gelişmelerde önemli bir rolü olduğunu düşünüyorum. Çok kısa süre önce dön düğüm 2002 Ame-rikan Grup Psikoterapileri Psiko drama ve Sosyometri Der-neği’nin kongresinde tartışı lan önemli konu lardan bir tanesi psikodrama ve sosyometri uy gulamalarını canlandırmak, çeşitlendirmek ve daha ile riye taşımak idi. Bizim bunu ger-çekleştiren bir enstitü ola rak orada yer al mamız son derece anlamlı bir gelişmenin Türkiye’de ya şan dığını gösterdi. Bu baskı daha önceki bas kıda bulun mayan iki özelliği bünyesin-de barındırmaktadır. Bunlardan birincisi oyunların basit bir

24

sınıflama içinde an la şı labilir bir gruplaşmaya sahip olması ve bir indeks saye sin de daha kolay bulunabilir hale gelme-si, ikincisi ise ço ğun lukla ço cuk psikodraması oyunlarının yer aldığı yeni oyun ların ek lenmesi. Bu iki gelişme alandaki uzmanlara ye ni kapılar açacak kanısındayım. Oyunların sa-dece oku na rak uy gula namadığını gören birçok meslektaşın bunu öğ ren mek ve bilmeden uygulamak yoluna gitmekte ol duklarına tanık oluyor ve seviniyorum. Kitap ilk çıktığı za­man yapılan bu yoldaki eleştirilerin yersiz olduğu böylece ortaya çık mış oldu. Oyunların içindeki püf noktalarının me­tinlerin içinde anlaşılmamasını sağlamış olmam da bunda rol oynadı kanısındayım. Bugün yuvalardan ana sı nıfla rına, ilk öğretim okullarından liselere, üniversitelerden şir ketlerin eğitim birimlerine, tiyatrolardan televizyon prog ramlarının birçoğuna kadar bu oyunların ve dolayısı ile sosyometri, psiko dra ma grup psikoterapisinin kullanılıyor olması ve bir çok irili ufaklı oyun kitaplarının kitabımı ta kip etmesi son derece önemli bir kapıyı araladığımı gös termekte. Son dere-ce hızlı bir gelişme sergileyen psiko dra ma grup psiko te rapisi ve sos yometrinin gelişimi bundan son ra da hızını kes meden ilerlemesini sürdürecek tir.

SaygılarımlaDeniz ALTINAY

25

PSİKODRAMA GRUP PSİKOTERAPİSİ Kuram, Yöntem ve Tarihçeye Kısa Bir Bakış

Psikoterapi, eğitilmiş bir uzmanın hasta ile kurduğu pro ­fesyonel bir ilişki yolu ile duygusal yapıya ait prob lemlerde (1) varolan semptomların ortadan kaldı rıl ma sı, de ğiş tirilmesi veya durdurulması (2) bozulmuş dav ranış ö rün tülerinin dü-zeltilmesi ve (3) olumlu kişilik bü yüme si nin ve gelişmesinin sağlanması yolu ile tedavi etme süreci dir.

Var olan tüm psikoterapi teknikleri bu tedavinin bir ya da birkaç boyutuyla kendi teknik donanımları yardımıyla yine kendi kuramlarının ışığı altında ilgilenmektedirler. Psikolo-jik tedavi metotlarının tüm spektrumunu genel ola rak içine alan psikoterapi kavramı, hizmet verilen kişi sa yısı yönün-den bireysel psikoterapiler, eş ve aile terapileri ve grup terapileri olarak üç ana başlık altında ele alınabilir. Grup psikoterapi-lerinde grubun kendisi farklı ve önemli bir değişken olarak karşımıza çıkar.

Grup psikoterapileri tarihsel gelişimleri içinde destekle yici,

26

yeniden eğitici ve yeniden yapılandırıcı yaklaşımlara sahne ol-muştur. Grup psikoterapileri bireysel psikoterapi lere ek bir yardım olarak işlev gördüğü gibi aynı zamanda kendi yapısı içinde başlı başına bir tedavi şekli olarak da var olmaktadır-lar. C. Rogers, “bu gezegende insanlar yaşa dı ğı sürece grup-lar var olmuş ve olacaktır” der.

