demobalk_books_doc_00029 migracije, krize i ratni sukobi pocetkom 20 veka. book

MIGRACIJE, KRIZE I RATNI SUKOBI NA BALKANU S KRAJA 20. VEKA

Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka

Urednik: Goran Penev

Recenzentkinje: Snježana Mrđen Mirjana Devedžić

MIGRACIJE, KRIZE I RATNI SUKOBI NA BALKANU S KRAJA 20. VEKA

Urednik

Goran Penev

Društvo demografa Srbije DémoBalk

2011

SADRŽAJ

Goran Penev Predgovor...................................................................................................................1

Uvodna saopštenja Corrado BONIFAZI Međunarodne migracije na Balkanu od kraja Hladnog rata: Opšti pregled.….….....5 Béla HOVY Koliko ih je napustilo zemlju? Raseljavanje građana bivše Jugoslavije..................27 Rossetos FAKIOLAS Proširenje Evropske unije i situacija na Balkanu.….…….……….…….………….....49

I Problemi statističkog obuhvata migracija Herve DOMENACH, Byron KOTZAMANIS, Sandra BEER Komparativni prikaz izvora podataka za migracione statistike balkanskih zemalja (1991-2005)..............................................................................57

II Prisilne migracije Julien VANDEBURIE Geografija kretanja izbeglica na Balkanu posle 1989: Od zemalja porekla do odredišta..………….…….…….............………..……......71 Branislav S. ĐURĐEV, Milka BUBALO-ŽIVKOVIĆ Migraciona kretanja na relaciji Hrvatska – Srbija tokom 1990-tih godina i njihovi efekti na populacionu dinamiku i etničku strukturu stanovništva područja odseljavanja i doseljavanja...…..…….……….…….……..…….............83 Vladimir STANKOVIĆ, Ljiljana ÐORĐEVIĆ Popis 2002: Izbeglice u Srbiji..…..…….……….…….……………….………......91

ii MIGRACIJE, KRIZE I RATNI SUKOBI NA BALKANU S KRAJA 20. VEKA

Christophe BERGOUIGNAN, Chantal BLAYO Raseljavanje stanovništva Kosova tokom sukoba iz 1999. godine........................101 Snežana REMIKOVIĆ Demografske karakteristike izbjeglica u Crnoj Gori prema rezultatima Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova iz 2003............................................121 Draško MARINKOVIĆ Demografske posljedice razmještaja izbjeglog i raseljenog stanovništva Republike Srpske.............................................................131 Mirjana BOBIĆ Prisilni migranti u Srbiji: Slučaj izbeglica i interno raseljenih lica.......................143

III Migracije na Balkanu i njihove posledice za zemlje regiona Vasile GHETAU Migracije i njihov uticaj na prostorni razmeštaj i polnu i starosnu strukturu stanovništva Rumunije..…...........................................155 Ivan BALEV Razvoj spoljnih migracija u Bugarskoj u poslednjoj deceniji 20. veka i njihov uticaj na stanovništvo....…….....................175 Emira GALANXHI, Giuseppe GESANO Spoljne migracije i njihove posledice na strukturu albanskog stanovništva po polu i starosti………………….............................….185 Verica JANESKA Migraciona kretanja u Republici Makedoniji u periodu tranzicije…....................203 Vladimir NIKITOVIĆ Može li izbeglička populacija u Srbiji značajno uticati na njenu demografsku budućnost?...................................................…..….215

Sadržaj iii

IV Migracije na Balkanu i njihove posledice za treće zemlje Corrado BONIFAZI, Antonella GUARNERI Doseljavanja s Balkana i italijanska migraciona politika .....................................227 Byron KOTZAMANIS, Abraham PILIDIS Doseljavanja s područja Balkana i promene u prostornom razmeštaju stanovništva Grčke…………………...............……….239 Laurent MARTEL, Eric CARON MALENFANT Skorašnje imigracije u Kanadu s područja Balkana...............….….......................259 Marcel HEINIGER Migracije s Balkana ka Švajcarskoj, 1990-2004..............…..…….………….......277

Predgovor Goran PENEV

Zbornik Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka predstavlja izbor radova sa

međunarodnog naučnog skupa koji je pod naslovom Migracije, krize i nedavni ratni sukobi na Balkanu / Migrations, crises et conflits récents dans les Balkans / Migrations, Crises and Recent Conflicts in the Balkans održan u Beogradu od 27. do 29. oktobra 2005. godine. Inicijator i glavni organizator skupa bio je Demobalk, koji aktivno deluje od 1996. godine, najpre kao neformalna mreža demografa, a od 2007. kao međunarodno udruženje. Pored Demobalka, koorganizatori beogradske konferencije bili su Institut društvenih nauka (Centar za demografska istraživanja), Tesalijski univerzitet iz Volosa (Odsek za planiranje i regionalni razvoj - Laboratorija za demografske i sociološke analize) i Društvo demografa Srbije.

Konferencija Migracije, krize i nedavni ratni sukobi na Balkanu predstavljala je treću Demobalkovu konferenciju posvećenu demografiji Balkana. Prva je održana 1996. godine u Solunu (50 godina demografskog razvitka Balkana), a druga 2000. u Sarajevu (Promene tokom 1990-ih godina i demografska budućnost Balkana). Za razliku od prethodne dve konferencije, koje su bile tematski šire koncipirane (demografski razvitak Balkana), beogradska je tretirala migracionu komponentu demografskog razvitka. I to ne sve migracije, već samo one koje su se odvijale od početka 1990-ih godina, a koje su bile direktna posledica ekonomskih i političkih kriza uslovljenih korenitim društvenopolitičkim promenama iz 1990-ih godina kao i ratnim zbivanjima koja su potresala to područje tokom poslednje decenije 20. veka. Ambicija organizatora bila je ne samo da se sagledaju pravci i obim migracionih kretanja (spoljnih i unutrašnjih), već i da se u što većoj meri ocene njihove, pre svega, demografske posledice, kako za zemlje regiona, tako i za zemlje koje su u posmatranom periodu prihvatile najveći broj migranata poreklom iz balkanskih zemalja.

Na skupu je predstavljeno 36 saopštenja, koja su bila izložena na uvodnoj plenarnoj sednici i po sekcijama. Referati su podeljeni u četiri tematske celine: 1) Problemi statističkog obuhvata migracija; 2) Prisline migracije; 3) Migracije na Balkanu i njihove posledice za zemlje regiona; 4) Migracije na Balkanu i njihove posledice za treće zemlje.

Nakon skupa, pod uredništvom Alaina Paranta, objavljen je zbornik radova pod naslovom Migrations, crises et conflits récents dans les Balkans / Migrations, Crises and Recent Conflicts in the Balkans (Démobalk - University of Thessaly Press, Volos, 2006, p. 381). U publikaciji su u integralnoj ili skraćenoj verziji objavljeni svi prihvaćeni referati i to u njihovoj originalnoj jezičkoj verziji (na engleskom ili francuskom jeziku). U zborniku Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka koji predstavlja zajedničko izdanje Društva demografa Srbije i Demobalka, objavljuju se prevodi izabranih saopštenja na srpskom jeziku. Prilikom selekcije radova vodilo se prvenstveno računa da budu obuhvaćene sve tematske celine i da to budu saopštenja koja bi mogla da privuku posebnu pažnju čitalačke publike iz Srbije i, uopšte, sa prostora bivše SFRJ. Stoga, ta dva zbornika predstavljaju celinu, a pripremljeni su u cilju boljeg predstavljanja rezultata treće Demobalkove konferencije što široj naučnoj i stručnoj javnosti.

Publikovanje zbornika Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka ostvareno je uz finansijsku podršku Švajcarske agencije za razvoj i saradnju (Swiss Agency for Development and Cooperation - SDC).

Uvodna saopštenja

Međunarodne migracije na Balkanu od kraja Hladnog rata: Opšti pregled

Corrado BONIFAZI

Uvod Pad Berlinskog zida 1989. godine, praćen kolapsom socijalističkih režima, označio je

početak nove faze u evropskim migracionim obrascima (Bonifazi, 2004). Završetkom Hladnog rata prestale su da postoje političke barijere koje su ograničavale emigracije i zemlje centralne i istočne Evrope (CIE) ponovo su mogle učestvovati u migracionim kretanjima na Starom kontinentu. To je predstavljalo izuzetnu promenu za geografiju evropskih migracija. Istovremeno, i pored toga što su zapadne zemlje ubrzano uspostavljale oštru kontrolu migracionih tokova, a u cilju uvođenja političkih barijera imigraciji, došlo je do pojave novih tokova, novih veza i novih oblika pokretljivosti.

U poslednjih petnaest godina, razvoj migracionih obrazaca u zemljama CIE odvijao se složenijim putanjama nego što se to očekivalo. Radne i etničke migracije prema zapadnim zemljama su praćene drugim oblicima migracionih tokova, što je u nekoliko zemalja rezultiralo pozitivnim neto migracionim saldom. Nedostatak podataka i brzina promena otežavaju određivanje dobro definisane slike stanja. Uopšteno, pored privremenih i stalnih radnih migracija ka Zapadu, kao i etnički motivisanih migracija, u raspoloživim studijama je izdvojeno postojanje i drugih oblika migracija. Verovatno su, barem u prvoj fazi tranzicionog perioda, najvažnija bila tranzitna kretanja ka Zapadu, zatim tokovi ljudi u potrazi za zaštitom, migracije između zemalja-naslednica bivšeg Sovjetskog Saveza, kao i nedovršene migracije1 (Okólski, 1998; Kaczmarczyk, Okólski, 2005). Uz to, moraju se uzeti u obzir i druga specifična kretanja, koja su verovatno skorijeg datuma, kao što su međuregionalni tokovi zaposlenih, tokovi radne sange iz nekih zemalja u razvoju i migracije visokokvalifikovane radne snage iz zapadnih zemalja.

Proces proširenja Evropske unije sa novih 10 članica, koji je završen maja 2004, bio je snažni pokretač promena. Umnogome, poslednjih tridesetak godina, politička situacija je postala jedan od glavnih determinirajućih elemenata međunarodnih migracija. U evropskom scenariju, rastuća uloga Evropske unije u oblasti migracija je doprinela snaženju i širenju migracionog sistema skoncentrisanog oko zemalja Unije. Migraciono pitanje je igralo značajnu ulogu u pregovorima sa novim i budućim zemljama članicama, uveliko doprinoseći diferencijaciji unutar zemalja CIE. Nove političke barijere su naročito počele da utiču na menjanje imigracionih režima novoprimljenih država u odnosu na građane trećih zemalja (OECD, 2005).

1 Nekompletna migracija je "složeni mozaik relativno kratkotrajnih kretanja zasnovanih na 'radnom turizmu' i

sitnoj trgovini, i odnosi se na veoma intenzivna dvosmerna kretanja preko međunarodnih granica u cilju zarade za život. […] Karakteriše je 'labavi' društveni status i/ili fleksibilna profesionalna pozicija u zemlji porekla, pravna neregulisanost boravka ili rada u zemlji prijema uz istovremeno zadržavanje stalnog mesta boravka i domaćinstva u zemlji porekla" (Salt, 2001: 13).

MIGRACIJE, KRIZE I RATNI SUKOBI NA BALKANU S KRAJA 20. VEKA 6

U tom kontekstu, Balkan je verovatno jedno od najinteresantnijih i najizazovnijih područja CIE. Razlike unutar tog regiona su iznenađujuće, i to s različitih aspekata, a efekti tranzicije su bili naročito negativni. Slovenija je već u Evropskoj uniji, Rumunija i Bugarska treba da se priključe 2007, a većina zemalja zapadnog dela regiona se još uvek suočava sa teškim posledicama ratnih sukoba iz 1990-ih godina. Kao osnovno se postavlja pitanje, da li se uspešna priča postkomunističkih zemalja, koje su se već priključile Evropskoj uniji, može ponoviti i u toj, mnogo složenijoj, situaciji (Batt, 2004). Dobro je poznato da su migracioni trendovi uveliko pod uticajem uslova koji vladaju na područjima koja su involvirana u migracione tokove i da su oni uslovljeni promenama u ekonomskoj, društvenoj i političkoj sferi. Balkanske migracije odražavaju složenost uslova koji vladaju na tom području i predstavljaju interesantnu sliku njegovog razvoja. Cilj ovog saopštenja je da se da jedan opšti pregled razvoja međunarodnih migracija na području Balkana u periodu od početka prošle decenije. Biće razmatrani svi raspoloživi podaci kako bi se izdvojili različiti tipovi migracionih kretanja koja karakterišu modele prostorne pokretljivosti stanovništva tog područja. Migraciona statistika je daleko od mogućnosti da pruži detaljan opis aktuelnih trendova, naročito novih oblika prostorne mobilnosti koji se obično odvijaju neformalnim putevima. Posledica je jedna oskudna, nepotpuna slika stanja, nesumnjivo zasnovana samo na pojedinim elementima razmatranog procesa. Bez obzira na te nezaobilazne probleme, postoji mogućnost da se na osnovu statističkih podataka izdvoje neki interesantni zaključci vezani za nedavne promene posmatrane pojave, a koji ujedno mogu biti korisno polazište za razumevanje migracionih trendova na Balkanu.

Kratak osvrt na međunarodne migracije u regionu Raspoloživost i uporedivost statistika migracija su dva najprisutnija i najteža pitanja

vezana za prikupljanje demografskih podataka. Poslednjih godina su znatno povećani napori da se poboljša stanje u tom domenu, što je dovelo, ako ne do odlučujućih, ono svakako do značajnih rezultata (Bonifazi, Strozza, 2006). Međunarodne organizacije su povećale svoje angažovanja u toj oblasti, istovremeno pokušavajući da koordiniraju svoje aktivnosti. UN, IOM, Eurostat i Savet Evrope, uz OECD koji priprema, sada već, klasični SOPEMI izveštaj, produkuju nove izveštaje i baze podataka. Raspoloživost podataka je veća nego u nedavnoj prošlosti, a obuhvat međunarodnih migracija je još uvek daleko od zadovoljavajućeg. Određeni specifični faktori prisutni u zemljama CIE dodatno povećavaju teškoće vezane za prikupljanje podataka o migracijama. U tom pogledu, Salt (200:7) nedavno primećuje da "je raspoloživost podataka poboljšana, s tim što su metode prikupljanja još uvek neadekvatne, a nedostaju i dobro razvijeni statistički sistemi. Iako je postignut značajan napredak u pojedinim zemljama regiona, opšta slika vezana za raspoloživost podataka je izuzetno fragmentarna."

Na Balkanu, stanje je još gore. Ratni sukobi iz 1990-ih godina i loši rezultati u domenu ekonomske i društvene tranzicije, u mnogim zemljama su stvorili situaciju koja ne pruža optimizam kada je u pitanju prikupljanje podataka o migracijama (Bonifazi, Mamolo, 2004). Ipak, zabeležena su poboljšanja do kojih je došlo većim uključivanjem zemalja u regionu u aktivnosti međunarodnih organizacija koje se odnose na migracije, što se, na primer, od sredine 1990-ih, može primetiti učešćem rumunskih i bugarskih predstavnika u aktivnostima SOPEMI-ja.

Međunarodne migracije na Balkanu od kraja Hladnog rata: Opšti pregled 7

Procene neto migracionog salda, koje su objavile Ujedinjene nacije za period od poslednjih deset godina i Eurostat za poslednje godine,2 omogućavaju okvirni opis stanja (tabela 1). Podaci o migracionom saldu se dobijaju kao rezidual, oduzimanjem prirodnog priraštaja od porasta ukupnog stanovništva, uz odstupanja do kojih dolazi zbog nepreciznih procena stanovništva i podataka o prirodnom kretanju stanovništva. U principu, podaci su tačniji ukoliko se odnose na međupopisne periode.

Tabela 1.

Neto migracija u balkanskim zemljama, 1990-2003. (apsolutne vrednosti u hiljadama; godišnje stope na 1000 stanovnika)

Zemlja 1990-1995 1995-2000 2001 2002 2003 Godišnji migracioni saldo (hiljade stanovnika) Albanija -80 -60 ... ... ... Bosna i Hercegovina -200 100 ... ... ... Bugarska -40 -40 7 - - Hrvatska 25 - 15 9 ... Makedonija -6 1 -3 -25 -3 Grčka 53 35 38 38 36 Rumunija -106 -12 - -2 -7 Srbija i Crna Gora 40 -20 - - - Slovenija 14 1 5 2 4 Godišnje stope migracionog salda (na 1000 stanovnika) Albanija -24,7 -19,0 ... ... ... Bosna i Hercegovina -51,8 27,0 ... ... ... Bugarska -4,6 -4,9 0,9 - - Hrvatska 5,5 - 3,4 1,9 2,6(a)

Makedonija -3,2 0,5 -1,2 -12,2 -1,4 Grčka 5,2 3,3 3,5 3,5 3,2 Rumunija -4,6 -0,5 - -0,1 -0,3 Srbija i Crna Gora 3,9 -1,9 - - - Slovenija 6,9 0,5 2,5 1,1 1,8 Izvor: Za 1990-2000 UN (2002); za 2001-2003. Eurostat (podaci sa internet stranice). Napomene: (a) Podaci Saveta Evrope.

Najveća prosečna godišnja negativna stopa migracionog salda je zabeležena u Bosni i

Hercegovini u prvoj polovini 1990-ih (-51,8 na 1000 stanovnika), sa ukupnim gubitkom od jednog miliona ljudi. Polovina tog gubitka je nadoknađena između 1995. do 2000. godine. Međutim,

2 Savet Evrope takođe procenjuje stope neto migracionog salda. U većini slučajeva procenjene vrednosti iz ta

dva izvora se podudaraju, s tim što za najnoviji period Eurostat objavljuje dužu seriju podataka. Jedina značajna razlika se odnosi na procenjenu vrednost stope migracionog salda Rumunije za 2002. godinu (-25,2 promila prema Ujedinjenim nacijama u odnosu na -0,1 promil prema Eurostatu).


Albanija je najvažnija balkanska emigraciona zemlja, sa procenjenim migracionim gubitkom od 700.000 stanovnika u poslednjoj deceniji 20. veka (tabela 1). Taj podatak je u skladu sa ocenama koje su početkom ovog veka date o obimu albanske imigracije u Grčku i Italiju.

Sledeće dve emigracione zemlje sa ovog područja su Bugarska i Rumunija, mada na znatno nižem nivou. Procene neto migracija koje se odnose na poslednje godine pokazuju da je u Bugarskoj dostignut nulti migracioni saldo, a da je u Rumuniji značajno smanjen migracioni gubitak. U tom pogledu, bitno je naglasiti da je, prema proceni Saveta Evrope, Rumunija u 2002. godini imala stopu migracionog salda od –25,2‰. Nismo u mogućnosti da ocenimo koji su podaci tačniji, ali sigurno je da se po procenama Eurostata poslednjih godina ne beleži veliki porast rumunske imigracije prema južnoj Evropu.

Hrvatska, Grčka i Slovenija su beležile pozitivne neto migracije u posmatranom periodu. Podaci pokazuju definitivnu preobražaj Grčke u imigracionu zemlju, sa doprinosom migracija rastu stanovništva od pola miliona stanovnika u razdoblju od 13 godina. Stope su uglavnom bile na nivou od oko 3‰, sa maksimumom od 5,2‰ između 1990. i 1995. godine. Stope su niže za Sloveniju, izuzev u prvoj polovini 1990-ih, kada je zabeležena stopa od 6,9‰. Uprkos tome, uzimajući u obzir dobre ekonomske rezultate zemlje, pozitivni migracioni saldo može da ukazuju na njenu promenjenu ulogu u evropskom migracionom sistemu. Situaciju u Hrvatskoj je teže odrediti zbog toga što su ratni sukobi i promene definicije stalnog stanovništva mogli uticati na dobijene vrednosti.

Trendovi koji se odnose na Srbiju i Crnu Goru su bili pod uticajem ratnih sukoba tokom 1990-ih, dok je u prvim godinama prve dekade 21. veka došlo do uravnoteženja broja odseljenih i broja doseljenih. Nasuprot tome, situaciju u Makedoniji karakterišu negativne stope u najnovijem periodu, sa veoma visokom vrednošću u 2002. godini (-12,2‰).

Tabela 2.

Ukupan broj migranata i izbeglica u balkanskim zemljama (a)

(apsolutne vrednosti u hiljadama i procenti) Migranti (b) Izbeglice (c)

broj (hilj.) udeo u ukupnom stanovništvu (%) broj (hilj.) udeo u broju

migranata (%) Zemlja

1990 2000 1990 2000 1990 2000 1990 2000 Albanija (d) 12 12 0,4 0,4 - 0,5 - 4,3 Bosna i Hercegovina (d)

56 96 1,3 2,4 - 38,2 - 39,7 Bugarska (d) 22 101 0,2 1,3 - 1,5 - 1,5 Hrvatska (e) 483 425 10,7 9,1 - 22,4 - 5,3 Makedonija (f) 25 33 1,3 1,6 - 9,1 - 27,4 Grčka (f) 370 534 3,6 5,0 8,5 6,7 2,3 1,2 Rumunija (e) 143 94 0,6 0,4 - 1,7 - 1,8 Srbija i Crna Gora (e) 132 626 1,3 5,9 0,9 484,4 0,7 77,4 Slovenija (f) 25 51 1,3 2,6 - 2,8 - 5,5 Izvor: UN (2002).Napomene: (a) za zemlje bivše Jugoslavije granice iz 2000. primenjene se i za 1990. godinu; (b) podaci se odnose na sredinu godine, a uključuju i izbeglice; (c) podaci UNHCR-a - kraj godine; (d) preuzeti podaci o ukupnom broju migranata; (e) podaci o broju migranata predstavljaju procenjen broj stanovnika koji su rođeni van zemlje - stanje sredinom godine; (f) podaci o broju migranata predstavljaju procenjen broj stanovnika sa stranim državljanstvom ili bez državljanstva - stanje sredinom godine.


Ujedinjene nacije su nedavno procenile migracione stokove odnosno obim migrantskog stanovništva i prisustvo izbeglica u svim zemljama sveta (UN, 2000). Ta serija podatka omogućava još jedno interesantno međusobno poređenje zemalja Balkana (tabela 2), bez obzira što su objavljeni rezultati pod velikim uticajem razlika u definicijama migrantskog stanovništva po zemljama i što se oni uglavnom razlikuju od podataka koji se koriste u nastavku rada. U apsolutnom broju, najveći broj migranata u regionu su imale Srbija i Crna Gora sa 626.000 lica u 2000. godini, od kojih su tri četvrtine bile izbeglice. Na drugom mestu se nalazi Grčka sa 534.000 stranaca, a zatim Hrvatska sa 425.000 lica rođenih van zemlje. Hrvatska je imala najveći udeo migranata u ukupnom stanovništvu (9,1%). Zatim slede Srbija i Crna Gora (5,9%) i Grčka (5%), dok su ostale zemlje zabeležile niže vrednosti.

Druga serija podataka, koju je nedavno pripremio OECD, omogućava poređenje obima emigracija ka zemljama OECD-a (tabela 3). Pod migrantima se podrazumevaju lica koja su rođena van zemlje boravka, i to prema podacima poslednjeg popisa stanovništva. Po tom izvoru, Srbija i Crna Gora imaju najveći broj emigranata koji žive u zemljama OECD-a i to preko milion stanovnika. Među emigrantima koji žive u zemljama OECD-a 735.000 su iz Grčke i 613.000 iz Rumunije. Za Bosnu i Hercegovinu i Bugarsku vrednosti su bile oko 530.000, a za Hrvatsku 422.000. Podaci za Albaniju (389.000) su potcenjeni zato što nisu uključeni rezultati italijanskog popisa stanovništva. Procentno učešće emigranata sa višim i visokim (tercijarnim) obrazovanjem je veoma veliki kod emigranata iz Rumunije (26,3%), dok se za ostale zemlje udeli kreću od 9% (Albanija) do 17,5% (Slovenija) (tabela 3).

Tabela 3.

Stranci rođeni u zemljama Balkana, koje žive u zemljama OECD-a i među njima lica sa tercijarnim obrazovanjem prema popisima oko 2000. godine

Zemlja porekla Broj stanovnika (u hiljadama)

Procentni udeo sa višim ili visokim obrazovanjem

Albanija 389,3 9,1 Bosna i Hercegovina 536,3 11,5 Bugarska 527,8 14,5 Hrvatska 422,3 14,0 Bivša Jugoslavija 54,8 11,8 Makedonija 149,0 11,8 Grčka 735,4 16,1 Rumunija 613,2 26,3 Srbija i Crna Gora 1064,6 11,9 Slovenija 52,3 17,5 Izvor: Podaci OECD-a (prema Dumont, Lemaître, 2005). Napomena: Nisu uključeni podaci za Italiju i Japan.

Emigracija sa područja Balkana Podaci o evropskim zemljama prijema daju informacije o obimu i glavnim smerovima

balkanskih emigracija. Odliv sa Balkana je bio neverovatno obiman u prvoj polovini 1990-ih i u skorije vremen zabeležen je novi porast prema južnoj Evropi (tabela 4). Imigracije sa


područja Balkana su oduvek beležile najveće vrednosti u Nemačkoj, sa maksimalnih 532.000 stanovnika u 1992. godini. Balkansko-nemački migracioni tok je dostigao 394.000 lica u 1993. i naglo se smanjio u narednim godinama, da bi u 1997. bio sveden na 74.000 imigranata. Novo povećanje je zabeleženo u 1998. i 1999. godini zahvaljujući povećanom prilivu migranata iz Srbije i Crne Gore (60.000 i 88.000 respektivno). Najnoviji podaci za Nemačku pokazuju prisustvo opadajućeg trenda u imigraciji sa područja Balkana, sa vrednošću od 85.000 imigranata u 2003. godini. Bivše jugoslovenske republike i Rumunija su najznačajnije zemlje porekla. U Nemačkoj je broj imigranata iz bivše Jugoslavije u 2001. godini iznosio 221.000, u 1992. – 384.000, a u 1993. - 280.000 lica. Doseljavanje iz Rumunije je, takođe, bilo veliko u prvoj polovini poslednje decenije 20. veka, sa maksimalnih 110.000 imigranata u 1992, ali sa naglim opadajućim trendom u narednim godinama.

Veliki deo emigracionih tokova sa područja Balkana ka Nemačkoj je stvoren kretanjima stanovništva koje je bežalo od ratnih događanja u bivšoj Jugoslaviji i od sprovođenja tranzicije u Rumuniji. Što se tiče Rumunije, treba uzeti u obzir i dolazak etničkih Nemaca.3 U periodu 1990-2003 bilo je ukupno 188.000 rumunskih Aussiedlera koji su se preselili u Nemačku, a maksimum, sa 111.000 doseljenih lica, dostignut je 1990. godine (Strozza, 2004). Imigracioni tokovi iz bivše Jugoslavije u prvoj polovini 1990-ih su takođe bili značajni u Švedskoj i Švajcarskoj. U Švedskoj najveće vrednosti su zabeležene u 1993. i 1994. godini, sa vrhuncem u 1994. (25.700 doseljenih iz Bosne i Hercegovine i 15.800 iz Srbije). U Švajcarskoj brojke su uglavnom veće nego u Švedskoj, a najveće vrednosti su zabeležene u 1992. i 1993.

Izgleda da su na sve te migracione trendove uticali isključivo ratni sukobi u bivšoj Jugoslaviji, bez obzira što su tražioci azila donekle odvojeno razmatrani u podacima,4 a ponekad su posebno izdvajani i neki drugi oblici zaštite. U kasnijem tekstu će detaljnije biti razmotreni podaci koji se odnose na tražioce azila, ali je već sada jasno da postoji razlika između balkanske emigracije prema zapadnoj Evropi iz ranih 1990-im i migracionih tokova prisutnih poslednjih godina prema južnoj Evropi. Naime, u drugom slučaju, čini se da su migracije radne snage i spajanje porodica bili preovlađujući faktor. U Italiji su, među emigrantima sa područja Balkana, Albanija i Rumunija postale dve najbitnije zemlje porekla. Počev od 1996. godine Albanci su brojniji od imigrante iz zemalja bivše Jugoslavije, a Rumuni su ih nadmašili od 2000. godine. U Španiji, ukoliko se razmatra samo najnovija imigracija, Rumunija je postala jedna od najbitnijih zemalja porekla sa oko 50.000 lica godišnje (u periodu 2002-2004). Takođe su važni i migracioni tokovi koji vode iz Bugarske. Uopšteno govoreći, poslednjih godina se drastično smanjila razlika između Nemačke i zemalja južne Evrope. Moglo bi se desiti da Španija i Italija, kada dođu do punog izražaja efekti najnovijih promena u pravnoj regulativi, zabeleže veću balkansku imigraciju od Nemačke.

3 Etnički Nemci i njihove porodice koji su došli sa nemačkim državljanstvom nisu uzeti u obzir u podacima

tabele 4. 4 Na primer, podaci koji se odnose na Austriju ne uključuju lica koji traže azil, a koja su pod saveznom zaštitom,

dok podaci vezani za Nemačku uključuju i lica koja traže azil, a žive u privatnim domaćinstvima.

Tabela 4. Imigranti (u hiljadama) iz bivših socijalističkih zemalja u nekim zemljama zapadne Evrope,

1990-2004. Zemlja 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Austrija (hilj.) ... ... ... ... ... ... 18,1 17,5 19,4 26,1 19,4 23,9 ... ... ... Udeo u stranim migrantima (%) ... ... ... ... ... ... 31,8 30,8 32,8 36,0 29,4 32,0 ... ... ... Od toga iz (hilj.):

BiH ... ... ... ... ... ... 3,4 2,7 2,4 3,6 3,9 6,0 ... ... ... Hrvatska ... ... ... ... ... ... 4,0 3,8 3,7 4,3 4,8 6,1 ... ... ... SCG ... ... ... ... ... ... 6,9 7,1 9,6 13,9 6,5 6,3 ... ... ...

Nemačka (hilj.) 158,4 303,6 532,1 394,3 197,3 165,1 96,0 73,6 105,4 144,7 98,5 98,1 93,2 84,7 ... Udeo u stranim migrantima (%) 18,8 32,8 43,9 39,8 25,5 20,8 13,6 12,0 17,4 21,5 15,2 14,3 14,2 14,1 ... Od toga iz (hilj.): BiH 60,6 92,6 68,3 55,2 11,1 6,9 8,4 10,3 10,4 12,8 10,5 8,3 ... Bugarska 11,2 17,1 31,4 27,2 10,4 8,0 6,3 6,3 5,2 8,0 10,3 13,3 13,0 13,2 ... Hrvatska ... ... 39,9 27,1 16,7 14,9 12,3 10,0 9,8 12,3 14,1 13,9 12,7 11,2 ... Rumunija 78,1 61,5 110,1 81,8 31,4 24,8 17,1 14,2 17,0 18,8 24,2 20,3 23,8 23,5 ... Srbija i CG (a) 65,6 221,3 280,5 156,3 63,2 54,1 42,9 31,2 59,9 87,8 33,0 28,3 25,5 21,4 ...

Italija (b) (hilj.) 5,1 3,3 3,9 8,2 10,7 17,6 38,1 37,1 35,1 52,0 64,3 55,6 53,3 ... ... Udeo u stranim migrantima (%) 5,3 4,7 6,7 16,1 20,4 25,9 26,6 28,0 27,6 34,0 33,4 32,1 31,6 ... ... Od toga iz (hilj.): Albanija ... ... ... ... ... 3,4 20,6 15,0 19,8 28,6 31,9 27,7 25,9 ... ... Rumunija ... ... ... ... ... 2,3 6,7 6,8 6,8 10,6 19,3 17,3 17,5 ... ... Bivša Jug. (c) 5,1 3,3 3,9 8,2 10,7 11,9 5,3 2,9 3,4 6,6 5,1 10,5 9,9 ... ...

Švedska (hilj.) 4,2 3,8 2,9 24,7 43,1 8,6 3,0 6,1 4,8 2,9 5,1 4,2 4,2 4,1 ... Udeo u stranim migrantima (%) 7,8 8,5 7,4 45,0 57,7 23,7 10,1 18,3 13,3 8,3 12,0 9,4 8,8 8,5 ... Od toga iz (hilj.): BiH ... ... ... 20,7 25,7 5,3 1,5 1,8 1,3 1,0 1,2 1,0 1,2 1,4 ... SCG (a) 2,2 2,0 1,8 3,3 15,8 2,4 0,8 2,9 1,9 1,2 2,9 2,4 2,1 1,8 ...

Španija (d) (hilj.) ... ... 0,2 0,3 0,4 0,4 0,4 0,7 1,0 3,7 24,7 35,0 64,1 68,6 67,4 Udeo u stranim migrantima (%) ... ... 1,2 1,9 2,2 1,9 2,7 1,9 1,8 3,7 7,5 8,9 14,5 16,0 10,4 Od toga iz (hilj.): Bugarska ... ... 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,7 6,5 11,8 15,8 13,6 17,9 Rumunija ... ... 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 0,2 0,5 1,8 17,4 23,3 48,3 55,0 49,5

Švajcarska(e)(hilj.) 28,1 34,7 41,0 40,8 32,1 23,1 15,1 11,6 10,7 12,9 11,0 11,6 11,6 9,7 ... Udeo u stranim migrantima (%) 22,9 26,1 31,1 33,3 29,9 25,4 20,4 16,7 14,8 15,4 13,0 11,8 11,1 9,8 ... Od toga iz (hilj.): SCG (a) 27,6 34,1 39,5 33,0 18,9 13,9 9,4 6,9 6,4 8,1 6,2 6,8 7,4 6,3 ...

Izvor: Austrija: podaci o registrovanom boravku od Migration Information Source (MIS). Nemačka: podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003) za 1991-1993 i od MIS-a za ostale godine. Italija: podaci o registrovanju stanovništva od nacionalnog statističkog zavoda. Španija: podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003) za 1990-2000 i od nacionalnog statističkog zavoda za ostale godine. Švedska: podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003) za 1990-1991 i od MIS-a za ostale godine. Švajcarska: podaci o registrovanju stranaca od Eurostata (2003) za 1990-2000 i od nacionalnog statističkog zavoda za ostale godine. Napomene: (a) 1990-1991 bivša Jugoslavija; (b) 1990-1994 samo bivša Jugoslavija; 1995, 2001 i 2002 Albanija, bivša Jugoslavija i Rumunija; (c) 1996-2000 Srbija i Crna Gora; (d) 2001-2003 samo Bugarska i Rumunija; (e) 2001-2003 bezpodataka za Albaniju, Bugarsku i Rumuniju.


Tabela 5. Imigranti iz bivših socijalističkih balkanskih zemalja u nekim evropskim zemljama

(stanje 1. januara) (Hiljade)

Zemlja državljanstva Zemlja boravka Albanija SCG Sloven. Hrvatska BiH Maked. Bugarska Rumunija

Ukupno Udeo u

strancima (u %)

Austrija 1991 0,9 197,9 (a) ... ... ... ... 3,6 18,5 220,9 42,7 1996 ... 332,4 (a) ... ... ... ... ... ... 332,4 45,8 2001 1,6 133,0 6,9 60,7 108,0 13,7 4,2 17,5 345,6 48,6

Nemačka 1991 ... 662,7(a) ... ... ... ... 14,7 (b) 60,3 (b) 737,7 13,8 1996 10,5 797,8 17,3 185,1 316,0 34,0 38,8 109,3 1508,8 21,0 2001 11,8 662,5 18,8 216,8 156,3 51,8 34,4 90,1 1242,5 17,0 2003 11,6 591,5 20,6 231,0 163,8 58,3 42,4 88,7 1207,9 16,5

Grčka 1991 20,6 1,3 (a) ... ... ... ... 2,4 1,9 26,2 15,7 2001 438,0 3,8 0,1 0,2 0,3 0,7 35,1 22,0 500,2 65,6

Italija 1991 1,9 29,8(a) ... ... ... ... 2,9 7,5 42,0 5,4 1996 33,2 48,8 1,3 10,6 6,7 7,4 2,9 11,8 122,8 16,6 2001 163,9 60,1 2,0 16,6 14,1 26,1 6,8 62,3 351,8 24,0 2004 270,4 51,7 3,0 19,9 20,2 51,2 11,5 177,8 605,7 30,4

Španija 1996 ... 0,3(a) ... ... ... ... 1,2 1,8 3,3 0,6 2001 ... 3,1(a) ... ... ... ... 12,0 31,6 46,7 3,4

2005(c) ... 3,7 0,5 ... 1,9 ... 91,3 314,3 411,7 11,2 Švedska

1991 - 41,1(a) ... ... ... ... 1,1 5,3 47,5 9,8 1996 0,1 38,4 0,4 3,8 53,9 0,9 1,9 4,2 103,6 19,5 2001 0,2 20,2 0,6 7,5 22,8 1,9 1,0 2,9 57,1 12,0 2002 0,2 20,7 0,6 6,9 19,7 1,7 0,8 2,5 53,1 11,2

Švajcarska 1991 - 141,4 (a) ... ... ... ... 0,6 2,4 144,5 12,8 1996 0,6 186,0 3,2 42,6 24,7 39,5 1,1 2,6 300,4 22,0 2001 1,1 196,4 2,8 43,9 45,1 56,1 1,7 2,7 349,9 24,6 2005 1,5 211,3 2,5 42,1 48,9 61,5 2,7 4,1 374,6 22,9

Izvor: Austrija: za 1991. i 2001. podaci popisa stanovništva od MIS-a; za 1996 podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003). Nemačka: podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003) i od nacionalnog statističkog zavoda za 2001. Italija: podaci o registrovanju stanovništva od nacionalnog statističkog zavoda. Španija: podaci o registrovanju stanovništva od nacionalnog statističkog zavoda (uključeni i stranci bez boravišne dozvole). Švedska: za 1991. i 1996. godinu podaci o registrovanju stanovništva od Eurostata (2003), za 2001. i 2002. od Izvora za informacije o migracijama. Švajcarska: registar podataka o strancima od Eurostata (2003) i Heiniger (2006) za 2005. Napomene: (a) podaci se odnose na bivšu Jugoslaviju; (b) podaci OECD-a (1995); (c) prethodni podaci

Podaci o broju migranata nude opširniju sliku stanja, čak i kada se uzmu u obzir specifičnosti

takvih statističkih izvora. Naime, na podatke o broju migranata utiču mnogi nemigracioni faktori


(demografski trendovi, propisi o prijemu u državljanstvo, itd.), a koji uveliko mogu uticati na statističke podatke i međunarodna poređenja. Početkom 1991, broj imigranata sa područja Balkana u Nemačkoj iznosio je 738.000, u Austriji 221.000, a u Švajcarskoj 144.000 (tabela 5). Većina njih bili su Jugosloveni koji su u te zemlje stigli kao gastarbajteri tokom migracija iz 1950-ih i 1960-ih.

Što se tiče južnoevropskih zemalja, u njima su, tokom ranih 1990-ih, balkanske zajednice bile malobrojne. Danas, slika je potpuno obrnuta. Iako je Nemačka i dalje vodeća zemlja sa 1,2 miliona balkanskih imigranata (2003. godine), Italija, Grčka i Španija uveliko su premašile Austriju i Švajcarsku. Broj migranata sa područja Balkana je u Italiji dostigao 606.000 (u 2004), u Grčkoj je u vreme popisa iz 2001. iznosio 500.000, a u Španiji 412.000 (početkom 2005. godine).5 U posmatranom periodu, u južnoj Evropi je ukupno povećanje broja imigranata sa područja Balkana iznosilo gotovo 1,5 miliona lica. To ogromno povećanje zabeleženo je uglavnom u poslednjih deset godina, ali je stvarni broj imigranata verovatno znatno veći. Konkretno, podaci za Grčku se odnose na 2001. godinu i ne uzimaju u obzir najnovije trendove, dok podaci u italijanskim registru stanovništva još uvek ne uključuju sve imigrante koji su nakon poslednje amnestije regulisali svoj boravak.

Uopšteno gledajući, podaci o broju migranata potvrđuju da u poslednjih petnaest godina sa područja Balkana postoje dva glavna emigraciona toka ka zapadnoj Evropi. Prvi tok, odnosio se na lica koja su tražila zaštitu od ratnih sukoba u bivšoj Jugoslaviji, a pretežno je bio usmeren ka Nemačkoj, Austriji, Švajcarskoj i skandinavskim zemljama. Između 1991. i 1996. godine obim balkanske imigracije se udvostručio u Nemačkoj, Švajcarskoj i Švedskoj, a znatno povećanje je zabeleženo i u Austriji. Posle 1996. godine, u Nemačkoj i Švedskoj došlo je do smanjenja, ali je u Austriji i Švajcarskoj nastavljeno blago povećanje. U Nemačkoj je do smanjenja došlo zbog povratka izbeglica i usled restrikcija unetih u zakon o azilu, dok je u Švedskoj razlog bila naturalizacija balkanskih imigranata.

Kod drugog migracionog toka, koji bi mogao biti veći od prethodnog, Albanija, Rumunija, i donekle, Bugarska su glavne zemlje porekla i on je u najvećem delu bio usmeren ka južnom delu Evropske unije. Ta migraciona kretanja bi trebalo razmatrati u okviru najnovijeg povećanja obima migracija radne snage u Evropi u kojoj je južna Evropa glavni migracioni magnet kontinenta. Konkretno, u Grčkoj se obim stranog stanovništva trenutno procenjuje na 950.000 lica (Mediterranean Migration Observatory, 2004). U Italiji su dozvole za boravak dostigle broj od 2,5 miliona, a u Španiji ima 3,7 miliona stranaca koji su upisani u Padrón Municipal. Treba naglasiti da imigranti sa područja Balkana predstavljaju 65,6% stranaca u Grčkoj, 30,4% u Italiji i 11,2% u Španiji (tabela 5). Trenutno je prilično nejednak značaj balkanske imigracije u ukupnom prisustvu stranaca u zemljama južne Evrope. Za Grčku je svojstven regionalni migracioni model, dok u Italiju i Španiju stižu migranti sa širih balkanskih prostora, i u njima se udeo balkanske imigracije ubrzano povećava.

U ovom trenutku je teško, a možda i nemoguće, ustanoviti da li se radi o privremenim ili stalnim procesima. Na osnovu iskustva tradicionalnih evropskih zemalja prijema, logično je zaključiti da će u izvesnoj meri doći do stalnog nastanjivanja, bez obzira na to kakvi su bili prvobitni planovi migranata. Identično je i iskustvo albanske imigracije u Italiji, koja nakon regulisanja statusa pokazuje veoma brzu stabilizaciju (Bonifazi, Sabatino, 2003). Takođe, rastući broj porodica i dece u zemljama prijema se mogu smatrati važnim pokazateljom dugoročnih ili čak stalnih migracionih kretanja. Što se tiče Rumuna i Bugara, nedavno povećanje broja migranata je svakako vezano za ukidanje viza, što im je omogućilo da uz manji rizik postanu migranti sa pravno neregulisanim boravkom (IOM, 2005). U ovom slučaju, pitanje je da li će se

5 U Španiji su u registru stanovništva uključeni i stranci koji nemaju dozvolu boravka.


nakon poslednjih programa regulisanja boravka stranih građana koji su sprovedeni u južnoevropskim zemljama, zadržati tzv. cirkulatorni migracioni model koji je do sada bio svojstven za deo rumunskih i bugarskih emigranata (Potot, 2004; Guentcheva et al., 2004).

Značajno je i emigriranje u tipično imigracione zemlje, tj. u Severnu Ameriku i Australiju. Prema američkim podacima,6 u razdoblju 1990-2003. priliv stranaca iz bivših socijalističkih balkanskih zemalja dostigao je brojku od 307.000 lica. Od toga, najviše imigranata je rođeno u Bosni i Hercegovini (94.000), zatim slede Rumuni (73.000), pa lica rođena u Srbiji (46.000), Albaniji (38.000) i Bugarskoj (35.000). Vremenske serije pokazuju stabilne vrednosti od 1990. do 1994. godine (oko 10.000 dolazaka godišnje), povećanje u drugoj dekadi (više od 20.000 dolazaka godišnje u periodu 1996-1999). U 2000. bilo je 33.000 dolazaka, da bi u 2001. dostigli brojku od 49.000 i 53.000 u 2002. Taj rast je bio pod velikim uticajem povećanog dolaska migranata rođenih u Bosni i Hercegovini, kojih je u te tri godine bilo 11.800, 23.600 i 25.400, respektivno. U 2003. broj bosanskih imigranta je sveden na pređašnji nivo, a ukupna godišnja imigracija sa Balkana smanjena je na 22.000 lica. Prema popisu stanovnišva Kanade, imigracija sa područja Balkana u periodu 1991-2001. kvantifikovana je na ukupno 115.000 lica (Martel, Caron-Malenfant, 2006). Od toga, 35.000 su rođeni u Rumuniji, 33.000 u Srbiji i Crnoj Gori i 23.000 u Bosni i Hercegovini. Australija je u razdoblju 1990. do 2002. primila 67.000 imigranata rođenih na Balkanu. Za ovaj migracioni tok, bivše jugoslovenske republike, naročito BiH i Srbija, predstavljaju glavne zemlje porekla.

Neposredno pre ili odmah posle pada Berlinskog zida, sa Balkana su krenuli i drugi tokovi etničkih migracija, i to prema Turskoj i zemljama CIE. Etnički Turci su krenuli iz Bugarske u Tursku, etnički Mađari su se selili iz Rumunije i Jugoslavije u Mađarsku. Godine 1989. oko 360.000 bugarskih Turaka je napustilo Bugarsku, ali se više od jedne trećine njih vratilo. Međutim, u periodu 1990-1991, usled ekonomske krize, 150.000 pripadnika te etničke manjine je emigriralo u Tursku. Osim toga, u razdoblju 1988-1989, iz Rumunije i Jugoslavije je 124.000 ljudi otišlo u Mađarsku (Bobeva, 1996; Guentcheva et al., 2004; Strozza, 2004; Fassman, Münz, 1995). Trenutno, Mađarska je zemlja CIE koja je primila najveći broj balkanskih imigranata. Prema podacima mađarskog registra stranaca, početkom 2003. u toj zemlji je bilo 47.300 Rumuna i 7.900 državljana Srbije i Crne Gore, što je činilo gotovo polovinu svih stranaca (OECD, 2005). Zvanične statistike drugih zemalja CIE beleže daleko niže vrednosti. Moguće je da je balkanska imigracija u tim zemljama potcenjena, s obzirom da se "inostrani radnici sa istoka zapošljavaju (obično radeći ilegalno) u poljoprivredi i građevinarstvu i u niskokvalifikovanom i slabo plaćenom uslužnom sektoru" (Salt, 2005: 24).

Već je naglašeno da prethodno razmotreni podaci o migracionim tokovima i broju migranata samo delimično uzimaju u obzir, i na veoma različite načine, lica koja traže azil i izbeglice. Na osnovu podataka o broju prijava za azil podnetih u industrijalizovanim zemljama od 1990. do 2004. godine moguće je dobiti grubu predstavu o obimu i značaju migracionih tokova lica koja su tražili zaštitu u poslednjih petnaest godina (tabele 6). Prema UNHCR-u, u prvoj polovini 1990-ih u industrijalizovanim (razvijenim) zemljama je bilo ukupno 1.165.000 podnetih prijava za azil lica koja su poreklom iz balkanskih zemalja. Glavna zemlja porekla je bila sadašnja Srbija i Crna Gora sa 530.000 prijava.7 Od ukupnog broja prijava iz te zemlje, na Nemačku se odnosi 60% (316.000). Preostale prijave su pretežno podnete u Švedskoj (95.000), Švajcarskoj (35.000), Holandiji (17.000), Austriji (14.000) i Norveškoj (10.600).

6 Podaci za SAD i Australiju potiču od Migration Information Source-a 7 Podaci za 1990. i 1991. se odnose na sve bivše jugoslovenske republike. U te dve godine zabeleženo je ukupno

95.000 lica s područja bivše Jugoslavije koja su tražila azil.


Tabela 6. Prijave za azil (u hilj.) lica sa područja Balkana, podnete u razvijenim zemljama (a) Zemlja porekla Glavna zemlja prijave 1990-1994 1995-1999 2000-2004 Ukupno 1165,1 532,0 276,3 Albanija 46,5 27,4 27,3

Nemačka 15,7 4,4 1,4 Italija 20,2 1,1 0,6 (b)

Švajcarska 3,9 8,5 0,9 Bosna i Hercegovina 114,5 49,4 41,0

Danska 13,7 1,4 2,7 Nemačka 34,7 13,1 5,7 Holandija 14,4 12,1 3,1 Norveška 7,6 0,7 2,8 Švedska 27,8 3,9 12,1

Švajcarska 10,4 10,2 5,1 Bugarska 103,3 16,6 15,6 Nemačka 77,9 5,4 1,5 (c)

Hrvatska 4,8 (d) 8,1 4,8 Makedonija 4,7 11,5 17,3 Nemačka ... 7,8 2,2 (c)

Rumunija 361,3 55,5 32,3 Austrija 22,8 0,3 0,2 (b)

Belgija 14,0 5,6 2,6 (c)

Francuska 14,3 16,6 0,7 (b)

Nemačka 262,9 9,4 0,5 (b)

Irska 0,1 4,7 6,1 (c)

Italija 5,1 0,7 2,1 (c)

Holandija 8,7 0,7 0,2 (b)

Španija 5,0 5,7 0,8 (b)

Švajcarska 5,6 0,6 1,0 (b)

Velika Britanija 1,9 4,8 5,3 (c)

SAD 8,2 0,8 0,5 (b)

Srbija i Crna Gora (e) 530,0 363,5 137,9 Austrija 14,1 17,0 13,2 Belgija 5,5 23,7 11,0 Danska 5,8 6,3 5,2 Francuska 7,1 6,0 11,4 Nemačka 316,2 156,6 34,5 Mađarska - 8,2 1,3 Italija 0,3 9,5 3,9 (f)

Holandija 16,9 12,0 6,1 Norveška 10,6 3,3 10,7 Švedska 95,2 9,0 20,3 Švajcarska 35,2 67,9 15,6 Velika Britanija 9,2 26,4 ...

SAD 7,4 3,5 2,2 Izvor: Na osnovu podataka UNHCR-a Napomene: (a) Podaci se odnose samo na prve ili nove prijave. Zemlje prijavljivanja uključuju Evropsku uniju (EU 25), Australiju, Bugarsku, Kanadu, Island, Japan, Novi Zeland, Norvešku, Republiku Koreju, Rumuniju, Švajcarsku, Tursku i SAD. Destinacija je navedena ukoliko je broj prijava 5000 ili više u najmanje jednom petogodišnjem periodu. Za 2004. su dati prethodni podaci; (b) 2000-2002; (c) 2000-2003; (d) 1993-1994; (e) 1990-1991. bivša Jugoslavija; (f) 2000-2001.


Druga zemlja porekla po broju podnosilaca zahteva za dobijenje azila u periodu 1990-1994. je Rumunija sa ukupno 361.000 prijava. Nemačka je, u ovom slučaju, primila još veći udeo podnosilaca zahteva - bila je domaćin za gotovo tri četvrtine tražilaca azila. Rumunski podnosioci zahteva su se prijavljivali u Austriji (23.000), Belgiji i Francuskoj (obe sa po 14.000 zahteva). U Nemačkoj je u istom razdoblju primljeno 114.000 prijava iz Bosne i Hercegovine, 103.000 iz Bugarske i 46.500 iz Albanije. Nemačka je bila glavna zemlja destinacije za tražioce azila iz Bosne i Hercegovine, a iza nje sledi Švedska (28.000). U Nemačkoj se, ujedno, prijavilo i 75% bugarskih tražilaca azila. Što se tiče Albanije, u Italiji je podneto 20.000 prijava, a Nemačka je, čak i u tom slučaju, na drugom mestu sa 15.700 zahteva.

Ukupan broj aplikanata balkanskog porekla se prepolovio u drugom delu poslednje decenije 20. veka. Prijava lica poreklom iz Srbije i Crne Gore je bilo 363.000, pretežno podnetih u Nemačkoj (157.000), Švajcarskoj (68.000), Velikoj Britaniji (26.000), Belgiji (23.700) i Austriji (17.000). Drastično smanjenje vrednosti je, takođe, zabeleženo i za podnosioce zahteva iz drugih balkanskih zemalja, i to uz jasno smanjenje važnosti Nemačke kao zemlje prijema. Rumunskih prijava je bilo 55.500 (16.600 u Francuskoj), bosanskih 49.000. Iz Albanije je bilo registrovano 27.400 zahteva za azil, a iz Bugarske 16.600 .

Prepolovljavanje broja prijava podnosilaca zahteva sa područja Balkana je nastavljeno i u poslednjem petogodišnjem razdoblju. Bez obzira na opadajući trend, broj zahteva se zadržao na visokom nivou od 276.000. Od toga, 138.000 zahteva za azil je bilo iz Srbije i Crne Gore, 41.000 iz Bosne i Hercergovine, 32.300 iz Rumunije, 27.300 iz Albanije i 15.600 iz Bugarske. U pogledu zemlje prijema, Nemačka nastavlja da gubi na značaju, a prostorni razmeštaj zemalja prijema postaje raznovrsniji, uz pojavu novih zemalja, kao što je Irska (za Rumune).

Međunarodne migracije unutar i prema Balkanu Najmasovnija međunarodna migraciona kretanja unutar granica Balkana su se odnosila na

stanovništvo koje je tražilo zaštitu za vreme ratnih sukoba u bivšoj Jugoslaviji. Najveći deo tih migracionih tokova se kretao od Hrvatske i Bosne i Hercegovine ka Srbiji i od Bosne i Hercegovine ka Hrvatskoj. Prema podacima UNHCR-a, broj bosanskih izbeglica u Hrvatskoj je dostigao maksimum u 1993. sa 287.000 lica, a u Srbiji je to bilo 1992. godine sa 349.000 raseljenih lica (tabela 7). Broj izbeglica iz Hrvatske u Srbiji i Crnoj Gori je od 1996. do 2000. godine konstantno bio na nivou između 290.000-300.000 lica, sa maksimalnih 298.500 zabeleženih u 1999. godini. Prisilne migracije su sledile intenzitet konflikata, dostižući vrhunac za vreme najsurovijih faza rata. Poslednji raspoloživi podaci pokazuju da je, bez obzira na opadajući trend, situacija hrvatskih i bosanskih Srba raseljenih u Srbiji i Crnoj Gori još uvek daleko od konačnog rešenja.

Podaci iz tabele 7 samo delimično uključuju stanovništvo koje je napustilo zemlju nakon rata na Kosovu. Broj lica koja su 1999. godine tražila zaštitu je u Albaniji iznosio 435.000, u Makedoniji 355.000, a u Bosni i Hercegovini 72.000. Tokom iste godine se većina tražilaca azila dobrovoljno vratila u zemlju. Pomenutim podacima treba dodati interno raseljena lica, koja nisu međunarodni migranti, tj. nisu prešla međunarodno priznate granice, ali su neposredna posledica sukoba. Krajem 2004. godine broj interno raseljenih lica je dostigao 309.000 u Bosni, 284.000 u Srbiji i Crnoj Gori i 7.500 u Hrvatskoj. Osim toga, treba uzeti u obzir 85.000 stanovnika Kosova koji su na toj teritoriji bila pod zaštitom UNHCR-a.


Tabela 7. Izbeglice (u hiljadama) u repulikama bivše Jugoslavije po zemlji porekla i azila,

1992-2004. (stanje krajem godine) Zemlja porekla

Zemlja azila 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Hrvatska ... 287,0 183,6 193,5 158,7 68,3 28,7 25,0 20,9 20,4 7,7 3,9 ...Makedon. ... 28,7 12,8 9,0 5,1 3,5 0,8 0,2 0,2 0,1 0,1 - ...Slovenija 72,4 44,3 29,2 18,8 8,3 4,6 3,5 3,1 2,8 2,4 0,4 2,0 ...

BiH

SCG 349,3 200,9 98,2 84,7 250,7 241,4 200,9 198,2 190,0 143,1 121,4 99,8 95,3BiH ... ... ... ... ... 40,0 30,0 39,6 24,9 23,6 22,0 19,5 19,2Hrvatska SCG 166,9 147,8 72,1 232,7 297,1 293,2 296,6 298,5 289,9 245,3 228,7 189,8 180,1

Makedonija SCG ... 1,9 0,2 0,2 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 11,3 3,6 1,4 ...Slovenija SCG ... 28,4 14,8 12,8 3,2 3,2 3,2 3,2 3,2 0,7 0,7 0,4 ...

Albanija 3,0 3,0 3,0 4,0 4,0 0,0 22,3 3,9 0,5 0,3 - - ...BiH ... ... ... ... ... ... 10,0 26,1 13,3 9,1 6,0 3,0 ...Hrvatska ... ... ... 5,1 6,7 0,5 0,4 3,4 1,5 1,4 0,7 0,5 ...

SCG

Makedon. ... ... ... ... ... ... 0,9 21,0 8,9 4,3 2,8 0,2 ...Izvor: Podaci UNHCR-a.

Za pojedine balkanske zemlje se raspolože i određenim zvaničnim podacima o imigracionim i

emigracionim tokovima (tabela 8). Ti podaci potcenjuju stvarni obim migracionih tokova, a migracije statistički sagledavaju iz veoma različitih perspektiva. Prema tim statistističkim podacima, najveće doseljavanje zabeleženo je u Hrvatskoj, i to tokom druge polovine poslednje decenije 20. veka, sa maksimumom od gotovo 52.000 imigranata iz inostranstva koji je dostignut u 1998. godini.

Tabela 8.

Doseljavanje stranaca, trajno iseljavanje i neto migracioni saldo u nekim balkanskim zemljama, 1995-2003.

(Hiljade) Zemlja 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Doseljavanje stranaca Hrvatska 42,0 44,6 ... 51,8 32,9 2,1 2,1 2,0 2,1 Makedonija 1,0 0,6 0,6 ... 1,2 1,2 1,2 2,3 - Grčka 20,2 22,2 22,1 12,6 ... ... ... ... ... Rumunija (a) 4,5 2,1 6,6 11,9 10,1 11,0 10,4 6,6 3,3 Slovenija ... ... 6,8 3,7 3,6 5,3 6,8 7,7 8,0 Trajno iseljavanje Bugarska 55,0 62,0 ... ... ... ... ... ... ... Hrvatska (b) 15,4 10,0 15,2 ... 8,7 0,1 0,2 0,6 0,4 Makedonija 0,4 0,2 0,3 ... ... 0,2 0,5 0,1 ... Rumunija (c) ... 4,8 3,1 2,3 1,3 1,3 0,9 0,7 0,8 Slovenija ... ... ... ... ... ... ... 4,6 4,0 Neto migracioni saldo Hrvatska (b) 26,6 34,6 ... ... 24,2 2,0 1,9 1,4 1,7 Makedonija 0,6 0,4 0,3 ... ... 1,0 0,7 2,2 ... Rumunija (c) ... -2,7 3,5 9,6 8,8 9,7 9,5 5,9 2,5 Slovenija ... ... ... ... ... ... ... 3,1 4,0

Izvor: Podaci međunarodnih i nacionalnih organizacija, prema Salt (2005).Napomene: (a) lica sa dozvolom za stalni boravak; (b) uključeni samo emigranti koji su prijavili svoj odlazak; (c) strani državljani koji se odseljavaju iz zemlje.


Za Bugarsku, Rumuniju i Sloveniju su raspoloživi podaci o broju stranaca (tabela 9). Od 1995. broj stranih državljana se povećao u Bugarskoj i Rumuniji, dok je ostao stabilan u Sloveniji. U Bugarskoj je broj stranaca sa stalnim ili dugoročnim boravkom iznosio 100.500 u 2002 (1,3% ukupnog stanovništva). Iste godine u Rumuniji je bilo ukupno 68.000 stranaca sa stalnim ili privremenim boravkom (0,3% ukupnog stanovništva). Slovenija sa 45.000 stranaca ima najveći udeo stranaca u ukupnom stanovništvu zemlje (2,3%). Prema podacima iz 2002. godine, u Bugarskoj je 35,4% imigranata stiglo iz zemalja bivšeg Sovetskog Saveza, a mnogi od njih su imigrirali u tu zemlju u skladu sa sporazumom koji je bio potpisan između bivših članica SEV-a (OECD, 2004). U isto vreme, u Bugarskoj je bilo 19.600 državljana zemalja Evropske unije. U Rumuniji glavne zemlje porekla stranaca sa privremenim boravišnim statusom8 su bile Moldavija (8.100), Kina (7.600), Turska (5.300) i Italija (4.600). Većina stranaca je dolazila radi posla (51%) ili usavršavanja (25%) (OECD 2005).

Tabela 9.

Broj stranaca u nekim balkanskim zemljama, 1995-2003. Zemlja 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Apsolutne vrednosti (hiljade) Bugarska (a) 81,0 78,8 86,0 92,8 102,2 101,3 99,2 100,5 ... Rumunija (b) 56,9 57,3 56,4 56,7 63,2 70,6 67,5 67,9 ... Slovenija 48,0 43,0 41,7 39,4 42,5 42,3 44,7 ... 45,3 Udeo u ukupnom stanovništvu (%) Bugarska (a) 1,0 0,9 1,0 1,1 1,2 1,2 1,3 1,3 ... Rumunija (b) 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 ... Slovenija 2,4 2,2 2,1 2,0 2,1 2,1 2,2 ... 2,3

Izvor: Za Bugarsku i Rumuniju - OECD (razna izdanja); za Sloveniju - Salt (2005). Napomene: (a) stranci sa stalnim ili dugoročnim boravkom; (b) stranci sa stalnim boravkom i vizama za privremeni boravak za period duži od 120 dana (podaci za kraj godine). Zvanični statistički podaci samo delimično odražavaju pravi intenzitet migracionih

kretanja, a uz to, podaci nisu raspoloživi za sve zemlje regiona. Statistika obuhvata samo regularne tokova koje uglavnom predstavljaju nasleđe veza koje su postojale u socijalističkom periodu ili se odnose na nove ekonomske veze koje su se razvile sa Evropskom unijom ili pak sa SAD-om. Oni uopšte ne uspevaju da opišu migracione modele i trendove tranzitnih migracija koje su verovatno bile najvažniji imigracioni tok koji zahvatio region u poslednjih petnaest godina. Prema izveštaju IOM-a (2000), Balkan je jedna od dve glavne evropske tranzitne rute prema Evropskoj uniji. Jedna od njih je polazila od Ukrajine, a kretala se preko Češke, Balkana i Slovačke, dok se druga direktno odnosila na Rumuniju, Bugarsku, bivše jugoslovenske republike i Albaniju. Rute se veoma fleksibilne zbog toga što ilegalni migranti reaguju na povećanje kontrole na granicama i na druge faktore (Hofmann, Neske, 2005). U tom pogledu, pristupanje Slovenije Evropskoj uniji, a kasnije i Bugarske i Rumunije su sigurno uticali na promenu situacije na Balkanu, zahvaljujući većoj kontroli na granicama i redukovanju kanala za legalan ulaznak u te tri zemlje.9

8 Za Rumuniju, podaci o broju stranaca po zemljama su raspoloživi samo za strane državljane sa privremenim

boravišnim statusom (98% ukupnog broja u 2002. godini). 9 Strožije kontrole se tiču takođe nacionalnih emigracija. Između januara i novembra 2002. godine, bilo je

ukupno 367.700 Rumuna koji su bili sprečeni da otputuju u zemlje evropske petnaeastorice (EU 15) ili na neke druge destinacije, jer nisu ispunili uslove za odlazak (OECD, 2005).


Tabela 10. Odbijeni, uhapšeni ili deportovani stranci u pojedinim balkanskim zemljama, 1997-2001.

(Hiljade)Zemlja 1997 1998 1999 2000 2001 Odbijeni Bugarska ... ... ... 6,4 5,5 Grčka ... ... ... 9,5 17,0 Rumunija ... ... ... 37,0 32,0 Slovenija 43,8 38,6 39,7 44,9 59,9 Uhapšeni Bugarska ... ... ... 4,1 1,9 Grčka 199,5 148,8 182,1 259,4 219,6 Rumunija ... ... ... 2,7 3,7 Slovenija 7,1 13,7 18,7 35,9 20,9 Deportovani Bugarska ... ... ... 4,8 2,1 Grčka ... ... 184,5 225,7 167,2 Rumunija 1,3 1,6 1,1 0,7 0,7 Slovenija 6,6 6,1 6,0 8,9 9,0 Izvor: Podaci CIREFI-a.

Tranzitne migracije mogu ići legalnim ili ilegalnim putevima, u zavisnosti od migracionih

politika i viznih režima involviranih zemalja, i svakako stimulišu razvoj migracionog biznisa koji na razne načine podstiče prelazak migranata. Uprkos velikoj zabrinutosti i interesu koji postoji u političkim krugovima za ilegalne i tzv. iregularne migracije, statističke informacije o tom tipu migracionih kretanja su veoma oskudne. Poslednjih godina su urađene brojne procene koje se tiču obima trgovine ljudima i ilegalnog prelaženja granica. Na svetskom nivou, procene se kreću od 1 do 4 miliona ljudi godišnje (Salt, 2005). Što se tiče Evropske unije, procene koje se odnose na 1999. godinu, a koje su zasnovane na podacima o hapšenjima, brojčano kvantifikuju ta migraciona kretanja na 400.000 lica (Heckmann et al., 2000, prema Salt, 2005). Po svemu sudeći ne postoje konkretne procene za celokupno područje Balkana, ali se mogu iskoristite neke informacije o ilegalnim migracijama u pojedinim zemljama.

Evropska komisija je nedavno razvila sistem prikupljanja podata o ilegalnim migracijama (van der Erf et al., 2005). Podaci Centra za informacije, diskusiju i razmenu o prelasku granica i imigraciji (CIREFI) se smatraju poverljivim i za sada se ne objavljuju. Evropska komisija je u svom prvom Godišnjem izveštaju o azilu i migracijama objavila samo deo podataka CIREFI-a (van der Erf et al., 2005). Objavljeni podaci se odnose na period 1997-2001 i razmatraju odbijene ulaske, hapšenja i deportovanja stranaca. Od balkanskih zemalja u serijama postoje podaci za Bugarsku, Grčku, Rumuniju i Sloveniju (tabele 10 i 11). Spomenute serije podataka se smatraju nedovoljnim za sagledavanje obima i karakteristika ilegalnih migracija (Jandl, 2004, prema van der Erf, 2005) i ukoliko se rade poređenja, ona moraju biti uz puno ograda. U 2001. godini najveći broj odbijenih ulazaka je zabeležena u Sloveniji (60.000), a zatim u Rumuniji (32.000), Grčkoj (17.000) i Bugarskoj (5.500). U posmatranim godinama je u Grčkoj zabeležen veliki broj hapšenja i deportovanja. Njihov najveći broj je zabeležen u 2000. godini (259.000 hapšenja i 226.000 deportovanja). U ostalim zemljama je broj takvih slučajeva daleko manji.


Tabela 11. Odbijeni, uhapšeni i deportovani stranci u Bugarskoj, Rumuniji i Sloveniji prema

državljanstvu, 2001. Odbijeni % Uhapšeni % Deportovani %

Bugarska Ukupno (hiljade) 5,5 Ukupno (hiljade) 1.9 Ukupno (hiljade) 2.1 Turska 44,7 Rumunija 50,3 Rumunija 45,0 Gruzija 6,4 Gruzija 15,5 Gruzija 15,3 Rumunija 5,7 Ukrajina 8,6 Ukrajina 8,2 Ukrajina 4,7 Moldavija 4,8 Turska 5,5 Ruska federacija 3,6 Turska 4,1 Moldavija 4,6 Ostale balkanske zemlje (a) 8,5 Ostale balkanske zemlje ... Ostale balkanske zemlje ...

Rumunija Ukupno (hiljade) 32,0 Ukupno (hiljade) 3,7 Ukupno (hiljade) 0,7 Moldavija 55,3 Turska 19,4 Turska 26,7 Mađarska 24,4 Kina 10,6 Kina 16,2 Ukrajina 9,1 Irak 8,7 Moldavija 6,6 Bugarska 3,1 Moldavija 7,2 Sirija 6,0 Turska 2,3 Avganistan 4,6 Iran 5,5 Ostale balkanske zemlje (b) 1,0 Ostale balkanske zemlje ... Ostale balkanske zemlje ...

Slovenija Ukupno (hiljade) 59,9 Ukupno (hiljade) 20,9 Ukupno (hiljade) 9,0 Hrvatska 20,0 Rumunija 18,4 Rumunija 29,4 Bosna i Hercegovina 16,1 Irak 15,4 Srbija i Crna Gora 16,6 Nemačka 13,8 Turska 15,1 Turska 11,9 Italija 11,9 Srbija i Crna Gora 13,3 Makedonija 10,1 Austrija 6,2 Makedonija 8,3 Hrvatska 6,0 Rumunija 4,7 Iran 5,9 Moldavija 5,6 Ostale balkanske zemlje (c) 10,3 Ostale balkanske zemlje(d) 2,3 Ostale balkanske zemlje ...

Izvor: Podaci CIREFI-a. Napomene: (a) Srbija i Crna Gora, Bosna i Hercegovina i Makedonija; (b) Srbija i Crna Gora; (c) Srbija i Crna Gora, Makedonija i Bugarska; (d) Hrvatska

Podaci o državljanstvu migranata za 2001. (nisu raspoloživi za Grčku) omogućavaju

prikupljanje dodatnih informacija o migracionim vezama sa ostalim zemljama. U Bugarskoj, uzimajući u obzir sve tri kategorije stranaca (odbijeni, hapšeni i deportovani), dolazi se do brojke manje od 10.000 osoba. Susedne zemlje (Turska i Rumunija) i zemlje nastale posle raspada Sovetskog Saveza u velikoj meri odslikavaju karakteristike modela iregularnih migracionih kretanja, i to zahvaljujući geografskoj blizini i vezama nasleđnim iz socijalističkog perioda. Za Rumuniji su odgovarajuće vrednosti veće (36.000 stranaca), a podaci ukazuju na veći broj zemalja porekla, čak uz prisustvo imigranata iz zapadne i istočne Azije. U 2001. godini najveći broj slučajeva registrovan je u Sloveniji (90.000 stranaca). To je znatno više od broja stranaca u zemlji (tabela 9), a ujedno prilično izdiferencirano i poreklo migranata. Za Sloveniju je karakteristično da su zemlje nastale po raspadu bivše Jugoslavije, neke zemlje


Evropske unije (Nemačka, Italija i Austrija), Rumunija i azijske zemlje (Irak, Turska i Iran) glavne zemlje porekla odbijenih, uhapšenih i deportovanih stranaca.

Podatke o hapšenjima na granici takođe prikuplja i Međunarodni centar za razvoj migracione politike (ICMPD) iz Beča (tabela 12). ICMPD objavljuje Godišnjak u saradnji sa graničnim službama razmatranih zemalja. Podaci ICMPD-a se ponekad razlikuju od onih koje prikuplja CIREFI i nedostatak metodoloških objašnjenja za izvore koje koristi Evropska komisija onemogućava utvrđivanje razloga postojećih razlika. Prema podacima ICMPD-a, za područje Balkana, prvu polovinu tekuće dekade karakterisalo je smanjenje broja graničnih hapšenja, sa 77.600 u 2001. na 19.800 u 2004. godini. To opadanje moglo bi biti rezultat više međusobno suprotnih činilaca: smanjenja migracionog pritiska, poboljšanja upravljanja na granici, slabljenja graničnih kontrola ili promena u definiciji (Futo, Jandl, 2005). Izveštaj ICMPD-a upućuje da se balkanska ruta izgleda manje koristi, dok su neke zemlje regiona postale destinacije iregularnih migracija i pored toga što služe kao zemlje tranzita. U principu, bolja granična kontrola u CIE zemljama "moguće je da je doprinela (geografskoj) promeni smera kretanja iregularnih migracionih kretanja preko južnih granica Evrope i promenama u strategijama pomagača iregularnih migracija kroz nove forme krijumčarenja ljudi i falsifikovanja dokumenata" (Futo, Jandl, 2005: 15).

Tabela 12.

Broj hapšenja imigranata na granici u pojedinim balkanskim zemljama, 2001-2004. (Hiljade)

Zemlja 2001 2002 2003 2004 Ukupno 77,6 22,6 18,6 19,8 Bosna i Hercegovina ... 0,4 1,0 0,9 Bugarska 6,0 6,5 5,1 5,9 Hrvatska 17,4 4,9 2,9 2,6 Makedonija ... ... 1,4 1,8 Rumunija 32,0 3,1 2,1 1,5 Srbija i Crna Gora 1,3 0,8 1,1 1,4 Slovenija 20,9 6,9 5,0 5,7

Izvor: Podaci ICMPD-a, prema Salt (2005) i Futo, Jandl (2005). S određenog stanovišta, prijave za azil u vezi su sa tranzitnim migracijama. Uopšteno

posmatrano, u balkanskim zemljama najveći broj je zabeležen u Grčkoj, a najznačajniji izuzetak bila je Srbija i Crna Gora u 1998. godini (tabela 13). Nove prijave u Grčkoj su u porastu od 1999, dostižući broj od 8.200 u 2003. godini. Vrednosti za ostale zemlje su niže, a kao verovatno najinteresantniji aspekt se može izdvojiti brojčana dominacija migranata azijskog porekla koja je prisutna poslednjih godina. U Bugarskoj su Avganistan, Irak i Jermenija bili tri glavne zemlje porekla, sa ukupno 74% svih prijava podnetih u periodu od 2001. do 2003. godine. U istom razdoblju, u Grčkoj su Irak, Pakistan, Iran ili Avganistan predstavljali zemlju porekla za 67% novopodnetih prijava. Slične situacije su zabeležene u Rumuniji i Sloveniji, gde su u posmatrane tri godine azijske zemlje predstavljale najznačajnije zemlje porekla. Irak, Indija i Kina su preovladavale u Rumuniji, dok su u Sloveniji glavne zemlje porekla bile Turska, Irak i Srbija i Crna Gora. Podnosioci prijava poreklom iz balkanskih zemalja su predstavljali većinu jedino u Bosni i Hercegovini i Makedoniji.


Tabela 13. Nove prijave za azil podnešene u balkanskim zemljama, 1995-2003.

(Hiljade) Zemlja 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Albanija - - - - - 0,1 0,2 0,1 - Bosna i Hercegovina - - - - - 0,3 0,7 0,6 0,7 Bugarska 0,5 0,3 0,4 0,8 1,3 1,8 2,4 2,9 1,5 Hrvatska - - - - - - 0,2 0,2 0,1 Makedonija - - - - - - 0,2 0,1 2,3 Grčka 1,3 1,6 4,4 3,0 1,5 3,1 5,5 5,7 8,2 Rumunija 0,6 0,6 1,4 1,2 1,7 1,4 2,4 1,2 1,1 Srbija i Crna Gora - 0,1 0,2 50,2 0,1 - 0,1 0,2 0,1 Slovenija - - 0,1 0,5 0,9 9,2 1,5 0,7 1,1 Izvor: Podaci UNHCR-a

Zaključak Zemlje CIE su, od početka 1990-ih godina, iskusile primetno usložnjavanje migracionih

tipova (Kaczmarczyk, Okólski, 2005). Kao rezultat takvih promena, istraživači su bili podstaknuti da uvedu drugačiji vokabular u opisivanju novih ekonomske migracionih tokova: radni turizam, dnevne migracije, sitna trgovina i tranzitne migracije su neki od pojmova uvedenih u naučnu literaturu (Salt, 2005). Naša analiza balkanskih međunarodnih migracija je potvrdila da je raspoloživa statistika u velikoj meri neodgovarajuća za sagledavanje aktuelnih procesa, naročito ako se oni kreću neformalnim putevima. Bez obzira na poboljšanja, podaci o migracijama su trenutno ne prikupljaju u svim balkanskim zemljama, a ukoliko je to slučaj, često nedostaju neke bitne komponente. S druge strane, podaci zemalja prijema su uglavnom fokusirani na regularne migracije i samo delimično obuhvataju iregularne i ilegalne migracione tokove.

Uprkos navedenim problemima, mogu se ustanoviti neke bitne karakteristike novijih balkanskih migracionih kretanja. Uopšteno govoreći, čini se da u poslednjih petnaest godina najvažniji registrovani migracioni tok predstavljaju kretanja ljudi koji traže zaštitu izvan ili unutar područja Balkana. Podaci o prijavama za azil podnete u razvijenim zemljama i podaci o izbeglicama iz zemalja sa prostora bivše Jugoslavije potvrđuju kvantitativan značaj prisilnih migracija. U najskorijem periodu su se naročito razvile radne migracije prema južnoevropskim zemljama-članicama EU. Ponekad je zaista impresivan porast albanskih, rumunskih i bugarskih zajednica u Italiji, Španiji i Grčkoj.

Zemlje bivše Jugoslavije su ostale prilično izolovane iz ovih trendova, iako uopšteno posmatrano, one poseduju jače push faktore od zemalje koje su u njih bile više uključene. Politički faktori su verovatno doprineli smanjenju emigracija iz Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije, stvarajući situaciju koja je bila podsticajna za migracione tokove iz drugih zemalja. U tom pogledu, primetno je da je trenutni rast emigracije ka južnoj Evropi obuhvatio Moldaviju i Ukrajinu, zemlje koje nisu uključene u proces proširenja Evropske unije. U Italiji je početkom 2001. godine bilo ukupno 9.100 dozvola za boravak izdatih ukrajinskim državljanima. Tri godine kasnije njihov broj je dostigao 112.800. Za Moldavce, broj dozvola je povećan sa 3.300 na


33.700. U Grčkoj, Ukrajinci se pojavljuju kao jedna od najbitnijih grupa prilikom regularizacije boravka iz 2001. godine (OECD, 2005). U Španiji, u Padrón Municipal je 2001. godine bilo upisano 10.300 Ukrajinaca, a 1. januara 2005. ih je bilo 65.000. U Portugaliji, Ukrajinci su čak postali najveća grupacija stranaca (62.000 ljudi u 2003. godini) (OECD, 2005). Ti podaci ukazuju da povećanje broja stranaca koje je zabeleženo u južnoj Evropi treba da bude razmatrano više iz perspektive istočnoevropskih, nego balkanskih zemalja.

Novije migracije radne snage sa područja Balkana se više smatraju privremenim nego stalnim. Ogromno povećanje nekih balkanskih zajednica u južnoj Evropi verovatno najavljuje prekretnicu praćenu promenama u karakteru tih migracionih tokova. U tom pogledu, vredno razmatranja je pitanje razvijanja kulture i ekonomičnosti migracija u glavnim emigracionim zemljama regiona. Što se tiče ekonomskih efekata emigracija, u Bugarskoj su 2002. godine doznake (450 miliona dolara) premašile direktne strane investicije i predstavljale su 2,9% BDP-a (Guentcheva et al., 2004). U jednom istraživanju procenjeno je da je u Rumuniji u 2003. godini priliv deviznih doznaka (2 milijarde evra) bio gotovo dvostruko veći od iznosa stranih investicija (Lazaroiu, 2004). U Albaniji je još veći ekonomski značaj doznaka. U toj zemlji su doznake za period 1993-2003. procenjene na 5.145 miliona dolara, što je pet puta više od direktnih stranih investicija. U 2003. godini doznake su predstavljaje 12,7% albanskog BDP-a (IOM, Vlada Albanije, EU, bez godine izdanja).

U balkanskim zemljama je imigracija stranaca još uvek na niskom nivou i uglavnom se tiče ranije uspostavljenih veza ili pak novih ekonomskih veza sa zemljama Evropske unije ili Severne Amerike. Veoma je teško dati procenu obima tranzitnih migracija u regionu, baš kao što je teško oceniti ulogu tranzitnih migranata na tržištu radne snage na području Balkana. Najnovije izmene u migracionim politikama i efikasnija kontrola granica u pojedinim zemljama regiona učinile su migracione tokove ka Evropskoj uniji težim i složenijim. Kao posledica bi moglo da se navede smanjenje iregularnih migracija ka balkanskim zemljama koje su registrovane poslednjih godina. Međutim, teško je dati precizniju ocenu postojećih trendova zbog nedovoljnosti statističkih podataka.

Dalji razvoj migracionih kretanja je izgleda usko povezan sa političkim promenama u regionu. Veća integrisanost Balkana u Evropsku uniju bi stimulisala nove emigracione tokove i podrazumevala bi veću kontrolu nad tranzitnom migracijom iz bivšeg Sovetskog Saveza i azijskih zemalja. Investicije i ekonomski rast u novim članicama Evropske unije bi mogle da formiraju novu imigracionu zonu, i time doprineti emigraciji radne snage sa područja Balkana (IOM, 2005). Uopšteno govoreći, potrebni su bolji statistički podaci i istraživanja da bi se preciznije pratio razvoj spoljnih migracija sa područja Balkana. Mnoga pitanja zaslužuju uključivanje u istraživačku agendu za naredne godine, uz istovremenu ocenu veličine i glavnih karakteristika migracionih tokova. Selektivnost migranata, dejstvo migracija na lokalnom nivou, obim odliva mozgova i razvoj Balkana kao područja prijema su verovatno najintrigantnija pitanja.

Literatura i izvori podataka

BATT, J. (2004). "Introduction: the stabilisation/integration dilemma". In Chaillot Papers, 70, Special issue devoted to The Western Balkans: moving on (edited by J. Batt).


BOBEVA, D. (1996). "Bulgaria". In T. Frejka (ed.), International migration in Central and Eastern Europe and the Commonwealth of Independent States (New York: United Nations).

BONIFAZI, C. (2004). "Evolution of regional patterns of international migration in Europe". Paper presented at the Conference International migration in Europe: new trends, new methods of analysis, Rome 25-27 November.

BONIFAZI, C. MAMOLO, M. (2004). "Past and current trends of Balkan migrations". Espace, Populations, Sociétés, 3.

BONIFAZI C., SABATINO, D. (2003). "Albanian migration to Italy: what official data and survey results can reveal". in Journal of Ethnic and Migration Studies, 29, 6.

BONIFAZI, C., STROZZA, S. (2006), "Conceptual framework and data collection in international migration". In G. Caselli, J. Vallin and G. Wunsch (eds.), Demography: Analysis and Synthesis, Vol. IV (Elsevier: San Diego), 537-554.

DUMONT, J.-C., LEMAÎTRE, G. (2005). Counting immigrants and expatriates in OECD countries: a new perspective. OECD Social, Employment and Migration Working Papers, 25.

European Commission (2005). Annual Report on Asylum and Migration 2001 (available on line, September 2005).

Eurostat (2003). New Cronos Database-Cd-Rom (Luxembourg: Eurostat). FASSMANN H., MÜNZ, R. (1995). "European East-West migration". In R. COHEN (ed.),

The Cambridge Survey of world migration (Cambridge: Cambridge University Press). FUTO, P., JANDL, M., eds. (2005). 2004 Year Book on illegal migration, human smuggling

and trafficking in Central and Eastern Europe, Vienna, ICMPD. GUENTCHEVA R., KABAHCHIEVA, P., KOLARSKI, P. (2004). Migration trends in

selected Applicant Countries. Vol. I – Bulgaria. The social impact of seasonal migration, (Vienna: IOM).

HECKMANN, F., WUNDERLICH, T., MARTIN, S. McGRATH, K. (2000). "Transatlantic Workshop on human smuggling. A conference report". Georgetown Immigration Law Journal, 15.

HEINIGER, M. (2006). "Migration from the Balkans to Switzerland, 1990-2004". In A. Parant (ed.) Migrations, crise et conflits récents dans les Balkans / Migrations, Crises and Recent Conflicts in the Balkans (Volos: DémoBalk), 331-346.

HOFMANN, M., NESKE, M. (2005)."Migration industry: means and routes". In H. Fassmann, J. Kohlbacher, U. Reeger and W. Sievers (eds), International migration and its regulation. State of the art report Cluster A1 (available on line).

IOM (2000). Migrant trafficking and human smuggling in Europe: a review of the evidence, (Geneva: IOM).

IOM (2005). World migration 2005: costs and benefits of international migration (Geneva: IOM) IOM, Albanian Government and European Union (...). National strategy on migration. A

project of the Albanian Government managed in cooperation with the International Organisation for Migration funded by the Cards programme of the European Union.

JANDL, M. (2004). A statistical inquiry into the links between legal and illegal migration. Report for the THESIM project.

KACZMARCZYK P., OKÓLSKI, M. (2005). International migration in Central and Eastern Europe. Current and future trends. Paper presented to the United Nations Expert Group Meeting on International Migration and Development, New York, 6-8 July.


