denge-b

1 Husein Muhammed: B peydabn windabna w

B peydabn windabna w

Husein Muhammed

B herfeke konsonant e ku nav w y dengnas girteka dulv ya bilerz e. Mebest ji girtek

ew e ku di derxistina w de lv p bi temam girt ne pa tn vekirin. Mebest ji dulv ew

e ku cih derxistina v deng bi herdu lvan e: lva jorn lva jrn di dema peydabna v

deng de bi hev dikevin. Merem ji bilerziy j ew e ku di dema peydabna v deng de

perdeyn deng dilerizin.

Ev deng di alfabeya kurd-latn de di piraniya zimann bi alfabeya latn dinivsin de bi

away B (gir) b (hr) t nivsn. Di alfabeya dengnas ya navnetewey de j ew wek [b] t

nankirin. Di alfabeya kurd-ereb de ew wek t diyarkirin. Bi alfabeya kurd-krl ew wek

(gir) (hr) dihat nivsn.

Mirov li v der dikare guh bide v deng:

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Voiced_bilabial_plosive.ogg

B lzimn w

B herf dengek serbixwe ye. Veguhastina w bi herfeke din dikare maneya peyv biguherne:

- ban / pan

- ban / man

- ban / van

- ban / wan

- ban / dan

- ban / gan

- ben / fen


L dsa j B li gel herfn P, M, W, V, F, G, D nzk e. Anku ew deng bi yek yan end awayan ji hev

cuda bin j, dsa bi gelek awayan wek hev in. Wekheviya B, P, M W dengn dulv (bilabial)

ne anku di derxistina wan de herdu lv tn bikarann. ji hind ye ku ew herdu dengn girtek

in anku di gotina wan dengan de lv dikevin ser hev ji hev vedibin. F V j nzk wan in: di

derxistina wan de j lvek t bikarann l ew lv anku lva jrn ne bi lva jorn dikeve l bi

didann jorn dikevin. Loma F V dengn lv-didan (labiodental) ne.

Di tabloya li jr de herfn D G j bi reng n hatine diyarkirin. Cih derxistina wan ne lv yan

lv didan in l D dengek pidy ye anku ziman bi pidyan dikeve gava ku mirov dibje D. G j

padev ye anku di dema gotina deng G de, ziman li paiya dev ye. L dsa j B D carinan

bi hev diguherin. Sebeb v ne cih dengan l away dengan e: hem di derxistina B/P hem j

ya G D de hewa t girtin pa t berdan loma em nav girtek li van dengan dikin.

B (sor) lzimn w (n) li gel konsonantn din (re) yn kurd

CIH

AWA:

du-lv

lv-didan

pidy

pa-pidy

ban-dev

padev ser-gewr

zima-nok

qirrik

BVIL m n GIRTEK - blerz - bilerz

p b

t d

k g

q

XIOKN VIZOK - blerz - bilerz

s z

j

x

XIOKN NEVIZOK - blerz - bilerz

f v

c

h

JENOK r TENGAV w l y Husein Muhammed 2014


Giringiya lzimiya dengan di veguherna wan de

Dengn nzk hev yan pirr wek hev, dikarin gelek caran bi hev biguherin. Bo fehmkirina

sebebn guherna dengan, naskirina wekheviyn wan giring e. Heri dengn dr hev ne

wek hev in, mirov dikare bibje ku teqrben ti caran ew bi hev naguherin. Loma hsan e ku

mirov veguherna B P yan B W peyda bike. L gelek zehmet e ku mirov nimneyn

veguherna bo nimne B yan B X peyda bike.

Cudahiya B li gel dengn lzim

Wek ku ji tabloya me diyar e, B lzim P, M, W, F, V, D G ye. L dsa j ev hem dengn ji hev

cuda ne. L gelo cudahiyn wan i ne?

Deng dikarin yan ji aliy cih derketina xwe ve yan ji away derketina xwe ve yan j hem cih

hem j away derxistina xwe ji hev cuda bin. Bo nimne, B D ji aliy cih derketina xwe ve ji

hev cuda ne: B bi herdu lvan, D bi ldana ziman li pidyan t kirin. B M ji aliy cih

derketina xwe ve wek hev in l ji aliy away xwe ve ji hev cuda ne. Heri B ne, ew hem ji

aliy cih xwe hem j ji aliy away derketina xwe ve ji hev cuda ne.

D G ji aliy cih derxistina xwe ve ji B cuda ne: B dengek du-lv ye l D dengek pidy ye

anku ziman bi pidyan dikeve. G j dengek padev ye anku ziman di dema gotina w de li

paiya dev ye.