Grup psikoterapilerinin belki de en eskisi olan psiko dra­manın yaratıcısı Jacob Levy Moreno, aynı zamanda grup psi­koterapisi deyiminin de isim babasıdır. 18 Mayıs 1889’da bir gemide dünyaya gelmiştir ve Yahudi bir İspanyol aile nin çocuğudur. Bazı rivayetlere göre babasının Türk oldu ğunu gösteren belgeler vardır. Viyana’da tıp öğrenimi gö ren Mo­reno 1912 yılında Freud ile tanışmıştır. 1923 yılında oyunun tera pötik gücünü keşfetmiş, bunu geliştirmeye ve grup larda uygulamaya başlamıştır. Spontanite tiyatrosu için deki uygula­malar da Moreno’ya kuramını geliştirmede önemli öl çü de yar dımcı olmuştur. 1925 yılında New York’a yerleş miş tir. İlk uygulamalarını cezaevlerinde yaptığını bili yoruz.

Birçok çağdaş psikoterapi yaklaşımlarında kullanılan ey­lem tekniklerinin çoğu kaynağını psikodramadan almıştır. Moreno felsefesi aksiyodramatik öğelerden etkilenmiştir. Bun lar etik, dinsel ve kozmolojik temalardır. Psikoloji, fel­se fe ve diğer bilimlerin kuramcılarının çocukluk yaşantı ları­nın, oluşturdukları kuramlarda son derece önemli rol oyna­dıkları düşünülmektedir. Moreno’nun 4, 5 yaşlarındayken çevre sin de ki çocuklar ile Tanrı ve Melekleri oyununda masanın üzerindeki sandalyeden uçabileceği zannına kapılıp düşe rek kolunu kırdığını biliyoruz. Moreno tüm yaşamı bo yun ca yalnızca bir psikoterapi kuramı geliştirmekle uğraş ma mıştır. O daha çok tüm sistemle ilgilenmiş ve deyim ye rin de ise bir sistem felsefesi yaratmak ile uğraşmıştır. Ame ri ka’da ta nışıp evlendiği eşi Zerka Moreno, psikodramanın bugünkü kim-liğine kavuşmasında büyük rol oynamıştır.

27

Psikodrama insandaki üç temel özelliğe dikkat çeker. Bunlar eylem, yaratıcılık ve spontanlıktır. İnsan eylemsiz o la maz. Eylemsizliğin en uç noktası katatonidir. İnsan, yara­tı cılığının tüm potansiyelini kullanabildiği ölçüde ve bunu dışavurmasını, yani görünür hale gelmesini sağlayan spon­tan lığının yardımı ile sağlıklı bir yaşam sürebilir. Ya ratıcılı­ğın ve spontanlığın anlaşılması ve üzerinde tartışıl ma sı bu ça lış manın amacını fazlası ile aşmaktadır. Yine de Mo re­no’nun bir benzetmesini vermek yerinde olacaktır. Eğer bir kişi yara tı cı ama spontan değilse, bu kılıcı olma yan bir sa­mu ray sa vaş çısına benzer, dövüşmeyi bilmekte ama bunu uygulayabileceği aletten yoksun bulunmaktadır; eğer bir kişi spontan ama ya ratıcı değilse bu elinde samu ray kılıcı olan bir köylüye ben zer, kılıç ile ne yapaca ğını bilmemekte dir, ken-dini de kese bi lir. Parçaların topla nabil mesi için bir birinden ayrı tutulan ve ta nım lanmaya ça lışılan yaratıcılık ve spontan-lık ancak birlikte sağlıklı olarak var olabilen bir organizma olarak düşünülebilir.

Moreno, insandaki ruhsal patolojileri rol gelişim kura­mı na göre açıklar. İnsanın sosyo­emosyonel gelişimi rol ge­li şim dönemleri içinde gerçekleşir. Bireyin ana rahmine düş ­mesinden az sonra başlayan rol gelişim aşamaları “so ma tik roller”, “psişik roller”, “sosyal roller” ve “tran sendent rol ler” olarak sıralanırlar. Rol gelişim aşamalarındaki sap lan malar, sıçramalar ve regresyonlar, patolojilerin oluşma sın da temel oluştururlar. Ayrıca patolojik spontanite ve ya ra tıcılık nev­rozları, rol repertuvarındaki daralmalar, rol es nek liği güç­lük leri, rol yetersizliği, rol içi ve roller arası ça tış malar gibi bir çok alt alanda incelenen rol kuramı patolo jileri vardır. Psikodramanın rol patolojileri kuramının bir çok ortamda yetersiz bir kuram olarak algılandığına tanık o lun muştur. Ger çekte bu kuramın ışığı altında yürütülen psi kodrama otu rumları kendi gerçek gücüne ve büyüsüne sa hip olur.