LAZAROIU, S. (2004). Migration trends in selected Applicant Countries. Vol. IV – Romania. More ’Out’ than ‘In’ at the Crossroads between Europe and the Balkans, Vienna, IOM.

MARTEL L, CARON MALENFANT, E. (2006). "L’immigration récente au Canada en provenance des Balkans". In A. Parant (ed.) Migrations, crise et conflits récents dans les Balkans / Migrations, Crises and Recent Conflicts in the Balkans (Volos: DémoBalk), 351-367.

Mediterranean Migration Observatory (2004). Statistical data on immigrants in Greece: an analytic study of available data and recommendations for conformity with European Union Standards, Athens, Mediterranean Migration Observatory.

Migration Information Source, Global Data Source, Migration Policy Institute, http://www.migrationinformation.org/GlobalData/

OECD (različite godine). Sopemi Trends in International Migration. Annual Report (Paris: OECD). OKÓLSKI, M. (1998). "Regional dimension of international migration in Central and Eastern

Europe", Genus, 44(1-2), 11-36. POTOT, S. (2004). "The Romanian circulatory migration: a case study". Paper presented at the

Conference International migration in Europe: new trends, new methods of analysis, Rome 25-27 November.

SALT, J. (2001). Current trends in international migration in Europe (Strasbourg: Council of Europe). SALT, J. (2005). Current trends in international migration in Europe, (Strasbourg: Council of

Europe). STROZZA, S. (2004). "Migrazioni Est-Ovest in Europa: dal crollo del Muro di Berlino

all’allargamento dell’Unione". Rivista italiana di economia, demografia e statistica, 5 (1-2). UN (2002). International migration report 2002 (New York: United Nations). UNCHR (različite godine). Statistical Yearbook. Trends in Displacement, Protection and

Solutions (Geneva: UNHCR). UNCHR (2001). Asylum applications in industrialized countries: 1980-1999 (Geneva: UNHCR). UNCHR (2005a). Asylum levels and trends in industrialized countries, 2004 (Geneva: UNHCR). UNCHR (2005b). 2004 Global refugee trends (Geneva: UNHCR). van der ERF, R., JANDL, M., Reeger, U. (2005). "International migration: concepts and

measurement". In H. FASSMANN et al. (eds.), International migration and its regulation. State of the art report Cluster A1 (available on line).

http://www.migrationinformation.org/GlobalData/

MIGRACIJE, KRIZE I NEDAVNI RATNI SUKOBI NA BALKANU

Koliko ih je napustilo zemlju? Raseljavanje građana bivše Jugoslavije

Béla HOVY*

Uvod Raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) ranih devedesetih godina

20. veka doveo je do sukoba i proganjanja koji su zahvatili sve zemlje sukcesore, tj. Bosnu i Hercegovinu, Hrvatsku, Srbiju i Crnu Goru, Sloveniju i BJR Makedoniju. Milioni građana sa područja bivše Jugoslavije su postali raseljeni unutar svojih zemalja, izbegli u susedne zemlje ili su pronašli azil u drugim, udaljenijim, zemljama. Dok je većina raseljenih lica našla trajno rešenje do sredine 2005. godine, hiljadama je još uvek potrebna kontinuirana zaštita ili pomoć.

Okviri ovog rada onemogućavaju razmatranje sveukupne složenosti pitanja prinudnog raseljavanja stanovništva sa području Balkanu i nalaženja trajnog rešenja. Naime, cilj ovog saopštenja je da se da opšti pregled nivoa i tendencija od ranih 1990-ih u pogledu raseljavanja građana poreklom iz zemalja bivše Jugoslavije, kao i da se oceni stepen do sada ostvarenih trajnih rešenja. Na taj način se može utvrditi koje je to stanovništvo kome je još uvek potrebna zaštita i pomoć (tzv. protection gap).

Prilikom prikazivanja nivoa i trendova prisilnog raseljavanja, neophodno je pravilno razumeti njegov pravni i administrativni okvir. Stoga, pažnja je posvećena međunarodnim definicijama izbeglica, nacionalnim režimima zaštite kao i izvorima i metodama prikupljanja podataka.

Prisilno raseljavanje. Pravni okvir i terminologija Raseljavanje se razlikuje od drugih oblika migracija jer uključuje upotrebu sile. Prisilni

migranti su raseljeni usled ratnog sukoba, invidualnog proganjanja ili masovnih kršenja ljudskih prava. Za razliku od ekonomskih migranata, prisilno raseljena lica nemaju izbora osim da potraže spas i zaštitu u bekstvu. Međunarodna zajednica je odavno uvidela potrebe izbeglica za specijalnom zaštitom, kao i razvijeno međunarodno pravo koje treba da štiti njihova prava.

Raseljavanje se dešava unutar jedne zemlje ili između zemalja. Lica koja su raseljena unutar svoje zemlje se nazivaju interno raseljena lica (IRL). Lica koja beže od progonstva ili ratnog sukoba preko međunarodno priznatih granica se nazivaju izbeglicama. Po Konvenciji Ujedinjenih nacija o statusu izbeglica iz 1951. godine, koju je potpisalo 145 zemalja, izbeglice se ne moraju vratiti u zemlju porekla ukoliko misle da im je život u opasnosti ili da im preti progon. Ovo pravo se naziva "pravo na zabranu proterivanja" ("non-refoulement").

* Viši statističar, Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR), Ženeva, Švajcarska. Stavovi i

mišljenja u referatu pripadaju autoru i ne odražavaju nužno stavove i mišljenja Visokog komesarijata.


Izbeglice koje su pojedinačno proganjane obično pojedinačno i beže. U zemlji u kojoj traže azil, njihov zahtev za izbegličkim statusom se ocenjuje na individualnoj osnovi od strane nadležnih vlasti kroz proces koji se zove određivanje izbegličkog statusa ili procedura za dobijanje azila. UNHCR pruža pomoć zemlji domaćinu u državama koje nemaju procedure za određivanje izbegličkog statusa ili u kojima je ona neadekvatna. UNHCR, u ovkiru svog mandata, može i nezavisno da sprovodi određivanje izbegličkog statusa. U Srbiji i Crnoj Gori, na primer, UNHCR, u ime Vlade, sprovodi određivanje izbegličkog statusa za azilanta van područja bivše Jugoslavije. Ukoliko se utvrdi da se azilant, na osnovu Konvencije iz 1951. godine, može smatrati izbeglicom, to lice dobija izbeglički status. Podnosilac zahteva za dobijanje izbegličkog statusa smatra se mandatnim izbeglicom kada mu UNHCR dodeli status izbeglice.

Primena principa "non-refoulement" ne vodi automatski do dodeljivanja izbegličkog statusa na osnovu Konvencije. Niz zemalja je uvelo dodatne oblike zaštite za osobe koje traže azil, a koje tek treba da ispune uslove za dobijanje izbegličkog statusa predviđene Konvencijom iz 1951. godine, a koji ne mogu biti vraćene u zemlju porekla. Terminologija vezana za ove dodatne oblike zaštite se razlikuje od zemlje do zemlje i naziva se "humanitarni status", "lica kojima je dozvoljen ostanak na humanitarnim osnovama", "B-status", "izuzetna dozvola boravka", itd.

U slučajevima oružanog sukoba, ljudi češće napuštaju zemlju u velikom broju nego pojedinačno. U susednim zemljama, pa čak i u udaljenijim zemljama, zbog masovnog priliva velikog broja ljudi koji su stigli u kratkom vremenskom periodu često nije moguće pojedinačno dobijanje izbegličkog statusa. U slučaju masovnog priliva, dakle, izbeglice bivaju često primljene na osnovu principa "prima facie" ("na prvi pogled"). Za razliku od pojedinačnih tražilaca azila, kada osoba mora da dokaže da je izbeglica, određivanje izbegličkog statusa na osnovu principa "prima facie" ima suprotno polazište. Lica koja su deo nekog masovnog priliva dobijaju privremenu zaštitu do momenta kada su stvoreni uslovi za bezbedan povratak. Kada se većina izbeglica vrati kućama, vrši se pojedinačno određivanje izbegličkog statusa za lica kojima je još uvek potrebna međunarodna zaštita.

Iako u većini slučajeva izbeglištvo podrazumeva prelazak međunarodne granice, osoba može postati izbeglica i bez migriranja. Usled promena u njegovoj zemlji, stranac (strani radnik, student, imigrant, itd.) može postati izbeglica "sur place" ("na licu mesta") ukoliko ne može da se vrati u domovinu zbog proganjanja ili ratnog sukoba. U ranim 1990-im, po izbijanju ratnih sukoba na Balkanu, hiljade građana bivše Jugoslavije koji su živeli u zapadnoj Evropi kao gastarbajteri, članovi porodice ili "treća generacija", postale su izbeglice "sur place".

Pre ranih 1990-ih godina, Zapadna Evropa imala je malo, ako je uopšte imala, iskustva sa masovnim prilivom izbeglica. Većina azilanata je bežala od individualnog progonstva u nekadašnjim komunističkim zemljama istočne Evrope i bivšeg Sovjetskog Saveza. S obzirom na malu verovatnoću za povratak u domovinu, ovim azilantima je uglavnom dozvoljavano da ostanu na Zapadu i da se u potpunosti integrišu u novoj sredini.

Ipak, veliki broj izbeglica koje su bežale iz bivše Jugoslavije u ranim devedesetim uzrokovao je novi režim "prima facie" privremene zaštite. Međutim, karakter tog režima se razlikovao od zemlje do zemlje. U Nemačkoj, Švajcarskoj i Austriji, privremena zaštita je uglavnom bila dobro razvijena. U tim zemljama je državljanima bivše Jugoslavije, naročito onima iz Bosne i Hercegovine, data zaštita na privremenoj osnovi. Nije im bilo dozvoljeno da se individulano prijavljuju za azil, a većina je morala da se vrati u domovinu nakon završetka ratnog sukoba. Međutim, u većini drugih evropskih zemalja, građani bivše Jugoslavije su

Koliko ih je napustilo zemlju? Raseljavanje građana bivše Jugoslavije 29

morali da se individualno prijavljuju za azil. Dozvoljeno je da ostanu onima koji su na osnovu Konvencije dobili izbeglički status, ali je kod onih koji su dobili humanitarni status bila manje evidentna lokalna integracija.

Postoje tri osnovna načina na koja se razmatraju situacije u pogledu prisilnih raseljavanja. Žrtve ratnog sukoba se mogu vratiti u svoju zemlju kada se situacija popravi ili im je dozvoljeno da ostanu i integrišu se u zemlju domaćina. Kada zemlja domaćin nudi azil samo na privremenoj osnovi, preseljenje u treće zemlje može da predstavlja bolji vid stalnog rešenja. Preseljenje uključuje transfer izbeglica iz zemlje prvog ili privremenog azila u zemlju u kojoj su dobili stalni boravak. Iako je ono, brojčano posmatrano, najmanje zastupljen vid trajnog rešenja, preseljenje u treće zemlje je važan element u međunarodnoj raspodeli bremena pružanja pomoći zbog toga što se time olakšava opterećenje kome su izložene zemlje prvog azila.

Privremena zaštita nije primenjivana samo u slučajevima koji se tiču azilanata i individualnih izbeglica koje su spontano pristizale. Tokom kosovske krize (1999), uspostavljen je Program humanitarne evakuacije (HEP) kako bi izbeglice bile prebačene iz BJR Makedonije u treće zemlje. Program humanitarne evakuacije olakšava situaciju u zemlji prvog azila, ali lica koja su evakuisana preko tog Programa ne stiču automatski, u svim zemljama prijema, uslove za stalni boravak. Koncept privremene zaštite, koji je razvijen kao mehanizam pomoći tokom balkanskih ratova s početka 1990-ih godina, je tako proširen i na programe koji se odnose na preseljenje u treće zemlje.

Uloga UNHCR-a nije samo da obezbedi međunarodnu zaštitu onima kojima je to potrebno, već i da traži i pronalazi trajna rešenja. Kao što je to slučaj u većini situacija vezanih za problem izbeglica, trajna rešenja za izbeglice sa Balkana su predstavljala i nastavljaju da predstavljaju kombinaciju dobrovoljne repatrijacije, integracije u lokalnu sredinu i preseljenja u treće zemlje.

Prisilno raseljavanje. Metodološka razmatranja Prisilne migracije se mogu analizirati na isti način kao i dobrovoljne migracije, s tim što

su prve mnogo složenije zbog dodatnih pravnih dimenzija. Da bi neko lice bilo smatrano spoljnim migrantom dovoljno je samo da promeni zemlju boravka. S druge strane, izbeglica ne samo što menja zemlju boravka, već to čini iz jednog potpuno određenog razloga, to jest, radi traženja zaštite od progona ili ratnih sukoba. Zakon o izbeglicama određuje da li je to zaista slučaj.

Broj međunarodnih migranata neposredno je određen jedino rađanjima, umiranjima i migracijama, dok je broj prisilnih migranata određen ne samo tim demografskim činiocima već i pravnim razmatranjima. Ako je neko izbeglo lice primljeno na osnovu principa "prima facie", njegov dolazak podrazumeva direktno povećanje izbegličkog kontingenta. Međutim, u slučaju tražilaca azilanata, do njihovog uključenja u izbeglički kontingent će doći tek nakon zvaničnog dobijanja statusa izbeglice. Treba napomenuti da u tom slučaju obično treba da prođe nekoliko meseci, ako ne i više od godinu dana, pre nego što se konačno odobri azil. Slično, izbeglica "sur place" postaje deo izbegličkog kontingenta na osnovu promene u pravnom statusu, a ne zbog učešća u spoljnim migracijama. Iste napomene se odnose i na izlazak iz izbegličkog kontingenta. Kada se izbeglice vraćaju u svoje zemlje, smanjenje izbegličkog kontingenta se


istovremeno odvija sa migriranjem. Međutim, zaštita izbeglica može biti okončana i u slučaju da nije došlo do fizičke promene mesta boravka. Na primer, izbeglički status se može oduzeti osobama koje su počinile ozbiljan zločin. Klauzulom o prekidu koja je sadržana u Konvenciji iz 1951. predviđeno je okončanje izbegličkog statusa za grupu izbeglica kojima više nije potrebna međunarodna zaštita.

Većina, ako ne i sve, zemlje bivše Jugoslavije imaju registar izbeglica i interno raseljenih lica u koji se unose demografske i pravne promene izbeglog stanovništva. Međutim, usled nepostojanosti mesta boravka raseljenih lica, teško je ažurirati te registre. Zavođenje u registar se redovno odvija da bi se verifikovali i ažurirali evidentirani podaci. UNHCR je podržavao, i dalje podržava, registrovanje raseljenih lica u svim zemljama bivše Jugoslavije. U tim zemljama su registracije i registri, koje vode nadležne službe, primarni izvor statističkih podataka o izbeglicama i interno raseljenim licima.

Situacija u ne-susednim zemljama je bitno drugačija. Samo mali broj zemalja ima registar izbeglica (Francuska, Švajcarska). U nekim zemljama, zvanična statistika o izbeglicama se dobija preko registra o strancima (Nemačka) ili iz registra stanovništva (Belgija). U većini drugih evropskih zemalja ne postoje zvanični podaci o broju izbeglica. Slično, u tradicionalnim imigrantskim zemljama kao što su Australija, Kanada, Novi Zeland i SAD, ne postoji zvanični izvor podataka o izbegličkom stanovništvo. U zemljama u kojima ne postoje zvanični izvori, UNHCR procenjuje obim izbegličkog stanovništvo na osnovu najnovijih podatka o dolasku izbeglica (tj. preseljavanja u treće zemlje) i podataka o tražiocima azila kojima je nedavno priznat taj status. U tradicionalnim imigrantskim zemljama se pretpostavlja da su se izbeglice u potpunosti integrisale (tj. naturalizovale) nakon pet godina boravka, dok je u Evropi to period od deset godina. Primenjeni su različiti vremenski okviri stoga što se uglavnom smatra da je proces naturalizacije u Evropi sporiji nego u tradicionalnim imigrantskim zemljama.

Podaci o preseljavanju izbeglica se generalno prikupljaju od strane imigracionih vlasti, dok se podaci o priznavanju statusa azilanta (tj. onih koji su dobilu dozvolu za boravak) dobijaju od vlasti koje su nadležne za donošenje odluka u vezi sa prijavama za azil. Podaci o preseljavanju izbeglica i azilantima su podaci tekuće statistike (tj. broj novih slučajeva u posmatranom periodu). Podaci o izbeglicama primljenin na osnovu pricipa "prima facie" odnosno o privremenoj zaštiti mogu da se odnose na određeni period ili na određeni trenutak, što zavisi od vrste statističkog izvora.

Masovni priliv izbeglica često prevazilazi postojeće sisteme registrovanja i tako otežava tačno prebrojavanje i registrovanje novih dolazaka. Slično, kada se veliki broj ljudi vraća svojim zemljama, lokalne vlasti nisu uvek u mogućnosti da ispišu iz registra sve osobe koje su napustile zemlju. Problemi vezani za registraciju i brisanje iz registra su veći kada su u pitanju interno raseljena lica. Prvo, dok su spoljna migraciona kretanja obično podležna kontroli zemalja prijema, unutrašnja migraciona kretanja se prate sa mnogo manje preciznosti. U većini zemalja postoji sloboda kretanja njenih građana. Drugo, za razliku od izbeglica, kod interno raseljenih lica teže je ustanoviti da li su prebegla zbog sukoba ili progona. Kao što je gore pomenuto, većina zemalja u svetu ima sisteme za proveravanje verodostojnosti prijava za dobijanje izbegličkog statusa. Međutim, takav sistem ne postoji za interno raseljena lica. Treće, na pitanje "kada je raseljenje završeno" mnogo je lakše odgovoriti kada su u pitanju izbeglice nego interno raseljena lica. U pravnom smislu, status izbeglice u zemlji azila je okončan kada izbeglica dobije državljanstvo zemlje domaćina ili kada se izbeglički status okonča iz bilo kog drugog razloga. Za državljane koji su raseljeni unutar svoje zemlje, ne postoji takav pravni "izlaz" iz posmatranog kontingenta. U principu, teško je odrediti kada se za interno raseljena


lica može reći da su se u potpunosti integrisala i kada bi trebalo da prestanu da budu smatrana "raseljenima".

Ovo poglavlje ukazuje na svu složenost statističkog obuhvata prisilnih migracija. Zbog svoje iznenadnosti i velikog obima, masovna migraciona kretanja stanovništva se po pravilu teško prate. Izvori za prikupljanje podataka uključuju administrativne registre raznih vrsta i obuhvatnosti (interno raseljena lica, izbeglice, tražioci azila). Pored standardne definicije pojma izbeglice, koja je sadržana u Konvenciji iz 1951. godine, zemlje mogu da imaju sopstvenu definiciju za osobe koje se nalaze u situacijama koje priliče izbegličkim.

Ako se u obzir uzmu praktična, metodološka kao i pitanja definicije, jasno je da je nemoguće dati kompletnu i u potpunosti tačnu sliku o nedavnim raseljavanjima stanovništva na i sa područja Balkana. U isto vreme, postoje razni izvori koji se mogu koristiti kako bi se dala približna procena aktuelne situacije. Sklapajući razne delove slagalice, ovaj rad daje prikaz prisilnih raseljavanja na i sa područja Balkana od ranih 1990-ih godina.

Raseljavanja i trajna rešenja na području bivše Jugoslavije

Kategorije stanovništva Broj raseljenih na teritoriji bivše Jugoslavije je krajem 1993. godine, od kada su i podaci

po prvi put bili raspoloživi, dostigao maksimum od 2,5 miliona lica. Od kraja 1993. do sredine 2005. godine, ukupan broj interno raseljenih lica i izbeglica u regionu nastavio je da opada sve do sredine 2005. godine kada je dostigao nekih 604.000 lica (tabela 2 u Prilogu). Broj raseljenih lica je brzo porastao sa 1,5 miliona, u 1998, na 1,7 miliona, u 1999. godini, i to kao rezultat kosovske krize. Međutim, s obzirom da se većina izbeglica sa Kosova vratila pre kraja godine, najveći broj njih (preko milion lica) nije obuhvaćen procenama koje se odnose na stanje krajem godine (grafikon 1).

Kao što je to obično slučaj u najnovijim ratnim sukobima, interno raseljena lica (IRL) su činila, i dalje čine, najveću grupu raseljenih lica u regionu. Od 1993. godine, u bivšoj Jugoslaviji je udeo IRL u ukupnom broju izbeglica i interno raseljenih lica varirao između 55% i 73%. Počev od 2000. godine, udeo IRL u ukupnom broju prisilno raseljenih lica na Balkanu bio je u stalnom porastu, što ukazuje da su trajna rešenja za izbeglice bila uspešnija nego za interno raseljena lica.


Zemlje porekla Građani Bosne i Hercegovine su bili daleko najviše pogođeni prisilnim raseljavanjem. U

periodu 1993-1998, preko 70% svih izbeglica i interno raseljenih lica iz bivše Jugoslavije su bili građani Bosne i Hercegovine.1 Međutim, dok su trajna rešenja uspešno smanjila raseljeno stanovništvo iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, raseljena lica iz Srbije i Crne Gore su ostala na približno istom nivou u poslednjih nekoliko godina. Zapravo, sredinom 2005. godine, prvi put od 1993. godine, ukupan broj izbeglica i interno raseljenih lica iz Srbije i Crne Gore je

nadmašio broj raseljenih lica iz Bosne i Hercegovine (grafikon 2).

Udeo raseljenih građana Bosne i Hercegovine koji su raseljeni unutar granica svoje zemlje se kretao od 70% do 80%. Od 2000. godine, stalno raste udeo interno raseljenih Bosanaca u ukupnom broju raseljenih Bosanaca u regionu, što ukazuje da je u Bosni i Hercegovini daleko teže naći trajna rešenja za interno raseljena lica nego što je to slučaj sa izbeglicama.

Zemlje domaćini

Kada se aspekt posmatranja

promeni sa zemlje porekla na zemlju domaćina, tada se uglavnom potvrđuju ranije spomenuti trendovi. S obzirom na značaj interne raseljenosti, Bosna i Hercegovina je zemlja, koja je sve do 1999. godine bila najpogođenija kao zemlja domaćin. Međutim, nakon kosovske krize iz 1999. godine, SCG je postala zemlja koja je najviše pogođena problemom raseljenosti stanovništva. Do te godine, manje od jedne trećine raseljavanja u bivšoj Jugoslaviji ostvarena su unutar granica Srbije i Crne Gore. Udeo državne zajednice SCG u ukupnom broju izbeglica i interno raseljenih lica u bivšoj Jugoslaviji se povećao sa 43%, s kraja 1999. godine, na 66%, do sredine 2005. godine (grafikon 3).

1 Veliki broj izbeglica u grupi "Ostali i nepoznato" koji je u Srbiji i Crnoj Gori registrovan u periodu 1994-1995,

verovatno uključuje i značajan broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine (tabela 1. u Prilogu). Time se može objasniti što je u regionu u te dve godine bio mali broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine.


Bosna i Hercegovina Priroda raseljavanja u Bosni i Hercegovini

je najvećoj meri internog karaktera. U toj zemlji je od 1993. godine više od milion interno raseljenih lica našlo trajno rešenje, ali se procenjuje da ih je do sredine 2005. ostalo još 185.000. Broj izbeglica, koje su većinom prebegle iz Hrvatske, je bio relativno mali i stalno je opadao, i to do broja od 11.000 lica sredinom 2005. godine (grafikon 4).

Hrvatska Na vrhuncu ratnih sukoba u Jugoslaviji,

broj raseljenih u Hrvatskoj je bio približno dvostruko manji nego u Bosni i Hercegovini. U Hrvatskoj je broj interno raseljenih lica nešto veći od broja izbeglica, koje su uglavnom bile poreklom iz Bosne i Hercegovine. Sredinom 2005. godine, samo neznatan broj izbeglica i interno raseljenih lica (8.400) je još uvek tražio trajno rešenje (grafikon 5).

Srbija i Crna Gora Ratni sukobi s početka 1990-ih i kosovska

kriza (1999) su inicirali značajna raseljavanja unutar granica Srbije i Crne Gore. Od 1993. do 1998. raseljavanje u zemlji se jedino ticalo izbeglica, koje su bile pretežno iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske. U Srbiji i Crnoj Gori je, u poređenju sa Bosnom i Hercegovinom, pronalaženje trajnih rešenja imalo ograničene rezultate. Iako se do sredine 2005. godine broj bosanskih izbeglica smanjio na 47.000, Srbija i Crna Gora je još uvek bilo zemlja domaćin za 102.000 izbeglica iz Hrvatske (grafikon 6).

Ne samo što je nalaženje trajnih rešenja imalo ograničene efekte za izbeglice u Srbiji i Crnoj Gori, već je zemlja suočena i sa dugotrajnim problemom vezanim za interno raseljena lica. Krajem 2005. godine, u zemlji je bilo gotovo 250.000 interno raseljenih lica, od kojih su 22.000 boravila na Kosovu. Iako se većina izbeglica sa Kosova vratila iz prve zemlje azila tokom 1999. godine, tj. iste godine kada su izbegle, raseljenost Kosovaca unutar Srbije i Crne Gore se pretvorila u jedno dugotrajno stanje. Sredinom 2005. godine, u Srbiji i Crnoj Gori broj interno raseljenih lica je, prvi put nakon 1993. godine, premašio broj izbeglica.


Dobrovoljna repatrijacija U slučajevima masovnog raseljavanja,

glavni tokovi se mogu sagledati na osnovu promena u broju raseljenih lica. Značajno povećanje izbegličkog kontingenta koje se beleži između dva perioda obično je rezultat novih priliva, dok veliko smanjenje broja raseljenih najčešće označava masovni povratak.

U prethodnom tekstu je već ukazano na moguća trajna rešenja. Međutim, i trajna rešenja za izbeglice se zasebno prate,2 naročito kada su u pitanju dobrovoljna repatrijacija ili preseljenje u treće zemlje. Dejtonski sporazum iz 1995. godine je otvorio put za široku implementaciju trajnih rešenja u regionu, naročito što se tiče povratka izbeglica i interno raseljenih lica u ranija mesta boravka. Između 1993. i 2004. godine, oko 1.7 miliona izbeglica je dobilo mogućnost da se vrate u zemlju

porekla sa područja bivše Jugoslavije. Najveći broj izbeglica se vratio u Srbiju i Crnu Goru (59%), zatim u Bosnu i Hercegovinu (28%), Hrvatsku (7%) i BJR Makedoniju (6%) (grafikon 7).

Gotovo polovina izbeglica koje su se vratile u razdoblju od 1993. do 2004. godine (reč je o 800.000 lica) su stanovnici Kosova koji su se samo tokom jedne godine (1999) vratili iz Albanije i BJR Makedonije (grafikon 8).

Preseljavanje u treće zemlje

Preseljavanje izbeglica iz zemlje prvog azila u neku drugu zemlju, radi konačnog

nastanjivanja, može biti rešenje samo za ograničeni broj izbeglica zbog vremena i troškova potrebnih za individualni tretman i transport. Između 1993. i 2004, procenjuje se, a na osnovu podataka iz zemalja prijema, da se 275.400 izbeglica iz bivše Jugoslavije preselilo u treće zemlje. Gotovo tri četvrtine (73%) tih izbeglica je poreklom iz Bosne i Hercegovine, 20% je iz Srbije i Crne Gore, a 7% iz Hrvatske.

Dok je masovna repatrijacija bila moguća tek nakon Dejtonskog sporazuma iz 1995. godine, odlazak iz zemalja regiona koje su bile zemlje prvog azila se odvijao i pre okončanja neprijateljstava. U periodu 1993-1995, 67.000 izbeglica je pronašlo trajno rešenje kroz odlazak u treće zemlje. Kada se radi o preseljavanju u treće zemlje izbeglica iz Bosne i Hercegovine,

2 Mnogo je teže doći do statističkih podataka o trećem trajnom rešenju, tj. o lokalnoj integraciji izbeglica (i

interno raseljenih lica). Podaci o natularizaciji izbeglica, krajnjem koraku ka potpunoj integraciji, su retki.


vrhunac je dostignut 1998. godine (36.500). Ako se uzmu u obzir izbeglice iz sve tri zemlje, najveći broj preseljenja je ostvaren tokom 1999. godine (grafikon 9).

Oko 46.700 izbeglica iz regiona, uključujući članove njihovih porodica, nastanili su se u SAD-u. Australija je na drugom mestu kao zemlja destinacija za izbeglice iz bivše Jugoslavije (44.000), a zatim sledi Kanada (41.800). Preostalih 22.400 izbeglica su se nastanile u Švedskoj, Danskoj, Norveškoj, Irskoj, Novom Zelandu, Holandiji, Finskoj i Islandu. Kako se tokom 2004. godine manje od 1.000 izbeglica preselilo u neku treću zemlju, može se reći da je za izbeglice sa prostora bivše Jugoslavije taj proces praktično i završen.

Azil i rešenja van regiona Raseljavanje u okviru zemalja sa područja bivše Jugoslavije bi se dovoljno dobro moglo

opisati na osnovu raspoloživih godišnjih podataka. Međutim, situacija van Balkana je znatno raznovrsnija. Kao što je već spomenuto, razlike u nacionalnim statističkim podacima kao i u režimima pravne zaštite otežavaju poređenja stanja u evropskim, severnoameričkim i drugim zemljama koje su obezbeđivale zaštitu i trajna rešenja za građane sa prostora bivše Jugoslavije. Tokovi azila

Jedan od najpouzdanijih indikatora za prisilne migracije ka industrijalizovanim zemljama je broj

podnetih prijava za azil. Iako svi azilanti nisu dobili status izbeglica predviđen Konvencijom UN iz 1951, očigledno je da se tokom 1990-ih samo mali broj azilanata iz bivše Jugoslavije mogao vratiti.

I pored toga što statististički podaci o azilu daje detaljnu sliku o zemlji azila, zemlji porekla i datumu dolaska (prijavljivanja), u nekoliko zemalja je potcenjen broj prisilnih migranata iz Bosne i Hercegovine. U Nemačkoj, i verovatno u Švajcarskoj i Austriji, Bosanci su dobijali privremenu zaštitu, ali im uglavnom nije bilo dozvoljeno da se individualno prijavljuju za dobijanje azila.

U periodu 1990-2004, u industrijalizovanim zemljama je registrovano približno 1,3 miliona lica iz bivše Jugoslavije koja su tražila azil (tabela 3 u Prilogu). Nemačka je primila najveći broj azilanata sa Balkana (579.000), zatim slede Švedska (173.000) i Švajcarska (148.000) (grafikon 10).


Najveći broj prijava iz bivše Jugoslavije je zabeležen 1992. godine, kada je blizu 240.000 lica zatražilo azil (tabela 4. u Prilogu). Drugi rekord u broju prijava je zabeležen za vreme kosovske krize kada je zabeleženo preko 130.000 novih zahteva za azil (grafikon 11).

Iako su se smirili konflikti na prostoru bivše SFRJ, državljani Srbije i Crne Gore i dalje, u značajnom broju, podnose prijave za azil. Konkretno, u drugom kvartalu 2005. godine Srbija i Crna Gora je bila zemlja porekla najvećeg broja prijavljenih azilanata u 36 industrijalizovanih zemalja koje su UNHCR-u podnosile mesečne izveštaje.3 Iako uopšteno posmatrano postoji korelacija između stanja u zemlji porekla i broja tražilaca azila, kontinuirano veliki broj prijava od strane državljana Srbije i Crne Gore ukazuje na činjenicu da se azilantski tokovi mogu nastaviti i nakon poboljšanja situacija u zemlji porekla. Ostaje da se vidi da li je veliki broj prijava za azil iz Srbije i Crne Gore rezultat neprestanog novog priliva azilanata ili je to uslovljeno činjenicom da bivši korisnici privremene zaštite sada moraju podneti prijavu za azil. Broj izbeglica

Većina industrijalizovanih zemalja nema registar izbeglica na osnovu koga bi se dobio

uvid u obim i sastav izbegličkog stanovništva. U nedostatku zvaničnih statističkih podataka, UNHCR izrađuje godišnje procene broja izbeglica po zemljama. Procene su rađene na osnovu najnovijih podataka o prilivu izbeglica kao i na osnovu odobrenih zahteva za dobijanje azila.4 Za nekoliko zemalja podaci o izbegličkoj populaciji su zasnovani na podacima nacionalnih registara.

U tabeli 5 u Prilogu su date godišnje procene izbegličkog stanovništva poreklom iz Bosne i Hercegovine za period 1993-2004. Uz procene koje su date u tabeli 1, u tabeli 5 su prikazani podaci za sve zemlje u kojima je registrovan relativno veliki broj bosanskih izbeglica. Krajem 2004. godine ukupan broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine je procenjen na oko 229.000 lica. Srbija i Crna Gora je zemlja azila za najveći broj bosanskih izbeglica (95.300), zatim slede SAD (39.400), Nemačka (30.100), Danska (22.200) i Holandija (13.500).

Udeo izbeglica iz Bosne i Hercegovine koje su našle azil na području bivše Jugoslavije ostao je prilično stabilan (između 57% i 63%), s tim što je tokom ranih 2000-ih godina došlo do njegovog povećanja (grafikon 12). To je bilo uslovljeno povećanom integracijom u

3 Videti Asylum Levels and trends in Industrialized Countries, Second quarter, 2005, UNHCR, Geneva,

September 2005. Ovaj izveštaj se može naći na internet adresi http://www.unhcr.org/statistics. 4 Za detaljna metodološka objašnjenja i najnovije procene, videti Statistical Yearbook 2003 – Trends in

Displacement, protection and Solutions, UNHCR, Geneva, May 2005. Godišnjak se može naći na internet adresi http://www.unhcr.org/statistics.

http://www.unhcr.org/statistics

http://www.unhcr.org/statistics


zemljama van regiona, što se može zaključiti na osnovu procena UNHCR-a o vrednostima stopa naturalizacije.

Primenom iste medologije, dobija se slika izbeglica iz Srbije i Crne Gore koja je radikalno drugačija (tabela 6 u Prilogu). Krajem 2004, broj izbeglica iz SCG je procenjen na 237.000, od kojih je samo 2% pronašlo azil na području bivše Jugoslavije. Preko polovine izbeglica iz Srbije i Crne Gore se nalazi u Nemačkoj (142.700),5 zatim slede Velika Britanija sa 20.500 izbeglica, Švedska sa 11.800 i Švajcarska sa 11.000.

Izbeglička populacija poreklom iz Hrvatske je u velikoj meri koncentrisana na području bivše Jugoslavije (tabela 7 u Prilogu). Od ukupno procenjenih 215.500 hrvatskih izbeglica, njih 180.000 (83%) živi u Srbiji i Crnoj Gori, dok je 19.100 (9%) u Bosni i Hercegovini. Znači, krajem 2004. godine, od ukupnog broja hrvatskih izbeglica svega 8% je našlo azil van regiona. Procenjuje se da je van regiona samo pet zemalja primilo preko 1.000 izbeglica iz Hrvatske.

Ukoliko se u obzir uzmu sve zemlje nastale nakon raspada bivše Jugoslavije, procenjuje se da je izbeglička populacija iz regiona smanjena sa 1 miliona krajem 2002. na 688.000 krajem 2004.godine.6 I pored toga što se sve više pronalaze trajna rešenja za građane sa područja bivše Jugoslavije, broj izbeglica je krajem 2004. godine bio i dalje značajan.

Srbija i Crna Gora je najznačajnija zemlja azila za izbeglice iz bivše Jugoslavije (277.000). Slede Nemačka (179.000), SAD (46.000), Danska (27.000), Bosna i Hercegovina (22.200), Švedska (21.300) i Velika Britanija (21.100). U 2004. godini, samo nešto preko polovine izbeglica iz bivše Jugoslavije je našlo azil van regiona (56%).

Zaključci U radu je predstavljen kratak pregled dostignutog nivoa i trendova promena unutrašnjih i

spoljnih raseljavanja građana s područja bivše Jugoslavije. Na osnovu te analize, ističu se sledeća zapažanja:

• Na vrhuncu prisilnog raseljavanja (1993), približno 2,5 miliona građana bivše Jugoslavije je bilo raseljeno unutar ili van zemlje, ali u okviru regiona. Sredinom 2005. godine, u regionu je još uvek oko 604.000 interno raseljenih lica i izbeglica kojima je potrebno trajno rešenje.

5 Podaci za Nemačku, koja ima ubedljivo najveći broj azilanata iz Srbije i Crne Gore, nisu raspoloživi za period

pre 2002. godine. 6 Kao što je već spomenuto, za period pre 2002. godine nisu raspoložive potpune procene zbog nepostojanja

podataka iz Nemačke.


• Procenjuje se da se od 1996. godine 1,7 miliona izbeglica vratilo u zemlje s područja bivše Jugoslavije. Dok su u regionu trajna rešenja za izbeglice uspešno primenjena, problem sa interno raseljenim licima se nastavlja, naročito u Srbiji i Crnoj Gori.

• U Hrvatskoj je, do kraja 2005. godine, ostao neznatan broj izbeglica i interno raseljenih lica. Međutim, oko 110.000 hrvatskih izbeglica, od kojih su 102.000 u Srbiji i Crnoj Gori i 7.600 u Bosni i Hercegovini, su još uvek u potrazi za trajnim rešenjem.

• U Bosni i Hercegovini je od 1993. godine više od milion interno raseljenih lica pronašlo trajno rešenje. Međutim, sredinom 2005. godine, još uvek je potrebna zaštita i/ili pomoć za približno 185.000 interno raseljenih lica.

• Srbija i Crna Gora, od kosovske krize iz 1999. godine, ima najveći broj raseljenih lica u regionu. Pored 102.000 izbeglica iz Hrvatske, ta zemlja nastavlja da ima teškoća i zbog više od 225.000 interno raseljenih lica.

• Kosovska kriza (1999) je dovela do raseljavanja preko milion lica u Albaniju, BJR Makedoniju, unutar Kosova i drugih delova Srbije i Crne Gore.

• Između 1991. i 2004. godine, 1,3 miliona građana sa područja bivše Jugoslavije je zatražilo azil u razvijenim zemljama sveta. Velikom broju je dozvoljen ostanak sa izbegličkim statusom ili iz humanitarnih razloga.

• Između 1993. i 2004. godine, 275.000 izbeglica iz regiona je dobilo odobrenje za preseljenje, prvenstveno u SAD, Australiju i Kanadu. Pored toga, hiljade izbeglica sa Kosova su evakuisane iz regiona u okviru Plana za humanitarnu evakuaciju (HEP).

Saopštenje je pokazalo da se uprkos značajnih teškoća u prikupljanju podataka, može

uspostaviti jedna prilično detaljna slika prisilnih migracija na Balkanu i to primenjujući osnovne koncepte koje se koriste u studijama o migracijama, kao što su stokovi i tokovi. Usled dodatnih pravnih dimenzija prisilnih raseljavanja, od suštinske važnosti je shvatiti režime zaštite i administrativne okvire zemalja prijema.

MIGRACIJE, KRIZE I NEDAVNI RATNI SUKOBI NA BALKANU

Prilog: Tabela 1.

Raseljena lica u bivšoj Jugoslaviji i Albaniji (u hiljadama) po zemljama i prema zemlji porekla, 1993-2005 (stanje krajem godine)

Zemlja porekla 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005* Albanija BJR Makedonija - - - 0,1 - - - - 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Srbija i Crna Gora 3,0 3,0 4,0 4,0 0,0 22,3 3,9 0,5 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1Ostali - - - 0,8 0,0 0,0 0,0 0,0 - 0,0 0,0 0,0 0,0Ukupno 3,0 3,0 4,0 4,9 0,0 22,3 3,9 0,5 0,3 0,1 0,1 0,1 0,1 Bosna i Hercegovina Bosna i Herceg. 1290,0 1282,6 1097.8 760,1 816,0 836,4 809,5 518,3 438,3 367,5 327,2 309,2 184,5Hrvatska - - - - 40,0 30,0 39,6 24,9 23,6 22,0 19,5 19,2 7,6Srbija i Crna Gora - - - - - 10,0 26,1 13,3 9,1 6,0 3,0 3,0 3,1Ukupno 1290,0 1282,6 1097.8 760,1 856,0 876,4 875,2 556,4 471,0 395,5 349,7 331,4 195,1- od toga izbeglice - - - - 40,0 40,0 65,6 38,1 32,7 28,0 22,5 22,2 10,7 Hrvatska Bosna i Herceg. 287,0 183,6 193,5 158,7 68,3 28,7 25,0 20,9 20,4 7,7 3,9 3,2 2,7Hrvatska 344,0 307,0 198,2 144,1 79,4 71,7 52,4 34,1 23,4 17,1 12,6 7,5 5,3Srbija i Crna Gora - - 5,1 6,7 0,5 0,4 3,4 1,5 1,4 0,7 0,5 0,5 0,4Ukupno 631,0 490,6 396,8 309,5 148,3 100,7 80,8 56,5 45,2 25,5 17,0 11,2 8,4- od toga izbeglice 287,0 183,6 198,6 165,4 68,9 29,0 28,4 22,4 21,8 8,4 4,4 3,7 3,1 BJR Makedonija Bosna i Herceg. 28,7 12,8 9,0 5,1 3,5 0,8 0,2 0,2 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0Hrvatska 2,5 2,0 - - - - - - - - - - -BJR Makedonija - - - - - - - 16,4 9,4 2,7 1,4 1,1Srbija i Crna Gora - - - - - 0,9 21,0 8,9 4,3 2,8 2,5 2,2 2,1Ostali / nepoznato 0,2 0,1 - - - - - 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0Ukupno 31,5 14,9 9,0 5,1 3,5 1,7 21,2 9,1 20,7 12,3 5,2 3,7 3,3- od toga izbeglice 31,5 14,9 9,0 5,1 3,5 1,7 21,2 9,1 4,4 2,8 2,5 2,2 2,1 Srbija i Crna Gora Bosna i Herceg. 200,9 98,2 84,7 250,7 241,4 200,9 198,2 190,0 143,1 121,4 99,8 95,2 46,9Hrvatska 147,8 72,1 232,7 297,1 293,2 296,6 298,5 289,9 245,3 228,7 189,7 179,9 101,8BJR Makedonija 1,9 0,2 0,2 1,3 1,3 1,3 1,3 1,3 11,3 3,6 1,4 0,8 0,7Kosovo - - - - - - 30,0 40,0 32,5 27,0 27,0 22,0 22,0Srbija i Crna Gora - - 0,5 0,5 0,5 0,5 204,9 227,5 231,1 234,8 224,8 226,2 225,7Slovenia 28,4 14,8 12,8 3,2 3,2 3,2 3,2 3,2 0,7 0,7 0,4 0,5 -Ostali / nepoznato 100,0 265,4 320,2 10,9 10,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 - -Ukupno 479,1 450,7 651,2 563,7 550,5 502,5 736,2 751,9 663,9 616,2 543,2 524,5 397,1- od toga IRL - - 0,5 0,5 0,5 0,5 234,9 267,5 263,6 261,8 251,8 248,2 247,7- od toga izbeglice 479,1 450,7 650,7 563,2 550,1 502,0 501,3 484,4 400,3 354,4 291,4 276,3 149,4 Slovenija Bosna i Herceg. 44,3 29,2 18,8 8,3 4,6 3,5 3,1 2,8 2,4 0,4 2,0 0,2 -Hrvatska 0,7 - - - 0,0 0,0 0,0 - - - - - -Srbija i Crna Gora - - - - 0,5 0,0 1,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 -Ostali / nepoznato - - 3,5 1,7 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 -Ukupno 45,0 29,2 22,3 10,0 5,1 3,5 4,4 2,8 2,4 0,4 2,1 0,3 -Napomena: Statistički podaci su zasnovani na podacima kojima raspolaže UNHCR i treba ih smatrati procenama. Izbeglice iz Srbije i Crne Gore (uglavnom sa Kosova) koje se nalaze u BJR Makedoniji i imaju THAP status (status privremeno humanitarno zbrinute osobe) su uključene u grupu lica koja traže azil (na osnovu Zakona o azilu iz 2003. godine). * Podaci za 2005. godinu se odnose na stanje 31. avgusta.


Prilog: Tabela 2. Raseljena lica u bivšoj Jugoslaviji i Albaniji (u hiljadama) prema zemlji porekla i statusu,

1993-2005 (stanje krajem godine) Zemlja porekla 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005*

Izbeglice prema zemlji porekla Bosna i Herceg. 560,9 323,7 306,1 422,8 317,9 233,9 226,5 213,8 166,0 129,5 105,7 98,7 49,7Hrvatska 151,0 74,1 232,7 297,1 333,2 326,6 338,1 314,8 268,9 250,7 209,2 199,1 109,3BJR Makedonija 1,9 0,2 0,2 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 11,3 3,6 1,4 0,8 0,7Srbija i Crna Gora 3,0 3,0 9,1 10,8 1,0 33,6 55,6 24,2 15,1 9,6 6,1 5,8 5,7Slovenija 28,4 14,8 12,8 3,2 3,2 3,2 3,2 3,2 0,7 0,7 0,4 0,5 -Ostali / nepoznato 100,3 265,5 323,7 13,4 10,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0Ukupno 845,5 681,3 884,7 748,6 667,6 598,6 624,8 557,3 461,9 394,1 323,0 304,8 165,4 Izbeglice i IRL prema zemlji porekla Bosna i Herceg. 1850,9 1606,3 1403,9 1183,0 1133,9 1070,3 1036,0 732,1 604,2 497,0 432,9 407,9 234,2Hrvatska 495,0 381,1 430,9 441,2 412,6 398,3 390,5 348,9 292,3 267,8 221,8 206,6 114,6BJR Makedonija 1,9 0,2 0,2 1,4 1,3 1,3 1,3 1,3 27,7 13,1 4,1 2,2 1,9Srbija i Crna Gora 3,0 3,0 9,6 11,3 1,5 34,1 290,5 291,7 278,7 271,4 257,9 253,9 253,4Slovenija 28,4 14,8 12,8 3,2 3,2 3,2 3,2 3,2 0,7 0,7 0,4 0,5 -Ostali / nepoznato 100,3 265,5 323,7 13,4 10,9 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,0Ukupno 2479,5 2270,9 2181,2 1653,4 1563,5 1507,2 1721,6 1377,2 1203,5 1050,0 917,2 871,2 604,0 Raseljena lica prema statusu Izbeglice 845,5 681,3 884,7 748,8 667,6 598,6 624,8 557,3 461,9 394,1 323,0 304,8 165,4IRL 1634,0 1589,6 1296,5 904,7 895,9 908,6 1096,8 819,9 741,6 655,9 594,3 566,4 438,6Ukupno 2479,5 2270,9 2181,2 1653,4 1563,5 1507,2 1721,6 1377,2 1203,5 1050,0 917,2 871,2 604,0Napomena: Kao za tebelu 1a. * Podaci za 2005. godinu se odnose na stanje 31. avgusta.


Prilog: Tabela 3. Novi zahtevi za azil podneti u industrijalizovanim zemljama od strane građana bivše SFR

Jugoslavije,* 1990-2004.

Zemlja azila Ukupno 1999-2004 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

Ukupno 1312520 33815 117342 239525 181434 83671 76222 49311 61182 114512 131454 Nemačka 578322 22114 74854 122666 96625 39283 44013 29345 35599 37188 33678 Švedska 172777 2272 12557 69396 28836 10593 2355 1034 3088 4862 2360 Švajcarska 148118 5645 14205 6262 12268 7514 9136 7582 9056 22517 30656 Holandija 71096 580 2733 5620 10189 13438 6149 1974 3788 8329 8512 Austrija 53724 768 6436 7410 1851 1722 2550 1245 1188 6768 7103 Belgija 49942 474 1160 1915 2273 2134 2687 2874 1773 6566 13629 V. Britanija 47880 15 320 5635 1825 1385 1565 1030 2245 7980 11465 Norveška 40497 743 1334 3228 11271 1841 282 157 489 4288 1394 Danska 35331 77 705 9032 8892 1032 4021 1261 711 912 1248 Francuska 34189 340 866 2009 2629 1864 1271 933 1072 1675 2928 Italija 19845 1 85 82 54 58 52 15 22 4585 4915 SAD 12926 355 1224 2300 2582 1772 967 901 707 587 948 Mađarska 10107 - - - - - - 73 86 3328 5105 Finska 7264 182 244 1869 519 82 49 57 318 384 179 Luksemburg 7026 - - - 330 83 99 1472 2694 Kanada 6503 241 565 1498 678 464 364 309 359 397 516 Španija 3121 - - 238 815 301 207 102 87 491 466 Slovenija 2756 - 15 394 466 Irska 2367 - 9 11 4 37 94 96 155 289 Češka 2326 3 26 77 31 94 31 53 89 741 642 Kipar 1298 - - - 39 6 2 11 576 Australija 1203 - - - 55 179 100 230 Poljska 948 21 232 - 26 31 27 419 154 Lihtenštajn 763 - - - - 216 288 Slovačka 528 5 59 52 105 Bugarska 495 - - 2 24 446 Rumunija 474 - - - 5 1 16 392 Grčka 359 2 5 32 45 84 63 51 7 9 9 Portugalija 208 3 2 15 40 - 28 36 13 9 41 Malta 59 - - - 25 18 Island 39 - 4 9 1 Novi Zeland 17 - - - - - Turska 9 - - - 6 - - 2 1 Litvanija 2 - - - 1 Japan 1 - - - 1 - - *Bosna i Hercegovina, Hrvatska, BJR Makedonija, Srbija i Crna Gora, Slovenija

(Nastavlja se)


Prilog: Tabela 3 (nastavak). Novi zahtevi za azil podneti u industrijalizovanim zemljama od strane građana

bivše SFR Jugoslavije,* 1990-2004. Zemlja azila 2000 2001 2002 2003 2004

Ukupno 59362 47931 47637 36596 32526Nemačka 13039 11281 8272 5885 4480Švedska 6417 6683 9624 7357 5343Švajcarska 5015 5557 6369 4012 2324Holandija 5701 2196 849 539 499Austrija 1631 2762 5738 3178 3374Belgija 5973 3181 2098 1615 1590V. Britanija 6070 4025 2575 1291 454Norveška 4495 3247 3717 2946 1065Danska 2428 1653 1329 1070 960Francuska 2506 2373 2446 4159 7118Italija 2465 1758 1969 1577 2207SAD 101 183 130 91 78Mađarska 742 339 124 119 191Finska 300 228 633 976 1244Luksemburg 332 361 619 625 411Kanada 305 278 243 193 93Španija 239 68 52 7 48Slovenija 463 320 182 301 615Irska 319 531 344 297 181Češka 218 202 65 32 22Kipar 224 362 42 6 30Australija 293 105 52 130 59Poljska 12 14 1 9 2Lihtenštajn 11 105 66 53 24Slovačka 38 43 72 82 72Bugarska 2 13 1 3 4Rumunija 10 23 7 12 8Grčka 10 14 6 11 11Portugalija 2 4 2 5 8Malta - 1 11 4Island 1 11 3 4 6Novi Zeland 11 5 - 1Turska - - - - -Litvanija - - 1 - -Japan - - - - *BiH, Hrvatska, BJR Makedonija, Srbija i C. Gora, Slovenija


Prilog: Tabela 4. Zahtevi za azil podneti u industrijalizovanim zemljama od strane građana Albanije i

bivše SFR Jugoslavije (po republikama), 1990-2004. Bivša SFR Jugoslavija

Godina Ukupno Albanija Svega Bosna i

Herceg. Hrvatska BJR Makedonija Slovenija Srbija i

C. Gora*

Ukupno 1414750 102230 1312520 205288 19333 33718 617 1053564 1990 38194 4379 33815 1 7 3 1 33803 1991 143943 26601 117342 7 51 2 1 117281 1992 247054 7529 239525 13952 1518 438 60 223557 1993 188237 6803 181434 75999 3188 1833 89 100325 1994 85956 2285 83671 24570 1575 2456 38 55032 1995 77954 1732 76222 17429 1798 4197 60 52738 1996 51249 1938 49311 6627 815 2346 39 39484 1997 70358 9176 61182 8313 1010 2387 49 49423 1998 122390 7878 114512 10254 3804 1219 61 99174 1999 138115 6661 131454 6729 639 1347 45 122694 2000 67232 7870 59362 11420 563 1009 33 46337 2001 54016 6085 47931 10787 2189 6492 45 28418 2002 53308 5671 47637 8199 954 4841 45 33598 2003 40944 4348 36596 5583 746 2619 32 27616 2004 35800 3274 32526 5418 476 2529 19 24084

* Uključujući i lica s pasošem SFR Jugoslavije.


Prilog: Tabela 5. Izbeglice iz Bosne i Hercegovine prema zemlji prijema, 1993-2004 (stanje krajem godine) Zemlja azila 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Ukupno 618440 776130 769620 993870 849260 640140 598350 505000 447310 406460 299930 229360SCG 200900 98200 84700 250700 241400 200900 198200 190000 143100 121400 99800 95300Nemačka - 350000 320000 330000 245000 100000 50000 30000 24000 40500 38700 30100Hrvatska 287000 183600 193500 158700 68300 28700 25000 20900 20400 7670 3930 3200SAD* 1890 9250 19400 31700 53100 82100 97500 106400 108800 92300 61800 39400Švedska** 29300 47800 49300 49400 50900 51900 52500 52900 53400 53400 25800 7180Austrija*** - - - 74100 69900 68100 66900 1400 1400 1260 730 580Danska** 2710 6050 23600 25600 27000 27200 27300 27500 26100 27900 25400 22200Holandija** 4670 11100 18300 22000 23700 23800 24000 24200 24400 24600 19900 13500Kanada* - 6230 12200 17100 20700 22600 20800 15500 11200 7670 4110 1440Slovenija 44300 29200 18800 8340 4640 3460 3120 2800 2380 350 2000 210Norveška** - - - - 13800 14100 14300 14300 14400 13300 4990 3880Švajcarska - - 4500 5140 10400 5850 7290 7960 8040 7650 6950 6550BJR Maked. 28700 12800 9050 5090 3500 800 200 170 60 50 20 20Turska 16800 20000 5610 1770 890 620 510 630 630 570 490 490Australija* - - - 3500 4670 6640 6790 6270 4880 3870 1940 1370Italija*** - 10 8280 7960 8920 10 10 20 50 60 60 50Francuska - - 650 820 870 950 990 1100 1340 1510 1620 2640Španija** 580 680 720 730 740 740 740 740 760 760 180 80Irska** - 380 - - - - 650 650 650 660 510 510Poljska 590 - - - 390 390 390 390 390 390 390 20Belgija - - - - - 440 460 470 170 150 140 150Finska** - - - - - 350 360 370 390 80 100 120Jordan 390 270 250 90 90 20 20 20 10 10 10 10Sirija 210 220 430 20 - 60 60 10 10 10 10 10Češka - - - 790 40 40 40 30 20 20 20 30Novi Zeland* - - 140 140 140 120 30 10 10 - - -Ostalo 400 340 190 180 170 250 190 260 320 320 330 320

U regionu (bivša SFRJ) 560900 323800 306050 422830 317840 233860 226520 213870 165940 129470 105750 98730Izvan regiona (bivša FRJ) 57540 452330 463570 571040 531420 406280 371830 291130 281370 276990 194180 130630 % izvan regiona (bivša SFRJ) 9% 58% 60% 57% 63% 63% 62% 58% 63% 68% 65% 57%Napomena: Uzeti u obzir svi oblici privremenog ili dugoročnog azila/zaštite: ugovoreni status, humanitarni status, privremena zaštita, preseljenje. * Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon pet godina boravka (tradicionalne imigracione zemlje).** Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon deset godina boravka (evropske zemlje). *** Procene UNHCR-a (izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon deset godina boravka zemlje) i podaci vlade zemlje prijema (privremena zaštita).


Prilog: Tabela 6. Izbeglice iz Srbije i Crne Gore prema zemlji prijema, 1993-2004 (stanje krajem godine)

Zemlja azila 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004Ukupno … … … … … … … … … 327600 296580 237020Nemačka … … … … … … … … … 183200 169000 142700Švedska** 4790 21500 22200 22500 25400 26500 26300 27500 28000 28700 27900 11800V. Britanija** 10 1300 2320 3810 5930 6940 13300 15400 17700 19900 21300 20500Australija* - - - 18500 18400 18000 15600 12000 10200 9830 7250 5370SAD* 600 1280 1450 1690 1930 1670 15700 16100 16300 16100 16800 1660Italija*** 40 60 27900 21900 22600 170 1100 1100 1940 2230 2230 2300Švajcarska 3230 4880 710 1360 7040 3010 4480 9310 12500 12000 11200 11000Holandija** 3880 4770 5400 6090 6600 6770 7040 7490 7960 8130 4510 3750Bosna i Herceg. - - - - - 10000 26100 13300 9100 6000 3030 2990Francuska - 15000 5210 5260 5360 5560 5890 3790 3920 5590 5640 6290Austrija*** 39700 - - - - 710 5240 3930 4100 4140 4270 4720Kanada* - 1550 1950 2320 2710 2900 2900 6630 7990 7490 7020 6470Albanija 3000 3000 4020 4020 20 22300 3920 510 280 10 10 30BJR Makedon. - - - - - 900 21000 8880 4310 2770 170 980Norveška** - - - - 1130 1310 5990 6030 7630 8030 3880 3530Danska** 130 190 750 2910 2970 3340 3810 4330 2030 4470 4670 4880Mađarska 640 910 8550 4710 3240 490 2520 2340 1980 1980 1990 2250Hrvatska - - 5100 6740 520 370 3410 1540 1400 680 460 460Finska** - - - - - 2930 3310 3560 3830 2840 1240 1270Belgija - - - 1820 1820 810 850 890 980 1290 1750 1870Irska** - - - - - - 1070 110 200 270 300 340Rumunija - - - - - 10 10 380 380 390 390 390N. Zeland* - - - - - - 390 390 390 380 380 -Slovenija - - - - 500 - 1260 10 20 20 40 50Turska - - 40 40 - - 380 290 280 280 210 210Slovačka 1430 - - - 20 30 30 30 30 30 30 20Bugarska 60 160 260 80 10 20 190 110 120 120 120 390Peru 180 180 30 60 180 120 120 120 120 120 120 110Island** - - 30 60 80 110 150 170 160 150 170 170Malta 350 60 110 80 70 90 100 80 20 20 30 40Ostalo 220 150 140 140 200 230 350 330 380 440 470 480U regionu (Albanija i bivša Yu) 3000 3000 9120 10760 1040 33570 55690 24240 15110 9480 3710 4510Izvan regiona (Albanija i bivša Yu) … … … … … … … … … 318120 292870 232510 % izvan regiona (Albanija i bivša Yu) … … … … … … … … … 97% 99% 98%Napomena: Uzeti u obzir svi oblici privremenog ili dugoročnog azila/zaštite: ugovoreni status, humanitarni status, privremena zaštita, preseljenje. * Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon pet godina boravka (tradicionalne imigracione zemlje). ** Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon deset godina boravka (evropske zemlje). *** Procene UNHCR-a (izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon deset godina boravka zemlje) i podaci vlade zemlje prijema (privremena zaštita).


Prilog: Tabela 7. Izbeglice iz Hrvatske prema zemlji prijema, 1993-2004 (stanje krajem godine)

Zemlja azila 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ukupno 151660 76250 245530 310100 349240 338090 353700 335200 290330 274860 230160 215470Srbija i C. Gora 147800 72100 232700 297100 293200 296600 298500 289900 245300 228700 189700 180100Bosna i Herceg. - - - - 40000 30000 39600 24900 23600 22000 19500 19200SAD* 10 60 130 210 260 300 1950 4930 5890 6260 6300 4730Australija* - - - 1080 1610 3080 3700 4900 5160 4850 3390 2690Kanada* - 630 980 1490 2440 3500 4300 4430 4150 3260 2000 840Italija - - 10100 8450 8800 - - 10 10 10 10 10Švedska** 90 880 930 950 1960 2830 2830 2860 2880 2900 2830 2050Holandija** 420 540 620 740 830 1260 1270 1310 1330 930 510 810Nemačka .. .. .. .. .. .. .. .. .. 3850 3810 2900Norveška** - . - 70 270 1100 1340 1370 1400 1390 1380BJR Makedon. 2510 2000 - - - - - - - - -Finska** - . - - - - 10 110 160 160 160 160Slovenija 680 - - - - - - - - - - -Danska** 10 10 10 10 10 20 120 120 90 100 100 90Švajcarska - - - - - 20 70 120 120 90 80 70Irska** - - - - - - - - 20 100 150 220Ostalo 140 30 60 70 60 210 250 270 250 250 230 220U regionu (Albanija i bivša Yu) 150990 74100 232700 297100 333200 326600 338100 314800 268900 250700 209200 199300Izvan regiona (Albanija i bivša Yu) 670 2150 12830 13000 16040 11490 15600 20400 21430 24160 20960 16170% izvan regiona (Albanija i bivša Yu) 0% 3% 5% 4% 5% 3% 4% 6% 7% 9% 9% 8%Napomena: Uzeti u obzir svi oblici privremenog ili dugoročnog azila/zaštite: ugovoreni status, humanitarni status, privremena zaštita, preseljenje * Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon pet godina boravka (tradicionalne imigracione zemlje) ** Procene UNHCR-a. Izbeglice za koje se pretpostavlja da su naturalizvane nakon deset godina boravka (evropske zemlje)


Prilog: Tabela 8. Izbeglice iz bivših jugoslovenskih republika prema zemlji prijema,

1993-2004 (stanje krajem godine) Zemlja azila 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Ukupno ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1017850 833480 687580Srbija i C. Gora 379100 185300 330500 552300 539200 502000 501200 484400 400300 354400 291400 276700Nemačka ... ... ... ... ... ... ... ... ... 230900 214800 178700Hrvatska 287000 183600 198600 165400 68900 29000 28400 22400 21900 8390 4390 3660SAD* 2490 10600 21000 33600 55300 84200 115300 127600 131200 114900 85100 45900Švedska** 34200 70300 72700 73100 78500 81400 81900 83600 84600 85400 56900 21300Austrija 39700 . - 74100 69900 68800 72100 5370 5540 5430 5040 5360Holandija** 8970 16400 24300 28900 31200 31900 32300 33100 33800 33700 25100 18200Danska** 2850 6250 24400 28500 30000 30600 31300 32000 28300 32400 30200 27200Bosna i Herceg. - - - - 40000 40000 65600 38100 32700 28000 22500 22200Kanada* - 8430 15100 20900 25900 29100 28100 26700 23400 18500 13200 8820Australija* - - - 23100 24700 27800 26100 23300 20300 18600 12600 9440Italija 40 70 58600 49700 51500 180 1120 1130 2020 2330 2330 2400Švajcarska 3230 4880 5210 6500 17500 8910 11900 17500 20700 19800 18400 17700Norveška** - - - - 15000 15600 21400 21800 23400 22800 10300 8790V. Britanija** 10 1300 2320 3810 5930 7050 13400 15600 17800 20300 21800 21100Slovenija 45000 29200 18800 8340 5130 3460 4380 2810 2400 370 2040 260BJR Makedon. 31200 14800 9050 5090 3500 1700 21200 9050 4360 2820 190 1000Francuska - 15000 5890 6120 6270 6570 6970 5000 5370 7230 7410 9100Turska 16800 20000 5650 1.81 890 620 900 920 900 850 710 710Albanija 3000 3000 4160 4170 20 22300 3920 510 280 10 10 30Mađarska 790 930 8550 4710 3240 490 2560 2390 2020 2010 2030 2270Finska** - - - - - 3290 3680 4040 4380 3080 1510 1550Belgija - - - 1820 1820 1390 1440 1500 1170 1460 1930 2070Španija** 590 690 740 750 760 760 770 790 840 850 270 160Irska** - 380 - - - - 1720 760 870 1030 960 1070Poljska 660 - - - 400 400 400 410 410 410 410 40Novi Zeland* - - 140 140 150 120 420 400 390 390 390 -Bugarska 120 280 260 80 30 20 190 150 150 150 150 400Rumunija - - - - - 10 20 380 390 390 390 400Slovačka 1430 - - - 60 60 70 60 70 70 70 50Peru 190 190 50 80 190 120 130 130 130 130 130 120Češka 30 - - 790 90 90 90 90 90 90 90 70Island** - - 30 60 80 110 150 170 180 170 190 190Jordan 390 270 250 90 90 20 20 20 10 10 10 10Sirija 210 220 430 20 - 60 60 10 10 10 10 10Malta 350 60 110 80 70 90 100 80 20 20 30 40Brazil - - 50 60 60 90 90 100 100 100 100 100Ostalo 430 370 220 230 200 230 220 200 290 350 390 460

U regionu (Albanija i bivša Yu) 745300 415900 561110 735300 656750 598460 624700 557270 461940 393990 320530 303850Izvan regiona (Albanija i bivša Yu) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 623860 512950 383730% izvan regiona (Albanija i bivša Yu) ... ... ... ... ... ... ... ... ... 61% 62% 56%Napomena: Kao za tabelu 6.

Proširenje Evropske unije i situacija na Balkanu

Rossetos FAKIOLAS

Uvod Prema pravnim tekovinama (acquis communautaire) Evropske unije (EU), u kojima se

nalaze osnivački principi utvrđeni Rimskim ugovorima iz 1957, kao i kasnije ugovorenih pravila, EU je zajednica država sa uvećanim tržištem, zainteresovana za sigurnost i blagostanje svojih građana. Ona je, uz to, i velika međunarodna organizacija koja se brine o stabilnosti, sa jakim i rastućim ekonomskim i političkim uticajem na svetske događaje (međunarodne odnose). Ona nastoji da uspostavi bliske veze sa susednim državama i da prihvati sve evropske države koje žele da joj se priključe.

Osnovni uslovi koje moraju da ispune zemlje koje žele da se priključe Evropskoj uniji su uslovi zacrtani u pravnim tekovinama, a to su parlamentarna demokratija, slobodna tržišna privreda i sposobnost da svojim građanima osiguraju jednake mogućnosti za ekonomsko i društveno napredovanje. Dakle, odluka EU (iz Kopenhagena 1993. godine) da primi kao svoje članove bivše socijalističke zemlje centralne i istočne Evrope (zemlje CIE, uključujući i balkanske zemlje) je zasnovana na tim principima, bez obzira na znatne ekonomske gubitke koje su ove države pretrpele zbog reformi iz 1989-1990. godine, kao i socijalne nemire, a koji su se sastojali u smanjenju proizvodnje, povećanju razlika u primanjima, velikoj nezaposlenosti, smanjenoj socijalnoj zaštiti i slabljenju socijalne kohezije (a u slučaju bivšeg Sovjetskog Saveza i bivše Jugoslavije i oružanim sukobima). EU je uvažila sistematske i uglavnom uspešne napore zemalja CIE ka ispunjenju osnovnih ciljeva reformi, a koji su se najvećim delom poklapali sa ciljevima pravnih tekovina.

U Evropskoj uniji se smatralo da će njeno proširenje ka istoku i jugu povoljno delovati na sve zemlje članice, kako zbog osiguranja veće bezbednost na širem evropskom području, tako i zbog ostvarenja pozitivnih eksternih ekonomskih efekata i efekata ekonomije obima. Pored toga, smatralo se da bi proširenje dovelo do povećanja slobodne trgovine kao i da bi još više bila unapređena podela rada na zajedničkom i slobodnom tržištu radne snage Evropske unije. Uz to, proširenjem bi konačno bila prevaziđena posleratna podela na Istok i Zapad, a uključenjem Kipra i Malte, bilo bi povećano prisustvo EU na Mediteranu.

Novo povećanje Evropske unije za 10+2 zemlje Nakon donošenja odluke o početku pregovora o priključenju 12 novih država (uz 29

uslova iz acquis-a), kod svih zemalja kandidata je došlo do znatnog ekonomskog i socijalnog napretka. Bez obzira na tragične događaje u bivšoj Jugoslaviji iz 1999. godine, novi status zemalja kandidata je doprineo napredovanju njihovih političkih i društvenoekonomskih reformi. Takođe, to je dalo podsticaja lokalnom preduzetništvu i direktnim stranim investicijama, što je ubrzalo ekonomski rast u tim zemljama. Taj proces je doveo do dubokih


promena u društvima koja su vrlo različita, kao što su, na primer, baltičke države, Slovenija ili Bugarska.

Prvog maja 2004. godine, zemlje CIE (Poljska, Češka, Slovačka, Letonija, Litvanija, Estonija, Mađarska, Slovenija), kao i Kipar i Malta,1 su pristupile EU kao punopravne članice. Predviđeno je da se Rumunija i Bugarska pridruže 2007. godine, što dodatno stavlja naglasak na balkansku dimenziju Evropske unije i njeno kopneno povezivanje sa Grčkom koja je član od 1981. Na taj način stanovništvo EU se povećava na 488 miliona tj. za 105 miliona ljudi odnosno za 23%, obradivo zemljište za 35%, a BDP samo za 7%, što ukazuje na mali društveni proizvod novih članica (manje od trećine proseka EU 15).

Imajući u vidu broj novih članica, obim stanovništva i razlike u stepenu dostignutog privrednog i društvenog razvoja, novo uvećanje Evropske unije je bez presedana u njenoj istoriji i jedno od nekoliko njenih nesumnjivih pozitivnih dostignuća u poslehladnoratovskom periodu. Hrvatska, koja ima dvostruko veći nacionalni dohodak per capita od ostalih zemalja zapadnog Balkana, kao i mnogo siromašnija Turska otpočele su 4. oktobra 2005. pregovore o pristupanju Uniji. Turska, koja je još 1963. godine potpisala Sporazum o pridruživanju, više puta je odbijana, a status zemlje kandidata joj je konačno bio odobren na samitu EU u Helsinkiju 1999. godine, će verovatno dugo voditi pregovore, možda 10 ili više godina, pre nego što bude primljena kao punopravni član.

Bez obzira na argumente u prilog novog proširivanja, mnoge zemlje iz grupe EU petnaestorice su izrazile bojazan da bi nizak dohodak novih članica doveo do povećanja ekonomske heterogenosti. Sve nove zemlje članice EU ispunjavaju uslove za finansijsku pomoć koja uglavnom dolazi iz strukturnih i fondova zajedničke poljoprivredne politike Unije. Ti fondovi predstavljaju manje od 1% BDP Evropske unije ali i 80-85% budžeta Unije. Sve članice EU ulažu u fondove, ali su sve i korisnici njihovih sredstava. Belgija, Velika Britanija, Francuska, Nemačka, Holandija i Švedska su zemlje članice koje više ulažu u evropske fondove nego što ih koriste. Stoga, one, mada su odobrile proširenje, nisu voljne da povećavaju svoja učešća, jer su, kako kažu, suočene sa ekonomskim teškoćama. Posledice osećaju, kako Španija, Portugalija i Grčka, koje su, kao najsiromašnije među EU 15, bile glavni neto korisnici fondova, tako i nove zemlje članice koje dobijaju manji iznos pomoći od ranijih glavnih korisnika.

Teškoće koje će izazvati novo veliko proširenje Jednako nezadovoljavajući su bili i rezultati glasanja za Ustav Evropske unije. Ustav bi

trebalo da omogući preobražaj EU od zajednice država u labavu federaciju. Iako je 13 zemalja članica prihvatilo Ustav u svojim parlamentima, a dve na referendumima (Španija i Luksemburg), Francuska (22. maja 2005) i Holandija (29. maja 2005) su ga odbile na referendumima. Prema argumentima zastupanim tokom predizborne kampanje, kao i prema anketma javnog mnjenja, neki od razloga za odbijanje Ustava se odnose direktno na nastojanje EU da obuhvati sve evropske države, dok se drugi odnose na nezadovoljstvo zbog problema sa kojima se građani suočavaju u svakodnevnom životu:

1 Obe države su ne tako davno bile britanske kolonije, a na Kipru je još uvek nerešeno pitanje problema

razgraničenja između grčke i turske zajednice.

Proširenje Evropske unije i situacija na Balkanu 51

a) "Prebrzo", po mišljenju kritičara, uključivanje 10+2 relativno siromašne zemlje. Izgleda da "zamor zbog proširenja" lebdi nad evropskim prestonicama.

b) Izražena namera EU da se dalje proširi i da uključi još siromašnih i međusobno različitih zemalja kao što su preostale zemlje zapadnog Balkana, Urkajina, Turska, a možda čak i neke zemlje van geografskih granica Evrope. Nakon poslednjeg proširenja, razvilo se rasprostranjeno očekivanje, koje se čini da je postalo vodeći princip politike EU, a prema kome bi Evropska unija uskoro mogla ponovo da se proširi prijemom preostalih evropskih država. U nameri da se korist od proširenja oseti i u ostalim evropskim državama, EU je odlučila da promeni odnos prema većini preostalih zemalja CIE. S tim u vezi, Evropska unija se juna 2003. godine (u Solunu) obavezala da integriše preostale zemalja zapadnog Balkana i to čim one ispune postavljene uslove (ICB, 2005).

c) Strahovanja u vezi sa integracijom zemalja koje su primljene u EU prilikom poslednjeg proširenja. "Najezda poljskih vodoinstalatera na zapadno tržište rada i smanjenje nadnica lokalnih radnika" lebdi nad mnogim starijim zemljama članicama.

d) Zamerka da se Evropska unija pretvara u birokratski entitet bez odgovarajuće kontrole birača. Nove birokratske procedure su uvedene na najvišim nivoima vlasti, a da pritom nisu bile ukinute već postojeće na nižim nivoima. Izražena je latentna bojazan da bi postojeće očigledne slabosti u administrativnoj praksi mogle postati još naglašenije predloženim ustavnim rešenjima.

e) Prema kritičarima, jedan od razloga je bilo nezadovoljstvo uslovima svakodnevnog života. Između ostalog, u Evropskoj uniji je više od jedne decenije prisutan problem niskih stopa ekonomskog rasta. Glavna posledica ovoga je bio neuspeh EU da reši problem velike nezaposlenosti, koja je posebno izražena u zemljama evrozone.2 Dodatni problem, koji je direktno povezan sa prethodnim, jesu predstojeće reforme koje treba da uspostave veću fleksibilnost na tržištu rada i da preispitaju odnos između davanja doprinosa i korišćenja sistema socijalne zaštite. Obe mere se, za većinu zemalja, smatraju neophodnim kako bi se odgovorilo na veliku nezaposlenost i na rastuće deficite. U Ustavu se, međutim, spominje potreba za obezbeđenjem odgovarajuće socijalne zaštite i socijalne pomoći (Sinn, 2004). Treći razlog je strepnja mnogih građana od velikog i rastućeg broja imigranata iz trećih zemalja i zbog problema vezanih za njihovu ekonomsku i društvenu integraciju.

Odbijanje Ustava od strane dve zemlje osnivača, uključujući Francusku, uz Nemačku, "vodeće" države u Evropskoj uniji, ne predstavlja i kraj Ustava, jer se mnoge vlade veoma trude da ga spasu. Ipak, to odbijanje čini neizvesnim budući razvoj u mnogim oblastima. Ono je, takođe, stvorilo i političku atmosferu koja je, na kratak rok, nepovoljna za novo proširenje EU. Izgleda da malo eksperata za evropska pitanja ima iluzija u vezi sa trenutno prilično slabom političkom voljom među zemljama članicama oko obavezivanja u vezi proširenja Unije. Oni međutim dodaju da se ta nova zajednica, još od osnivanja Evropske zajednice za ugalj i čelik (1951. godine), koja je kasnije prerasla u Evropsku ekonomsku zajednicu, a usvajanjem ugovora iz Mastrihta (1992) u Evropsku uniju, u međunarodnim odnosima suočavala sa brojnim izazovima, pa čak i krizama. Neke su bile veoma slične sadašnjoj, kao npr. priključenje Velike Britanije, Irske i Danske, kao i Norveške, koja je zatim napustila zajednicu. Dosadašnji razvoj je ohrabrujući, što se dodatno potkrepljuje činjenicom da trenutne teškoće ne sprečavaju dalje napore EU za novo proširenje. Kao što je već pomenuto, pregovori za priključenje su već počeli za dve zemlje kandidate, dok se druge zemlje postepeno "unapređuju" za dobijanje statusa kandidata.

2 Zemlje u kojima je evro uveden kao zvanična valuta.


Izgledi zemalja zapadnog Balkana za priključenje EU Po svom geografskom položaju, istoriji i duboko ukorenjenim tradicijama, sve balkanske

države pripadaju Evropi i prihvataju njene vrednosti. Štaviše, zapadni Balkan je postao relativno stabilan region. Neposredne ratne opasnosti više nema, a uz to, vlade su se pokazale dovoljno 'obazrivim' da izbegnu uvlačenje u haos i političke nemire. Nakon što su prevazišle otvorene etničke konflikte, vlade zemalja zapadnog Balkana polako počinju da rešavaju probleme granica i probleme manjina, kao i da poboljšavaju ekonomske prilike (ICB 2005).

Eksperti ipak priznaju da se zemlje zapadnog Balkana još uvek nalaze u znatno goroj ekonomskoj i političkoj situaciji od one u kojoj su se nalazile zemlje koje su se pridružile EU prilikom poslednjeg proširenja (Sinn, 2004). Do 2004. godine, jedino su Slovenija i Albanija uspele da dostignu i premaše svoj raniji nivo ekonomske razvijenosti. Do 2003. godine, prosečni BDP po glavi stanovnika balkanskog regiona je iznosio oko 2.150 evra (istovremeno je prosek za zemlje EU petnaestorice iznosio oko 18.000 evra), mada strani posetioci imaju osećaj da je standard u velikom broju zemalja regiona na znatno višem nivou. Procenjuje se da Srbija, Rumunija i Bugarska imaju BDP od oko 2.260 evra, BJR Makedonija 2.120, BiH 1.897, Albanija 1.685, Kosovo 930, a Moldavija 417 evra. U Sloveniji i Hrvatskoj prosečni BDP je iznosio oko 5.500 evra (EC 2004, prema Baldwin-Edwardsu, 2006).

Pored toga, ne postoje laka rešenja u vezi žestokih diskusija o nezavisnosti Kosova, crnogorskog referenduma o nezavisnosti, etničkih problema u Bosni i Hercegovini, tenziji između Grčke i BRJ Makedonije oko zvaničnog imena države, složene situacije u Albaniji (i u albanskoj dijaspori u drugim balkanskim zemljama) prema kojoj zemlje članice EU imaju najnepovoljnije mišljenje kada je u pitanju učlanjenje u EU, kao i gorućih problema između Srbije i Međunarodnog suda pravde u Hagu. U pojedinim zemljama napredovanje je još uvek otežano velikim strukturnim izazovima, zatim ustavnim i političkim problemima u samim zemljama ili pak između pojedinih zemalja regiona, kao i otvorenim pitanjima statusa i političkom nestabilnošću. Mnoge od tih zemalja se takođe suočavaju sa velikom zavisnošću od iseljeničkih doznaka i/ili strane pomoći, veoma niskim prihodima i visokom nezaposlenošću (ICB, 2005; SOPEMI, 2003, 2004).

Na osnovu svega ovoga, mnoge vlade zemalja članica EU kao i neki uticajni pojedinci iz Evropske unije smatraju da najveći deo zapadnog Balkana nije zreo za priključivanje Uniji. Ukoliko bi do toga došlo suviše brzo, zemlje zapadnog Balkana bi omele EU u njenim naporima da umanji neravnomernosti u dostignutoj ekonomskoj razvijenosti i da uspostavi sklad među zemljama članicama. Dakle, da bi se priključile Uniji, balkanske zemlje bi morale da učine sistematičnije napore u cilju održanja trenutnog visokog nivoa ekonomskog razvoja, daljeg učvršćivanja svojih demokratskih institucija i rešavanja etničkih i manjinskih nesuglasica. Neke od tih država bi takođe morale da izvrše značajne društvene reforme i da preduzmu oštre i nepopularne mere (ICB, 2005).

Nepovoljna demografska situacija koja bi mogla da ima pozitivne posledice Grčka je, u roku od nekoliko godina nakon 1989. primila više od 800.000 imigranata iz

zemalja CIE. Realno povećanje njenog stanovništva iznosi oko 8%, a broj stranaca se povećao oko pet puta. Tako je Grčka, koja je ranije bila emigraciona zemlja, postala jedna od zemalja sa

Proširenje Evropske unije i situacija na Balkanu 53

najvećom imigracijom. Oko 220.000 su bili etnički Grci iz bivšeg Sovjetskog Saveza (160.000) i Albanije (60.000). Ostali stranci su bili ekonomski migranti koji nisu posedovali neophodna dokumenta, od kojih je većina sada legalizovala svoj boravak. Gotovo dve trećine je došlo iz Albanije, dok je oko 16% došlo iz Bugarske, Rumunije i Poljske. U Grčkoj je približno 6 od 7 stranaca poreklom iz zemalja CIE.

Ipak, Grčka je predstavljala izuzetak zbog njenog geografskog položaja (blizina relativno siromašnih zemalja kakve su Albanija, Bugarska i Rumunija) kao i zbog njene velike dijaspore u zemljama CIE. Emigracija u zapadne zemlje članice EU je bila znatno umerenija. Ispostavilo se da su pesimistička predviđanja iz kasnih 1980-ih, po kojima se očekivalo da će imigranti, zbog reformi, preplaviti zapadno tržište, predstavljala ogromno preuveličavanje. Emigracioni pritisci su bili umereni i nakon poslednjeg proširenja Unije sa osam bivših socijalističkih zemalja. Iako će se migracije između starih i novih zemalja članica uskoro pretvoriti u unutrašnja migraciona kretanja, one će verovatno biti slične onima koja su bila svojstvene prvim mediteranskim zemaljama članicama. Naime, uprkos uspostavljanja slobode kretanja, Grci, Španci i Portugalci nisu žurili da se presele u druge zemlje EU (MNS, June 2005).

Osim toga: a) Očekivan ekonomski rast u zemljama zapadnog Balkana koje pretenduju da postanu

članice EU će verovatno učvrstiti smanjenje emigracionih kretanja iz tih zemalja. b) Prema poslednjim podacima, u novim zemljama članicama živi sve više imigranata iz

zemalja trećeg sveta (SOPEMI, 2003, 2004). Ista pojava je bila prisutna i u tradicionalno emigracionoj Irskoj, odnosno južnoj Evropi tokom 1970-ih i 1980-ih godina.

c) U starim, kao i u novim zemljama članicama EU, kao i u zemljama zapadnog Balkana sa izuzetkom Albanije, prirodni priraštaj teži ka nultom nivou. Emigracija iz zemalja CIE je još uvek veća od imigracije iz trećeg sveta. Ipak, verovatno je da će zemlje CIE u veoma bliskoj budućnosti imati pozitivan migracioni bilans (više doseljenih nego iseljenih) kao što je to bilo u mediteranskim zemljama članicama EU tokom 1990-ih godina. Neke od tih zemalja će primati sve više imigranata kojima je namera da pređu u druge zemlje šengenskog sporazuma.

Posmatrano sa šireg aspekta, zbog narastajućeg demografskog jaza u gotovo svim zapadnoevropskim zemaljama i zbog njihovih potreba za stručnom, ali i nekvalifikovanom om radnom snagom, zemlje CIE u kojima je radna snaga obilna, mogle bi da se predstavljaju dragocen izvor najraznovrsnije ponude na tržištu rada. Već sada neke zemlje, kao na primer Norveška, regrutuju radnu snagu iz zemalja CIE. Teškoće sa kojima se suočavaju zemlje sa dugom tradicijom prijema i naturalizovanja imigranata iz trećeg sveta (Francuska, Holandija, Danska i Austrija), usmeravaju pažnju na pitanja u vezi sa politikom integracije strane radne snage koju sprovode pojedine zemlje članice EU. Ta pitanja su dobila na težini nakon bombaških napada u londonskom metrou izvedenih 7. jula 2005. godine u koje su bili umešani britanski državljani stranog porekla sa relativno uspešnim poslovnim karijerama. Takođe i u Francuskoj, u leto 2005. godine, nakon protesta mladih druge i treće generacije imigranata arapskog i afričkog porekla, naturalizovanih Francuza, ujedno i velikih korisnika sistema socijalne zaštite. S druge strane, do sada nije bilo nikakvih značajnijih problema u vezi sa migracionim kretanjima radne snage u okviru Evropske unije. Treba pomenuti da, bez obzira što je počev od 1992. godine održan veliki broj sastanaka na visokom nivou, do sada nije formulisana zajednička politika Unije u vezi sa imigrantima iz trećeg sveta.