B M ji aliy cih derxistina xwe ve wek hev in anku herdu bi danna du lvan li ser hev

vekirina wan ji hev tn kirin. Cudahiya wan ew e ku di derxistina deng M de hewa di poz

(difin, bvil, kepiy) re j derdikeve loma ew dengek bvil, poz, difin, kep ye. Di

derxistina deng B de hewa di poz re dernakeve.

Li gel B nzktirn deng P ye. Ew hem ji aliy cih derketina xwe ve hem j ji hla away

derketina xwe ve wek hev in:

- cih derketina B P: herdu lv (du-lv)

- away derketina B P: girtina herdu lvan bi temam pa vekirina wan (girtek)

L tev wekheviya cih away derketina xwe j, dsa B P dengn ji hev cuda serbixwe ne.

Cudahiya wan ew e ku B dengek bilerz e P dengek blerz e. Dengn bilerz ew in ku di dema


derketina wan de perdeya deng di gewriy de dilerize l di derketina dengn blerz de

perdeya deng nalerize.

Cudahiyeke din ya B P ew e ku di kurd de s yan heta ar varyantn P hene l B di

kurmanciya git de xwed ten varyantek ye. Ten di end devokn berteng de du varyantn

cuda yn B peyda dibin. P di kurd de nana du foneman anku du dengn serbixwe ye l B

ten fonemek e.

Mirov dikare P-yn kurmanc zazak (l ne soran, kelhur, hewram faris) li gor pifdariy

(aspirasyon, inglz: aspiration) parve bike: 1) P-ya bipif anku req (bi inglz aspirated)

wek pale, perde, pare/pere, porr 2) P-ya bpif anku nerm (bi inglz unaspirated)

wek pr, pnc, pr, poz, piling, pazde(h)

Di kurd piraniya zimann din de j ten B-ya bpif heye. L di hin zimann din de, bi taybet

di zimann Nvgirav Hindistan de B-ya bipif j heye.

P-yn bpif du birr anku du cre ne. Ew li gor qelew ziraviy ji hev cuda ne: 1) P-ya sade

yan zirav wek pnc, pr, pr 2) P-ya qelew yan qalind, str anku empfatk wek

pazde(h), piling, payiz

Di kurd de bi gelemper ten B-ya sade anku zirav heye. Ew ji P-ya sade ten bi lerza xwe

cuda ye, wek din tam wek w ye. Heta li gel vokaln pan a, i, o, j B zirav dimne tev ku di

gelek zimanan de vokaln pan konsonanta ber xwe qelew dikin.

L di hin devokn berteng de yan di dev hin takekesan de di hin peyvan de B qelew t gotin.

Bo nimne, peyva berdan di wan devokan de qelew t gotin. B-ya qelew wek P-ya qelew e l

bilerz e.

Peydabna deng B di peyvan de

B di kurdiya niha de dikare li destpk, nav dawiya peyv peyda bibe:

- destpk: ba, bilind, birin

- nav: reben, edebiyat, dibjim

- daw: xirab, reb, edb


Li gor lkolnn me yn ber niha1, rjeya herfa B di nivsn kurmanc 4,5 % e. L di peyvn

xwer de di kurmanc de B ten li destpk mie ye anku pirr peyda dibe. Li nav dawiy

bi taybet j di peyvn xwemal (ran) de km peyda dibe.

Peydabna B ya drok

Wek ku me got, di kurmanc de B niha li destpka gelek peyvan peyda dibe: ba, bar, baran,

bend, ber, befr/berf, bilind, birin, biyoloj, bizin, (ji) bo, bor/borr, bo, bum, burc, buxar, bk,

bn, bstan

Hin peyv ji van bi esl xwe biyan ne. Bo nimne, bum, buxar ji ereb, borr ji tirk

biyoloj bi rya frans ji ynan ye. L dsa j piraniya nimneyn me peyvn xwemal ne: ba,

bar, baran, ber, berf/befr, birin, bizin

L heke em li drok an etmolojiya van peyvan binrin, em bibnin ku gelek ji wan bi esl xwe

ne bi B bn. Bo nimne, baran bi kurmanc, soran faris bi B ye. L heke em li hin ziman

zaravayn din yn ran yn n bi taybet j yn kevn binrin, em bibnin ku ew peyv di wan

zimanan de ne bi B l bi V yan W dest p dike:

- kurdiya bar2: waran

- hewram: waran

- zazak: varan

- pehlew: varan

- mazenderan: vari

- avestay: vara-

- bel: gwari

Bi heman away peyva berf/befr bi gelek zimann ran bi V yan W dest p dike: kurdiya

bar wefr, pehlew wefr, sogd wefre, mazenderan vefr, avestay vefre, zazak

vewre, hewram wewre / werwe, sanskrt gebhre

1 Husein Muhammed: Rjeya herfan di nivsn kurmanc de:

http://nefel.com/kolumnists/kolumnist_index.asp?MemberNr=33 2 anku devokn feyl, kelhur, kirmaan