28

Psikodramanın rol kuramının anlaşılmaması, de rin lik psi-kolojisi kuramları dışındaki kuramlar ile psikodrama nın bağ lanması çabalarının ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Psikodrama kuramı içinde tanımlanan ilişki biçimleri olan “empati”, “tele” ve ”transferans” belki de psikod rama­nın üç temel tekniği olan “eşleme”, “rol değiştirme” ve “ay­na” tekniklerinin kaynaklarıdır. Bu temel teknikler ile ride detaylı olarak ele alınacaklardır.

Psikodrama Moreno’ya göre “gerçeğin aksiyonla yeni den keşfedilmesidir.” Bu çalışma içinde İngiliz psikodrama de­rneğinin üyelerine sorduğu “Sizce psikodrama nedir?” so­rusuna verdikleri cevapları ve farklı psikodrama tanımlarını özel kutuların içinde bir araya getirdik. Eğer kendi tanımla­rınızı bize ulaştırırsanız, bunları kitabın diğer baskılarına ek-leyebiliriz.

Psikodrama eylemin yöntemidir. ‘Anlatma, yap! An lat ma, yaşa!’ ilkesi sözcüklerin kısıtlı dünyasından kurtul ma nın ve insanın tüm fonksiyonları ile var olmasının anahtarı gi bi dir. Grup bireyin kendisini bulduğu mükem mel bir sos yal pla-sentadır. Bu korunaklı ortam psikodramanın önemli ayrıca­lıklarından biridir. Başkaları nın yaşantınıza girdiği ve sizi rahatsız etmediği, tam tersi son derece önemli yardım lar da bulunduğu bir başka psi koterapi tekniği bulunma mak tadır. Yardımcı egolar ve te rapist her şeyin birebir ger çek leşme­sinde son derece önemli bir rol oynayarak değişi min başla­ma sını, farkındalığın artmasını ve doğan ihtiyaç ların ger çek­leş me sini olanaklı kılarlar. Grup Psikoterapisi, Psikodra ma ve Sosyometri, kişiler arası ilişkilerin insanın ruh sal ge li şimin­deki önemini onların doğal ortamlarında in celeyerek ve ya-şamın kendisini kullanarak ortaya koyan bir felsefe, sos yoloji ve psikoloji bilimidir. Bu konularda daha derinlemesine bil-gi almak için “Psikodrama El Kitabı”na başvurmak yerinde olur.

29

PSİKODRAMANIN UNSURLARI

“Psikodrama kişileri güçlendirir.JOHN RAVEN MOSHER

Moreno, triadik sistemi içinde var olan psikodramanın beş temel unsuru olduğunu söyler; bunlar; Sahne, Pro tagonist, Yönetici, Yardımcı Egolar ve Grup’tur. Psiko d ra manın gelişim çizgisi içinde bu beş temel unsurla ilgili ta nımlamalarda de-ğişiklikler olmuştur. Bu değişiklikle rin tü mü Moreno’nun ölümünden sonraya rastlamaz. Bu beş te mel unsurun anla-şılması psikodramayı anlamaya çalı şan pro fes yonellerin ilk adımı olmalıdır. Aşağıda bu un surlar üze rin de tartışılacaktır.

SahnePsikodrama her zaman bir sahnede geçer. Bu anlamı ile

psikodramanın ibadet yeri olan ve yarı hipnotik durum la­rın yaratılmasında en önemli rolü oynayan sahnedir. Kla sik

30

psikodrama sahnesi iki basamaklı büyükçe bir yarım da i re­nin üçüncü ve son bölüme bağladığı bir mekândan olu şur. Sahnede bir balkon ve ışık sistemleri ile psikodra ma nın en önemli mobilyası olan sandalyeler bulunur.

Sahnenin ilk iki basamağı protagonist ile liderin ısın­ma sı için kullanılır. Üst sahneye çıkış oyunun başlangıcını temsil eder. Bu koşullarda bir sahnenin bulunmaması psi­kodra manın yapılmasına asla bir engel oluşturmaz. Hemen hemen birçok yer psikodrama sahnesi olarak düzenlenebi­lir. Sahne yeniden yaşamaların oluşturulabileceği tek bü­yülü mekândır. Psikodramaya inanç öncelikle sahneye inanç ile mümkün olur. Gerektiği gibi inşa edilmeyen sah­neler oyuna başlamakta zorluklar yaratacağı gibi, oyunun içinde de protagoniste ve terapiste çeşitli güçlükler yaşatır.