Istovremeno, OECD se zalaže za priliv imigranata iz trećeg sveta u Evropu, kako bi se smanjili demografski deficiti i deficiti radne snage. OECD ipak insistira na tome da se ovi problemi ne mogu rešavati isključivo imigracijom. Neophodne su mere koje bi podsticale aktivno starenje kao i viši fertilitet domicilnog stanovništva Evropske unije (SOPEMI, 2003,


2004). Teško je verovati da će ovi i slični problemi biti prevaziđeni pre nego što se nađe povoljno rešenje za trenutnu neizvesnu situaciju u vezi sa administrativnom strukturom EU i integracijom novih zemalja članica.

Zaključak Najnovije proširenje, kao i izražena namera Evropske unije da nastavi proces pristupanja

zemalja sa niskim nacionalnim dohotkom, su doveli do zabrinutosti u vezi sa prijemom nekih zemalja zapadnog Balkana, i to u mnogim starim zemljama članicama, posebno u šest zemalja sa najvećim finansijskim doprinosom Uniji. Bez obzira na to, osam bivših socijalističkih zemalja koje su nedavno primljene u EU se postepeno integrišu u Uniju, a ostale zemlje CIE koje su najviše odmakle u prilagođavaju standardima EU, otpočele su pregovore o pridruživanju ili su dobile status zemlje kandidata. Dakle, najbolje rešenje za sve zemlje regiona jeste nastavak trenda intenzivnog ekonomskog rasta i društvenog razvoja, uz jačanje demokratskih institucija.

Reference

BALDWIN-EDWARDS, M. (2006). "Trends and Patterns of Labour Migration in the Western Balkans" Mediterranean Migration Observatory, Athens (http://www.mmo.gr)

ICB (International Commission on the Balkans) (2005). "The Balkans in Europe's Future" Secretariat Centre for Liberal Strategies, Sofia, Bulgaria

MNS (Migration News Sheet, Monthly Information Bulletin on Immigrants, Refugees and Ethnic Minorities). Various issues

SINN, H.-W. (2004). "EU enlargement, Migration and the New Constitution". CESIFO Working Papar No. 1367, Munich

SOPEMI (2003). Report on International Migration - 2002 Edition (Paris: OECD). SOPEMI (2004). Report on International Migration - 2003 Edition (Paris: OECD).

http://www.mmo.gr/

I Problemi statističkog obuhvata

migracija

Komparativni prikaz izvora podataka za migracione statistike balkanskih zemalja (1991-2005) Herve DOMENACH, Byron KOTZAMANIS, Sandra BEER

Prikaz izvora podataka za migracione statistike koji postoje u pojedinim zemljama

Popisi (nacionalni statistički zavodi) Popisi stanovništva su neophodni da bi se prikupili individualni podaci o migrantima

(Poulain, 1991). Njima su, po pravilu, obuhvaćeni stranci koji borave u zemlji, a na osnovu popisnih podataka se mogu dobiti informacije o starosnoj i polnoj strukturi, državljanstvu, bračnom stanju, društveno-ekonomskom položaju i sastavu domaćinstava stanovništva sa stranim državljanstvom. Što se tiče preseljavanja stanovništva i migracionih tokova (Domenach, Picouet, 1995), popisi mogu da sadrže i pitanje o ranijem mestu (mestima) boravka popisanog lica i to: u vreme prethodnog popisa, u nekom drugom ranijem momentu, za vreme nekog opšte poznatog istorijskog događaja, itd.

U balkanskim zemljama su poslednji popisi stanovništva sprovedeni između 2001. i 2003. (tabela 1). Od zemalja regiona, izuzev Bosne i Hercegovine, sve su obavile popise stanovništva i stanova u skladu sa preporukama Ekonomske komisije UN za Evropu (UN/ECE) i Eurostata.

Tabela 1.

Popisi u balkanskim zemljama (1989-2003) Zemlja Datum kritičnog momenta popisa Albanija 12. april 1989. 1. april 2001. Bosna i Hercegovina 31. mart 1991. - Bugarska 4. decembar 1992. 1. mart 2001. Hrvatska 31. mart 1991. 31. mart 2001. Grčka 17. mart 1991. 18. mart 2001. BJR Makedonija 31. mart 1991; 20. jun 1994. 31. oktobar 2002. Rumunija 7. januar 1992. 18. mart 2002. Srbija / Crna Gora 31. mart 1991. 31. mart 2002* / 31. okt. 2003**

Izvor: Kotzamanis, Mrdjen, Parant (2003)Napomena: * Srbija; ** Crna Gora

Primena registara stanovništva Individualni listići i registri stanovništva predstavljaju statistički izvor demografskog

karaktera, koji omogućava praćenje populacione dinamike, kako domicilnog stanovništva, tako i stranih državljana registrovanih u administraciji lokalne samouprave.


Registri su naročito rasprostranjeni u nordijskim zemljama gde predstavljaju stalan popis stanovništva i shodno tome, osnovni statistički izvor, koji omogućava da se u svakom trenutku može dobiti aktuelna slika stvarnog stanja stanovništva i njegovih migracionih kretanja (Legoux, Perrin, 1999). Kod komunalnih (opštinskih) kartoteka stanovništva podrazumeva se obaveza svakog novopridošlog pojedinca da popuni obrazac u opštini prebivališta.

Registri stanovništva sadrže dvostruku prijavu za unutrašnje migracije: mesto odakle se lice odselilo i mesto gde se lice doselilo (mesto dolaska) čime je omogućeno poređenje broja odseljenih i broja doseljenih po mesti prebivališta. Uz to, registri predstavljaju statistički izvor i za spoljne migracije koji je baziran na izjavi, a koji može biti manje ili više pouzdan. Ipak, treba podvući da nijedna zemlja balkanskog regiona ne raspolaže registrom stanovništva (čak ni registrom koji funkcioniše povremeno – od slučaja do slučaja) kojim su obuhvaćeni stranci sa legalnom dozvolom boravka u zemlji. Eventualno, jedini izuzetak može predstavljati BJR Makedonija.

Ostali izvori koji se odnose na vitalne događaje i migracije stanovništva u balkanskim zemljama

Tabela 2. Izvori podataka prema zemljama i događajima

Izvor podataka o vitalnim događajima

Izvor podataka o spoljnim i unutrašnjim migracijama Zemlja

Statistički listić o vitalnim događajima (samo rođenja, umiranja i venčanja) u centralnim kancelarijama okruga

- Podaci o migracijama mogu da se izvedu na osnovu podataka o prirodnom priraštaju i kretanju ukupnog stanovništva Albanije (podaci vitalne statistike su manje-više potpuni za period 1989-2001)

Albanija

Registar vitalnih događaja (matične knjige)

- ESGRAON-SDC tekuća statistika (odnosi se na sve bugarske građane i strance koje imaju dozvole za boravak u zemlji) - Od 1947. god.: podaci o promeni boravka unutar zemlje (prikupljeni od strane opštinskih vlasti) - Od 1965. god.: podaci o promeni boravka (prikupljeni od strane adresne službe pri Ministarstvu unutrašnjih poslova)

Bugarska

Statistika vitalnih događaja (matične knjige) na nivou županija

- Knjiga državljana (sve odluke u vezi sa odlukama vezanim za dobijanje ili gubitak državljanstva) - Kancelarija za izbeglice i raseljena lica - Statistika migracija

Hrvatska

Statistika vitalnih događaja (matične knjige)

- Ne raspolaže se nijednim izvorom za spoljne migracije Grka - Za "ne-Grke" postoji mogućnost posrednog izvora podataka na osnovu statistike o dozvolama boravka

Grčka

Statistika vitalnih događaja (matične knjige) Jedinstveni registar stanovništva

- Jedinstveni registar stanovništva - Evidentiranje migracija pri odlasku iz zemlje i prilikom doseljavanja u zemlju, kao i migracija unutar državne teritorije - Ankete o razlozima preseljenja na relaciji selo-grad - Ankete o motivima odlaska u inostranstvo

BJR Makedonija

Statistika vitalnih događaja (matične knjige) Registar stanovništva

- Statistika migracija (promena mesta boravka) preko okružnih statističkih službi Rumunija

Srbija / Crna Gora

Statistika vitalnih događaja (matične knjige)

- Služba za evidenciju prijave-odjave prebivališta (preseljavanje stanovništva)

Izvor: Nacionalni statistički zavodi

Komparativni prikaz izvora podataka za migracione statistike balkanskih zemalja (1991-2005) 59

Dozvole Boravišne i radne dozvole predstavljaju osnovu registrovanja migracija u zemljama koje

ne koriste registar stanovništva. Međutim, u balkanskim zemljama, dislociranje sistema praćenja migracija koje je prisutno posle 1990-1991, kao i pojava manje-više nekontrolisanih migracionih kretanja (na prostorima bivše Jugoslavije, Albaniji, Bugarskoj i Rumuniji) ili njihovog izuzetnog intenziviranja (Grčka), dovode u pitanje validnost, pa samim tim i pouzdanost tog izvora. U Grčkoj je, na primer, u 2004. godini, prema statističkim podacima o boravišnim dozvolama, broj stranaca koji su posedovali te papire iznosio 230.000 lica, dok je, prema rezultatima popisa iz 2001. godine, to stanovništvo dostiglo gotovo 600.000 lica. Prema procenama za 2005. godinu, taj broj je znatno veći - reda veličine 800.000 lica.

Ostali statistički izvori Od dodatnih izvora podataka, mogu se izdvojiti:

- specijalne ankete; - podaci o ulascima i izlascima sa teritorije zemlje od strane policijskih službi i/ili carine; - turistička putovanja u zemljama regiona prema zemlji porekla; - podaci prikupljeni u konzulatima i ambasadama; - ankete o domaćinstvima; - podaci koji se mogu dobiti iz stambenih kartona, evidencija o socijalnoj pomoći i slično.

U zemljama sa područja Balkana, čiji je jedan deo tokom prethodne decenije bio u velikoj

meri zahvaćen krizama i oružanim sukobima, raspolaže se sa veoma malo pouzdanih izvora, a u nekim slučajevima, ne postoje nikakvi izvori statističkih podataka. Naime, reprezentativne ankete na državnom nivou su retke (na primer, mogu se navesti ankete koje je sprovela Svetska banka – LSMS), dok su podaci pograničnih službi o ulascima i izlascima iz zemlje od male koristi, zbog, s jedne strane, značajnog broja ilegalnih prelazaka, a s druge strane, zbog odsustva informacija koje se odnose na strukturu migranata prema razlozima preseljavanja.

Komparativna kritička analiza dobijenih elemenata i nedostataka Usklađivanje koncepata i statističkih obeležja u skladu sa međunarodnim preporukama čine

osnovni uslov za izradu jedne potpune međunarodno komparativne analize i ujedno uslov za donošenje zaključaka u vezi sa migracijama stanovništva. Tokom čitavog dvadesetog veka, sve zemlje koje su razmatrane u ovom saopštenju razvijale su se u različitim društvenoekonomskim i kulturnim sistemima. Danas, u okvirima realnosti i pravila nametnutih procesom globalizacije, modifikacije tih sistema se odvijaju u istom smeru, ka jedinstvenom modelu. Istovremeno, pružanje podrške takvoj konvergenciji predstavlja jedan od glavnih političkih ciljeva Evropske unije. To, očigledno, znači da svaka balkanska zemlja treba da sprovodi odgovarajuće politike kojima bi bilo moguće dobijanje


međusobno uporedivih statističkih podataka, kao i lakšu kontrolu procesa usklađivanja (prema jedinstvenom modelu - pr. ured.) odnosno eventualno sprovođenje neophodnih intervencija.

U tom smislu, međunarodnim preporukama je predložen spisak obeležja koje treba uvesti u popis, praveći razliku između, s jedne strane, osnovnih obeležja (core topics) za koje su zemlje jasno pozvane da prikupe podatke kako bi se omogućila međunarodna uporedivost, i s druge strane, dodatnih obeležja (non-core topics) koja zavise od prioriteta svake države. Za grupu dodatnih obeležja je teško postići međunarodnu uporedivost, jer su ona izabrana u skladu sa interesima i osobenostima svake države pojedinačno.

Treba napomenuti da su sve zemlje regiona tokom sprovođenja popisa oko 2000. godine, za migracije usvojile iste koncepte osnovnih obeležja (core topics). Ipak, sadržina prikupljenih informacija, kako o unutrašnjim, tako i o spoljnim migracijama, varira značajno od zemlje do zemlje, pre svega zbog različitog broja postavljenih pitanja. Na primer, značajne su razlike između Albanije i Grčke. U Albaniji su postavljena samo dva pitanja koja se odnose na mesto boravka u vreme prethodnog popisa i mesto boravka godinu dana pre popisa, dok je u Grčkoj bilo više dodatnih pitanja.

Neophodnost komparativnog pristupa prilikom pripreme popisa Preporuke Ujedinjenih nacija i drugih međunarodnih statističkih organizacija imaju za cilj

da se u znatnoj meri obezbedi uporedivost podataka, i to počevši od definicija i osnovnih klasifikacija (Laihonen, 2000; Decand, 2000; Kotzamanis et al., 2004).

Podsećamo da popis stanovništva predstavlja jednu osnovnu statističku akciju, koju Ujedinjene nacije definišu kao "skup operacija koje se sastoje iz prikupljanja, grupisanja, procenjivanja, analiziranja, objavljivanja odnosno distribuiranja demografskih, ekonomskih i socijalnih podataka koji se odnose na sve stanovnike jedne zemlje ili nekog njenog dela u jednom određenom momentu". Uprkos tome, uporedivost rezultata ostaje pravi izazov, posebno u slučaju balkanskih zemalja, a imajući u vidu specifičnosti koje postoje u svakoj zemlji u vezi pripreme, sprovođenja i korišćenja rezultata popisa. Naime, u praksi se definicija Ujedinjenih nacija ne tumači i sprovodi na identičan način. Tako su praćenja migracija različito organizovana po zemljama, i to u pogledu: - pravnog okvira (vrsta popisa - klasičan popis, kombinovan ili popis zasnovan na registru); - načina sprovođenja; - korišćene tehnike i sredstava; - godine popisa.

Te različitosti otežavaju uporednu analizu između balkanskih zemalja. Prilikom komparativne analize moraju biti uzete u obzir tri dimenzije: - vremenska, - konceptualna i - dimenzija koja se odnosi na način korišćenja.

Migraciona obeležja uključena u popisnicama do sada sprovedenih popisa stanovništva U tabeli koja sledi prikazana su popisna pitanja koja su postavljena u cilju proučavanja

migracija stanovništva, i koja omogućavaju sagledavanje razlika koje postoje između zemalja regiona.


Tabela 3. Migraciona obeležja u popisima stanovništva oko 2000. godine u balkanskim zemaljama

Alb

anija

Grč

ka

BJR

M

Hrv

atsk

a

Bug

arsk

a

Rum

unija

Srbi

ja i

C

rna

Gor

a*

Zemlja prebivališta u vreme prethodnog popisa

x (1989)

x (1991)

x (1994)

x (1991)

ne ne x (1991)

Zemlja prebivališta godinu dana pre poslednjeg popisa x x x x ne ne ne Zemlja prebivališta 5 god. pre poslednjeg popisa ne x ne ne ne ne ne Zemlja prebivališta u vreme poslednjeg popisa (za privremeno odsutne) ne x x x x x x Lica sa boravkom u inostranstvu odsutna manje od godinu dana ne x x x x x x Lica sa boravkom u inostranstvu odsutna duže od godinu dana x ne x x ne x x Zemlja prebivališta u inostranstvu za lica odsutna duže od godinu dana x ne x x ne x x Razlog emigriranja (za lica s boravkom u inostranstvu dužim od godinu dana) ne ne x x ne x x Mesto (zemlja) rođenja x x x x x x x

Državljanstvo x x x x x x x Godina doseljenja (za strance sa prebivalištem u inostranstvu koji su boravili u zemlji u momentu popisa) ne x x x x x x Razlog imigriranja (za strance sa prebivalištem u inostranstvu koji su boravili u zemlji u momentu popisa) ne x x x ne x ne Izvor: Kotzamanis, Mrdjen, Parant (2003).Napomena: U popisima stanovništva Srbije (2002) i Crne Gore (2003) postavljena su pitanja koja su se odnosila na izbeglice i IRL (sa Kosova)

Tabela 4.

Pregled kriterijuma / obeležja koji ukazuju na migraciju popisanog licaObležja koja se odnose na unutrašnje migracije

Obležja koja se odnose na spoljne migracije (imigracija)

Obležja koja se odnose na spoljne migracije (emigracija)

- Mesto rođenja - Pol, uzrast - Mesto boravka 19xx god. - Mesto boravka u vreme

popisa

- Mesto rođenja - Zemlja poslednjeg boravka - Pol, uzrast - Godina doseljavanja - Državljanstvo - Mesto boravka 19xx godine - Mesto boravka u vreme popisa - Status - Razlog doseljavanja (imigracije)

- Godina odseljavanja - Razlog emigriranja - Dužina odsustva iz zemlje - Zemlja u koju se lice odselilo

(prijavljena zemlja emigracije)


Obeležja koja se mogu koristiti za utvrđivanje postojanja migracije Na osnovu ranijeg mesto boravka, kao i godine doseljenja (tabela 5) može se izvesti

nekoliko zaključaka: - Godina doseljenja poznata je za lica koja su se doselila u Grčku, Bugarsku, Rumuniju,

Hrvatsku i Srbiju i Crnu Goru. - Godina doseljenja imigranata u Albaniju nije tačno poznata (njihov broj je vrlo mali). Mogu se

utvrditi samo doseljenja posle 1. aprila 1989. odnosno posle 1. aprila 2000. godine. - Godina doseljenja u BJR Makedoniju može se izračunati preko dužine boravka doseljenih do

momentu popisa. Na osnovu podataka o ranijem mestu boravka u nekom prethodnom vremenskom trenutku ne mogu da se utvrde migraciona kretanja između ta dva datuma.

Tabela 5.

Utvrđivanje migracije na osnovu pitanja o prethodnom mestu boravka i na osnovu pitanja o godini doseljenja, prema godini održavanja popisa i po zemljama

Pitanje o mestu boravka u određenom vremenskom momentu

Zemlja

Pitanje o mestu

boravka u godini

održavanja popisa

Spoljne (međunarodne) migracije; Unutrašnje migracije (između pojedinih područja zemlje - u okvirima državnih granica)

Komentar

Albanija 2001 1989. 2000.

Mogu da se utvrde sve migracije počev od 1989. god.

Bugarska 2001 Između 1993. i 2001. (u slučaju migracije - unutrašnje i spoljne,

godina poslednjeg preseljenja).

Ne mogu da se utvrde sve migracije pre 1993. godine

Hrvatska 2001 1991. i 2000. Godina doseljenja

Grčka 2001 1995. 2000.

Ne mogu da se utvrde sve migracije pre 1995. godine

BJR Makedonija

2002 1994. i 2001. Dužina boravka

Može da se utvrdi godina doseljenja preko podatka o dužini boravka u vreme popisa

Rumunija 2002 - Prisustvo i odsustvo u 2001 (zemlja) - Prethodno mesto boravka (okrug, grad) godina doseljenja u stalno mesto boravka - Godina doseljenja u zemlju (za strance) - Lica privremeno prisutna u domaćinstvu

Srbija / Crna Gora

2002 / 2003 1991. Godina doseljenja

Zemlja poslednjeg mesta boravka

Izvor : http://www.european-census.com

http://www.european-census.com/


Obeležja koja se mogu koristiti za utvrđivanje karaktera imigracije

Tabela 6. Državljanstvo i mesto rođenja lica koja borave u zemlji u vreme popisa

Državljanstvo Mesto rođenja Zemlja Specifičnosti Specifičnosti Albanija Strano

Ne za članove domaćinstva odsutne iz zemlje duže od godinu dana

Albanija (okrug, naselje) Inostranstvo (zemlja)

Grčka Grčko Grčko i strano (koje) Strano (koje) Bez državljanstva Neodređeno

Grčkog porekla Nije grčkog porekla (osim za lica koja imaju samo grčko državljanstvo)

U istom mestu gde je lice popisano U drugom mestu (naselje - grad/selo opština, grad ili strana država)

Podaci se odnose na mesto stalnog boravka majke kada je lice rođeno

BJR Makedonija

Makedonsko Makedonsko i strano (koje) Strano (koje) Bez

Naselje Opština Država

Prikupljeni i podaci o mestu stalnog boravka majke kada je lice rođeno (naselje, opština, država)

Hrvatska Hrvatsko Hrvatsko i strano Strano (koje) Bez

Mesto popisa Van mesta popisa (grad, opština - strana država)

Prikupljeni i podaci o mestu stalnog boravka majke kada je lice rođeno (u mestu popisa, izvan mesta popisa - koje)

Bugarska Bugarsko Bugarsko i strano (koje) Strano (koje) Bez

Naselje Zemlja

Rumunija Rumunsko Strano (koje) Rumunsko i strano (koje)

Mesto popisa Drugo mesto (naselje, okrug -grad/selo) Druga zemlja

Srbija / Crna Gora

SRJ i srpsko SRJ i crnogorsko SRJ i srpsko i druge države (koje) SRJ i crnogorsko i druge države (koje) Strano (koje) Bez

Naselje Opština ili strana država

Podaci se odnose na mesto stalnog boravka majke kada je lice rođeno

Izvor: http://www.european-census.com i obrada autora

Što se tiče razloga za imigraciju, on je poznat ili delimično poznat za 3 od 7 analiziranih zemalja: Grčku, Hrvatsku i Srbiju i Crnu Goru. Preostale 4 zemlje nisu postavile pitanje koje omogućava saznanje o razlozima imigriranja (tabela 7).



Tabela 7. Razlozi za imigraciju po zemljama

Zemlja Razlog za imigraciju Albanija - Bugarska - Hrvatska Porodica, posao, školovanje, zdravlje, politika, rat, ostalo Grčka Posao, repatrijacija ili povratak u domovinu, spajanje porodice,

školovanje, azil, izbeglištvo, ostalo (koji) BJR Makedonija - Rumunija -

IRL, izbeglištvo, posao, školovanje, član porodice (ovo poslednje za strance koji borave najmanje godinu dana u SRJ/SCG)

Srbija / Crna Gora

Izvor : http://www.european-census.com i obrada autora

Obeležja koja se mogu koristiti za identifikovanje, određivanje tipa i lociranje emigracije

Tabela 8.

Obeležja za emigraciju (spoljnu) po zemljama Zemlja Mesto emigracije Trajanje odsustva Lice koje je emigriralo Albanija Strana zemlja Manje od godinu dana

Više od godinu dana Svi (svaki član domaćinstva pojedinačno) odsutni duže od godinu dana

Bugarska Trenutna adresa u inostranstvu (samo za privremeno odsutna lica do godinu dana)

Datum odlaska (samo za privremeno odsutna lica do godinu dana)

Deca koja žive u inostranstvu duže od godinu dana (samo decu čije su majke popisane u zemlji). Privremeno odsutno stanovništvo u inostranstvu (kraće od godinu dana)

Hrvatska Trenutna adresa u inostranstvu

Dužina boravka (broj meseci/godina)

Svi (svaki član domaćinstva pojedinačno)

Grčka Nijedna informacija Nijedna informacija Nijedna informacija BJR Makedonija

Strana zemlja Dužina boravka (broj meseci/godina)

Svi (svaki član domaćinstva pojedinačno) odsutni kraće od godinu dana iz individulanih razloga i/ili odsutni duže od godinu dana iz službenih razloga (diplomate, školovanje, rad za makedonsku firmu u inostranstvu)

Rumunija Strana zemlja Kraće od 6 meseci Od 6 do 12 meseci Duže od godinu dana

Svi (svaki član domaćinstva pojedinačno) sa stalnim mestom boravka u Rumuniji (upisano u ličnim dokumentima)

Srbija / Crna Gora

Strana zemlja Kraće od godinu dana (broj meseci) Više od godinu dana (broj godina)

Svi (svaki član domaćinstva pojedinačno) na radu u inostranstvu ili članovi porodice koji s njima borave

Izvor : http://www.european-census.com i obrada autora




Tabela 9. Razlozi za emigraciju po zemljama

Zemlja Razlog za emigraciju Albanija Školovanje, posao, kolektivno domaćinstvo (azil), ostalo. Bugarska -

Zaposlenje u inostranstvu, član porodice lica na radu u inostranstvu, zaposlenje u diplomatskom predstavništvu ili domaćoj firmi u inostrantvu i članovi njihovih porodica, izbeglice, školovanje, ostalo.

Hrvatska

- Grčka BJR Makedonija

Za lica odsutna do godinu dana: rad za stranog poslodavca ili samostalni rad i članovi njihovih porodica, ostalo. Za ostala lica: rad u diplomatsko-konzularnim i drugim predstavništvima Republike Makedonije, izvođenje građevinskih ili drugih radova za makedonske firme, školovanje ili specijalizacija i članovi njihovih porodica.

Rumunija Zaposlenje u inostranstvu, školovanje, poslovne obaveze (samostalni rad), ostalo Na radu u inostranstvu (kod stranog poslodavca ili samostalno), na radu u diplomatskim ili drugim predstavništvima u inostranstvu, član porodice lica na radu u inostrantvu, ostalo (lečenje, školovanje, službeni put i dr.).

Srbija / Crna Gora

Izvor : http://www.european-census.com i obrada autora Treba napomenuti da Grčka, koja je ranije bila emigraciona zemlja, a krajem 1980-ih godina

postala imigraciona, ne prikuplja nikakve informacije o svojim građanima u inostranstvu. U Bugarskoj se popisom stanovništva ne prikupljaju informacije o razlogu odlaska iz zemlje.

Nedostaci

Državljanstvo pri rođenju

Ni u jednoj zemlji se ne prikupljaju podaci o prvom državljanstvu (pri rođenju). Procena broja imigranata je bazirana na podacima o državljanstvu i prethodnom mestu boravka. Procenjeni broj doseljenih stranaca se smanjuje zbog prijema u državljanstvo zemlje prijema (naturalizacija).

Dužina odsustva iz zemlje

U Bugarskoj je dužina odsustva iz zemlje poznata samo za privremeno odsutna lica (van zemlje kraće od godinu dana).

Godina doseljenja

U Albaniji ne može tačno da se odredi godina doseljenja migrantskog stanovništva. Kontinuirano praćenje unutrašnjih i spoljnih migracija

Zemlje koje ne koriste registar stanovništva ne mogu u potpunosti da prate sva migraciona kretanja stanovništva (kako unutrašnje, tako i spoljne migracije).



Neki komentari o migracionim tokovima i broju migranata

Broj doseljenih (imigranata) Popisi stanovništva sprovedeni u balkanskim zemljama oko 2000. godine omogućili su da

se, preko obuhvata rezidentnog stanovništva, popiše i stanovništvo sa stranim državljanstvom, i to prema državljanstvu, starosti i polu, zemlji rođenja i razlogu boravka u dotičnoj zemlji. Uz to, korišćenje registra stanovništva, kao u BJR Makedoniji, omogućava državi da u svakom trenutku bude upoznata sa strukturama stanovništva i njegovim migracionim kretanjima. Uz to, bilo da je reč o popisnim podacima ili o podacima dobijenim iz registara stanovništva, prilikom poređenja podataka za različite godine, moraju se uzeti u obzir i podaci o broju stanovnika koji su primili državljanstvo zemlje prijema (tzv. naturalizacija).

Migracioni tokovi

Praćenje tokova je olakšano jedino ukoliko je moguće permanentno praćenja migranata, i

to preko funkcionisanja kontinuiranog registracionog sistema, što nije slučaj u svim posmatranim zemljama. U nedostatku registara stanovništva, popisni podaci koji se odnose na prethodnu zemlju boravka i na godinu doseljenja omogućavaju retrospektivnu analizu migracionih tokova.

U Albaniji se do procene migracionih tokova dolazi preko podatka o prirodnom priraštaju i kretanju ukupnog stanovništva zemlje.

Obuhvat emigracionih tokova je uglavnom slabiji od obuhvata imigracionih tokova (broja doseljenih). Broj emigranata (odseljenih iz zemlje) zavisi i od definicije emigrantskog stanovništva (npr. na osnovu dužine boravka u inostranstvu koje se kreće u intervalu od 3 do 12 meseci). S druge strane, registrovanje povratnih tokova često predstavlja problem.

Migracioni tokovi mogu biti: - posmatrani naknadno i to preko popisnih podataka; - posmatrani direktno zahvaljujući registru stanovništva; - procenjivani na osnovu indirektnih elemenata i/ili pretpostavki; - registrovani od strane posebne službe (kao u slučaju podnosilace zahteva za

azil), i to ukoliko imigranti nisu automatski upisivani u registar stanovništva. Migracioni tokovi zabeleženi na osnovu izdavanja dozvola zavise od vrste dozvole: radna

dozvola, boravišna dozvola, stalna ili privremena, itd. Ali, prilikom izračunavanja migracionih tokova posredstvom dozvola mora se voditi računa da broj izdatih dozvola ne podrazumeva uvek i stvarno prisustvo migracionih kretanja (kašnjenje u idavanju dozvola, ponovni zahtevi).

Najzad, dolasci radnika ili tražilaca azila se registruju u momentu podnošenja zahteva, a ne u momentu dolaska u zemlju prijema.

Specifičan slučaj predstavljaju izbeglice i tražioci azila. Broj tih migranata se određuje ili na osnovu odobrenih zahteva, ili na osnovu zahteva u postupku. I ovde postoje specijalne


okolnosti, koje zavise od statusa izbeglica ili ako se radi o privremenom azilu. Treba voditi računa i o specifičnostima vezanim za interno raseljena lica (IRL) sa Kosova.

Eventualni sekundarni izvor za utvrđivanje emigracionih tokova

U balkanskim zemljama su retki podaci o iseljavanju u druge zemlje, čak i ukoliko postoje

pitanja koje se odnose na članove domaćinstva koji borave u inostranstvu. Što se tiče objavljivanja podataka, treba spomenuti da je registrovanje odseljavanja iz zemlje često znatno slabije razvijeno od registrovanja broja lica doseljenih iz inostranstva. Podaci zemalja prijema, koje raspolažu sistemom godišnjih registrovanja migranata, mogli bi da dopune podatke koji se odnose na pojedine zemalje porekla.

Zaključak Komparativni prikaz izvora statističkih podataka o migracijama stanovništva balkanskih

zemalja ukazuje na veće prisustvo divergencije nego konvergencije. U takvim uslovima, ne bi moglo da se pretenduje na preciznije sagledavanje elemenata analize migracija stanovništva. Uz to, i pored svih raspoloživih elemenata, u balkanskim zemaljama su i dalje skromne mogućnosti statističke aparature.

Uprkos tome, čini se da se tendencije ka harmonizaciji statistike kreću u dobrom smeru i da se može očekivati brz napredak. To se može ostvariti pod uslovom da naredni popisi budu u skladu sa zajedničkim kretanjima i ukoliko se unapredi korišćenje indirektinih izvora i rezultata posebnih anketa.

Literatura

DECAND, G. (2000). "Programme d’actions communautaires". Communication présentée au Colloque INSEE-Eurostat, Paris, Novembre 2000, 219-222

DOMENACH, H., PICOUET, M. (1995). "Le processus migratoires : concepts et mesures". In Les migrations, collection Que sais-je ? Presses Universitaires de France, 7-24.

KOTZAMANIS, B., PARANT, A., SARDON, J.-P. (eds.) (1998). La Démographie des Balkans: Sources et Données Démographiques dans les pays Balkaniques / Demography of the Balkans, Sources and Demographic Data, Paris: AIDELF.

KOTZAMANIS, B. et al. (2004). Documentation of the 2000 Round of Population and Housing Censuses in the EU, EFTA and Candidate Countries Luxembourg: Eurostat.

KOTZAMANIS, B., MRDJEN, S., PARANT, A. (2003). "Les recensements récents de la population et des habitations dans les Balkans". Balkan Demographic Papers, no. 5.

KOTZAMANIS, B., DUQUENNE, M. (2003). "Les recensements de la population dans l’Europe élargi, un essai réussi de comparabilité des données?". Chaire Quetelet 2003, Élargissement de l’Union européenne, Enjeux et implications sociodémographiques, Louvain-la-Neuve, 200.3


LAIHONEN, A. (2000). "La campagne de 2001 des recensements de population en Europe". Colloque INSEE-Eurostat, Paris, Novembre 2000, 17-32.

LEGOUX L., PERRIN, N. (1999). "Registres de population, migrations internationales et population étrangère". Migration Etudes, N°87.

POULAIN, M. (1991). "Un projet d'harmonisation des statistiques de migration international au sein de la Communauté Européenne". Revue européenne de migration internationale, 7, 2, 115-138.

http://www.european-census.com


II

Prisilne migracije

Geografija kretanja izbeglica na Balkanu posle 1989: Od zemalja porekla do odredišta

Julien VANDEBURIE

Uvod Krajem 2004. godine, u balkanskim zemljama su se prisilne migracije još uvek ticale oko

1.300.000 lica, što je predstavljalo oko 15% ukupnih prisilnih migracija u svetu.1 Iako se već nekoliko godina beleži smanjenje broja izbeglica, još uvek se ne može govoriti o trajnom rešenju tog problema.

Cilj saopštenja je da se prikaže geografija prinudnih migracija i povrataka u zemlje porekla sa područja Balkana (Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Makedonija, Rumunija, Srbija i Crnu Gora i Slovenija). Posebna pažnja je posvećena prostoru bivše Jugoslavije, koji je sasvim sigurno onaj zbog koga je problem vrlo kompleksan. Poreklo izbeglica je poznato, ali je i dalje značajno da se utvrde i bliže spoznaju odredišta izbeglih lica.

Podaci i metode U radu su korišćeni podaci Visokog komesarijata Ujedinjenih nacija za izbeglice

(UNHCR). Prema UNHCR-u, među prisilnim migrantima razlikuju su izbeglice u užem smislu, tražioci azila, povratnici iz izbeglištva, interno raseljena lica (lica raseljena na teritoriji sopstvene zemlje) i povratnici iz grupe IRL-a. Treba istaći da podaci predstavljaju procene i da su korišćeni kako bi se ukazalo na prostorni aspekt prisilnih migracija i pokušalo da se pruži bliže objašnjenje geografije prisilnih migracija. U tom smislu, podaci ne omogućavaju dobijanje potpuno verne slike stvarnog stanja.

Prednost statističkih podataka UNHCR-a je njihova uporedivost (pripremljeni su u njihovim nacionalnim kancelarijama). Ipak, može im se pripisati i niz slabosti. Pre svega se radi o broju izbeglica: nisu evidentirane sve izbeglice, neke nestaju iz evidencije, i to bez informacija o njihovoj situaciji. Nije jednostavno ni praćenje kretanje izbeglica između pojedinih zemalja. Promene u domenu prava izbeglih lica još uvek zavise od politika zemalja prijema, pa je stoga teško praviti međunarodna poređenja, kao i poređenja u vremenu (primer Nemačke). Takođe, za diskusiju je i UNHCR-ova definicija izbeglice.2 I dok je relativno lako odrediti objektivne faktore koji uzrokuju migraciju (rat, etnički progoni, itd.), mnogo je teže odrediti i objasniti lične motive. Najzad, evidentiranje izbeglica zavisi i od njihovih potreba.

1 Radi se o izbeglicama koje je evidentirao Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR). Svi

podaci o prisilnim migracijama korišćeni u ovom radu imaju za izvor UNHCR. 2 UNHCR definiše izbeglicu kao lice koje se nalazi van zemlje svoga državljanstva iz opravdanog straha da će biti

progonjeno zbog svoje rase, svoje vere, svoje nacionalnosti, svoje pripadnosti nekoj socijalnoj grupi ili svojih političkih mišljenja.


Svakako će biti obuhvaćene one izbeglice koje imaju potrebu da im se obezbedi sigurnost ili neka vrsta podrške, što je slučaj sa licima u kolektivnim centrima. S druge strane, izbeglice čiji su uslovi života bolji, biće slabije obuhvaćene. I konačno, kvalitet podataka o interno raseljenim licima je još manje pouzdan. Interno raseljena lica ne koriste isti nivo zaštite i pomoći, što zavisi od vremena i udaljenosti, a što je direktno uslovljeno neprelaženjem državne granice. Štaviše, s obzirom da ta lica nastavljaju da žive u svojoj zemlji, da bi izbegla nove progone ona često izbegavaju da budu evidentirana.

Određivanje izbegličkog statusa je težak zadatak, utoliko pre, što je on često i okrutan. Na primer, jedan ekonomski migrant kome je zemlja prijema odbila zaštitu, može da se vrati u svoju zemlju porekla, a da se njegov neuspeh ne odrazi na pogoršanje situacije mnogih drugih osoba. Izbegla lica raspolažu s vrlo malo mogućnosti u izboru svog odredišta u izbeglištvu. Ono mora biti sigurno i pristupačno.

Ukoliko se, u odabranim zemljama, analizira kretanje dve glavne kategorije prisilnih migranata, odmah se mogu izdvojiti neki elementi (grafikon 1). Tokom poslednjih deset godina, zemlje pogođene ratom su imale najviše izbeglica i interno raseljenih lica. Ali, mada se u celini posmatrano, broj smanjivao, nužno je konstatovati da je on i dalje vrlo visok, naročito u Srbiji i Bosni i Hercegovini. U Bosni, koja je bila poprište rata u periodu 1992-1995, radi se pre svega o interno raseljenim licima. U Srbiji, između 1992. i 1996. godine, izbeglice su većim delom bosanski Srbi. Broj interno raseljenih lica je bio u naglom porastu posle 1997, i to usled krize na Kosovu. I to ukazuje da pretpostavka o etničkom čišćenju (od strane lokalne albanske većine) nije bez osnova (Rosière, 2004). Broj izbeglih lica prisutnih u Hrvatskoj je manje brojan i značajno je opao po završetku rata. Trenutno, u toj zemlji broj izbeglica je na nivou koji je dostignut u balkanskim zemljama u kojima nije bilo oružanih konflikata. Mali broj albanskih izbeglica može da predstavlja iznenađenje, s obzirom da je u Albaniji 1997. godine bilo velikih nemira, što samo oslikava zemlju koja je dugo bila zatvorena.

Grafikon 1.

Kretanje broja izbeglica i interno raseljenih lica u balkanskim zemljama, 1993-2003.

Izvor: UNHCR (2004)

Geografija kretanja izbeglica na Balkanu posle 1989: Od zemalja porekla do odredišta 73

Smanjenje broja izbeglica, manje ili više izraženo, postavlja pitanje povratka. Naime, ako je prethodno sagledan broj izbeglica koji se nalaze u svakoj od zemalja regiona, gde su izbeglice koej su otišle iz tih zemalja?

Od zemalja porekla do odredišta

Na osnovu tabele 1, moguće je objasniti pravce kretanja prisilnih migranata i promene njihovog broja. Komentar će biti podeljen u dva dela. U prvom, analiza će se baviti krizama na prostoru bivše Jugoslavije, a u drugom, ostalim zemljama koje su uzete u razmatranje. Na kartogramu 1. su prikazani pravci kretanja prisilnih migracija i njihov obim po zemljama.

Kartogram 1.

Migracioni sistemi izbeglica, 1989-2004.

Izvor: Proračun autora na osnovu podataka UNHCR-a (2004)


Krize na prostoru bivše Jugoslavije, započete pre 1991, ovde se mogu analizirati samo za period posle 1991-1992, tj. nakon raspada SFRJ. Iako se raspad zemlje odrazio na sve republike jugoslovenske federacije, najviše su bile pogođene zemlje koje su bile žrtve dugih i žestokih sukoba. Tako su najbrojnije bile bosanske izbeglice, ispred hrvatskih i srpskih.3

U prvim godinama sukoba, izbeglice iz Bosne i Hercegovine su se najpre uputile prema novim, susednim državama: Srbiji i Hrvatskoj kao i prema evropskim zemljama: Nemačkoj, Švedskoj, Danskoj, Holandiji. Krajem konflikta, Švajcarska i Sjedinjene Američke Države su prihvatale sve veći broj izbeglica. Ako se zadržimo na kretanju broja izbeglica, može se konstatovati da, u nekim zemljama, do smanjenja njihovog broja dolazi ubrzo po završetku rata (Hrvatska, Nemačka), dok se u drugim zemljama to smanjenje odvijalo nešto sporije (Srbija, Norveška, Švedska), a u pojedinim je, pre nego što je došlo do smanjenja, zabeleženo njihovo povećanje (Švajcarska, SAD, Danska). Čak i kada nije poznata etnička pripadnost izbeglica,4 može se pretpostaviti da su bosanski Hrvati otišli u izbeglištvo u Hrvatsku, isto kao što su bosanski Srbi u Srbiju. Time se objašnjava zašto su daleko najbrojnije bile migracije prema susednim zemljama. Migracije izbeglica ka evropskim zemljama u velikoj meri su bile usmerene ka Nemačkoj, zatim ka Švedskoj, Danskoj, Holandiji, a kasnije i ka Švajcarskoj. Suprotno tome, malo bosanskih izbeglica stiže u Francusku, verovatno kao posledica nedovoljno jasno izraženog stava Francuske za vreme rata, što je bilo uslovljeno dugogodišnjim prijateljstvom sa Srbijom.

Iz Hrvatske, izbeglice su krenule većim delom ka Srbiji, što je u skladu sa pretpostavkom o smeru migracija Srba iz Hrvatske. Po završetku rata, primećene su velike migracije izbeglica ka Bosni i Hercegovini. Druge zemlje prijema su zapadnoevropske (Nemačka, Holandija, Švedska) ili "nove" imigracione zemlje (SAD, Kanada, Australija). Kao i u slučaju Bosne, tako je i ovom slučaju, odmah po završetku rata, došlo do povećanja broja izbeglih lica, a zatim do laganog smanjenja.

Izbeglice iz Srbije migriraju uglavnom prema zapadnoevropskim zemljama (Nemačkoj, Francuskoj, Austriji, Danskoj, Švedskoj, Holandiji, Švajcarskoj, Velikoj Britaniji), kao i prema Australiji i Kanadi. U mnogim zemljama broj izbeglih lica opada znatno kasnije ili uopšte ne opada. Sukob na Kosovu i drugačiji međunarodni položaj Srbije objašnjavaju razlike u pogledu odredišta izbeglica.

Izbeglice iz Slovenije, pre svega, su bili Srbi. Po sticanju nezavisnosti, njihov broj je neprekidno opadao, naročito posle rata u Bosni i Hercegovini.

U Makedoniji, sukob slabog inteziteta iz 2001. godine između vlade i proalbanske gerile nije prouzrokovao pojavu većeg broja izbeglica. Između 1995. i 1997, uočene su značajne migracije prema Italiji. I Srbija, tokom 2001. i 2002. godine, prihvata makedonske izbeglice.

3 Upotrebićemo ovde termine hrvatski, bosanski, srpski, itd. za sva lica koja su građani tih zemalja (Hrvatske,

Bosne i Hercegovine i Srbije). Preciziraćemo ukoliko se radi o etičkoj pripadnosti, na primer, Srbi iz Bosne. Termin bosanski označava da se radi o stanovniku (građaninu) Bosne i Hercegovine. Dakle, njegova nacionalna pripadnost može biti bošnjačka, srpska, hrvatska, itd. Izraz Bošnjak se uvek odnosi na nacionalnu pripadnost. U ovom slučaju se radi o bosanskim Muslimanima, nacionalnosti koja je priznata jugoslovenskim ustavom iz 1974. godine. U stranoj literaturi je jedna od varijanti i Bochniaque, ali ta reč je nesrećno upotrebljena (Garde, 2004).

4 Nacionalna pripadnost za koju se pojedinac izjasnio u jugoslovenskom popisu iz 1991. godine.


Tabela 1. Broj izbeglica sa područja Balkana u zemljama prijema, po zemljama porekla

(sa više od 100 izbeglica prosečno godišnje) Zemlja

porekla / azila

1989-1990

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Ukupno 20611 27605 587882 780592 869581 1036091 1270269 1178176 968062 953778 918686 833291 976857 807018 717287

Albanija

Austrija 101 111 120 134 134 149 155

Belgija 691 691 97 114 134 175 186 195 203

Kanada 228 239 202 215 382 599 625 998 1186 1226 1273

Francuska 713 733 755 720 685 744 799 869 835 958

Nema~ka 2073 1929 1929

Italija 301 1202 1279 1266 1252 1260 1266 1336 1379 1404 958 344 273 273 282

Holandija 8 38 62 67 101 147 148 164 179 190 196 167 147

V. Britanija 25 120 305 780 1130 1275

SAD 323 1628 2711 3127 3298 3437 2611 1999 2286 2886 3549 4174 4534 3952 4004

Bosna i Hercegovina Hrvatska 287000 183600 193544 158659 68340 28659 24960 20889 20421 7672 3930 3204

Danska 2712 6048 23629 25598 26987 27222 27344 27519 26139 27851 25395 22176

Francuska 649 819 873 945 994 1100 1341 1513 1623 2642

Nema~ka 350000 320000 330000 245000 100000 50000 30000 24000 40531 38688 38688

Holandija 4668 11134 18299 22042 23675 23833 23969 24229 24439 24556 19943 13518

Norve{ka 13783 14051 14268 14339 14385 13276 4991 3875

SCG 349280 200901 98200 84747 250744 241438 200937 198213 189959 143094 121449 99785 95297

[vedska 598 29298 47793 49340 49409 50931 51871 52472 52891 53396 53435 25836 7177

[vajcarska 4499 5144 10410 5854 7287 7964 8043 7654 6945 6553

SAD 1887 9248 19413 31656 53082 82137 97504 106410 108803 92293 61834 39393

Bugarska

Kanada 1645 1053 499 420 455 491 588 708 742 711 693

Francuska 436 412 419 326 208 129 105 88 80 73

Nema~ka 998 993 993

[vedska 395 1237 1394 1407 1417 1401 1379 1353 1311 914 658 195 38 35 28

SAD 836 1365 1417 1372 1289 1011 501 449 503 586 649 705 703 507 440

Hrvatska

Australija 1076 1609 3077 3704 4902 5158 4850 3394 2689

BiH 40000 30000 39591 24877 23607 22016 19477 19213

Kanada 625 984 1485 2441 3502 4299 4426 4150 3258 2000 835

Nema~ka 3845 3812 3812

Holandija 1 422 536 617 742 831 1260 1267 1310 1329 932 514 806

Norve{ka 74 267 1098 1344 1373 1404 1394 1383

SCG 166910 147833 72124 232749 297099 293246 296597 298534 289924 245252 228655 189746 180117

[vedska 92 876 927 946 1959 2833 2833 2863 2883 2902 2831 2050

SAD 9 61 133 211 264 298 1949 4927 5892 6258 6296 4732


Tabela 1. (nastavak) Broj izbeglica sa područja Balkana u zemljama prijema, po zemljama porekla

(sa više od 100 izbeglica prosečno godišnje) Zemlja

porekla / azila

1989-1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Makedonija

Nema~ka 3186 3198 3198

Italija 12360 11300 11013 - 3 5 23 37 37 45

SCG 1895 185 160 1322 1322 1322 1322 1322 11276 3614 1403 779

[vedska 149 225 225 241 242 242 286 297 311 329 202

V. Britanija 340 402 420

SAD 13 28 - 110 129 122 161 163 146 151

Rumunija

Austrija 4202 2375 2079 845 362 208 118

Kanada 3085 1813 1113 817 642 558 572 730 695 715 711

Francuska 2852 2364 1910 1206 672 406 319 256 199 106

Nema~ka 4251 4053 4053

Irska 81 8 76 211 255 303

Italija 843 740 593 537 485 447 393 360 332 291 84 56 43 43 57

Holandija 252 281 303 312 318 308 284 247 228 200 103 77 55

[vajcarska 1050 887 - - - 269 279 243 207 157 130 67

V. Britanija 72 77 75 70 77 79 79 87 80 70 195 250 355 428 502

SAD 17008 18599 17042 14316 10735 7171 2833 1310 923 749 567 583 659 579 645

Srbija i Crna Gora Australija 18452 18362 18020 15574 12046 10225 9827 7250 5366

Austrija 42918 39728 - - - - 705 5237 3931 4099 4138 4265 4715

Kanada 1552 1953 2315 2709 2899 2903 6632 7990 7494 7020 6472

Danska 44 85 121 131 193 750 2912 2968 3335 3807 4327 2034 4470 4672 4876

Francuska 15000 5208 5264 5360 5558 5886 3791 3915 5589 5642 6292

Nema~ka 183170 168980 168980

Holandija 89 3875 4771 5401 6093 6603 6766 7038 7493 7960 8133 4513 3748

[vedska 1598 2647 3123 4788 21492 22188 22463 25358 26471 26333 27514 27965 28727 27897 11844

[vajcarska 3229 4883 710 1358 7038 3006 4481 9309 12493 12001 11249 10956

V. Britanija 6 8 8 7 1295 2320 3810 5925 6935 13310 15440 17725 19875 21301 20527

Slovenija

Nema~ka 140 123 123

SCG 28429 14795 12816 3168 3168 3168 3168 3168 661 650 437 463

Izvor: UNHCR (2004) Napomena: U "ukupno" su uključene i izbeglice iz grupe "ostale zemlje prijema". Neraspolaganje podacima o broju izbeglih lica uslovljeno je nepostojanjem izbeglica, a još više promenama u zakonodavstvu nekih zemlja (Nemačka, Austrija)


Nemačka već odavno privlači jugoslovenske migrante, što je uslovljeno njenim vezama na Balkanskom poluostrvu koje su uspostavljene još u vreme Austro-Ugarske carevine (Simon, 1995) ili, pak, bilateralnim sporazumom o migracijama radne snage,5 zaključenim 1969, koji se tada odnosio jedino na Zapadnu Nemačku. Tri četvrtine jugoslovenskih (ekonomskih – pr. ured.) emigranata je otišlo u Nemačku. Ti emigranti su pre svega poreklom iz razvijenijih delova zemlje (Slovenija, Hrvatska, Vojvodina), ali i iz Bosne. U Evropi je 1973. godine bilo ukupno 900.000 jugoslovenskih migranata (Simon, 1995). Početkom 1960-ih godina, Hrvati predstavljaju 50% migranata, da bi deset godina kasnije, njihov broj predstavljao samo 25%. Međutim, njihova dijaspora će biti najbrojnija (Simon, 1995). Uostalom, Nemačka će biti prva zemlja koja je priznala nezavisnost Hrvatske. Treba spomenuti da su migranti koji su pristigli najkasnije, migrirali koristeći porodične veze. Iako ti migranti mogu poslužiti kao argument o postojanju tradicionalnih, poželjnih, migracionih odredišta, treba konstatovati da je kod izbeglištva, prilikom određivanaj mesta odredišta, od velikog značaja faktor slučajnosti.

Švedska, Danska, Švajcarska i u manjoj meri Holandija, uživaju izvrsnu reputaciju u pogledu prihvata izbeglica, što nije slučaj sa Belgijom (Bocker, Havinga, 1998). Ali, ponekad su one samo tranzitne zemlje za neku drugu državu, što takođe objašnjava lagano smanjenje broja izbeglica koje u njima borave. Prekomorske zemlje (SAD, Kanada, Australija) su takođe bile zahvaćene talasom jugoslovenskih migranata, ali slabije nego što je to bio slučaj sa Evropom. Izbeglice su u prekomorskim zemljama manje brojne i do njih su teže stizale.

U ostalim balkanskim zemljama nisu postojala takva kretanja izbeglica. Albanske izbeglice su uglavnom bile usmerene prema Italiji, trgovinskom partneru Albanije, ali i prema Kanadi, Sjedinjenim Državama, Nemačkoj, a u manjoj meri prema Francuskoj i Velikoj Britaniji. Bugarske izbeglice, čiji je broj u opadanju, imale su kao glavnu destinaciju Švedsku, Nemačku, kao i Kanadu i SAD. Rumunske izbeglice su bile brojnije, naročito u postkomunističkom tranzicionom periodu. One su bile usmerene, pre svega, ka Americi, a kasnije, od sredine 1990-ih godina, prema Kanadi, Nemačkoj, Austriji i Francuskoj.

Trajne migracije?

Analiza geografije prisilnih migracija pokreće i pitanje povratka izbeglica. S obzirom da se ta pojava mnogo više tiče zemalja s prostora bivše Jugoslavije nego ostalih balkanskih zemalja, u tabeli 2 je dat celovit uvid za gotovo sve bivše jugoslovenske republike. Prva konstatacija je, da se deset godina po završetku sukoba, sve izbeglice još nisu još vratile i da još uvek postoji veliki broj interno raseljenih lica, kako zbog materijalnih i bezbednosnih, tako i iz psiholoških razloga.

U Bosnu i Hercegovinu (tabela 2), izbegla lica se vraćaju iz susednih zemalja, brže iz Slovenije i Hrvatske, a sporije iz Srbije. Ostali povratnici dolaze iz Austrije, Švajcarske i naročito Nemačke, zemalja koje su prihvatile veliki broj bosanskih izbeglica. Iz Švajcarske i Nemačke, povratak je otpočeo odmah po završetku rata. Međutim, postoje brojna ograničenja koja se odnose na mogućnosti povratka. U prvoj grupi su ograničenja u vezi nedostatka stanova koji su u dobrom stanju, socijalnih mreža koje treba obnoviti, prisustva velikog straha od represija. U drugoj grupi su ograničenja institucionalne prirode: dodeljivanje zemljišta, koje je

5 Jugoslavija je zaključila takve sporazume sa Francuskom i Austrijom 1965; sa Belgijom i Holandijom 1970.


u načelu, pravno regulisano od strane države, ostaje pod uticajem lokalnih organa vlasti koji prilikom donošenja odluka još uvek primenjuju etnocentrične kriterijume. I konačno, ekonomska tranzicija je u zastoju i Bosna i Hercegovina još uvek zavisi od pomoći međunarodne zajednice (Ó Tuathail, Dahlam, 2004).

Tabela 2.

Dobrovoljni povratak izbeglica po zemljama porekla i zemljama azila, 1996-2002. (sa više od 100 izbeglica prosečno godišnje)

Zemlja porekla Zemlja azila Ukupno 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Austrija 10800 4000 4000 800 700 300 400 700 Hrvatska 43700 22900 5200 2900 1900 3000 3400 4400 Nemačka 258000 30000 95900 98100 23500 6900 1500 2200 Srbija i C. Gora 59300 800 200 20000 3700 5500 7800 21200 Slovenija 5400 1700 2100 600 200 100 600 200

Bosna i Hercegovina

Švjacarska 10800 1800 3900 4800 100 100 - 100 Bosna i Herceg. 7000 - - 100 1100 1500 1300 3000 Hrvatska Srbija i C. Gora 76700 400 6200 19800 9500 15900 10600 14300

Makedonija Srbija i C. Gora 89400 - - - - - 82000 7400 Albanija 436100 - - - 43580 100 200 - Austrija 5400 - - - 3500 1400 200 300 Bosna i 58700 - - - 45700 7500 5500 100 Makedonija 251100 - - - 23340 12100 4500 1100 Nemačka 95300 - - - 18300 62400 9300 5300 Mađarska 5300 3600 1200 - 400 100 - - Norveška 7600 - - - 3700 1800 1500 700 Švjacarska 45400 - - - 15800 26800 1400 1400 Turska 19100 - - - 19000 100 - -

Srbija i Crna Gora

Velika Britanija 5800 - - - 1400 1700 900 1800 Izvor: UNHCR (2004)

U Hrvatsku, povratak je krenuo iz Bosne i Hercegovine i Srbije i Crne Gore. U oba

slučaja on je postajao sve značajniji sa protokom vremena od završetka rata. Međutim, 1998. godine zapažen je značajan povratak izbeglica iz Srbije i Crne Gore, što bi se moglo pripisati normalizaciji stanja u Slavoniji.

U Makedoniji, najveći broj povratnika je došao iz Srbije i Crne Gore i to 2001. i 2002. godine, tj. po okončanju sukoba između vladinih snaga i albanskih pobunjenika.

U Srbiji i Crnoj Gori, kosovska kriza je pokrenula brojne izbeglice prema Albaniji i Makedoniji. Najvećim delom, one su se vrlo brzo vratile (do kraja 1999. godine). Drugi, manje brojni, koji su otišli u evropske zemlje, su odložili svoj povratak za jedno kraće vreme.

I analiza promena vrednosti stopa povratka omogućava bolje sagledavanje dinamike povratka izbeglica (grafikon 2). Nažalost, UNHCR je slabije pratio povratak izbeglica, jer je njegova statistika pratila samo izbeglice čiji je povratak organizovao Visoki komesarijat. Uz to, u nekim slučajevima je organizovan povratak izbeglih lica, a da prethodno nije izvršena registracija. Ovom prilikom, takvi podaci nisu uzeti u obzir. Stope povratka su niske za lica


koja su izbegla u Srbiju i Crnu Goru. Ka Bosni, stope povratka su dosta visoka iz Švajcarske i Nemačke, naročito u prvim posleratnim godinama. Maksimalne vrednosti stopa zabeležene 1998. godine podudaraju se sa pokretanjem politike povratka od strane Kancelarije Visokog predstavnika međunarodne zajednice u Bosni i Hercegovini (OHR). Povratak u Hrvatsku iz Srbije i Bosne ostaje slab, a tiče se, pre svega, Srba koji u toj zemlji i nadalje ostaju malobrojni.

Grafikon 2.

Stopa povratka izbeglih i IRL prema poreklu i odredištu.

Izvor: UNHCR (2004). Ostaje pitanje da li se radi o stvarnom povratku ili je možda reč o delimičnom povratku,

tj. o prikupljanju imovine koja je ostala u zemlji kako bi bila prodata kako bi se ponovo emigriralo na neko drugo područje (Rosière, 2004). Nužno je konstatovati da je još uvek aktuelno etničko čišćenje sprovođeno tokom rata i legalizovano Dejtonskim sporazumom (Rosère, 2004; Ó Tuathail, Dahlam, 2004). Malobrojna su područja zemlje u kojima je stanovništvo etnički heterogeno.

Tabela 3.

Zemlje porekla i glavna odredišta podnosilaca zahteva za dobijanje azila, 1993-2002. Zemlja porekla Prvo

odredište azila Drugo

odredište Treće

odredište Četvrto

odredište Peto

odredište Albanija Belgija SAD V. Britanija Kanada Francuska Bosna i Hercegovina Nemačka Švedska Švajcarska Norveška Francuska Bugarska Nemačka Belgija Švedska Švajcarska Norveška Hrvatska Nemačka Norveška Švedska Irska - Rumunija Belgija Irska V. Britanija Švajcarska Finska Srbija i Crna Gora Nemačka Švajcarska Švedska Austrija Norveška Slovenija - - - - - Makedonija Nemačka Belgija Švajcarska Austrija Švedska Izvor: UNHCR, 2004.


Na osnovu podataka iz tabela 1. i 2, čini se da se lica koja su izbegla u zemlje iz okruženja lakše vraćaju u svoju zemlju porekla. Tabela 3 omogućava da se sagleda kakva je situacija po pitanju zahteva za dobijanje azila.

Nemačka, kao velika zemlja, predstavlja glavno odredište izbeglih lica, ali isto tako, značajno odredište azila. Od manjih zemalja, zbog svoje liberalne politike prema azilantima izdvajaju se Švajcarska, Austrija, Irska, Norveška i Švedska. Slično je i sa Belgijom, koja je za izbeglice, ipak, manje cenjena destinacija. Belgija je izrazito cenjena među Rumunima najviše zbog toga što je Generalno predstavništvo Kvebeka u Brislu steklo reputaciju da lako izdaje vize za građane Rumunije. Kada je kanadska vlada odlučila da prebaci sve zahteve za vize u Pariz, dolazak Rumuna se smanjio (Böcker, Havinga, 1998). Velika Britanija, Kanada i SAD su takođe veoma cenjene. Holandija i Danska više nisu u tabeli, dok je prisustvo Kanade i Francuske vrlo skromno.

Ekonomski odnosi zemlje destinacije i zemlje porekla, ekonomske pogodnosti koje se nude pri dolasku, postojeće društvene i porodične veze, povoljne mogućnosti za dolazak, politika azila, afiniteti, reputacija, ali, u velikoj meri, i faktori sreće i slučajnosti, mogu poslužiti za objašnjenje zašto je odrđena zemlja postala odredište za prisilne migrante.

Zaključak

Ima već više od deset godina kako je Hovy (1993) pokazao da postoji povezanost istorijske, kulturne, jezičke i ekonomske prirode između zemalja porekla i zemalja destinacije. Ali, i da su od značaja politika davanja azila i vizni režim, kao i reputacija koju je, s razlogom ili ne, stekla svaka od zemalja prijema. U tom smislu, ovo istraživanje pokazuje da se u balkanskim zemljama ekonomska i politička tranzicija nije odvijala na isti način. Neke zemlje su se brzo normalizovale (Bugarska, Slovenija), druge se još uvek izvlače (Albanija, Makedonija, Rumunija), a neke se i dalje suočavaju sa velikim problemima (Bosna i Hercegovina, Srbija i Crna Gora). Uprkos ratu, oporvak Hrvatske je munjevit.

Analiza geografije prisilnih migracija omogućava da se zaključi kako je rešavanje tih problema tesno povezano sa rešavanjem političkih i ekonomskih problema. Rasprave o budućnosti Bosne i Hercegovine i Kosova, će predstavljati poseban izazov. U oba slučaja, detaljna terenska ispitivanja bi omogućila bolje razumevanje migracionog ponašanja različitih društvenih grupa.

Literatura

AGIER, M. (2002). Au bord du monde, les réfugiés (Paris: Flammarion). BLACK, R. (1991). "Refugees and displaced persons: geographical perspectives and research

directions". Progress in human geography, 15, 3, 281-98. BLACK, R. (1993). "Geography and refugees: current issues". In R. Black, V. Robinson (eds.)

Geography and refugees, patterns and processes of change (London - New York: Belhaven Press), 3-13.


BÖCKER, A., HAVINGA T. (1998). Asylum migration to the european union: patterns of origin and destination (Luxembourg: Office for official publications of the European Communities).

CAMBREZY, L. (2001). Réfugiés et exilés, crise des sociétés, crise des territoires (Paris : Editions des archives contemporaines).

CAMBREZY, L., LASSAILLY-JACOB, V. (2001). Populations réfugiées (Paris: Editions de l’IRD).

CERNEA, M. (1990). "Internal refugees flows and development-induced population displacement". Journal of refugees studies, 3, 320-339.

COMBLIN, C. (1995). Les réfugiés, instrument politique dans le tiers monde. Les dossiers du GRIP (Bruxelles: GRIP).

DAHLMAN, C., Ó TUATHAIL, G. (2005). "The legacy of ethnic cleansing : the international community and the returns process in post-Dayton Bosnia-Herzegovina", Political geography, 24, 569-599.

GARDE, P. (2004). Le discours balkanique, des mots et des hommes (Paris: Fayard). HERSAK, E., MESIC, M. (1990). "L’espace migratoire de Yougoslavie: historique des

migrations yougoslaves". Revue européenne des migrations internationales, 6, 2, 27-64. HOVY, B. (1993). "Asylum migrations in Europe : patterns, determinants and the role of East-

West movements". In R. King (ed.), The new geography of European migrations (London -New York: Belhaven Press), 207-227.

HOVY, B. (2002). "Statistics on forced migration". Migration Information Source (September 2002) http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=49

LUKIC V., NIKITOVIC V. (2004). "Refugees from Bosnia and Herzegovina in Serbia : a study of refugee selectivity". International migration, 42, 4, 85-110.

MOROKVASIC, M. (1992). "La guerre cet les réfugiés dans l’ex-Yougoslavie". Revue européenne des migrations internationales, 8, 2, 5-25.

Ó TUATHAIL, G., DAHLMAN, C. (2004). "The effort to reverse ethnic cleansing in Bosnia-Herzegovina: the limits of return". Eurasian geography and economics, 45, 6, 439-464.

ROBIN-HUNTER, L. (2005). "Nettoyage ethnique en Bosnie-Herzégovine: buts atteints?" (Dossier: Nettoyage ethniqe, violences politiques et peuplement). Revue Géographique de l'Est, 45 1, 35-43.

ROBINSON, V. (1993). "Retrospect and prospect: where next for geography and refugee studies?". In R. Black, V. Robinson (eds.), Geography and refugees, patterns and processes of change (London - New York: Belhaven Press), 211-215.

ROSIERE, S. (2004). "Le 'nettoyage ethnique' - approche géographique". Geographica Helvetica, 3, 227-237.

SIMON, G. (1995). Géodynamique des migrations internationales dans le monde (Paris: PUF). TASIC, V., MARKOVIC, M. (2002). (traduction J. Tatar) "Yougoslavie : bilan et statistiques

sur les réfugiés". Reporter, 23 janvier 2002. UNHCR (2003). Refugees by Number 2003. http://www.unhcr.org/UNHCR (2004). Statistical Yearbook 2002. Trends in displacement, protection and solutions.

(Geneva: UNHCR)

http://www.migrationinformation.org/Feature/display.cfm?ID=49

http://www.unhcr.org/


WOOD, W. B. (1989). "The political geography of asylum: two models and a case study". Political geography quarterly, 8, 2, 181-196.

WOOD, W. B. (1994). "Forced migration: local conflicts and international dilemmas". Annals of the association of American geographers, 84, 4, 607-634.

Migraciona kretanja na relaciji Hrvatska–Srbija tokom 1990-ih godina i njihovi efekti na populacionu dinamiku i etničku strukturu stanovništva područja odseljavanja i doseljavanja

Branislav S. ĐURĐEV, Milka BUBALO-ŽIVKOVIĆ

Uvod Osnovna teškoća uporedne analize migracija na relaciji Hrvatska - Srbija i obrnuto je u

vremenskoj i prostornoj neusklađenosti podataka. • Poslednji popis u Republici Srbiji odnosi se na stanje 31. marta 2002, a u Republici

Hrvatskoj na stanje 31. marta 2001. • Za vreme popisa 1991. bile su 102 opštine u Republici Hrvatskoj, dok županije nisu

postojale. Za vreme popisa 2001. bilo je 20 županija i grad Zagreb sa specijalnim statusom, 122 grada i 423 opštine.∗

Knjige popisa u Srbiji ne pominju izbeglištvo, a o velikim razmerama seoba u poslednjoj dekadi dvadesetog veka može se samo naslutiti na osnovu Knjige 8 popisa stanovništva 2002, koja je publikovana 2004. i naslovljena sa ''Migraciona obeležja''. U toj publikaciji nalaze se podaci o područjima i vremenu doseljavanja u svako od naselja Srbije. Nažalost, među doseljenima iz inostranstva mogu se razlikovati samo oni koji su doseljeni iz ''bivših republika SFRJ'' i ''ostalih zemalja'' (bez pominjanja ijedne pojedinačne zemlje), te je i ova knjiga popisa nekorisna za analizu migracionih bilansa Srbije i drugih republika bivše SFRJ. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava publikovalo je 2004. godine ''Izbeglički korpus u Srbiji'', koji su, prema podacima popisa 2002, pripremili Petar Lađević i Vladimir Stanković sa saradnicima iz Republičkog zavoda za statistiku Srbije. U toj publikaciji nalaze se podaci o polazišnim i odredišnim opštinama izbeglica, kao i o njihovim osnovnim demografskim obeležjima, te je ova publikacija najvažniji izvor podataka ovoga rada.

U knjigama hrvatskog popisa izbeglištvo se pominje jedino u Knjizi 2, gde se na nivou naselja nalaze podaci o broju izbeglih iz Hrvatske i u Hrvatsku. Nažalost, obuhvat tih skupova gotovo je nikakav: navodi se da je ukupan broj izbeglih iz Hrvatske 164, a izbeglih u Hrvatsku 8843. Za analizu migracionih bilansa korisniji su podaci po županijama, gde se nalaze podaci o stanovništvu prema prebivalištu za vreme popisa 1991. i narodnosti.1 Pod pretpostavkom da su izbeglice svi oni građani Hrvatske koji su u popisu 2001. izjavili da su za vreme popisa 1991. imali prebivalište u Srbiji, moguće je aproksimativno sagledati migracioni bilans između svake od 20 županija i grada Zagreba u Hrvatskoj i svakog od tri makroregiona u Srbiji.2 Treba

∗ Autori su zahvalni gospođi Ivanki Purić iz Državnog zavoda za statistiku Republike Hrvatske na pomoći u

prikupljanju podataka. 1 Bilo je predviđeno da se ti podaci publikuju po gradovima/opštinama u tabeli 18, ali ''u cilju zaštite osobnih

podataka tablica nije izrađena na razini grada/općine, dostupna je na razini županije pod rednim brojem 13'' (http://www.dzs.hr).

2 Tačnost podataka na makroregionalnom nivou umanjuje i činjenica da se pored brojeva stanovnika koji su 1991. prebivali u Vojvodini, Centralnoj Srbiji, Kosovu i Metohiji i Crnoj Gori navodi i broj onih koji su boravili u SRJ,

http://www.dzs.hr/

84 MIGRACIJE, KRIZE I RATNI SUKOBI NA BALKANU S KRAJA 20. VEKA

napomenuti da tabela 4 nudi treću verziju mogućeg broja izbeglih. U skladu sa tom tabelom popisano je 26.287 lica koja su došla iz Srbije u periodu 1991-2002. Tabela nije korišćena jer uključuje izbegle iz Bosne i Hercegovine kojima je Srbija bila zemlja prvog azila i koji su kasnije emigrirali u Hrvatsku.

Hronologija Što se tiče hronologije izbeglištva iz Hrvatske u Srbiju treba primetiti da je posle 1991,

kada je u Srbiju izbeglo 16,2% ukupno izbeglih iz Hrvatske u Srbiju, u naredne tri godine izbeglištvo iz ove republike jenjavalo i prepolovljavalo se u svakoj narednoj godini, da bi nagli vrhunac dostiglo u toku ''Oluje'', oružane operacije hrvatske vojske početkom avgusta 1995, kada je pokrenuto više od polovine danas prisutnih izbeglica (54%) iz Hrvatske (grafikon 1).

Grafikon 1.

Izbegli iz Hrvatske prema godini dolaska u Srbiju

Izvor: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava (2004) Veliko izbeglištvo iz Srbije u Hrvatsku počinje 1992. i maksimum dostiže 1993. Ono nije

bilo naglo: sprovodilo se tek posle postignutog dogovora o razmeni kuća i poljoprivrednih imanja sa Srbima koji su hteli da beže iz Hrvatske (Đurašević, 2001). Prema jednoj studiji

a koji je za 1.550 lica veći od zbira po navedenim područjima, jer uključuje i odgovor ''SRJ'' bez specifikacije područja. Pretpostavili smo da je sav taj ''višak'' doseljen iz Srbije, a unutar srbijanskih makroregiona on je raspoređen proporcionalno udelu u makroregionima onih koji su naveli područje u kome su živeli u vreme popisa 1991. Sve to znači da su brojevi koji slede maksimalni brojevi doseljenika iz Srbije u Hrvatsku između popisa 1991. i 2001. (ako se uračuna i smrtnost migranata u navedenom međupopisnom periodu od 10 promila godišnje, onda se broj tih migranata može povećati samo za još desetak procenta).

Migraciona kretanja na relaciji Hrvatska - Srbija tokom 1990-ih godina 85

slučaja, do polovine 1994. godine 338 srpskih porodica sa 1.187 lica iz Virovitice i Podravske Slatine u Hrvatskoj zamenili su kuće i zemlju sa hrvatskim porodicama iz Novog Slankamena u Srbiji (Bubalo, 1994). Ti procesi možda nisu bili spontani, ali ako su bili obostrano dobrovoljni, onda je i to bilo bolje nego život u neprijateljskom okruženju. Zato su ekonomske i psihološke posledice ovog izbeglištva znatno blaže kako po same učesnike tako i po društvo u celini.

Obim Prema podacima prvih popisa u 21. veku u Srbiji je 31. marta 2002. godine popisano

356.035 lica koja su 31. marta 1991. prebivala izvan Srbije a u nekoj od odcepljenih republika bivše SFRJ. Tom korpusu potrebno je dodati i 23.100 njihove dece rođene posle 31. marta 1991, što ukupno čini 379.135 izbeglih lica ili 5,1% ukupno popisanih stanovnika u Republici Srbiji.

Prema istoj metodologiji u Hrvatskoj je 31. marta 2001. godine živelo 232.648 lica iz bivše SFRJ. Ako tom korpusu takođe dodamo pretpostavljenih 6% njihove dece rođene posle 31. marta 1991. dobijamo ukupno 246.607 ili 6,2% ukupnog broja stanovnika koji su u Hrvatskoj popisani i koji bi mogli biti izbeglice.3 Zbog većeg broja stanovnika, udeo izbeglica u Srbiji manji je nego u Hrvatskoj iako je u Srbiji popisano čak 132.528 ili 53,7% više izbeglica nego u Hrvatskoj.

Doseljenici u Srbiju mahom su 1991. živeli u nekoj od hrvatskih opština, te oni, njih 220.164 i njihova deca rođena u međupopisnom periodu, njih 12.961, broje ukupno 233.125 lica ili 61,5% ukupno izbeglih, dok je iz bosanskohercegovačkih opština poreklom 123.973 lica sa 7.496 dece, što ukupno čini 131.469 lica ili 34,7% izbeglica u Srbiju u popisu 2002.

Gro doseljenika u Hrvatsku živeo je 1991. u Bosni i Hercegovini, njih 201.572 i procenjenih njihovih 12094 dece brojali su ukupno 213666 lica ili 86,6% od svih doseljenika iz bivše SFRJ, a tek su na drugom mestu doseljenici iz Srbije, njih 18.087 sa procenjenih 1.085 dece brojali su ukupno 19.172 lica ili 7,8% svih izbeglica u Hrvatsku.

Polazišta Glavna polazišta izbeglica iz Hrvatske u Srbiju su prostori u kojima su Srbi bili

zastupljeni u značajnoj meri i u kojima su oni početkom sukoba formirali svoje autonomne oblasti. Analizirajući podatke o najznačajnijim polazišnim opštinama izbeglih iz Hrvatske u Srbiju zapažamo često značajne razlike između podataka o opštini stanovanja na dan 31. marta 1991. i podataka o opštini iz koje je stanovništvo izbeglo (tabela 1). Tabela pokazuje da je u Zagrebu, Karlovcu, Sisku, Zadru i Podravskoj Slatini više izbeglica rođeno nego što ih je izbeglo direktno iz ovih opština, dok je u Kninu, Osijeku, Vukovaru, Benkovcu, Belom Manastiru, Petrinji, Glini, Dvoru, Vrginmostu i Titovoj Korenici situacija obrnuta. To dokazuje da mnogima izbeglištvo u Srbiju nije prvo. Početkom sukoba u Hrvatskoj mnogi Srbi iz

3 Ukupan broj izbeglica i to onih koji nisu bili u tranzitu, mogao bi se u obe republike uvećati za najmanje

desetak posto, zbog smrtnosti. No, ovom prilikom, diskutovaćemo samo skup živih migranata.


Hrvatske sklanjali su se u autonomne srpske enklave, a posle uvođenja hrvatske vlasti u ove enklave oni su ponovo kretali u izbeglištvo. Rođeni ili prvi put izbegli u opštinu Pakrac selili su se silom prilika i više od dva puta. Višestruka izbeglištva uslovila su da je broj izbeglih iz privremenih srpskih autonomnih enklava veći od broja rođenih u njima.

Tabela 1.

Opštine iz kojih je izbeglo više od 5000 stanovnika prema opštini stanovanja na dan 31. marta 1991. i prema opštini iz koje su izbegli

Broj izbeglica prema opštini stanovanja na dan 31. marta 1991.

Broj izbeglica prema opštini iz koje su izbegli Redni

broj opština broj izbeglica opština broj izbeglica Ukupno 126674 Ukupno 137154

1. Knin 20327 Knin 23095 2. Zagreb 12818 Osijek 12013 3. Osijek 11721 Zagreb 11869 4. Benkovac 9598 Vukovar 11228 5. Karlovac 8406 Benkovac 10644 6. Vukovar 8028 Beli Manastir 8801 7. Petrinja 7917 Petrinja 8726 8. Glina 7662 Glina 8521 9. Sisak 6984 Karlovac 8030

10. Zadar 6159 Sisak 6743 11. Beli Manastir 6148 Dvor 5961 12. Dvor 5433 Vrginmost 5736 13. Pakrac 5329 Zadar 5448 14. Vrginmost 5134 Titova Korenica 5227 15. Podravska Slatina 5010 Pakrac 5112

Izvor: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava (2004) Glavno polazište izbeglih iz Srbije u Hrvatsku bio je region Srema. Pretpostavljamo da je

po preko dve hiljade izbeglica poreklom iz opština Šid i Inđija, a preko hiljadu još iz četiri opštine: sremski deo novosadske opštine, Ruma, Stara Pazova i Sremska Mitrovica. Izbegli iz tih šest opština čine više od polovine svih izbeglica iz Srbije u Hrvatsku.

Odredišta Između tri makroregiona Srbije najviše izbeglica iz Hrvatske u Srbiju odabralo je region

Vojvodine, njih 107105 ili 54,1%. Razlozi za takav izbor su prostorna blizina, ali i kulturna


blizina jer je upravo iz istih krajeva Hrvatske 1948. godine kolonizovano 52.929 lica, te su novi prognanici računali na pomoć rođaka i poznanika (Đurđev, 1995).

U opštinu Novi Sad došlo je 21.005 lica ili gotovo desetina izbeglih, a više od deset hiljada izbeglica došlo je još i u opštinu Beograd-Zemun, njih 15.389. Više od 5000 izbeglica došlo je u još 11 opština (Sombor, Stara Pazova, Inđija, Beograd-Novi Beograd, Beograd-Čukarica, Ruma, Šid, Beograd-Palilula, Subotica, Pančevo i Beograd-Voždovac), a po više od hiljadu izbeglica izabralo je još 40 opština (karta 1). U te, ukupno 53 opštine, izbeglo je 201.216 lica ili 86,3% svih izbeglica iz Hrvatske. Izbeglice su registrovane u svim opštinama Centralne Srbije i Vojvodine, dok za Kosovo i Metohiju nedostaju podaci, iako je razložno pretpostaviti da su izbeglice dolazile i u neke od tih opština.

Karta 1.

Opštine u Srbiji prema broju izbeglih iz Hrvatske između 1991. i 2002.


Među 21 hrvatskom županijom najprivlačnije izbeglicama bile su četiri: Osiječko-baranjska sa 3.638, Virovitičko-podravska sa 2.673, grad Zagreb sa 2.476 i Primorsko-goranska županija sa 1.006 izbeglica iz Srbije, što čini ukupno 9.793 ili 54,1% svih izbeglih iz Srbije u Hrvatsku (karta 2). U odnosu na mogući ukupan broj izbeglica u županijama Hrvatske, udeo izbeglih iz Srbije maksimalan je u Virovitičko-podravskoj županiji, gde dostiže čak 31,6% broja svih izbeglica u toj županiji, a preko deset procenta ukupnog broja izbeglih oni čine još jedino u Osječko-baranjskoj (25,3%) i Požeško-slavonskoj županiji (11,9%).

Karta 2.

Županije u Hrvatskoj prema broju izubeglih iz Srbije između 1991. i 2002

Osnovne demografske posledice ''Razmena'' 233.125 izbeglica iz Hrvatske u Srbiju za odlazak 19.172 izbeglice iz Srbije u

Hrvatsku rezultirala je pozitivno/negativnom neto migracijom od 213.953 lica. Taj ''dobitak'' povećao je broj stanovnika Srbije u popisu 2002. za 2,9%, odnosno toliki ''gubitak'' smanjio je broj stanovnika Hrvatske u popisu 2001. za 5,1%.

U etničkom smislu i u Srbiji i u Hrvatskoj povećan je udeo većinske nacije. No, različiti su načini na koji je etnička homogenizacija ostvarena (tabela 2).

U Srbiji bez Kosova i Metohije povećanje udela Srba sa 79,9% u 1991. na 82,9% u 2002. ostvareno je zahvaljujući i doseljavanju 218.383 Srba iz Hrvatske, a koji se u ukupno


doseljenim iz Hrvatske činili 93,7%. Oni su 2002. godine činili 3,5% ukupnog srpskog stanovništva Srbije.

U Hrvatskoj doseljeni Hrvati izbegli iz Srbije čine svega 0,4% ukupnog broja Hrvata u popisu 2001, te je povećanje udela Hrvata u Hrvatskoj posledica izbeglištvom smanjenog broja i udela ne-Hrvata, njih 230.426. Da nije bilo izbeglištva između Hrvatske i Srbije, udeo Hrvata u Hrvatskoj porastao bi sa 78,1% u 1991. na samo 85,2%, a ne na čak 89,6% kako je to utvrđeno popisom 2001. Udeo Srba bio bi duplo veći, umesto 4,5% on bi iznosio 9,0%, a što je, ipak, manje od 12,2% koliko ih je u Hrvatskoj bilo 1991. Ako je prirodni priraštaj među narodima podjednak onda na povećanje udela neke nacije mogu uticati jedino doseljavanja svojih sunarodnika ili odseljavanja ostalih. U ovom slučaju, migracioni saldo (tj. doseljavanje) Hrvata na relaciji Srbija - Hrvatska doprineo je porastu udela Hrvata u Hrvatskoj sa samo 5,8%, a saldo ostalih naroda (tj. odseljavanje) sa čak 94,2%.

Tabela 2.

Etnička struktura izbeglica u Hrvatskoj (iz Srbije) i Srbiji (iz Hrvatske) Izbegli iz Srbije Izbegli iz Hrvatske

Etnos broj* % broj % Ukupno 19172 100,0 233125 100,0 Srbi 844 4,4 218383 93,7 Hrvati 16770 87,5 2699** 1,2 Ostali 1558 8,1 12043 5,2 * Broju stanovnika određene nacije koji u vreme popisa 1991. nisu živeli u

Hrvatskoj pridodat je procenjeni broj njihove dece rođene posle 1991. godine. ** Procena na osnovu pretpostavke da je udeo izbeglih Hrvata iz Hrvatske isti

kao i udeo ukupnog broja izbeglih Hrvata u ukupno izbeglom stanovništvu nesrpske etničke pripadnosti.

Demografi i sociolozi su se nadali da će izbeglice koje su doseljene u Srbiju dovesti do

porasta stopa nataliteta, te da će se povećati i stope prirodnog priraštaja. Porast je bio takoreći trenutan i vrlo kratkotrajan. Samo 1995. i 1997. godine je došlo do minimalnog povećanja stopa prirodnog priraštaja, da bi potom stope ponovo opale. Izbeglice se u Srbiji uglavnom ne odlučuju na veći broj dece usled neizvesne budućnosti na tim prostorima, a i primaju navike autohtonog stanovništva (Bubalo, Plavša, 2001).

Slična je situacija i u Hrvatskoj. Ono što smanjuje stope prirodnog priraštaja na prostoru Hrvatske su i Srbi povratnici. Vraćaju se uglavnom starije osobe, dok stanovništvo reproduktivnog uzrasta ostaje u Srbiji ili traži azil u trećim zemljama.

Ko je pobednik? I Srbija i Hrvatska su zemlje sa negativnim prirodnim priraštajem i izraženim starenjem

stanovništva. U sličnoj demografskoj situaciji industrijalizovane zemlje masovno uvoze radnu snagu, često sa drugih kontinenata i drugačijih kultura. U procesu tranzicije i razvoja sigurno je da će depopulacija i starenje biti ograničavajući faktor razvoja i Srbije i Hrvatske. Zato, veliki


gubitak predstavlja oko 350.000 tražilaca azila iz Hrvatske u 1999. u samo pet zemalja (Srbiji i Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, SAD, Nemačkoj i Australiji). U referentnoj 2002. taj broj je iznosio 265.624 (UNHCR, 2003). Podatak da je krajem 2002. sličan broj izbeglica iz Srbije tražio azil u Nemačkoj, Švedskoj, Velikoj Britaniji, SAD i Švajcarskoj nije dovoljan za zaključivanje o sličnoj situaciji jer su ti tražioci azila mahom bili Albanci sa Kosova i Metohije. Možda je Srbija demografski dobila na kratak rok, iako ni ona ne čini mnogo da zadrži sve pristigle izbeglice, nego je često samo zemlja prvog azila.

U sukobu između Hrvata i Srba neosporni pobednici su razvijene zemlje Zapada u koje je iz Hrvatske i Srbije devedesetih godina dvadesetog veka pristiglo oko pola miliona mlade, školovane radne snage iz evropskog kulturnog kruga.