Bst j bi gelek zimanan bi V yan W ye: zazak pehlew vst, hewram ws, avestay

vseiti-, sanskrt vinat-, latn viginti, inglz twenty (t-wenty)

L hin peyv bi esl xwe j bi B bn. Bo nimne, birin, ben(d), bizin bi avestay ber-, bend-,

bze-, bi zazak berden, bend, bize bi inglz j bear, bind, buck in anku bi hem yan

piraniya zimanan bi B ne wisa diyar e ku esl wan j bi B bn.

L B li destpka peyvan di maka ziman kurd van zimann din anku di proto-hindewrop

de bisinor b. Piraniya B-yn niha li destpka peyvn kurd, carek V yan j W bn.

L guherna V/W bi B diyardeyeke nadir e. Di kurd de j V/W ten li destpk bye B, li nav

yan dawiya peyv ev diyarde nebye.

Diyardeya berevaj w anku guherna B/P bi V/W gelek berbelavtir e.

Guherna B bi V/W

Guherna B bi V/W di zimannasiy de bi nav betaszm (inglz: betacism) t nasn. Nav v

diyardey ji peyva beta t ku nav herfa B ya alfabeya ynan t. Di ynan gelek zimann

din de j B gelek caran dibe V yan W.

Di kurmanc de diyardeya guherna B bi V li destpka peyv yan nne yan j gelek km e. L di

kurmanc zaravayn din yn kurd de j guherna B bi V yan W li nav dawiya peyv

diyardeyeke gelek berbelav e.

Di hin peyvan de di hem zaravayn kurmanc de B/P bye V/W l di zimann lzim de B/P

maye:

- kurmanc: av, sv, ewr

- soran: aw, sw, ewr

- faris: ab, sb, ebr

- bel: ap, sop, (l:) hewr-

- avestay: ap-, ---, ebre-

- sanskrt: ap-, sp-, ebhre-


Di rastiy de di kurmanc de li nav dawiya peyvn kevnar yn xwemal yn xwer de B qet

neb, hem bbn V yan W. Peyvn wek xirab, bab, reben, zebe, kitb hem bi rjey di

kurd de peyvn n ne, ber end sedsalan ji hin zimann din hatine wergirtin.

Niha j di devokn kurmanc de di zaravayn din j yn kurd de erek man neman di

navbera B V/W de heye. Piraniya kurmancaxivan d B li nav dawiya peyv qebl kiriye l

di gelek devokan de ew h j cih dide V yan W:

- evd, ebd (ji ereb ebd )

- kebab, kivav, kiwaw, kevav (ji ereb kebab )

- kitb, kitv, kitw, kitav, kitaw (ji ereb kitab )

- eb, ev3, ew4 (ji ereb eb )

- bab, bav, bawk (soran) (ji peyveke navnetewey, bide ber baba bi gelek zimanan)

Guherna B bi F

Bi taybet di gelek peyvn ji ereb wergirt de, mirov dibne ku di kurd de F ketiye cih B ya

ereb:

- hefs ji ereb ebs

- zeft ji ereb ebt

Ev encam p bi guherna B bi V bye pa j V-ya bilerz di bin tesra T-ya blerz de bye

blerz anku bye F. Wek din, B di kurd de yekser nebye F.

L guherna B yekser bi F j mimkin e. Bo nimne, di latn ynan de gelek caran li destpka

peyv F cih B girtiye:

- latn: ferre, ynan fro (birin, bar kirin) ji proto-hindewrop bher-

3 Bi maneya derman hik yan lib, ne bi wateya hevdu.

4 Bi maneya derman hik yan lib, ne bi wateya d.


Guherna B/P

Di kurd zimann din de j meyla berbelav ew e ku deng nermtir dibin dibin bilerz. Mebest

bi bilerziy ew e ku di dema gotina van dengan de, perdeyn deng dilerizin.