Aksi gerekmedikçe psikodramada sahneyi protagonist tek başına oluşturur. Kendi sahnesini oluşturamayan bir protagonist sadece sahnesini oluşturma çalışması yapmış ve bu yolla birçok farkındalık geliştirmiştir. Sahnenin oluştu­rulması protagonistin üzerinde çalışılacak olan konuyu ya­şayabilmesine olanak tanır. Tecrübesiz liderlerin sahneyi ken dilerinin protagonist adına yaptıklarına tanık oluruz, bu bir antibiyotiği saatinde almamaya benzer. Madde vücudu­nuza girer ama işinize yaramaz.

Sahne mümkün olduğunca detaylandırılmalıdır. Bu aşama için kullanılacak süreyi lider belirler. Sahnenin de­taylandırılması protagonistin yaşantılarını daha iyi hatırla­masına ve gerçeğe çok yakın bir ortam sayesinde yeniden yaşama için gerekli ortamı yakalamasına sebep olur.

ProtagonistProtagonist, yani baş oyuncu Yunanca’da birinci anlamı-

na ge len “protos” ile oyuncu anlamına gelen “agonist” söz­

31

cük lerinden oluşmaktadır ve psikodramada kendi yaşantı­sını sah neye getiren kişidir. Protagonist psikodramanın var ol ma sebeplerinden en önemlisidir. Psikodramada prota­go nist merkezli oyun kişiyi merkeze alan psikodrama çalış­ma sını anlatmak için kullanılır ve hemen her zaman prota­gonist merkezli oyunlar, bir başka deyişle grup üyelerinin bireysel önerileri öncelikle çalışılmak üzere ele alınırlar. Bu an lamda psikodrama uygulamalarında çoğunlukla pro ta go­nist merkezli çalışmadan daha önemli bir çalışma yoktur. Psi kodrama bir anlamıyla bireyin grup içinde teda vi si dir.

Moreno felsefesi mutlu, sağlıklı ve yeni bir dünya dü­ze ni kurmayı hedefler. Bu ise mutlu, sağlıklı ve kendisini ye nileyebilen bireylerden geçmektedir. Her protagonist psi­kodramadan kazançları sayesinde değişimler ve farkın da lık lar yaşar ve çevresini biraz daha etkileyecek ve değiş ti re cek bir birey haline gelir. Psikodrama içinde protago nist lerin seçil-mesi ayrı bir önem taşır. Doğru seçimler başarılı sonuçların habercisidir. Esasen bu, psikodrama içinde he men tüm uy-gulamalarda önemini korur. İhtiyaç duyulan şeyin belirlen-mesi ve buna uygun bir uygulamanın yapıl ması çalışmanın geçerliliğini artırır. Protagonistlerin seçi mine ilişkin teknik-ler ve temel stratejiler daha ilerideki bö lümlerde detayları ile anlatılacaktır.

Psikodrama terapistleri protagonistlerin çalışmaya ve üzerinde çalışacakları konuya yeteri kadar ısınmalarına ola­nak tanımalıdırlar. Isınma sağlanmadan oyuna geçilemez. Böylesine bir uygulama çoğu zaman geridönüşlerin yaşan­ma sına ve bazen de oyunun kesilmesine sebep olabilir. Li­de rin protago nis ti ile beraber olması kavramı psikodra ma da ayrı bir önem taşır. Lider, protagonisti ile birlikte yü rü yen, birlikte hisseden ve zaman zaman birlikte göğüs ge ren kişi-dir. Bu beraberlik protagonist tarafından hissedilir ve oyu-

32

nun akışını doğrudan etkileyecek olan bir açılmaya olanak sağlar.

YöneticiBlatner, psikodramanın en önemli aracının yönetici oldu­

ğunu söyler. Yaratıcılık, spontanlık ve eylem üzerine kurul muş o lan psikodrama, bireylerdeki var olan en üst yaratı cı lık, s pon tanlık ve eylem kapasitesini harekete geçirmeyi he defler. Bu anlamı ile yönetici kendi yaratıcılığının ve spon tanlığının potansiyellerini kullanabilen bir kişi olmak ve eyleme dönük oluşu en üst aşamada yaşamak durumun dadır. Grup orta-mında psikodramayı var eden kişi yö ne ticidir. Bu anlamı ile yöneticinin eğitimi ve psikoterapisi uzun, zahmetli, fakat se-rüven dolu bir sürecin gerekliliğini ortaya koyar.