Literatura

BUBALO, M. (1994). Najnovije demografske promene u Novom Slankamenu. Diplomski rad (Novi Sad: Institut za geografiju Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Novim Sadu).

BUBALO-ŽIVKOVIĆ, M., PLAVŠA, J. (2001). "Uticaj izbeglica na promene prirodnog kretanja stanovništva u Sremu". Zbornik Matice srpske za društvene nauke, br. 110-111, 203-214.

ĐURAŠEVIĆ B. G. (2001). Savremeno izbeglištvo u Nikincima. Diplomski rad (Novi Sad: Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet u Novom Sadu).

ĐURĐEV, B. S. (1995). Posleratno naseljavanje Vojvodine (Novi Sad: Matica srpska). ĐURĐEV, B. S. (1996). "Problem izbeglištva u Jugoslaviji". Zbornik Matice srpske za

društvene nauke, br. 100, 305-320. DJURDJEV, B. S. (1999). "Refugees and Village Renewal in Yugoslavia". GeoJournal, 46, 3,

207-213. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava (2004). Izbeglički korpus u Srbiji (Beograd:

Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore) RZS (2004). Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u 2002. Migraciona obeležja. Knjiga

8 (Beograd: Republički zavod za statistiku) UNHCR (2005). Statistical Yearbook 2003. Trends in displacement, protection and solutions

(Geneva: UNHCR)

Popis 2002: Izbeglice u Srbiji Vladimir STANKOVIĆ, Ljiljana ĐORĐEVIĆ

Uvod U popisu stanovništva, domaćinstava i stanova 2002. godine na prostoru centralne Srbije i

Vojvodine izbegla lica su, u skladu s međunarodnim preporukama, uključena u stalno stanovništvo, tj. svi podaci koji su prikupljani za domicilno stanovništvo, prikupljani su i za izbeglice, čime je omogućena svestrana analiza njihovih demografskih i drugih karakteristika.

Popisom je obuhvaćeno 379 hiljada lica koja su u periodu od početka ratnih dešavanja u bivšoj SFRJ izbegla na teritoriju Srbije. Velika vremenska distanca između momenta prinudnog migriranja i momenta sprovođenja popisa značajno je uticala na smanjen obuhvat, tj. osipanje broja izbeglica, kako usled njihovog povratka u zemlju porekla ili odlaska u inostranstvo (jer je mnogima teritorija Srbije bila samo tranzitno područje na putu za inostranstvo), tako i zbog pojačanog mortaliteta ove populacije, usled veće zdravstvene ugroženosti.

Na osnovu rezultata popisa 2002. godine, u ovom saopštenju prikazano je geografsko poreklo i teritorijalni razmeštaj izbeglih lica u Srbiji, a data je i sažeta analiza njihovih osnovnih demografskih i socio-ekonomskih karakteristika.

Izbegla lica prema zemlji porekla Neposredno nakon raspada bivše SFRJ, veliki broj izbeglica, uglavnom Srba, počeo je u

talasima da pristiže na teritoriju Srbije. Prvi veći talas izbeglica dolazi iz Slovenije, sredinom 1991. godine. Iste godine kreću kolone ljudi iz Hrvatske, kako prema Srbiji i Crnoj Gori, tako i prema Bosni i Hercegovini. Već 1992. godine, posle izbijanja sukoba u Slavoniji i u Bosni i Hercegovini, dolazi do novog izbegličkog talasa. Godine 1994, nastavljaju se borbe u Bosni i Hercegovini, a sukobi u Hrvatskoj se obnavljaju, što dovodi do novog talasa izbeglištva. Posebno su bila tragična zbivanja u maju i avgustu 1995. godine, kada je zabeležen masovan egzodus stanovništva iz Zapadne Slavonije i Srpske Krajine. Nepregledne kolone prognanika slile su se u Vojvodinu i centralnu Srbiju. Tokom 1996, kada srpske opštine u Sarajevu prelaze u nadležnost vlasti Federacije, dolazi do poslednjeg većeg izbegličkog talasa. Međutim, u čitavom periodu od 1991. godine do godine popisa beležena su prinudna migratorna pomeranja stanovništva iz ratom ugroženih područja ka teritoriji Srbije (tabela 1).

Posmatrano po republikama bivše SFRJ, najveći broj lica (61,5%, ili preko 233 hiljade) izbegao je iz Hrvatske. Iz Bosne i Hercegovine izbeglo je blizu 131,5 hiljada lica (34,7%), dok je iz Slovenije i Makedonije izbegao znatno manji broj lica, tj. 3,2% od ukupnog broja izbeglica.

Preko 40% od ukupnog broja izbeglih lica kao godinu svog dolaska u Srbiju navodi 1995., s tim što je tu istu godinu navelo čak 53,6% ukupnog broja izbeglih lica iz Hrvatske. Po broju izbeglih izdvaja se i 1992. godina, sa 20% od ukupnog broja izbeglica, u čijem sastavu je preko 40% od ukupnog broja izbeglica iz Bosne i Hercegovine.


Tabela 1. Izbeglo stanovništvo prema republici bivše SFRJ iz koje je izbeglo i godini dolaska u

Republiku Srbiju, 2002.

Godina dolaska Republika bivše

SFRJ Ukupno 1991 1992 1993 1994 1995 1996 ili

kasnije nepozn.

Broj izbeglica Ukupno 379135 46585 75666 18359 14302 152230 61922 10071 Bosna i Herceg. 131469 6581 53244 8318 7807 26324 24627 4568 Hrvatska 233125 35811 18163 9367 6108 124846 36084 2746 Makedonija 6222 749 2951 212 216 268 470 1356 Slovenija 6031 3439 1287 445 153 269 177 261 Nepoznato 2288 5 21 17 18 523 564 1140 Struktura po republici porekla Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bosna i Herceg. 34,7 14,1 70,4 45,3 54,6 17,3 39,8 45,4 Hrvatska 61,5 76,9 24,0 51,0 42,7 82,0 58,3 27,3 Makedonija 1,6 1,6 3,9 1,2 1,5 0,2 0,8 13,5 Slovenija 1,6 7,4 1,7 2,4 1,1 0,2 0,3 2,6 Nepoznato 0,6 0,0 0,0 0,1 0,1 0,3 0,9 11,3 Struktura po godini dolaska u Srbiju Ukupno 100,0 12,3 20,0 4,8 3,8 40,2 16,3 2,7 Bosna i Herceg. 100,0 5,0 40,5 6,3 5,9 20,0 18,7 3,5 Hrvatska 100,0 15,4 7,8 4,0 2,6 53,6 15,5 1,2 Makedonija 100,0 12,0 47,4 3,4 3,5 4,3 7,6 21,8 Slovenija 100,0 57,0 21,3 7,4 2,5 4,5 2,9 4,3 Nepoznato 100,0 0,2 0,9 0,7 0,8 22,9 24,7 49,8

Posmatrano po republikama bivše SFRJ, najveći broj lica (61,5%, ili preko 233 hiljade)

izbegao je iz Hrvatske. Iz Bosne i Hercegovine izbeglo je blizu 131,5 hiljada lica (34,7%), dok je iz Slovenije i Makedonije izbegao znatno manji broj lica, tj. 3,2% ukupnog broja izbeglica.

Preko 40% ukupnog broja izbeglih lica kao godinu svog dolaska u Srbiju navodi 1995, s tim što je tu istu godinu navelo čak 53,6% ukupnog broja izbeglih lica iz Hrvatske. Po broju izbeglih izdvaja se i 1992. godina, sa 20% ukupnog broja izbeglica, s tim što za izbeglice iz Bosne i Hercegovine taj udeo dostiže 40%.

Popis 2002: Izbeglice u Srbiji 93

Teritorijalni razmeštaj izbeglih lica U centralnoj Srbiji i Vojvodini je gotovo isti broj izbeglica. Usmerenost ka Vojvodini je bitno

uslovljena putevima istorijskih migracija Srba na ovim prostorima. Posle Prvog, kao i posle Drugog svetskog rata, Srbi su naseljavali Vojvodinu sa istih područja sa kojih su došli i tokom poslednjih ratnih zbivanja. Što se tiče centralne Srbije, najveći priliv izbeglih lica zabeležen je u Beogradu, gde ih je popisano 111.300 ili 58% izbeglica u centralnoj Srbiji odnosno 29% svih izbeglica u Srbiji (tabela 2). Mnogi od njih su u Beogradu imali rodbinu i prijatelje, ili su pak pretpostavljali da će u glavnom gradu lakše doći do smeštaja i, eventualno, do zaposlenja.

Tabela 2.

Izbegla lica prema okrugu stanovanja, 2002.

Okrug Ukupan broj izbeglica

Udeo izbeglica u ukupnom

stanovništvu ( %)

Raspored izbeglica po

okruzima (%) Republika Srbija 379135 5,1 100,0 Centralna Srbija 192672 3,5 50,8 Vojvodina 186463 9,2 49,2

Grad Beograd 111300 7,1 29,4 Severno-bački okrug 13022 6,5 3,4 Srednje-banatski okrug 11797 5,7 3,1 Severno-banatski okrug 5401 3,3 1,4 Južno-banatski okrug 16850 5,4 4,4 Zapadno-bački okrug 22570 10,5 6,0 Južno-bački okrug 63553 10,7 16,8 Sremski okrug 53270 15,9 14,1 Mačvanski okrug 17450 5,3 4,6 Kolubarski okrug 5134 2,7 1,4 Podunavski okrug 5238 2,5 1,4 Braničevski okrug 4743 2,4 1,3 Šumadijski okrug 7283 2,4 1,9 Pomoravski okrug 5143 2,3 1,4 Borski okrug 1787 1,2 0,5 Zaječarski okrug 1846 1,3 0,5 Zlatiborski okrug 5584 1,8 1,5 Moravički okrug 5604 2,5 1,5 Raški okrug 5037 1,7 1,3 Rasinski okrug 3507 1,4 0,9 Nišavski okrug 6462 1,7 1,7 Toplički okrug 1278 1,3 0,3 Pirotski okrug 1144 1,1 0,3 Jablanički okrug 1896 0,8 0,5 Pčinjski okrug 2236 1,0 0,6


Izbegla lica čine 5% ukupnog stanovništva zemlje. Međutim, dok je u centralnoj Srbiji učešće izbeglih lica oko 3,5%, u Vojvodini čak više od 9% stanovništva pripada tom kontingentu.

Posmatrano po okruzima (karta 1), najviše izbeglica živi u Južno-bačkom okrugu (63.553), od kojih je samo u Novom Sadu bilo 37.599. Po velikom broju izbeglica izdvajaju se još Sremski okrug (53.270), u kojem izbeglice čine blizu 16% ukupnog stanovništva, i Zapadno–bački okrug (22.570), sa učešćem izbeglica u ukupnom stanovništvu od preko 10%. U centralnoj Srbiji, izdvaja se još i Mačvanski okrug sa 17.450 izbeglica, koji su pretežno nastanjeni u pograničnim opštinama: Šabac, Ljubovija i Mali Zvornik.

Karta 1.

Razmeštaj izbeglih lica po okruzima (u procentima), 2002.


Demografske i socioekonomske karakteristike izbeglih lica Sastav izbegličke populacije u Srbiji po polu delimično se razlikuje od polne strukture

ukupnog stanovništva (tabela 3). Naime, samo za jedan procentni poen su zastupljenije žene među izbeglicama (52,4%), nego u ukupnom stanovništvu zemlje (51,4%). Takva neznatna razlika može se objasniti nižim udelom dece do sedam godina starosti u izbegličkom korpusu (1,4%) od udela dece iste starosti u ukupnom stanovništvu (6,6%), a poznata je biološka pravilnost da su među decom ove starosti dečaci brojniji od devojčica.

Tabela 3.

Osnovni starosni kontingenti ukupnog i izbeglog stanovništva, 2002.

Stanovništvo Ukupno Do 7 godina

7-14 godina

65 i više godina

Radno sposobno

Žensko fertilno (15-49)

Punoletni (18 i više)

Broj stanovnika Ukupno 7498001 495327 681443 1240505 4796697 1809317 6030728 Izbeglice 379135 5128 34257 47826 278292 115776 318382 Struktura (u %) Ukupno 100,0 6,6 9,1 16,5 64,0 24,1 80,4 Izbeglice 100,0 1,4 9,0 12,6 73,4 30,5 84,0

Već kod kontingenta dece školoobaveznog uzrasta gubi se svaka razlika, jer je udeo dece

stare 7-14 godina u ukupnom stanovništvu 9,1%, a u izbegličkom skupu 9,0%. Kod demografski starijih funkcionalnih kontingenata, izuzev kod starog stanovništva, primetno je njihovo veće učešće u okviru izbegličke populacije. Tako, na primer, među izbeglicama je 73,4% radno sposobnih, dok je kod ukupnog stanovništva taj udeo 64,0%. Kada se uporede udeli žena u fertilnom periodu, značajno je veće njihovo učešće u strukturi izbeglog stanovništva (30,5%), nego u ukupnom stanovništvu (24,1%). Zastupljenost punoletnih je, isto tako, veća među izbeglim licima (84,0%), nego među ukupnim stanovništvom Srbije (80,4%). Međutim, kada je reč o stanovništvu koje je prekoračilo prag radno sposobnog uzrasta, vidna je viša relativna zastupljenost starih 65 i više godina u strukturi ukupnog stanovništva Srbije (16,5%), od zastupljenosti lica iste starosti u izbegličkoj populaciji (12,6%).

Manja zastupljenost najmlađih i najstarijih u sklopu izbegličkog korpusa u Srbiji u odnosu na njenu ukupnu populaciju može se, makar delimično, objasniti nekim specifičnim okolnostima izbegličkog života. Pre svega, prinudno migriranje uticalo je nepovoljno na nivo nupcijaliteta i fertiliteta izbeglog stanovništva, zbog čega je smanjena brojnost predškolskog kontingenta u sklopu izbeglog stanovništva. Osim toga, jedan broj dece ovog uzrasta koji je rođen na teritoriji Srbije nije ni ušao u izbeglički skup. Što se pak tiče ''manjka'' starog stanovništva, objašnjenje se može naći u činjenici da se jedan broj starih lica, iz zdravstvenih i drugih razloga, nije ni uključivao u izbegličke tokove, dok je izvestan broj izbeglica u poznim godinama života bio spremniji za povratak u zemlju porekla pre momenta popisa u Srbiji. Takođe, zbog narušenog zdravlja u teškim egzistencijalnim uslovima izbegličkog života, neka izbegla lica starija od 65 godina umrla su pre početka popisa 2002. godine, čime je okrnjen sastav te starosne grupe. Međutim, uprkos razlikama u udelima pojedinim starosnih grupa, može se konstatovati da postoji minimalna razlika u pogledu prosečne starosti ukupnog stanovništva (40,3%) i izbeglih lica u Srbiji (39,4%).


Poređenje obrazovnog sastava ukupnog stanovništva Srbije i izbegličke populacije na njenoj teritoriji pokazuje da se izbeglice izdvajaju višim nivoom obrazovanja. To se uočava već poređenjem visine udela nepismenih u ukupnoj i izbegličkoj populaciji: među izbeglicama je 3,0% nepismenih, a 3,4% ih je u ukupnom stanovništvu Srbije. Posmatrano po desetogodišnjim starosnim grupama, mogu se zapaziti znatno veće razlike u nivou nepismenosti ukupnog i izbeglog stanovništva (grafikon 1).

Grafikon 1. Stope nepismenosti po starosti ukupnog i izbeglog stanovništva, 2002.

U Srbiji je udeo nepismenih nizak kod mladog i sredovečnog stanovništva, dok su stope

nepismenih relativno visoke kod starih, a posebno kod ženskog stanovništva starog 60 ili više godina. Ova konstatacija se odnosi kako na ukupno, tako i na izbeglo stanovništvo. Inače, među nepismenima je najviše starih. U Srbiji su, prema popisu iz 2002. godine, lica starija od 60 godina predstavljala preko četiri petine ukupnog broja nepismenih. Kod ukupnog stanovništva taj udeo je iznosio 81%, a kod izbeglica 86%.

Razlike u visini stope nepismenosti su izraženije po starosnim grupama. Kod najmlađih (10-19 godina) preko četiri puta je veći udeo nepismenih u ukupnoj populaciji, nego među izbeglicama. To ne treba da iznenađuje ako se, između ostalog, uzme u obzir znatno veća zastupljenost Roma u ukupnom stanovništvu, za koje je karakteristična visoka nepismenost i u školoobaveznom uzrastu. I u starosnim grupama: 20-29, 30-39 i 40-49 godina izrazitija je nepismenost ukupnog u odnosu na izbeglo stanovništvo. Već kod starosne grupe 50-59 godina nešto je izraženija nepismenost među izbeglicama, da bi u grupi starog stanovništva (60 ili više godina) razlika postala znatno vidnija (za 2,5 procentnih poena). S obzirom da je nepismenost karakteristična za starije generacije i ruralno stanovništvo, može se pretpostaviti da izbeglo stanovništvo starije od 50, odnosno od 60 godina ima višu prosečnu starost od ukupnog stanovništva, kao i pretežno ruralno i poljoprivredničko poreklo.


U strukturama ukupnog i izbeglog stanovništva starog 15 i više godina prema školskoj spremi primetne su razlike koje ukazuju na viši obrazovni nivo izbegličkog korpusa (tabela 4). Što se tiče udela lica bez školske spreme u ukupnoj i izbegličkoj populaciji skoro da ne postoji razlika, jer se njihovi udeli kreću između pet i šest procenta.

Tabela 4.

Ukupno i izbeglo stanovništvo staro 15 i više godina prema školskoj spremi, 2002.

Stanovništvo Ukupno Bez škole Nepotpuno osnovno

obrazovanjeOsnovno

obrazovanjeSrednje

obrazovanje

Više i visoko

obrazovanje Nepoznato

Broj stanovnika

Ukupno 6321231 357552 1022974 1509462 2596348 697000 137895

Izbeglice 339750 17080 31132 71770 167632 46299 5837

Struktura (u %) Ukupno 100,0 5,7 16,2 23,9 41,1 11,0 2,2

Izbeglice 100,0 5,0 9,2 21,1 49,3 13,6 1,7

Učešće lica sa nepotpunim osnovnim obrazovanjem je znatno manje među izbeglicama (9,2%) nego kod ukupnog stanovništva Srbije (16,2%). Takođe, za blizu tri procentna poena je manji udeo lica sa završenom osnovnom školom u izbeglom stanovništvu u odnosu na ukupno stanovništvo. Međutim, na nivou srednjeg, kao i višeg i visokog obrazovanja, situacija je obrnuta: učešće lica sa srednjom školom je za preko osam procentnih poena veće među izbeglicama od učešća lica istog obrazovnog ranga u okviru ukupnog stanovništva. I kod najviših stadijuma školovanosti može se zapaziti prednost izbeglica u odnosu na ukupno stanovništvo, jer je među njima 13,6% sa višim ili visokim obrazovanjem, dok je u okviru ukupnog stanovništva 11,0% lica sa nekom završenom školom tog ranga.

Raspodela ukupnog i izbeglog stanovništva prema aktivnosti (tabela 5) pokazuje da su udeli aktivnog (47,0%) i izdržavanog stanovništva (38,0%) među izbeglicama nešto veći u odnosu na iste udele u okviru ukupnog stanovništva, dok je udeo izbeglica – lica s ličnim prihodom manji za više od pet procentnih poena od udela lica s ličnim prihodom među ukupnim stanovništvom.

Tabela 5.

Ukupno i izbeglo stanovništvo prema aktivnosti, 2002.

Stanovništvo Ukupno Aktivno stanovništvo

Lica s ličnim prihodom

Izdržavano stanovništvo

Lica na radu/boravku u

inostranstvu kraće od 1 god.

Broj stanovnika

Ukupno 7498001 3398227 1511816 2570639 17319 Izbeglice 379135 178364 55836 143646 1289 Struktura (u %)

Ukupno 100,0 45,3 20,2 34,3 0,2 Izbeglice 100,0 47,0 14,7 37,9 0,3


Manji udeo lica s ličnim prihodom u izbegličkom korpusu može se objasniti nemogućnošću da izvestan broj izbeglica ostvari stečena prava iz radnog odnosa u bivšim jugoslovenskim republikama, kao i manjom zastupljenošću lica starih 60 i više godina u skupu izbeglog stanovništva, a koji najčešće čine penzioneri.

Uprkos činjenici da je u izbegličkoj populaciji zanemarljivo učešće predškolske dece, ipak je u okviru nje veći udeo izdržavanih nego u ukupnom stanovništvu, što govori o njihovom nepovoljnijem društvenoekonomskom položaju. Na to ukazuje i dihotomna podela aktivnog stanovništva na ono koje "obavlja zanimanje" i na ono koje "ne obavlja zanimanje" (grafikon 2). Naime, za oko 14 procentnih poena su zastupljeniji u izbegličkom skupu oni koji ne obavljaju zanimanje, nego u ukupnom stanovništvu (36% prema 22%). Ako se zna da skup onih koji ne obavljaju zanimanje uglavnom čine nezaposleni, tada predstava o težini društvenoekonomske situacije u kojoj se nalaze izbegla lica postaje još jasnija, a pogotovo kada se uporede profesionalne strukture aktivnog stanovništva koje obavlja zanimanje kod izbeglica i ukupnog stanovništva (tabela 6).

Grafikon 2.

Aktivno ukupno i izbeglo stanovništvo prema obavljanju zanimanja, 2002.

Kod stručnijih zanimanja evidentna je ujednačenost visine udela između izbegličke i

ukupne populacije, a kod najstručnijih profesionalnih grupa čak i blaga prednost na strani izbeglica, što se može protumačiti njihovim povoljnijim obrazovnim sastavom. Međutim, najveće razlike se manifestuju kada se sučele udeli koji se odnose na tzv. radničke i neke rezidualne profesionalne grupe. Tako, recimo, izbeglice su zastupljenije u grupama: "uslužni radnici i trgovci" (za blizu 6 procentnih poena), "osnovna - jednostavna zanimanja" (za oko 4 poena) i "ostali i nepoznato" (za više od 4 poena). Ti podaci pokazuju da su mnoga izbegla lica, suočena sa teškom egzistencijalnom situacijom, bila prinuđena da obavljaju razna uslužna i druga jednostavna zanimanja, i to najčešće u zoni "sive ekonomije".

U poređenju sa profesionalnom strukturom stanovništva Srbije, pada u oči izrazito nizak udeo izbeglih lica koja obavljaju poljoprivredna zanimanja. Bezmalo jedna petina aktivnog stanovništva Srbije obavlja neko poljoprivredno zanimanje (19,1%), dok svega 8,7% izbeglica obavlja neko od tih zanimanja.


Tabela 6. Ukupno i izbeglo aktivno stanovništvo koje obavlja zanimanje prema zanimanju, 2002.

Broj stanovnika Struktura (%) Zanimanje ukupno izbeglice ukupno izbeglice

Ukupno 2642987 114477 100,0 100,0 Zakonodavci, funkcioneri i rukovodioci-menadžeri 110979 5622 4,2 4,9 Stručnjaci 206476 10287 7,8 9,0 Stručni saradnici i tehničari 450889 17232 17,1 15,1 Službenici 151736 5001 5,7 4,4 Uslužni radnici i trgovci 276050 18490 10,4 16,2 Radnici u poljoprivredi, ribarstvu i šumarstvu 504692 9959 19,1 8,7 Zanatlije i srodni radnici 292199 12945 11,1 11,3 Rukovaoci mašinama i uređajima i monteri 328891 12011 12,4 10,5 Osnovna - jednostavna zanimanja 222376 13915 8,4 12,2 Ostali i nepoznato 98699 9015 3,7 7,9

Očito je da su, u stihijskim okolnostima prinudne migracije, mnoga izbegla lica bila osuđena na

prinudnu deruralizaciju, kao i na obavljanje onih zanimanja za koje nije bila potrebna posebna stručna sprema. Pretpostavku o deruralizaciji izbeglog stanovništva osnažuje i njegova veća zastupljenost (tabela 7) u gradskim naseljima (60,4%) od ukupnog stanovništva (56,4%).

Tabela 7.

Distribucija ukupnog i izbeglog stanovništva prema tipu naselja, 2002. Ukupno stanovništvo Izbeglice Tip naselja svega % svega %

Ukupno 7498001 100,0 379135 100,0 Gradska naselja 4225896 56,4 228826 60,4 Ostala naselja 3272105 43,6 150309 39,6

Dakle, nije bila u pitanju samo preferencijalna sklonost izbeglica prema urbanom načinu

života, već i znatno veće mogućnosti koje je pružala gradska sredina za obezbeđivanje kakvog-takvog egzistencijalnog minimuma u vanrednim prilikama koje prate nasilno izazvana migraciona kretanja.

Raseljavanje stanovništva Kosova tokom sukoba iz 1999. Christophe BERGOUIGNAN, Chantal BLAYO

Anketa Na Kosovu su, neposredno po završetku sukoba s proleća 1999. godine, nedostajale

demografska, društvena i ekonomska statistika, vitalna statistika funkcionisala je loše već deset godina, a poslednji popis, sproveden 1991. godine, bio je bojkotovan od dela stanovništva. Odsustvo podataka posebno se osetilo u trenutku kada je međunarodna zajednica pokušavala da pomogne Kosovu u rešavanju mnogobrojnih problema izazvanih političkim događajima.

Predstavnik Fonda Ujedinjenih nacija za stanovništvo (UNFPA /FNAUP) na Kosovu, svestan problema, tražio je način kako bi se brzo došlo do podataka o strukturi tada prisutnog kosovskog stanovništva i informacija o najnovijim demografskim kretanjima. To je podstaklo ideje o sprovođenju reprezentativne demografske ankete o (prisutnom – pr. ured.) stanovništvu Kosova.1 Pri tom se podrazumevalo da ta anketa ne sme ni u kom slučaju zameniti sprovođenje redovnih aktivnosti na prikupljanju statističkih podataka.

Anketu su sproveli UNFPA/FNUAP, Međunarodna organizacija za migracije (IOM/OIM) i Statistički zavod Kosova, u saradnji sa Institutom za demografska istraživanja Univerziteta Montesquieu – Bordeaux IV (IEDUB). IEDUB je učestvovao u svojstvu konsultanta FNAUP-a prilikom pripreme ankete, izrade upitnika, kontrole aktivnosti na terenu i unosa podataka.2

Anketa na terenu je sprovedena pod logističkom kontrolom IOM-a i Statističkog zavoda Kosova, koji su imali svoje kancelarije na različitim područjima Pokrajine. IEDUB je bio zadužen za obradu podataka i analizu dobijenih rezultata.

U ovom saopštenju su predstavljeni najvažniji rezultati dobijeni anketom, a koji su se odnosili na raseljavanja stanovništva izazvana sukobom iz 1999. godine

Uzorak

Anketom je obuhvaćeno 7.343 domaćinstva i 40.918 lica u ukupno 68 sektora. Izbor

sektora je izvršen na osnovu stratifikacije uzorka. Polovina, ili 34 sektora, su seoska naselja koja su izabrana slučajno, a koja se nalaze na teritoriji 19, od ukupno 29, takođe slučajno izabranih kosovskih opština. Preostala 34 sektora predstavljaju gradske četvrti, koja su takođe slučajno izabrana iz grupe od ukupno 21-og grada. U celini posmatrano, u 27 od ukupno 29 opština je izabrana barem jedna gradska četvrt ili jedno selo. Uzorak predstavlja oko 2,5% ukupnog prisutnog stanovništva Kosova, koje je prema procenama UNHCR-a u vreme

1 Stanovnici Kosova koji su se u momentu sprovođenja ankete nalazili van Kosova nisu mogli biti uključeni u

prisutno stanovništvo, već je njihov broj indirektno procenjen preko spiska odsutnih članova onih domaćinstava koja su imala članove koji žive na Kosovu, ili na osnovu drugih izvora podataka o članovima domaćinstava čiji nijedan član nije boravio na Kosovu u momentu sprovođenja ankete.

2 Anketa je sprovedena u periodu od 2-15. novembra 1999. i od 1-28. februara 2000. godine.


sprovođenja ankete iznosilo 1.560.000 stanovnika. Te procene su urađene tokom leta 1999. godine na osnovu informacija o broju prisutnih stanovnika koje su dobijene od seoskih vlasti. Upitnik

U pripremnoj fazi kontaktirani su Misija Ujedinjenih nacija na Kosovu (UNMIK) i veći

broj međunarodnih agencija koje su precizirale svoje potrebe u pogledu informacija koje se mogu dobiti anketom. Prilikom postavljanja pitanja se vodilo računa o tim zahtevima.

Prikupljene informacija o domaćinstvima su dobijene iz "Upitniku za domaćinstvo" koji se sastojao od 3 strane. Informacije o članovima domaćinstva su se nalazile na individualnom upitniku koji je za muškarce i decu imao 2 strane, a za žene se sastojao od 4 strane.

"Upitnik za domaćinstva" je sadržao spisak broj članova domaćinstva, eventualne rodbinske veze koje postoje između njih, vitalne događaje koji su se desili u domaćinstvu tokom 12 meseci koji su prethodili datumu ankete (venčanja, rođenja, umiranja i njihov uzroci: bolest ili rat), spisak i karakteristike lica koja su u rodbinskoj vezi sa nekim članom domaćinstva, a koja su boravila van Kosova u vreme sprovođenja ankete. Najzad, "upitnik za domaćinstva" je sadržao i pitanja koja su se odnosila na karakteristike stanovanja, opremljenosti i resursa kojima raspolaže domaćinstvo. UNMIK i veći broj konsultovanih međunarodnih agencija su tražili i dodatne informacije.

Što se tiče pojedinaca, pitanja su se odnosila na datum i mesto rođenja, maternji jezik, bračno stanje, datum sklapanja braka i eventualnog razvoda ili udovištva, zatim na školsku spremu, ekonomsku aktivnost, izvore prihoda, spisak preseljavanja tokom godine koja je prethodila datumu sprovođenja ankete kao i na planove u pogledu migriranja.

Ženama su postavljana pitanja o poznavanju i korišćenju kontraceptivnih metoda, o njihovoj reproduktivnoj istoriji, o broju žive dece, o broju željene dece i nezi koju su imale tokom poslednje trudnoće.

Pitanja o vitalnim događajima u domaćinstvu tokom dvanaest meseci koji su prethodili anketi trebalo je da nadomeste nepostojanje registracije vitalnih događaja, kao i da omoguće procenu uticaja rata na vitalne događaje, posebno na nivo smrtnosti stanovništva.

Pitanja koja su se odnosila na preseljavanje lica tokom istog dvanaestomesečnog razdoblja, o datumima i mestima odakle su lica otišla i o mestima gde su došla, trebalo je da omoguće rekonstrukciju istorijata migracionih kretanja stanovništva tokom tog burnog perioda.

Pitanja iz "upitnika za domaćinstvo" o odsutnim licima trebalo je da omoguće pribavljanje informacija o svima koji su emigrirali sa Kosova, a koji i dalje imaju barem jednog od članova njihovog domaćinstva koji živi na Kosovu – njihovoj starosti, datumu odlaska s Kosova, zemlji boravka i rodbinskoj vezi sa članom domaćinstva na Kosovu.

Cilj upitnika je bio da se prikupe informacije o svim karakteristikama demografskih, socijalnih i ekonomskih struktura domaćinstava i stanovništva u momentu sprovođenja ankete. Takođe, jedan od ciljeva upitnika je bio i da se dođe do informacija o trendovima u pogledu trudnoća i fertiliteta ženskog stanovništva u poslednjih dvadeset godina, i to na osnovu pitanja koja su postavljena ženama o njihovoj reproduktivnoj istoriji. Konačno, reproduktivna istorija anketiranih žena, kao i pitanja koja su se odnosila na kontracepciju, (medicinsko) praćenje poslednje trudnoće i broj željene dece imala su za cilj istraživanje fertiliteta ženskog stanovništva Kosova.

Raseljavanje stanovništva Kosova tokom sukoba iz 1999. godine 103

Od ankete do procene raseljenog stanovništva Odsutna lica

Stranica upitnika sa spiskom mesta boravka anketiranog lica tokom 12 meseci pre

sprovođenja ankete omogućava da se sazna kakva su bila raseljavanja stanovništva koje je napustilo, a zatim se vratilo na Kosovo (1). Broj lica koja su napustila Kosovo, a nisu se vratila, ali imaju rodbinske veze sa nekim domaćinstvom sa Kosova (2) može se saznati na osnovu spiska odsutnih lica. I najzad, broj otišlih lica koja se nisu vratila na Kosovo, a nemaju rodbinske veze ni sa jednim domaćinstvom na Kosovu (3), može se saznati na osnovu statističkih podataka zemalja prijema koje su prihvatile Kosovare.

Odsutni koji nemaju veze ni sa jednim domaćinstvima koja se nalaze na Kosovu (3)

Stanovništvo odsutno sa Kosova u momentu ankete

Odsutni koji imaju veze sa domaćinstvima koja se nalaze na Kosovu (2)

Nije napuštalo Kosovo

Stanovništvo koje se selilo

Napustilo Kosovo, ali se vratilo (1)

Stanovništvo prisutno na Kosovu u momentu ankete

Stanovništvo koje se nije selilo

Novopridošli

Da bi se odredio broj odsutnih prouzrokovan ratnim konfliktom, sva lica koja su bila

odsutna s Kosova u momentu sprovođenja ankete podeljena su na osnovu dva kriterijuma: - Prema datumu odlaska sa Kosova ili prema vremenu trajanja odsustva. Tako se razlikuju

odsutni koji su otišli tokom poslednjih godinu dana od ankete (otišli najvećim delom zbog sukoba) i odsutne duže od jedne godine.

- S obzirom na činjenicu da su na Kosovu ostali neki članovi njihovog domaćinstva koji su u stanju da prijave njihovo odsustvo. U momentu sprovođenja ankete mogu se razlikovati odsutna lica koja su članovi domaćinstva koje je prisutno na Kosovu u vreme ankete, odsutna lica za koja ne može da se utvrdi veza sa nekim domaćinstvom koje je prisutno na Kosovu u momentu ankete, tj. odsutna lica čije je čitavo domaćinstvo napustilo Kosovo i nije se vratilo.


Anketa omogućava procenu broja i nekih karakteristika odsutnih lica koja imaju rodbinske veze sa domaćinstvima koja su bila prisutna na Kosovu tokom njenog sprovođenja. Tako, u grupi stanovništva koju čine članovi anketiranih domaćinstava i odsutni sa Kosova koji su registrovani anketom, udeo odsutnih je iznosio 12,3 % (I.C.3 95 % [11,9 %; 12,7 %]) vodeći računa o varijacijama uzorka, koji predstavlja oko 225.000 lica (I.C. 95 % [215.000; 235.000]). Približno polovina njih je napustilo Kosovo tokom 1997, 1998, 1999 (tabela 1), a oko 23% su otišli u periodu od godinu dana pre ankete, tj. oko 56.000 lica (tabela 5).

Tabela 1.

Оdsutni van Kosova po godini odlaska Godina odlaska % Godina odlaska %

1999 20,9 1993 5,9 1998 17,0 1992 7,8 1997 9,3 1991 7,4 1996 6,4 1990 2,7 1995 7,2 1989 ili ranije 9,6 1994 5,8 Ukupno 100,0

Napomena: Podaci se odnose na odsutne van Kosova koji su članovi domaćinstva čiji barem jedan član živi na Kosovu

Prema rezultatima ankete, 43% odsutnih lica koja su bila u vezi sa nekim domaćinstvom prisutnim na Kosovu su bila u Nemačkoj, 16% u Švajcarskoj, 9% u Srbiji ili Crnoj Gori. Procenjuje se da udeo emigranata u drugim zemljama ne bi mogao da iznosi više od 5% po zemlji (tabela 2).

Tabela 2.

Odsutni van Kosova po zemlji boravka Zemlja %

Nemačka 43,0Švajcarska 15,7SR Jugoslavija 9,1Velika Britanija 4,5Austrija 3,5Švedska 1,8Ostale zemlje 15,5Vanevropske zemlje 2,9Nepoznata zemlja 4,0Ukupno 100,0Napomena: Kao uz tabelu 1

3 I.C. označava interval ili stepen pouzdanosti (na fr. - intervalle de confiance)


Starosni sastav odsutnih lica koja su u vezi sa nekim anketiranim domaćinstvom ukazuje na brojčanu prevagu lica starih 20-39 godina (59%) i nezanemarljivo učešće mlađih od 10 godina (18%) (tabela 3).

Tabela 3.

Starosna struktura odsutnih članova anketiranih domaćinstava Starost % Starost %

0-4 8,8 40-44 4,5 5-9 9,1 45-49 2,7

10-14 5,5 50-54 2,0 15-19 5,9 55-59 1,2 20-24 14,6 60-64 0,7 25-29 19,2 65 ili više 1,1 30-34 15,6 35-39 9,1 Ukupno 100,0

Napomena: Prema navršenim godinama starosti u 1999. god.

Čak i nakon eliminisanja uticaja inicijalne starosne strukture stanovništva (zbir prisutnih i

odsutnih), prilikom izračunavanja udela odsutnih za svaku starosnu grupu, starosti kod kojih je najveće procentno učešće odsutnih lica su i dalje u grupi 20-39 godina i kod dece mlađe od 10 godina (tabela 4).

Tabela 4.

Udeo odsutnih i prisutnih lica po starosti (u %) Starost Odsutni Prisutni Svega

0-4 11,0 89,0 100,0 5-9 10,7 89,3 100,0

10-14 6,7 93,3 100,0 15-19 7,1 92,9 100,0 20-24 17,8 82,2 100,0 25-29 26,3 73,7 100,0 30-34 25,0 75,0 100,0 35-39 17,4 82,6 100,0 40-44 10,1 89,9 100,0 45-49 6,4 93,6 100,0 50-54 5,8 94,2 100,0 55-59 4,4 95,6 100,0 60-64 2,9 97,1 100,0

65 ili vi{e 2,8 97,2 100,0 Ukupno 12,3 87,7 100,0

S druge strane, anketa očigledno ne pruža nikakve informacije o odsutnim licima čije je

kompletno domaćinstvo napustilo Kosovo i više se nije vratilo.


Kombinacija podataka popisa iz 1981. godine, koji se inače smatraju nedovoljno pouzdanim, i vitalne statistike za period od 1981. do 1998. godine omogućio je da se stanovništvo koje bi bilo prisutno na Kosovu u momentu ankete da u tom periodu nije bilo migracija, proceni na ukupno 2.311.000 hiljada lica. Na osnovu procena UNHCR-a, da je u avgustu 1999. godine prisutno stanovništvo Kosova brojalo 1.560.000 stanovnika, zatim rezultata ankete, kao i korišćene procedure istraživanja,4 ukupno stanovništvo prisutno na Kosovu u momentu ankete je procenjeno između 1.400.000 i 1.700.000 lica. Tako se, kao razlika, dobija da stanovništvo koje je u momentu ankete bilo odsutno sa Kosova broji ukupno između 611.000 i 911.000 lica, tj. od 26-39% ukupnog procenjenog stanovništva, pod pretpostavkom odsustva migracija. Tako veliki udeo odsutnih u ukupnom stanovništvu Kosova ima vrlo jasne posledice na sastav anketiranih domaćinstava, i to kroz veliki udeo domaćinstava s malim brojem članova zbog činjenice da su mnogi bili odsutni s Kosova. Tako je, na primer, 51% jednočlanih domaćinstava prijavilo barem jednog odsutnog člana, dok kod domaćinstava sa 4-8 članova udeo članova van Kosova iznosi između 20% i 30 %. U stvari, kako su kandidati za emigriranje s Kosova, uglavnom, iz velikih porodica, njihovim odlaskom se smanjuje veličina domaćinstva koje je ostalo na Kosovu.

Podaci Saveznog zavoda za statistiku Švajcarske5 koji se odnose na boravišni status lica doseljenih sa Kosova,6 omogućavaju da se izvrši procena udela lica koja su odsutna manje od godinu dana, uključujući i odsutne čiji su svi članovi domaćinstva bili van Kosova u momentu ankete. Na taj način se došlo do procene od 431.000 do 644.000 lica koja su bila odsutna sa Kosova manje od 1 godine pre kritičnog momenta ankete. Većina njih je, zbog rata, napustila Kosovo sa celim domaćinstvom, a da se nijedan član nije vratio do momenta sprovođenja ankete. Podaci ankete koji se odnose na period odlaska odsutnih lica iz jednog domaćinstva omogućavaju, kao što je već spomenuto, procenu procentnog udela lica koja su odsutna manje od godinu dana, a članovi su domaćinstava koja su prisutna na Kosovu. Tako su dobijene procene prikazane u tabeli 5.

Procenjeno je da je ukupno 56.000 odsutnih lica, koji su članovi domaćinstva koje je na Kosovu, a koji su otišli u periodu kraćem od godinu dana pre sprovođenja ankete. Ta lica predstavljaju 9-13% ukupnog broja od 431.000 do 644.000 emigranata s Kosova, koji su napustili Kosovo tokom tih 12 meseci i još uvek se nisu vratili. Drugim rečima, ogromna većina odsutnih (između 87% i 91%), koji su otišli zbog rata, a koji se nisu vratili do momenta ankete, napustili su Kosovo sa svim članovima domaćinstva.

4 Procena seoskog stanovništva prisutnog na Kosovu tokom sprovođenja ankete može da se uradi na osnovu

broja stanovnika seoskih sektora (ankete) uzorka i verovatnoće izbora svakog pojedinačnog sektora u okviru svakog stratuma uzorka. Tako se dobija broj od ukupno 1.380.000 stanovnika, i to pod pretpostavkom da udeo seoskog stanovništva iznosi 60%, odnosno 1.670.000 stanovnika, ako bi pretpostavljeno učešće iznosilo 50%.

5 Od ukupnog broja odsutnih lica koja su prijavila anketirana domaćinstva, 16% borave u Švajcarskoj. Savezni zavod za statistiku Švajcarske je registrovao oko 88.000 doseljenika sa Kosova (što predstavlja 12% centralne vrednosti našeg intervala ukupnog broja odsutnih sa Kosova). Podatke je ljubazno dostavio Werner Haug.

6 Lica sa stalnim boravkom (oni koji imaju godišnju dozvolu boravka koja je obnavljana 4 puta), isključena su iz grupe lica odsutnih manje od godinu dana. Prema tome, u grupu lica odsutnih manje od 1 godine mogu spadati lica koja poseduju godišnju dozvolu boravka, podnosioci zahteva za azil i ugrožena lica.


Tabela 5. Procenjen broj odsutnih lica u momentu ankete

Dužina odsustva van Kosova

Odsutni sa Kosova: članovi domaćinstva prisutnog na Kosovu

Odsutni sa Kosova: članovi domaćinstva

koje je kompletno napustilo Kosovo,

a da se niko nije vratio

Ukupno

Odsutni van Kosova duže od jedne godine Od 162000 do 176000 Od 18000 do 91000 Od 180000 do 267000 Odsutni van Kosova kraće od jedne godine Od 53000 do 59000 Od 378000 do 585000 Od 431000 do 644000 Ukupno Od 215000 do 235000 Od 396000 do 676000 Od 611000 do 911000

Takva procenjena distribucija Kosovara odsutnih sa Kosova u momentu sprovođenja

ankete omogućava procenu ukupnog stanovništva prisutnog na Kosovu 1. oktobra 1998. godine. Procenjeni broj stanovnika se kreće u inetrvalu od 2.044.000 do 2.131.000, što je potpuno u skladu sa procenama UNHCR-a koje se odnose na 1998. godinu, a prema kojima je tada na Kosovu bilo prisutno blizu 2.200.000 lica. Ukoliko se povratak iz inostranstva u periodu između momenta ankete (oktobar 1999) i avgusta 2000. odvijao istim ritmom kao između avgusta i novembra 1999, obim stanovništva prisutnog na Kosovu na dan 31. avgusta 2000. bi se kretao između 1.586.000 i 1.886.000, a broj odsutnih bi bio između 435.000 i 735.000.7

Tabela 6.

Broj stanovnika Kosova prema prisutnosti na Kosovu

Datum Stanovništvo koje bi

bilo prisutno na Kosovu ukoliko se

isključe odlasci posle popisa iz 1981.

Stvarno prisutno stanovništvo

Broj odsutnih sa Kosova u momentu

ankete prema periodu odlaska sa Kosova

1. april 1981 (popis) 1. oktobar 1998. 1. novembar 1999.

1584440

2290000

2311000

1584440

Od 2044000 do 2131000

Od 1400000 do 1700000

Od 180000 do 267000

Od 431000 do 644000

7 Taj interval je u skladu sa intervalom obima ukupnog stanovništva (1,5 do 1,9 miliona) koji je dobijen na

osnovu podatka o 901.000 stanovnika Kosova prisutnih na Kosovu i upisanih u biračke spiskove za izbore oktobra 2000. godine. Donja granica procene (1,5 miliona stanovnika) je dobijena na osnovu pretpostavke da su u spiskove upisani svi punoletni stanovnici Kosova koji su prisutni na Kosovu. Do gornje granice intervala (1,9 miliona stanovnika) došlo se uz pretpostavku da nijedan ne-Albanac prisutan na Kosovu nije upisan u biračke spiskove, a da su punoletni Albanci prisutni na Kosovu upisani u malom broju, tj, u istom procentu kao u Francuskoj, za koju je svojstven relativno veliki udeo neupisanih birača.


Preseljavanja tokom prethodnih godinu dana

U upitniku, lista sa podacima o preseljavanjima omogućava procenu broja raseljenih lica

kao i karakteristike tih migracija. Potrebno je predstaviti nekoliko slučajeva kako bi se sagledao način na koji su se, tokom periodu od godinu pre sprovođenja ankete, preseljavala lica koja su odsutna sa Kosova. Za određene pokazatelje, kao što je procentno učešće lica koja su se preselila najmanje jedanput tokom 12 meseci pre sprovođenja ankete, zatim učešće lica koja su, u istom razdoblju, barem jednom napustila Kosovo, i najzad, lica koja su promenila područje stanovanja između 1. oktobra 1998. i momenta ankete, jasno je da je 100% lica koja su bila odsutna kraće od 1 godine iskusila najmanje jedan od spomenutih vidova raseljavanja. Što se tiče udela lica koja su tokom 12 meseci pre momenta ankete boravila najmanje jednanput u nekom izbegličkom kolektivnom centru, kao i prosečnog broja preseljavanja po osobi, za procene koje se odnose na lica koja su odsutna lica kraće od godinu dana su primenjene vrednosti koje su ustanovljene za anketirana lica za koje se pretpostavlja da imaju najsličnije ponašanje, a to su lica koja su u prethodnih godinu dana barem jednom napustila Kosovo, i ujedno su bila prisutna tokom sprovođenja ankete (tabela 7).

Tabela 7.

Pokazatelji migracionog ponašanja stanovnika Kosova prisutnih na Kosovu u vreme sprovođenja ankete i procena migracionog ponašnja odsutnog stanovništva

Stanovništvo izloženo riziku raseljavanja godinu dana pre sprovođenja ankete

Pokazatelj stanovništvo prisutno na Kosovu

tokom ankete

stanovništvo van Kosova odsutno kraće

od godinu dana pre sprovođenja ankete

ukupno stanovništvo

Udeo lica koja su se selila tokom perioda od godinu dana pre momenta ankete 61,4%* 100,0% 67,1%***

Prosečan broj preseljavanja po osobi tokom perioda od 1 godine pre momenta ankete 1,5* 2,4** 1,7***

Udeo lica koja su godinu dana pre ankete živela u nakom drugom naselju 13,5% 100,0% 35,7%***

Udeo lica koja su otišla sa Kosova tokom perioda od godinu dana pre momenta ankete 39,8%* 100,0% 55,1%***

Udeo lica koja su boravila u izbegličkom centru tokom perioda od 1 godine pre ankete 19,3%* 47,7%** 26,6%***

* Vrednost izračunata kod anketiranog stanovništva. ** Vrednost izračunata među anketiranim licima koja su otišla sa Kosova tokom periodu od godinu dana pre ankete, a koja su se vratila pre sprovođenja ankete. *** Ponderisana aritmetička sredina oba kontingenta izložena riziku raseljavanja tokom perioda od godine dana pre sprovođenja ankete. Pondere predstavljaju udeli svakog pojedinačnog kontingenta u ukupnom prisutnom stanovništvu na dan 1. oktobra 1998. (v. tabelu 6).

Na osnovu procena inteziteta različitih oblika preseljavanja koje se odnose na ukupno

stanovništvo koje je izloženo riziku raseljavanja, dobijane su procene broja raseljavanja i broja


lica koja su se selila tokom jednogodišnjeg perioda koji je prethodio anketi.8 Kao rezultat takvog postupka mogu se izvući sledeći zaključci:

- Ratni sukob je uzrokovao preseljavanja stanovništva u okviru i izvan granica Kosova. - Tokom perioda od dvanaest meseci pre ankete, od ukupnog anketiranog stanovništva 61%

su se selili barem jedanput, 40% su napustili Kosovo, 21% su se selili u okviru pokrajinskih granica, dok je 19% anketiranih boravilo najmanje jednom u nekom izbegličkom kolektivnom centru (tabela 8), što bi predstavljalo gotovo polovinu onih koji su otišli sa Kosova.

Vodeći računa o licima koja su u momentu ankete bila odsutna sa Kosova, a koja su otišla u periodu između 1.oktobra 1998. i momenta ankete, čiji je broj procenjen između 431.000 i 644.000, može se doći do sledećih procena:

- Tokom rata je u preseljavanjima učestvovalo 1.480.000 lica ili 71% ukupnog stanovništva koje je bilo prisutno na Kosovu u vreme izbijanja sukoba.

- Približno 1.150.000 lica ili 55% prisutnog stanovništva je tokom sukoba napustilo Kosovo. - Oko 555.000 osoba ili 27% prisutnog stanovništva Kosova je barem jedanput boravilo u

nekom izbegličkom kolektivnom centru.

Intervali pouzdanosti za te vrednosti su izračunati kako bi se vodilo računa o varijaciji uzorka, a prikazani su u tabeli 8.

Tabela 8.

Struktura anketiranog stanovništva i ukupnog stanovništva početkom sukoba prema vrsti preseljavanja

Ukupno (prisutnom) stanovništvo na početku rata % broj stanovnika Tip migracija

Ankitirano stanovništvo

(%) I.C. 95% I.C. 95% Bez preseljavanja Najmanje jedno preseljavanje van Kosova sva mesta Najmanje jedan boravak u nekom izbegličkom centru Ukupno

40

19

39

61

100

55

27

29

71

100

[18; 40]

[42; 68][60; 82]

[22; 32]

1150000

550000

620000

1480000

2100000

[420000; 820000] [900000; 1400000] [1280000; 1680000] [470000; 650000]

Napomena: Podaci se odnose na migracije tokom 12 meseci pre momenta ankete.

Od ukupno 2.100.000 stanovnika koji su bili prisutni na Kosova prilikom izbijanja sukoba, procenjuje se da je broj raseljenih lica mogao da dostigne najmanje 1.200.000 lica, a da je od toga barem 900.000 lica napustilo Kosovo. Udeo lica koja su napustila teritoriju Kosova 1999. godine, a koja se nisu vratila i bila prisutna na Kosovu u momentu ankete varira između 36% i 56%, zavisno od toga da li je prihvaćena maksimalna ili minimalna procena. Broj ukupnih preseljavanja iznosio bi 3.450.000, tj. kretao bi se u intervalu između 3.000.000 i 3.900.000 (I.C. 95%).

8 Intervali pouzdanosti koji su na kraju izračunati za celokupno stanovništvo koje je bilo izloženo riziku

preseljavanja su uključili ne samo varijansu između domaćinstava sa vrednostima (*), nego i varijansu domaćinstava sa vrednostima (**).


Karakteristike preseljavanja i raseljenih lica Kada je reč o odlascima lica koja su otišla sa Kosova, i kasnije se vratila, ili o odlascima

lica koja su se selila unutar granica Kosova, u preko 94% slučajeva se radi o prisilnim migracijama koje su se odvijale bez pomoći humanitarne organizacije, a vremenski su bila koncentrisana na mart i april 1999. godine (75% do 80%).

Prostorna pokretljivost lica unutar Kosova, kao i van njegovih granica, je u biti bila izazvana ratnim sukobom. Manje od 10% svih odlazaka (najviše 150.000) je mogao imati neki drugi razlog (tabele 9, 10, 11 i 12).

Tabela 9.

Prisilne i dobrovoljne migracija prema redu preseljenja (u %) Tip migracija Prvo preseljenje Poslednje preseljenje

Prisilne migracije 97,0 2,8 Dobrovoljne migracije 3,0 97,2 Ukupno 100,0 100,0

Tabela 10.

Lica prema pruženoj pomoći pri njihovom preseljavanju prema redu preseljenja (u %) Lica prema pruženoj pomoći Prvo preseljenje Poslednje preseljenje

Lica kojima je pružena pomoć* 1,8 27,1 Lica kojima nije pružena pomoć 98,2 72,9 Ukupno 100,0 100,0 * Pomoć koju pruža neka organizacija

Tabela 11.

Prisilne i dobrovoljne migracije (unutar Kosova) prema redu preseljenja (u %) Tip migracija Prvo preseljenje Poslednje preseljenje

Prisilne migracije 94,2 18,8 Dobrovoljne migracije 5,8 81,2 Ukupno 100,0 100,0

Tabela 12.

Raseljena lica (unutar Kosova) prema pruženoj pomoći pri preseljavanju (u %)

Lica prema pruženoj pomoći Prvo preseljenje Poslednje preseljenje Lica kojima je pružena pomoć* 1,6 2,5 Lica kojima nije pružena pomoć 98,4 97,5 Ukupno 100,0 100,0 * Pomoć koju pruža neka organizacija


Lica koja su otišla s Kosova i kasnije se vratila, su uglavnom boravila u Albaniji, Makedoniji i Crnoj Gori (tabela 13). Nemačka i Švajcarska se pojavljuju kao značajnije zemlje prijema samo u slučaju ponovnog (drugog) preseljavanja lica koja su već napustila Kosovo, a takvih je relativno malo.

Tabela 13.

Raseljena lica s Kosova prema zemlji doseljenja i redu preseljenja (u %) Zemlja doseljenja Prvo preseljenje Drugo preseljenje Treće preseljenje

Albanija 46,0 18,2 16,4 Makedonija 31,9 10,7 10,1 Crna Gora 15,8 1,2 0,0 Turska 1,8 16,2 31,4 Nemačka 0,5 11,7 9,7 Italija 0,1 4,7 0,0 Norveška 0,0 3,5 3,9 Australija 0,0 3,3 0,0 Bosna i Hercegovina 1,3 3,2 1,9 Švajcarska 0,3 2,9 15,5 Holandija 0,0 2,9 0,0 Kanada 0,0 2,3 1,9 SAD 0,0 2,1 3,4 Francuska 0,0 2,0 0,0 Ostale zemlje 1,6 12,4 3,4 Zemlja nije navedena 1,5 2,7 2,4 Ukupno 100,0 100,0 100,0

S druge strane, lica koja su odsutna manje od godinu dana odlazila su najčešće u Srbiju,

Nemačku i Švajcarsku (tabela 14). Albanija, Makedonija i Crna Gora gotovo da nisu ni navođene, što svakako ne isključuje da su one bile zemlje transfera.

Tabela 14.

Odsutna lica* prema zemlji boravka (u %) Zemlja boravka % Zemlja boravka %

Srbija 25,7 Kanada 1,7 Nemačka 24,0 Italija 1,4 Švajcarska 8,1 Crna Gora 1,1 SAD 4,4 Turska 0,2 Velika Britanija 3,3 Albanija 0,2 Bosna i Hercegovina 2,8 Makedinija 0,1 Austrija 2,7 Ostale zemlje 9,5 Francuska 2,5 Zemlja nije navedena 9,9 Belgija 2,4 Ukupno 100,0

Napomena: * Lica koja imaju vezu sa domaćinstvom koje je anketirano


Na osnovu navedenih zapažanja može se zaključiti da je povratak bio masovniji ukoliko

je mesto emigracije bilo bliže Kosovu, manje ekonomski privlačno i ukoliko je migrant imao slobodu preseljavanja i to bez rizika.

Uz to, može se pretpostaviti da oni koji se nisu vratili, a takvi najčešće borave u Srbiji, Nemačkoj ili Švajcarskoj, su sličniji odsutnim licima koja su u vezi sa nekim anketiranim domaćinstvom, nego anketiranim licima koja su se vratila.

Preseljavanja su mnogo više bila porodična i ona koja su uključivala celokupno domaćinstvo, nego što su bila individulana (tabele 15-20). Naime, među anketiranim domaćinstvima veoma je visok udeo onih koja su kompletno napustila Kosovo (tabela 15).

Tabela 15.

Domaćinstva prema vrsti migracija njihovih članova*

Domaćinstva prema vrsti migracija njihovih članova Anketirana domaćinstva (%)

Lica koja su se otišla (%)

Nijedan član domaćinstva se nije selio 40 0 Selio se najmanje jedan član domaćinstva 60 100

Domaćinstva čiji su se svi članovi preselili 48 81 Ukupno 100 100 Brojno stanje 7343 25134

Domaćinstva prema vrsti migracija njihovih članova van Kosova

Anketirana domaćinstva (%)

Stanovništvu koje je napustilo Kosovo (%)

Nijedan član domaćinstva se nije selio 57 0 Selio se najmanje jedan član domaćinstva 43 100

Domaćinstva čiji su se svi članovi preselili 31 76 Ukupno 100 100 Brojno stanje 7343 16284

Domaćinstva prema boravku njihovih članova u nekom izbegličkom kolektivnom centru

Anketirana domaćinstva (%) Izbeglice (%)

Nijedan član nije boravio u nekom izbegličkom centru 79 0 Najmanje jedan član je boravio u izbegličkom centru 21 100

Svi članovi su boravili u nekom izbegličkom centru 14 83 Ukupno 100 100 Brojno stanje 7343 7898 * Migracije tokom dvanaest meseci pre sprovođenja ankete

U 40% domaćinstava, nijedan član nije bio raseljen, ali kod 48% anketiranih

domaćinstava svi članovi su migrirali, što predstavlja 80% domaćinstava kod koji se najmanje jedan član selio. Ukoliko se posmatraju samo preseljavanja van Kosova, odgovarajuća procentna učešća su 57%, 31% i 72%. Isto tako, među domaćinstvima kod kojih je barem jedan član boravio u izbegličkom centru (21% domaćinstava), u dve trećine slučajeva je i celo domaćinstvo prošlo kroz kamp. Prema tome, 50% anketiranih lica je migriralo sa čitavim svojim domaćinstvom, što čini 81% ukupnog broja lica koja su se selila. Takođe, tri četvrtine


lica koja su napustila Kosovo i 71% onih kojih su prošli kroz neki izbeglički kamp, učinili su to zajedno sa svim članovima svog domaćinstva. Uz to, 90% raseljenih lica koja pripadaju jednoj porodici je migriralo sa celom porodicom, a 87% je napustilo Kosovo, kao što je i 83% boravilo u izbegličkom kampu takođe sa celom porodicom (tabela 16).

Tabela 16.

Porodice prema vrsti preseljavanja njihovih članova*

Porodica prema vrsti migracije njihovih članova Udeo u

anketiranim porodicama (%)

Udeo u stanovništvu koje

se selilo (%) Nijedan član porodice se nije selio 39 0 Selio se najmanje jedan član porodice 61 100

Porodice čiji su se svi članovi preselili 53 90 Ukupno 100 100

Brojno stanje 8882 19829

Porodica prema vrsti preseljavanje njihovih članova van Kosova

Udeo u anketiranim

porodicama (%)

Udeo u stanovništvu koje

je otišlo sa Kosova (%)

Nijedan član porodice se nije selio 58 0 Selio se najmanje jedan član porodice 42 100

Porodice čiji su se svi članovi preselili 34 87 Ukupno 100 100

Brojno stanje 8882 12834

Porodica prema boravku njihovih članova u nekom izbegličkom kolektivnom centru

Udeo u anketiranim

porodicama (%) Udeo u izbeglom stanovništvu (%)

Nijedan član nije boravio u nekom izbegličkom centru 80 0Najmanje jedan član je boravio u izbegličkom centru 20 100

Svi članovi boravili u izbegličkom centru 16 83 Ukupno 100 100

Brojno stanje 8882 6235 * Migracije tokom dvanaest meseci pre sprovođenja ankete

Poređenje udela anketiranih domaćinstava čiji su svi članovi migrirali na isti način sa

teorijskom vrednošću tog procentnog učešća pod pretpostavkom da članovi domaćinstva imaju mogućnost izbora samostalnih, nezavisnih, opcija u pogledu migriranja, i to poređenje prema veličini domaćinstva, pokazuje apsurdnost pretpostavke o "nezavisnim migracijama"9 (tabela 17). Ista poređenja za porodice vode ka istom zaljučku (tabela 18)

9 Za čitavu seriju χ2 testova, počevši od veličine domaćinstava sa više od 2 člana, dobijamo značajnu razliku

između teorijske distribucije domaćinstava pod pretpostavkom nezavisnosti izbora migracionih opcija između članova domaćinstva i empirijske distribucije sa p < 0,001.


Tabela 17. Empirijsko i teorijsko učešće domaćinstava u kojima su se svi članovi selili, prema broju

članova domaćinstva (u %) Migrirali svi članovi

domaćinstva Svi članovi emigrirali van

Kosova Svi članovi boravili u izbegličkom centru

Broj članova

domaćinstva emprijsko učešće u

anketiranim domaćinstvima

teorijsko učešće*

emprijsko učešće u

anketiranim domaćinstvima

teorijsko učešće**

emprijsko učešće u posmatranim domaćinstvima

teorijsko učešće***

1 30,8 61,4 25,3 39,8 6,2 19,3 2 33,8 37,7 24,5 15,8 8,9 3,7 3 42,5 23,2 32,7 6,3 14,6 0,7 4 44,3 14,2 33,6 2,5 13,4 0,1 5 49,8 8,7 35,1 1,0 15,1 0,0 6 56,5 5,4 36,0 0,4 14,6 0,0 7 55,1 3,3 30,2 0,2 15,8 0,0 8 55,8 2,0 29,8 0,1 17,3 0,0 9 54,1 1,2 24,8 0,0 9,9 0,0

* Ukoliko je verovatnoća preseljavanja svakog člana domaćinstva nezavisna od verovatnoće ostalih članova domaćinstva. ** Ukoliko je verovatnoća preseljavanja van Kosova svakog člana domaćinstva nezavisna od verovatnoće migriranja

alih članova domaćinstva. ost*** Ukoliko je verovatnoća preseljavanja prema izbegličkom centru svakog člana domaćinstva nezavisna od verovatnoće preseljavanja ostalih članova domaćinstva.

Tabela 18. Empirijsko i teorijsko učešće porodica u kojima su se svi članovi selili, prema broju

članova porodice (u %) Migrirali svi članovi porodice Svi članovi emigrirali van

Kosova Svi članovi boravili u izbegličkom centru Broj

članova porodice emprijsko učešće

u anketiranim porodicama

teorijsko učešće*

emprijsko učešće u anketiranim porodicama

teorijsko učešće**

emprijsko učešće u anketiranim porodicama

teorijsko učešće***

2 48,2 37,7 32,8 15,8 13,8 3,7 3 53,0 23,2 35,8 6,3 17,3 0,7 4 52,4 14,2 35,3 2,5 15,1 0,1 5 57,8 8,7 34,6 1,0 16,9 0,0 6 62,0 5,4 33,7 0,4 15,6 0,0

* Ukoliko je verovatnoća preseljavanja svakog člana porodice nezavisna od verovatnoće ostalih članova porodice. ** Ukoliko je verovatnoća preseljavanja van Kosova svakog člana porodice nezavisna od verovatnoće migriranja ostalih članova porodice. *** Ukoliko je verovatnoća preseljavanja prema izbegličkom centru svakog člana porodice nezavisna od verovatnoće preseljavanja ostalih članova porodice.

Veliki broj članova ne predstavlja prepreku za preseljavanje kompletnih domaćinstava odnosno porodica. Udeo anketiranih domaćinstava koja su se selila sa svim svojim članovima se, naprotiv, povećava uporedo sa povećanjem veličina domaćinstva: sa 31% kod samačkih domaćinstava, na 50% kod domaćinstava sa 5 članova, da bi se stabilizovao na približno 55%


kod domaćinstava sa 6, 7, 8 i 9 članova (tabela 19). Kao rezultat takvih kretanja, u proseku je 53% svih porodica migriralo sa svim svojim članovima, a među porodicama koje su napustile Kosovo, takvih je u proseku bilo 34%. Ti udeli malo variraju s promenom veličine porodice.

Gradski ili seoski karakter domaćinstva malo utiče na manifestaciju tog fenomena, osim kada se radi o odlascima van Kosova, koji se u većini slučajeva odnose na domaćinstva iz gradskih sredina.

Tabela 19.

Domaćinstva po broju migranata i veličini domaćinstva (u %) Migrirali Emigrirali van Kosova

Broj članova

domaćinstva nijedan član

barem jedan član, ali ne svi

svi članovi svega nijedan

član barem

jedan član, ali ne svi

svi članovi svega

1 69,2 0,0 30,8 100,0 74,7 0,0 25,3 100,0 2 62,6 3,6 33,8 100,0 72,1 3,5 24,5 100,0 3 49,8 7,7 42,5 100,0 58,5 8,7 32,7 100,0 4 48,9 6,8 44,3 100,0 59,2 7,1 33,6 100,0 5 41,1 9,1 49,8 100,0 55,8 9,1 35,1 100,0 6 30,6 12,9 56,5 100,0 51,2 12,8 36,0 100,0 7 29,5 15,4 55,1 100,0 54,9 14,9 30,2 100,0 8 24,8 19,4 55,8 100,0 51,3 18,9 29,8 100,0 9 25,1 20,8 54,1 100,0 53,1 22,1 24,8 100,0

10+ 21,0 32,1 46,9 100,0 50,1 28,0 21,9 100,0 Ukupno 39,8 12,0 48,2 100,0 56,9 11,8 31,3 100,0

Prethodni komentar odnosi se na lica koja su se vratila na Kosovo ili čiji je najmanje jedan član domaćinstva prisutan na Kosovu koji bi mogao da dâ podatke o odsutnom licu. Prema tome, raseljena lica koja se nisu vratila i bez ikoga su koji bi mogao da govori o njima, obavezno pripadaju grupi domaćinstava čiji su svi članovi odsutni. Dakle, udeo domaćinstava koja su kompletno napustila Kosovo u ukupnom broju domaćinstava koja su bila prisutna na Kosovu 1. oktobra 1998, je čak veći od udela koji je registrovan kod anketiranih domaćinstava. To ukazuje na značaj same pojave (tabela 20).

Tabela 20.

Porodice po broju migranata i veličini porodice (u %) Migrirali Emigrirali van Kosova Broj

članova porodice

nijedan član

barem jedan član, ali ne svi

svi članovi svega nijedan

član barem

jedan član, ali ne svi

svi članovi svega

2 48,1 3,7 48,2 100,0 63,3 3,9 32,8 100,0 3 38,2 8,8 53,0 100,0 55,5 8,7 35,8 100,0 4 39,2 8,4 52,4 100,0 57,0 7,7 35,3 100,0 5 33,4 8,8 57,8 100,0 56,7 8,6 34,6 100,0 6 25,9 12,1 62,0 100,0 55,4 10,9 33,7 100,0

7+ 25,3 15,9 58,8 100,0 55,3 13,5 31,2 100,0 Ukupno 39,2 7,7 53,1 100,0 58,5 7,4 34,2 100,0


Odlasci čitavih porodica i domaćinstava jesu jedan od karakterističnih aspekata posledica ratnog sukoba u domenu prostorne pokretljivosti stanovništva. Gotovo sve te migracije su prisilne i u velikoj meri objašnjavaju masovnost razmatranih migracionih kretanja.

Porodična struktura migarnata je u korelaciji sa većom učestalošću migriranja van granica Kosova u grupi sredovečnih žena (tabela 21), kao i kod mladih uzrasta 10-25 godina (koji su, takođe, više učestvovali i u internim migracijama, u okvirima teritorije Kosovo).

Tabela 21.

Migranti muškog i ženskog pola po starosti i tipu migracija (u %)

Preseljavali Emigrirali van Kosova Boravili u izbegličkom centru

Navršene godine

starosti u 1999. godini da ne svega da ne svega da ne svega

Muško 0-4 59,4 40,6 100,0 36,1 63,9 100,0 17,0 83,0 100,0 5-9 64,4 35,6 100,0 40,9 59,1 100,0 21,5 78,5 100,0

10-14 67,0 33,0 100,0 43,6 56,4 100,0 20,8 79,2 100,0 15-19 65,9 34,1 100,0 41,5 58,5 100,0 22,3 77,7 100,0 20-24 61,7 38,3 100,0 39,1 60,9 100,0 20,0 80,0 100,0 25-29 59,0 41,0 100,0 37,0 63,0 100,0 17,6 82,4 100,0 30-34 58,2 41,8 100,0 36,1 63,9 100,0 17,8 82,2 100,0 35-39 57,7 42,3 100,0 38,1 61,9 100,0 17,8 82,2 100,0 40-44 58,8 41,2 100,0 38,1 61,9 100,0 17,1 82,9 100,0 45-49 56,4 43,6 100,0 38,3 61,7 100,0 17,1 82,9 100,0 50-54 57,4 42,6 100,0 39,4 60,6 100,0 18,3 81,7 100,0 55-59 53,6 46,4 100,0 36,2 63,8 100,0 15,5 84,5 100,0 60+ 53,9 46,1 100,0 35,8 64,2 100,0 16,4 83,6 100,0

Ukupno 60,6 39,4 100,0 38,9 61,1 100,0 18,9 81,1 100,0 Žensko

0-4 60,9 39,1 100,0 38,8 61,2 100,0 18,8 81,2 100,0 5-9 63,4 36,6 100,0 40,4 59,6 100,0 21,4 78,6 100,0

10-14 65,0 35,0 100,0 40,3 59,7 100,0 20,5 79,5 100,0 15-19 68,5 31,5 100,0 44,0 56,0 100,0 21,8 78,2 100,0 20-24 67,1 32,9 100,0 42,9 57,1 100,0 21,8 78,2 100,0 25-29 64,7 35,3 100,0 42,8 57,2 100,0 20,3 79,7 100,0 30-34 61,8 38,2 100,0 40,0 60,0 100,0 18,9 81,1 100,0 35-39 59,4 40,6 100,0 40,3 59,7 100,0 20,4 79,6 100,0 40-44 60,7 39,3 100,0 42,8 57,2 100,0 18,9 81,1 100,0 45-49 58,7 41,3 100,0 41,4 58,6 100,0 19,4 80,6 100,0 50-54 58,7 41,3 100,0 38,9 61,1 100,0 16,9 83,1 100,0 55-59 55,8 44,2 100,0 36,2 63,8 100,0 17,9 82,1 100,0 60+ 53,1 46,9 100,0 35,9 64,1 100,0 15,2 84,8 100,0

Ukupno 62,2 37,8 100,0 40,6 59,4 100,0 19,7 80,3 100,0


Posmatrano po tipu naselja, rezultati ankete ukazuju da su u gradskim i seoskim sredinama slična učešće lica koja su se preseljavala tokom perioda od godinu dana pre sprovođenja ankete. Razlika postoji u destinaciji – seosko stanovništvo je više učestvovalo u unutrašnjim migracijama¸ tj. u migracijama koje su se odvijale na teritoriji Kosova. Dolasci u izbegličke kampove su približno jednaki za obe subpopulacije, što znači da je veoma malo stanovnika seoskih naselja koji su napustili Kosovo, a da nisu boravili u kolektivnom centru.

Tabela 22.

Područje stanovanja godinu dana pre i u vreme sprovođenja ankete prema učešću u određenom tipu migracija (u %)

Preseljavali Emigrirali van Kosova

Boravili u izbegličkom centru

Područje stanovanja godinu dana pre i u vreme sprovođenja

ankete da ne svega da ne svega da ne svega Izvan Kosova pre i na seoskom području u vreme ankete

100,0 0,0 100,0 42,5 57,5 100,0 14,4

85,6 100,0

Izvan Kosova pre i na gradskom području u vreme ankete

100,0 0,0 100,0 74,1 25,9 100,0 42,3

57,7

100,0

Seosko područje pre i u vreme ankete 63,3 36,7 100,0 31,1 68,9 100,0 18,8 81,2 100,0 Seosko područje pre i gradsko područje u vreme ankete

100,0 0,0 100,0 53,2 46,8 100,0 26,5

73,5

100,0

Gradsko područje pre i seosko područje u vreme ankete 100,0 0,0 100,0 76,6 23,4 100,0 41,0

59,0

100,0

Gradsko područje pre i u vreme ankete

53,6 46,4 100,0 45,5 54,5 100,0 18,0

82,0

100,0

Ukupno 61,4 38,6 100,0 39,8 60,2 100,0 19,3 80,7 100,0 To objašnjava zbog čega preseljavanja koja se odvijaju samo na seoskim područjima

(45% migracionih smerova) predstavljaju najčešći smer unutrašnjih migracija (u granicama Kosova). Drugi migracioni smer po zastupljenosti (14%) je onaj koji polazi i završava se u nekom naselju sa seoskog područja, ali sa nizom usputnih mesta smeštenih na seoskim i gradskim područjima. Treći najčešći migracioni smer (10%) počinje i završava se gradskim područjima. Migracioni smerovi koji uključuju samo mesta koja se nalaze u urbanim sredinama su mnogo ređa (4%). Izvan strukturnih uticaja koji su povezani sa tipom područja (gradsko ili seosko) odakle polaze migraciona kretanja koja se odvijaju u okvirima kosovskih granica (i koji dovode do dominacije čisto ruralnih migracionih smerova) izdvajaju se nastojanja da se ode u izbeglištvo na područje koje je drugačije od prvobitnog. Dolasci na Kosovo tokom perioda od godinu dana pre sprovođenja ankete su u ogromnom broju slučajeva (95%) bili od strane lica koja su na Kosovu živela i 1. oktobra 1998. Dakle, radi se o povratku Kosovara koji su napustili Kosovo tokom tih istih godinu dana.

Među 1.150.000 osoba otišlih sa Kosova tokom tog perioda, oko 610.000 ih se vratilo do momenta sprovođenja ankete, što predstavlja tek nešto više od polovine. Njihova poslednja


preseljenja su vremenski bila koncentrisana u junu i julu 1999. godine (86%), dok je u avgustu i septembru registrovan završetak tih kretanja (tabela 23).

Tabela 23.

Prvo i poslednje preseljenje stanovništva koje se odselilo sa Kosova po mesecu preseljenja (u %)

Mesec Prvo preseljenje

Poslednje preseljenje

Januar 1,7 1,2 Februar 2,2 0,2 Mart 47,7 0,8 April 32,5 2,3 Maj 6,1 2,0 Jun 0,4 58,7 Jul 0,3 27,5 Avgust 0,1 4,2 Septembar 0,3 1,7 Ostali meseci 8,7 1,4 Ukupno 100,0 100,0

Broj lica 16284

Lica koja su na Kosovu bila u momentu ankete, a doselila su se iz nekog mesta van

Kosova, su to u gotovo svim slučajevima (99%) učinila direktno, bez preseljavanja unutar Kosova (tabela 24). Ta ista lica su se ranije, pre nego što su napustila Kosovo, prethodno selila iz jednog kosovskog u neko drugo mesto, koje se takođe nalazilo na Kosova (u 22% slučajeva). Većinom su to bila seoska naselja (77%), i pored toga što je seosko stanovništvo predstavljalo manjinu među migrantima koji su napustili Kosovo (tabela 25).

Tabela 24.

Prvo i poslednje preseljenje stanovništva koje se odselilo sa Kosova po mestu odlaska i mestu dolaska (u %)

Smer preseljenja (od ... ka ...) Prvo preseljenje Poslednje preseljenje Sa Kosova - van Kosova 76,3 0,0 Van Kosova - ka Kosovu 0,0 98,5 Preseljenja na području Kosova 21,6 1,5 Preseljenja na području van Kosova 2,1 0,0 Ukupno 100,0 100,0

Među licima koja su otišla sa Kosova i koja su se vratila tokom iste godine, 20% su se

vratila u neko drugo selo ili grad, što ih nije sprečilo da izjave, u 78% slučajeva, kako borave u svom stalnom mestu boravka, a u 90% slučajeva kako nemaju nameru da migriraju. Udeo od 10% onih koji žele da migriraju, predstavlja ukupan broj lica koja su izrazila nameru da migriraju, a prethodno su napustila Kosovo.


Tabela 25.

Prvo preseljenje stanovništva koje se odselilo sa Kosova po mestu boravka migranta na dan 1. oktobra 1998. i mestu gde se migrant odselio (u %)

Mesto boravka (1. oktobra 1998)

Preseljenje na Kosovu

Preseljenje van Kosova Ukupno

Izvan Kosova 0,0 2,4 2,1 Kosovo - seoska područja 76,7 32,7 42,2 Kosovo - gradska područja 23,3 64,8 55,7 Ukupno 100,0 100,0 100,0

Brojno stanje 3523 12761 16284

Prvi povratni talas ka Kosovu je bio brz i dobrovoljan. On je, delimično, bio podržan od strane humanitarnih organizacija. Većina raseljenih lica se vratila u svoje područje porekla i svoje stalno mesto boravka.

Većina lica koja se nisu vratila u mesto svog porekla su iskazala želju da ostanu u svom novom mestu boravka, doprinoseći tako, laganom ubrzanju egzodusa sa sela.

Poslednja preseljenja migranata u okvirima Kosova, koja su realizovana u periodu od godinu dana pre sprovođenja ankete, značajno se razlikuju od preseljavanja lica koja su otišla sa Kosova, ali su se vratili pre ankete. Dok je kulminacija poslednjih preseljenja, kao i kod prethodno razmatranih migracija, bila u junu 1999 (nakon toga ih je vrlo malo registrovano), nezanemarljiv udeo (15%) je registrovan i u aprilu (tabela 26). Pojava poslednjih preseljenja u aprilu 1999, tj. u jeku sukoba, može biti pripisana neuspelim pokušajima da se ode sa Kosova, čiji se obim procenjuje na 40.000 do 70.000 lica. Visok udeo prisilno raseljenih među spomenutim licima (68% u odnosu na 19% koliki je bio udeo u celoj grupi poslednjih preseljavanja) potvrđuje spomenutu pretpostavku.

Tabela 26.

Prvo i poslednje preseljenje stanovništva koje se selilo u okvirima Kosova po mesecu preseljenja (u %)

Mesec Prvo preseljenje

Poslednje preseljenje

Januar 1,7 2,0 Februar 6,1 0,2 Mart 48,3 2,4 April 25,8 14,7 Maj 3,5 7,8 Jun 2,6 63,7 Jul 1,3 6,0 Avgust 0,5 0,8 Septembar 1,1 0,5 Ostali meseci 9,0 1,9 Ukupno 100,0 100,0

Broj lica 8850


Pomalo iznenađuje da je među migrantima koji su se selili u okvirima Kosova, bilo relativno manje povratnika u ranije mesto boravka nego kod onih koji su otišli sa Kosova i kasnije se vratili (74% prema 80%). Čini se da su unutrašnji migranti, koji su se samo delom vratili u ranije mesto boravka, manje spremni da se vrate u svoje područje porekla od lica, koja su u istim okolnostima napustila Kosovo. Manje od 10% su iskazali nameru da se presele u granicama Kosova, a između 70% i 80% su izjavili da im je sadašnje mesto boravka stalno. Kod unutrašnjih migranata koji su promenili sektor boravka u odnosu na stanje od 1. oktobra 1998, vrlo je malo onih koji imaju nameru da se sele u okvirima Kosova (9,5%), čak i kod lica koja su izjavila da im je trenutno mesto boravka privremeno (23%). Ipak, može se reći da u većini slučajeva (61%), ti unutrašnji migranti, koji se nisu vratili na područje gde su živeli godinu dana ranije, nisu promenili opštinu. Stoga je logično što je zabeleženo malo promena tipa područja (10%), a i u tom slučaju, uglavnom se radilo o prelasku iz seoskih u gradska područja.

Dakle, uslovi poslednjeg preseljavanja unutrašnjih migranata se razlikuju od uslova koji su bili prisutni kod lica koja su otišli sa Kosova. Kod unutrašnjih migranata je bilo više ranih i više prisilnih povrataka, kao i slabe podrške humanitarnih organizacija, ali je njihova situacija u vreme sprovođenja ankete bila vrlo slična. Tako, većina unutrašnjih migranata ima stalno mesto boravka u istom sektoru u kome su boravili i godinu dana ranije. Oni, koji nisu u toj grupi, izrazito žele da se zadrže u sektoru gde su bili anketirani. Na taj način i oni doprinose ruralnom egzodusu koji je u izvesnoj meri već bio prisutan neposredno pre otpočinjanja sukoba.

Demografske karakteristike izbjeglica u Crnoj Gori prema rezultatima Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova iz 2003. Snežana REMIKOVIĆ

Uvod Izbjeglištvo kao društveni fenomen, nije karakteristika samo našeg vremena ili, pak, naših

prostora. Ono je pratilac civilizacije na svim kontinentima i u svim kulturama. Istorija Evrope je istorija ratovanja praćena nasilnim pomjeranjem stanovništva, odnosno socijalnim košmarom. Stotine hiljada ljudi je zbog ratova izbjeglo sa ognjišta samo zbog toga što su pripadali određenoj rasi, religiji, naciji, društvenoj klasi, ili možda zbog političkih stavova. Nerodne godine izazivale su masovne seobe iz siromašnijih krajeva u one koji su nudili bolje uslove za život. Uz to, uzroci manjih seoba bili su i vjerski progoni (na primer Bogumili u Bosni), a bilo je i slučajeva, posebno u Crnoj Gori, seoba zbog bjekstva od krvne osvete. Migracije poslije Drugog svjetskog rata na jugoslovenskom prostoru uglavnom su bile ekonomskog karaktera. Ishodišta migracionih kretanja bila su ekonomski slabije razvijena (uglavnom seoska) područja, dok su imigracijska područja bile gradske ili druge ekonomski bogatije oblasti. Crna Gora je smatrana "iseljeničkom republikom". Migracioni bilans Crne Gore u periodu od 1948. do 1981. godine bio je takav da je ona u ovom periodu migracijama dobila 140.982, a izgubila 440.920 stanovnika. I njen migracioni saldo je izrazito negativan. Crna Gora je "izgubila" 299.938 stanovnika. Poređenja radi, to čini gotovo 50 odsto njene sadašnje populacije. Stanovništvo starosti 15-30 godina bilo je najmobilnije, i činilo je čak 52% ukupnog mobilnog stanovništva. Ipak, stoji da je u Crnoj Gori u tom periodu zabilježen rast stanovništva, a on je bio determinisan biološkom komponentom koja kompenzuje negativan migracioni saldo.

Karakteristika urbanih prostora bila je visoka koncentracija stanovništva, a ruralnih - pražnjenja teritorija. Taj proces jača, pa danas postoje jasno izdiferencirana područja brzog rasta (Crnogorsko primorje, urbani region Podgorice i Nikšića) i na drugoj strani područja sporog rasta ili stagnacije (najveći dio sjeverne i dio srednje Crne Gore – opštine Danilovgrad i Cetinje)

Početkom 1990-ih, u srcu Evrope je počeo da bukti građanski rat u SFRJ, koji je uz sve strahote koje je proizveo, sa ognjišta pomjerio gotovo tri miliona stanovnika bivše Jugoslavije. Već krajem 1990. i početkom 1991. godine u Crnu Goru iz Slovenije i Hrvatske počinju da dolaze izbjeglice. Proširivanjem rata na područje Bosne i Hercegovine, već u decembru 1992. godine prijavljeno je 63.050 izbjeglica, da bi u 1993. taj broj dostigao 68.500 (oko 10,5% u odnosu na ukupan broj stanovnika Crne Gore). Od tog vremena počinje "pad", tako da se već 1994. i 1995. brojka kreće oko 45.000.

U drugoj polovini 1995. i u 1996. godini, poslije akcija hrvatske vojske "Oluja" i "Bljesak", u Crnu Goru stiže novi talas od oko 4 hiljade izbjeglih iz Hrvatske. Nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma stiglo je novih 2.000 izbjeglica i to pretežno iz Federacije BiH.