Heke em li zimann kevnar yn hindran binrin, em bibnin ku B ya zimann niha gelek

caran P b:

- sanskrt: ap-, sp-, peiti-

- pehlew: ap, sp, ped

L faris:

- faris: ab, sb, ebr, b

Wek ku li jortir hatiye diyarkirin, B di kurd de h j guheriye bye V yan W:

- kurmanc: av, sv, ewr

- soran: aw, sw, hewr

L li destpka peyvan, di kurd de j B hatiye parastin:

- kurmanc: bi

- soran: be

L v dawiy mirov dikare meyleke berevaj w bibne: di gelek peyvan de B dibe P:

- frens: bicyclette tirk: bisiklet kurdiya devk: pisqilt (li Bakur Kurdistan)

- inglz: bicycle kurdiya devk: paysikil (li Bar Kurdistan)

- inglz: bus (otobs) kurdiya devk: pas (li Bar Kurdistan)

- inglz: battery (bater) kurdiya devk: patr (li Bar Kurdistan)

Herwiha di daeka bi li gel cnavn w / w / wan bi forma xwe ya de B dibe P:

- bi w / w / wan p

Di hin devokan de (bi taybet behdn) daeka bi5 herwiha ppirtika lkeran bi- dibe P:

5 Bi heman away daekn din j yn di, ji dengn xwe yn bilerz (D, J) dikin blerz herwiha i-ya wan winda dibe:


- bi av pav

- svek bixwe svek-pxwe svekp-xwe

Peydabna B ji M

Hin caran j peydabna B ji encama guherna M ye. Bizmar ya kurd ji ereb mismar ()

e ku hevreha musmar ya maltay masmr () ya br ye.

Di gelek devokn kurd de peyva misilman, musilman bye bisilman, bisulman, busilman,

bisurman, bisirman

Peyva kurmanc ra-msan di faris de wek bsden anku M/B bi hev diguherin.

Veguherna B/G B/D

Guherna B G di kurmanc bi xwe de peyda nabe. L heke em kurmanc faris bidin ber hev,

em bi hsan bibnin ku hin caran li cih B ya kurmanc di faris de G heye:

- kurmanc beraz faris goraz. Herwiha kurmanc birs/bir, faris gorosn.

Veguherna B D j di kurmanc bi xwe de nne. L heke em kurmanc zazak bidin ber hev,

em end nimneyn veguherna B/D bibnin:

- kurmanc der / dergeh zazak ber. Herwiha kurmanc (ya/y/yn) din / d,

zazak bn.

L di kurmanc, soran faris de j di peyvek de veguherna di navbera B D de heye. Lkera

dtin (bi faris dden) bi reh xwe y dema niha -bn- e (di-bn-im, na-bn-im). Di soran

de, li gel forma dtin, herwiha li ser bingeh reh dema niha lkera rader bnan j hatiye

kirin.

- di kitb de tkitb da - ji mal mal


Ketina B

Niha kerem bikin li van peyvan binrin:

- bapr

- xira kirin

Peyva bapr anku bab bab kesek ji gotinn bab pr pk hatiye. L dsa j em dibjin

dinivsin bapr, ne *babpr. Anku B ji peyv ketiye. Ji aliy drok ve peyv p *bab-pr

b, pa B P bi hev heliyane bne *bappr. L ji ber ku kurd bi gelemper du herfn wek

hev li pey hev sivik dike, di encam de ev peyv bye bapr anku n opa B-y bi temam

winda bye.

L gelo ima B ji gotina xira kirin (xirab kirin) ketiye? Di w gotin de B-yeke din yan

herfeke din ya wek B-y nne heta ku B-ya ket p ve heliyabe. Mesele i ye?

Bo fehmkirina meseleya xira kirin div em gotina destebiray w anku xira bn j bidin.

xirab bn ji ber hatina du B-yan li pey hev bye xira bn anku B-ya yekem ketiye. Pit

peydabna xira bn ji xirab bn, d li ber w herwiha forma xirab kirin hatiye

guherandin bye xira kirin heku gotineke serbixwe y abi forma xira hebe.

Encam

B ji aliy dengnasiya drok ve belk yek ji balktirn dengn kurd ye. Li aliyek peydabna

w li destpka peyvan zde bye anku w cih hin dengn din (bi taybet V W) girtiye l li

hleke din li nav dawiya peyv w cih daye h niha j gelek caran dide V yan W.

Guherna V/W li destpk bi B di peyvn kevnar yn xwemal de diyardeyeke teqrben

sstematk e. Guherna B j li nav dawiya peyv di peyvn kevnar yn xwemal h j

sstematktir b.

L niha serdema guherna V/W li destpka peyv bi temam bi daw bye. d V/W bi B

naguhere. Guherna V/W j li nava peyv bi B km bye l bi temam neqediyaye.

Tarxiyen P gelek caran bye B. L niha bi taybet li destpka peyvan serdemeke n dest p

kiriye: d B zdetir dibe P.


Heri guherna M bi B ye, ew ten di end nimneyan de peyda dibe ji sstematkiy dr e.

Veguherna B/D yan B/G di kurmanc bi xwe de nne, ten di berhevdana kurmanc zazak

(B/D) yan kurmanc faris (B/D) de diyar dibe.

Husein Muhammed

denge-b

Documents