Yönetici sadece bir model olarak grupta varlığını sür­dürmekle kalmaz. Yönetici grubun her şeyidir. Bugün bir­çok uygulamacının bireysel psikodramadan söz ettiğini ve bu konuda birçok makalenin bulunduğunu biliyoruz. Bu radan da anlaşılabileceği üzere bu beş temel unsurun en vazgeçilmez olanı belki de yönetici ve protagonisttir. Ya şam son-suz çeşitlilikle karşımıza çıkar. Bu sonsuz çeşitlilik ancak ve ancak yaratıcılık ve spontanlık ile karşılanabilir, ta nı nabilir ve anlaşılıp çözümlenebilir. Yöneticinin duygu sal, düşünsel olarak nerede olduğu ve beceri düzeyi gru bun nerede olaca-ğının habercisidir.

Psikodramada lider zaman zaman bir kolaylaştırıcı, za­man zaman yön verici, zaman zaman yorumlayıcı ve açığa çıkarıcı bir rolde, ancak her zaman aktif bir rolde bulunur.

Bir psikodrama grubu tek yönetici ile yürütülebildiği gibi bir yönetici ve birçok yardımcı yönetici ile birlikte de yürü-tülebilir. Yardımcı yöneticiler sürekli eş ve yardımcı egolar olarak çok önemli bir işlevi yerine getirirler. Zaman zaman

33

transferansa maruz kalan yöneticilerin yerlerini ge çici olarak yardımcı terapistlere bırakmaları ve oyunda aktif olarak rol almaları gerekebilir. Bu nedenle yardımcı psiko dramatistler asgari düzeyde psikodrama yönetimi konu sun da deneyim-li olmalıdırlar. Yardımcı terapistlerin olma dı ğı durumlarda tecrübeli grup üyelerinin sınırlı olarak bu rolü almaları sağ-lanabilir.

Psikodrama oturumunda yalnızca bir yönetici vardır. Ba-zen de grup üyelerinin yöneticinin yerine müdahale ler de bulundukları gözlenir. Yönetici buna müdahale ede rek grup üyesinin bu ihtiyacının nereden kaynaklandığını anla ma sını sağlamalıdır. Gizli yöneticiler zaman zaman grubun direnç kaynağı ya da öfke odağı haline gelirler. Bu ya pı daki grup üyelerinin grup içindeki verimleri düşük dü zey de kalır.

Yardımcı EgolarPsikodrama oturumları içerisinde protagonistin ha-

yatındaki önemli kişiler, kavramlar, duygular ve olgular, protagonis tin gruptan seçtiği kişiler yardımı ile sahnede can-landırılır. Bu kişilere yardımcı egolar adı verilir.

Yardımcı egolar tecrübeli yardımcı terapistlerden veya grup üyelerinden seçilirler. Yardımcı egolar aksi gerekme­dik çe protagonist tarafından seçilirler. Bu seçim prota go nist tarafından yapılırken çoğu zaman tele olgusunun hare kete geçmesini ve bu yolla doğru kişilerin doğru rol lere se çil­melerini sağlar. Yardımcı oyunculardan oyun için de ön ce­likle protagonistin onlara verdiği rolleri yine prota gonis tin şekillendirdiği tarzda oynamaları beklenir. Zaman za man lider, yardımcı egoların spontan olarak sahnede va r ol ma la­rına ve kendi yaratıcılıkları ile müdahalelerde bu lunma la rına izin verebilir. Bu, geribildirimlerin aktif olarak sahne de ve-rilmesi anlamına gelir ve oyunu açıcı bir etki bı rakır. O yun

34

sırasındaki bu tür müdahalelerin protagonist ta ra fın dan red-dedilerek düzeltilme veya değiştirilme şansı vardır.