Do 1998. godine, uz određena odstupanja, broj izbjeglih lica u Crnoj Gori i dalje pada i zaustavlja se na broju od 28.338 izbjeglica, što čini oko 4,5% ukupnog stanovništva. Sve su to podaci koji su prikupljeni u određenim vremenskim momentima i predstavljaju neku vrstu


evidencije. U ovom radu će se koristiti uglavnom podaci prikupljeni Popisom stanovništva, domaćinstava i stanova, koji je u Crnoj Gori sproveden novembra 2003. godine.

Metodološka objašnjenja Metodologija Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova 2003, predviđala je prikupljanje

podataka o svim stanovnicima Crne Gore, prisutnima ili odsutnima u momentu Popisa. Identifikacija izbjeglih lica na osnovu popisnih podataka mogla se izvršiti na dva suštinski različita načina. Prvi, kroz odgovor na pitanje: "Popisnica se popunjava za: 1) Raseljeno lice sa Kosova i Metohije; 2) Izbjeglo lice sa prostora bivše SFRJ; 3) Strani državljanin koji u RCG boravi godinu dana i duže; 4) Ostala lica" gdje se svakom licu ostavljala mogućnost da samo sebe identifikuje kao izbjeglo lice. Druga mogućnost identifikacije izbjeglih lica postojala je kroz odgovor na pitanje kada se i odakle lice doselilo. Kao konačan podatak i podatak koji ću kroz dalje izlaganje koristiti jeste podatak dobijen na osnovu izjašnjavanja lica da se doselilo sa prostora bivše SFRJ u periodu od 1991. do momenta popisa. Tako je prema rezultatima Popisa iz 2003. godine u Crnoj Gori bilo 21.138 izbjeglih lica. Naravno, taj podatak treba da bude prihvaćen sa određenom dozom rezerve u smislu obuhvatnosti i to s obzirom na nekoliko činioca. To je, prije svega, veliki vremenski jaz između dešavanja nasilne migracije i momenta sprovođenja Popisa što je omogućilo određenom broju izbjeglih lica da se vrate u mjesto iz kojeg su izbjegli, ili da svoj izbjeglički put ne završe u Crnoj Gori već nastave dalje i odu u inostranstvo, što je bio veoma čest slučaj. Ne treba isključiti ni mortalitet ove populacije. Na kraju, možda i najvažnije, jeste da je takav način popisivanja omogućio da se kroz popis prikupi još jedan podatak na koji nismo, vjerovatno, računali prilikom pravljenja i usvajanja metodologije, a to je broj izbjeglih lica koja su se adaptirala i asimilirala u domicilno stanovništvo i sama sebe više ne smatraju izbjeglim licima iako su to u nekom trenutku posmatranog perioda od 1991-2003 godine zaista i bila. U Crnoj Gori je na ovakav način identifikovano oko 7000 lica. Moram istaći da su se pri prikazivanju ukupnog broja stanovnika Crne Gore, u potpunosti ispoštovale preporuke UNECE-a i Eurostata i da su sva izbjegla lica uračunala u ukupno stanovništvo Crne Gore.

Za razliku od popisa stanovništva koji je sproveo Monstat, popisom Komesarijata za raseljena lica i izbjeglice Crne Gore prikupljani su podaci samo za lica koja se u datom momentu popisa imala izbjeglički status. Takva metodološka razlika prouzrokovala je i razlike u podacima te dve ustanove (tabela 1).

Tabela 1.

Uporedni prikaz podataka o broju izbjeglih lica dobijenih od Komesarijata za izbjegla lica i podataka dobijenih Popisom stanovništva iz 2003. godine

Izvor podataka Ukupno

1991. ili

prije 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999

2000. ili

kasnije Nepoz.

Komesarijat 8474 161 2677 1429 724 1311 1212 357 153 127 323 -

Popis 21138 2860 7333 1552 1016 2568 1539 732 724 553 1618 643 Razlika 12035 2713 4656 123 292 1257 327 375 571 426 1295 643

Demografske karakteristike izbjeglica u Crnoj Gori prema Popisu stanovništva iz 2003. 123

Što se tiče opšteg komentara metodoloških riješenja popisivanja izbjeglih lica Popisom iz 2003. godine, mogu istaći i ograničiti se na moje sopstveno mišljenje, a to je: odlično regulisana problematika vezana za izbjegla lica uz poštovanje svih međunarodnih preporuka, što je u ovom momentu za nas veoma značajno.

Nakon prikazanih razlika u ciframa i metodološkog objašnjenja svo dalje izlaganje odnosiće se na podatke o izbjeglim licima prikupljenim Popisom stanovništva, domaćinstava i stanova iz 2003. godine sprovedenim od strane Zavoda za statistiku Crne Gore novembra 2003. godine (kritični momenat 31. oktobar 2003).

Dinamika pristizanja izbjeglih lica u periodu 1991-2003. prema zemlji porijekla U prvoj godini pojave nasilnih migracija u Crnu Goru je stiglo 2860 izbjeglih lica, što je

12,3% ukupnog broja. U posmatranom periodu 1991-2003, prema intenzitetu dolazaka izbjeglih lica u Crnu Goru najizražajnija je 1992. godina sa ubjedljivo najvećim prilivom izbjeglica (7333 ili 34,7% ukupnog kontingenta izbjeglih lica koja su pristigla na prostore Crne Gore u toku trinaestogodišnjeg perioda). Dvije godine umjerenih dolazaka, uvod su za 1995. godinu sa 12,1% dolazaka. Od 1996. godine, pa nadalje, broj izbjeglih lica konstantno je opadao, tako da je u narednih šest godina pristiglo 17,2% izbjeglih lica.

Grafikon 1.

Broj izbjeglih lica prema godini dolaska u Crnu Goru. Popis 2003.

U strukturi izbjeglih lica u 1992. godini prema zemlji porijekla naročito se ističe jedna

zemlja, i to Bosna i Hercegovina (grafikon 2). Naime, u 1992. godini 84% izbjeglih lica dolazi iz Bosne i Hercegovine, od toga 55,6% su žene. Iz Hrvatske je 1992. godine izbjeglo dvostruko manje lica nego prethodne 1991, s tim da je u ovim dolascima bilo nešto više muškaraca nego žena (53,6% izbjeglica je bilo muškog pola). Zatim sljede slovenačke i makedonske izbjeglice.


Grafikon 2. Broj izbjeglih lica u 1992. godina prema zemlji porijekla. Crna Gora, 2003.

Tabela 2. Dolasci izbjeglih lica prema zemlji porijekla i godini dolaska u Crnu Goru

Godina Bosna i

Hercegovina Hrvatska Makedonija Slovenija Nepoznato

1991 678 2042 27 107 6 1992 6190 973 53 76 41 1993 1178 306 26 32 10 1994 783 194 24 13 2 1995 1261 1190 27 30 60 1996 998 478 18 18 27 1997 417 281 14 10 10 1998 419 244 23 21 17 1999 324 182 17 4 26 2000 271 122 28 20 3 2001 257 78 40 11 6 2002 275 133 16 3 7 2003 241 80 17 7 3

Nepoznato 377 124 47 23 72 U ukupnom broju izbjeglih lica ubjedljivo najveće učešće od 64,67% imaju lica izbjegla

sa teritorije Bosne i Hercegovine, 30,40 % čine izbjegla lica iz Hrvatske i znatno manje učešće lica izbjeglih iz Makedonije 1,78% i Slovenije 1,77%. Početak perioda nasilnih migracija


(1991) karakteriše masovan dolazak izbjeglica iz Hrvatske, dok su od 1992. godine pa nadalje, izbjeglički kontingenti najveći iz Bosne i Hercegovine. Nakon trogodišnjeg mirovanja u 1995. godini, ponavlja se masovan dolazak iz Hrvatske. U te dvije godine stiglo je 50,3% ukupnog broja izbjeglih lica iz Hrvatske u periodu 1991-2003, a oko 80% ukupnog izbjegličkog kontingenta stiglo je od 1991. do 1996. godine.

Prostorna raspoređenost izbjeglih lica i njihov udio u ukupnom stanovništvu opština Popisom stanovništva, domaćinstava i stanova 2003. godine ukupno je popisano 620.145

stanovnika Crne Gore. Od toga su 21.135 identifikovana kao izbjegla lica sa prostora bivše SFRJ. Drugim riječima 3,4% stanovništva Crne Gore stiglo je u periodu od 1991. do 2003. godine sa prostora bivše SFRJ.

Prostorni raspored izbjeglih lica po opštinama u Crnoj Gori znatno varira. Tako je npr, u opštini Tivat i Herceg Novi učešće izbjeglih lica u ukupnom stanovništvu prešlo 13%, a u Rožajama, Bijelom Polju, Plavu, i Cetinju ne dostiže ni 1% (karta 1).

Karta 1.

Udio izbjeglica u ukupnom stanovništvu opština. Crna Gora, 2003.


Najveći broj izbjeglica popisan je u Podgorici. Radi se o 5495 lica što je 25,8% ukupnog broja izbjeglih lica u Crnoj Gori. Prema broju izbjeglica slijedi Herceg Novi sa 4398 ili 20,8% izbjeglica popisanih 2003. godine.

Tabela 3.

Distribucija izbjeglica po opštinama i njihova struktura po polu. Crna Gora, 2003.

Muško Žensko Opština Svega

Udio u ukupnom

(%) broj % broj %

Crna Gora 21138 100,0 9784 46,3 11354 53,7 Andrijevica 83 0,4 35 42,2 48 57,8 Bar 2212 10,5 1073 48,5 1139 51,5 Berane 469 2,2 203 43,3 266 56,7 Bijelo Polje 432 2,0 187 43,3 245 56,7 Budva 1148 5,4 523 45,6 625 54,4 Cetinje 163 0,8 73 44,8 90 55,2 Danilovgrad 502 2,4 234 46,6 268 53,4 Herceg Novi 4398 20,8 2075 47,2 2323 52,8 Kolašin 226 1,1 108 47,8 118 52,2 Kotor 790 3,7 363 45,9 427 54,1 Mojkovac 107 0,5 53 49,5 54 50,5 Nikšic 1604 7,6 642 40,0 962 60,0 Plav 108 0,5 48 44,4 60 55,6 Pljevlja 841 4,0 367 43,6 474 56,4 Plužine 112 0,5 54 48,2 58 51,8 Podgorica 5495 26,0 2532 46,1 2963 53,9 Rožaje 91 0,4 37 40,7 54 59,3 Šavnik 33 0,2 17 51,5 16 48,5 Tivat 1872 8,9 940 50,2 932 49,8 Ulcinj 381 1,8 184 48,3 197 51,7 Žabljak 71 0,3 36 50,7 35 49,3

Ako se primeni nezvanična regionalna podjela, tada se u Sjevernom djelu Crne Gore

(obuhvata ukupno 11 opština: Pljevlja, Plužine, Žabljak, Šavnik, Bijelo Polje, Rožaje, Berane, Mojkovac, Andrijevica, Plav i Kolašin) nalazilo svega 12,2% lica izbjeglih u Crnu Goru..

Prisustvo izbjeglica u Središnjoj regiji (Podgorica, Nikšić, Cetinje i Danilovgrad) je znatno veće (36,7%). Najveći dio izbjelica (51,1%) raspoređen je u šest opština primorske regije (Kotor, Herceg Novi, Budva, Bar i Ulcinj).

Na promjenu broja stanovnika u određenom vremenskom periodu utiče prirodni priraštaj i, naravno, migracije stanovništva. Ističem da je prirodni priraštaj u Crnoj Gori pozitivan, ali je evidentno njegovo opadanje.


U Crnoj Gori su dvije vrste migracija uticale na promjenu broja stanovnika po opštinama. Negativan migracioni saldo prisutan je u opštinama sjevernog regiona, a izazvan je odlaskom pretežno mlađeg stanovništva u opštine središnjeg regiona, prvenstveno u Podgoricu. Druga vrsta migracija su nasilne migracije. Prikaz, kako i koliko nasilne migracije sa prostora bivše SFRJ utiču na broj stanovnika po opštinama Crne Gore dat je u tabeli 4.

Tabela 4.

Kretanje broja stanovnika opština sa i bez izbjeglica. Crna Gora, 1991-2003.

1991 2003 Povećanje-

smanjenje broja stanovnika 1991-2003

Opština ukupno

stanovništvo ukupno

stanovništvodomicilno

(bez izbjeglica)broj

izbjeglica

udio izbjeglica u ukupnom

stanovništvu (%)

ukupno bez izbjeglica

Crna Gora 591269 620145 599007 21138 3,4 28876 7738 Andrijevica 6552 5785 5702 83 1,4 -767 -850 Bar 34282 40037 37825 2212 5,5 5755 3543 Berane 37473 35068 34599 469 1,3 -2405 -2874 Bijelo Polje 54437 50284 49852 432 0,9 -4153 -4585 Budva 11538 15909 14761 1148 7,2 4371 3223 Cetinje 20139 18482 18319 163 0,9 -1657 -1820 Danilovgrad 14573 16523 16021 502 3,0 1950 1448 Herceg Novi 27006 33034 28636 4398 13,3 6028 1630 Kolašin 11044 9949 9723 226 2,3 -1095 -1321 Kotor 22112 22947 22157 790 3,4 835 45 Mojkovac 10725 10066 9959 107 1,1 -659 -766 Nikšić 73878 75282 73678 1604 2,1 1404 -200 Plav 15684 13805 13697 108 0,8 -1879 -1987 Pljevlja 39188 35806 34965 841 2,3 -3382 -4223 Plužine 5219 4272 4160 112 2,6 -947 -1059 Podgorica 145696 169132 163637 5495 3,2 23436 17941 Rožaje 22330 22693 22602 91 0,4 363 272 Šavnik 3680 2947 2914 33 1,1 -733 -766 Tivat 11146 13630 11758 1872 13,7 2484 612 Ulcinj 19667 20290 19909 381 1,9 623 242 Žabljak 4900 4204 4133 71 1,7 -696 -767

Ako se povećanje ili smanjenje broja stanovnika posmatra sa ili bez uključivanja izbeglica,

postoje značajne razlike, ne samo u obimu promjena, već i u smjeru. Tako se, na primer, u opštini Nikšić nalazi 7,6% ukupnog broja izbjeglih lica u Crnoj Gori, što je 2,1% ukupnog stanovništva Nikšića. Uticaj tog kontingenta na kretanje stanovništva Nikšića je velik. Naime, ako posmatramo ukupno stanovništvo između popisa 1991. i 2003. (uključujući izbjegla lica),


konstatovaćemo porast broja stanovnika, dok, ako posmatramo samo tzv. domicilno stanovništvo (bez izbjeglih lica) prisutan je pad broja stanovnika 2003. u odnosu na 1991. godinu.

Starosna i polna struktura izbjeglih lica

Učešće mladog stanovništava, starosne grupe 0-19 godina, veće je kod domicilnog stanovništva nego kod izbjeglica, ali je kod izbjeglih lica veće učešće srijedovečnog stanovništva (20-59) nego kod domicilnog stanovništva. Staro stanovništvo po svom učešću ne razlikuje se mnogo kod te dvije populacije. U Crnoj Gori je 2003. godine prosječna starost ukupnog stanovništva iznosila oko 35 godina, dok je prosječna starost izbjeglih lica bila oko 39 godina. Drugim riječima, prisustvo izbjeglica je povećalo prosječnu starost ukupnog stanovništva zemlje.

Grafikon 4.

Starosne piramide izbjeglog i "domicilnog" stanovništva. Crna Gora, 2003.

U izbjegličkom kontingentu nešto veće je učešće ženske populacije (grafikon 4), i iznosi 53,7%, dok muškarci čine 46,3%. Takođe, treba istaći da su jedino među izbjeglicama iz Hrvatske muškarci bili brojniji (51,1%).

Osnovni starosni kontingenti izbjeglih lica u Crnoj Gori pokazuju da 1% izbjegličke populacije čine djeca predškolskog, a oko 7% je školskog uzrasta (grafikon 5). Stanovništvo staro 65 i više godina u ukupnoj izbjegličkoj populaciji učestvuje sa oko 10%. Punoljetnih je 86% a radno sposobno stanovništvo čini 79% izbjeglica a od toga je 47% muško radno sposobno stanovništvo, a 53% žensko. Preko jedne trećine izbjeglih lica pripada ženskom fertilnom stanovništvu.


Tabela 5. Osnovni starosni funkcionalni kontingenti izbjeglica.

Crna Gora, 2003.

Starosni funkcionalni kontingenti Broj stanovnika %

Ukupno 21138 100,0 Predškolski (0–6 god.) 235 1,1 Školoobavezni (7-14 god.) 1472 7,0 Stari (65 i više) 2178 10,3

svega 16694 79,0 muško (15-64) 7924 37,5 Radno sposobno stanovništožensko (15-59) 8770 41,5

Žensko fertilno (15-49 god.) 7275 34,4 Punoljetno stanovništvo 18258 86,4

Zaključak Migraciona kretanja izbjeglica imala su brojne posljedice kako kod domaćeg

stanovništva, tako i kod samih izbjeglica, a i u sredinama iz kojih su otišli. Na jednoj strani, u područja gdje su se koncentrisale izbjeglice, veća je koncentracija stanovništva i veća gustina naseljenosti. Na drugoj strani, u područjima sa kojih su otišli, došlo je do pada broja stanovnika i smanjenja gustine naseljenosti, kao i do poremećaja u starosnim strukturama stanovništva.

S obzirom da u starosnoj strukturi preovladava zrelo stanovništvo, nema povećanja reproduktivnog kontingenta stanovništva, a ni izgleda za povećanje priraštaja stanovništva Republike, naprotiv, i dalje će se zadržati trend pada priraštaja. Poremećaji u starosnoj strukturi stanovništva usljed iseljavanja mladog stanovništva ne izazivaju samo trenutno starenje stanovništva, već smanjuju i njegovu reproduktivnu moć, što rezultira smanjenim natalitetom kod budućih generacija

Zbog etničkog karaktera migracija (kao i karaktera sukoba na prostorima bivše Jugoslavije) došlo je do izmjena etničke strukture gotovo na svim prostorima bivše Jugoslavije. Promjene su se desile i na području sa kojeg je migriralo stanovništvo, i na područjima gdje su pristizali migranti. Postoji još čitav niz problema kod samih migranata: nemogućnost zaposlenja, socijalna i ekonomska nesigurnost, nemogućnost adaptacije u novoj sredini i drugi. Takva situacija nerijetko izaziva nezadovoljstvo ne samo kod doseljenika već i kod domicilnog stanovništva, pa se izlaz često traži u daljim seobama doseljenog, a nerijetko i domaćeg stanovništva van granica zemlje.

I na kraju dužna sam da dam i kratak osvrt na emigracije iz Crne Gore. Iako je Crna Gora, bila i jeste, utočište za mnoga izbjegla lica, iz Crne Gore odlaze njeni građani. Razlozi za njihov odlazak su brojni i različiti. Odlaze uglavnom mlađi ljudi, svih nacionalnosti zastupljenih u Crnoj Gori. Evidencija o njima ne postoji. Masovniji odlasci su zabilježeni 1991, 1992, ali i kasnijih godina. Neki su se vratili, a isto tako, neki će zauvjek ostali van zemlje.

Demografske posljedice razmještaja izbjeglog i raseljenog stanovništva Republike Srpske

Draško MARINKOVIĆ

Uvod Početkom 1992. godine na geoprostoru Bosne i Hercegovine počinje politička kriza kao oblik

međunacionalne i međureligijske netolerancije i sukoba između tri najbrojnija naroda (Srba, Hrvata i Muslimana), što dovodi do procesa izbjeglištva u kome učestvuje veći dio autohtonog stanovništva. Najintenzivnije ratne operacije, odseljavanje, raseljavanje, progoni i premiještanje stanovništva dešavaju se u periodu 1992-1995. godine. U pomenutom periodu stvorena je nacionalna polarizacija stanovništva u dva entiteta: Republika Srpska i Federacija BiH, u okviru međunarodno priznate države Bosne i Hercegovine. Osim direktnih ratnih žrtava, odnosno ratnog mortaliteta, rat je izazvao širok spektar demografskih i socio-ekonomskih posljedica koje će se još dugo manifestvovati. Prilično su pouzdane procene da je sa ovog prostora pokrenuto više od dva miliona, ili oko 50% predratnog stanovništva Bosne i Hercegovine. Nakon rata, potpisivanjem i implementacijom Dejtonskog mirovnog sporazuma, ovaj prostor se suočava sa procesom povratka izbjeglog i raseljenog stanovništva, ali i sa daljim regionalnim prerazmještajem i etničkom homogenizacijom stanovništva.

Republika Srpska je veoma specifičan geoprostor koji se odlikuje intenzivnim kretanjima stanovništva. Po svom obimu i prostornom okviru ta kretanja daleko prevazilaze sve dosadašnje migracije, iako je ovo bio jedan od najvećih emigracionih prostora bivše SFR Jugoslavije u prošlosti. Na prostoru Republike Srpske doselio se veliki broj izbjeglog i raseljenog stanovništva iz Republike Hrvatske i Federacije BiH.

Tabela 1.

Izbjeglo i raseljeno stanovništvo i domaćinstva. Republika Srpska, 1996. i 2001.

Stanovništvo Domaćinstva Godina Status broj % broj %

Izbjegli 38784 9,2 12302 9,3 Raseljeni 381095 90,8 119996 90,7 1996 Svega 419879 100,0 132298 100,0 Izbjegli 24882 9,1 8036 8,9 Raseljeni 248289 90,9 81986 91,1 2001 Svega 273171 100,0 90002 100,0

Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 1996. i reregistracija izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 2001. godine


Na osnovu podataka iz prethodne tabele može se zaključiti da su 1996. godine raseljena lica predstavljala više od 90% u ukupnom broju izbjeglog i raseljenog stanovništva na geoprostoru Republike Srpske. Dakle, prema prethodnom mjestu boravka najveći broj raseljenih lica je bio sa prostora bivše SR BiH, a samo nešto više od 9% se odnosi na izbjegla lica iz Republike Hrvatske. Prema sprovedenoj reregistraciji iz 2001. godine na istom prostoru bilo je za oko 35% manje izbjeglog i raseljenog stanovništva u odnosu na 1996. godinu. Izbjeglih je bilo manje za 35,8%, dok je raseljenih lica manje za 34,8%. Od ukupnog broja raseljenih lica čak 95,7% prema prethodnom mjestu boravka je sa prostora Federacije BiH, dok se samo 4,3% odnosilo na interno raseljena lica.

Prema Popisu iz 1996. godine od ukupnog broja stanovnika više od 30% bila su izbjegla i raseljena lica, pa se izbjeglištvo može okarakterisati kao svojevrsni fenomen geoprostora Republike Srpske. Ovaj fenomen se ispoljio kao veoma složen proces koji se poslednjih godina učvrstio u red onih društvenih pojava koje, shodno prisutnom društveno-političkom naboju u njima, okupiraju širu društvenu pažnju.

Izbjeglištvo kao oblik prinudne migracije stanovništva ima svoje istorijsko utemeljenje na ovim prostorima. Naime, ovdje su se smjenjivali razni osvajači, civilizacije i narodi koji su se sukobljavali i međusobno protjerivali, ali u datim istorijskim prilikama ponovo vraćali i vremenom asimilirali, spajali i prožimali. Kao faktore prinudnih migracija ovog podneblja treba istaći geostrateški položaj i tranzitnost prostora koji spaja istok i zapad i sjever i jug evropskog kontinenta. Migracije su uticale kao značajan faktor na izmjene demografskih struktura, a posebno na formiranje i izmjene etničkog mozaika naroda koji su na ovim prostorima oduvijek živjeli. Obzirom da migracije predstavljaju stalan proces koji vijekovima traje (koji je povremeno jenjavao, a zatim naglo eskalirao), dolazilo je do naizmjeničnih procesa međusobne stabilizacije i saradnje, a zatim do raseljavanja, izbjeglištva i protjerivanja pojedinih etničkih grupa. Sa vremenske distance ti procesi su se periodično obnavljali pa je to slučaj i sa poslednjom decenijom 20. vijeka kada je došlo do eskalacije prinudnih migracija u obliku izbjeglištva (Marinković, 2005).

Izbjeglištvo se kao fenomen različito definiše u našoj literaturi, što se veoma negativno odrazilo i na dostupnost podataka koji su u vezi sa ovom pojavom. Pored termina izbjeglica često se susrećemo i sa terminima: prognana lica, raseljena lica i privremeno raseljena lica. Svaka od tih kategorija stanovništva se susreće sa istim problemima oko obezbjeđenja osnovnih životnih potreba (stan i hrana), obaveze društva prema njima su slične ili iste, pa je kod nas za njih definisan i isti ili sličan formalno-pravni status. Zbog toga se stanovništvo koje je raseljeno ili je izbjeglo sa svojih ognjišta kod nas najčešće označava zajedničkim terminom izbjeglištvo koje obuhvata kategorije i izbjeglih i raseljenih lica (Marinković, 2004a).

Izbjeglištvo je specifičan oblik migracija stanovništva koji je uticao na širok spektar društveno-ekonomskih posljedica razvoja Republike Srpske, ali i okruženja. Kao veoma dugotrajan proces izbjeglištvo se snažno reflektovalo na demografske, ali i na socio-ekonomske i kulturne karakteristike tog geoprostora. Posljedice izbjeglištva uglavnom se mogu sagledati kroz vrijednosne ocjene dobitaka i gubitaka. Međutim, najčešće se podvlači da gubitke uglavnom bilježe mjesta polazišta, a dobitke samo odredišta izbjeglištva, naravno što po pravilu i ne mora da bude tako. Za Republiku Srpsku izbjeglištvo je dobitak u smislu povećanja broja stanovnika koji je izazvan mehaničkim putem, a ne sopstvenim prirodnim priraštajem. Nasuprot tome, osnovni gubitak vezan je za stradanje i odseljavanje izbjeglog i raseljenog stanovništva sa ovog prostora. Međutim, ovaj proces bez svake sumnje izazvao je velike poremećaje etničke i drugih struktura stanovništva. Tako se kao posljedica izbjeglištva,

Demografske posljedice razmještaja izbjeglog i raseljnog stanovništva u Republici Srpskoj 133

na jednoj strani stvarao demografski gubitak, a na drugoj dobitak, što se dalje reflektovalo na ukupan demografski razvoj ovog geoprostora.

Posljedice izbjeglištva se ispoljavaju kroz razne efekte, u različitim vremenskim intervalima, kratkoročno ili dugoročno, na direktan ili indirektan način. Na prostoru Republike Srpske moguće je izdvojiti nekoliko vrsta posebno značajnih posljedica izbjeglištva (prostorne, demografske, socio-ekonomske, psihološke, kulturno-istorijske i političke posljedice). U radu je najviše pažnje posvećeno demografskim posljedicama procesa izbjeglištva i karakteristikama najvažnijih struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva.

Demografske posljedice procesa izbjeglištva u Republici Srpskoj Demografske posljedice procesa izbjeglištva na geoprostoru Republike Srpske veoma su

brojne i raznovrsne i uglavnom se ispoljavaju u mjestima polazišta i odredišta izbjeglištva, odnosno kod samih aktera tog procesa. Sa jedne strane stradanje i raseljavanje stanovništva imaju negativan odraz na ukupan demografski razvoj, dok sa druge strane dosta veliki priliv izbjeglog i raseljenog stanovništva u značajnoj mjeri poboljšava demografsku sliku Republike Srpske. Tako se intenziviranjem procesa izbjeglištva javljaju različite demografske posljedice u vidu procesa i pojava.

Proces izbjeglištva direktno se ispoljio preko poremećaja osnovnih demografskih okvira vitalnih funkcionalnih kontingenata stanovništva, smanjenja obima reprodukcije, pada stope prirodnog priraštaja, kao i poremećaja gotovo svih struktura stanovništva. Demografske posljedice se prvenstveno ogledaju preko priliva stanovništva, tj. u kvantitativnom, a znatno manje u kvalitativnom pogledu. U osnovi, te posljedice imale su izmjenu nacionalne strukture i stvaranje etnički homogenih prostora čime su se značajno reflektovale na ukupan demografski razvoj Republike Srpske. Naime, doseljavanje izbjeglog i raseljenog stanovništva srpske nacionalnosti, koje ima manju stopu reprodukcije, uticalo je na slabije prirodno obnavljanje stanovništva ovog geoprostora. Takođe, poremećaji u reprodukciji stanovništva koji su nastali u toku tranzicije imali su višestruke i dugoročne negativne posljedice kao poromećaji u nedovoljnom rađanju stanovništva. Ove činjenice mogu se dovesti u vezu sa niskom, a od 2002. godine i negativnom stopom prirodnog priraštaja stanovništva Republike Srpske. Natalitet je u stalnom padu, mortalitet je približno konstantan, pa bez obzira na intenziviranje povratka izbjeglog i raseljenog stanovništva ukupan broj stanovnika se ne povećava. Sve dosadašnje analize ukazuju na činjenicu da sa povratkom izbjeglog i raseljenog stanovništva nema osnova očekivati poboljšanje nataliteta na ovom prostoru. U vezi sa tom pojavom, kao i sa intenziviranjem socio-ekonomskih problema, javlja se smanjenje broja članova domaćinstava. Roditelji u takvim uslovima nemaju uslova, pa i ne žele djecu što dodatno ubrzava depopulaciju većeg dijela geoprostora Republike Srpske (Marinković, 2005).

Demografske posljedice veoma se jasno odražavaju na sve sfere života izbjeglog i raseljenog stanovništva. Naime, kao posljedica preseljenja stanovništva javili su se brojni i raznovrsni demografski problemi. Očigledne su velike promjene u kretanju broja stanovnika iz kategorije izbjeglih i raseljenih lica, kao i komponenti prirodne dinamike i gotovo svih demografskih struktura (polna, starosna, etnička, obrazovna, kvalifikaciona itd.). Direktne demografske posljedice, koje se manifestuju kod izbjegličko-raseljeničke populacije, očituju se preko smanjenja stopa fertiliteta kod žena koje su se preselile iz ruralnih u urbane sredine, pogoršanja starosne i ostalih vitalnih struktura, željom za emigracijom i sl. Smanjenje stope


reprodukcije uglavnom se javlja kao posljedica težih socio-ekonomskih uslova i drugačijeg načina života, korištenja kontraceptivnih sredstava i uticaja gradskog načina života i nove životne sredine (Marinković, 2005).

Može se konstatovati da je reproduktivna moć izbjeglog i raseljenog stanovništva usljed raznih socio-ekonomskih faktora značajno umanjena, pa je evidentno smanjenje udjela broja djece u izbjegličkim domaćinstvima. Kompleksni društveno-ekonomski faktori (zastoj privredne proizvodnje, nezaposlenost, neriješeno stambeno pitanje, itd.) takođe veoma negativno utiču na rast prirodnog priraštaja izbjeglog i raseljenog stanovništva. Njegova starosna struktura ukazuje da je to populacija koju karakteriše završna faza demografske tranzicije, što joj daje obilježje regresionog tipa starosne strukture stanovništva. Međutim, jedan broj izbjeglih i raseljenih lica je u periodu izbjeglištva zasnovao porodicu, pa je na neki način poboljšao demografsku sliku prostora gdje živi, i bar privremeno usporio negativne tendencije na niskonatalitetnim područjima Republike Srpske. Posebno treba istaći da su možda i najznačajnije demografske posljedice procesa izbjeglištva u vezi sa poremećajem starosne, polne, obrazovne, etničke i ekonomske strukture stanovništva. Intenziviranjem izbjeglištva značajno se izmijenila i socio-ekonomska struktura stanovništva Republike Srpske, pa je došlo do značajnog smanjenja udjela fertilnog i radnog kontingenta u ukupnom stanovništvu. Evidentno je i povećanje odliva mladog stanovništva u pravcu susjednih država i inostranstva što kasnije izaziva naglo pogoršanje starosne, ali i obrazovne i kvalifikacione strukture stanovništva. Iz ovoga može se samo naslutiti kakve su sve negativne posljedice u strukturama stanovništva imali prostori polazišta.

Strukture izbjeglog i raseljenog stanovništva Republike Srpske Izbjeglištvo je kao vrlo dinamičan proces obuhvatilo gotovo sve kategorije stanovništva,

pa je sa tog aspekta analiza najvažnijih demografskih struktura veoma opravdana. Polno i starosna struktura spadaju u grupu najvažnijih demografskih osobenosti svake

populacije i među najvažnije determinante budućeg demografskog razvoja. U tabelama 2. i 3. data je polna i starosna struktura izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj za 1996. i raseljenih lica za 2001. godinu.

Tabela 2.

Polna struktura izbjeglih i raseljenih lica. Republika Srpska, 1996. i 2001.

Svega Muški Ženski Godina broj % broj % broj % 1996 419879 100,0 207517 49,4 212362 50,6 2001 248289 100,0 122918 49,5 125371 50,5

Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 1996. i reregistracija izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 2001. godine


Kod izbjeglih i raseljenih lica bila je nešto veća zastupljenost ženskog stanovništva (tabela 2), a što je i logično obzirom da je sličan odnos i kod ukupnog stanovništva Republike Srpske. Manji broj muškaraca je uglavnom uslovljen kraćim trajanjem života, dužim radnim vijekom, angažovanjem u ratu i sl. Koeficijent maskuliniteta izbjeglog i raseljenog stanovništva bio je 977,2, dok je koeficijent feminiteta imao vrijednost 1023,3.

Tabela 3.

Struktura izbjeglih i raseljenih lica po starosti i polu. Republika Srpska, 1996. Pol Ukupno 0-6 7-14 15-17 18-27 28-59 60-64 65 + Nepoz.

Svega 419879 30764 48022 19108 51791 195525 27039 45563 67 Muški 207517 15839 24664 9708 26403 98004 12756 20111 32 Ženski 212362 14925 23358 9400 25388 97521 14283 27452 35 Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj, 1996.

Analiza prethodne tabele ukazuje da stanovništvo iz starosne grupe 18-59 godina

dominira sa 58,9% u ukupnoj populaciji izbjeglih i raseljenih lica, s tim što je udio te starosne kohorte nešto veći kod muškog (60,0%) nego kod ženskog stanovništva (57,9%). Na drugom mjestu su maloljetna lica sa 23,3%, dok su na trećem mjestu lica starija od 60 godina sa 17,3% udjela. Struktura po velikim starosnim grupama ostala je gotovo ista i nakon reregistracije 2001. godine po kojoj se od ukupno 248.289 evidentiranih izbjeglih i raseljenih lica, najviše ili 59,5% odnosilo na srednjovječno radno sposobno stanovništvo, 21,3% na maloljetna lica, a 19,1% na najstariju kategoriju stanovništva.

Interesantan je podatak koji ukazuje da je u periodu 1992-2001. godine u raseljenim domaćinstvima na prostoru Republike Srpske rođeno ukupno 21.309 djece koja su po svom mjestu rođenja odmah stekla status raseljenih lica. Treba istaći da najosjetljiviju kategoriju izbjeglog i raseljenog stanovništva čine djeca, zatim najstariji, kao i kategorija bolesnih lica. Najčešće registrovane bolesti kod kategorije izbjeglih i raseljenih lica su hronična oboljenja, dijabetes, bolesti cirkulatornog i respiratornog sistema, itd.

Polno-starosna struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva u Republici Srpskoj upućuje da je ona gotovo identična polno-starosnom sastavu lokalnog stanovništva, odnosno da je ona vrlo nezavidna u pogledu povećanja broja mladih i kao takva ne može u kvalitativnom pogledu doprinijeti bržem demografskom razvoju tog prostora.

Neke komparativne analize koje prate kretanje broja i strukture izbjeglog stanovništva iz Bosne i Hercegovine na prostoru Republike Srbije ukazuju da su najveći udio imala srednjovječna lica (19-44 godina starosti) sa 40,8%, zatim lica koja su mlađa od 19 godina sa 26,2%, dok su najmanji udio imala lica starija od 65 godina sa 12% (Matković, 1999).

Obrazovna i kvalifikaciona struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva ukazuje na

opštu stopu pismenosti i stepen završenog obrazovanja ove kategorije stanovništva. Prema Popisu izbjeglih i raseljenih lica iz 1996. godine u Republici Srpskoj je najviše izbjeglih i raseljenih lica sa srednjom školom (oko 33%). Sa osnovnom školom je oko 27%, dok je veoma skroman udio izbjeglih i raseljenih lica sa višom i visokom školom (oko 6%). Međutim, najviše zabrinjava prilično visok udio od 15% koji se odnosi na lica bez završene škole, što je znatno više od prosjeka za Republiku Srpsku, koji je u periodu 1996-2001. godine iznosio 8,9% ukupnog stanovništva starog 15 i više godina.


Tabela 4. Izbjegla i raseljena lica po školskoj spremi. Republika Srpska, 1996.

Ukupno Lica mlađa od 15 god.

Bez škole

Osnovna škola

Srednja škola

Viša škola

Visoka škola

Broj stanovnika 419879 78382 61901 113683 139439 16389 10085 Struktura (%) 100,0 18,7 14,7 27,1 33,2 3,9 2,4 Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj, 1996.

Statistički pokazatelji upućuju da je u procesu odseljavanja sa ovog prostora najčešće

učestvovalo stanovništvo sa srednjim, višim i visokim stepenom obrazovanja. Odnosno njihovo obrazovanje je bilo značajan faktor koji im je sigurno pomogao u zemlji odredišta i azila, a na taj način su i zemlje prihvata izbjeglog stanovništva dolazile do obrazovanih kadrova. Izbjegla lica sa višim obrazovanjem su lakše dolazila i do radnih mjesta, lakše su se uklapala u nove tehnologije i potrebe zemalja prihvata, što je svakako značajno uticalo i na procese asimilacije u novim sredinama.

Tabela 5.

Kvalifikaciona struktura raseljenih lica. Republika Srpska, 2001. Ukupno NKV KV VKV SSS VŠS VSS Mgr. Dr Ostalo Broj raseljenih 82046 14826 14760 8954 23617 4751 4165 128 86 10759 Struktura (%) 100,0 18,1 18,0 10,9 28,8 5,8 5,1 0,2 0,1 13,1 Izvor: Reregistracija izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 2001. godine

Prema kvalifikacionoj strukturi, među raseljenim licima dominiraju lica sa srednjom

stručnom spremom (28,8%), zatim niskokvalifikovana i kvalifikovana lica (po 18%). Najmanji udio imaju lica sa završenim fakultetom, magistraturom ili doktoratom (ukupno 5,3%). Obrazovna struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva u Republici Srpskoj ukazuje da je u kvalitativnom pogledu, posebno sa aspekta kvalifikacione strukture, ona gotovo identična obrazovnoj strukturi lokalnog stanovništva, s tim što je kod izbjeglica i raseljenih lica nešto veći udio stanovništva bez završene osnovne škole.

Broj i struktura izbjeglog stanovništva iz Bosne i Hercegovine na prostoru Republike Srbije ukazuju da prema stepenu stručnog obrazovanja dominiraju lica sa završenom srednjom školom (47,2%), sa osnovnom školom (27,2%), sa višom i visokom školom (12,8%), a da je znatno manji broj lica bez završene škole (7,8%) (Matković, 1999).

Etnička struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva Republike Srpske ukazuje da se na

ovaj prostor gotovo u potpunosti doselilo izbjeglo i raseljeno stanovništvo srpske nacionalnosti. Promjena etničke strukture je kulminirala u toku rata (1992-1995) kada se u najvećem broju iselilo muslimansko, hrvatsko i drugo nesrpsko stanovništvo koje je zamijenjeno izbjeglim i raseljenim stanovništvom srpske narodnosti. Predratna etnička kompozicija ovog prostora vjerovatno više nikada neće biti uspostavljena, jer povratak izbjeglog i raseljenog stanovništva drugih nacionalnosti nikada neće biti potpun. Dakle, doseljavanje i ostanak izbjeglih i raseljenih lica srpske nacionalnosti na prostoru Republike Srpske je prvenstveno uticalo na izmjenu etničke strukture, pa danas apsolutnu većinu stanovništva čine Srbi.

Promjena etničkog sastava stanovništva Republike Srpske na regionalnom i lokalnom nivou jedna je od najznačajnijih demografskih posljedica priliva izbjeglica na ovom prostoru. Tako je u


najvećem broju nekada heterogenih regionalnih cjelina i opštinskih prostora došlo do etničke homogenizacije stanovništva. Srbi su se homogenizirali u istočnoj Hercegovini, glasinačko-romanijskoj visoravni, Podrinju, Semberiji, Posavini i banjalučkoj regiji. Paralelno sa homogenizacijom srpskog naroda u Republici Srpskoj desila se i etnička homogenizacija Bošnjaka na prostoru Federacije BiH i to u srednjoj Bosni (zenička regija), sjeveroistočnom dijelu Federacije BiH (tuzlanska regija), Sarajevskoj kotlini i Cazinskoj krajini (bihaćka regija). Hrvati su svoju nacionalnu dominaciju ostvarili na prostoru zapadne Hercegovine, zapadnih dijelova banjalučke regije i žepačko-usorske oblasti u srednjoj Bosni (Marinković, 2004b).

Tabela 6.

Izbjegla i raseljena lica prema nacionalnoj pripadnosti. Republika Srpska (po regijama), 2001.

Regije prihvata izbjeglih i raseljenih lica Ukupno Srbi Hrvati Bošnjaci Ostali

Republika Srpska 248289 246647 706 154 782 Banja Luka 74891 74371 252 75 193 Bijeljina 72352 71846 193 44 269 Vlasenica 36801 36694 53 10 44 Višegrad 45785 45406 133 18 228 Trebinje 18460 18330 75 7 48

Izvor: Reregistracija izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 2001. godine

Od ukupnog broja izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj u apsolutnoj većini bili su Srbi čiji je udio u 2001. godini iznosio 99,3%.

U grafiku 1. data je komparacija etničke strukture izbjeglih i raseljenih lica u 2001. godini na području Republike Srpske i u Bosni i Hercegovini, kao cjelini. Prema etničkoj strukturi izbjeglih i raseljenih lica na prostoru Bosne i Hercegovine bilo je skoro podjednako izbjeglih i raseljenih Srba (47,8%) i Bošnjaka (44,3%), dok je znatno manji udio Hrvata (7,5%) i ostalih naroda (0,4%).

Grafik 1.

Etnička struktura izbjeglih i raseljenih lica (u procentima). Republika Srpska i Bosna i Hercegovina, 2001.


Statističke analize koje prate etničku strukturu izbjeglog stanovništva iz Bosne i Hercegovine na prostoru Republike Srbije ukazuju da Srbi čine više od 90% ukupnog broja izbjeglih lica. Kao glavni razlog treba istaći rat i ratne posljedice koje su uticale na izbjegla lica da utočište potraže na teritorijama gdje njihov narod predstavljala većinsko stanovništvo, jer su se tamo osjećali puno sigurnije. Tako su etnički momenti bili veoma izraženi, kako u zavičaju koji izbjegli i raseljeni napuštaju, tako i u sredinama u koje se doseljavaju. Promjenom mjesta boravka i izmjenom etničke strukture trajno je izmijenjena i etnička mapa stanovništva, a što uslovljava različite demografske, ali i geopolitičke posljedice.

Ekonomska struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva je veoma važna za rješavanje

osnovnih životnih problema u vezi sa zaposlenjem i socio-ekonomskim položajem u društvu. Ona se u najvećoj mjeri odnosi na aktivnost, zanimanje i kvalifikacionu strukturu izbjeglog i raseljenog stanovništva.

Prema socio-ekonomskoj strukturi izbjeglo i raseljeno stanovništvo u velikim gradskim sredinama nije bilo prihvaćeno na odgovarajući način, što je bio veliki problem sa kojim se moralo suočavati. Radno sposobna izbjegla i raseljena lica bila su veoma rijetko u prilici da se zaposle, jer postojeći zakoni nalažu da prioritet pri zapošljavanju ostvaruju druge kategorije stanovništva. Jedan od temeljnih faktora opstanka izbjeglog i raseljenog stanovništva je i pitanje mogućnosti zapošljavanja koje na ovom prostoru uglavnom zavisi od socio-ekonomskog statusa lica koje traži zaposlenje. Međutim, treba istaći da dosta povoljna obrazovna i kvalifikaciona struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva omogućava da se buduća integracija u ovoj oblasti ostvari u skladu sa tržišnom orjentacijom i započetim procesom privatizacije, tj. prema potrebama tržišta rada.

Struktura izbjeglih i raseljenih lica prema aktivnosti ukazuje na izrazito teško materijalno stanje ove kategorije stanovništva. Od ukupnog broja izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj 1996. godine bilo je oko 43% izdržavanih, oko 9% penzionera, a još oko 39% lica nije obavljalo nikakvu ili je obavljalo neku povremenu djelatnost. Zaposlenih je bilo samo 9% izbjeglih i raseljenih lica. Treba istaći da su mogućnosti zapošljavanja te kategorije stanovništva bile veoma ograničene i zbog velike stope nezaposlenosti u Republici Srpskoj.

Tabela 7.

Izbjegla i raseljena domaćinstava po vrsti prihoda. Republika Srpska, 1996. Ukupno Poljoprivredna Mješovita Nepoljoprivredna Nepoznato

Broj domaćinstva 132298 16783 56238 59231 46 Struktura (u %) 100,0 12,7 42,5 44,8 0,0 Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj, 1996.

Od ukupnog broja izbjeglih i raseljenih domaćinstava najviše je bilo nepoljoprivrednih i

mješovitih (zajedno 87,3%), a mnogo manje poljoprivrednih (12,7%) (tabela 7). Prema reregistraciji 2001. godine od ukupnog broja raseljenih lica prema zanimanju najviše je bilo u statusu penzionera sa 32,7% udjela. Istovremeno bez zaposlenja je bilo 24,5%, stalni posao je imalo 23,7%, posao je tražilo 12,4%, dok je privremeni posao obavljalo 3,8% od ukupnog broja raseljenih lica. Ova struktura ukazuje da je samo 29,6% raseljenih domaćinstava imalo stalne ili povremene, a čak 37,7% nije imalo nikakve izvore prihoda.

Ekonomska struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva u kvalitativnom pogledu nije značajnije uticala na poboljšanje, odnosno da je ona značajna samo sa aspekta upotpunjavanja


slobodnih radnih mjesta koja su nastala odseljavanjem autohtonog stanovništva. Treba istaći da se dolaskom izbjeglog i raseljenog stanovništva, koje je bilo u veoma teškom materijalnom položaju, još više pogoršala ukupna socio-ekonomska situacija u Republici Srpskoj i povećala stopa nezaposlenosti.

Struktura izbjeglih domaćinstava prema broju članova jedan je od značajnih faktora

koji utiče na na socio-ekonomski položaj izbjeglog i raseljenog stanovništva. Prema statističkim izvorima na prostoru Republike Srpske, je prema procjenama za 1996. godinu, bilo 1.391.593 stanovnika i 410.173 domaćinstava, odnosno 3,38 lica po jednom domaćinstvu (RZSRS, 2002, 2003). Od ukupnog broja domaćinstava, prema popisu iz 1996. godine, 132.298 ili oko 32% je bilo iz kategorije izbjeglih i raseljenih domaćinstva.

Tabela 8. Izbjegla i raseljena domaćinstva prema broju članova

u Republici Srpskoj 1996. i 2001. godine

Godina Ukupno 1 2 3 4 5 i više

Prosječan broj članova

1996 132298 16585 2118 28815 37178 28540 3,16 2001 82046 14071 18738 17134 20642 11461 3,03

Izvor: Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj (za 1996) i bilten Izbjeglice iz BiH i raseljene osobe (za 2001).

Izbjegla i raseljena domaćinstva su 1996. godine u prosjeku imala oko 3,2 člana. Taj

prosjek je nešto niži kod raseljenih domaćinstava 2001. godine jer iznosi 3,0 člana. Prema popisu iz 1996. godine sa jednim članom je bilo 13% izbjeglih i raseljenih domaćinstava, sa dva člana 16%, sa tri i pet članova 22%, dok je najviše domaćinstava sa četiri člana (28%). Prema reregistraciji 2001. godine, najviše raseljenih domaćinstava bilo je sa četiri člana (25%), dok je najmanje bilo sa pet i više članova (14%). Smanjenje prosječnog broja na tri člana kod izbjeglih i raseljenih domaćinstava uglavnom je posljedica ratnih stradanja (poginuli, nestali i sl.), kao i većim iseljavanjem punoljetnih članova domaćinstava u inostranstvo, odnosno razdvajanjem porodica.

Prethodna analiza strukture izbjeglih i raseljenih domaćinstava prema broju članova ukazuje da je ona nešto ispod prosjeka za Republiku Srpsku koji iznosi oko 3,2 člana po jednom domaćinstvu. Ovo je samo još jedna u prilogu činjenica koje ukazuju da i ova struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva, kao ni prethodne, nije u kvalitativnom pogledu doprinijela poboljšanju ukupne demografske slike geoprostora Republike Srpske.

Umjesto zaključka Izbjeglištvo na geoprostoru Republike Srpske se ispoljilo kao kompleksan društveni

proces. Kroz ratni i poslijeratni period izbjeglištvo je na ovom prostoru imalo vrlo promjenljiv intenzitet koji je izazvao brojne implikacije. Glavni pravci izbjeglištva sa ovog prostora bili su usmjereni prema etnički homogenijim sredinama i inostranstvu, pri čemu su neki tradicionalni migracioni pravci imali veoma važnu ulogu. Skoro svakom izbjegličkom pravcu je odgovarao


sličan kontratok iz okruženja, odnosno proces izbjeglištva na ovom prostoru treba shvatiti kao dvosmjerni proces u kome gotovo ravnopravno participiraju i odseljavanje i doseljavanje izbjeglog i raseljenog stanovništva. Obim izbjeglištva na ovom prostoru je bio izuzetno velik i 1996. godine obuhvatao je više od 30% ukupnog broja stanovništva i domaćinstava u Republici Srpskoj. Na ovom prostoru manifestvovale su se raličite kratkoročne i dugoročne posljedice izbjeglištva u demografskoj, ali i u prostornoj, socio-ekonomskoj, psihološkoj i kulturno-istorijskoj i političkoj sferi društvenog razvoja.

Proces izbjeglištva direktno se ispoljio preko kvantitativnih poremećaja u porastu ukupnog broja stanovnika i nekih demografskih okvira osnovnih funkcionalnih kontingenata i struktura stanovništva. Polno-starosna struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva je bezmalo identična sa strukturom lokalnog stanovništva, pa kao takva ne može u kvalitativnom pogledu uticati na brži demografski razvoj Republike Srpske. Obrazovna struktura je takođe gotovo podudarna sa strukturom lokalnog stanovništva, odnosno ona je čak malo i narušena zbog povećanja udjela lica bez završene osnovne škole. Etnička struktura izbjeglog i raseljenog stanovništva je najočigledniji primjer kvantitativnog-kvalitativnog poremećaja koji je uslovljen procesom izbjeglištva. Naime, promjenama nacionalne strukture došlo je do izmjene etničke mape stanovništva, pa je na prostoru Republike Srpske došlo do još veće dominacije srpskog naroda. Ekonomska struktura upućuje na činjenicu da je ona u kvalitativnom pogledu sa dolaskom izbjeglog i raseljenog stanovništva još više pogoršala ukupnu socio-ekonomsku situaciju i veliku nezaposlenost. U pogledu strategije, planova za budućnost i trajnih rješenja izbjeglom i raseljenom stanovništvu je omogućeno ostvarenje prava na slobodan izbor budućeg mjesta boravka. Treba istaći da se najveći broj izbjeglih i raseljenih lica na prostoru Republike Srpske izjasnio za lokalnu integraciju i ostanak, odnosno da se znatno manji broj izjasnio za repatrijaciju i povratak u prethodna mjesta boravka, relokaciju ili iseljenje u treće zemlje.

Dakle, Republika Srpska je specifičan geoprostor čije se demografske strukture, osim etničke, u kvalitativnom pogledu nisu značajnije izmijenile pod uticajem izbjeglištva. Međutim, treba istaći da će se neke promjene ispoljiti tek u narednom periodu, što bi moglo biti od posebnog značaja prilikom analize budućeg popisa stanovništva na ovom prostoru. Geoprostor Republike Srpske još dugo će biti pod uticajem izbjeglištva jer proces povratka stanovništva još nije završen. Budući socio-ekonomski razvoj ovog geoprostora biće jedan od ključnih faktora povratka izbjeglih i raseljenih lica. Stoga, proces izbjeglištva na ovom geoprostoru treba posmatrati u okviru šireg koncepta demografskog i društveno-ekonomskog razvoja, odnosno sa tog aspekta izbjeglo i raseljeno stanovništvo treba tretirati u kontekstu demografskog razvoja i prostornog planiranja geoprostora Republike Srpske.

Literatura i izvori

GREČIĆ, V. (2000). "Povratak ili integracija izbeglica". Srbi: Izbeglice, prognanici i raseljena lica krajem XX vieka (Beogard: Centar za strateške studije).

ĐURĐEV, B. S. (1996). "Problemi izbjeglištva u Jugoslaviji". Zbornik radova Matice Srpske za društvene nauke, 100, 305-320.

Komesarijata za izbjeglice RS (2001). Reregistracija raseljenih lica, izbjeglica i povratnika u Republici Srpskoj 2001 (Bijeljina: Informativno-operativni centar Komesarijata za izbjeglice Republike Srpske).


MARINKOVIĆ, D. (2004a). Teorijsko-metodološki problemi istraživanja izbjeglištva na primjeru geoprostora Republike Srpske, Globus, 35, 29, 71-86.

MARINKOVIĆ, D. (2004b). "Regionalni raspored izbjeglog i raseljenog stanovništva geoprostora Republike Srpske". HERALD - Glasnik Geografskog društva Republike Srpske, sv. 9.

MARINKOVIĆ, D.. (2005). Demografski problemi procesa izbjeglištva u Republici Srpskoj (Banja Luka: Geografsko društvo Republike Srpske)

MATKOVIĆ, G. (1999). "Izbeglice i druga ratom ugrožena lica". U Razvitak stanovništva Srbije 1991-1997. (Beograd: Centar za demografska istraživanja Instituta društvenih nauka), 89-108.

RZSRS (1996). Popis izbjeglih i raseljenih lica u Republici Srpskoj (Srpsko Sarajevo: Ministarstvo za izbjegla i raseljena lica - Republički zavod za statistiku Republike Srpske).

RZSRS (2002). Demografska statistika 2001. Statistički bilten, br. 4 (Banja Luka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske).

RZSRS (2003). Demografska statistika 2002. Statistički bilten, br. 5 (Banja Luka: Republički zavod za statistiku Republike Srpske).

UNHCR (1999). Refugees and Others of Concern to UNHCR - 1998 Statistical Overview (Geneva: UNHCR).

Prisilni migranti u Srbiji: Slučaj izbeglica i interno raseljenih lica*1

Mirjana BOBIĆ

Uvod Veliki broj izbeglih i raseljenih ljudi sa prostora bivše SFRJ tužan su epilog drame

raspada ne samo jedne političke zajednice i društvenog sistema, već i ideologije o zajedničkoj jugoslovenskoj naciji. Dezintegracija jugoslovenske zajednice naroda i narodnosti ostvarena je na kraju 20. veka kroz krvavu dramu višegodišnjeg građanskog rata, uz stvaranje novih, samostalnih, etnički homogenih država. Političke elite su svoj san o nacionalnim državama kao zajednicama "krvi i tla" sprovodile, pored ostalog, i podsticanjem velikih migracionih talasa odnosno asimilovanjem preostalog inorodnog stanovništva. Tako su izbeglice bile jedan od neposrednih ratnih ciljeva na Balkanu tokom 1990-ih.

Izbeglice srpske nacionalnosti su najbrojnije i predstavljaju surovo svedočanstvo o propalim ratnim avanturama Miloševićevog autoritarnog političkog režima. U Srbiji oni dele sudbinu manjinske društvene grupe, iz koje se, još od sada davne 1991, sporo izvlače. Razloge treba tražiti u tome što je za adekvatno rešavanje njihovih nedaća potrebno više socijalne solidarnosti i empatije. Nažalost, Srbija se sama danas nalazi u procesu zakasnele postsocijalističke transformacije, sa velikom armijom osiromašenih građana, nezaposlenih, socijalno isključenih. Zbog toga, izbeglice plaćaju duplu cenu, deo cene tranzicije celokupnog domaćeg stanovništva plus svoju odvojenu (Ilić, 2001)

Ovaj rad je pokušaj doprinosa razumevanju problema prisilnih migranata u Srbiji iz šire sociološko demografske perspektive. Polazi se od kvantitativne analize, a onda sledi dubinska analiza njihovog "životnog stila" i "strategija snalaženja" onih koji su ostali u Srbiji i drugih koji su emigrirali. Najzad, sumiraju se mere namenjene poboljšanju i trajnijem rešenju njihovog pravnog, političkog i društvenog položaja u Srbiji.

Brojnost i teritorijalni razmeštaj izbeglog stanovništva u Srbiji Na osnovu popisa stanovništva iz 2002, na teritoriji Republike Srbije (bez Kosova i Metohije),

registrovano je 379.135 izbeglica (tabela 1). Izbeglice su 2002. godine učestvovale sa 5% u ukupnom stanovništvu Republike. Podaci o registraciji izbeglica iz januara 2005, koju je sproveo Komesarijat za izbeglice Republike Srbije svedoče o broju od 139.483, što je gotovo 2,5 puta manje nego 2002, odnosno četiri puta manje u odnosu na popis koji je 1996. godine sproveo UNHCR

1 * Ovaj tekst je nastao kao rezultat moje veoma plodne saradnje sa NVO "Grupa 484" iz Beograda, na projektu

"Škola za migracije". Koristim priliku da im se iskreno zahvalim na intelektualnom podsticaju da se posvetim ovom važnom demografskom, socijalnom i ljudskom pitanju.


(kada je registrovano 551.000 izbeglih lica). Obzirom da je u toku revizija statusa, UNHCR procenjuje da broj preostalih izbeglica u Srbiji neće biti veći od 120.000.

Tabela 1.

Brojnost ukupnog stanovništva i izbeglica. Srbija (bez Kosova i Metohije), 2002.

Bitne sociodemografske osobine izbeglica

Na osnovu podataka poslednjeg popisa stanovništva Srbije, a u odsustvu novijih detaljnijih informacija, zaključuje se da je u pogledu starosti, najzastupljenija grupacija lica starih od 40-49 godina, (18,2%), a zatim 20-29 godina (16,7%) i 30-39 (15,8%), (tabela 2).

Tabela 2.

Struktura izbeglica po polu i starosti. Srbija (bez KiM), 2002. Ukupno Muško Žensko Starost broj % broj % broj %

Ukupno 379135 100,0 180389 100,0 198746 100,0 0-9 13850 3,7 7079 3,9 6771 3,4 10-19 56065 14,8 28578 15,8 27487 13,8 20-29 63385 16,7 29968 16,6 33417 16,8 30-39 59903 15,8 28127 15,6 31776 16,0 40-49 69077 18,2 33541 18,6 35536 17,9 50-59 46139 12,2 23085 12,8 23054 11,6 60+ 67323 17,8 28443 15,8 38880 19,6 Nepoznato 3393 0,9 1568 0,9 1825 0,9 Izvor: Kao za tabelu 1.

Sve tri kohorte zajedno čine 50,7%. Kao što se vidi, reč je o kontingentu radno sposobnog

stanovništvu. U polnom sastavu, dominiraju žene (52,4%). Prosečna starost izbeglica približava se domicilnom stanovništvu i iznosi 39,4 godine (u Centralnoj Srbiji 40,4, a u Vojvodini 39,8 godine).

Obrazovni sastav izbeglog stanovništva je povoljniji od domicilnog. Gotovo polovina (49,3%) ima srednju školu, a 13,6% višu i visoku (tabela 3).

Ukupno stanovništvo

"Domicilno" stanovništvo Izbeglice Udeo

izbeglica (%) Srbija (bez KiM) 7498001 7118866 379135 5,1

Centralna Srbija 5466009 5273337 192672 3,5 Vojvodina 2031992 1845529 186463 9,2

Izvor: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava SCG (2004). Izbeglički korpus u Srbiji prema podacima popisa stanovništva 2002.

Prisilni migranti u Srbiji: Slučaj izbeglica i interno raseljenih lica 145

Kod ukupnog stanovništva Srbije takođe preovlađuje SSS, ali u manjem obimu (41,1%), a manje je i obrazovanijih (11,0%). U obe populacije udeo tog potencijalno "srednjeg sloja" je 62,9% odnosno 52,1%, dakle, opet u korist izbeglica.

Tabela 3.

Struktura izbeglica starih 15 ili više godina po školskoj spremi. Srbija (bez KiM), 2002. Ukupno Muško Žensko

Školska sprema broj % broj % broj % Ukupno 339750 100,0 160215 100,0 179535 100,0 Bez škole 17080 5,0 3396 2,1 13684 7,6 Nepotpuna osnovna škola 31132 9,2 10649 6,6 20483 11,4 Osnovna škola 71770 21,1 30513 19,0 41257 23,0 Srednja škola 167632 49,3 85718 53,5 81914 45,6 Viša ili visoka škola 46299 13,6 26668 16,6 19631 10,9 Nepoznato 5837 1,7 3271 2,0 2566 1,4 Izvor: Kao za tabelu 1.

U pogledu ekonomske strukture, najveći je udeo aktivnih lica (47,0%), zatim

izdržavanih (37,9%), a onda lica sa ličnim prihodom (14,7%), (tabela 4).

Tabela 4. Struktura izbeglica prema ekonomskoj aktivnosti, po polu (u %).

Srbija (bez KiM), 2002. Ekonomska aktivnost Svega Muško Žensko

Ukupno 100,0 100,0 100,0 Aktivno stanovništvo 47,0 55,6 39,3 Lica sa ličnim prihodom 14,7 16,5 13,1 Izdržavano stanovništvo 37,9 27,6 47,3 Lica koja žive i rade u inostranstvu do 1 god. 0,3 0,4 0,3 Izvor: Kao za tabelu 1.

Aktivnost muškaraca je veća od ženske (55,6% i 39,3% respektivno). Nešto manje od

polovine izdržavanog je žensko stanovništvo (47,3%). U poređenju sa stanovništvom Srbije, izbeglice imaju nešto viši nivo radne aktivnosti (45,3% u Srbiji), što se verovatno može objasniti većom egzistencijalnom nesigurnošću. Udeo lica sa ličnim prihodom je niži u odnosu na Srbiju (20,2% u Srbiji), zbog problema sa isplatama penzija iz bivših jugoslovenskih republika. Otuda je i udeo izdržavanih viši kod izbeglog stanovništva.

Kada je reč o zaposlenosti, izbeglice imaju nepovoljniju strukturu u odnosu na "domicilno" stanovništvo (tabela 5). Naime, u Srbiji među "domicilnim" radno aktivnim stanovništvom dominiraju lica koja obavljaju zanimanje (većinom se radi o zaposlenim licima) i koji predstavljaju 78,5% aktivnih, dok aktivna lica koja ne obavljaju zanimanje (većinom su nezaposleni) čine oko jedne petine (21,5%). Kod izbeglica su ti udeli 64,2%, i 35,8% respektivno. Razlog tome su pre svega velike teškoće u zapošljavanju i tzv. promenljivi obrazac radne karijere (često menjanje poslova, rad "na crno", gubitak posla - Vuksanović, 2001).


Tabela 5. "Domicilno" i izbeglo aktivno stanovništvo prema obavljanju zanimanja.

Srbije (bez KiM), 2002. Ukupno Obavljaju zanimanje Ne obavljaju zanimanje

broj % broj % broj % "Domicilno" 3219863 100,0 2528510 78,5 691353 21,5 Izbeglice 178364 100,0 114477 64,2 63887 35,8 Izvor: Kao za tabelu 1.

U pogledu strukture zanimanja koja obavljaju, najviše ih je u profesionalnoj grupi

uslužnih radnika i trgovaca (16,2%), pa stručnih saradnika i tehničara (15,1%) i onih koji obavljaju jednostavna zanimanja (12,2%), (tabela 6).

Tabela 6.

"Domicilno" i izbeglo stanovništvo koje obavlja zanimanje po zanimanju (u %). Srbija (bez KiM), 2002.

Zanimanje "Domicilno" Izbeglice Ukupno 100,0 100,0 Zakonodavci, funkcioneri i rukovodioci - menadžeri 4,2 4,9 Stručnjaci 7,8 9,0 Stručni saradnici i tehničari 17,2 15,1 Službenici 5,8 4,4 Uslužni radnici i trgovci 10,2 16,2 Radnici u poljoprivredi, ribarstvu i šumarstvu 19,6 8,7 Zanatlije i srodni radnici 11,0 11,3 Rukovaoci mašinama i uređajima i monteri (manuelna zanimanja) 12,5 10,5 Osnovna - jednostavna zanimanja 8,2 12,2 Ostali i nepoznato 3,5 7,9 Izvor: Kao za tabelu 1.

Iz podataka se vidi da je izrazito nizak udeo poljoprivrednika (8,7%), posebno u

poređenju sa profesionalnom strukturom Srbije (ukupno ih je 19,1%, a među "domicilnim" stanovništvom 19,6%). Iako je većina izbeglica sa sela, u Srbiji su se uglavnom smestili u gradovima, tako da ih je prisilna migracija dovela u situaciju prinudne deruralizacije.

Međutim, izveštaji pokazuju da izbeglice nisu morale ostati na društvenoj margini. Prema jednoj stručnoj proceni (Đurić, 2004), izbeglice su u Srbiju unele od 2-6 milijardi evra svežeg kapitala (od ušteđevina, prodaje kuća, stanova, imanja). Obzirom da je među njima bilo uspešnih ljudi, biznismena, direktora preduzeća, profesora, inženjera i ostalih stručnjaka, postojala je šansa da oni postanu motorna snaga ruiniranoj srpskoj ekonomiji, što bi smanjilo i socijalna davanja. Ta šansa je propuštena, država nije imala biznis planove kojima bi izbeglicama dala olakšice za razne vidove preduzetništva, a što bi, povratno, dopinelo oživljavanju domaće ekonomije, tržišta, otvaranju novih radnih mesta.


Prisilna migracija kao strategija opstanka U daljem toku izlaganja, osvrnućemo se na kvalitet i stil života izbegličke populacije

imajući u vidu relevantna empirijska istraživanja. U jednom reprezentativnom istraživanju iz 1997. godine na uzorku od 4104 lica,

pokazano je da su izbeglice - fluidna, nekoherentna i neorganizovana manjinska grupa (Cvetković, 1998). Prosečan model izbeglice ima sledeće osobine:

1) žena, udata, stara 30-45 godina, majka dvoje dece, srpske nacionalnosti i hrišćanske (pravoslavne) veroispovesti;

2) ima srednje stručno obrazovanje, po zanimanju je domaćica ili službenik, nekada zaposlena u društvenom preduzeću;

3) imovina joj je uništena ili oduzeta; 4) boravi u porodičnom smeštaju, kod građana Republike Srbije, najčešće rođaka, a

živi od novčane i materijalne pomoći (u hrani i drugom) institucija Republike Srbije (Komesarijat za izbeglice i Crveni Krst), ali i od međunarodne humanitarne pomoći;

5) ne želi da se vrati u svoju sredinu, već da se trajno nastani u Srbiji. Izbegličku populaciju karakteriše nizak nivo socijabilnosti (neformalne socijalne mreže),

kako unutar svoje grupe, tako i u odnosu na stanovništvo u zemljama prijema. Štaviše, iz samog njihovog društvenog položaja i analize ukupnog kvaliteta života nameće se jasan zaključak o sistemskoj inhibiciji, tj. društvenom potiskivanju od strane lokalnog stanovništva na margine društvenog života, tj. na dno socijalne lestvice, i to, putem politike, medija, zakona kao i ponašanja ljudi u svakodnevnom životu. Oni pate od osećanja rezigniranosti, depresivnosti, izolovanosti (Vlajković et al, 2000).

Izbeglice slabo komuniciraju sa domicilnim stanovništvom, a sporadične socijalne mreže održavaju sa prijateljima i poznanicima iz starog kraja. Ta druženja se ostvaruju putem zajedničkog stanovanja, dokolice, brige o deci i starima. Zajednički san im je povratak u zavičaj ili, pak, razmišljanje o tome kako da se trajnije uklope u srpsko društvo. Ipak više od polovine ispitanika (56,5%) je navelo da nema nikakvih čvršćih društvenih veza (nizak socijalni kapital), što ih ponovo vraća u začarani krug izolacije.

U svim empirijskim pitanjima izbeglištva, nezaobilazan set pitanja odnosio se, logično, na pitanja njihovog eventualnog povratka u zavičaj, odnosno budućih planova vezanih za repatrijaciju, relokaciju, integraciju ili emigraciju.

Velika većina anketiranih izbeglica (85%) faktički nema gde da se vrati, zato što su im kuće i imovina uništeni, popaljeni, oduzeti. Među onim malobrojnim koji bi se ipak vratili (oko jedne trećine), takva odluka je uslovljena uspostavljanjem trajnog mira i potpunom stabilizacijom političkih prilika, pre svega, u Hrvatskoj i Federaciji BiH.

Spoljnje migracije izbeglica - primer preplitanja ekonomskih i humanitarnih motiva Jedno drugo empirijsko istraživanje prikazalo je kako emigracija u razvijene evropske

zemlje predstavlja "strategiju snalaženja" izbeglica iz bivše Jugoslavije. Svakako, ovom


ponašanju skloniji su ne samo mlađi ljudi, već i lica koja od ranije imaju razvijene kontakte u stranim zemljama (potomci starijih ekonomskih emigranata, lica koja imaju poslovne kontakte, ili su se tamo zatekli u vreme izbijanja ratova u bivšoj SFRJ i sl.).

Kvalitativno empijsko istraživanje jugoslovenskih izbeglica u Engleskoj sprovedeno je komparativno na 2 poduzorka, lica koja su zaštitu pronašla u Oksfordu, i drugoj grupi, onih koji su ostali u Srbiji (Vuksanović, 2001).

Dubinsko istraživanje otkrilo je motive emigracije izbeglica u Englesku, koji su nedvosmisleno ekonomski: težnja ka boljem životnom standardu od onog koji bi imali u Srbiji. Međutim "engleske" izbeglice su posvedočile da iako imaju viši kvalitet života, zahvaljujući državi blagostanja,2 oni su faktički socijalno isključeni. Ne uspevaju da pronađu posao shodno svom obrazovanju, što povlači i nepristupačnost drugim uslugama (kvalitetnom lečenju, obrazovanju, kulturi).

Izbeglice u Engleskoj, kao i u Srbiji takođe, imaju skučene društvene veze, kako sa ranijim generacijama ekonomskih emigranata, tako i sa domicilnim stanovništvom, pa čak i sa rođacima koji su ostali u Srbiji. Uočena je tendencija da se socijalni kapital "svodi" na uži krug, rođaka i zemljaka, što odgovara životnom stilu izbeglica u Srbiji koje vodi ka socijalnom isključivanju i konačno samoisključivanju.

U vezi sa planovima za budućnost, kao i što se moglo očekivati, većina sredovečnih i starih izbeglica iz Engleske, planira da se vrati u Srbiju, pre svega u Vojvodinu, onda kada stvore dovoljno novčanih ušteda tako da mogu da kupe nepokretnosti (kuću i zemljišni posed).

Sumirajući najoptimalnija rešenja statusa prisilnih migranata, predložene su konkretne mere. Dvojno državljanstvo za sva lica koja žele da se trajno nastane u Srbiji jeste ključni uslov da izbegla lica steknu punopravni status građana i sva pripadajuća prava, na slobodu kretanja, pravo na rad, lečenje, obrazovanje, politička i druga prava. Takođe, treba podsticati masovniji povratak izbeglica u svoje zavičaje, na svoja vekovna ognjišta, što je posebno važno za mnogobrojna stara lica, kojima je regulisanje penzija tamo gde su ostvarili prava na njih, jedini način punopravnog življenja.

Interno raseljena lica Grupacija interno raseljenih, poreklom sa Kosova i Metohije, je prema evidenciji

UNHCR-a u Srbiji i Crnoj Gori brojala oko 225.000 lica. Ona su pretežno smeštena u Centralnoj Srbiji, dok ih je u Crnoj Gori bilo samo 18 hiljada.

Po etničkoj strukturi, preovlađuju Srbi (68%), a potom Romi (12%), najzad Crnogorci (8%). Žive mahom u privatnom smeštaju (93%), a oko 7% je u kolektivnim centrima. U Srbiji je u 2002. godini bilo oko 550 kolektivnih centara, s tim što je u jesen 2002. započela akcija njihovog planskog zatvaranja. Takav smeštaj obuhvata radničke barake, fabričke hale, mesne zajednice, bolnice i hotele.

U pogledu kvaliteta života, ovo stanovništvo je ne samo na dnu socijalne lestvice, već je i ekstremno siromašno i egzistencijalno ugroženo. Nedostaju im redovni prihodi, stalno se susreću sa problemima oko pronalaženja posla. Jedna anketa međunarodnih istitucija na uzorku

2 U nekim opštinama Engleske izbeglice primaju i do 200 funti po odraslom članu domaćinstva.


od 1400 ovih lica smeštenih u Centralnoj Srbiji i Vojvodini, pokazala je da je 52% nezaposleno, 14,4% radi u državnim preduzećima, što često znači samo fiktivno radno mesto (bez plate), 10% ih je angažovano u privatnim firmama, a 5,5% na sezonskim poslovima. Izdržavanih lica je 18,5% od toga 7,3% učenika i studenata, a 11,2% penzionera. Izuzetno su malo plaćeni, poniženi, budući da ne mogu da zarade ni blizu prosečne plate u Srbiji, a zabeleženi su slučajevi da im se plaća po 1 DEM dnevno (Grupa 484, 2002)

Iako su formalno "građani" Srbije, interno raseljena lica ne ostvaruju bitna ljudska prava. Da uzmemo kao primer - lečenje. Ova populacija spada u tom pogledu u veoma osetljivu grupu, sa ugroženim zdravljem, jer čak 76% njih ima hronično oboljenje koje zahteva dugotrajno lečenje. Prisutan je i alkoholizam, brojni psihosocijalni simptomi povezani sa traumama iz krajeva odakle su došli. Među decom, 8% ih je delimično ili potpuno iscrpljeno, a čak 17,2% zaostaje u rastu (Grupa 484, 2002). No, bez obzira na ove realne činjenice, oni imaju pravo samo na osnovne i urgentne medicinske usluge, dok se za sve ostale vrste pomoći, traži da ih plaćaju "na licu mesta". Jasno je da obzirom na svoju ukupnu situaciju, oni ne mogu da podnesu troškove bilo kakvog lečenja, što dalje pogoršava njihovo već narušeno zdravlje.

Interno raseljena lica posebno su osujećena u vezi sa ostvarivanjem prava na socijalnu zaštitu. Ukoliko lice ima bilo kakav posao u Srbiji, pa makar i bez plate, ili ima bilo kakav privatni posed, ne može da se registruje kod nadležnih institucija za dodelu pomoći. Prema podacima Ministarstva za socijalna pitanja, manje od 10% interno raseljenih lica u Srbiji prima socijalnu pomoć, iako je Anketa Vlade Republike Srbije iz 2001 o siromaštvu, pokazala da jedna četvrtina interno raseljenih lica živi na, ili ispod linije siromaštva (ispod 1 USD dnevno po članu).3

Interno raseljena lica se svakodnevno suočavaju sa grubim kršenjem građanskih prava, čime se, de facto, pretvaraju u "kvazi građane" Srbije. Njima je ograničena sloboda kretanja, zbog toga što oni teško uspevaju da registruju svoj boravak u Srbiji. Razlog tome je što vlasti polaze od toga da oni imaju prebivalište na Kosovu. U Srbiji imaju pravo na prijavu privremenog boravka. Dozvola privremenog boravka izdaje se samo na tri meseca, nakon čega je treba produžiti. Postoje izveštaji o uskraćivanju produžetka dozvole o privremenom boravku, zbog toga što su se lica selila unutar Srbije ili su se vraćala na Kosovo u vreme svog boravka u Srbiji. Time im se, kao građanima Srbije, evidentno krše prava na slobodu kretanja i izbora mesta svoga boravka.

Interno raseljenim licima je, takođe, osujećeno pravo na ličnu identifikaciju, tj. posedovanje dokumenata (lične karte, pasoši, radne knjižice). Principijelno, oni imaju pravo na novu ličnu kartu u Srbiji, ali da bi je dobili, potrebna su im razna dokumenta, potvrda o prijavi boravka, krštenica, venčanica, dokaz o državljanstvu. U slučaju poslednja tri dokumenta, ova lica moraju da putuju do opštinske kancelarije i arhive sa Kosova koje su razmeštene po raznim mestima u Srbiji, što je za mnoge od njih teško izvodivo (dva putovanja, prvo radi podnošenja, a zatim, podizanja dokumenata).

Sličan problem oni imaju i sa radnim knjižicama. One se nalaze u firmama u kojima su lica nekada bila zaposlena, s tim što je do njih gotovo nemoguće doći u slučaju privatnih kompanija na Kosovu. U nešto boljem položaju su zaposleni u državnim preduzećima na Kosovu, koji su do ovih dokaza o radnom stažu i pravu na penzije nešto lakše dolazili, obzirom da je ta dokumentacija preneta u određene srpske opštine. Nedostatak radnih knjižica onemogućava ostvarenje prava na rad, tj. prijavljivanje na biro rada, kao i pomoć u slučaju nezaposlenosti.

Pitanje imovinskih prava je takođe izuzetno osetljiv problem. Iako mnogi od njih imaju posed na Kosovu, oni nisu u stanju da koriste ta svoja prava, a sa druge strane ne mogu da

3 Prema stranim humanitarnim organizacijama čak 90% njih živi ispod linije siromaštva.


dobiju pomoć od različitih humanitarnih organizacija za rekonstrukciju svojih kuća i stanova, dok se god nalaze u Srbiji, izuzev ako se uključe u veće akcije povratka u svoj zavičaj.

U pogledu planova i izgleda za budućnost, ovo stanovništvo je u veoma neizvesnoj situaciji. Iako im zvanična vlast daje implicitne signale o mogućem povratku, njima se takva budućnost čini nesigurnom i ugrožavajućom u odsustvu srpske vojske i policije na Kosovu. Osim toga, veliki problem za njih predstavlja nedostatak protoka informacija o situaciji na Kosovu, politici relevantnih vlasti, tj. UNMIK-a, srpske Vlade, lokalnih organa vlasti na Kosovu i drugih.

Praktične političke mere namenjene trajnom rešavanju problema izbeglica i interno raseljenih lica

Tokom 2003. godine učinjeni su politički pomaci u pravcu normalizovanja odnosa među

susednim balkanskim državama, čime se postepeno poboljšavaju uslovi za povratak izbeglica. Potpisan je bilateralni sporazum između Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercegovine, a sa Hrvatskom je ukinut vizni režim. U cilju trajnog rešavanja pitanja prisilnih migranata do 2006. godine, u državama bivše SFRJ, pokrenuta je regionalna inicijativa "Tri puta tri", odnosno "Mapa puta", a na inicijativu misije UNHCR, OEBS i Evropske Komisije. Kao rezultat te akcije, ministri BiH, SCG i Hrvatske su 31. januara 2005. u Sarajevu potpisali Deklaraciju o regionalnom rešavanju problema izbeglica i raseljenih lica (bez lica sa Kosova i Metohije).

U maju 2002. Vlada Srbije usvojila je Nacionalnu strategiju za rešavanje problema izbeglica i interno raseljenih lica, uz podršku UNHCR-a, UNDP-a i UNOCHA. Ona je usmerena na obezbeđenje povratka ili integracije izbeglica iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine, zavisno od njihovog izbora. U cilju ostvarenja integracije izbeglica u lokalnu sredinu, strategija je posebno izdvojila oblasti stanovanja (smeštaja), zaposlenja i pravnog statusa. To su ciljevi koji su detaljnije razrađeni, i gde su ponuđena brojna konkretna rešenja. Međutim, osnovni problem oko realizacije cele strategije zahteva izuzetno velika finansijska sredstva, i pomoć stranih donatora koja je tokom 2003. i 2004. drastično smanjena.4

Zaključne napomene

Kao što se vidi iz ovog kraćeg priloga, reč je o izuzetno osetljivoj, ranjivoj društvenoj grupi. Izbeglice, ali još više, interno raseljena lica sa Kosova i Metohije, su najsiromašnija populacija, u potpunosti socijalno isključena. Zato je za buduće aktiviranje njihovog akcionog potencijala, od suštinskog značaja, ne samo da budu deo šire društvene akcije, tj. Strategije za smanjenje siromaštva, već i pojačane brige ka socijalnom uključivanju, kroz programe obrazovanja, prekvalifikacije, reformisane socijalne zaštite i sl. Uostalom, takav širi pristup rešavanju njihovog socijalnog i političkog položaja zastupaju i humanitarne organizacije i međunarodna zajednica.

4 Procenjeno je da je za njenu implementaciju potrebno 620 miliona dolara, pri čemu se očekivalo da 460

miliona bude obezbeđeno od stranih donacija.


Literatura

CVETKOVIĆ, V.N. (1998). Strah i poniženje: Jugoslovenski rat i izbeglice u Srbiji 1991-1997 (Beograd: Institut za evropske studije).

ĐURIĆ, Z. (2004). "Propuštena šansa". Politika, 5. oktobar. Grupa 484 (2002). Raseljeni s Kosova: Situacija, problemi, rešenja? (rukopis). Grupa 484 (2004a). Ekonomska politika Vlade Republike Srbije i strategija za smanjenje

siromaštva (rukopis). Grupa 484 (2004b). Ljudska prava izbeglica, raseljenih lica, povratnika i azilanata u Srbiji i

Crnoj Gori (Beograd: Grupa 484). ILIĆ, V. (2001). Manjine i izbeglice u Vojvodini, Helsinški odnor za ljudska prava u Srbiji Ministarstvo za ljudska i manjinska prava SCG (2004). Izbeglički korpus u Srbiji prema

podacima popisa stanovništva 2002 (Beograd: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore).

Vlada Republike Srbije (2002). Program sprovođenja Nacionalne strategije za rešavanje pitanja izbeglih lica, Beograd.

VLAJKOVIĆ, J. et al. (2000). Psihologija izbeglištva (Beograd: Žarko Albulj). VUKSANOVIĆ, G. (2001). Jugoslovenske izbeglice između želja i mogućnosti za povratak,

Katedra za sociologiju Filozofskog fakulteta, Novi Sad.

III Migracije na Balkanu i njihove posledice

za zemlje regiona

Migracije i njihov uticaj na prostorni razmeštaj i polnu i starosnu stukturu stanovništva Rumunije Vasile GHETAU

Uvod U Rumuniji su tokom 1990-ih godina ostvarene duboke demografske promene, koje

nastavljaju sa ispoljavanjem i u prvoj deceniji 21. veka, kako po svojoj dinamici, tako i po delovanju društvenoekonomskog konteksta koji je pod dominantnim uticajem ekonomske i društvene krize. Jedan deo tih promena je zajednički sa promenama u ostalim centralnim i istočnim zemljama Evrope koje se nakon pada komunističkih režima nalaze u procesu političke, ekonomske i društvene tranzicije. Radi se, pre svega, o značajnom padu nataliteta i, uz neke izuzetke, o povećanju mortaliteta. Ali, i tu se mogu uočiti značajne nacionalne osobenosti, proizašle iz načina na koji su političke i ekonomske reforme osmišljene i primenjivane, iz razlika u ekonomskom, socijalnom i kulturnom razvoju, kao i pod uticajem istorijskih činilaca.

Čak i letimično sagledavanje stepena pogoršanja demografske situacije u Rumuniji u odnosu na druge zemlje regiona ne ukazuje na velika odstupanja od proseka, i to kako u pogledu obima pada nataliteta, tako i u stepenu pogoršanja mortaliteta (Council of Europe, 2005). Smanjenje broja stanovnika, koje je bilo prisutno još 1990. godine, a neposredno uslovljeno negativnim prirodnim priraštajem (od 1992) i negativnim spoljnim migracionim saldom (tokom čitavog perioda), kao i ubrzano starenje stanovništva određuju suštinu trenutne demografske slike Rumunije. Ona je rezultat političih, ekonomskih i društvenih okolnosti koje su oblikovale stanovništvo i demografske pojave nakon 1989. (godina pada Čaušeskovog režima - pr. ured.). A te okolnosti su, u svojoj suštini, okolnosti krize. Ekonomske, pre svega, ali takođe i društvene krize.

Između popisa iz januara 1992. i marta 2002. godine, stanovništvo Rumunije je smanjeno za 1.129 hiljada stanovnika, ili za 5%. Doprinos negativnog prirodnog priraštaja smanjenju stanovništva iznosio je svega 27%, dok su spoljne migracije bile glavni element depopulacije. Negativan efekt migracija nije iznenađujući, pošto je negativan migracioni saldo bio prisutan i pre i posle 1989. godine. Ali, iznenađenje je svakako predstavljao stepen neto emigracija kao i sama njihova suština. Migracije koje su bile obuhvaćene od strane zvanične statistike (legalni imigranti i emigranti) su pokrile svega 12% ukupnog smanjenja stanovništva, što navodi na pretpostavku da je više od 60% smanjenja stanovništva zemlje (oko 700.000 stanovnika) izazvano novim vidom spoljnih migracija. Naime, radi se o Rumunima otišlim u inostranstvo (sa ili bez vize), koji nisu bili obuhvaćeni popisom iz 2002. godine Te nove spoljne migracije su malo poznate rumunskoj statistici, ali se zna da su one značajno povećane posle 2001, tj. nakon što su gotovo sve evropske zemlje ukinule vize za građane Rumunije. U osnovi, radi se o migracijama u potrazi za poslom.

Dakle, smanjenje stanovništva za 1,1 milion stanovnika predstavlja rezultat uzajamnog dejstva negativnog prirodnog priraštaja i negativnog migracionog salda. U oba slučaja, ekonomska i društvena kriza kroz koju je Rumunija prošla i još uvek prolazi u svom prelazu sa


totalitarnog režima ka pravnoj, demokratskoj državi sa tržišnom privredom, odigrale su glavnu ulogu, čak i ako pojedina odstupanja mogu upućivati na jedan ili drugi demografski fenomen. Povećanje mortaliteta, kao i negativan spoljni migracioni saldo jesu neposredan izraz krize. U slučaju nataliteta, situacija je mnogo komplikovanija. Radi se o složeno determinisanoj pojavi, a u slučaju Rumunije, mogu se identifikovati i pojedini specifični činioci. Pronatalistička politika prethodnog režima je pre 1990. godine prisilno održavala natalitet na jednom relativno visokom nivou. Bilo je vrlo očigledno da će ukidanje restriktivnih mera koje se tiču kontracepcije i abortusa automatski dovesti do pada nataliteta. Taj pad je pre svega zabeležen 1990. i 2001. godine. Veoma je verovatno da je smanjenje nataliteta postalo još naglašenije pod uticajem krize.

Kada se analiza populacione dinamike usmeri ka regionalnom nivou, možemo konstatovati da je ono što se uočava na nivou zemlje kao celine, u stvari rezultat različitih populacionih dinamika na regionalnom nivou, gde se važna uloga pridaje jednoj drugoj varijabli – unutrašnim migracijama. Ta komponenta je u Rumuniji, u godinama tranzicije, pretrpela potpuno specifičnu promenu, ne toliko u pogledu obima migracionih kretanja, koliko u pogledu smera migracionih tokova između regija i između gradskih i seoskih područja, koji su bili determinisani različitim aspektima ekonomske i socijalne krize kroz koju je Rumunija prolazila. U radu se upravo analiziraju promene koje su nakon 1989. godine ostvarene u unutrašnjim migracijama, i to u pogledu smera, strukture migranata po starosti i polu, kao i sagledavaju posledice tih migracionih kretanje na obim stanovništva po regijama i gradskim odnosno seoskim područjima.

Kratki pregled razvojnih regija u Rumuniji. Osnovne karakteristike Teritorijalne jedinice u sastavu Rumunije jesu okruzi (judeţe) i razvojne regije. Postoji 41 okrug i

opština Bukurešt, tj. glavni grad zemlje. Te jedinice su grupisane u osam razvojnih regija (karta 1).

Karta 1. Teritorijalno-administrativna podela Rumunije. Okruzi i razvojne regije

Migracije i njihov uticaj na prostorni razmeštaj i polnu i starosnu stukturu stanovništva Rumunije 157

Osam razvojnih regija nisu homogene po svojim ekonomskim i demografskim karakteristikama (prilog 1). Površina regija je uravnotežena za sedam od osam regija (predstavljaju od 12% do 14% državne teritorije), jedini izuzetak predstavlja 8. regija – Bukurešt (sastavljena od grada Bukurešta i okruga koji obuhvata područje oko grada) koja čini nešto manje od 1% državne teritorije. Broj stanovnika se kreće između 1,9 miliona u regiji 5- Zapad i 3,7 miliona u regiji 1-Severoistok. Stepen urbanizacije varira između 41% u regiji 3-Jug i 60% u regiji 7-Centar (ne uzimajući u obzir regiju 8-Bukurešt, sa 91% gradskog stanovništva). Inače, u evropskim okvirima, Rumunija ima nizak stepen urbanizacije.

Grafikon 1.1.

Ekonomski i demografski profili osam razvojnih regija Rumunije – I


Regije imaju različite ekonomske profile odnosno različite nivoe ekonomske razvijenosti. Regije 1-Severoistok i 3-Jug bile su, i dalje su, manje razvijenije u odnosu na regije 5-Zapad, 7-Centar i 8-Bukurešt. Pad industrijskih ekonomskih aktivnosti komunističkog tipa (slaba produktivnost, a veliki potrošači energije) zahvatio je sve regije, ali najsnažnije regije 1- Severoistok i 3-Jug. Isto tako, može se primetiti povećanje razlika u nivou razvijenosti između te dve regije i regija 5-Zapad i 7-Centar, kao i regije 8-Bukurešt, u kojima su veća investiciona ulaganja. Sledstveno, u poslenje tri regije je viši i životni standard stanovništva.

Grafikon 1.2.

Ekonomski i demografski profili osam razvojnih regija Rumunije - II


Uprkos činjenici da je pogoršanje opšte demografske situacije uticalo na ujednačavanje demografskih profila razvojnih regija, izvestan broj osobenosti se, ipak, zadržao. Natalitet je najviši u regiji 1-Severoistok, dok je mortalitet ostao povišen u regijama na jugu i zapadu.

Grafikon 1.3.

Ekonomski i demografski profili osam razvojnih regija Rumunije - III


Grafikon 1.4. Ekonomski i demografski profili osam razvojnih regija Rumunije - IV

Dinamika stanovništva na regionalnom nivou. Komponente promena U međupopisnom periodu od januara 1992. do marta 2002. stanovništvo Rumunije je

smanjeno za 5%. Smanjenje stanovništva je zahvatilo sve regije, ali značajne razlike postoje što se tiče intenziteta depopulacije. Najpogođenije su regije 5-Zapad, 7-Centar i 6-Severozapad.


Podaci dobijeni popisima iz 1992. i 2002. godine, u kombinaciji sa podacima o živorođenjima, umiranjima i promenama prebivališta (stalnog mesta boravka) omogućavaju da se uradi procena uticaja sve tri komponente kretanja stanovništva – prirodnog priraštaja, unutrašnjih i spoljnih migracija – na populacionu dinamiku po regijama (tabela 1).

Tabela 1.

Komponente kretanja ukupnog stanovništva. Razvojne regije Rumunije, 1992-2002.

Razvojna regija Povećanje / smanjenje

Prirodni priraštaj

Migracioni saldo

(unutrašnji)

Migracioni saldo

(spoljni) Ukupno (hiljade)

Rumunija -1129,1 -303,8 0,0 -825,3 1-Severoistok (SI) -77,4 92,4 -52,6 -117,3 2-Jugoistok (JI) -115,0 -21,4 1,2 -94,7 3-Jug (J) -180,3 -93,0 -15,4 -72,0 4-Jugozapad (JZ) -126,7 -60,0 -6,4 -60,4 5-Zapad (Z) -153,3 -68,2 43,5 -128,6 6-Severozapad (SZ) -169,6 -44,1 -20,8 -104,7 7-Centar (C) -178,7 -21,4 8,2 -165,4 8-Bukurešt (Buk.) -128,1 -88,2 42,3 -82,2 Stopa (na 1000 stanovnika) Rumunija -50,0 -13,7 0,0 -37,1 1-Severoistok (SI) -20,8 24,9 -14,2 -31,6 2-Jugoistok (JI) -39,6 -7,4 0,4 -32,6 3-Jug (J) -52,0 -26,8 -4,4 -20,7 4-Jugozapad (JZ) -52,9 -25,0 -2,7 -25,2 5-Zapad (Z) -75,3 -33,5 21,4 -63,2 6-Severozapad (SZ) -60,0 -15,6 -7,4 -37,1 7-Centar (C) -68,4 -8,2 3,1 -63,3 8-Bukurešt (Buk.) -55,9 -38,5 18,5 -35,9 Promena u periodu 1992-2002 (procenti) Rumunija -4,9 -1,3 0,0 -3,6 1-Severoistok (SI) -2,1 2,5 -1,4 -3,1 2-Jugoistok (JI) -3,9 -0,7 0,0 -3,2 3-Jug (J) -5,1 -2,6 -0,4 -2,0 4-Jugozapad (JZ) -5,2 -2,4 -0,3 -2,5 5-Zapad (Z) -7,3 -3,2 2,1 -6,1 6-Severozapad (SZ) -5,8 -1,5 -0,7 -3,6 7-Centar (C) -6,6 -0,8 0,3 -6,1 8-Bukurešt (Buk.) -5,4 -3,7 1,8 -3,5 Izvor: Izračunato od strane autora na osnovu podataka Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1993-2005; 1994; 2001; 2003 ; 2004a; 2005c; 2005d).


Ono što se može konstatovati na nivou regiona predstavlja rezultat različitih smerova i intenziteta prirodnog priraštaja, kao i unutrašnjih i spoljnih migracija. Glavna zapažanja su sledeća:

- Prirodni priraštaj je bio pozitivan samo u regiji 1-Severoistok, sa ukupnom stopom u međupopisnom periodu od +2,5% (ili u proseku 2,45‰ godišnje);

- Unutrašnje migracije su bile usmerene ka razvijenijim regijama (5-Zapad, 8-Bukurešt i 7-Centar), dok je najviše odseljenih bilo iz regija sa severa zemlje (1-Severoistok i 6-Severozapad);

- Spoljne migracije su bile negativne u svim regijama, a posebno u razvijenijim regijama (7-Centar i 5-Zapad).

Neophodna su neka preciziranja. Niži nivo ekonomske razvijenosti regije 1-Severoistok je

uticao na održavanje višeg nivoa nataliteta, koji je bio i glavna komponenta pozitivnog prirodnog priraštaja stanovništva te regije. Regije 3-Jug i 4-Jugozapad su po razvojnosti slične regiji 1-Severoistok, ali imaju nepovoljniju starosnu strukturu, što objašnjava viši mortalitet i nešto niži natalitet u odnosu na Severoistočnu regiju.

U regiji 1-Severoistok, pozitivan prirodni priraštaj i slabiji nivo razvijenosti su uticali na mnogo izraženiju težnju za iseljavanjem. Migracije su bile usmerene ka razvijenijim regijama, a pre svega ka regijama 5-Zapad i 8-Bukurešt. Da nije bilo pozitivnog (unutrašnjeg) migracionog salda, smanjenje stanovništva te dve regije bilo bi značajno veće.

Što se tiče spoljnih (međunarodnih) migracija, one obuhvataju kako dugoročne, legalne i registrovane migracije, tako i privremenu migraciju zbog traženja posla, koje su doživele pravu ekspanziju u drugoj polovini 1990-ih godina, a naročito počev od 2001, usled ukidanja viza od strane zapadnih zemalja. Spoljni migracioni saldo je bio negativan u svim regijama, i očekivalo se da će nivo biti viši u manje razvijenijim regijama. Međutim, podaci pokazuju da su regije sa najvećim gubicima stanovništva zbog emigriranja iz zemlje upravo razvijenije regije (5-Zapad i 7-Centar). Nije lako pronaći objašnjenje. Te dve regije su imale i još uvek imaju heterogeniju etničku strukturu u odnosu na regije na severoistoku i jugu zemlje, a bila je veća i prostorna pokretljivost stanovništva. U regijama 7-Centar i 5-Zapad postojala je brojna nemačka manjina koja je emigrirala. Trenutno, u te dve regije migranti su gotovo u celini rumunske nacionalne pripadnosti. Za razliku od etničkih Rumuna iz regija 1-Severoistok i 3-Jug, Rumuni iz regija 5-Zapad i 7-Centar su skloniji da migriraju u zemlje zapadne Evrope (naročito ka Nemačkoj). To se može objasniti geografskom blizinom, održavanjem veza i kontakata sa onima koji su ranije napustili te regije i višim stručnim i obrazovnim nivoom. S druge strane, na osnovu istraživanja prostornog aspekta migracija u Rumuniji, mogu se odrediti sledeći migracioni talasi: sa Severoistoka prema Centru i Zapadu, a iz Centra i Zapada prema inostranstvu. Od nedavno, migracioni kružni tok je kompletiran migracionim talasom sa polazištem iz Republike Moldavije prema regiji 1-Severoistok.

Prilikom zaključnih razmatranjima o osnovnim odlikama unutrašnjih migracija u Rumuniji nakon 1989. godine, moglo bi se reći da su unutrašnje migracije postale intenzivnije u uslovima slobodnog kretanja ljudi, značajnog pada privrednih aktivnosti, posebno u gradovima, restrukturisanja poljoprivrednog (zemljišnog) vlasništva i same poljoprivrede. Uz to, ekonomska i društvena kriza je dala suštinski doprinos, a u vezi sa težinom i surovošću ekonomske tranzicije, ali takođe i u pogledu načina na koji su strukturne reforme usvajane i primenjivane.

Masovna industrijalizacija između 1950. i 1970. godine je ohrabrivala i podsticala migracije na relaciji selo-grad. Demografske i ekonomske posledice takve politike vrlo brzo su se pojavile: radna snaga u poljoprivredi je postala deficitarna, a seosko stanovništvo je bilo zahvaćeno


intenzivnim procesom starenja i feminizacije. Suočen sa takvom situacijom, bivši komunistički režim je uveo, od početka 1980-ih godina, restriktivne mere koje su se odnosile na preseljavanje u gradove, naročito u one velike, što je dovelo do značajnog smanjenja obima trajnih unutrašnjih migracija. Tokom 1980-ih godina, bilo je oko 10 migranata na 1000 stanovnika, u odnosu na približno 15 na 1000 stanovnika tokom 1970-ih godina. Od kako su restrikcije uklonjene, krajem 1989, broj migranata je naglo povećan. U 1990. godini stopa unutrašnjih migracija je dostigla 34 migranta na 1000 stanovnika. To je iscrpelo tzv. migracione rezerve stanovnika koji su praktično živeli i radili u gradovima, ali koji su bili primorani da poseduju dozvole za privremeni boravak. Posle 1990, godišnja stopa unutrašnjih migracija je iznosila 11-13 migranata na 1000 stanovnika, sa blagom tendencijom povećanja u periodu 2002–2004. (tabela 2).

Restrukturisanje migracionih tokova između grada i sela. Obim Spektakularne promene nastale kod unutrašnjih migracija u Rumuniji posle 1989. koje

zaslužuju posebnu analizu jesu nastanak i konsolidacija novih odnosa u pokretljivosti stanovništva na relaciji grad-selo (tabela 2). Reč je o promenama čiji uzroci i mehanizmi mogu biti utvrđeni, ali o čijim se ekonomskim i demografskim posledicama, naročito onim dugoročnim, malo zna.

Tabela 2.

Obim i struktura unutrašnjih migracija prema tipu. Rumunija, 1985-2004. Unutrašnje migracije Unutrašnje migracije prema relaciji po tipu naselja (%)

Godina broj migranata

(hilj.)

stopa migracija

(‰) grad → grad grad → selo selo → selo selo → grad

1985 196,1 8,6 20,0 6,5 16,1 57,4 1989 192,9 8,3 19,2 6,4 18,9 55,4 1990 786,5 33,9 18,1 3,5 8,5 69,8 1991 262,9 11,3 20,2 10,1 19,4 50,3 1992 293,2 12,9 24,3 13,7 22,8 39,2 1993 240,2 10,6 25,4 14,6 25,0 35,0 1994 266,7 11,7 25,6 18,4 25,5 30,5 1995 289,5 12,8 26,1 20,8 28,0 25,1 1996 292,9 13,0 27,4 23,4 24,5 24,7 1997 302,6 13,4 25,0 26,8 25,6 22,6 1998 276,2 12,3 26,0 28,5 23,6 22,0 1999 275,7 12,3 26,5 30,7 21,7 21,0 2000 244,5 10,9 23,7 33,8 23,0 19,5 2001 284,3 12,7 27,5 27,9 20,0 24,6 2002 320,8 14,7 25,8 30,1 21,6 22,4 2003 331,7 15,3 27,3 30,2 19,3 23,1 2004 369,9 17,1 26,1 31,8 21,1 21,1 Izvor: Izračunato od strane autora prema podacima Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1993-2005)


U Rumuniji su preseljavanja iz sela u grad oduvek dominirala, i to u velikoj meri, unutrašnjim migracijama. Međutim, rane 1990-e godine predstavljaju početak drugačijih trendova migracionih tokova na relaciji grad-selo i selo-grad. U tom periodu je prisutno značajno povećanje preseljavanja na relaciji grad-selo i intenzivno smanjenje migracija u suprotnom smeru (selo-grad). Tako su 1997. godine migracije na relaciji grad-selo prvi put nadmašile migracije selo-grad. I narednih godina je u preseljavanjima grad-selo učestvovalo više stanovnika nego iz sela u grad, i pored toga što su posle 2000. godine ponovo intenzivirane migracije na relaciji selo-grad (grafikon 2). Takve promene nameću izvesna zapažanja.

Grafikon 2.

Unutrašnje migracije grad-selo i selo-grad. Rumunija, 1991-2004.

U kontekstu slobodnog kretanja pojedinaca, nagli preokret obima migracija grad-selo

može samo da predstavlja rezultat niza veoma snažnih društvenoekonomskih činilaca, uslovljenih promenama rumunskog društva koje su se desile nakon 1989. godine. Uslovi života u gradovima su se značajno pogoršali pojavom i širenjem nezaposlenosti, smanjenjem plata, erozijom kupovne moći, eksplozivnim rastom troškova stanovanja. Određene kategorije gradskog stanovništva su bile pod snažim pritiskom koji je prouzrokovao napuštanje grada i preseljavanje u selo. Koje kategorije gradskog stanovništva su bile najviše izložene tom pritisku? To su oni stanovnici koji su se doselili u gradove u godinama masovne industrijalizacije1 i koji su bili direktno pogođeni padom industrijskih aktivnosti do koje je došlo nakon 1989. godine, svim tim posledicama pada. S druge strane, pojavio se i novi faktor koji je bio podsticajan prilikom donošenja odluke o povratku na seoska područja, a to je usvajanje zakona o zemljišnim fondovima, po kome su poljoprivredne zadruge sovjetskog tipa

1 Prema popisu iz 1992. godine 40% stanovnika gradova je rođeno na selu.


uglavnom bile likvidirane, a zemlja vraćena nekadašnjim vlasnicima. Sadejstvo odbijajućih faktora koji su doprinosili donošenju odluke o odlasku iz grada i faktora koji su podsticali povratak u selo mogu objasniti migraciona kretanja koja su tokom 1990-ih postojala između grada i sela i preokret u pogledu obima tih migracija koji je prisutan od 1996.godine.

Kakva je bila starosna struktura migranata na relaciji grad-selo? Migranti na relaciji grad-selo su mlađi od seoskog stanovništva. Oko 55% migranata su stari 20-50 godina, što je znatno veći udeo nego kod seoskog stanovništva (34%). Takva starosna struktura migranata bi trebalo da predstavlja prednost sa demografskog i ekonomskog stanovišta, posebno s toga što je seosko stanovništvo znatno starije.

Tabela 3.

Starosna struktura seoskog stanovništva i migranata na relaciji grad-selo. Rumunija, 1993-2004 (u procentima)

Starost Seosko stanovništvo (Popis od 7. jan. 1992)

Migranti na relaciji grad-selo (1993-2004)

Ukupno 100,0 100,0Mlađi od 20 29,3 29,2

20-29 13,0 20,930-39 10,2 18,340-49 11,1 15,850-59 14,4 9,6

60 ili više 22,1 6,2Izvor: Izračunato od strane autora prema podacima Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1994, 1993-2005)

S druge strane, nije bez značaja naglasiti da su stanovnici koji su se doselili iz gradova

(između 1993-2003) u 56% slučajeva bili u braku, što predstavlja veći udeo lica u braku nego kod gradskog, kao i kod i seoskog stanovništva.2 Ako se zna da je 1992. godine udeo mlađih od 15 godina kod gradskog stanovništva iznosio 24%, a kod seoskog 21%, mogla bi se prihvatiti pretpostavka da je donošenje odluke o napuštanju grada, gde je tranzicioni šok bio teži, i odlasku na selo, bilo izraženije kod odraslog gradskog stanovništva, i to onog u braku i sa decom.

Intra i interregionalne migracije grad-selo. Polazišta i odredišta U tabelama 4. i 5. prikazane su pojedinosti o načinu promena migracija grad-selo na

nivou razvojnih regija, imajući u vidu njihove, već spomenute, ekonomske i demografske karakteristike. Očito, na nivou svake regije, u pogledu porekla migranata na relaciji grad-selo postoje dve mogućnosti - iz grada iste regije (intraregionalne migracije) i iz grada neke od preostalih 7 regija (interregionalne migracije). Na nacionalnom nivou, intraregionalne migracije su u periodu 1992-2003. predstavljale 74% svih migracija na relaciji grad-selo. Takva situacija nije iznenađujuća. Težnja za migriranjem iz sela ka gradu iz istog okruga ili iz susednih okruga, pre 1990, bila je, sasvim prirodno, izraženija od težnje za preseljavanjem u

2 Udeo lica u braku je u vreme popisa iz 1992. godine kod gradskog stanovništva iznosio 50%, a kod seoskog 52%.


druge, udaljenije regije, i to iz očiglednih razloga: veće mogućnosti za pronalaženjem zaposlenja i stana uz pomoć rođaka i prijatelja, niži troškovi života, mogućnost održavanja bližih kontakata sa rodbinom koja je ostala u okrugu porekla.

Tabela 4.

Struktura migranata grad-selo u regijama doseljenja po regijama odseljenja (%). Rumunija, 1992-2003.

Regija odseljenja (grad) Regija doseljavanja

(selo) Ukupno 1-SI 2-JI 3-J 4-JZ 5-Z 6-SZ 7-C 8-Buk. Grad iste

regije

Grad druge regije

Rumunija 100,0 15,7 13,4 13,9 11,1 12,7 11,2 13,2 8,7 74,3 25,7 1-SI 100,0 64,6 7,2 2,3 1,3 10,0 1,1 8,2 5,4 64,6 35,4 2-JI 100,0 4,1 75,0 5,3 1,3 3,4 0,7 4,6 5,6 75,0 25,0 3-J 100,0 1,4 3,7 68,6 1,9 1,7 0,6 1,7 20,3 68,6 31,4 4-JZ 100,0 0,8 1,4 3,5 74,3 11,6 0,6 3,2 4,7 74,3 25,7 5-Z 100,0 2,9 1,1 0,8 2,5 79,1 8,4 4,1 1,1 79,1 20,9 6-SZ 100,0 0,9 0,6 0,5 0,6 7,4 85,0 4,1 1,0 85,0 15,0 7-C 100,0 1,6 1,3 0,9 0,9 5,1 4,0 84,9 1,4 84,9 15,1 8-Buk. 100,0 2,8 2,9 7,3 1,4 1,0 0,7 1,0 82,9 82,9 17,1

Izvor: Izračunato od strane autora prema podacima Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1994, 1993-2005) Objašnjenje: (i) – Među migrantima odseljenim iz grada koji su se doselili u seosko naselje, 15,7% su došli iz regije 1-SI, 13,4 % iz regije 2-JI itd.; (ii) - Među migrantima koji su se doselili u selo iz regije 1-SI, 64,6% su se odselili iz gradskog naselja iste regije, a 35,4% iz grada neke druge regije (7,2% iz grada regije 2-JI, 2,3% iz grada regije 3-J itd.; (iii) - Među migrantima koji su se doselili u selo iz regije 74,3% su se doselili iz grada iste regije a 25,7% iz grada neke druge regije.

Tabela 5.

Struktura migranata grad-selo u regijama odseljenja po regijama doseljenja (%). Rumunija, 1992-2003.

Regija odseljenja (grad) Regija doseljenja (selo) Ukupno 1-SI 2-JI 3-J 4-JZ 5-Z 6-SZ 7-C 8-Buk

Rumunija 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 1-SI 21,9 90,3 11,8 3,6 2,6 17,2 2,1 13,6 13,4 2-JI 14,1 3,7 79,1 5,4 1,6 3,8 0,9 4,9 9,1 3-J 17,1 1,6 4,7 84,6 2,9 2,3 1,0 2,2 39,8 4-JZ 13,4 0,7 1,4 3,3 89,1 12,2 0,7 3,2 7,1 5-Z 8,6 1,6 0,7 0,5 1,9 53,4 6,4 2,7 1,0 6-SZ 11,2 0,6 0,5 0,4 0,6 6,5 84,9 3,5 1,3 7-C 10,9 1,1 1,0 0,7 0,9 4,3 3,9 69,7 1,7 8-Buk 2,8 0,5 0,6 1,5 0,4 0,2 0,2 0,2 26,6 Ista regija 74,3 90,3 79,1 84,6 89,1 53,4 84,9 69,7 26,6 Druga regija 25,7 9,7 20,9 15,4 10,9 46,6 15,1 30,3 73,4

Izvor: Izračunato od strane autora prema podacima Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1994, 1993-2005)


Ispitivanje strukture imigranata u seosku sredinu, po regijama, pokazuje da udeo migranata iz gradske sredine iste regije ima najviše vrednosti (više od 80%) u razvijenijim regijama 6-Severozapad, 7-Centar i 8-Bukurešt. Smatramo da se objašnjenje nalazi u činjenici da je u tim regijama (kao i u regiji 5-Zapad) industrijski tip razvoja pre 1990. godine bio prisutniji nego u ostalim oblastima, što je omogućilo veću apsorpciju migracionog potencijala iz njihovih seoskih područja. I u tome se može naći objašnjenje činjenice da je u novim ekonomskim okolnostima koje se nastale nakon 1989. godine, u tim regijama povratak iz gradova u sela iste regije imao relativno najveće vrednosti. Slede migranti iz susednih regija, ali sa znatnom manjim procentnim udelima, i to regije 5-Zapad za regiju 6-Severozapad (7,4%) i regiju 7-Centar (5,1%) i iz regije 3-Jug za regiju 8-Bukurešt (7,3%). Ista šema ne postoji u slučaju regija 1-Severoistok i 3-Jug. U regiji 1-Severoistok je samo 65% imigranata na seoskom području koji su se doselili iz gradova iste regije, dok su značajni procenti onih koji dolaze u iz gradova regije 5-Zapad (10%) i regije 7-Centar (8,2%). Drugim rečima, apsorpciona moć gradova te manje razvijene regije je u prošlosti bila slabija, tako da se njeno seosko stanovništvo iseljavalo u udaljenija gradska područja. Regija 3-Jug takođe ima manji udeo doseljenih na seoska područja sa njenih gradskih područja, ali se njen slučaj specifičan. Naime, regija 8-Bukurešt predstavlja "enklavu" na teritoriji regije 3-Jug, tako da je u prošlosti emigracija seoskog stanovništva te razvojne regije prema Bukureštu bila je veoma masovna. To objašnjava visok udeo povratnih migranata prema seoskim područjima regije 3-Jug koji su poreklom iz Bukurešta (20,3%).

Distribucija preseljavanja iz gradskih ka seoskim područjima po odredišnim regijama (tabela 5) pruža dodatne informaciju o pravcima odseljavanja iz gradova ka selima i to posmatrano s regionalnog aspekta. Dok su u strukturi doseljavanja na seoskim područjima najbrojniji bili migranti koji su se odselili sa gradskih područja iste regije (tabela 4), struktura odseljenih sa gradskih područja prema regiji doseljavanja na seoskim područjima ukazuje na neke značajnije regionalne osobenosti. Te specifičnosti proizilaze iz regionalnog porekla migranata koji su u prošlosti (pre 1989) učestvovali u preseljavanjima na relaciji selo-grad. U manje razvijenim regijama, 1-Severoistok i tri regije na jugu, odlasci iz gradova su u izrazito najvećem broju (sa udelima od 79% u regiji 2-Jugoistok do 90% u regiji 1-Severoistok) imali za odredište sela iste regije. To se objašnjava činjenicom da su u tim regijama ranije migracije selo-grad bile u velikoj meri intraregionalne. Naime, te nerazvijene regije su u prethodnom periodu bile nedovoljno atraktivne da bi privlačile migrante iz seoskih sredina drugih rumunskih regija. Drugačiji je slučaj regije 6-Severozapad. To je razvijenija regija ali je među njenim migrantima, koji su se preselili iz gradskih u seoska područja, izrazito veliki udeo onih koji su se doselili u neko selo na teritoriji iste te regije (85%). Potrebe za radnom snagom koje su postojale na gradskim područjima regije 6-Severozapad u dobroj meri su mogle biti zadovoljene rezervama radne snage sa njenih seoskih područja. Naime, tri od ukupno šest okruga, koji čine tu regiju, imaju nizak stepen urbanizacije, a u dva okruga prirodni priraštaj je ranije bio veći od rumunskog proseka.

Regije sa drugačijom strukturom odredišta migranata iz gradske sredine jesu 8-Bukurešt, 5-Zapad i 7-Centar. U sastavu regija 8-Bukurešt su samo Grad Bukurešt i periferni okrug koji se nalazi oko njega. To je okrug Ilfov koji je izrazito seoskog karaktera. Ujedno, bukureštanska regija, koja je najrazvijenija i predstavlja gravitaciono područje za južnu polovinu zemlje, smeštena je u središnjem delu regije 3-Jug, jedne od najvećih regija i istovremeno sa najnižim stepenom urbanizacije. U tim uslovima, nije iznenađujuće što se tek svaki četvrti migrant (27%) koji je napustio gradsko područje regije 8-Bukurešt (zapravo, glavni grad) odselio na seosko područje okruga Ilfov, dok je 40% imalo za odredište neko selo na području regije 3-Jug. Posebno pažnju privlači relativno veliki udeo bukureštanskih migranata koji su se preselili


na seoska područja udaljenije regije 1-Severoistok (preko 13%), i to znatno više nego na geografski bliže regije 2-Jugoistok i 4-Jugozapad. Regije 5-Zapad i 7-Centar takođe privlače pažnju zbog relativno niskih vrednosti gradskih migranata koji su se odselili na njihova seoska područja (53% i 70%). Regija 5-Zapad se odlikuje visokim udelima migranata koji su napustili gradska područja i odselili se u seoska naselja regija 1-Severoistok (17%), i 4-Jugozapad (12%). Te dve regije su ranije, kao manje razvijene, predstavljale "izvor" migranata za gradove razvijenije regije 5-Zapad.

Karakteristike migracija na relaciji grad-selo po regijama, mogu se rezimirati na sledeći način:

- U periodu 1992–2003, tri četvrtine migranata na relaciji grad-selo (oko milion lica) je učestvovalo u intraregionalnim migracijama, a samo jedna četvrtina u inetrregionalnim. U suštini, to su povratne migracije, s obzirom da se njihovi pravci poklapaju sa pravcima migracija na relaciji selo-grad koje su se odvijale u periodu 1950-1990.

- Kod odlazaka iz gradova u sela, u razvijenijim regijama 7-Centar i 5-Zapad, značajne su povratne interregionalne migracije prema manje razvijenijim regijama 1-Severoistok i 4-Jugozapad, regijama koje su u prošlosti bile veliki "snabdevači" migrantima gradova razvijenijih regija.

- Povratni migranti iz regije glavnog grada kao glavno odredište imaju seoska područja okružujuće regije 3-Jug, ali i udaljeniju i manje razvijenu regiju 1-Severoistok.

- U manje razvijenijim regijama, 1-Severoistok i regije na jugu zemlje, migracioni tokovi na relaciji grad–selo su u 80% do 90% slučajeva bili intraregionalna kretanja. Za razliku od razvijenijih regija, u ovim manje razvijenim regijama, migracije koje su se ranije odvijale na relaciji selo-grad su se pre svega odnosile na stanovništvo sa njihovih seoskih područja.

- Među imigrantima na seoskim područjima, udeo onih koji dolaze iz gradova iste regije iznosi od 75% do 85%. To je neposredno uslovljeno predominantno intraregionalnim karakterom ranijih migracija na relaciji selo-grad. Jedini izuzetak su manje razvijene regije 1-Severoistok i 3-Jug, u kojima su imigranti u selima u većem procentu pristigli iz gradova drugih regija. U slučaju regije 1-Severoistok, raniji migracioni tokovi seoskog stanovništva su bili usmereni ka gradovima razvijenijih regija. Što se tiče regije 3-Jug, u vreme prethodnog režima Bukurešt je bio taj koji u velikoj meri privlačio njegovo seosko stanovništvo, pa je zato i povratni talas koji nastao nakon 1989. godine uveliko poticao iz glavnog grada zemlje.

- I konačno, treba istaći posebnost regije 1-Severoistok, kako u pogledu porekla imigranata na njenim seoskim područjima (veći udeo imigranata iz drugih regija), tako i kada je reč o emigrantima iz njenih gradova (gotovo u potpunosti usmereni ka selima te iste regije). To se može objasniti ekonomskom nerazvijenoću i relativno intenzivnim demografskim rastom.

Dejstvo migracija na polnu i starosnu strukturu stanovništva Restrukturisanje unutrašnjih migracija između gradova i sela nije prouzrokovalo

značajnije promene u polnoj strukturi gradskog i seoskog stanovništva, zato što se polna struktura migranata na relaciji grad-selo gotovo i ne razlikuje od polne strukture seoskog stanovništva. Učešće ženskog seoskog stanovništva je praktično ostalo nepromenjeno: 50,4% u


1992. i 50,2% početkom 2005. U gradskoj sredini, može se primetiti blag porast udela žena: sa 51,2% na 52,1%. Uočava se, takođe, malo povećanje udela muškaraca u migracionim kretanjima grad-selo koja su se odvijala u periodu 1993-2004, i značajnije povećanje udela žena u migracijama selo-grad (sa 52% na 56%). Može se potvrditi odvijanje suprotnih migracionih kretanja, s tim što polna struktura stanovništva gradskih i seoskih područja nije pretrpela bitnije promene. Uz to, spoljne migracije su, takođe, doprinele održavanju stabilnosti polne strukture stanovništva.

Od 1992. do 2005, oko milion lica je napustilo gradove da bi se preselilo na seoska područja. Ovo ne znači da su sela za toliko povećala svoje stanovništvo. Naime, u istom periodu je približan broj stanovnika napustio sela i preselio se u gradove. Tek je počev od 1997. godine migracioni teg prevagnuo u korist seoskih područja (pozitivan migracioni saldo je između 1996. i 2005. godine iznosio 200.000 lica). Međutim, taj pozitivan unutrašnji migracioni saldo je bio uveliko prevaziđen negativnim prirodnim priraštajem (-273.000) i negativnim spoljnim migracionim saldom, koji je za seosko stanovništvo iznosio -320.000 lica, a za gradsko -283.000. Kao rezultat takvih kretanja komponenti demografskog rasta, seosko stanovništvo je u periodu 1997-2004. smanjeno za 400.000. Smanjenje gradskog stanovništva je bilo još veće – iznosilo je je 520.000. Migracije grad-selo nisu uspele da spreče smanjenje seoskog stanovništva, ali su značajno predupredile pogoršanje njegove starosne strukture (tabela 6).

Tabela 6.

Starosna struktura gradskog i seoskog stanovništva, po polu (%) Rumunija, 1992. i 2005. 1992 2005 Starost Svega Muško Žensko Svega Muško Žensko

Gradsko stanovništvo Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

0-19 32,7 34,1 31,3 22,5 23,9 21,2 20-39 33,4 33,0 33,8 33,6 34,4 32,8 40-59 22,3 22,8 21,8 28,5 28,2 28,7

60 ili više 11,6 10,1 13,1 15,5 13,5 17,3 Seosko stanovništvo

Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 0-19 29,3 30,3 28,2 25,5 26,4 24,7

20-39 23,2 25,4 21,0 28,8 31,0 26,6 40-59 25,4 24,7 26,2 21,7 22,1 21,3

60 ili više 22,1 19,5 24,6 24,0 20,5 27,4 Izvor: Izračunato od strane autora na osnovu podataka Nacionalnog statističkog instituta (INS, 1994, 2005a)

U kontekstu opšteg pogoršanja starosne strukture stanovništva Rumunije koje je bilo

prisutno nakon 1989. godine, treba istaći da je se ono odvijalo primetno neravnomerno u gradskim i seoskim područjima – brže u gradskim i sporije u seoskim. Do toga je došlo pod uticajem mlađe starosne strukture migranata na relaciji grad-selo u odnosu na starosni sastav seoskog stanovništva (tabela 3). Smanjenje udela mladih je bilo intenzivnije u gradovima. Udeo mlađeg sredovečnog stanovništva (20-39) je ostao nepromenjen u gradskoj, a povećan u seoskoj


sredini, dok se udeo starijeg sredovečnog stanovništva (40-59) smanjivao u seoskim, a povećavao u gradskim područjima. Konačno, udeo starih (60 godina ili više) je povećan na oba područja, s tim što je povećanje bilo duplo brže kod gradskog stanovništva, iako je seosko stanovništvo i dalje demografski starije.

Zaključna razmatranja Sredinom 2000-ih godina, Rumunija je već petnaestak godina bila izložena pogoršanju

demografske situacije. Ogroman pad nataliteta, negativan i rastući spoljni migracioni saldo, kao i održavanje mortaliteta na, za jednu evropsku zemlju, visokom nivou predstavljaju osnovna izvorišta tog pogoršanja. Smanjenje stanovništva i ubrzano starenje stanovništva su faktori koji neposredno konkretizuju pogoršanje demografske situacije. Stabilnost broja živorođenja i prilično značajno opadanje smrtnosti po starosti (ali veoma malo opadanje broja umrlih i stope mortaliteta na 1000 stanovnika) tokom poslednjih godina mogu da stvore utisak o izvesnom zaustavljanju pogoršanja demografskih prilika. Međutim, treba biti na oprezu. Naime, prisutni su unutrašnji elementi koji određuju internu dinamiku demografskih pojava koji za naredni period nagoveštavaju ponavljanje još izraženijeg pogoršanja demografske situacije. To bi se manifestovalo kroz smanjenje broja živorođenja, i to od trenutka kada generacije rođene posle 1989. godine budu stasale za sklapanje braka i rađanje dece. A taj momenat nije daleko, radi se o jedom srednjoročnom problemu (UN, 2005; Ghetau, 2004). Uz to, intenzitet spoljnih migracija postaje jedna velika nepoznanica nakon prijema Rumunije u Evropsku uniju. U tom negativnom kontekstu, unutrašnje migracije i, naročito, iznenađujući karakter migracionih kretanja na relaciji grad-selo su, takođe, reakcija na ekonomsku i društvenu krizu koja pogađa Rumuniju, kao i na brze, duboke i, dobrim delom, bolne promene, koje zemlja doživljava u sadašnjoj fazi svog istorijskog razvitka. Objašnjenje uzroka restrukturisanja unutrašnjih migracija stoga se nalazi u ekonomskoj i socijalnoj stvarnosti tranzicije. Čini se da neke od njenih posledica idu u korist seoskih područja. Ali, tu se postavljaju ozbiljna pitanja. I, šta ako bi značajan deo povratnih migranata poguran siromaštvom, veoma niskim životnim standardom, nezaposlenošću i neizvesnostima koje donosi budućnost, nastavio, u potrazi za poslom, svoja migraciona kretanja ka zemljama zapadne Evrope? Prema nekim procenama, broj Rumuna koji se danas nalaze u zemljama zapadne Evrope zbog posla mogao bi da dostigne brojku od 1,5 miliona osoba. U Rumuniji je obim i udeo aktivnog poljoprivrednog stanovništva potpuno neuobičajen. Krajem 2003. godine, poljoprivrednici su predstavljali 30% aktivnog stanovništva zemlje i 35% zaposlenih (INS, 2004a; 2004b). Ulazak u Evropsku uniju proizvešće pravi šok za rasparčanu, slabo tehnički opremljenu i niskoproduktivnu rumunsku poljoprivredu (Ciutacu, Chivu, 2002). Na koji način će se to odraziti na seosko stanovništvo i unutrašnje migracije? Čime bi mogao biti motivisan nastavak migracija na relaciji grad-selo u uslovima kada na seoskim područjima postoji veoma obimno aktivno poljoprivredno stanovništvo? Kakve su perspektive poljoprivrednog stanovništva koje će biti primorano da smanji svoju brojnost putem teških mehanizama tržišne ekonomije? Da li će gradovi moći da apsorbuju to stanovništvo u industrijske delatnosti i uslužni sektor? Sva ta pitanja, a ima ih još, pokazuju složenost situacije i navode na razmišljanje i akciju, uključujući i naučne poslenike.


Literatura i izvori podataka CIUTACU, C., CHIVU, L. (2002). Romania si modelul european de agricultura si de

dezvoltare a spatiului rural (Bucureşti: Academia Româna - Centrul de Informare şi Documentare Economică).

Council of Europe (2005). Recent demographic developments in Europe 2004 (Strasbourg: Council of Europe Publishing). GHETAU, V. (2004). 2050 : Will Romania's Population Fall Below 16 Million Inhabitants ?

(Bucharest: Romanian Academy – UNFPA). INS (1993-2005). Schimbari de domiciliu (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). INS (1994). Recensamantul Populatiei si Locuintelor din 7 ianuarie 1992. Vol. I. Populatie.

Structura demografica (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). INS (2001). Anuarul demografic al României, 2001 (Bucureşti: Institutul Naţional de

Statistică). INS (2003). Recensamantul Populatiei si Locuintelor din 18 martie 2002. Vol. I. Populatie.

Structura demografica (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). INS (2004a). Anuarul Statistic al Românie 2003 (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). INS (2004b). Forta de munca in Romania. Ocupare si somaj (Bucureşti: Institutul Naţional de

Statistică). INS (2004c). Populatia Romaniei pe localitati la 1 iulie 2004 (Bucureşti: Institutul Naţional de

Statistică). INS (2005a). Populatia Romaniei pe varste la 1 ianuarie 2005 (Bucureşti: Institutul Naţional

de Statistică). INS (2005b). Populatia Romaniei pe localitati la 1 ianuarie 2005 (Bucureşti: Institutul

Naţional de Statistică). INS (2005c). Nascuti vii in anul 2004 (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). INS (2005d). Decedati in anul 2004 (Bucureşti: Institutul Naţional de Statistică). UN (2005). World Population Prospects. The 2004 Revision (New York: United Nations).


Prilog 1

Ekonomski i demografski profil razvojnih regija Rumunije Razvojne regije

Pokazatelji Rumunija 1_SI 2_JI 3_J 4_JZ 5_Z_ 6_SZ 7_C 8_Buk I - Opšti podaci Broj okruga 42* 6 6 7 5 4 6 6 1+1**

Površina (km2) 238931 36850 35762 34453 29212 32034 34159 34100 1821 Udeo u državnoj teritoriji (%) 100,0 15,5 15,0 14,5 12,3 13,4 14,3 14,3 0,8 Stanovništvo 1.7.2004 (hiljade) 21673,3 3738,6 2850,3 3342,0 2317,6 1939,5 2738,5 2539,2 2207,6 Udeo u ukupnom stanovništvu zemlje (%) 100,0 17,2 13,2 15,4 10,7 8,9 12,6 11,7 10,2 Udeo gradskog stanovništva (%) 54,9 43,6 55,5 41,4 47,2 63,7 52,8 60,0 90,6 Gust. naselj. (na 1 km2) 90,9 101,5 79,7 97,0 79,3 60,5 80,2 74,5 1212,3 II – Ekonomski pokazatelji (2002) Udeo u BDP zemlje (%) 100,0 12,3 11,3 12,4 8,6 9,7 11,9 12,6 21,1 BDP po stanovniku (Rumunija=100) 100,0 71,5 85,9 80,0 79,9 108,3 94,1 108,0 208,2 Udeo u BDP sektora - industrija 28,1 26,2 28,4 31,6 33,7 26,8 26,8 34,8 21,9 - poloprivreda 11,4 18,8 14,7 14,4 11,6 13,5 14,6 11,7 0,7 Prosečan dohodak po stanovniku (R=100) 100,0 88,9 95,8 93,7 93,8 102,6 103,0 106,0 127,9 III – Demografski pokazatelji (2003) Stopa nataliteta (‰) 9,8 11,5 9,8 9,4 9,1 8,9 10,0 10,2 8,3 Stopa mortaliteta (‰) 12,3 11,5 11,8 13,6 13,3 12,9 12,4 11,3 11,4 Stopa pr. priraštaja (‰) -2,5 0,0 -2,0 -4,2 -4,2 -4,0 -2,4 -1,1 -3,1 Smrtnost odojčadi (‰) 16,7 20,1 18,2 19,3 15,1 15,6 14,2 15,1 10,4 SUF (broj dece po ženi) 1,23 1,51 1,27 1,27 1,23 1,18 1,28 1,28 0,97 Udeo starih 65+ (%) 19,2 18,5 18,8 21,3 20,9 19,0 18,2 18,0 18,9 Oček. trajanje života- Eo - muško 67,4 67,4 66,9 67,2 67,9 67,1 66,5 67,8 69,5 - žensko 74,8 74,7 74,8 74,8 74,5 74,1 73,9 75,5 76,4 Izvor: Izračunato od strane autora na osnovu podataka Nacionalnog statističkog instituta (INS, 2004a, 2004b) Napomena: * Rumunija je podeljena na 41 okrug i opštinu Bukurešt; ** Grad (opština) Bukurešt i okrug Ilfov


Prilog 2

Gradska i seoska područja u Rumuniji Gradska područje se sastavljena od gradova (orase). Zakonom su određena naselja koja

imaju status grada. U Rumuniji je 1. januara 2005. godine bilo ukupno 314 gradova. Najveći gradovi se nazivaju opštine (municipiu) i u 2005. ih je bilo ukupno 96). Seoska područja se sastoji od komuna (comune). Rumunija ima ukupno 2827 komuna.

Gradovi i komune prema veličini i ukupnom broju stanovnika, po grupama.

Rumunija, 1. januara 2005.

Gradovi Komune veličina gradova

prema broju stanovnika

broj gradova

broj stanovnika

veličina komuna prema broju stanovnika

broj komuna

broj stanovnika

Ukupno 314 11901033 (54,9%)

Ukupno 2827 9757495 (45,1%)

Manje od 10000 115 776506 Manje od 1000 63 46693 10000 - 19999 93 1244347 1000 - 2999 1312 2789446 20000 - 49999 60 1812545 3000 - 4999 980 3773418 50000 - 99999 21 1491949 5000 - 6999 318 1833071 100000 - 199999 14 1875946 7000 - 8999 113 886677 200000 - 299999 9 1542213 9000 - 9999 19 179663 300000 - 399999 4 1230079 10000 - 11999 17 183940 400000 ili više 1 1927448 12000 ili više 5 64587 Prosečan broj stanovnika 37901 Prosečan broj stanovnika 3451 Izvor: Prema podacima Nacionalnog statističkog instituta (INS, 2005b)

Razvoj spoljnih migracija u Bugarskoj u poslednjoj deceniji 20. veka i njihov uticaj na stanovništvo Ivan BALEV

Uvod Migracije, u poređenju sa nekim drugim demografskim događajima, ne predstavljaju

neizbežan deo čovekovog životnog ciklusa. Za razliku od osnovnih ekonomskih kategorija, kao što su proizvodnja, tržište, zaposlenost, prihodi, rashodi itd., migracije ne predstavljaju osnovni deo ekonomije posmatrane zemlje. Te dve činjenice su razlog što su, do nedavno, u Bugarskoj migracije izuzimane iz demografskih i ekonomskih analiza. U tim analizama, prilikom razmatranja prostorne pokretljivosti stanovništva, u najvećem broju slučajeva, pažnja je fokusirana na unutrašnje migracije, a ne spoljne migracije.

Međutim, promene koje su se u svetskim razmerama desile u poslednjih 10-15 godina dovele su do intenzivnog povećanja obima spoljnih migracija. Promene u broju migranata i njihove zabrinjavajuće posledice, kao i promene u glavnim migracionim pravcima, nametnuli su potrebu da problemi vezani za međunarodne migracije budu što češće razmatrani na međunarodnim i nacionalnim skupovima.

Postoji još jedan bitan razlog zašto su problemi vezani za spoljne migracije zanemarivani u poslednje vreme - to je nedostatak podataka. Teško je doći do informacija o tačnom broju migranata i međunarodnim migracionim tokovima. Često, podaci o spoljnim migracijama nisu uporedivi između zemlje porekla i zemlje prijema. S obzirom da se koriste različiti izvori o spoljnim migracijama, postalo je uobičajeno da su podaci neuporedivi, čak i u okvirima iste zemlje. Bugarska, u tom pogledu, nije izuzetak.

Dinamika spoljnih migracija u Bugarskoj Migracije stanovništva u raznim oblicima su oduvek bile deo istorijskog razvitka

Bugarske. Osnivanje treće bugarske države 1878. godine vezano je za velika migraciona kretanja. Učešće Bugarske u ratovima s kraja 19. i početkom 20. veka i s tim u vezi prekrajanja njene državne teritorije, kao i socioekonomski i politički uslovi, bili su među glavnim razlozima koji su pokrenuli kako unutrašnje, tako i spoljne migracije stanovništva.

Na osnovu podataka popisa stanovništva o spoljnim migracijama, provizorno se mogu izdvojiti tri razdoblja.

Tokom prvog perioda, 1887-1946, migracije su proučavane poređenjem mesta rođenja i mesta stalnog boravka osobe u momentu popisa stanovništva. Prema podacima popisa sprovedenih u tom periodu, migracije su imale pretežno međunarodni karakter - odseljavanje stanovništva ne-bugarskog porekla (Turci, Grci, Rumuni, Jevreji, Jermeni, itd.) i doseljavanje Bugara sa teritorija koje su pripale susednim zemljama.


Drugi period u razvoju migracionih procesa u Bugarskoj je započeo 1950-ih godina i trajao sve do kraja 1980-ih. Tokom tog razdoblja, prostorna pokretljivost stanovništva je, pre svega, imala karakter unutrašnjih migracija. Ukoliko su postojale, spoljne migracije su se odvijale na osnovu ugovora o iseljavanjima zaključenih između Bugarske i susedne Turske. Postojala su dva obimna iseljenička talasa. Prvi talas se odnosi na period 1947-1951. kada je iz Bugarske emigriralo 156 hiljada lica turskog etničkog porekla, kao i 37 hiljada Jevreja koji su otišli u Izrael. Drugi iseljenički talas se odvija u razdoblju 1969-1978, kada je u Tursku emigriralo 114 hiljada lica.

Treći period u razvoju migracionih procesa u Bugarskoj je započeo početkom 1990-ih kada je svrgnut totalitarni režim, a nastavljen je i početkom 21. veka.

Usled specifičnih osobenosti vezanih za istorijski i socioekonomski razvoj Bugarske, tokom tog razdoblja, spoljne migracije su se prvenstveno odnosile na emigriranje iz zemlje. Najpre, one su imale etnopolitički karakter i bile su vezane za ukidanje, preko 40 godina dugih ograničenja vezanih za slobodno kretanje stanovništva van granica zemlje. Mnogi Bugari turskog porekla su iskoristili tu priliku, ali i mnogi etnički Bugari. Ubrzo nakon toga, emigracije su bile determinisane brojnim faktorima, i sve više su sticale ekonomski karakter. Početkom tranzicionog perioda, tržište rada u mnogim naseljima pružalo je veoma ograničene mogućnosti. Stoga, stremljenje ka preseljenju u novo željeno mesto življenja se neminovno preusmeravalo u traženje posla van granica zemlje. S jedne strane, kao rezultat takvih promene, zabeleženo je smanjenje obima unutrašnjih migracija, dok su, s druge strane, spoljne migracije povećane, kako po obimu, tako i po intenzitetu.

Prve godine trećeg perioda (1989-1992) bile su izuzetne zbog toga što su spoljne migracije postale najznačajniji neposredni činilac kretanja obima stanovništva i njegovih struktura. Razlika između broja iseljenih iz zemlje i doseljenih u Bugarsku bila je veća od razlike između broja rođenih i umrlih. Stoga su spoljne migracije postale osnovni razlog smanjenja stanovništva Bugarske nakon 1989. godine.

S obzirom da u Bugarskoj još uvek ne postoji sistem godišnjeg statističkog praćenja spoljnih migracija (njegova razrada je u toku), i usled nedostatka potpunih i detaljnih informacija o obimu migracionih tokova i njihovih demografskih karakteristika, nije moguće napraviti tačnu procenu njihovog uticaja na kretanje broja stanovnika, niti oceniti njihov efekat na demografske procese. Podaci prikazani u saopštenju su dobijeni izračunavanjima zasnovanim na podacima popisa iz 1985, 1992. i 2001. godine o polnoj i starosnoj strukturi stanovništva, kao i podacima o broju rođenih i umrlih u periodu 1985-2000.1

Tokom prvog potperioda, tj. u međupopisnom razdoblju 4.12.1985 - 4.12.1992, stanovništvo Bugarske se smanjilo sa 8.948.649 na 8.487.317 lica. Za sedam godina, Bugarska je izgubila 461.332 stanovnika. Opadanje nataliteta i povećanje mortaliteta2 su faktori koji su, krajem posmatranog potperioda (od 1990), doveli do pojave negativnog prirodnog priraštaja.

Podaci iz tabele 1. pokazuju da je prirodni priraštaj bio pozitivan u prve četiri godine (1986-1989). Od početka 1990-ih godina pozitivna vrednost prirodnog priraštaja se trenutno pretvorila u negativnu. Tako je prirodni priraštaj sa 40.940 stanovnika, u periodu 1986-1989, postao negativan (36.805 stanovnika) u razdoblju 1990-1992. Ukupan prirodni priraštaj za međupopisni period (preciznije za period 1. januar 1986. – 31. decembar 1992) je iznosio svega 4.135 stanovnika.

1 Za period 1985-1992. su korišćeni podaci o ukupnom stanovništvu i broju umrlih po petogodišnjim starosnim

grupama, a za period 1993-2000. po pojedinačnim godinama starosti. 2 Opadanje stope nataliteta datira od 1926. godine, dok je povećanje stope mortaliteta započelo 1966. godine

Spoljne migracije u Bugarskoj u poslednjoj deceniji 20. veka i njihov uticaj na stanovništvo 177

Tabela 1. Prirodno kretanje stanovništva Bugarske, 1986-1992.

Godina Živorođeni Umrli Prirodni priraštaj Ukupno (1986-1992) 756703 752568 4135

1986 20078 104039 16039 1987 116672 107213 9459 1988 117440 107385 10055 1989 112289 106902 5387 1990 105180 108608 - 3428 1991 95910 110423 -14513 1992 89134 107998 - 18864

Usled političkih, socijalnih i ekonomskih razloga, iz Bugarske je u razdoblju 1986-1992. oko

pola miliona ljudi emigriralo iz zemlje. To je rezultiralo značajnim negativnim spoljnim migracionim saldom od 465.467 lica. Broj emigranata i stopa migracionag salda su bili najveći 1989. godine kada je oko 218 hiljada stanovnika (25 na 1000 stanovnika) za svega nekoliko meseci stihijski napustilo zemlju i imigriralo u Tursku. Te migracije su pretežno imale politički karakter, a bile su etnički "obojene". Tokom narednih godina, emigracija je bila uslovljena faktorima koji su joj sve više davali ekonomski karakter. Emigracioni tokovi su bili manje obuhvatni i slabijeg intenziteta, ali je istovremeno povećan broj zemalja prijema. Prema anketnim istraživanjima spovedenih u periodu 1990-1992, oko 247 hiljada lica je emigriralo iz Bugarske (tabela 2). Najveći broj emigranata (blizu 90.000 ili po stopi od oko 10‰) zabeležen je 1990. godine. U naredne dve godine, odlazak iz zemlje je bio daleko manji. Broj emigranata je tokom 1991. i 1992. godine iznosio oko 50-60 hiljada lica, ili po godišnjoj stopi od oko 6,5‰.

Tabela 2.

Migracioni saldo stanovništva Bugarske, 1989-2000. Period Migracioni saldo

Ukupno 1989-2000 -695000 19891) -218000 1990-19922) -247000 1993-20003) -230000

1) Podaci dobijeni od Ministarstva unutrašnjih poslova Bugarske. 2) Procenjeni podaci. 3) Izračunato na osnovu rezultata popisa stanovništva iz 1992. i 2001. godine i prirodnog priraštaja u periodu 1992-2001.

Struktura emigranata po starosti i polu

Na osnovu podataka popisa sprovedenih krajem 1985. i 1992. godine, i podataka o živorođenima i umrlima po starosti i polu u tom međupopisnom periodu, procenjena je struktura emigranata po polu i starosti (tabela 3).


Tabela 3. Emigracija stanovništva po polu i starosti u periodu 1985-1992.

Popis od 4. 12.1985. Popis od 4. 12.1992. Broj emigranata u periodu 1985-1992. broj odseljenih struktura (u %)

starost broj stanovnika starost broj

stanovnika svega muško žensko svega muško žensko Ukupno 8948649 Ukupno 8487317 465467 236635 228832 100,0 100,0 100,0

0 - 6 689715 53221 27267 25954 11,4 11,5 11,3 0 - 4 592014 7 - 11 555708 34108 17435 16673 7,3 7,4 7,3 5 - 9 658456 12 - 16 620106 36723 18195 18528 7,9 7,7 8,1

10 - 14 666361 17 - 21 610411 53098 28842 24256 11,4 12,2 10,6 15 - 19 613628 22 - 26 568265 41657 21778 19879 8,9 9,2 8,7 20 - 24 595544 27 - 31 550659 40708 21354 19354 8,7 9,0 8,5 25 - 29 625272 32 - 36 576110 43451 23654 19797 9,3 10,0 8,7 30 - 34 642161 37 - 41 594602 39074 21138 17936 8,4 8,9 7,8 35 - 39 677119 42 - 46 633253 30010 15636 14374 6,4 6,6 6,3 40 - 44 560067 47 - 51 519875 22499 11277 11222 4,8 4,8 4,9 45 - 49 540533 52 - 56 497620 16054 7551 8503 3,4 3,2 3,7 50 - 54 602490 57 - 61 546665 11085 4746 6339 2,4 2,0 2,8 55 - 59 586033 62 - 66 511258 8655 2495 6160 1,9 1,1 2,7 60 - 64 554343 67 - 71 450995 10256 4456 5800 2,2 1,9 2,5 65 - 69 306648 72 - 76 225689 4731 1941 2790 1,0 0,8 1,2

70 + 727980 77+ 336386 20137 8870 11267 4,3 3,7 4,9 Najveći deo emigranata (55,6%) je regrutovan iz stanovništva mlađeg od 30 godina.

Među emigrantima je najveće učešće lica starih 17-21 godina (11,4% ukupnog broja emigranata). To je starosna grupa koja obuhvata i lica koja završavaju srednju školu. Većina njih je najverovatnije nastavila svoje obrazovanje u inostranstvu. Jasno je primetan i podjednako veliki udeo emigranata mlađih od 7 godina (11,4%).

Ukoliko se broj emigranata po starosti uporedi sa ukupnim stanovništvom iste kohorte, Bugarska je, u periodu 1985-1992, izgubila 6,5% stanovništva mlađeg od 15 godina. Najveći udeo emigranata je među licima koja su 1985. godine bila stara 10-14 godina, a koja su krajem 1992. bila stara 17-21 godina. Od 1000 osoba te starosne kohorte, njih 80 je napustilo Bugarsku. Vrlo intenzivno je bilo i odseljavanje stanovništva koje je u vreme popisa iz 1985. bilo staro 25-29 godina (po stopi od 70‰), kao i kod lica starih 20-24 godina (69‰).

Emigracija se smanjuje sa porastom starosti. Najniža emigraciona stopa je kod stanovništva koje je u vreme popisa iz 1985. bilo staro 65-69 godina – do kraja 1992. samo ih je 15 od 1000 napustilo Bugarsku.

Kada su u pitanju emigracije u periodu 1985-1992, nije bilo razlika po polu. Muškarci su činili 50,8% emigranata. Jedine razlike su prisutne ukoliko se emigranti posmatraju po starosnim grupama. Kod mlađih starosnih grupa među emigrantima muškarci su brojniji od žena, dok su migrantkinje bile preovlađujuće kod lica starijih od 45 godina.

U narednom međupopisnom periodu (4. decembar 1992 - 1. mart 2001), spoljne migracije se ispoljavaju u oba vida – kao emigracije i imigracije. Po brojnosti, spoljni migracioni tokovi su


se prepolovili i prirodno kretanje je ponovo postalo primarna komponenta populacione dinamike. Za osam godina, između 1992. i 2001, broj stanovnika zemlje je smanjen za oko 560 hiljada. U tom smanjenju, negativan prirodni priraštaj je učestovao sa oko 348 hiljada lica, a preostalo smanjenje od 211 hiljada stanovnika se duguje negativnom migracionom saldu, tj. rezultat je intenzivne emigracije, koja je bila višestruko veća od imigracije. Prema podacima popisa, 1. marta 2001. godine, u Bugarskoj je živelo 18.450 lica koja su se doselila iz inostranstva, što znači da se ukupan broj emigranata može proceniti na oko 230 hiljada. Prema tome, u međupopisnom razdoblju 1992-2001, iz Bugarske se prosečno godišnje iseljavalo oko 29 hiljada lica.

Kao i u međupopisnom razdoblju 1985-1992, i u periodu 1992-2001. najveći udeo emigranata (približno 60%) su činila lica koja su u vreme sprovođenja popisa s kraja perioda bila mlađa od 30 godina (tabela 4). Među emigrantima, najveće je bilo učešće (17,8%) lica rođenih između 1975-1979 (uzrasta 12-16 godina početkom međupopisnog perioda). Udeo dece koja su 1. marta 2001. bila mlađa od 7 godina je takođe bilo veliko (14,8%). Značajno je i učešće emigranata starih 25-39 godina. Inače, kod starijeg sredovečnog i starog stanovništva povećanjem starosti smanjuje se učešće u migracionim kretanjima.

Tabela 4.

Emigracija stanovništva po starosti u periodu 1992-2001. Popis od 4. 12.1992. Popis od 1. 3. 2001. Broj emigranata (1992-2001)

starost broj stanovnika starost broj

stanovnika svega struktura (u %)

Ukupno 8487317 Ukupno 7928901 229532 100,0 0 -7 538712 34016 14,8

0-6 689715 8-14 678129 9144 4,0 7-11 555708 15-19 537284 16458 7,2

12-16 620106 20-24 575671 40793 17,8 17-21 610411 25-29 571211 34691 15,1 22-26 568265 30-34 542386 20755 9,0 27-31 550659 35-39 526015 17442 7,6 32-36 576110 40-44 550758 13433 5,9 37-41 594602 45-49 561854 12972 5,7 42-46 633253 50-54 593290 7920 3,5 47-51 519875 55-59 483567 2680 1,2 52-56 497620 60-64 440768 1233 0,5 57-61 546665 65-69 455040 3054 1,3 62-66 511258 70-74 388893 478 0,2 67-71 450995 75-79 291854 391 0,2 72-76 225689 80-84 115864 1025 0,4 77+ 336386 85+ 77605 13047 5,7

Posmatrano po polu, muškarci preovlađuju u migracionim tokovima. Oni čine 53% ukupnog

broja emigranata.


U celini posmatrano, u periodu između popisa iz 1985 (4. decembar) i 2001. godine (1. mart), Bugarska je zbog emigracije izgubila oko 695.000 stanovnika. Drugim rečima, da nije bilo tih intenzivnih spoljnih migracionih kretanja, stanovništvo zemlje iznosilo bi 8,6 miliona.

Promene u obimu starosnih kohorti, a kao rezultat njihovog iseljavanja iz zemlje, prikazane su u tabeli 5.

Tabela 5.

Emigranti po godini rođenja u periodu 4. decembar 1985 - 1. mart 2001. Broj emigranata (1985-2001) Godina rođenja 1985-1992 1992-2001

svega struktura (u %) Ukupno 465467 229532 694999 100,0 Pre 1916 20137 13047 33184 4,8 1916-1920 4731 1025 5756 0,8 1921-1925 10256 391 10647 1,5 1926-1930 8655 478 9133 1,3 1931-1935 11085 3054 14139 2,0 1936-1940 16054 1233 17287 2,5 1941-1945 22499 2680 25179 3,6 1946-1950 30010 7920 37930 5,5 1951-1955 39074 12972 52046 7,5 1956-1960 43451 13433 56884 8,2 1961-1965 40708 17442 58150 8,4 1966-1970 41657 20755 62412 9,0 1971-1975 53098 34691 87789 12,6 1976-1980 36723 40793 77516 11,2 1981-1985 34108 16458 50566 7,3 1986-1992 53221 9144 62365 9,0 1993-2000 - 34016 34016 4,9

Gore navedene brojke jasno ukazuju na činjenicu da su u emigracijama mladi najaktivniji.

Posebno treba istaći da je gotovo svako osmo lice rođeno u periodu 1971-1975. i svako deveto rođeno između 1976. i 1980. godine napustilo Bugarsku.

Očekivani trendovi do 2020. godine

Na osnovu raspoloživih podataka moguće je izvesti određene prognostičke ocene u vezi sa demografskim razvitkom Bugarske u narednih 15-ak godina. Prognoze treba uzeti u obzir uslovno, jer su zasnovane na konkretnom demografskom ponašanju jedne određene kategorije stanovništva (stari 15-60 godina), pri sadašnjim uslovima društvenoekonomske situacije u zemlji.


Dosadašnji trendovi demografskog razvitka Bugarske, a posebno oni u drugoj polovini 20. veka, u velikoj meri uslovljavaju njen budući demografski razvoj.

I pored toga što se raspolaže dugačkim serijama statističkih podataka, pretpostavke o budućim kretanjima fertiliteta su zasnovane na trendovima koji su bili prisutni od sredine 1980-ih. Imajući u vidu društvenoekonomske promene nakon 1989. godine, može se očekivati da će model iz tog perioda imati najsnažniji uticaj na nivo fertiliteta u narednih 20 godina. Očekuje se da će opadanje nataliteta, koji je zabeleženo poslednjih godina 20. veka, nastaviti i prvih godina 21. veka u skladu sa ekonomskom i demografskom situacijom u zemlji. S obzirom da je do 1999. godine bio prevladavajući trend brzog pada fertiliteta, čiji se nivo stabilizovao na oko 1,25 dece po ženi, može se pretpostaviti da će nakon 2007-2010. godine doći do postepenog povećanja vrednosti stope ukupnog fertiliteta. To bi bio rezultat kompenzacionog ponašanja žena koje su u prethodnoj deceniji odlagale rađanje.

Očekuje se da će krajem projekcionog perioda (2020), stopa ukupnog fertiliteta kod žena dostići nivo sa početka 1990-ih godina (1,5 dece po ženi), a posle 2025. da će se stabilizovati za jedan duži vremenski period na 1,6 dece po ženi. Takva očekivanja su zasnovana na dva argumenta: promene u fertilnom kontingentu i promene u starosnom modelu fertiliteta – od "mladalačkog" (uglavnom ispod prosečne starosti žena iz fertilnog perioda) ka "zrelom".

U razdoblju visokog fertiliteta (početak 1960-ih), udeo rađanja mladih majki (mlađih od 27 godina) je predstavljao oko dve trećine svih živorođenja. Tokom 1970-ih i 1980-ih godina, to učešće se stabilizovalo na oko 75%. Početkom 1990-ih godina, odlaganje rađanja kod sredovečnih fertilnih žena je dostiglo svoj maksimum, a gotovo 80% svih živorođenja je otpadalo na mlade majke. Nakon 1992. i naročito nakon 1998. godine, njihov udeo je naglo opao i 2002. godine je sveden na 64,5%. Pretpostavka je da će oko 2020. godine najbrojnija biti rađanja žena koje će biti starije od sadašnje prosečne starosti prilikom živorođenja.

Paralelno, mada ne i tako brzo, povećavaće se i prosečna starost žena prilikom živorođenja deteta. Prihvatanje "zrelog" starosnog modela fertiliteta, odvijaće se istovremeno sa starenjem fertilnog kontingenta. Pretpostavlja se da će 2020. godine oko 80% fertilnih žena biti starije od tadašnje prosečne starosti majke pri živorođenju. Osim strukturnih promena, doći će i do smanjivanja brojnosti fertilnog kontingenta, i to za oko 20.000 žena godišnje. Taj "deficit" bi se u izvesnoj meri mogao nadoknaditi povećanjem rađanja starijih fertilnih žena.

Što se tiče mortaliteta, u poslednjih 40-ak godina, očekivano trajanje života je stagniralo, uprkos smanjenju smrtnosti dece. U razvijenim zemljama je, u istom periodu, prosečno produženje srednjeg trajanja života iznosilo 1,5 godina na deceniju. Može se očekivati da će posle 2005. godine, nakon okončanja reformi zdravstva i promena u domenu životnog standarda i ponašanja stanovništva, proisteklih iz prihvatanja zapadnog načina života, doći do postepenog produženja očekivanog trajanja života. Rezerve tog povećanja se mogu naći u opadanju smrtnosti odojčadi (prepolovljavanje do kraja projekcionog perioda) i smrtnosti starijeg sredovečnog stanovništva (stari 40-60 godina), gde je najveće zaostajanje u odnosu na prosečne evropske vrednosti.

Predviđa se da će, u prvih pet godina projekcionog perioda, srednje trajanje života stagnirati, a da će nakon toga doći do umerenog povećanja od oko 1,5 godina po dekadi. Zbog toga bi se dužina očekivanog trajanja života pri živorođenju za muškarace do 2020. godine povećala samo do 70,5 godina, a za žene do 77,0 godina. Ukupno povećanje očekivanog trajanja života (za celokupni projekcioni period) bi bilo identično za oba pola (po približno 2 godine). Značajnije smanjivanje zaostajanja u odnosu na razvijene zemlje bi moglo da se očekuje tek nakon 2020. godine.

Usporeno produženje očekivanog trajanja života, kombinovano s delovanjem generacijskog efekta, uzrokovaće povećanje broja umrlih sve do 2010. godine. Nakon toga,


zajedno sa smanjivanjem stanovništva, broj umrlih će opadati, da bi 2020. godine dostigao broj koji registrovan 2002. godine (oko 112 hiljada).

Prognoziranje spoljnih migracionih kretanja predstavlja veoma težak zadatak s obzirom na složenost determinirajućih činilaca, kako spoljnih tako i unutrašnjih. S jedne strane, oni zavise od ekonomske situacije u zemlji i namera stanovništva da, iz raznih razloga, duže boravi u inostranstvu. S druge strane, oni zavise od imigracione politike zemalja koje su posebno privlačne za bugarske emigrante. Ništa manje značajna nije uloga ciljne i sistematski sprovođene politike prema bugarskim građanima koji borave u inostranstvu. Treba uzeti u obzir i kompaktne (manjinske) grupe bugarske nacionalne pripadnosti na bivšim bugarskim teritorijama, kao i one koji su emigrirali u poslednjih 15 godina.

Razni ograničavajući uslovi će imati uticaj na buduće trendove spoljnih migracija. Migracije će se i dalje razvijati, ali u ograničenim okvirima, i to zbog postojanje određene "migracione iscrpljenosti" zemlje. Ima se u vidu da je značajan deo mladih, od kojih se uglavnom "regrutuju" migranti, već napustio zemlju. Osim toga, demografska situacija u Bugarskoj, koju karakteriše nizak fertilitet i starenje stanovništva, takođe će ograničavajuće uticati na migracione procese u narednim godinama. Očekivane promene u ekonomskoj i socijalnoj klimi zemlje, kao i njena integracija u evropske strukture, mogu imati pozitivan uticaj na spoljne migracije.

Na osnovu ocena iznetih u različitim istraživanjima o intenzitetu emigriranja i namerama stranovništva u pogledu iseljavanja iz zemlje, može se očekivati da neposredno nakon prijema Bugarske u Evropsku uniju (januar 2007) dođe do privremenog povećanja obima emigracije, i to kao rezultat pružanja mogućnosti bugarskim građanima da učestvuju na evropskom tržištu rada. Uzimajući u obzir zaštitne mehanizme i ograničenja tržišta rada Evropska unije, slobodno kretanje radne snage iz Bugarske se ne može očekivati pre 2015. godine. Takođe, predviđa se da će se godišnji emigracioni kontingent nakon 2010. godine stabilizovati na oko 6000-8000 lica godišnje.

Grafikon 1.

Hipoteze o neto migracionom saldu po polu u periodu 2003-2020.


Poslednjih godina zabeleženo je intenziviranje imigracionih tokova ka Bugarskoj. Očekuje se da će taj trend biti izraženiji, posebno nakon prijema Bugarske u Evropsku uniju, što bi u periodu 2013-2015. kompenzovalo dejstvo emigracionih tokova. Nakon 2015, a pre 2020. godine, moguće je da Bugarska, uporedo sa očekivanim pozitivnim ekonomskim promenama, postepeno pređe iz zemlje sa negativnim, u zemlju sa pozitivnim spoljnim migracionim saldom (grafikon 1).

Kao rezultat sekularnog pada fertiliteta, nastupiće značajne promene u starosnoj strukturi stanovništva. Udeo radno sposobnog stanovništva će se postepeno povećavati do 2010. godine, kao rezultat prisustva obimnih generacija rođenih nakon Drugog svetskog rata. Međutim, kada zbog starenja maksimalnih generacija prestane delovanje tzv. generacijskog efekta, nastupiće veoma brzi pad radnog kontingenta i 2020. godine će dostići nivo iz 2002. godine. Iz istog razloga, indeks zavisnosti će imati povoljne vrednosti u periodu 2005-2010, a nakon toga će doći do naglog pogoršanja i smanjenja na svega 0,50. Za manje od 20 godina, odnos između mladih (ispod 15 godina) i starih (preko 65 godina), će se pogoršati sa 0,86 na 0,67 odnosno indeks starenja bi se povećao sa 1,17 na 1,49. Još drastičnija je promena vezana za odnos između ulazećih i izlazećih generacija u radno sposobno stanovništvo (stari 15-19 i 60-64 godine), čija će se vrednost prepoloviti u projekcionom periodu.

Prirodni priraštaj će ostati negativan. U apsolutnim vrednostima on će do 2010. godine iznositi ispod 50.000 lica godišnje, ali će 2020. godine preći 55.000. Ukoliko se ostvare očekivanja o preokretu smera migracionih tokova, migracioni saldo će biti pozitivan, ali nedovoljan da kompenzira negativni prirodni priraštaj.

Za stanovništvo koje je prošlo kroz fazu demografske tranzicije, svojstveni su duboki poremećaji starosne strukture koji vode ka demografskom starenju. U takvoj situaciji, kratkoročne promene fertiliteta i mortaliteta, u periodu od 5-10 godina, ne mogu imati značajan uticaj na buduću dinamiku stanovništva. Prvi razlog je što je u tako kratkom vremenskom periodu nemoguće napraviti drastične promene u reproduktivnom ponašanju stanovništva. Drugo, ukoliko se na određeni način i ostvari takav obrt, nasleđe ranijeg nepovoljnog demografskog razvitka je toliko značajno, da bi njegova kompenzacija u kratkom vremenskom periodu bila nemoguća.

Proces demografskog starenja će trajati još dugo, i to kao rezultat trenutno vrlo značajnog udela sredovečnog stanovništva. Zbog toga će i starosna struktura fertilnog kontingenta nastaviti da se pogoršava. Usled velikog procentnog učešća stanovništva koje se odlikuje visokim mortalitetom, broj umrlih će nastaviti da bude veći od broja živorođene dece. Kao posledica, broj stanovnika će nastaviti da opada. Negativnom prirodnom priraštaju će se pridružiti i spoljni migracioni saldo, za koji se predviđa da će i narednih 10 godina imati negativan predznak.

U poslednjoj dekadi 20. veka, u Evropi je započet novi demografski ciklus. Niska stopa smrtnosti odojčadi, rađanje ispod nivou neophodnog za zamenu generacija, starenje stanovništva i intenzivne spoljne migracije su široko rasprostranjene osobenosti tog novog ciklusa. Očekuje se da demografski razvoj u Evropi bude "zarazan" primer za ostale zemlje sveta.

Spoljne migracije i njihove posledice na strukturu albanskog stanovništva po polu i starosti Emira GALANXHI, Giuseppe GESANO

Albanija 1990-ih godina: Od zatvorenog ka otvorenom stanovništvu Složena istorija Balkana je vekovima dovodila do velike pokretljivosti stanovništva.

Unutrašnjim, unutarbalkanskim, migracijama su bile zahvaćene razne etničke grupe u mnogim delovima regiona, delimično ih mešajući, dok su ih spoljne migracije raširile po celoj Evropi.1 Iliri, a potom Šiptari, iako su polazili sa graničnih područja Balkanskog poluostrva, uveliko su učestovali u tim migracionim kretanjima šireći se ka severoistoku (sadašnje Kosovo i Makedonija) i ka zemljama van regiona.2 Južni deo Albanije delimično se prostire na teritoriji starogrčke oblasti Epir, gde još uvek žive stanovnici koji govore grčki. U skorije vreme, stanovnici Albanije su se često selili u inostranstvo. U prvoj polovini 20. veka obično su migrirali u SAD i u neke zemlje Južne Amerike (Barjaba, 2004).

Komunistički režim, koji je 1946. godine ustanovljen u Albaniji, prekinuo je, kako unutrašnje tako i spoljne migracije, izuzimajući nekoliko slučajeva dobrovoljnog ili, iz političkih razloga, nametnutog izgnanstva (Zickel, Iwaskiw, 1993). Najzad, tu kapiju su lako, iako nasilno, otvorili brodovi pretrpani Albancima koji su pristali na obalu italijanske regije Pulja februara i marta 1991. godine. Posle raspada komunističkog režima, bilo je nekoliko iznenadnih emigracionih talasa koji su bili u vezi sa dramatičnim događajima koji su zadesili zemlju tokom 1990-ih godina. Tokom cele poslednje decenije 20. veka, odlasci su bili pretežno usmereni ka Grčkoj i Italiji, a u razdoblju 1992-1995. i ka drugim evropskim zemljama, a krajem 1990-ih godina i van Evrope.3

U većini zemalja centralne i istočne Evrope (CIE) došlo je do intenziviranja emigracija neposredno pre i, naročito, posle pada njihovih socijalističkih režima. Ti migracioni tokovi su povremeno bili dramatični, ali nikada nisu dostigli masovnost albanskih, koji se još uvek odvijaju, i to deceniju i po nakon promene političke situacije. I nasleđe je bilo bitno drugačije - većina socijalističkih zemalja se mogu definisati kao demografski razvijene i ekonomski industrijalizovane. Nasuprot njima, albansko stanovništvo je tek 1960-ih godina prošlo kroz drugu fazu demografske tranzicije (Pavlik, 1991), a njena autarhična privreda je, u poređenju sa većinom zemalja CIE-a, bila izuzetno zaostala (World Bank, 1996). Imajući to u vidu, od posebne važnosti su istraživanja o uticaju iseljavanja iz zemlje na strukture stanovništva Albanije. U radu su objašnjene i pojedine posledice na populacionu dinamiku i, samo s aspekta "čiste" demografije, na društvenoekonomsku strukture zemlje.

1 U književnim delima često su bila opisivana preseljavanja naroda s područja Balkana, na primer, u nekim

delima Ismaila Kadaréa, Ive Andrića ili Miloša Crnjanskog, čiji se najpoznatiji roman upravo zove "Seobe". 2 Dobro je znano prisustvo albanskih zajednica u južnoj Italiji. Ti migracioni tokovi, započeti počekom 15.

stoleća, postali su obimniji nakon osvajanja sadašnje Albanije od strane Otomanskog carstva odnosno nakon smrti nacionalnog heroja Skenderbega (1468), i nastavljeni su tokom sledećih vekova. U tim zajednicama, stari ljudi još uvek znaju da govore arbereškim jezikom (arbërisht), jednom vrstom arhaičnog albanskog dijalekta, a njihove crkve služe grčko-vizantijske obrede.

3 "Izbor da se odlazi u Nemačku, Švajcarsku i druge zapadnoevropske zemlje, koji je ranije bio dominantan, je bivao sve slabije izražen zbog restriktivnih migracionih politika tih zemalja. Posle 1995. godine, SAD i Kanada su postale značajne zemlje prijema." (Barjaba, 2004).


Najpre će biti data ocena neto migracionog salda po polu i starosti, za period 1989-2001, i to za četiri geografska regiona. Zatim, biće istaknuti pojedini strukturni uticaji, i to poređenjem stanovništva koje je evidentirano popisom iz 2001. godine i "očekivanog" stanovništva koje bi istog kritičnog momenta (1. april 2001) živelo u Albaniji da nije bilo spoljnih migracija. Nakon toga, biće razmotreni uticaji spoljnih migracija na neke aspekte demografskih i društvenoekonomskih procesa u zemlji. Konačno, u zaključcima će biti dat prikaz verovatnih budućih posledica i mogućih alternativa.

Procene albanskih emigracija u inostranstvo

Neočekivani i značajni migracioni tokovi, koji su 1990-ih godina krenuli iz Albanije, su podstakli ogroman naučni interes, a bilo je i nekoliko pokušaja da se proceni obim iseljavanja odnosno migracionog salda. Popisi stanovništva sprovedeni oko 2000. godine su omogućili sagledavanje tog fenomena s aspekta zemalja prijema, a kao rezultat su dobijeni podaci o 438 hiljada Albanaca koji su 2001. godine boravili u Grčkoj i 173 hiljade u Italiji. A to su samo brojke koje se odnose na zemlje u kojima se nalaze najveće albanske zajednice u inostranstvu.

I u ovom radu su date procene migracionog salda koje smo uradili za međupopisno razdoblje 1989-2001. Prilikom izrade procena su korišćeni podaci popisa iz 1989. i 2001. godine o stalnom (rezidentnom) stanovništvu Albanije po polu i pojedinačnim godinama starosti, kao i podaci o broju rođenih i umrlih po polu i starosti u periodu između ta dva popisa (primenjen je kohortni metod). U prilogu su iznete konkretne metodološke teškoće, kao i koja su relevantna rešenja primenjena. Za svaku generaciju je, od broja popisanih 1989. godine, oduziman broj umrlih u razdoblju od popisa iz 1989. do popisa iz 2001. godine i tako je dobijen "očekivan" broj stanovnika pod pretpostavkom da nije bilo migracija. Razlika između "očekivanog" i stvarnog broja stanovnika prema popisu iz 2001. godine predstavlja procenjen međupopisni migracioni saldo po starosnim kohortama. Kvalitet procena zavisi od pouzdanosti popisnih podataka i potpunosti statističkog obuhvata broja umrlih.

Pri poređenju popisa iz 1989. i 2001. godine, moraju se imati u vidu različiti politički, administrativni i spoljni uslovi u kojima su sprovođeni. Jaka centralna kontrola koju je sprovodio bivši komunistički režim, zajedno sa čvrsto integrisanim lokalnim stanovništvom, omogućili su da podaci popisa iz 1989. godine budu veoma pouzdani, osim u slučajevima prekrajanja rezultata učinjenih iz političkih razloga. Situacija je bila znatno drugačija u 2001. godini, sa administrativnom organizacionom mrežom koja se još uvek izgrađivala i sa stanovništvom koje je bilo prostorno veoma pokretljivo, kako unutar tako i van Albanije. Uprkos vrlo stručnom sprovođenju popisa, a i uz pomoć stranih eksperata, moglo je doći do eventualne podregistracije. Takođe, moglo se desiti da su kao stalni stanovnici prijavljena, od strane rodbine, i lica koja su boravila već duže vreme u inostranstvu.4 Stoga, neposredno poređenje rezultata ta dva popisa moglo je dovesti do toga da razlike u broju popisanih stanovnika pojedinih starosnih kohorti budu pripisane uticaju migracija.