Yardımcı egolar paylaşım aşamasında da önemli bir rol oynarlar. Aldıkları rollerde neler hissettiklerini rol geribildi ri mi olarak gruba ve protagoniste aktarırlar. Bu çoğu za man pro ta­gonist için son derece önemli bilgileri alması ve far kın da lık ları yaşaması ya da test etmesi anlamına gelir. Yar dımcı egola rın role seçilmelerinde tele faktörünün son de rece önem li ol­duğunu görürüz. Seçilen ve sahnede rol alan bir çok yardım cı ego, geribildirimlerini verirken o role seçileceklerini bil dik ­lerini söylerler. Bu, tele olgusunun bir dışavurum biçimidir.

Yardımcı egoların protagonist tarafından seçilmesi doğru kişilerin yardımcı ego olarak seçilmesini garanti al tına alır-ken protagonistlerin bilerek ya da bilmeyerek bazı duygu-larını grup üyelerine transfer etmelerine olanak sağ lar. Bu sayede oyun sırasında duygularını daha iyi yaşaya bi le cekleri oyun kişilerini seçmiş olurlar.

Çoğu zaman rol geribildirimleri sayesinde oyunda al dık­ları rollerden dolayı kendileri ile ilgili farkındalıklar ya şayan yardımcı egolara tanık oluruz. Yardımcı egolar prota gonistin oyunundan kazançlı çıkmışlardır. Birçok psikod rama çalış ma­sı sırasında yardımcı ego rolüne seçilen ve bu rolde ya şantı geçiren üyeler bir sonraki oturumun prota gonisti ola bi lirler. Bu çok önemli bir ısınmanın gerçek leşti ğinin göstergesidir.

GrupMoreno, İtalyanca’daki “Gruppo” sözcüğünün birlikte

ol mak anlamına geldiğini yazar. Psikodramanın beşinci ve so nun cu unsuru olan ‘grup’ kavramı açıklanmadan önce psi kod ra manın tanımlarından birine göz atma gereği var dır. Psi kodrama bireyin grup içinde tedavisidir. Kişi yöneti ci­nin, grubun ve psikodramanın yardımı ile grup içinde yal­nızca kendisinin merkezde olduğu bir çalışma içinde ken-

35

dini bu lur. Psikodramada merkezde birey vardır. Sosyodra­ma yalnız ca grupları ve gruplar arası sorunlar ile toplumsal tema ları hedef alsa da son çözümde bireysel de ğişimlerle ilgile nir ve psikodramaya geçiş için önemli bir zemin oluş-turur.

Grup bireyin mikro kozmosudur. Gruplar ‘doğal grup­lar’, ‘oluşturulmuş gruplar’ ve ‘tedavi grupları’ olarak sı nıf­landırılabilirler. Tedavi grubunun bir tür oluşturulmuş grup olduğu söylenebilir. Grupların her yönü ile heterojen bir yapıda olmasının faydası bu noktada yatar. Birey gerçek ha­yatın küçük bir örneğini grubunda yaşar, düzeltir, far kı na varır, değiştirir ve başkalarının değişimine yol açar.

Psikodrama oturumlarında 8 ile 10 kişi arasında grup üyesi grup yaşantısı geçirirler. Daha az sayıda üye ile grup boşluğu yaşanır ve bazı uygulamaların yapılabilmesi ola­naksız hale gelebilir. Eğitim gruplarında bu sayı artırılabilir ve sayı 15 ile 20 kişi arasında değişebilir.

Bir gruptan söz edebilmenin koşulları vardır; ortak amaç-lar, uyum, ait olma duygusu vb. gibi. Eğer bir gruptan söz ediyorsak, psikodrama liderinin bu atmosferi ve grup ru­hunu yaratması gereği kendiliğinden ortaya çıkar. G rup ko-hezyonu her defasında yeniden yaratılmaz, sürekli var olur ve gelişir. Liderler bu uyumu ve birlikteliği yaratmak duru-mundadırlar, aksi durumda terapötik ortam oluşturu lamaz. Bu uyum hiçbir zaman çatışmaların yaşan mayacağı ya pay bir ortamın habercisi olamaz. Aksine, bu ortamda üyeler ça-tışmalarını güvenlik içinde dile getirme özgürlüğüne sahip olurlar. Grubun grup içi çatışmalara karşılıklı tartışarak baş-ladığına ve temel psikodrama tek nikleri yardımı ile çalışma-ya devam ettiğine sıklıkla tanık olunur.

Bu temel unsurlar anlaşıldıktan sonra bunların nasıl bir araya gelerek uyum içinde iş yaptıkları, ‘bir psikodrama otu ­rumunun aşamaları’ içinde ele alınarak incelenecektir.