Što se tiče problema potpunog obuhvata smrtnosti, osim mogućnosti pogrešnog prijavljivanja o smrtnom slučaju (za bilo koju starost), do koga je dolazilo usled konfuznih administrativnih prilika kakve su bile u Albaniji tokom 1990-ih godina, treba voditi računa i da

4 U zemlji masovnih migracija, kakva je Albanija bila 1990-ih godina, broj stanovnika koji su popisani kao odsutni za

vreme popisa 2001, jer su bili u inostranstvu, je bio iznenađujuće mali (oko 34 hiljade od toga su 80,5% bili muškarci).

Spoljne migracije i njihove posledice na strukturu albanskog stanovništva po polu i starosti 187

su uzeti u obzir samo podaci o licima koja su umrla u zemlji. Stoga, do precenjenog obima "očekivanog" stanovništva je moglo da dođe usled toga što umrli u inostranstvu nisu registrovana i u zemlji. Međutim, problem precenjenosti "očekivanog" stanovništva je posebno bio prisutan kod starih, koji su u manjoj meri emigrirali u inostranstvo. U svakom slučaju, previsoke procene "očekivanog" stanovništva istovremeno su dovodile i do previsokih procena migracionog deficita u međupopisniom periodu.

Grafikon 1. jasno ističe razliku između "očekivanog" i stanovništva koje je popisano 2001. godine. Razlike između spoljnih histograma (koji predstavljaju "očekivano" stanovništvo) i unutrašnjih (koji formiraju starosnu piramidu u vreme popisa 2001, korigovanu u slučajevima "prekobrojnosti" tj. "iskakanja", kod starijih "okruglih" godišta i zatim redistribuirana po starosnim kohortama) predstavljaju veličinu migracionog salda u međupopisnom periodu 1989-2001, po polu i godini rođenja.

Grafikon 1.

Popisano i "očekivano" stanovništvo u zemlji, po polu i godini rođenja. Albanija, 2001.

Izvor: Izrađeno od strane autora na osnovu podataka INSTAT-a. Napomena: * Statistički usklađeni popisni podaci (v. metodološki prilog A) Očigledno je da među Albancima koji su emigrirali u inostranstvo prevladavaju muškaraci i

mladi. U "aktuelnoj" starosnoj piramidi je primetan "manjak", naročito na "muškoj" strani i kod generacija rođenih između 1960. i 1980. godine. Međutim, "manjkovi" su prisutni i kod žena, što je uslovilo opšte smanjenje piramide i suženja njenog donjeg središnjeg dela.


Ne razlikujući se bitnije od procena ostalih autora,5 mi smo ukupan neto migracioni saldo za Albaniju za međupopisno razdoblje 1989-2001, procenili na oko –688 hiljada lica i to, –414 hiljada za muško i –274 hiljada za žensko stanovništvo. To predstavlja 18,3% "očekivanog" stanovništva u vreme popisa iz 2001. godine (21,3% kod muškaraca i 15,1% kod žena), ukazujući da je gotovo svaki peti stanovnik Albanije "nedostajao" u vreme popisa iz 2001. godine, jer je tokom 1990-ih emigrirao iz zemlje.

Kakve su demografske, socijalne i ekonomske posledice albanskih emigracija u inostranstvo može se pretpostaviti samo na osnovu njihovog obima i udela u ukupnom stanovništvu, a imajući u vidu da oni predstavljaju samo neto "rezidual" uticaja na kraju dvanaestogodišnjeg međupopisnog perioda. Migracioni tokovi su mnogo širi, a uključuju i lica koja su emigrirala u inostranstvo tokom 1990-ih godina, ali su se vratila u Albaniju pre popisa iz 2001. godine,6 kao i one koji stalno borave u inostranstvu, ali su u vreme popisa privremeno boravili u zemlji.

Primenom aproksimativnog metoda (v. objašnjenje u metodološkom prilogu C), urađena je procena "najbitnijeg", spoljnog migracionog salda, i to za četiri geoekonomska regiona, koja obuhvataju 36 administrativnih okruga:

i) najrazvijenija područja koje se sastoji od okruga Tirana i Drač; ii) celina koju predstavljaju primorski okruzi na severu i oni iz centralnog dela zemlje

(ukupno 11 okruga); iii) prostrano područje na jugu zemlje (15 okruga) i iv) najzaostalije planinsko područja na severoistoku zemlje (8 okruga).

U tabeli 1 su prikazane procenjene vrednosti regionalnih neto migracija, i to za stanovništvo koje je u vreme popisa iz 2001. bilo staro 17-61 godina.7 Procene spoljnih neto migracija su upoređene sa međuregionalnim migracionim saldom, uz isticanje različitih nogućnosti izbora koje migranti iz sva četiri regiona imaju kada se postavlja pitanje njihove destinacije.

Tabela 1.

Procenjeni obim neto migracija u međupopisnom periodu 1989-2001. po regionima prema polu i destinaciji: starosne kohorte 17-61 (u vreme popisa iz 2001. godine).

(u hiljadama) Migracioni saldo – svega Migracioni saldo – muško Region

međuregionalne spoljne ukupne međuregionalne spoljne ukupne Severno-planinski -88 -522 -140 -44 -35 -79 Severno-primorski + centralni -8 -137 -145 -3 -88 -91 Tirana i Drač +131 -95 +36 +65 -55 +9 Jug -36 -242 -278 -18 -140 -158 Ukupno - -526 -526 - -318 -318 Izvor: Statistički podaci INSTAT-a obrađeni od strane autora

5 Carella, Moretti i Paterno (2004) su dali pregled dotadašnjih rezultata, a uradili su i sopstvene procene. Takođe

videti INSTAT (2005). U svim radovima, koji su po sadržaju bili slični našem pristupu, broj emigranata za 1990-e je procenjen na oko 700 hiljada lica.

6 Prema rezultatima popisa iz 2001. godine u Albaniji je popisano manje od 11 hiljada lica koja su izjavila da su godinu dana ranije (aprila 2000) boravili u inostranstvu.

7 Interval posmatrane starosne grupe je neuobičajen, a do njega se došlo zbog dvanaestogodišnjeg međupopisnog perioda (1989-2001). Mlađe i starije generacije su zanemarene zbog veće verovatnoće da neće biti dobro procenjene vrednosti njihovih regionalnih koeficijenta doživljenja.


Dok su se emigranti iz severno-planinskih okruga najradije odlučivali za preseljenje u druge regione (pretežno ka Tirani), stanovnici centralnih i južnih okruga su davali prvenstvo odlasku u inostranstvo, iako su već imali negativan međuregionalni neto migracioni saldo. Treba spomenuti da je i razvijeni region Tirana-Drač, koji je imao pozitivan međuregionalni migracioni saldo, zabeležio značajan negativan spoljni migracioni saldo, koji je sa više od šest sedmina apsorbovao međuregionalne neto migracije muškog radno sposobnog stanovništva.

Posledice po polnu i starosnu strukturu stanovništva

Primenjeni metod za procenu spoljnog migracionog salda omogućava i sagledavanje njegove strukture po polu i starosti (po pojedinačnim godinama - na nacionalnom, a po petogodišnjim starosnim grupama na regionalnom nivou). Na grafikonu 2 je prikazano procentno učešće migracionog salda u ukupnom "očekivanom" stanovništvu u vreme održavanja popisa iz 2001. godine,8 po starosnim grupama i polu.

Grafikon 2

Odnos spoljnog migracionog salda (1989-2001) i "očekivanog" stanovništva (1. aprila 2001), po polu i starosti. Albanija, po regionima

Izvor: Statistički podaci INSTAT-a obrađeni od strane autora

8 Ta procentna učešća izražena po pojedinačnim godinama starosti, izračunata za Albaniju, pokazuju da su

najveće emigracione stope zabeležene sredinom međupopisnog perioda, i to kod muškog stanovništva starog 15-30 godina, dok su se žene odlikovale mladim starosnim modelom. Zanimljivo je napomenuti da je migracijama obuhvaćeno i veoma mlado stanovništvo. To su lica koja nisu mogla da se odsele u inostranstvo bez roditelja ili rodbine, što potvrđuje postojanje značajnih porodičnih migracija.


Što se tiče južnih okruga, kod stanovništva starosti 22-26 i 27-31 godina, zbog odlaska u inostranstvo "nedostajalo" je više od 40% muškaraca i više od trećine žena. S obzirom da je to bila starost u vreme sprovođenja popisa iz 2001. godine (kraj međupopisnog perioda), a da je spoljni migracioni saldo samo krajnji rezultat migracionih kretanja ka i iz stranih zemalja, treba pretpostaviti da je u migracionim tokovima bilo još veće učešće ukupnog, kao i mlađeg stanovništva. Region Tirane i Drača takođe ima visoke "stope gubitaka", naročito kod muškog stanovništva mlađeg uzrasta, što ukazuje da je iz tog regiona krajem međupopisnog razdoblja 1989-2001, došlo do rastuće omladinske emigracije. Čini se da su severni i centralni okruzi u manjoj meri (u odnosu na albanski prosek) bili zahvaćeni negativnim spoljnim migracionim saldom, i to kod oba pola i kod svih starosnih grupa. Međutim, oblik krive "stope gubitaka" je isti.

Tako velika i ujedno jasno selektivna neto migracija po polu i starosti, očigledno da je imala veliki uticaj na strukturu ukupnog stanovništva Albanije.9 Na primer, brojčana dominacija muškaraca, koja je evidentirana, kako u vreme popisa iz 1989. godine, tako i kod "očekivanog" stanovništva na dan popisa iz 2001. nije više postojala u podacima popisa iz 2001. godine - tada je žensko stanovnistvo bile brojnije od muškog (tabela 2).

Tabela 2.

Rodni balans albanskog stanovništva, 1989. i 2001. (popisano, "očekivano" i stanovništvo u inostranstvu)

1989 2001 Starosne grupe popisano "očekivano" popisano u inostranstvu

Broj stanovnika (u hiljadama) Muško 1638 1944 1530 414 Žensko 1544 1813 1539 274 Stopa maskuliniteta (broj muških na 100 žena) Ukupno stanovništvo 106,1 107,3 99,5 151,2 Deca (0-14) 108,9 110,2 105,4 154,9 Radno sposobno stanovništvo (15-64) 107,7 108,5 98,2 155,0 Stari (65 ili više) 75,7 86,6 87,8 75,2 Stanovništvo optimalne bračne starosti(m:21-40; ž:15-34) 92,6 102,1 86,1 162,0 Izvor: Kao za tabelu 1.

Sve starosne grupe su bile zahvaćene feminizacijom, uključujući i one najmlađe. Taj

proces je bio najintenzivniji kod radno sposobnog stanovništva. Povećanje udela žena bilo je naročito izraženo kod starosnih grupa koje su najviše sklone "riziku" sklapanja braka. Iako će to pitanje kasnije biti detaljnije razmotreno, treba napomenuti da je 2001. godine, među stanovništvom koje je ostalo u Albaniji, u starosnim grupama sa najvećim udelima lica u braku bilo približno 5 muškaraca na 6 žena.

9 Usled ograničenog prostora, analiza koja sledi se odnosi samo na nacionalni nivo. Regionalne razlike, na koje

je ukazano u saopštenju, otvaraju diskusiju o uticaju koie su spoljne migracije mogle da imaju na demografsku strukturu regiona, naročito kada su se odvijale istovremeno sa intenzivnim međuregionalnim emigracijama, što je, na primer, bio slučaj sa južnim regionom.


Prema rezultatima popisa iz 2001. godinu, u Albaniji je "nedostajalo" 547 hiljada stanovnika radno sposobnog uzrasta. To predstavlja blizu 25% "očekivanog" obima tog starosnog kontingenta.10 Prema polu, muškarci su izgubili 333 hiljade (26%), a žene 215 hiljade lica (18%). Starosna grupa 20-49, koja čini najvažniji deo radne snage, izgubila je 266 hiljada muškaraca (30%) i 180 hiljada žena (22%). Radni potencijal je značajno povećan između 1989. i 2001. godine usled ulaska u radni kontingent brojčano jakih generacija. Na primer, radni kontingent (muškarci stari 15-59, i žene stare 15-54) trebalo je da bude povećan za 470 hiljada ili 26%, ali je značajno smanjen migracionim gubicima. Kao rezultat masovnog iseljavanja, stvarni broj radno sposobnog stanovništva je smanjen, a njegov udeo u ukupnom stanovništvu je bio gotovo istovetan u popisima iz 1989. i 2001. godine (tabela 3). Stoga, čini se da je negativan migracioni saldo u potpunosti apsorbovao "prirodni" priraštaj radno sposobnog stanovništva. Ta tvrdnja nije ispravna sa apekta strukture po polu, kada se u obzir uzmu veliki migracioni gubici muškaraca, koji su premašili "očekivani" (prirodni) priraštaj muškog radno sposobnog stanovništva .

Tabela 3.

Radno sposobno stanovništvo, po polu (prema raznim definicijama). Albanija, popisi iz 1989. i 2001. godine i "očekivano" stanovništvo 1. aprila 2001.

Ukupno stanovništvo Muško stanovništvo 1989 2001 1989 2001 Starosne grupe

popisano "očekivano" popisano popisano "očekivano" popisano Broj stanovnika (u hiljadama) 15-64 1963 2487 1939 1018 1294 961 M: 15-59; Ž: 15-54 1833 2303 1767 979 1230 903 20-49 1334 1715 1269 692 890 624 Udeo u ukupnom stanovništvu (%) 15-64 61,7 66,2 63,2 62,1 66,5 62,8 M: 15-59; Ž: 15-54 57,6 61,3 57,6 59,7 63,3 59,0 20-49 41,9 45,7 41,3 42,2 45,8 40,8 Interni strukturni indeksi 15-39 / 40-64 2,27 1,79 1,54 2,26 1,79 1,47 15-19 / M: 55-59; Ž: 50-54 2,88 2,41 2,26 3,15 2,62 2,32 Indeksi zavisnosti (u odnosu na stare 15-64 god.)

Mladi i stari (0-14; 65+) 0,62 0,51 0,58 0,61 0,50 0,59 Mladi (0-14) 0,53 0,41 0,46 0,54 0,41 0,48 Stari (65+) 0,09 0,10 0,12 0,07 0,09 0,11 Izvor: Kao za tabelu 1.

Interna struktura radnog kontingenta, izražena kroz odnos "mladih" (15-39 godina) i

"starih" (40-64 godina), u velikoj meri bi se promenila da je bila samo pod dejstvom prirodne komponete kratanja stanovništva. Međutim, neto migracije su ubrzale starenje tog starosnog kontingenta, tako da su 2001. godine bila približno tri "mlada" radno sposobno lica na dva "stara", naspram devet na četiri, koliko ih je bilo 1989. godine.

10 Ovde je primenjen uobičajeni starosni interval 15-64 godina. Za Alabaniju je primerenija druga definicija

radnog kontingenta (15-59 za muškarce i 15-54 godina za žene), ali se i u tom slučaju dobijaju slični rezultati.


Očekivano povećanje obima radno sposobnog stanovništva, istovremeno sa smanjivanjem broja mladih (koje je usledilo zbog snižavanja fertiliteta) i još uvek umerenim povećanjem broja starih, umanjilo bi teret kojim je opterećeno radno sposobno stanovništvo. Vrednost zbirnog indeksa zavisnosti bi se smanjila na približno jednu osobu van radnog kontingenta na dve osobe radno sposobnog uzrasta. Neto migracije su održale tu opterećenost blizu nivou iz 1989. godine, dok su ostvarene strukturne promene donekle prebacile opterećenost sa mladog na staro stanovništvo.

Starenje stanovništva je postalo dominantan proces u čitavom svetu. Demografski mlade populacije, kao što je i albanska, takođe prolaze kroz brzi proces apsolutnog i/ili relativnog povećanja njihovog starog stanovništva: demografski ekspanzivne generacije iz prošlosti doživljavaju starost i produžavanje životnog veka,11 što dovodi do apsolutnog povećanja starog stanovništva, dok pad fertiliteta usporava povećanje obima mladog stanovništva i na taj način se menja njihovo procentno učešće u ukupnom stanovništvu, i to u korist starijih kohorti.

Tabela 4.

Proces starenja stanovništva (sa i bez migracija), po polu. Albanija, 1989-2001. Svega Muško Žensko

Pokazatelji starenja stanovništva (stari 65 ili više godina) bez

migracija stvarno bez migracija stvarno bez

migracija stvarno

Promena broja starih (hiljade) +84 +62 +45 +35 +40 +27 Godišnja stopa rasta starih (%) +3,4 +2,6 +4,1 +3,3 +2,9 +2,1 Promena udela u ukupnom stanovništvu (procentni poeni) +1,4 +2,2 +1,6 +2,6 +1,3 +1,8 Izvor: Kao za tabelu 1.

U Albaniji, zbog ranijih trendova prirodnog kretanja stanovništva, broj onih koji imaju 65 ili više godina bi se, tokom 1990-ih godina, povećao za 1,5 put odnosno po prosečnoj godišnjoj stopi od 3,4% (tabela 4). Njihov udeo u ukupnom stanovništvu bi se takođe povećao, sa 5,3% na 6,8%. Međutim, usled negativnog migracionog salda, povećanje broja starih 65 ili više godina bilo je za 27% manje od očekivanog, ali je povećanje njihovog udela u ukupnom stanovništvu bilo veće od "očekivanog" za 0,8 procentnih poena, zbog intenzivnijeg smanjenja mladog i radno sposobnog stanovništva.

Posledice na nivou porodica, domaćinstava i po socijalne strukture*

Emigracija stanovništva Albanije tokom 1990-ih godina bi, s obzirom na njen obim,

mogla da se definiše kao "egzodus". Međutim, treba se zapitati da li su te emigracije, sa demografskog aspekta posmatrano, pokrenule stvarno stanovništvo, tj. jedan koherentan kontingent sa održivom internom strukturom koja može da omogući njegovu autonomnu reprodukciju. S druge strane, potrebno je znati koliko su ta kretanja uticala na porodične i socijalne strukture u zemlji, menjajući njihovo uobičajno funkcionisanje.

11 Svetska zdravstvena organizacija je za Albaniju procenila očekivano trajanje života na 66,3 godine za

muškarce i na 73,2 za žene, dok je prema zvaničnim statističkim podacima ono za 2000. godinu iznosilo 72 i 78 godina. (<http://www.euro.who.int/Document/E79876.pdf >).

* Ginevra Di Giorgio, stažistkinja u IRPPS-CNR, dala je značajan doprinos pripremi ovog dela rada.


Već je naglašena brojčana dominacija muškaraca među stanovništvom za koje smo ocenili da je u momentu popisa iz 2001. boravilo u inostranstvu12 (poslednja kolona u tabeli 2). Ta brojčana nadmoć je uslovila preokret vrednosti stope maskuliniteta stanovništva u zemlji. I koncentracija migranata mlađeg radno sposobnog uzrasta13 potvrđuje tradicionalni starosni model migracija radne snage po kome su mladi najbrojniji. Među migrantima, svaki sedmi je mlađi od 15 godina, što znači da deca prate "glavnog" migranta i, najverovatnije, svoju porodicu.

Ukoliko se stanovništvo grupiše u "biološke" generacije, moguće je uporediti obim generacije "dece" (mlađi od 20 godina) sa generacijom "roditelja" (20-49 godina), kao i sa generacijom "deda i baba" (stari 50 ili više godina). Odnosi između tih starosnih grupa ("generacijski koeficijenti" - pr. ured.) donekle upućuju na način funkcionisanja stalnog (prisutnog) stanovništva (popisano 1989, "očekivano" i popisano stanovništvo 2001. godine) i onog stanovništva koje je emigriralo (tabela 5).

Vrednosti generacijskih koeficijenata za 1989 (1,03 "deca/roditelji" i 0,36 "babe-dede/roditelji") definišu tradicionalnu, demografski mladu populaciju, koja se odlikuje relativno stabilnom zamenom generacija. Situacija bi se promenila i samo pod uticajem ostvarenih promena u prirodnom kretanju stanovništva koje bi rezultiralo smanjenjem generacijskog koeficijenta "deca/roditelji" sa 1,03 na 0,80 odnosno povećanjem koeficijenta "babe-dede/roditelji" sa 0,36 na 0,39.

Tabela 5

Generacijski koeficijenti po polu. Albanija, popisi 1989. i 2001, "očekivano" i stanovništvo u inostranstvu (1. april 2001)

1989 2001 "Biološke generacije" Pol

popisano "očekivano" popisano u inostranstvu Sv. 1,03 0,80 0,94 0,40 M. 1,03 0,81 0,97 0,42 "Deca" (0-19) / "roditelji" (20-49) Ž. 1,02 0,79 0,91 0,37 Sv. 2,88 2,05 1,97 2,87 M. 3,09 2,14 2,02 3,18 "Deca" (0-19) / "babe i dede" (50+) Ž. 2,68 1,97 1,92 2,48 Sv. 0,36 0,39 0,48 0,14 M. 0,33 0,38 0,48 0,13 "Babe i dede" (50+) / "roditelji"(20-49)Ž. 0,38 0,40 0,47 0,15

Izvor: Kao za tabelu 1. Uticaj neto migracija na stanovništvo u zemlji popisano aprila 2001. godine ogledao se

kroz smanjenje brojnosti "roditelja", što je dovelo do većih vrednosti indeksa "deca/roditelji" i "babe-dede/roditelji" u odnosu na one kod "očekivanog" stanovništva.14 Drugim rečima, pritisak kojem je bila izložena srednja generacija, opterećena kako mladim tako i starijim

12 Svi naši podaci se odnose na rezidualni migracioni saldo, koji se može tumačiti kao stanovništvo koje je u

vreme popisa iz 2001. godine "nedostajalo" zbog odlaska u inostranstvo. 13 Prema rezultatima popisa 2001, dve trećine emigranata radno sposobnog uzrasta su stari 20-49 godina. 14 Među stanovništvom za koje je procenjeno da boravi u inostranstvu, vrednost generacijskog indeksa

"deca/roditelji" je znatno manja, ali daleko od nule (0,40).


članovima porodice, pojačavao se, što je kao posledicu imalo iseljavanje iz zemlje. Međutim, treba uzeti u obzir jake veze koje emigranti, najčešće, održavaju sa svojom užom ili širom porodicom i, naročito, njihove devizne doznake i transfere robe, što može olakšati teret koji podnosi sredovečno stanovništvo koje je ostalo u zemlji.15

U radu je data gruba procena broja albanskih domaćinstava koja "nedostaju" u popisu iz 2001. godine usled spoljnih migracija. Pre svega, pretpostavlja se da su koeficijenti "glavešinstva" (odnos lica na koje se vodi domaćinstvo i drugih članova domaćinstva – pr. ured.) po starosti i polu kod "očekivanog" stanovništva bili isti kao i kod popisanog stanovništva u zemlji. Pod pretpostavkom da nije bilo migracija, broj domaćinstava bio bi veći za 165 hiljada, i to za 197 hiljada veći zbog razlike u broju stanovnika, ali za 32 hiljada manji zbog razlika u njihovoj strukturi. To znači da je 165 hiljada ukupna razlika u broju domaćinstava koju treba distribuirati po starosti. Zbirno (tabela 6), migracioni saldo ostvaren u međupopisnom periodu 1989-2001. godina je, verovatno, smanjio broj domaćinstava u zemlji za oko 165 hiljada, i to najviše zbog smanjenja muškog stanovništva u zemlji, dok su rezultirajući strukturni uticaji doprineli ovom smanjenju samo kod mlađih starosnih grupa.

Tabela 6

Procena uticaja migracija na broj domaćinstava. Albanija, popisi 1989. i 2001, "očekivano" stanovništvo (1. april 2001)

1989 2001 Razlika između popisanog i "očekivanog" popisano "očekivano" popisano ukupno zbog broja

stanovnika zbog struktura stanovništva

Broj domaćinstava Ukupno 675 891 726 -165 -197 +33 "Glavešina" star 20-39 god. 355 276 199 -77 -54 -23 "Glavešina" stariji od 40 god. 225 613 526 -87 -143 +56

Broj osoba u braku Muškarci stari 20-54 god. 519 707 521 -185 -208 +22 Žene stare 15-49 god. 535 686 538 -147 -136 -11

Izvor: Kao za tabelu 1.

Broj parova koji "nedostaju" se takođe može proceniti na sličan način, i to izračunavanjem broja muškaraca i žena u braku u ukupnom "očekivanom" stanovništvu na dan 1. aprila 2001. godine, pod čvrstom pretpostavkom da bi starosnopolna struktura po bračnom stanju bila ista kao kod ukupnog popisanog stanovništva.16 Može se pretpostaviti da u grupi udatih žena koje se nalaze u fertilnom dobu (15-49 god.) nedostaje oko 150 hiljada osoba zbog smanjenja broja ženskog stanovništva izazavanog iseljavanjem iz zemlje.17

15 "… Banka Albanije je objavila podatak da su 1992. godine doznake iz inostranstva iznosile 150 miliona

USD, dok su 2002. godine dostigle 606,8 miliona USD." (Uruçi, Gedeshi, 2003). 16 Sastav "očekivanog" stanovništva po bračnosti je očigledno nepoznata. U radu smo usvojili hipotezu da su

udeli lica u braku/van braka po starosti i polu kod "očekivanog"stanovništva identični kao kod stanovništva popisanog aprila 2001. godine. Da nije prisutna selektivnost spoljnih migracija po rodu, rodno uravnoteženo "tržište braka" verovatno bi dovelo do većeg udela lica u braku.

17 Podaci popisa stanovništva Italije iz 2001. osvetljavaju problem sa stanovišta zemlje prijema. U Italiji je popisom registrovano oko 47 hiljada porodica sa bar jednim supružnikom iz Albanije. U više od tri od četiri slučaja, oba supružnika su bili iz Albanije (Martire, Zindato, 2005).


Emigracija u inostranstvo ima veliki uticaj na "tržište braka", dovodeći kod stanovništva u zemlji do rodne neravnoteže, i/ili menjajući prosečnu starost pri sklapanju braka.18 Te promene bi se donekle mogle pripisati emigracijama u inostranstvo što je prouzrokovalo "manjak" muškaraca u njihovim ranim dvadesetim godinama starosti.

Grafikon 3.

Koeficijenti raspoloživosti muškaraca (MAR) po starosti žena i preferiranih kohorti za brak. Albanija, popisano i "očekivano" stanovništvo 1. aprila 2001. godine

Izvor: Statistički podaci INSTAT-a obrađeni od strane autora Odsustvo iz zemlje muškaraca stasalih za brak, čini se da je u velikoj meri negativno

uticalo na "tržište braka". Ukoliko se "koeficijent raspoloživosti muškaraca" izračuna u odnosu na neudate žene iz "očekivanog" ili popisanog stanovništva iz aprila 2001. godine, može se sagledati značajano smanjenje raspoloživosti mladoženja do koga je došlo iseljavanjem muškaraca iz zemlje (grafikon 3).19 Razmatrani su modeli bračnosti za dva petogodišnja perioda (1992-1996. i 1997-2001) da bi se sagledale promene u vezi sa poželjnom starošću partnera u momentu sklapanja braka. Kod oba modela, razmak između krive "očekivanog" i popisanog stanovništva ukazuje da bi "poželjni" neoženjeni muškarci bili mnogo dostupniji

18 U razdoblju između 1986-1991. i 1996-2001. godine, prosečna starost mladoženja se povećala sa 27,2 na 27,7

godina. Istovremeno, prosečna starost nevesti se smanjila sa 22,7 na 22,2 godine. 19 Koeficijent raspoloživosti muškaraca (Men Availability Ratio - MARj) predstavlja odnos između mogućih

brakova žena starih j godina sa muškarcima starim i godina (ΣiMij), imajući u vidu preferenciju nevesti starosti j (nij) da sklapaju brak sa mladoženjama starosti i godina i raspoloživosti muškaraca starosti i godina, i broja neudatih žena starosti j (Wj). Kada je vrednost MARj=1 uspostavljena je ravnoteža na "bračnom tržištu", vrednosti veće od 1 znače da postoji veliki broj potencijalnih mladoženja, a vrednosti manje od 1, ukazuju na njihov nedostatak, što povećava "konkurenciju" među ženama koje žele da se udaju.


neudatim ženama u "očekivanom" nego u popisanom stanovništvu. To upućuje na jasno pogoršanje situacije na "tržištu braka" do koga dolazi zbog spoljnih migracija, naročito sa stanovišta mladih žena jer nema muškaraca u zemlji koji su pogodni za sklapanje braka.

Ukoliko sa tržišta braka pređemo na tršište rada, pojavljuje se još jedno pitanje: kako je tako masovan egzodus potencijalno zaposlenih uticao na tržište rada u zemlji? Pre svega, čini se da emigracija stanovništva Albanije nije značajno smanjila stopu nezaposlenosti u zemlji. Nije moguće znati kakva bi bila nezaposlenost da nije bilo iseljavanja, ali činjenica je da su u vreme održavanja popisa iz 2001. godine, mladići stari dvadesetak godina bili pod najvećim pritiskom, kako zbog intenzivnog iseljavanja (više od jedne trećine je u inostranstvu) tako i zbog najvećih stopa nezaposlenosti (61% kod starih 20-24 godine i 40% kod starih 25-29. godina).20 Takođe, spoljne emigracije nisu imale velikog uticaja na promenu privredne strukture Albanije jer je, u vreme popisa iz 2001, oko 60% muškog aktivnog stanovništva starog 20-29 godina, još uvek radilo u poljoprivredi.

Treba istaći da je u vreme popisa iz 2001, od oko 332 hiljade muškaraca rođenih između 1971. i 1980. godine, njih 123 hiljade (37%) verovatno boravilo u inostranstvu, 25 hiljada (7%) su bili neaktivni, 95 hiljada (29%) su tražili posao, a samo 93 hiljade (28%) su bili zaposleni, ali su verovatno mnogi od njih, naročito oni koji su radili u poljoprivredi (55 hiljade ili 16% ukupne generacije), uglavnom bili angažovani s nepunim radnim vremenom. U celini, između dve trećine i tri četvrtine mladih radno sposobnih muškaraca (20-29 godina) nije bila ekonomski iskorišćena u zemlji.

Mogući uticaji u budućnosti

Dobro je poznato da je struktura stanovništva ekran na kome demografska prošlost prikazuje film o svojoj budućnosti. Iako postoje razni scenariji, suština priče je već napisana. To posebno dolazi do izražaja kada prošlost ima veliki negativni uticaj na demografske strukture, kao što je to bio slučaj u Albaniji tokom 1990-ih godina.

Pre svega, treba istaći da je u radu reč o stanovništvu koje je popisom iz 2001. godine registrovano kao stanovništvo u zemlji. Nije moguće znati da li će se stanovništvo, koje je tada boravilo u inostranstvu, u dogledno vreme vratiti u zemlju i tako eliminisati negativne posledice na strukture stanovništva u zemlji koje je izazvao njihov odlazak u inostranstvo. Međutim, aktuelni trendovi, kao i postojeći radnoekonomski model, ne daju nade za skori preokret u pogledu albanskih spoljnih emigracija.21 Takođe, moraju se uzeti u obzir i čvrste veze između zemlje matice i migrantskog stanovništva, koje rezultiraju povratkom u Albaniju radi sklapanja braka, penzionisanja, započinjanja neke ekonomske aktivnosti, ili, pak, zbog neuspešne migracije, ali i dovode do novih odliva stanovništva zbog spajanja porodica, sklapanja braka ili, jednostavno, radi "migracionih lanaca".

Projekcije stanovništva, koje je uradio INSTAT (2004b), a koje su zasnovane na rezultatima popisa iz 2001. godine, jasno pokazuju na intenzivno starenje strukturnih "defekata", koji su, zbog migracija tokom 1990-ih nastali kod mladog i zrelog stanovništva. "Krnje" generacije, koje su u

20 Podaci o uslovima rada prema popisu iz 2001. godine su dobijeni od Nacionalog statističkog instituta

(INSTAT, 2004a). 21 U Italiji je nedavna "sanatoria" (pojedinačno regulisanje statusa nelegalnih radnih imigranata) registrovala oko

47 hiljada novih dozvola boravka koje su izdate albanskim državljanima, pretežno muškarcima.


vreme popisa iz 2001, zbog selektivnosti po starosti, bile u starosnoj grupi 20-40 godina, kasnije će se odnositi na starije sredovečno, a zatim na staro stanovništvo, kod kojih je emigriranje iz zemlje malo verovatno. Nove ulazeće generacije u sredovečno doba biće obimnije od mladog radno sposobnog stanovništva u zemlji popisanog aprila 2001. godine. Oni će vršiti pritisak na zapošljavanje a, ukoliko se potražnja za radnom snagom u zemlji znatno ne poveća u obimu i kvalitetu, tada će se verovatno uključiti u nove emigracione procese.

"Manjkovi" i neravnoteža koji su 2001. godine postojali kod mlađeg sredovečnog stanovništva, trebalo bi takođe da dovedu do manjeg broja rađanja i smanjenja brojnosti novih generacija, kako zbog malog broja potencijalnih roditelja, tako i zbog eventualnog smanjenja fertiliteta ili zbog kasnijeg stupanja u brak. Poboljšanje situacije u domenu ponude radne snage i rezultirajući migracioni pritisak mogu se predvideti nakon 2015. godine. Ukoliko se ostvari pretpostavka da će posle 200l. godine neto emigracija iznositi 15 hiljada lica godišnje, poboljšanje bi bilo značajnije i nastupilo bi dve ili tri godine ranije. U svakom slučaju, broj starih će se ubrzano povećavati u narednih 20 godina. Nastavak emigracionih procesa bi mogao da dovede, bilo do povećanja vrednosti indeksa zavisnosti stanovništva u zemlji (zbog većeg opterećenja radnog kontingenta od strane starog stanovništva), bilo do olakšanja tog tereta kroz primanje deviznih doznaka iz inostranstva.

Posledice spoljnih migracija iz 1990-ih godina koje se odražavaju na strukture albanskog stanovništa su veoma bitne i imaće velikog uticaja i na budući demografski razvitak. Međutim, ukoliko Albanija ostvari brzi ekonomski rast, ne samo da bi došlo do smanjenja spoljnih migracija, već bi se deo migranata koji žive u Grčkoj ili Italiji mogao vratiti kući i, tako, delimično ublažiti postojeće strukturne poremećaje.

Literatura

BARJABA, K. (2004). "Albania: Looking Beyond Borders". Migration Information Source. http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239CARELLA, M., MORETTI, E., PATERNO, A. (2004). "Les émigrations internationales de

l’Albanie : une étude comparée des estimations locales et internationales". Les migrations internationales: Observation, analyse et perspectives, Colloque international de Budapest (Hongrie, 20-24 septembre 2004), AIDELF.

INSTAT (2005). Albanian Emigration 1989-2001. Invited paper presented by E. Galanxhy at the Conference Of European Statisticians. Geneva, 21-23 March 2005.

http://www.unece.org/stats/documents/2005/03/migration/wp.3.e.pdfINSTAT (2004a). People and Work in Albania. Labour Force, Employment and

Unemployment in the Transition. http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/people%20and%20work/people%

20and%20work25fevrier05.pdfINSTAT (2004b). Population Projections for Albania 2001-2021. Population and Housing

Census 2001 (Tirana: INSTAT) http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/projections/projection25fevrier05.

pdf

http://www.migrationinformation.org/Profiles/display.cfm?ID=239

http://www.unece.org/stats/documents/2005/03/migration/wp.3.e.pdf

http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/people%20and%20work/people%20and%20work25fevrier05.pdf

http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/people%20and%20work/people%20and%20work25fevrier05.pdf

http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/projections/projection25fevrier05.pdf

http://www.instat.gov.al/repoba/english/Researches/anglisht/projections/projection25fevrier05.pdf


INSTAT (2002). The Albanian Statistical Yearbook: 1991-1999. Tirana: INSTAT. MARTIRE, F., ZINDATO, D. (2005). "Le famiglie straniere: analisi dei dati censuari del 2001

sui cittadini stranieri residenti". Paper presented at the Giornate di Studio sulla Popolazione, Padova, 16-18 Febr. 2005.

PAVLIK, Z. (1991). "Les tendances démographiques longues en Europe de l’Est". Population, 46, 3, 463-478.

van der POL, H. (1995). Albanian population projection (Tirana: Okb – Instat) URUÇI, E., GEDESHI, I. (2003). "Remittances management in Albania". WP 5/2003 (Roma:

CeSPI). http://www.cespi.it/WPMIG/Uruci-Gedeshi.PDFWorld Bank (1996). World Development Report 1996: From Plan to Market (Oxford-

Washington D.C.: Oxford University Press - World Bank). ZICKEL, R., IWASKIW, W.R. (eds.) (1992). Albania: A Country Study. (New York: Federal

Research Division - Library of Congress). http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+al0000)

http://www.cespi.it/WPMIG/Uruci-Gedeshi.PDF

http://lcweb2.loc.gov/cgi-bin/query/r?frd/cstdy:@field(DOCID+al0000)

Metodološki prilog

A) Korigovanje distribucije stanovništva po polu i godini rođenja u popisima iz 1989. i 2001.

U oba popisa, iz 1989. i 2001. godine, starost popisanog lica se dobijala na osnovu

odgovora na pitanje o godini rođenja. Kritični momenat je, za oba popisa, bio 1. april. Pre upoređivanja podataka ta dva popisa, potrebno je utvrditi da li je tačna distibucija po

starosti. Usled načina na koji su podaci prikupljeni, traganje za mogućim "iskakanjima" se mora obaviti po pojedinačnim godinama rođenja. Prema hipotezi linearne raspodele,22 u ovom radu je procenjena brojnost svake generacije stare x godina dodavanjem 25% (od 1. januara do 31. marta) generaciji rođenoj godine t-x i 75% (od 1. aprila do 31. decembra) generaciji t-x-1, gde je t godina popisa, tj. 1989. ili 2001. Kao što je to već naglasio Hendrik van der Pol [1995], podaci popisa iz 1989. godine pokazuju neto iskakanje za godine rođenja koje završavaju sa 0 ili 5, i to do generacija rođenih pre 1930, a pre svega kod ženskog stanovništva. Podaci popisa iz 2001. godine takođe pokazuju slično iskakanje.

Za potrebe ovog rada korigovana su iskakanja u popisu iz 1989. godine samo kod generacija rođenih između 1907-1932, i u popisu iz 2001. godine samo kod starosnih kohorti rođenih između 1919-1932.23 Primenjena je sledeća procedura:

i) "Indeks iskakanja" je izračunat uključivanjem pet godišta oko svake godine rođenja, uz

postepeno smanjivanje sa povećanjem udaljenosti od centralne godine rođenja. ii) Starosne kohorte unutar gore navedenih raspona su statistički usklađene tako što je

prvobitna vrednost podeljena sa odgovarajućim "indeksom iskakanja". iii) Eventualno neraspodeljene vrednosti po polu, distribuirane su prema svom predznaku

srazmerno novoizračunatim "indeksima iskakanja", i to ukoliko su imale odgovarajući predznak. U sledećoj tabeli, suma prosečnih kvadratnih odsupanja od jedinice "indeksa iskakanja"

za svaku vrednost izražena je po polu i godini popisa, koja je izračunata u rasponima kohorte iz originalnih popisnih ili statistički usklađenih podataka.

Muškarci Žene

1989 2001 1989 2001 Raspodela po godini rođenja (starosna kohorta) (1907-1936) (1919-1938) (1907-1936) (1919-1938)

Prvobitna raspodela 2,13 0,02 11,00 0,08 Statistički usklađena raspodela 0,33 0,00 0,85 0,01

22 Osim moguće sezonalnosti u raspodeli rođenja, ta pretpostavka može biti tačna u centralnim starosnim

godinama, ali je verovatno netačna za odojčad (deca mlađa od godinu dana), kao i za starije, gde broj umrlih nije linearno raspodeljen. S obzirom da su u radu centralna tema interesovanja migranti i sredovečno stanovništvo, nije elaborirana mnogo komplikovanija pretpostavka o distribuciji po godini rođenja za decu mlađu od godinu dana i za stare.

23 Niže granice su određene za prema veličini generacije za primenjeni indeks iskakanja. Najstarije generacije iz grupe rođenih pre 1930. godine su, međutim, manje uključne u migracije koje su se odigrale 1990-ih godina.


B) Analiza i distribucija umrlih po polu i starosti

Počevši od 1996. godine, distribucija umrlih po polu i starosti je raspoloživa po petogodišnjim grupama, osim za starosne grupe 0 i 1-4 godine, i to zaključno sa starosnom grupom 80-84 godine. Za prethodne godine, raspolaže se podacima u umrlima za iste starosne grupe, ali ne po polu, ili, alternativno, samo po polu. Umrli nepoznate starosti su prijavljivani u zvaničnim podacima do 2001. godine, a u 2000. godini njihov broj je iznosio 710 ili 4.3% ukupnog broja umrlih (INSTAT, 2002).

Struktura umrlih po polu pokazuje važan preokret u 1997. i 1998. godini, kada je udeo umrlih muškaraca povećan za preko 2 procentnih poena, što je odgovaralo broju od preko 1,000 umrlih. Ta povećana smrtnost muškaraca čini se da je vezana za povećanje udela umrlih starosti 30-39 godina, koje je bilo vrlo izraženo u 1997, 1998, i nešto umerenije 1999. godine. S tim u vezi, treba spomenuti propast "piramidalne štednje", koja se desila krajem 1996. i početkom 1997. godine, prouzrokujući nemire i bezmalo pravi građanski rat. Tim događajima se u naredne dve godine pripisuje oko 2000 umrlih, a najviše su bili pogođeni mladi odrasli muškarci.

Prilikom statističkih usklađivanja i kompletiranja podataka vezanih za umrle, u radu su, kad god je to bilo moguće, korišćeni objavljeni zvanični statistički podaci, zadržavajući ukupan broj umrlih, kako prema polu tako i prema starosti. Procedura je sledeća:

i) Brojevi umrlih nepoznate starosti su raspodeljeni po starosnim grupama, proporcionalno

odgovarajućoj distribuciji umrlih poznate starosti, i to samo za starosne grupe od 20-24 godina, pa nadalje.

ii) Novi totali umrlih po starosti su raspodeljeni po polu prema polnoj strukuri umrlih odgovarajuće starosti dobijene na osnovu najnovijih raspoloživih podataka za period od 1996. godine. Za prethodne godine, je primenjena polna struktura umrlih po starosnim grupama kao ona iz 1996. godine.

iii) Moguće razlike u zbirnim podacima između objavljenih i izračunatih, prema polu, raspodeljeni su proporcionalno svakoj starosnoj grupi, sa izuzetkom starosne grupe do jedne godine (preuzet je zvanični podatak o broju umrle odojčadi). Ta procedura je omogućavala da će se tako izračunati zbirni brojevi umrlih podudarati sa

zvaničnim podacima kako za oba pola, tako i po pojedinim starosnim grupama. Statistička usklađivanja su se pretežno ticala broja umrlih u starijim starosnim grupama. Međutim, 1997. i 1998. godine (godine tzv. piramidalne štednje), urađena su i značajna usklađivanja broja umrlih mladih muškaraca.

Da bi se primenio kohortni pristup, koji je korišćen prilikom procenjivanja neto migracionog salda u međupopisnom periodu, bilo je neophodno da se uradi procena godišnjeg broj umrlih po pojedinačnim kohortama. Osim za mlađe od 1 godine, raspodela broja umrlih prema pojedinačnim godinama starosti, unutar svake petogodišnje starosne grupe, zasnivala se na vrednostima iz italijanskih kompletnih tablica smrtnosti za period 1974-1977.24 Tada bi se

24 U periodu 1974-1977, u Italiji je dužina očekivanog trajanja života iznosila 69,7 godina za mušakrce i 75,9

godina za žene. Procenjeno je da su odgovorajuće vrednosti sti za Albaniju tokom 1990-ih iznosile oko 70 i 75 godina. U Italiji je smrtnost odojčadi između 1974. i 1977. godine iznosila oko 22‰, dok se u Albaniji vrednost tog pokazatelja smanjila sa 20‰ na 10‰.


broj umrlih po pojedinačnim godinama starosti u posmatranoj godini podelio na dva jednaka dela, i raspodelio godištima koja su te godine dostizala konkretnu starost.25

Zvanični podaci o broju živorođenih po polu su se takođe koristili za ulazeće generacije. Broj živorođenih i umrlih u 1989. godini je pomnožen sa 0,75 da bi se dobio broj živorođenih i umrlih u periodu od 1. aprila (datuma popisa) do kraja godine. Takođe, procenjeni broj živorođenih i umrlih prema polu i starosti od 1. januara do 31. marta 2001. godine predstavljao je jednu četvrtinu zvaničnog broja živorođenih i umrlih u toj godini.

C) Procena regionalnog neto migracionog salda u međupopisnom periodu

Da bi se procenilo stanovništvo regiona po polu i petogodišnjim starosnim grupama na

dan održavanja popisa iz 2001. godinem, a na osnovu podataka popisa iz 1989. godine, usvojena je pretpostavka o istim specifičnim stopama doživljenja u periodu 1989-2001 za svaki region, a koje su utvrđene prilikom izrade procena očekivanog stanovništva Albanije. U aktuelnim uslovima su te pretpostavke teško održive, ali delimično važe za kada su u pitanju deca mlađa od 12 godina i oni stariji od 61 godine.26 Nakon tih pretpostavki, moguće je proceniti "očekivani" broj stanovnika 12 godina nakon popisa iz 1989. godine, tj. na dan održavanja popisa iz 2001. godine.

Poređenjem tog "očekivanog" stanovništva po polu i petogodišnjim starosnim grupama (12-16, 17-21, ... , 57-61) sa odgovarajućim popisanim stanovništvom regiona (1. aprila 2001), moguće je, kao razliku, proceniti neto migracioni saldo po regionima. To je aritmetički neto migracioni saldo sa ostalim regionima u zemlji i sa drugim zemljama. Moguće je proceniti ranije mesto stanovanja kroz popisno pitanje koje glasi "Gde su pojedinci živeli aprila 1989. godine", tj. za vreme popisa iz 1989. godine. Na osnovu toga je urađena međuregionalna input-output tabela i izračunat međuregionalni neto migracioni saldo, koji predstavlja razliku ukupnog regionalnog neto migracionog salda i procenjenog spoljnog migracionog salda konkretne regije po petogodišnjim starosnim grupama i polu.

D) Računanje "koeficijenta raspoloživosti muškaraca"

Kada su N parovi, registrovani popisom iz 2001. godine, klasifikovani prema bračnim

kohortama27 (u stvari, uzete su u obzir samo dve grupe: 1992-1996. i 1997-2001) i prema starosti mlade i mladoženje pri sklapanju braka, tada se može izračunati "indeks preferencije"

25 Primenjen je drugačiji koeficijent raspodele za lica mlađa od godinu dana, i to u zavisnosti od nivoa smrtnosti

odojčadi. 26 U stvari, regionalne razlike u pogledu smrtnosti odraslih muškaraca naročito su bile prisutne za vreme nemira

iz 1997. godine. 27 Zahvaljujemo se Marielli Dimitri, iz italijanskog ISTAT-a, za obradu popisnih podataka potrebenih za

dobijanje podatke o parovima i njihovim datumima sklapanja braka. M. Dimitri je bila saradnica na popisu stanovništva Albanije iz 2001. godine, i razvila je kompjuterske programe za kontrolu i analizu podataka o domaćinstvima i porodicama. Ukupno je izdvojeno oko 676 hiljada parova od kojih je za potrebe ovog istraživanja izabrano samo oko 160 hiljada. Radi se o licima koja su sklopila brak posle 1991, i koja u vreme sklapanja braka nisu bila starija od 49 godina.


žena starosti j preko nij = Nij/N·j, gde su i i j starost mladoženje i starost mlade pri sklapanju braka.

Svaka neudata žena stara j godina bira svog muža među raspoloživim neoženjenim muškarcima koristeći preferencijalnu skalu opredeljenja koja odgovara njenoj starosti. Prilikom biranja, međutim, ona mora da se takmiči sa drugim neudatim ženama iste ili drugih starosti, s tim da te druge pomenute koriste preferencijalnu skalu opredeljenja koja odgovara njihovoj starosti.

Dakle, neoženjieni muškarci starosti i su procenjeni u skladu sa nij preferencijama žena: Mij = Mi · nij. Njihova suma po j (Mi·) daje broj mladoženja starosti i potrebnih da bi se realizovala opredeljenja neudatih žena starosti 14-49 godina koje žele da se udaju za muškarce konkretne starosti. Taj broj mladoženja mora se uporediti sa brojem neoženjenih muškaraca starosti i. U slučaju da je tih drugih manje, razlika se preraspodeljuje proporcionalno prema Mij, tako ih transformišući u ij , koje predstavlja moguće brakove za ženu starosti j sa muškarcem starosti i, imajući u vidu preferencije žena i ograničenja u pogledu brojnosti muškaraca i njihove strukture po starosti.

M̂

Za neudate žene Wj starost j postoji mogućih muškaraca. Odnos između neudatih žena i mogućim mladoženja

∑=• i ijj MM ˆˆ

jjj • predstavlja "indeks raspoloživosti muškaraca" za žene starosti j. Kada je MARj = 1, paritet između potencijalnih mladih i mladoženja je zagarantovan, dok vrednosti veće od 1 pokazuju preveliki broj potencijalnih mladoženja, a vrednosti manje od 1, nasuprot tome, ukazuju na nedostatak raspoloživih muškaraca, što povećava konkurenciju među ženama koje žele da se udaju.

WMMAR = ˆ

Migraciona kretanja u Republici Makedoniji u periodu tranzicije Verica JANESKA

Uvod Demografski procesi u Republici Makedoniji u proteklih deset godina bili su

determinisani velikim promenama u domenu prirodnog i migracionog kretanja stanovništva zemlje. U uslovima značajnog smanjenja prirodnog priraštaja stanovništva, sve je veći uticaj migracija na rast i strukturne karakteristike stanovništva. Migracije su se odvijale različitim intenzitetom i u različitim pravcima, a bile su, u suštini, determinisane transformacijom društvenog i ekonomskog razvoja zemlje.

Cilj rada je da se sagledaju promena u migracionim kretanjima stanovništva u tranzicionom periodu i njihove posledice i implikacije po demografski razvitak. Analiza se odnosi na obim i demografske karakteristike unutrašnjih i spoljnih migracija u periodu 1994-2004. Regionalne osobenosti migracionih kretanja su analizirane na regionalnom nivou primenom NUTS klasifikacije.1

Raspoloživi podaci dobijeni od administrativnih i statističkih izvora opredeljuju metodološki pristup istraživanju migracija. Prilikom sagledavanja ispoljenih promena, korišćeni su popisni podaci o doseljenom stanovništvu, kao i podaci redovnih statističkih istraživanja o doseljenim i odseljenim licima koja sprovodi Državni zavod za statistiku. Kako ti makedonski izvori ne raspoloživu relevantnim podacima o spoljnim migracionim kretanjima, njihov obim i intenzitet su identifikovani na osnovu podataka iz inostranih izvora.

Ukupna pokretljivost stanovništva U Makedoniji su se migracije, u proteklih pedeset godina, odvijele u raznim pravcima i

bile su veoma obimne. Iako je prostorna pokretljivost stanovništva prvenstveno uslovljena promenama u društvenim odnosima i dinamikom ekonomskog razvoja, ona je i pod uticajem mnogih drugih, neekonomskih faktora (demografski, socijalni, politički i drugi).

Intenzitet ukupnih migracionih kretanja je potvrđen popisnim podacima o obimu i učešću autohtonog i migrantskog stanovništva. U poslednjem međupopisnom periodu došlo je do značajnih promene u obimu ukupnih migracionih kretanja. One su se manifestovale kroz prekid kontinuiranog povećanja učešća migrantskog u ukupnom stanovništvu, koje je u tom razdoblju smanjeno sa 36,6% (1994) na 34,2% (2002). Taj trend je prisutan u svim regionima

1 Prema NUTS klasifikaciji (NUTS - Nomenclature of Units of Territory for Statistics), u Makedoniji je, prema

teritrorijalnoj organizaciji iz 1996. godine, postojalo osam regiona (NUTS 3), 34 grupe opština (NUTS 4), koje odgovaraju opštinama iz teritorijalne podele iz 1965. godine i 123 opštine (NUTS 5). Prema poslednjoj teritorijalnoj organizaciji iz 2004. godine, Makedonija ima 84 opštine. U ovom radu, analiza je urađena na osnovu raspoloživih podataka koji se odnose na teritrorijalnu organizaciju iz 1996. godine.


(NUTS 3) osim u Jugozapadnom, gde dolazi do zanemarljivog rasta udela migrantskog stanovništva (tabela 1). U 2002. godini, vrednost tog pokazatelja je bila najveća u Istočnom (38,9%), a najmanja u Pološkom regionu (26,6%).

Tabela 1.

Broj i struktura autohtonog i imigrantskog stanovništva. Republika Makedonija, 20. jun 1994. i 31. oktobar 2002.

Podaci redovnih statističkih istraživanja pokazuju da je u periodu 1994–2004. ukupan broj

doseljenih i odseljenih (unutrašnjih i spoljnih migracija) iznosio 136.156 i 122.926 lica, a migracioni saldo na nivou zemlje bio je pozitivan (13.230 lica). Ti podaci ne odražavaju stvarno stanje u pogledu ukupne prostorne pokretljivosti stanovništva zbog veoma malog obuhvata spoljnih migracija, a posebno emigracija. To potvrđuje i migracioni saldo, izračunat primenom vitalno-statističkog metoda, koji je u međupopisnom razdoblju 1994-2002. imao negativnu vrednost (-30.992).

Regionalne razlike u ukupnoj prostornoj pokretljivosti stanovništva su potvrđene podacima redovnih statističkih istraživanja. U analiziranom periodu, učešće Skopskog regiona i dalje je

Autohtono stanovništvo Doseljeno stanovništvo

iz inostranstva Region

God. Ukupno stanov- ništvo svega udeo (%) u

ukupnom svega iz drugog mesta iste

opštine iz druge opštine svega udeo (%) u

ukupnom

1994 1945932 1233870

63,4 712062 140483 411797 92950 4,8 Republika Makedonija 2002 2009930 132286

665,8 687064 151208 456689 79167 3,9

1994 242596 148941 61,4 93655 19595 60142 7125 2,9 Pelagonijski 2002 236803 150810 63,7 85993 18085 60497 7411 3,1 1994 131035 76532 58,4 54503 11691 29843 6967 5,3 Vardarski 2002 132181 82364 62,3 49817 12358 32354 5105 3,9 1994 163841 99590 60,8 64251 20455 30102 9863 6,0 Severnoistočni 2002 171640 108989 63,5 62651 22670 31999 7982 4,7 1994 212874 147698 69,4 65176 16755 39464 3997 1,9 Jugozapadni 2002 213030 146593 68,8 67437 19124 43868 4445 2,1 1994 545228 320992 58,9 224236 11570 131462 49647 9,1 Skopski 2002 572551 362686 63,3 209865 14422 154052 41391 7,2 1994 168481 115992 68,8 52489 13327 31584 3753 2,2 Jugoistočni 2002 170776 119263 69,8 51513 13760 34694 3059 1,8 1994 280352 204074 72,8 76278 16100 47588 6978 2,5 Pološki 2002 304672 223634 73,4 81018 19989 54871 6158 2,0 1994 201525 120051 59,6 81474 30990 41612 4620 2,3 Istočni 2002 202297 123527 61,1 78770 30800 44354 3616 1,8

Izvor: ZSRM (1997), DZS (2004) Napomena 1) U ukupno doseljeno stanovništvo, prema popisu iz 1994. godine, uključena su i lica čije je ranije mesto prebivališta nepoznato. Napomena 2) U ukupno stanovništvo, prema popisu iz 2002. godine, nisu uključeni stranci sa dozvolom boravka u Republici Makedoniji, prisutni u zemlji duže od godinu dana.

Migraciona kretanja u Republici Makedoniji u periodu tranzicije 205

dominantno. Njegov udeo u ukupnom doseljenom stanovništvu je povećan sa 36,7% (1994) na 48,3% (2004), a u ukupnom broju odseljenih lica, koja su identifikovana i pomoću podataka iz inostranih izvora, sa 32,6% na 43,3%.

Unutrašnje migracije Obim ukupne prostorne pokretljivosti stanovništva Republike Makedonije, posmatran na osnovu

doseljenog stanovništva i tipa migracija, pokazuje da su u drugoj polovini 20. veka unutrašnje migracije bile, a i nadalje su dominantne. U predtranzicionom periodu intenzivirane su migracije koje su se odvijale u opštinskim okvirima, tj. dominirale su lokalne migracije na relaciji selo-grad.2

Tabela 2.

Struktura migrantskog stanovništva prema mestu odakle se doselilo (%). Republika Makedonija, 20. jun 1994. i 31. oktobar 2002.

Region Godina Svega Iz drugog mesta iste

opštine Iz druge opštine

Iz inostranstva

1994 100,0 19,7 57,8 13,1 Republika Makedonija 2002 100,0 22,0 66,5 11,5

1994 100,0 20,9 64,2 7,6 Pelagonijski 2002 100,0 21,0 70,4 8,6 1994 100,0 21,5 54,8 12,8 Vardarski 2002 100,0 24,8 65,0 10,2 1994 100,0 31,8 46,9 15,4 Severnoistočni 2002 100,0 36,2 51,1 12,7 1994 100,0 25,7 60,5 6,1 Jugozapadni 2002 100,0 28,4 65,0 6,6 1994 100,0 5,2 58,6 22,1 Skopski 2002 100,0 6,9 73,4 19,7 1994 100,0 25,4 60,2 7,2 Jugoistočni 2002 100,0 26,7 67,4 5,9 1994 100,0 21,1 62,4 9,1 Pološki 2002 100,0 24,7 67,7 7,6 1994 100,0 38,0 51,1 5,7 Istočni 2002 100,0 39,1 56,3 4,6

Izvor: Izračunato na osnovu podataka iz tabele 1.

U periodu tranzicije, došlo je do značajanih promena u obimu i učešću lokalnih

(unutaropštinskih) migracija i međuopštinskih migracija (tabele 1 i 2). Popisni podaci o

2 To je potvrđeno i vrednostima neto migracionog salda gradskog i seoskog stanovništva po međupopisnim

razdobljima, koje su izračunate primenom vitalno-statističkog metoda (Dimitrieva, Janeska, Hinić, 1998).


ukupnom broju doseljenih lica pokazuju da se učešće unutaropštinskih migracija povećalo sa 19,7% (1994) na 22,0% (2002), a međuopštinskih sa 57,8% na 66,5%.3

Na slične zaključke u pogledu promena strukture unutrašnjih migracija upućuju i podaci redovnih statističkih istraživanja, koji se mogu oceniti kao relevantni. Prema tim podacima, u periodu 1994-2004, unutrašnjim migracijama je obuhvaćeno 119.509 osoba, od kojih je 25.550 (21,4%) uključeno u lokalne migracije, a 93.921 (78,6%) u međuopštinske migracije (tabela 3). Uz to, učešće lokalnih i međuopštinskih migranata u ukupnom doseljenom stanovništvu, i pored ispoljenih oscilacija, u posmatranom periodu imaju tendenciju smanjenja odnosno povećanja (grafikon 1).

Tabela 3. Doseljenog stanovništva prema mestu odakle se doselilo (unutrašnje migracije).

Republika Makedonija, 1994-2004. Doseljeno stanovništvo 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Broj stanovnika Svega 8157 9324 11433 11554 11812 10719 12419 10400 11138 11058 11495Druga opština 5881 6805 7814 9306 9534 8594 10100 8417 9117 9027 9326Drugo mesto iste opštine 2276 2519 3619 2248 2278 2125 2319 1983 2021 2031 2131 Struktura u procentima (svega = 100,0) Druga opština 72,1 73,0 68,3 80,5 80,7 80,2 81,3 80,9 81,9 81,6 81,1Drugo mesto iste opštine 27,9 27,0 31,7 19,5 19,3 19,8 18,7 19,1 18,1 18,4 18,5

Izvor: Statistički pregled, DZS (različite godine).

Grafikon 1.

Doseljeno stanovništvo prema mestu odakle se doselilo (unutrašnje migracije). Republika Makedonija, 1994-2004.

3 Popisom stanovništva iz 2002. godine u unutrašnjim migracijama je obuhvaćeno 42.168 lica koja su bila

odsutna iz stalnog mesta stanovanja, a nalazila su se u drugom mestu u zemlji zbog posla, školovanja, itd. Po prvi put, registrovano je 2.252 interno raseljenih lica, kao posledica konflikta iz 2001. godine.


Imajući u vidu sve raspoložive podatke o unutrašnjim migracijama, nesumnjiv je zaključak da je u posmatranom periodu produžen trend smanjivanja udela migracija koje su se odvijale u opštinskim okvirima, naročito onih koje su bile na relaciji selo-grad, a koje su započele 1980-ih godina i još uvek traju.4 To je bilo uzrokovano smanjenim migracionim potencijalom, s jedne strane, i tendencijom intenziviranja migracionih kretanja sa seoskih područja ka inostranstvu, s druge strane.

Popisni podaci koji se odnose na doseljeno stanovništvo popisa ukazuju da je relativno malo povećanje udela lokalnih migracija u ukupnim unutrašnjim migracijama karakteristično za sve regione (tabela 1). Izdavajaju se Severoistočni, Pološki i Vardarski region s najvećim povećanjem udela lokalnih migranata u ukupnom doseljenom stanovništvu (povećanje od 4,4, 3,6 i 3,3 procentnih poena, respektivno), dok se s najmanjim povećanjem udela (za 0,1 i 1,1 procentih poena) odlikuju Pelagonijski i Istočni region. Prema podacima iz 2002. godine, učešće lokalnih migracija je najmanja u Skopskom regionu (6,9%), a najveće u Istočnom (39,1%) i Severoistočnom regionu (36,2%).

Udeo doseljenih iz drugih opština, tj. međuopštinskih migracija u ukupnom migrantskom stanovništvu se 2002. godine kretao u intervalu od 51,1% (Severoistočni region) do 70,4% odnosno 73,4% (Pelagonijski i Skopski region). Promene u pogledu vrednosti udela međuopštinskih migracija koje su zabeležene u međupopisnom razoblju su različite. Najveće povećanje je zabeleženo u Skopskom (sa 58,6% u 1994, na 73,4% u 2002) i Vardarskom regionu (sa 54,8% do 65,0%), a najmanji je bio u Severoistočnom i Jugozapadnom regionu (sa 46,9% na 51,1% odnosno sa 60,5% na 65,0%).

Podaci redovnih statističkih istraživanja ukazuju da je u unutrašnjim migracijama (u okvirima zemlje) učešće Skopskog regiona bilo i ostalo dominantno, i to bez značajnih kolebanja tokom posmatranog perioda. Njegovo učešće u ukupnom broju doseljenih lica povećalo se sa 40,0% (1994) na 51,3% (2004), a u broju ukupnim odseljenih sa 32,8% na 45,6%. Pored Skopskog regiona, povećanje udela u ukupnom doseljenom stanovništvu karakteristično je za Pelagonijski, Vardarski i Severoistočni region, a u ukupnom odseljenom stanovništvu Makedonije za Vardarski, Severoistočni i Pološki region. Ti podaci potvrđuju prethodnu konstaciju o regionalnim specifičnostima vezanim za učešće lokalnih i međuopštinskih migracija.

Spoljne migracije Što se tiče spoljnih migracije, raspoloživi podaci iz statističkih i administrativnih izvora

su veoma oskudni i nepouzdani. Uz to, trenutno ne postoje relevantni zvanični podaci o migracijama stanovništva iz Makedonije u inostranstvo, iako su u analiziranom periodu one bile veoma obimne i intenzivne.5

4 U periodu 1981-1994, migracioni saldo gradova je iznosio 33.194 stanovnika, dok je u seoskim područjima on

bio negativan (-141.949). Stoga, ostvareno povećanje gradskog stanovništva (195.594) pre svega je rezultat pozitivnog prirodnog priraštaja i pripajanja pojedinih seoskih naselja gradovima.

5 U pogledu obima, demografskih i socioekonomskih karakteristika lica koja su napustile zemlju, ukupno i po regionima, za period do 1994. godine, moguće je doći do nekih spoznaja samo preko popisnih podataka. Promenama u Zakonu o popisu stanovništva 2002. godine, popisani su samo makedonski građani koji su u inostranstvu kraće od jedne godine.


U pogledu lica koja su se doselila iz drugih zemalja, popisni podaci pokazuju da se njihov broj u Makedoniji smanjio sa 92.950 (1994) na 79.167 osoba (2002), a njihov udeo u ukupnom stanovništvu sa 4,8% na 3,9% (tabela 1). Na regionalnom nivou, najveći udeo doseljenih iz inostranstva je u ukupnom stanovništvu Skopskog (7,2%) i Severoistočnog regionu (4,7%). Najveća koncentracija doseljenih iz inostranstva je u severozapadnom delu zemlje. Više od polovine tih migranata su stanovnici Skopskog regiona (52,3%), a manje od jedne petine (17,9%) Severoistočnog i Pološkog regiona.

Za period tranzicije karakteristične su značajne promene kako u intenzitetu doseljavanja iz inostranstva, tako i u odnose na zemlje porekla. To potvrđuju i podaci popisa iz 2002. godine o ukupnom stanovništvu doseljenom iz inostranstva prema poslednjem preseljenju, godini i zemlji odakle su se doselili. Najveći deo tih lica se doselio u periodu 1946-1960 (27,6%). Nakon tog perioda, broj doseljenih ima tendenciju kontinuiranog opadanja sve do početka 1990-ih godina. U periodu 1991-2002, u Makedoniju se doselilo 11.635 lica, tj. 14,7% ukupnog broja doseljenih iz inostranstva. Njih je za 55,3% više u odnosu na broj doseljenih u prethodnoj deceniji (1981-1990). Što se tiče zemalja porekla, do 1990. godine, dominantno je bilo učešće lica doseljenih iz Srbije i Crne Gore (63,1%), dok je učešće osoba iz drugih republika bivše SFRJ i susednih zemalja bilo relativno malo, a udeo doseljenih iz svih ostalih zemalja iznosi 14,0%. Poslednje decenije (1991-2002), učešće doseljenih iz Srbije i Crne Gore je smanjeno na 30,6%, a iz "ostalih" zemalja je iznoslilo 45,2%.

Rezultati redovnih godišnjih statističkih istraživanja ukazuju na intenziviranje doseljavanja iz inostranstva. Prema tim podacima, od 1994. do 2004. godine doselilo se ukupno 16.647 lica, od kojih je 8.551 lice (44,7%) imalo makedonsko državljanstvo, dok su 8.096 (40,6%) bili stranci. Počev od 2002. godine tim istraživanjima registruju se stranci koji imaju dozvolu boravka. Takvih je 2002. godine bilo 1.536, u 2003. ukupno 1.093, a 2004. godine 1.175 lica.6 Najveći deo doseljenih iz inostranstva živeo je u severozapadnom delu zemlje.

Vremenski interval od 1990. do sredine 2000-ih godina predstavlja jedno izuzetno razdoblje. Posmatrano od 1960-ih godina, za kada se vezuje pojava masovnih ekonomskih migracija iz Republike Makedonije, to je razdoblje najvećeg emigracionog talasa. Mnogi pokazatelji ukazuju na činjenicu da se poslednjih nekoliko godina povećao broj makedonskih građana, uključujući i visoko obrazovana lica raznih profesija, koji su otišli u evropske i prekookeanske zemlje.

Popisom iz 1994. godine registrovano je ukupno 173.611 makedonskih građana sa boravkom u inostranstvu. Od toga, oko 50 hiljada napustilo je zemlju u periodu 1989-1994. Poslednjim popisom iz 2002. godine obuhvaćena su samo lica koja koji borave u inostranstvu kraće od godinu dana. Takvih je popisano ukupno 35.123. Od toga su 22.995 lica koja rade kod stranog poslodavca ili samostalno ili, pak, borave u inostranstvu kao članovi porodice tih lica i to kraće od jedne godine, a 12.128 ih boravi u inostranstvu iz drugih razloga (školovanje, rad u makedonskim diplomatskim predstavništvima, predstavnici makedonskih firmi i slično). Najveći broj makedonskih građana boravi u evropskim zemljama (93% iz prve i 82% iz druge grupe). Ipak, i pored nesporne činjenice da je intenzivno iseljavanje nastavljeno i nakon 1994. godine, ti podaci se mogu oceniti kao nerealni. Naime, teško je prihvatiti podatak da je samo za godinu dana zemlju napustilo oko 23.000 građana.

6 U rezultatima popisa iz 2002. godine su, kao posebna kategorija, izdvojeni stranci sa dozvolom za boravak u

Republici Makedoniji, kojih je bilo ukupno 6.000. Takođe, popisano je i ukupno 3.306 lica svrstanih u kategoriju izbeglica, lica pod humanitarnom zaštitom i drugih lica koja su ostala u zemlji nakon ratnih sukoba na području bivše Jugoslavije.


Može se reći i da podaci redovnih statističkih istraživanja ne odražavaju stvarno stanje u pogledu iseljavanja iz zemlje. Na osnovu tih podatka, u periodu 1994-2004. zemlju su napustila samo 3.417 lica.

Strani izvori potvrđuju da je, u drugoj polovini 1990-ih godina, emigracija iz Republike Makedonije nastavila da se odvija relativno velikim intenzitetom. Broj makedonskih državljana najviše je povećan u Nemačkoj, Švajcarskoj i Italji (tabela 4). Samo u Nemačkoj i Švajcarskoj je, između 1996. i 2004. godine, broj makedonskih državljana povećan za 48.931 lica (približno 6.100 osoba godišnje), a u Italiji za 14.455 osoba (1997-2001). Prema stranim statističkim izvorima, samo u te tri zemlje boravi oko 150 hiljada makedonskih državljana.

Tabela 4.

Građani Republike Makedonije koji borave u evropskim zemljama (po zemljama). 1996-2004 ( stanje 1. januara)

Zemlja 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Belgija 826 Češka 1170 921 761 845 843 Danska 1103 1415 1545 1694 1803 Finska 53 80 116 131 144 150 147 155 Francuska 2073 Holandija 449 482 507 500 590 646 677 677 Island 3 6 10 16 17 20 18 Italija 11596 13456 16647 21110 26051 Lihtenštajn 71 71 77 77 80 83 98 107 113 Mađarska 29 39 32 50 Nemačka 33984 38774 42550 46167 49420 56000 58300 61000 61000 Norveška 113 140 178 207 289 341 341 Portugalija 1 1 1 4 17 27 Rumunija 1 1 1 2 1 Slovenija 2200 2412 2277 3565 4125 3897 Turska 1419 Španija 19 33 36 103 277 308 Švajcarska 39540 45146 48503 51142 54300 56317 59456 61211 61455 Švedska 1303 1594 1676 1819 1925 1715 1420 1420 Izvor: Council of Europe (2003; 2005)

Brojna makedonska dijaspora u prekookeanskim zemljama (Australija, SAD, Kanada)

povećala se u poslednjih deset godina za jedan novi kontingent, koji se pretežno sastoji od mladih, visoko obrazovanih ljudi. I za njih se ne raspolaže relevantnim podacima. Prema stranim statističkim izvorima, ukupan broj makedonskih državljana u te tri zemlje iznosi preko 150 hiljada lica.7 Stvarni obim makedonskog emigracionog kontingenta u prekookeanskim zemljama je značajno veći.

7 Prema nacionalnoj Agenciji za iseljeništvo (izvor: www.emigration.gov.mk), a na osnovu zvaničnih

statističkih podataka zemalja prijema, broj makedonskih državljana u Australiji iznosio je 81.898 (2001), u SAD 43.783 (2000), a u Kanadi 31.265 (2001).


Na osnovu svih raspoloživih podatka, ukupan obim emigracije u periodu tranzicije se može svesti na najmanje 120 hiljada lica. Broj makedonskih građana koji trenutno borave u inostranstvu je znatno veći i može se proceniti na preko 360 hiljada lica, što predstavlja oko 18% ukupnog stanovništva zemlje u vreme popisa iz 2002. godine. Prema našim procenama, broj lica sa visokim obrazovanjem koja borave u inostranstvu, iznosi najmanje 15 hiljada. To predstavlja više od 15% ukupnog broja stanovnika Makedonije koji su u vreme popisa iz 2002. godine posedovali univerzitetsko obrazovanje. Stoga, može se zaključiti da se Republika Makedonija suočava sa veoma obimnom i intenzivno rastućom intelektualnom emigracijom.

Više indicija upućuje na zaključak da je u poslednjoj deceniji u određenim delovima zemlje došlo do velikih promena obima i intenziteta emigracionih kretanja.8 U mnogim opštinama Pološkog i Jugozapadnog regiona, kao i u nekim opštinama Skopskog i Severoistočnog regiona, migraciona kretanja prema inostranstvu su relativno intenzivno nastavljena i nakon 1994. godine. U uslovima naglašenog preobražaja tzv. privremenog boravka u trajno preseljenje, kao i intenziviranja iseljavanja, koje je prisutno u poslednjoj deceniji, Makedonija je trajno izgubila značajan deo svog stanovništva.

Osnovne demografske karakteristike migracionog stanovništva Ograničenja koja se tiču raspoloživih statističkih i administrativnih izvora podataka,

odnose se i na demografske i socioekonomske karakteristike migrantskog stanovništva. Na osnovu podataka dosadašnjih popisa stanovništva i redovnih statističkih istraživanja, moguće je identifikovati neka od tih obeležja. S obzirom na značaj za demografski razvitak, posebna pažnja će biti posvećena sastavu stanovništva po polu i starosti.

U strukturi ukupnog migrantskog stanovništva po polu, u analiziranom periodu je dominantno učešće žena. Prema popisnim podacima, ono iznosi 60,3% (1994) odnosno 61,7% (2002). Podaci o doseljenom stanovništvu po polu pokazuju da je 2002. godine udeo žena u lokalnim miracijama bio 65,9%, u međuopštinskim migracijama 61,0%, a među doseljenima iz inostranstva 57,7%. Brojčana dominantnost ženskog stanovništva je potvrđena i podacima redovnih statističkih istraživanja. Udeo žena u ukupnom migrantskom stanovništvu je određen razlozima migriranja, među kojima najveću ulogu imaju sklapanje braka i porodični razlozi.

U poređenju sa prethodnim razdobljem, u tranzicionom periodu karaktristične su velike promene u polnoj strukturi i za emigraciona kretanja - iz zemlje ka inostranstvu. Više činjenica ukazuje da je produžen rastući trend kretanja udela žena u ukupnom migracionom kontingentu (sa 39,2% u 1981. na 41,5% u 1994). Takva tendencija je uslovljena većom zastupljenošću tzv. porodičnih migranata, a samim tim su intenzivirana i trajna iseljavanja u inostranstvo.

Što se tiče starosne strukture migrantskog stanovništva, podaci dobijeni iz oba izvora pokazuju da je više od polovine migranata staro 15-29 godina. Njihovo učešće u ukupnom doseljenom stanovništvu je, prema podacima popisa iz 2002. godine iznosilo 53,4%. Učešće dece mlađe od 15 godina bilo je manje (23,2%), dok je udeo lica starih 30-64 godine iznosio 15,0%. Zastupljenost te tri velike starosne grupe po tipovima migracija je sledeća: kod lokalnih migracija 57,3%, 17,5% i 14,3% respektivno, kod međuopštinskih udeli iznose 53,9%, 22,6% i

8 Popisni podaci iz 1994. godine pokazuju da se prema odnosu broja lica koja borave u inostranstvu i ukupnog

stanovništva u zemlji, sa natprosečnim intenzitetom emigracija (9,0%), izdvajaju dva područja, i to: Pelagonijski region (22,5%), a zatim Jugozapadni (14,1%) i Pološki region (12,8%).


15,4%, a kod doseljenih iz drugih zemalja su 42,6%, 37,7% i 14,5%, respektivno. To znači da, bez obzira na tip migracija, među migrantima dominira mlađe radno sposobno stanovništvo, a relativno je veliko i učešće dece, posebno među doseljenima iz inostranstva.

Popisni podaci za 1994. godinu, koji se odnose na sastav migracionog kontingenta po starosti, pokazali su da je značajan deo vitalnog stanovništva van zemlje. U tom smislu, veoma ilustrativne su vrednosti migracionih generacijskih koeficijenata, koje ukazuju da su migranati u proseku mlađi od ukupnog stanovništva u zemlji9 (Јанеска, 2002).

Uzimajući u obzir saznanja o obimu, intenzitetu i pravcima prostorne pokretljivosti stanovništva, kao i o demografskoj strukturi migrantskog stanovništva, moguće je zaključiti da su unutrašnje i spoljne migracije, neposredno i posredno (preko ukupnog i prirodnog priraštaja stanovništva) značajno uticale na demografski razvitak Makedonije. Ti uticaji su se manifestovali preko obima stanovništa, njegove reproduktivne osnove i ubrzanja demografskog starenja, i to na nivou zemlje kao celine i regionalno. Posledice i implikacije doseljavanja odnosno odseljavanja naročito su naglašene na područjima gde su migracije prisutne u većem obimu i intenzitetu (seoska naselja, manji gradovi i izrazito emigracione opštine). Nesporna je činjenica da su u međupopisnom periodu 1994-2002. migraciona kretanja doprinela smanjenju stanovništva, negativnom prirodnom priraštaju i vrlo odmaklom procesu demografskog starenja.10 U isto vreme, migracije su uticale na promene prostornog razmeštaja stanovništva. Pravci unutrašnjih migracija i doseljavanja iz inostranstva doprineli su daljem povećanju gustine stanovništva i njegovoj koncentraciji u opštinama u severozapadnom delu zemlje.

Niska prosečna godišnja stopa rasta stanovništva Republike Makedonije (0,48%), veliki udeo stanovništva u inostranstvu u ukupnom prirodnom priraštaju (19,5%) i prelazak stanovništva s obzirom na starosnu strukturu iz stadijuma na pragu demografske starosti u stadijum demografske starosti, koji karakterišu međupopisni period 1994-2002, u velikoj meri su uslovljeni intenzivnim iseljavanjem u inostranstvo. Posledice i implikacije naročito su izražene u emigracionim područjima. Na primer, u 2002. godini, u Pološkom regionu, udeo rođenih u inostranstvu u ukupnom broju živorođenja je dostigao 29,1%, stopa ukupnog fertiliteta (SUF) sa rođenima u inostranstvu je iznosila 2,21, a bez tih rađanja 1,55 dece po ženi (Јанеска, Симовски, 2007). Slično je i u Pelagonijskom regionu gde je vrednost SUF-a bez rođenih van tog regiona iznosila 1,49. To znači da u Pološkom i Pelagonijskom regionu ne bi bilo moguće obezbediti zamenu generacije ukoliko se ne uzimaju u obzir deca rođena u inostranstvu. Pelagonija je tradicionalno emigraciono područje, gde je do 1990. godine iseljeništvo dostigle ogromne razmere, što je imalo veliki uticaj na smanjenje reproduktivne baze stanovništva. U pogledu promena starosne strukture, stanovništvo Pologa je iz stadijuma demografske zrelosti (1994) došlo do praga demografske starosti (2002), dok se u Pelagoniji ono zadržalo u stadijumu demografske starosti.11

9 U inostranstvu je 1994 godine boravio relativno veliki deo stanovništva osnovnih funkcionalnih starosnih

kontingenata (6,9% dece, 9,9% mladih, 9,4% radno sposobnog stanovništva i 8,1% ženskog fertilnog stanovništva). 10 U međupopisnom periodu 1994-2002. smanjenje stanovništva zabeleženo je u gotovo polovini opština (61),

negativan prirodni priraštaj u 35, a prema podacima popisa iz 2002. godine starenje stanovništva veoma je odmaklo u 76 opština (opštine su posmatrane prema teritorijalnoj organizaciji iz 1996. godine).

11 U vreme popisa iz 2002. godine, u svim opštinama Pelagonijskog regiona stanovništvo se nalazilo u stadijumu demografske starosti ili stadijumu duboke demografske starosti.


Zaključak Analize prostorne pokretljivosti stanovništva Republike Makedonije pokazuju da je u

periodu tranzicije došlo do promena u obimu i smeru unutrašnjih migracija, kao i do intenziviranja spoljnih migracija. U uslovima bezmalo iscrpljene agrarne prenaseljenosti, povećane nezaposlenosti u gradovima, ekonomske krize i relativno ograničenih uslova za zapošljavanje, naročito u manjim opštinama, došlo je do intenziviranja međuopštinskih migracija i iseljavanja u inostranstvo.

Unutrašnje i spoljne migracije su se, kao i u predtranzicionom periodu, odvijale stihijno, tj. uz odsustvo migracione i odgovarajuće razvojne politike usmerene ka ravnomernijem regionalnom razvoju, naročito ka razvoju ruralnih područja i manjih opština. Ta područja su bila prepuštena uticaju velikih promena u socioekonomskom razvoju, bez sagledavanja demografske komponente i njenih implikacija na razvojne procese. S obzirom na brojnost i demografske strukture migranata, migracije imaju značajan uticaj na obim ukupnog stanovništva u zemlji, njegovu reproduktivnu osnovu i na proces demografskog starenja. Posledice i implikacije su izraženije na područjima intenzivnih migracionih kretanja, što je doprinelo produbljivanju regionalnih razlika u stepenu razvijenosti stanovništva u zemlji i velikim promenama u prostornodemografskim odnosima.

Saznanje o promenama u migracionim kretanjima i njihovom sve većem uticaju na porast stanovništva i njegov prirodni priraštaj, ukazuju na potrebu za stalnim i produbljenim istraživanjima migracija. Veću pažnju treba posvetiti iseljeničkim tokovima, imajući u vidu veoma veliku potencijalnu intelektualnu emigraciju. Anketno istraživanje koje je Ekonomski institut sproveo 2003. godine na Elektrotehničkom, Mašinskom i Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta "Sv. Kiril i Metodije", a koje je obuhvatilo 305 studenata završene godine studija, pokazalo je da je 85% razmišljalo ili već planiralo da napusti zemlju (Јанеска, 2003).

Izneta analiza pokazuje da raspoloživi podaci iz administrativnih i statističkih izvora predstavljaju ozbiljno ograničenje za obuhvatnije istraživanje migracija. S tim u vezi, predlažemo promene u klasifikovanju i publikovanju podataka redovnih statističkih istraživanja koja se odnose na praćenje unutrašnjih migracija. Što se tiče spoljnih migracija, neophodna je veća kontrola doseljavanja iz inostranstva i pronalaženje rešenja za kontinuirano praćenje i veći obuhvat makedonske emigracije.

Imajući u vidu postojeće uslove biodinamike i starenja stanovništva, stihijno odvijanje migracija može da ima dalekosežne implikacije na demografski razvitak Republike Makedonije. Stoga, nužno je usvojiti odgovarajuću migracionu politiku, koja bi bila deo celovite populacione politike zemlje. Njene mere i aktivnosti treba da budu usmerene ka smanjenju iseljavanja iz manjih opština i ruralnih područja, selektivnom prijemu stranih državljana i zaustavljanju iseljavanja u inostranstvo, naročito intelektualnih emigracija.

Literatura

Council of Europe (2003). Recent Demographic Developments in Europe 2003 (Strasbourg: Council of Europe Publishing)

Council of Europe (2005). Recent Demographic Developments in Europe 2004 (Strasbourg: Council of Europe Publishing)


DIMITRIEVA, E., JANESKA, V., HINIĆ, B. (2000). "Les mouvements migratoire (internes et internationaux) et la répartition spatiale de la population dans l'ancienne République Yougoslave de Macédoine". In Byron Kotzamanis (ed.) Mouvements migratoires et la répartition spatiale de la population, La démographie des Balkans (Volos - Thessalonique: Université de Thessalie - Université de Macédoine - Réseau DémoBalk), p. 46-77.

JANESKA, V., DIMITRIEVA, E. (2004). "Human Capital and the Development of the Republic of Macedonia". Second International Conference of the Faculty of Economics in Sarajevo – ICES 2003. From Transition to Development: Globalization and the Political Economy of Development in Transition Economies, October 9-11 2003, Sarajevo, Conference Proceedings, Part I , 857-871.

ELLERMAN, D. (2004). "Migration, Transition, and Aid: Three Development Themes Relevant for South-East Europe", Journal of Economic and Development (premier issue), Faculty of Economics in Sarajevo, UNDP, 3-53.

IOM (2003). World Migration 2003, Managing Migration, Challenges and Responses for People on the Move, Vol. 2 (Geneva: International Organization for Migration).

HARKEMA, R. C. (1998). "The Influence of Globalisation on Current and Future Migration Patterns", in Technical Symposium on International Migration and Development, The Hague, The Netherlands.

LOWELL, L.B., FINDLAY, A. (2002). "Migration of Highly Skilled Persons from Developing Countries: impact and policy responses (Synthesis Report)", International migration papers, 44 (Geneva: International Labour Office).

Ministry for Local Self-management, UNDP (2004). Mapping of the Socio-economic Disparities among Macedonian Municipalities – Book 1 (Skopje: Ministry for Local Self-management – UNDP).

United Nations (1998). Technical Symposium on International Migration and Development, United Nations Task Force on Basic Social Services for All (BSSA), The Hague, Netherlands, 29 June-3 July 1998

ДЗС (2004). Вкупно население во земјата според миграционите, виталните и етничките карактеристики. Попис на населението, домаќинствата и становите во Република Македонија, 2002: дефинитивни резултати. Kнига. IX (Скопје: Република Македонија – Државен завод за статистика).

ДИМИТРИЕВА Е., ЈАНЕСКА В. (2001). Стареење на населението и на работната сила во Република Македонија (Скопје: Економски институт).

ЗСРМ (1997). Вкупно население: доселено население во Република Македонија и по општини. Попис на населението, домаќинствата,становите и земјоделските стопанства во Република Македонија, 1994 година: дефинитивни резултати. Kнига 6 (Скопје: Завод за статистика на Република Македонија)

ЈАНЕСКА, В. (2002).Современите меѓународни миграции, емиграцијата од Република Македонија и социо-економскиот развој (Скопје: Економски институт).

ЈАНЕСКА, В. (2003). "Потенцијалната интелектуална емиграција од Република Македонија", Економски развој, 5, 1-2-3, 65-80.

ЈАНЕСКА, В., СИМОВСКИ, А. (2007). "Особености на населението во Пелагонискиот и Полошкиот регион". Демографските промени во светлина на резултатите од Пописот на населението во 2002 година. Зборника на трудови. Скопје, 2-3 јуни 2005 година (Скопје: Македонска академија на науките и уметностите), 65-85.

Može li izbeglička populacija u Srbiji značajno uticati na njenu demografsku budućnost? Vladimir NIKITOVIĆ

Uvod Osnovni cilj rada odnosi se na kvantifikovanje uticaja izbeglih lica iz poslednje dekade

20. veka na demografska kretanja u Srbiji tokom narednih decenija. Imigracije na teritoriju Srbije, sa ratom ugroñenih podru…ja bivše SFRJ, bile su u osnovi prinudnog karaktera. U porepenju sa migracionim kretanjima iz prošlosti, nije bilo tako masovnih premeštanja ljudi kao što su ova s kraja prethodnog veka. S obzirom da je kreiranje migracione pretpostavke u procesu pripreme populacione projekcije povezano sa najveƒim izvorom neizvesnosti u odnosu na ostale komponente demografskog razvoja, prvo su razmotreni rezultati ranijih projekcija koje su imale kraj veka kao završnu godinu svojih prora…una.

Zatim su pripremljene projekcije stanovništva u pogledu buduƒe putanje demografskog razvoja Srbije. Pokušali smo da utvrdimo razlike izmepu rezultata dve projekcije sa razli…itim polaznim populacijama (jedne koja uklju…uje izbegla lica i druge koja ih ne uklju…uje). Na kraju smo dobili i odgovor na naslovno pitanje - da li veliki izbegli…ki korpus moñe zna…ajno uticati na buduƒi demografski razvoj Srbije. Imajuƒi u vidu sli…ne karakteristike u demografskom ponašanju izmepu izbeglih i lokalnog stanovništva u Srbiji, nije za o…ekivati da masovne imigracije mogu imati osetniji dugoro…an uticaj na glavne demografske trendove u buduƒnosti. Ostaje jedino pitanje kada ƒe demografske posledice imigracija postati bezna…ajne.

Kao prvo, vañno je prepoznati šta predstavlja zna…ajan uticaj imigracije u uslovima aktuelnih demografskih trendova u Srbiji. Zatim je vañno utvrditi vremenski period u buduƒnosti u kojem se o…ekuje da ƒe današnji uticaj iš…eznuti. Specifi…ni rezultati analize odnose se na varijantu projekcije koja pokazuje broj imigranata koji Srbiji, kao niskofertilitetnoj zemlji, nedostaje svake godine da bi nadoknadila smanjenje ukupnog broja stanovnika izazvano zajedni…kim dejstvom negativnog migracionog bilansa i negativnog prirodnog priraštaja, tj. da odrñi današnji broj stanovnika konstantnim tokom projekcionog perioda. Rezultati ove projekcione varijante uporepeni su sa odgovarajuƒim rezultatima za pojedine relevantne niskofertilitetne zemlje sveta sa razli…itim nivoima migracionog bilansa. Na taj na…in je pokazano da bi Srbiji u narednim decenijama trebalo mnogo više imigranata nego što ih je dobila izbegli…kim imigracijama s kraja 20. veka samo da bi odrñala današnju populacionu veli…inu.

Prinudni karakter migracija Izbegli…ka populacija u Srbiji predstavlja oko pet procenta ukupnog stanovništva.

Osnovne demografske odlike autohtone i izbegli…ke populacije veoma su sli…ne (Matkoviƒ, 1999). U tom pogledu, i izgled starosne strukture imigranata veoma je sli…an starosnom obrascu domicilne populacije. Klju…na razlika izmepu dve starosne strukture ti…e se dve


najmlape starosne grupe, posebno onih u dobu do pet godina. Te grupe su zna…ajno manje kod imigranata nego kod autohtone populacije jer je najveƒi broj izbeglih lica pristigao u Srbiju do kraja 1996. Usled toga je veli…ina najmlapih starosnih grupa izbeglih zanemarljiva.

Grafikon 1.

Starosne strukture autohtonog i izbegličkog / imigrantskog stanovništva. Srbija i Australija, Kanada i SAD

Prinudni karakter migracija koje su se odigrale u regionu bivše SFRJ moñe se prepoznati

analiziranjem grafikona 1. Na njemu su predstavljene starosne strukture …etiri razli…ite populacije diferencirane prema petogodišnjim starosnim grupama, pri …emu dve imaju veoma sli…ne obrasce diferencijacije. Jedna predstavlja starosnu strukturu autohtone populacije Srbije, a druga prose…an izgled starosne strukture tri tradicionalno glavne zemlje stalne imigracije (Australija, Kanada i SAD). Druga dva starosna obrasca prikazuju imigracione populacije u dva razli…ita regiona. Veliku razliku u starosnim strukturama izmepu dve imigrantske populacije lako je uo…iti i na prvi pogled. Starosna struktura imigranata u Srbiji je veoma bliska starosnoj stukturi autohtonog stanovništva (osim kod dve najmlape grupe), dok je starosni model imigranata koji dolaze u tri glavne imigracione zemlje sveta zna…ajno razli…it od starosne strukture autohtone populacije tih zemalja. Koji su uzroci razlika? U slu…aju prinudnih migranata …itave porodice napuštaju svoje domove trañeƒi uto…ište, dok je u slu…aju tzv. ekonomskih migracija najveƒi deo migrantske populacije predstavljen pojedincima u najboljim reproduktivnim godinama (Lukic, Nikitovic, 2004). Grafikon 1 jasno potvrpuje ovaj nalaz.

Može li izbeglička populacija u Srbiji značajno uticati na njenu demografsku budućnost? 217

Dosadašnja iskustva vezana za projektovanje spoljnih migracija Nedavno su neke od najzna…ajnijih projekcija stanovništva Srbije, objavljene tokom druge

polovine dvadesetog veka, analizirane u pogledu nivoa njihove ta…nosti. Valorizacija rezultata tih projekcija izvršena je zbog utvrpivanja nivoa saglasnosti izmepu projektovanog i ostvarenog nivoa demografskog razvoja Srbije (Nikitoviƒ, 2004). Ovom prilikom su razmotreni neki od zaklju…aka u pogledu uticaja migracione komponente na ta…nost projekcija.

Veƒina starijih projekcija, objavljenih tokom prve dekade analiziranog perioda (do po…etka 1970-ih), nisu uzimale u obzir migracije, zbog nedostatka pouzdanih podataka, ali i mišljenja da uticaj ove komponente nije od posebnog zna…aja. Uzimajuƒi u obzir realan zna…aj ovog faktora na kretanje ukupnog broja stanovnika i njegovih struktura, rezultati veƒine analiziranih projekcija zna…ajno se razlikuju od ostvarenog broja stanovnika. Najuo…ljiviji uticaj ovog faktora je u pogledu kretanja stanovništva Kosova i Metohije, koje je tokom celog perioda odlikovao negativan migracioni bilans na zna…ajnom nivou.

Meputim, tokom analiziranog pedesetogodišnjeg perioda, desile su se velike promene glavnih determinanti demografskog kretanja Srbije. Jasno je da projekcije koje su apstrahovale migraciona kretanje nisu bile a priori neta…nije od drugih. Moñda su najbolji primer novije projekcije koje su prognozirale pad ukupnog broja stanovnika Vojvodine za poslednji mepupopisni period u 20. veku. Razlog za formiranje ovakvih hipoteza leñi u registrovanim aktuelnim tendencijama determinanti demografskog kretanja iz pretprojekcionog perioda (opadanje nivoa fertiliteta, porast stope smrtnosti i negativan migracioni bilans). U ovom slu…aju prava je ironija da su rezultati najekstremnije varijante projekcija, koje su predvidele porast nivoa fertiliteta, bili „bliñi“ ostvarenom ukupnom broju stanovnika, koji je doñiveo zna…ajan porast u porepenju sa prethodnom dekadom. Takav porast odigrao se zbog nepredvipenog masovnog priliva izbeglih lica prispelih sa ratom zahvaƒenih predela bivše SFRJ.

Ipak, takvi primeri ne govore u prilog apstrahovanju migracija iz projekcionih prora…una, iako, pored veƒ pomenutih problema, podaci o migrantima spadaju u najnepouzdanije ulazne podatke projekcija. Zapravo, pravi zna…aj uklju…ivanja migracija u projekcione prora…une leñi u njihovom efektu na sastav starosne strukture, uzimajuƒi u obzir dobro poznatu selektivnost migranata prema starosti. U tom pogledu, dobar primer je stanovništvo Kosova i Metohije, …iji je tradicionalno negativan migracioni saldo direktno oblikovao distribuciju odstupanja prema polu i starosti u svim varijantama analiziranih projekcija koje nisu uzele u obzir migracije. Naravno, nije neophodno naglašavati vañnost dobro projektovanih starosnih grupa bilo koje populacije, posebno mlapeg stanovništva, za razli…ite potrebe društvenog planiranja (Nikitoviƒ, 2004).

Pretpostavke u osnovi projekcija stanovništva Srbije Široko korišƒena kohortno-komponentna metodologija posluñila nam je za projektovanje

buduƒeg stanovništva Srbije. Projekcije su izrapene za period 2002-2050. i u saglasnosti su sa osnovnim pretpostavkama najnovije revizije projekcija UN za stanovništvo sveta. Na ovaj na…in, naše projekcije su konzistentne sa metodologijom i ekspertskim mišljenjima koja odrañavaju savremena demografska shvatanja o razvoju stanovništva. Pored toga, mogu se porediti sa rezultatima populacionih projekcija drugih zemalja širom sveta.


Osnovni set naše projekcije uklju…uje pet varijanti: sredjneg nivoa fertiliteta (srednja), visokog nivoa fertiliteta (visoka), niskog nivoa fertiliteta (niska), konstantnog nivoa fertiliteta (konstantna) i varijantu bez migracija. Tri varijante (visoka, niska i konstantna) razlikuju se od srednje samo u iznosu projektovanog nivoa stope ukupnog fertiliteta (SUF). Prema visokoj varijanti, SUF je projektovana da ostane viša za prose…no 0,5 od SUF u srednjoj varijanti tokom veƒeg dela projekcionog perioda. To zna…i da bi Srbija dostigla SUF od 1,85 na kraju projekcionog horizonta prema srednjoj varijanti odnosno 2,35 prema visokoj. U niskoj varijanti, SUF je projektovana da ostane niña za 0,5 u odnosu na SUF u srednjoj varijanti. Prema srednjoj varijanti pretpostavljeno je da bi nivo SUF mogao lagano da poraste po…etkom projekcionog perioda. Nakon toga porast bi išao linearnom putanjom dok ne dostigne projektovanu ciljnu vrednost. Niska varijanta pretpostavlja zna…ajan pad SUF tokom prvih petnaest godina projekcionog perioda dostiñuƒi nivo koji je registrovan u pojedinim zemljama Isto…ne Evrope po…etkom 21. veka. Nakon toga projektovan je postepeni porast SUF koja bi na kraju perioda iznosila kona…nih 1,35. Visoka varijanta predvipa brz oporavak SUF po…etkom projekcionog perioda što bi dovelo do nivoa "zamene generacija" veƒ sredinom perioda. U konstantnoj varijanti, SUF ostaje konstantna na nivou procene za 2000-2005. Varijanta bez migracija ima istu pretpostavku o kretanju fertiliteta kao i srednja varijanta. Za sve tri varijante koje se razlikuju u pretpostavci o fertilitetu distribucija fertiliteta po starosti je projektovana linearnom interpolacijom izmepu polaznog i ciljnog starosnog rasporeda specifi…nih stopa plodnosti.

Varijanta "trenutne zamene generacija" dodata je iz analiti…kih razloga. Ona pretpostavlja dostizanje tzv. nivoa "zamene generacija" trenutno, i bila je deo nekih prethodnih revizija projekcija UN. Usled veoma niskog aktuelnog nivoa SUF stanovništva Srbije, ubacili smo ovu …isto spekulativnu varijantu da bi ukazali na odrepene posledice savremenih trendova. Uzimajuƒi u obzir aktuelni nivo smrtnosti, pretpostavljeno je da SUF u ovoj varijanti bude aproksimativno 2,1 (UN, 2004; ourpev, 2004).

Sve varijante projekcije dele istu pretpostavku o mortalitetu (pretpostavka "o…ekivanog" mortaliteta). Zasnovana je na aktuelnim trendovima o…ekivanog trajanja ñivota pretpostavljajuƒi konstantni lagani porast ovog indikatora tokom projekcionog perioda. Kao rezultat, o…ekuje se duñi ñivotni vek muškaraca u proseku za 5,5, a ñena za 6 godina u 2050. u odnosu na 2002.

Osim u slu…aju varijante bez migracija, sve ostale varijante ra…unaju na isti nivo migracionog bilansa, za koji je pretpostavljeno da ƒe biti konstantan tokom celog perioda. O…ekuje se da nivo migracionih kretanja bude znatno slabijeg intenziteta u porepenju sa poslednjom dekadom 20. veka, tako da je pretpostavljena vrednost negativnog migracionog bilansa na nivou Srbije 8.000 ljudi godišnje.

Tabela 1.

Varijante projekcija stanovništva Srbije Pretpostavke

Varijanta projekcije Fertilitet Mortalitet Spoljne migracije

Niska Nizak O…ekivani O…ekivane Srednja Srednji O…ekivani O…ekivane Visoka Visoki O…ekivani O…ekivane Konstanta Konstantan O…ekivani O…ekivane Bez migracija Srednji O…ekivani Bez migracija "Trenutna zamena" SUF = 2,1 O…ekivani O…ekivane


S obzirom na osnovni cilj rada postojala je potreba za dve razli…ite polazne populacije. Jedna od njih je uklju…ila izbegla lica u svoje prora…une, a druga nije. U oba slu…aja polazna populacija je razdvojena u dve celine (centralna Srbija i Vojvodina) usled manjih razlika u demografskim osobinama izmepu njih. Rezultati za nivo Republike na kraju su dobijeni sabiranjem rezultata za dve makroceline.

Buduƒi da je pretpostavljeno da izbegli…ku populaciju u Srbiji odlikuju pribliñno sli…ne demografske karakteristike kao i autohtono stanovništvo, u procesu pripreme projekcije stanovništva korišƒene su iste projekcione pretpostavke za obe polazne populacije (jednu koja uklju…uje izbegla lica i drugu bez njih). Ova aproksimacija zajedno sa relativno malim udelom imigranata u ukupnom stanovništvu Srbije podrazumeva da se demografski indikatori dveju polaznih populacija ne mogu zna…ajnije razlikovati.

Tumačenje najvažnijih rezultata projekcija Bilo kakav pozitivan demografski efekat masovnog priliva imigranata sa stanovišta

aktuelnog demografskog razvoja Srbije bio bi neutralisan tokom pet decenija projekcionog perioda. Do istog zaklju…ka došla je i G. Matkoviƒ (1999), iako je broj izbeglih lica uklju…enih u njenu analizu bio znatno veƒi (524,5 hiljada naspram 387,8 hiljada) od broja korišƒenog u našoj projekciji. Smanjenje broja izbeglih tokom nekoliko poslednjih godina uzrokovano je tzv. procesom repatrijacije. Proces je posebno napredovao u Bosni i Hercegovini. Od po…etka 1996. do sredine 2003. godine, gotovo 70 hiljada lica (68.862) poreklom iz Bosne i Hercegovine vratilo se u svoju domovinu (grafikon 2).

Grafikon 2.

Broj izbeglih lica koja su se vratila u Besnu i Hercegovinu, 1996-2003.

Izvor: Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore (2005) Imajuƒi u vidu jedno od uvodnih pitanja u pogledu perioda u kome ƒe uticaj izbegli…ke

populacije na demografski razvoj Srbije postati statisti…ki bezna…ajan, generalni odgovor


sastojao bi se u sledeƒem. Nije za o…ekivati da relativni indikatori, kao što je stopa rasta, ukañu na zna…ajne razlike u projekcionim rezultatima izmepu dve razli…ite polazne populacije, jedne koja uklju…uje izbegla lica i druge koja ih ne uklju…uje. Razlog je u relativno maloj veli…ini izbegli…ke populacije u odnosu na ukupno stanovništvo, kao i u sli…nostima izmepu starosnih struktura i glavnih demografskih karakteristika te dve populacija.

Grafikon 3.

Starosne piramide stanovništva Srbije u početnoj i završnoj godini projekcije (srednja varijanta)

Uticaj masovnog priliva izbeglih lica na buduƒi demografski razvoj Srbije moñe se

najbolje sagledati kroz analizu apsolutnih brojeva. Tabela 2 prikazuje razlike izmepu dve populacije, jedne koja uklju…uje izbegla lica i druge koja ih ne uklju…uje, za pojedine izabrane indikatore. Od sedam varijanti projekcija pripremljenih za potrebe ove analize, prikazani su rezultati za njih pet.

Tabela 2.

Razlike u projekcionim rezultatima populacija Srbije koje uključuju izbeglice i populacije koja ih ne uključuje (pet projekcionih varijanti)

2050 2002 Srednji

fertilitet Konst.

fertilitet Visoki

fertilitet Niski

fertilitet Trenutna zamena

generacija Ukupan broj stanovnika 387805 275539 258352 316619 230505 335412 Broj rođenih 4820 2392 1756 3587 1282 3660

Samo varijante koje pretpostavljaju da vrednost SUF bude oko nivoa neophodnog za

prostu zamenu generacija mogu odrñati po…etnu razliku u populacionoj veli…ini na duñi rok.


Drugim re…ima, ako se aktuelni trendovi plodnosti nastave u narednim decenijama, demografski dobitak prouzrokovan imigracijom postaƒe znatno manji. Razlika izmepu dve populacije u pogledu broja ropenih to najbolje pokazuje. Ako, na primer, Srbija doñivi najniñi nivo fertiliteta do sada registrovan u svetu (aktuelni nivo u pojedinim zemljama isto…ne i centralne Evrope) tokom narednih pedeset godina, razlika u broju ropenih izmepu dve populacije biƒe više nego tri puta manja nego što je danas.

Ipak, najzna…ajniji efekat izbegli…ke populacije na demografski razvoj Srbije prevashodno se odnosi na aktuelnu, a ne na buduƒu demografsku situaciju. Srbija je tipi…no emigraciono podru…je. Zahvaljujuƒi tome što je ukupna plodnost stanovništva ispod nivoa neophodnog za prostu zamenu generacija veƒ punih …etrdeset godina, poslednja dekada 20. veka rezultirala je negativnim prirodnim priraštajem po prvi put u istoriji. Negativan prirodni priraštaj (165.000 umrlih više nego ropenih) zajedno sa negativnim migracionim saldom trebalo je krajem prošlog veka da prouzrokuje znatno veƒi manjak ljudi nego što je to Popis iz 2002. pokazao (oko 70.000). Ako uzmemo u obzir današnji broj izbeglih lica, jednostavna aritmetika daje broj od skoro 300.000 ljudi koji su emigrirali iz Srbije u istom periodu. Zna…i, ako se posmatra ukupno stanovništvo Srbije izbegli…ka populacija je gotovo u celini zamenila emigrantsku, meputim starosne strukture ovih dveju migrantskih populacija nisu ni na koji na…in mepusobno sli…ne. Ako usvojimo model starosne strukture imigranata u tri tipi…no imigrantske zemlje (Australija, Kanada, SAD) kao aproksimaciju izgleda starosne strukture emigranata iz Srbije, uvideƒemo koliko je nepovoljna starosna struktura izbegli…ke populacije u Srbiji u porepenju sa starosnom strukturom emigranata (grafikon 1).

Prethodno porepenje indirektno ukazuje na jedno od suštinskih pitanja u pogledu osnovne teme ovog rada. Starosna struktura izbegli…ke populacije u Srbiji ne poseduje neophodan nivo vitalnosti koji bi dugoro…no mogao zna…ajnije uticati na demografski razvoj. Kao prvo, nije nadoknadila gubitke u starosnim grupama najvišeg reproduktivnog potencijala. Imajuƒi u vidu prethodnu aproksimaciju za starosnu strukturu emigranata, jasno je da je aktuelni starosni sastav stanovništva Srbije manje vitalan nego što je bio pre masovnog priliva izbeglih lica. Nañalost, pošto ne postoje pouzdani zvani…ni podaci o izgledu starosne strukture emigranata, morali smo se zadovoljiti indirektnim zaklju…cima. Svakako da bi trebalo izvesti detaljniju analizu ako se ñele pouzdanije i konzistentnije informacije o poremeƒajima starosne strukture, koji su se odigrali tokom poslednje dekade 20. veka. Drugo, ako je ukupan broj stanovnika Srbije u 2002. manji od broja u 1991. godini, uprkos masovnom prilivu izbeglih lica, ne moñe se o…ekivati bilo kakvo dramati…no poboljšanje u demografskom razvoju na duñi rok, naro…ito kada se reproduktivne norme izbegli…ke populacije ne razlikuju zna…ajno od reproduktivnih normi autohtonog stanovništva.

Kao što je pokazano, obimni migracioni tokovi odigrali su se u oba smera simultano, ka i iz Srbije u periodu 1991-2002. Kao rezultat, pojavio se pozitivan migracioni bilans od oko 90.000 migranta ili oko 9.000 godišnje. „ak i ovaj broj nije bio dovoljan da neutrališe pad ukupnog broja stanovnika izazvan negativnim prirodnim priraštajem. U tom pogledu, moñe se postaviti pitanje koliko Srbiji treba imigranata da kompenzuje manjak ljudi prouzrokovan negativnim prirodnim priraštajem. Brojni eksperti se slañu da ne moñemo o…ekivati zna…ajan porast SUF u niskofertilitetnim zemljama (kao što je Srbija) u buduƒnosti (Lutz et al., 1996; UN, 2005). U skladu sa ovom hipotezom srednja varijanta naše projekcije, kao najverovatnija, ne predvipa dostizanje nivoa fertiliteta neophodnog za prostu zamenu generacija do kraja projekcionog perioda, 2050. godine.

Brojne studije su se bavile ispitivanjem uticaja konstantnog priliva migranata na rast populacija …ija je plodnost ispod nivoa neophodnog za prostu zamenu generacija. U tom


pogledu, demografi Odseka za stanovništvo UN pokušali su da ustanove obim i starosnu strukturu spoljne imigracije koja bi mogla da zaustavi pad ukupnog broja stanovnika, smanjenje radnog kontingenta, kao i globalno starenje populacije u tim zemljama. Njihova analiza obuhvatila je osam razvijenih zemalja i dva velika regiona sveta (UN, 2000).

Za potrebe ovog rada napravili smo dodatnu projekcionu varijantu, koja koincidira sa III scenariom projekcija UN u pogledu problematike neutralisanja smanjenja populacione veli…ine imigracijom, da bismo pokazali koliko je imigranata potrebno Srbiji da bi zaustavila pad broja stanovnika. Ova varijanta izra…unava obim pozitivnog migracionog bilansa neophodnog da se ukupan broj stanovnika odrñi na najvišem nivou koji bi bio dosegnut u odsustvu migracija nakon 2002. U slu…aju Srbije najveƒi broj stanovnika koji bi bio dosegnut u odsustvu migracija je nivo polazne godine projekcije (2002). Drugim re…ima, zahvaljujuƒi aktuelnim trendovima fertiliteta, pre svega, Srbiji bi trebalo u proseku 25.000 imigranata godišnje do 2050. samo da bi odrñala današnji broj od 7,5 miliona stanovnika. Broj imigranata potreban da se maksimalna populaciona veli…ina Srbije odrñi konstantnom do 2050, bio bi oko 1,2 miliona.

Tabela 3.

Neto broj migranata, 1995-2050, po varijantama i zemljama (u hiljadama) Srednji fertilitet "Migracije neutralisanja"

Zemlja/region ukupno prose…no

godišnje ukupno prose…no godišnje

Evropa 23530 428 100137 1821 Evropska unija 16361 297 47456 863

Francuska 525 10 1473 27 Italija 660 12 12944 235 Japan 0 0 17141 312 Nema…ka 11400 207 17838 324 Ujedinjeno Kraljevstvo 1200 22 2634 48 Ruska Federacija 7417 135 27952 508 Srbija -384 -8 1223 25 Republika Koreja -450 -8 1509 27 SAD 41800 760 6384 116

To je gotovo isti broj koji treba Francuskoj da neutrališe pad ukupnog broja stanovnika. Buduƒi

da je Francuska još uvek jedna od vodeƒih imigraciona drñava Evrope, o…igledno je da je obim imigracije koji bi bio neophodan Srbiji neostvarljiv u praksi s obzirom na aktuelne demografske trendove. Ako bi uporedili ovih 25.000 imigranata neophodnih godišnje da se odrñi današnja populaciona veli…ina do 2050, sa prose…nim godišnjim pozitivnim migracionim bilansom od 9.000 iz perioda 1991-2002, moñemo zaklju…iti da izbegli…ka populacija nije mogla biti kompenzacija za gubitke prouzrokovane nivoom fertiliteta niñim od neophodnog za zamenu generacija.

Isti zaklju…ak mogao bi se izvuƒi …ak i u slu…aju mnogo mlape starosne strukture imigranata nego što je to starosna struktura izbegli…ke populacije. Kao sumarum brojnih studija sprovedenih u tradicionalnim imigrantskim drñavama mogu biti izvu…eni neki generalni zaklju…ci. Najvañniji je da prilivi imigranata ne mogu da spre…e pad ukupnog broja stanovnika u buduƒnosti, niti da podmlade populacije tih drñava, osim ako migracioni tokovi ne dosegnu relativno velike obime. Takope, spoljne migracije mogu delovati jedino kao delimi…no sredstvo


neutralisanja efekata populacionog starenja proisteklih iz uslova nivoa fertiliteta niñeg od onog neophodnog za prostu zamenu generacija. Osim toga, u mnogim drñavama, verovatnije je da se dodatni obimni prilivi imigranata suo…e sa ozbiljnim društvenim i politi…kim preprekama, …ak i kada su faktor usporavanja pada broja stanovnika i procesa demografskog starenja (UN, 2000).

Zaključci S obzirom da je pripremanje pretpostavke o spoljnim migracijama povezano sa najveƒim

izvorom neizvesnosti u procesu pravljenja populacione projekcije, uvek se postavlja pitanje da li i migracionu hipotezu uklju…iti u prora…une. Potpuno je razumljivo da nijedna projekcija koja je imala dekadu 1991-2002. kao ciljni period nije mogla pretpostaviti masovni migracioni priliv. Meputim, to ne moñe biti razlog za apstrahovanje spoljnih migracija iz projekcionih prora…una. Prethodna iskustva u pogledu ta…nosti projekcija stanovništva Srbije za period 1950-2000. dokazuju zna…aj poboljšanja metodologije projektovanja migracionog ponašanja.

Obiman priliv izbegli…ke populacije u Srbiju tokom poslednje dekade 20. veka ne moñe zna…ajno uticati na buduƒi demografski razvoj Srbije. Projekcije stanovništva do 2050. pokazuju da …ak i slu…aju suštinskog poboljšanja SUF (2,35 u porepenju sa današnjih 1,55) nije moguƒe o…ekivati bilo kakav pozitivan demografski efekt. Rezultati ove analize potvrpuju nalaze prethodnog istrañivanja istog problema (Matkoviƒ, 1999).

„ak i tako veliki broj izbeglih lica koji je našao uto…ište u Srbiji ne moñe zaustaviti pad njene ukupne populacione veli…ine iz nekoliko glavnih razloga:

q broj izbeglih lica je premali u porepenju sa ukupnom populacijom Srbije (oko 5%); q reproduktivne norme izbeglih lica su sli…ne reproduktivnim normama autohtone populacije; q u periodu izbegli…kih migracija istovremeno se odvijao masovni emigracioni egzodus

(izmepu 300.000 i 430.000 ljudi je napustilo zemlju); q starosna struktura izbegli…ke populacije je znatno starija od odgovarajuƒe strukture

emigrantske populacije; q proces repatrijacije permanentno smanjuje obim izbegli…ke populacije. Pored toga, dodatna projekciona varijanta koja je ura…unala obim imigracija neophodnih

da se odrñi današnja populaciona veli…ina Srbije konstantnom do 2050. ukazuje na potrebu za skoro tri puta veƒim iznosom prose…nog godišnjeg pozitivnog migracionog bilansa od onog prouzrokovanog prilivom izbeglih lica. Imajuƒi na umu aktuelne demografske trendove u Srbiji teško je poverovati da se nešto sli…no moñe dogoditi u narednih nekoliko decenija.

Literatura i izvori

BONGAARTS, J., BULATAO, R.A., eds. (2000). Beyond Six Billion: Forecasting the World's Population. Panel on Population Projections. Committee on Population - Commission on Behavioral and Social Sciences and Education - National Research Council (Washington, D.C.: National Academy Press).


oURoEV, Branislav (2004). "Koliko dece treba Srbiji?". Stanovništvo, XLII, 1-4, 27-44. LUKIC, V., NIKITOVIC, V. (2004). "Refugees from Bosnia and Herzegovina in Serbia: A

Study of Refugee Selectivity". International migration, 42(4), 85-110 LUTZ, W. ed. (1996). The Future Population of The World: What Can We Assume Today?

(London: Earthscan Publications Ltd.) MATKOVI‚, G. (1999) "Izbeglice i druga ratom ugroñena lica". U M. Raševic (ured.),

Razvitak stanovništva Srbije 1991-1997 (Beograd: Centar za demografska istrañivanja Instituta društvenih nauka), 99-107.

Ministarstvo za ljudska i manjinska prava Srbije i Crne Gore. Sektor za ljudska prava Odsek za prava izbeglica. (2005) http://www.humanrights.gov.yu/srpski/sektori/ljudska/izbeglice.htm

NIKITOVI‚, V. (2004). Ta…nost projekcija stanovništva Srbije (Beograd: Geografski institut "Jovan Cvijiƒ" SANU).

RZS (2003). Popis stanovništva, domaƒinstava i stanova u 2002. godini. Knjiga 2. (Beograd: Republi…ki zavod za statistiku Srbije).

UNHCR (2002). Refugee registration in Serbia, March-April 2001. (Belgrade: UNHCR - Serbian Commissariat for Refugees - ECHO)

UN (2000) Replacement Migration: Is it a Solution to Declining and Ageing Populations? (ESA/P/WP.160) (New York: United Nations) http://www.un.org/esa/population/migration.htm

UN (2004). World Population to 2300 (New York: United Nations) http://www.un.org/esa/population/publications/longrange2/WorldPop2300final.pdf

UN(2005). World Population Prospects. The 2004 Revision, Highlights. (New York: United Nations) http://www.un.org/esa/population/publications/WPP2004/2004Highlights_finalrevised.pdf

http://www.humanrights.gov.yu/srpski/sektori/ljudska/izbeglice.htm

http://www.un.org/esa/population/migration.htm

http://www.un.org/esa/population/publications/WPP2004/2004Highlights_finalrevised.pdf

IV Migracije na Balkanu i njihove posledice

za treće zemlje

Doseljavanja s Balkana i italijanska migraciona politika Corrado BONIFAZI, Antonella GUARNERI

Uvod Italija je, poslednjih dvadesetak godina, primala rastući broj imigranata. Početkom 2004,

broj dozvola boravka izdatih strancima iznosio je 2,2 miliona, što je dovelo do toga da se udeo imigranata približio nivou od 5% ukupnog stanovništva. Promena italijanskog migracionog pejsaža koja je ostvarena u jednom relativno kratkom vremenskom periodu, prouzrokovala je veoma raznovrsne posledice. Zakonodavac je reagovao tako što je, između ostalog, više puta menjao imigraciono zakonodavstvo i pristupio brojnim regulativama. Sasvim sigurno, radilo se o procesu koji je vodio ka olakšavanju prilika nastalih iznenadnom pojavom imigranskog okruženja u zemlji, koja se do tada odlikovala emigracionom tradicijom, kao i olakšavanja integracije novih imigranata.

U okviru tog razvojnog procesa, područje Balkana ima ključnu ulogu u dva domena. Prvo, to je područje porekla značajnog dela emigranata koji su se doselili u Italiju: konkretno, Rumunija i Albanija su 2004. godine sa ukupno 239 hiljada odnosno 234 hiljade izdatih dozvola boravka, zauzele prvo i drugo mesto. Istovremeno, migranti s područja Balkana su predstavljali više od četvrtine ukupnog imigracionog priliva (27,8%). A, ako se posmatraju samo zemlje s najjačim migracionim pritiskom, njegov udeo dostiže gotovo trećinu (tabela 1).

Tabela 1.

Boravišna dozvola stanovnika balkanskih zemalja u Italiji, 1980-2004 (apsolutne vrednosti u hiljadama početkom godine)

1980 1985 1990 1993 2000 2004 Albanija 0,2 0,9 0,6 22,5 133,0 233,6 BJR Makedonija - - - 0,7 19,8 33,7 Bosna i Hercegovina - - - 2,1 11,5 15,6 Bugarska 0,3 1,5 1,5 2,5 7,4 17,1 Hrvatska - - - 5,9 16,5 21,3 Rumunija 0,5 5,0 3,4 8,4 61,2 239,4 Slovenija - - - 2,4 3,7 4,4 Jugoslavija (a) 7,5 13,4 17,1 23,9 41,2 45,3 Balkanske zemlje ukupno 8,5 20,8 22,6 68,3 294,4 610,4

Udeo u ukupnom broju dozvola boravka (%) 4,3 5,1 4,6 11,6 22,0 27,8 Udeo u u ukupnom broju dozvola boravka imigranata iz zemalja sa snažnim migracionim pritiskom (%) 15,4 12,6 8,6 16,6 26,5 31,3 Izvor: Podaci ISTAT-a; za 2004. godinu prethodni podaci Caritasa (2004).(a) Podaci se odnose na imigrante iz bivše SFRJ, a od 1993. godine uključujući i podatke za imigrante kod kojih nije naveden naziv novoformirane država (već samo Jugoslavija ili SFRJ – pr. ured.).


Drugo, Italija, zajedno sa Grčkom i Austrijom, predstavlja graničnu liniju između Evropske unije (EU) i Balkanskog poluostrva. To je uticalo da ona neposrednije oseti težinu napetosti koje su bile prisutne na području Balkana tokom poslednjih petnaestak godina. Proces napuštanja realnog socijalizma se u više balkanskih zemalja odvijao kroz oružane sukobe ili uz duboku ekonomsku i društvenu krizu, što je podsticalo ekspanziju neregularnih i ilegalnih migracionih kanala.

Cilj rada je da se bliže odredi uloga balkanske imigracije u procesu promene italijanske migracione politike, počevši od 1990-ih godina. Redosled izlaganja je, pre svega, hronološki. Istovremeno, razmatra se, s jedne strane, uticaj migracija koje vode poreklo sa područja Balkana na transformisanje italijanske imigracione politike tokom poslednjih petnaest godina a, s druge strane, implikacija i posledica te politika na migracije koje vode poreklo iz regiona.1

Kreiranje migracione politike Prvi imigracioni tokovi stranaca usmereni ka Italiji, koji se vezuju za 1970-e godine,

odvijali su se u uslovima bez postojanja zakonskih normi. Otuda potiče neregulisanost dobrog dela imigracija i česta legalizacija, što je, praktično, postalo konstanta u imigracionoj istoriji Italije.

Nakon prve zakonodavne mere usvojene 1986. godine,2 donet je novi dekret koji je stupio na snagu 1989. godine, a zatim je prerastao u Zakon broj 39/1990, poznat pod nazivom Martellijev zakon. Tim drugim propisom, zakonodavac je pokušao da efikasnije reguliše materiju, tako što su ukinuta geografska ograničenja koja su primenjivana prilikom priznavanja statusa izbeglice, ali su uvedene norme po pitanju ulaska, boravka i odbijanja na granici. Bilo je predviđeno i novo proširenje u vezi regulisanja statusa za radnike koji samostalno obavljaju delatnost, čime je omogućeno regulisanje statusa za 222.000 imigranata, kao i finansiranje osnivanja više centara za prvi prihvat novopristiglih imigranata. Treba spomenuti da se među imigrantskim zajednicama koje su imale najveću korist od regulisanja statusa, jugoslovenska zajednica našla na petom mestu (tabela 2).

Ipak, ciljevi i primena Martellijevog zakona bili su daleko od toga da budu smatrani liberalnim: kanali za legalne ulaske ostali su limitirani, velika pažnja posvećena je kontroli prilikom ulaska i tokom boravka u Italiji, povećan je broj zemalja za koje je postalo obavezno posedovanje ulazne vize, a teže je postalo i obnavljanje već dodeljenih boravišnih dozvola. Tako su brojni imigranti, koji su imali regulisan status, došli u situaciju da više nisu u mogućnosti da u Italiji borave legalno (Bonifazi, 1998). Izbor koji je napravio zakonodavac bio je diktiran ne samo neophodnošću da se upravljanje migracijama prilagodi kriterijumima kojima su se rukovodile druge zemlje EU prilikom kreiranja svojih migracionih politika, već i pod pritiskom javnog mnenja, posebno zatečenog masovnim dolascima albanskih izbeglica na obalu oblasti Pulja tokom 1991. godine. U martu 1991, 25 hiljada lica iz Albanije je prihvaćeno

1 Rad se odnosi na osam zemalja koje su uključene u Pakt o stabilnosti za jugoistočnu Evropu: pet republika

bivše Jugoslavije (Slovenija, Hrvatska, SR Jugoslavija, Bosnu i Hercegovinu, BJR Makedonija), kao i Albanija, Bugarska i Rumunija (Fiocca, 2001).

2 Legalizacija boravka predviđena zakonom, koja je zatim više puta produžavana do 30. septembra 1988, omogućila je regulisanje statusa za gotovo 119.000 zaposlenih stranih radnika, od kojih je 6% bili poreklom iz Jugoslavije.

Doseljavanja s Balkana i italijanska migraciona politika 229

sa velikom solidarnošću koje je iskazalo lokalno stanovništva, ali i uz slabu efikasnost javnog sektora. Događaji iz marta 1991. doprineli su korenitoj izmeni stava italijanskog društva po pitanju imigracije, tako da se prisilna repatrijacija 21.000 Albanaca pristiglih avgusta iste godine odvijala bez ikakvog protivljenja, u atmosferi opšteg podudaranja raspoloženja javnog mnenja i aktivnosti koje je sprovodila Vlada.

Tabela 2.

Imigranti poreklom sa Balkana koji su iskoristili neku od akcija regulisanja statusa. Italija, 1986-2002 (hiljade)

1986 1990 1995 1998 2002 Albanija … 2,5 29,7 39,0 54,1 BJR Makedonija - - - - 5,8 Bosna i Hercegovina - - - - 2,7 Bugarska … … 1,2 1,8 9,1 Hrvatska - - - - 4,2 Rumunija … 0,8 11,1 24,1 143,0 Slovenija - - - - 0,5 Jugoslavija (a) 6,3 11,3 9,2 6,0 6,8 Imigranti sa regulisanim statusom 105,0 217,6 244,5 217,1 700,0 (b) Udeo balkanskih imigranata u ukupnom broju imigranata sa regulisanim statusom (%) 6,0 6,7 21,2 29,9 32,3 Izvor: Carfagna (2002); Zucchetti (2004) za 2002. godinu. (a) Do 1998. godine su uključivani imigranti iz svih zemalja formiranih posle raspada bivše SFRJ. (b) Broj prikazanih zahteva. Na osnovu rezultata nacionalne ankete koju je 1991. godine sproveo rimski Institut za

populaciona istraživanja (Instituto di Richerche sulla Popolazione), proizlazi da se dominantan stav stanovništva prema imigrantima izražava kroz osećanje podozrenja, koje je naraslo zbog njegove percepcije o dramatičnosti situacije u pogledu prisustva stranaca u zemlji, pothranjivan tragičnim iskrcavanjima Albanaca na obale Italije. Nije slučajno što je 8,3% anketiranih lica, na pitanje o nacionalnosti koje im padne na pamet kada im se govori o strancima, odgovorilo "Albanci" (Palomba, Righi, 1992). Takvo mišljenje je narednih godina postajalo sve prisutnije, tako da je, prema poslednjoj anketi javnog mnenja iz 2002. godine 34% Italijana imigrante poistovećivalo sa Albancima. Uz to, ista anketa je pokazivala da 54,3% ispitanika koji su odgovorili potvrdno na pitanje "da li imigracija predstavlja naročiti problem" (85,5% ispitanika) misli upravo na Albance. Oni su se našli na čelu liste, a slede ih Marokanci koji se, međutim, spominju u svega 7,5% odgovora. Od ostalih balkanskih zajednica, na četvrtom mestu nalaze se one s područja bivše Jugoslavije (4,7%), a na sedmom - Rumuni (1,1%).

U međuvremenu, zbog sukoba koji su doveli do raspada bivše Jugoslavije, rastući broj lica napušta ta područja da bi izbegli haos i etničko čišćenje (Conti, Mamolo, 2004). Radilo se o jednoj velikoj humanitarnoj katastrofi, tako da je Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR) 29. jula 1992. godine predložio program "privremene zaštite", koji je s aspekta


administrativne procedure bio jednostavniji za sprovođenje od postupaka za dobijanje azila. Na osnovu tog programa, vlade su mogle da na teritoriji svoje države prihvate građane bivše Jugoslavije, sve dok ne bi bio moguć njihov povratak u zemlju u uslovima osigurane bezbednosti, i to dodeljujući im pravo da budu tretirani u skladu sa humanitarnim normama koje su prihvaćene na svetskom nivou (Conti, Mamolo, 2004). U Italiji je, upravo 1991. godine, broj tražilaca azila poreklom iz zemalja bivše Jugoslavije (26.500 zahteva), upetostručen u odnosu na prethodnu godinu. Sledeće, 1992. godine naglo je smanjen njihov broj i ostavljeno je mesto zahtevima imigranata poreklom iz Albanije. U celini posmatrano, između 1993. i 1997, status privremene zaštite je bio garantovan za 58.800 lica poreklom iz bivše Jugoslavije.

Međutim, zakon iz 1990. nije dozvolio Italiji da napusti svoj sopstveni način upravljanja migracijama, koji je tradicionalno bio sprovođen u hitnim kriznim situacijama. U stvari, ta zakonska mera pristupala je procesu integracije na jedan potpuno neprikladan način, jer se, praktično, ograničila na osnivanje centara za prvi prihvat migranata i samo se delimično bavila kontrolom ilegalnih imigracija, s obzirom na odsustvo zakonske regulative koja bi omogućila da stvarno budu odbijeni imigranti koji su zatečeni u pravno neregularnoj situaciji, a sve to uprkos brojnim molbama evropskih partnera koji su Italiju smatrali "ranjivim mestom" Unije (Zinonce, Di Gregorio, 2002). S pravne strane, prvi delimičan odgovor na propuste postojeće zakonske regulative bilo je donošenje dekreta broj 489 iz 1995, poznatog pod imenom Dinijev dekret, koji se odnosio na regulisanje migracionih tokova i na sezonski rad stranaca koji nisu građani Evropske unije, na njihov ulazak i izlazak iz Italije, kao i na načine proterivanja iz zemlje i spajanja porodica. Pored toga, dekretom su bile predviđene izvesne intervencije iz domena socijalne politike, kao i jedna nova mera kojom je omogućena legalizacija boravka 246.000 stranaca, pri čemu su imigranti iz Albanije, sa 12%, po brojnosti bili na drugom mestu (Sabatino, 2004).

Albanija će, nešto kasnije, postati jedan od najteže rešivih problema. Naime, početkom 1997. godine došlo je do urušavanja albanskog bankarskog sistema i finansijske propasti barem jedne trećine stanovništva, koje je uložilo svoj novac u tzv. piramidalnu štednju (pr. ured.), privučeno basnoslovnim kamatnim stopama koje su primenjivane prethodne godine. Došlo je do eksplozije opšteg nezadovoljstva i emigracija je, ponovo, predstavljala jedan od glavnih izlaza pri pokušaju da se dođe do rešenja krize. Procenjeno je da se, između decembra 1996. i aprila 1997, oko 30.000 migranata iskrcalo na italijansku obalu, ali je većina odmah vraćena u Albaniju (Piperno, 2002). Ipak, ozbiljnost te epizode bila je ublažena političkom pažnjom od strane međunarodne zajednice, koja je odigrala ključnu ulogu u smanjivanju priliva migranata poreklom iz Albanije.

Naredna etapa u pravnom regulisanju bio je Zakon br. 40 iz 1998. godine, poznat pod nazivom Turco-Napolitanov zakon, koji je prethodio Jedinstvenom pravnom aktu proglašenom jula iste godine. Avgusta 1999. donete su prateće mere za primenu Zakona koje predstavljaju prvu zaokruženu celinu normi uvedenih u italijanski zakonodavni sistem s ciljem regulisanja imigracija. Pored toga, to je zakon, koji je, po prvi put, jasno postavio problem ustanovljavanja referentnog modela, definisanog kao model "razumne integracije", na kome je zasnovano regulisanje različitih strana i faza migracionih procesa (Zincone, 2001). Model se sastojao iz četiri dela,3 proizašlih iz strategije posredne integracije migranata (Zincone, 2001). A, tri glavna pravno uređena domena odnosila su se na: 1) utvrđivanje novih procedura radi određivanja kriterijuma i broja novih legalnih imigranata; 2) sprovođenje akcija namenjenih efikasnijoj borbi protiv ilegalne imigracije i kriminala; 3) olakšanje prijema imigranata i

3 Ukratko, ta četiri dela podrazumevaju: interakciju zasnovanu na bezbednosti; garantovanje minimalnog nivoa

integriteta lica sa nelegalnim statusom (pravo na zdravstvenu zaštitu i zaštitu dece); stvaranje okvira za ostvarenje punog integriteta imigranata koji imaju legalan status; interakciju zasnovanu na pluralizmu i komunikacijama, kako bi se garantovalo poštovanje kulturnih i verskih različitosti.


njihovo uključivanje u građansko i društveno tkivo zemlje (Bonifazi, 2004). Na taj način su u italijansko zakonodavstvo prenesene mere predviđene Šengenskim sporazumom. Međutim, čak i da su ti novi mehanizmi, koji su se ticali imigracione politike i kontrole granica, bili stvarno primenjivani, socijalna politika, u delu koji se odnosio na imigranate, pokazala se teže sprovodljivom (Pugliese, 2002).4 Od najznačajnijih inovacija, posebno treba istaći: uvođenje boravišne dozvole na neodređeno vreme, koja se može dobiti nakon pet godina (legalnog) boravka u Italiji; utvđivanje godišnjih kvota za dolazak radnika, uz davanje povlašćenog položaja za zemlje koje su potpisale bilateralne sporazume sa Italijom, a u cilju kontrole migracionih kretanja i postupka readmisije.

U oktobru 1998, jedna nova mera je omogućila regulisanje položaja za 217.000 imigranata koji su se na italijanskoj teritoriji nalazili od marta iste godine.5 Uostalom, tom prilikom se pokazalo da su pojedine balkanske zemlje bile usko povezane sa migracionim procesima u Italiji. Naime, među stranim zajednicama koje su najviše obuhvaćene merom regulisanja položaja imigranata, najbrojnije su bile albanska (18%) i rumunska zajednica (11,1%).

Kosovski konflikt je takođe imao za posledicu povećanje broja zahteva za dobijanje azila podnetih u Italiji. Tada je to dovelo do novog rekordnog broja zahteva (Conti, 2000). Prema procenama, 1999. godine oko 37.000 Albanaca je emigriralo u Italiju, što je bilo tri puta više nego godinu dana ranije (Piperno, 2002).

Balkan i proširenje Evropske unije Tokom 1990-ih godina značajno je ojačala uloga Evropske unije u oblasti migracionih

politika, najpre Mastrihtskim ugovorom i Šengenskim sporazumom, a zatim konačnim prihvatanjem Amsterdamskog ugovora, kojim je okončan paralelizam politika saradnje koje su sprovodile pojedine vlade zemalja članica i sama Evropska komisija. Amsterdamski ugovor, koji je stupio na snagu 1. maja 1999. godine, sadrži bitne inovacije u pogledu imigracije i prava na azil. Prenošenje u "prvi stub" (tri evropske zajednice: Evropsku zajednicu za ugalj i čelik - ECSC, Evropsku ekonomsku zajednicu - EEC i Evropsku zajednicu za atomsku energiju, Euroatom – pr. ured.) nekih oblasti koje su ranije pripadale "trećem stubu" Evropske unije (saradnja u domenu pravosuđa i unutrašnjih poslova – pr. ured.) imao je za posledicu podizanje tih sadržaja na "nadnacionalni" nivo, ali uz prelazni period od pet godina kako bi se omogućilo kreiranje zajedničke evropske politike. Nakon toga je Evropski savet, na samitu koji održan 15. i 16. oktobra 1999. godine u Tampereu, preneo na politički nivo "integrativni pristup" u pogledu upravljanja migracijama, i to u nastojanju da se, s jedne strane, napravi jedan nadnacionalni prostor slobode, bezbednosti i pravde, a s druge strane, da se uspostavi zajednička procedura za dobijanje azila (CESPI, 2000). Zatim, tokom samita Evropskog saveta u Nici (7-9. decembar 2000), petnaestorica su zaključila politički dogovor o predlogu novog Ugovora (potpisan 26. februara 2001, a stupio na snagu 1. februara 2003. godine) kojim su izmenjeni već postojeći ugovori.

4 Na taj način su formirani privremeni prihvatni centri, koji su bili dati na raspolaganje regionalnom odboru za javnu

bezbednost (Questore) i nakon naknadnog odobravanja od strane magistrata (Pretore) da bi se zadržali stranci koje nije bilo moguće odmah odbiti na granici ili odmah proterati iz zemlje.

5 U početku, broj imigranata je ograničen na 38.000 lica. Kasnije je ograničenje revidirano naviše, kako bi legalizacija bila dostupna svim podnosiocima zahteva (Carfagan, 2002).


Suprotna stanovišta su zauzeta na samitima Evropskog saveta u Laekenu (decembar 2001) i Sevilji (jun 2002), gde je naglasak stavljen naročito na problem kontrole spoljnih granica Unije i borbu protiv ilegalne imigracije (Guarneri, 2003).

Proširenje Unije iz maja 2004. godine sa deset novih zemalja (iste godine kada je okončan prelazni period usklađivanja imigracionih politika i politika davanja azila sa novim zajedničkim procedurama) i prijem Rumunije i Bugarske 2007. godine, predstavljaju nesumnjivo značajno pitanje koji će se nadovezati na već složenu situaciju. Naime, nakon pada Berlinskog zida i raspada bivšeg SSSR-a i bivše Jugoslavije, evropska scena se odlikovala geopolitičkim preuređenjem, što je prouzrokovalo snažno ubrzanje integracionih procesa. Proširenje zemljama Srednje i Istočne Evrope6 ostvaruje se u novom kontekstu i predstavlja prioritetni cilj Evropske unije. Pregovori sa prvom grupom od ukupno šest zemalja (Kipar, Estonija, Mađarska, Poljska, Češka i Slovenija) su počeli 1998. godine, a bilo je predviđeno i odvijanje druge faze u cilju pripreme prijema još pet drugih zemalja (Bugarska, Letonija, Litvanija, Slovačka i Rumunija). Na kraju je Evropski savet na sastanku u Kopenhagenu (12. i 13. decembra 2002. godine) doneo odluku o ulasku deset novih zemalja članica u Evropsku uniju, i to od 1. maja 2004. godine: Kipar, Češka, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvanija, Malta, Poljska, Slovačka i Slovenija. Ipak, i za tih deset novih članica utvrđen je prelazni period za prilagođavanje pravilima slobodnog kretanja (ljudi, robe, usluga i kapitala – pr. ured.).7 Radi se o ponovnom aktueliziranju politika već primljenih zemalja članica, kao i o potrebi predviđanja neke vrste zaštite koju treba pružiti tim zemljama, a s obzirom na moguće povećanje priliva eventualnih imigranata. Uz to, ulazak u Evropsku uniju Bugarske i Rumunije je već bio utvrđen za 2007. godinu. A što se tiče drugih balkanskih zemalja, za njihov ulazak u Evropsku uniju je neophodan duži vremenski period, ali je do kraja 2005. trebalo doneti odluku o kandidaturi BJR Makedonije i Hrvatske.

U pogledu najvažnijih etapa koji su karakterisali integracione procese između Balkana i Evropske unije, treba se podsetiti da je u februaru 1996. godine, nekoliko meseci po sklapanju Dejtonskog sporazuma, na evropskom nivou bio pokrenut tzv. regionalni pristup, s namerom da se uspostave bilateralni odnosi između pet bivših jugoslovenskih republika i Albanije. Međutim, u maju 1999, Komisija je predložila Proces stabilizacije i asocijacije (PSA), po kome je Evropska unija pružila mogućnost nekim balkanskim zemljama (Albanija, Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija i SR Jugoslaviji) da uz poštovanje unapred određenih kriterijuma, promene ugovore o saradnji koji su prethodno zaključeni Sporazumom o stabilizaciji i asocijaciji (ASA), a koji je imao kao krajnji cilj njihovo formalno pridruživanje Evropskoj uniji. S tom namerom, Pakt o stabilnosti za jugoistočnu Evropu, prihvaćen u Kelnu, 10. juna 1999. godine, i realizovan na inicijativu Evropske unije, nastoji da razradi strategiju za stabilnost i rast jugoistočne Evrope, koja bi konačno rezultirala integracijom tih zemalja u zajedničke evropske strukture (Polara, 2001). Pre svega, inicijativa Pakta o stabilnosti u domenu imigracija i azila (MAI) računa na kreiranje migracionih politika i politika azila, kako bi se, na državnom nivou, regulisala migraciona kretanja, eliminisale ilegalne migracije i uspostavili sistemi pružanja azila sposobni da obezbede međunarodnu zaštitu u skladu sa međunarodnim sporazumima. Štaviše, važnost dela koji je obuhvatao migracije i pravo na azil, bila je naglašena u završnoj deklaraciji samita održanog 24. novembra 2000. u Zagrebu, kao i u

6 U evropskoj terminologiji se pod zemljama Srednje i Istočne Evrope (na francuskom se koristi skraćenica

PECO zemlje od Pays de l’Europe Centrale et Orientale - pr. ured.) podrazumevaju sledeće države: Albanija, Belorusija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, Kipar, Estonija, Mađarska, Letonija, Litvanija, Makedonija, Malta, Moldavija, Poljska, Češka, Rumunija, Slovačka, Slovenija, Srbija i Crna Gora, Ukrajina, kao i Turska.

7 Od 2004. godine, predviđeni tranzicioni period iznosi deset godina, ali svaka država može da ga produži za dodatne tri godine. Zbog izuzetnih razloga, moguće je da potpuno prilagođavanje bude produženo za još dve godine.


angažmanima ugovorenim od strane zemalja koje su pristupile Procesu stabilizacije i asocijacije (Sarajevska deklaracija od 28. marta 2001. godine). Još jedna bazična etapa tog procesa je sa samita Evropskog saveta, koji je održan juna 2003. godine u Solunu. Na sastanku je odobreno uspostavljanje Evropskog partnerstva (PE) sa zemljama zapadnog Balkana,8 s namerom da postepeno zamene ranije zaključene sporazume o stabilizaciji i asocijaciji (Stocchiero, 2004). Evropska komisija je, pored ostalog, 2003. godine pokrenula važan projekt, pod nazivom "Šira Evropa" ("Wider Europe"), s namerom da se formira prostor sa zajedničkom bezbednošću, stabilnošću i održivim razvojem. Tu bi učestvovale ne samo nove članice Evropske unije, zemlje Zapadnog Balkana, ili druge zemlje zainteresovane za pristupanje Uniji (Belorusija, Ukrajina i Moldavija), već i države južne obale Mediterana a, od 2004. godine, i zemlje južnog Kavkaza (Gruzija, Azerbejdžan i Jermenija) (Stocchiero, 2004). U tom kontekstu, uloga Italije je očigledno od krucijalnog značaja, imajući u vidu njen istureni evropski geografski položaj kako prema Mediteranu, tako i prema Balkanu.

Savremeni italijanski zakonodavni mozaik U Italiji se krajem poslednje decenije 20. veka, postepeno rasplamsavala politička debata o

imigracionom pitanju, a naročito nakon usvajanja Zakona br. 189 od jula 2002, poznatim pod nazivom Bossi-Finijev zakon, kojim je promenjen Jedinstveni pravni akt iz 1998. godine. Tim zakonom je uvedena obaveza fotografisanja i uzimanja otisaka prstiju prilikom podnošenja zahteva ili obnavljanja boravišne dozvole. Takođe, odobrenje radne boravišne dozvole je uslovljeno postojanjem ugovora o boravku,9 a za dobijanje boravišne karte je neophodno da prođe šest godina (Bonifazi, 2004). Zakonom se daje i prednost licima koja su u srodnosti sa italijanskim državljanima (do trećeg stepena srodnosti) koja borave u zemljama van Unije. Zatim, ukida se obaveza davanja izveštaja o imovinskom stanju za garanta, a smanjen je i period (sa godinu dana na šest meseci) tokom koga su lica, koja ostala bez posla, mogla da budu evidentirana na spisku nezaposlenih. Takođe, u prefekturama se uvodi specijalni imigracioni šalter. Zakonom je, pored ostalog, dodatno redukovana lista kategorija lica na koja mogu da se odnose odredbe o spajanju porodica, a delimično se interveniše i u oblasti koja se odnosi na integraciju imigranata, a na detaljniji način, na odrebde po pitanju azila, kroz formiranje teritorijalnih komisija koje procenjuju prispele zahteve.10 Osim toga, više mera se odnosi na borbu protiv ilegalne imigracije, i to u vezi proterivanje iz zemlje i kriterijume za izvršenje: produženje perioda zadržavanja u privremenim prihvatnim centrima za dodatnih 30 dana (po mišljenju sudije), kao i u pogledu korišćenje ratne mornarice radi kontrole krijumčarenja ljudi.

Promena vladajuće većine u Italiji, kao i u većini evropskih zemalja u kojima se to desilo poslednjih godina, dovela je do značajnih promena u oblasti imigracionog zakonodavstva, koje se, u suštini, odnose na pojačavanje kontrola i otežane uslove za integraciju imigranata. Glavni rezultat je

8 Zbog prioritetnog cilja, a to je težnja ka evropskim integracijama, to partnerstvo se razlikuje od evro-

mediteranskog partnerstva. S druge strane, ne postoji savršeno podudaranje između realizacije prioriteta navedenih u evropskim partnerstvima (PE) i sticanju predprijemnog statusa - kao u slučaju Hrvatske, koja je kandidat za punopravno članstvo u EU - čak i ako nisu u potpunosti pređene sve etape naznačene u okviru Procesa stabilizacije i asocijacije (PSA).

9 U boravišni ugovor je uključena garanciju koju obezbeđuje poslodavac u vezi smeštaja i putnih troškova za povratak u zemlju.

10 Italija, čak i danas ostaje, uprkos stalnom napretku u procesu harmonizacije (evropskog zakonodavstva – pr. ured.), jedina zemlja EU bez ijednog organskog zakona iz oblasti pravo na azil.


stvaranje povoljnijih uslova za privremenu imigraciju, što je u neposrednoj vezi sa situacijom na tržištu rada. Zakonom je već bilo predviđeno regulisanje statusa imigranata koji su imali zaposlenje u uslugama za domaćinstva i službama za pružanje kućne nege i pomoći, a u septembru 2002. godine je jednim zakonskim dekretom omogućena legalizacija rada ilegalnih radnika iz zemalja van Evropske unije (Nascimbene, 2003). Primena tih mera dovela je do podnošenja više od 700.000 zahteva, i regulisanje statusa za oko 650.000 lica, što je ubedljivo najveća akcija te vrste u istoriji Italije (Scevi, 2003). U pogledu regulisanja statusa na prvom mestu je rumunska zajednica (20,4%), a iza nje je ukrajinska (15,2%). Albanska zajednica se nalazi tek "na trećem mestu" (7,9%). Ti podaci ukazuju na raznovrsnost porekla imigranata, koja je vrlo verovatno povezana sa smenjivanjem i uzajamnim delovanjem različitih migracionih talasa, kao i nejednakom pokretljivošću koju praktikuju pojedine migracione mreže.

Jedan drugi osnovni aspekt koncepcije i aktuelnog upravljanja migracionih pitanja u Italiji odnosi se na planiranje migracionih tokova, koje je uvedeno u Jedinstveni pravni akt iz 1998. godine, a kasnije šire tretirano Zakonom br. 189 iz 2002. godine. Pored mogućnosti dodeljivanja trogodišnje dozvole za sezonski rad, rad koji nije imao sezonski karakter je bio usko povezan sa ulaznim kvotama, koje su se odnosile na radnike iz zemalja koje su sa Italijom potpisale sporazum o readmisiji.11 Jedina balkanska zemlja na koju se odnosila ta pogodnost je bila Albanija, za koju je za 2005. godinu planirana imigraciona kvota od 3.000 osoba, ili 3,8% ukupne kvote. Sve prisutnija "bilateralizacija" italijanske politike prijema imigranata, koja se odvija kroz dodeljivanje privilegovanih kvota za strance koji dolaze iz zemalja koje su prihvatile "set sporazuma", dovodi do rizika da postane sve rigidnija, istovremeno slabeći pod pritiskom povećavanja broja zemalja koje mogu da koriste privilegovani položaj (Pastore, 2001).

Što se tiče ilegalnih imigracija, one imaju raznovrsne karakteristike i tendencije u zavisnosti od toga da li se ilegalni pravci odvijaju morem ili kopnom. Što se tiče morskog prilaza, prisutno je postepeno slabljenje ilegalnih iskrcavanja na obale Pulje i Kalabrije; suprotno tome, počevši od sredine 2003, obale Sicilije su bile mesto iskrcavanja iz Libije, nove maršrute koja se nadovezala na "tradicionalan" pravac koji je polazio iz Tunisa. Istočna kopnena granica je od 2001. godine imala neto smanjenje ilegalnih prelazaka lica poreklom sa područja Balkana ili lica koja su do italijanske granice došli preko Balkana. Broj otkrivenih ilegalnih prelazaka je sa 18.044 u 2000. godini, sveden na 1.465 u 2002. godini.

Iste, 2002. godine, ukupno 4.018 stranaca je prilikom dolaska u Italiju izjavilo da su albanski državljani, dok je za prvih osam meseci 2003. godine takvih bilo svega 62. Između ostalog, od 2002. se beleži značajno povećanje broja rumunskih i bugarskih državljana koji su vraćeni sa italijanske granice, što predstavlja indirektnu posledicu ukidanja viza za građane te dve zemlje, odluku koju je donela Evropska unija, a koja se sprovodi od 1. januara 2002. godine.12 To ilustruje značaj koji ima politika viznog režima i njen uticaj na obim legalnih i ilegalnih migracionih kretanja stranaca (Presidenza del Consiglio dei Ministri, 2004).13

11 Počev od 1996. godine Italija je potpisala niz bilateralnih sporazuma u cilju readmisije ilegalnih imigranata u

zemlju porekla ili tranzita. Ti sporazumi se svrstavaju u dve jasno razdvojene kategorije: prva se odnosi na kontrolu imigracionih tokova i prethodi sporazumima o readmisiji, dok se druga odnosi na sporazume o saradnji policija. Italija je potpisala ukupno 29 bilateralnih sporazuma o readmisiji, uključujući i sporazume sa svim zemljama s područja Balkana. A što se tiče sporazuma o policijskoj saradnje u domenu ilegalne imigracije i trgovine ljudima, oni su potpisani sa Albanijom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom, Crnom Gorom i Rumunijom.

12 U celini, 2001. godine na granici je odbijen ulazak u Italiju za ukupno 3.624 Bugara i Rumuna. U 2002. godini takvih je bilo tri puta više (11.482), da bi 2003. njihov broj dostigao 7.359 lica.

13 Što se tiče balkanskih zemalja, početkom 2000-ih vize su još uvek bile potrebne za građane Albanije, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i BJR Makedonije, dok su bile ukinute za građane Bugarske, Hrvatske, Rumunije i Slovenije.


U celini posmatrano, kontrolisanje teritorija, obala i granica, omogućilo je povećanje broja stranaca koji su udaljeni sa državne teritorije. U 2002. godini taj broj je dostigao 88.501, dok je u 2003. on je sveden na 65.153 lica (verovatno zbog opadanja "nelegalnog" migracionog pritiska, a kao posledica ponovne legalizacije).14 Ako se posmatra broj udaljavanja po zajednicama, tada je, 2001. godine, najzastupljenija bila albanska zajednica (25,4%), a zatim marokanska (7,5%). U 2003. godini te dve zajednice je nadmašila rumunska (11,9%), verovatno zbog toga što je olakšan postupak proterivanja, kao i zbog toga što je povećan broj rumunskih državljana u Italiji (Coslovi, Piperno, 2005). Od 2000 godine, broj udaljavanja pripadnika albanske zajednice je smanjen, i to zahvaljujući, dobrim delom, uspešnoj primeni sporazuma o readmisiji iz 1997. godine, prema kome je Italija predvidela značajna finansijska izdvajanja u vidu državne pomoći za razvoj, kao i stalno povećanje kvota za privilegovane imigrante.

Među različitim tipovima infrastruktura15 koji su, prema važećem zakonodavstvu, namenjeni za prihvat stranaca koji ilegalno ulaze u Italiju, ili onih koji su uhapšeni zbog nelegalnog boravka, postoje Centri za privremeni prihvat i pomoć (CPT), predviđeni zakonom br. 286 iz 1998. godine, formirani da bi u nadziranom smeštaju bili čuvani stranci, nad kojima se sprovodi procedura proterivanja ili odbijanja ulaska u zemlju. Dužina perioda zadržavanja u tim centrima je usko povezana sa postojanjem ili nepostojanjem međudržavne saradnje. Naime, u slučaju Albanije, s kojom italijanska vlada sprovodi više različitih programa kontrole migracionih kretanja, repatrijacija postaju sve redovnija. Na primer, od 268 albanskih državljana koji su 2003. godine bili zadržani u prihvatnim centrima, gotovo 80% je bilo vraćeno u domovinu, dok opšti prosek iznosi manji od 50%.

Na kraju treba spomenuti da je Italija poslednjih godina potpisala brojne bilateralne sporazume o policijskoj saradnji, koji uključuju borbu protiv ilegalne imigracije i trgovine ljudima. U slučaju trgovine ljudima koja se odvija kopnenim putem, s obzirom da je objektivno teže vršiti nadzor granice, čini se da će krijumčarenje ljudi (smuggling)16 nastaviti da predstavlja realnu pretnju za italijansku teritoriju, i to, barem, dok Slovenija ne bude u potpunosti integrisana u Šengenski prostor. S druge strane, čini se da, u borbi protiv trgovine ljudima pomorskim putem, međunarodna saradnja daje dobre rezultate, naročito saradnja sa Albanijom, čak i uprkos tome što su pojedine kriminalne grupe, koje su do sada bile aktivne na jadranskim pomorskim putevima "preorijentisale" na nove puteve, koji prolaze kroz Tursku, Grčku, Kipar i Maltu. Paralelno sa aktuelnim promenama, čini se da će glavna polazna tačka ilegalnih migranata postati Libija, prema kojoj će biti usmereni veliki deo onih koji žele ili su primorani da napuste podsaharsku Afriku (Monzini, Sciortino, Pastore, 2004). Italijanski zakonodavni okvir je upotpunjen Zakonom br. 228 od 11. avgusta 2003. godine, kojim su ustanovljene "Mere protiv trgovine ljudima". Tim zakonom je minimalna zatvorska kazna povećana sa pet na osam godina, a krivično delo je postalo uporedivo sa mafijaškim zločinima. Takođe, pri Predsedništvu Saveta ministara je formiran Fond koji služi za finansiranje mera namenjenih borbi protiv trgovine ljudima. Uz to, Ministarstvo unutrašnjih poslova je iniciralo

14 Koncept "udaljavanja" se odnosi na različite vidove mera: odbijanje (ulaska u zemlju - pr. ured.) na granicama,

odbijanje na osnovu odluke šefa policije, proterivanje i repatrijacija na osnovu naredbe šefa policije, proterivanje na osnovu odluke nadležnih pravosudnih organa, readmisija u zemlju porekla (Presidenza del Consigilio dei Ministri, 2004).

15 Ostale strukture su: privremeni prihvatni centri (osam), ustanovljeni na osnovu odredbi tzv. Zakona Puglia (br. 451 iz 1995, kasnije zamenjen novim zakonom br. 563/1995), a namenjeni ilegalnim imigrantima na koje se ne odnosi mera zadržavanja; centri za identifikaciju, ustanovljeni na osnovu člana 332 Bossi-Finijevog zakona, koji su formirani s namerom da se izbegne teritorijalna disperzija azilanata koji su izbegli graničnoj kontroli, ali su naknadno uhapšeni zbog nelegalnog boravka.

16 Pod krijumčarenjem tj. terminom smuggling podrazumeva se kriminalno ponašanje koje se sastoji u organizovanju ilegalnog ulaska ljudi u zemlju uz postojanje novčane naknade.


niz projekata koji imaju za cilj, s jedne strane, dobrovoljnu repatrijaciju žrtava trgovine ljudima,17 a s druge strane, saradnju sa nadležnim organima zemlje porekla, kako bi bili stvoreni uslovi koji su neophodni za zaštitu potencijalnih žrtava.18

Zaključak Veze između Italije i područja Balkana su mnogobrojne i čini se da postaju sve čvršće, što

potvrđuje njenu ulogu kao evropske prethodnice. Uticaj na donošenje političkih odluka je očigledan, kako po pitanju planiranja migracionih tokova, tako i što se tiče borbe protiv ilegalne imigracije. To su, ako se bolje sagleda, dva aspekta koja predstavljaju dve strane jedne iste medalje. U stvari, da bi se izbegla zamka upravljanja migracijama u uslovima krize, moraju se uzeti u obzir dva faktora. S jedne strane, preferencijalne veze koje postoje između Italije i Albanije treba da se sagledaju kroz optiku "bolje prakse" u odnosu na upravljanje pograničnom kontrolom, kao i u odnosu na sporazume o readmisiji. S druge strane, to su evropski podsticaji u pogledu proširenja Unije. Međutim, čini se da dva druga faktora deluju u suprotnom smeru: najpre, regulisanje viznog režima, što je donedavno, verovatno, podstrekivalo ilegalni ulazak migranata iz Bugarske i Rumunije, a takođe, i podstaknuta očekivanja ilegalnih imigranata višekratnim ponavljanjem postupaka legalizacije.

U Italiji, gde se još uvek mnogo "eksperimentiše" u oblasti imigracione politike, i dalje nije lako snaći se u "zakonodavnom mozaiku". U takvim uslovima, potrebno je da se posveti posebna pažnja aktuelnoj situaciji, u iščekivanju stvaranja i usvajanja jednog italijanskog imigracionog modela.

Literatura i izvori podataka

BONIFAZI, C. (1998). L’immigrazione straniera in Italia (Bologna: Il Mulino). BONIFAZI, C. (2004), "Dall’emigrazione assistita alla gestione dell’immigrazione: le politiche

migratorie nell’Italia repubblicana dai vecchi ai nuovi scenari del fenomeno". Politiche della popolazione in Italia dalla nascita della Repubblica a oggi (Roma: Università La Sapienza).

CARFAGNA, M. (2002). "I sommersi e i sanati. Le regolarizzazioni degli immigrati in Italia". In A. Colombo, G. Sciortino (eds.), Stranieri in Italia. Assimilati ed esclusi (Bologna: Il Mulino).

Caritas Migrantes (2004). Immigrazione. Dossier Statistico 2004. XIV Rapporto (Roma: Idos). CeSPI (2000). "Il governo dei processi migratori nel quadro europeo: obiettivi, strumenti,

problemi". In Migrazioni. Scenari per il XXI secolo. Vol. I. (Roma: Agenzia Romana per la preparazione del Giubileo).

17 Tim projektom je omogućena repatrijacija više od 110 žrtava trgovine ljudima, koje su zatim primile pomoć u

svojim zemljama porekla. 18 Zahvaljujući Projektu za sprečavanje trgovine ljudima (Progetto Prevenzione Tratta), tokom 2003. godine su

inicirane posebne aktivnosti namenjene preventivnom sprečavanju te pojave u zemljama kao što su Rumunija, Albanija, Moldavija i Ukrajina.


Conti, C. (2000). "Conflitti, migrazioni forzate e rischi ambientali nella ex Jugoslavia". IRP-CNR, Working paper 02/2000.

CONTI, C., MAMOLO, M. (2004). "Yougoslavie et Caucase: terres de conflits et migrations". Colloque international de Budapest, de l’Association Internationale des Démographes de Langue Française (AIDELF), 20-24 septembre 2004.

COSLOVI L., PIPERNO F. (2005). Rimpatrio forzato e poi? Analisi dell’impatto delle espulsioni di differenti categorie di migranti: un confronto tra Albania, Marocco e Nigeria http://www.cespi.it/PASTORE/Rapporto%20ALNIMA-IT.pdf

FIOCCA M. (2001). Mediterraneo e Balcani: due aree di crisi e di opportunità alla periferia dell'Unione europea, Série "Documenti di Lavoro" (Roma: Istituto di Studi e Analisi Economica - ISAE) http://www.isae.it/WorkingPapers/fioccamediterraneo19.pdf

GUARNERI A. (2003). "Les migrations Est-Ouest dans une Union Européenne élargie: politiques et potentiels migratoires". Chaire Quetelet 2003 sur "L’élargissement de l’Union Européenne: enjeux et implications socio-démographiques", Louvain-la-Neuve, 21-24 octobre 2003.

MONZINI P., SCIORTINO G., PASTORE F. (2004). "L'Italia promessa. Geopolitica e dinamiche organizzative del traffico di migranti verso l'Italia". CeSPI, Working Papers n. 9/2004.

NASCIMBENE B. (2003). "Nuove norme in materia di immigrazione. La legge Bossi-Fini: perplessità e critiche". Corriere Giuridico, 4.

PALOMBA R., RIGHI A. (1992). "Quel giorno che gli albanesi invasero l'Italia ... Gli atteggiamenti dell'opinione pubblica e della stampa italiana sulla questione delle migrazioni dall'Albania". IRP-CNR, Working paper 08/92.

PASTORE F. (2001). "L’Italia e le migrazioni dall’Est". In M. Dassù, S. Bianchini S. Guida ai paesi dell’Europa centrale, orientale e balcanica. Annuario politico-economico 2001 (Bologna: Il Mulino).

PIPERNO F. (2002). "From Albania to Italy. Formation and basic features of a binational migration system" Background paper for the CEME-CeSPI research mission in Italy and Albania, 5-9 June 2002.

POLARA T. (2001). "I paesi balcanici e l’Unione Europea: a che punto è l’integrazione?". Osservatorio Balcani, novembre 2001.

Presidenza del Consiglio (2004). Documento programmatico relativo alla politica dell’immigrazione e degli stranieri nel territorio dello Stato per il 2004-2006. Roma, 23 septembre 2004.

PUGLIESE E. (2002). L’Italia tra migrazioni internazionali e migrazioni interne (Bologna: Il Mulino).

SABATINO D. (2004). "Le politiche migratorie", in E. Pugliese (ed.), Lo stato sociale in Italia. Un decennio di riforme. Rapporto Irpps-Cnr 2003-2004 (Roma: Donzelli).

SCEVI P. (2003). "Gli aspetti controversi della regolarizzazione dei lavoratori stranieri in Italia". Studi Emigrazione, 40, 149, 181-188.

STOCCHIERO A. (2004). "I partenariati territoriali nella politica di prossimità". CeSPI: Regione Toscana - Interreg III B Euromedsys, Roma, sept. 2004.

http://www.cespi.it/PASTORE/Rapporto%20ALNIMA-IT.pdf

http://www.isae.it/WorkingPapers/fioccamediterraneo19.pdf


ZINCONE G. (2001). "Introduzione e sintesi. Un modello di integrazione ragionevole". In G. Zincone. Primo rapporto sull’integrazione degli immigrati in Italia (Bologna: Il Mulino).

ZINCONE G., Di Gregorio L. (2002). "Il processo delle politiche di immigrazione in Italia: uno schema interpretativo integrato". Stato e Mercato, 66.

ZUCCHETTI E. (2004). "I caratteri salienti della regolarizzazione in Italia". In E. Zucchetti (ed.), La regolarizzazione degli stranieri. Nuovi attori nel mercato del lavoro italiano, (Milano: ISMU-FrancoAngeli).

Doseljavanja s područja Balkana i promene u prostornom razmeštaju stanovništva Grčke Byron KOTZAMANIS, Abraham PILIDIS

Uvod Južnoevropske zemlje, pod kojim se ovom prilikom podrazumevaju Grčka, Portugalija,

Španija i Italija, sa oko 120 miliona stanovnika, predstavljaju veoma značajnu ljudsku zajednicu, koja je tokom svoje istorije istovremeno bila privlačna i odbojna za ljude. Ujedno, južnoevropske zemlje su i deo mediteranskog sveta, znatno prostranije celine gde se odvijaju neki od najintenzivnijih migracionih tokova na planeti.

Te zemlje su, tokom prve četiri decenije po završetku Drugog svetskog rata, sa 10 miliona emigranata usmerenih ka zapadnoj i severnoj Evropi i sa još gotovo 3 miliona emigranata koji su se odselili u prekookeanske zemlje, predstavljale jedno aktivno emigraciono područje. Ipak, te tradicionalno emigrantske zemlje i često simbol za područje iseljavanja, nakon što je, najpre, zabeleženo usporenije iseljavanje (početkom 1970-ih godina), a zatim (1975-1985) i povećanje povratka stanovništva koje je emigriralo tokom prethodnih decenija, postepeno, počev od kraja 1980-ih godina, postaju imigracione zemlje.

Migraciona kretanja su ubrzano intenzivirana, a bila su inicirana ekonomskom, političkom i društvenom krizom u zemaljama porekla, stimulisana tražnjom za radnom snagom od strane ekspanzivnog neformalnog sektora, posredno podržavana slabim statističkim praćenjem, i omogućena odsustvom pravnih mehanizama koji bi regulisali uslove useljavanja. Zemljama industrijalizovane Evrope su bile potrebne dve decenije da bi se udvostručio broj stranaca, i to u uslovima konjukturne nestašice radne snage. S druge strane, u južnoevropskim zemljama, uz slabiju ekonomsku konjunkturu, broj stranaca, na početku zanemarljiv, tokom poslednje dve decenije beleži izuzetno veliko apsolutno i relativno povećanje broja imigranata s područja van Evropske unije (za Španiju i Portugaliju pre svega iz Azije i Afrike, a za Grčku iz Istočne Evrope).

Imigracija je, najpre, u odsustvu odgovarajućeg pravnog regulisanja, bila tretirana kao problem iz oblasti javnog reda. Ubrzo se javila potreba za uspostavljanjem aparata kojim bi se uredio ulazak i boravak u zemlji kandidata za doseljavanje, za donošenje odluke o svrsishodnosti regulisanja statusa ilegalnih radnika, zatim za eventualno definisanje politike integracije imigranata, kao i za razmatranje problema odnosa sa zemljama porekla migranata, najpre u Španiji, potom u Italiji i, na kraju, 1991. godine, u Grčkoj.

Grčka predstavlja i deo jedne druge geopolitičke celine - Balkana. Većina zemalja tog područja, koje je početkom 1950-ih godina imalo ukupno 50 miliona stanovnika, a čije je stanovništvo u 2001. godini dostiglo gotovo 68 miliona, je sve do početka 1990-ih godina predstavljalo jedno zatvoreno područje (sa izuzetkom Grčke i bivše Jugoslavije). Migracije, prisutne u periodu između 1955. i 1990. godine, isključivo su bile povezane za pojedine politička dešavanja (kao, na primer, odlazak turske i jevrejske manjine iz Bugarske). Građani tih zemalja (Albanija i Bugarska, koje su grčki susedi, kao i Rumunija) će, odmah posle pada socijalističkih režima, steći "slobodu" migriranja, a deo njihovih emigranata će u nedostatku


boljeg rešenja, brzo preći propusne granice na severu Grčke, da bi se kasnije raspršili širom cele teritorije Grčke.

Grčka je, kao južnoevropska i balkanska zemlja, tokom prvih osam decenija 20. veka bila zahvaćena migracionim "vrtlogom". Tako su, u periodu 1895-1925, "uknjižena" blizu 500.000 iseljenja iz zemlje (tada sa 2,5-4,5 miliona stanovnika) i još, gotovo, tri puta više između 1946. i 1986. godine, razdoblja koje je bilo obeleženo građanskim ratom (1947-1949), Maršalovim planom i ekonomskim "oporavkom", zatim "ludim" ekonomskim rastom u godinama od 1956. do 1973, ali i krizom iz 1980-ih, itd. Procene broja povratnika su još aproksimativnije.1 Računa se da je u decembru 1975. godine bilo nešto više od 118.000 osoba koje su boravile u inostranstvu, a koje su bile prisutne u zemlji u vreme popisa iz 1981. godine. Takođe, prema rezultatima, do sada jedine, velike nacionalne ankete koja se odnosila na iseljavanje odnosno povratak u zemlju (iz 1986. godine), broj migranata koji su se vratili u Grčku u razdoblju 1971-1985. dostiže oko 626.000.2 Popisom iz 1991. je registrovano dodatnih 162.000 lica koja su boravila u inostranstvu u decembru 1985. godine. U vreme pripreme rada još uvek nisu bili raspoloživi rezultati popisa iz 2001. godine, koji bi omogućili dobijenja jasnije slike o povratnicima iz inostranstva u periodu 1995-2001.

Treba napomenuti da su 1980-e prelomne godine. Tako, dok se odvija povratak grčkih migranata koji su otišli tokom minulih decenija, u nekim oblastima na severu zemlje (Trakija) i dalje se beleže odlasci u inostranstvo. Istovremeno započinje povratak lica koji su bili deo starih grčkih zajednica u SSSR-u, zatim političkih emigranata koji su nakon građanskog rata otišli u bivše socijalističke države, kao i povratak najvećeg dela prvih imigranata poreklom iz zemalja van Evropske unije (iz Afrike i Azije, ali i Poljske koja tada nije bila članica EU). Broj imigranata je znatno povećan tokom poslednjih 15 godina, i to nakon pada režima u bivšim socijalističkim zemljama, stalnih kriza u susednoj Albaniji, ali i u zakavkaskim zemljama, a i kao posledica kurdske, avganistanske i iračke krize (izbeglice i ekonomski migranti u potrazi za tranzitnom zemljom na putu ka Severnoj Evropi, SAD-u ili Kanadi).

Podaci nekoliko poslednjih popisa potvrđuju gornje navode. Prema rezultatima popisa iz 1981. godine, broj lica koja su imala državljanstvo koje nije grčko jedva da je dostigao 167 hiljada,3 što je predstavljalo gotovo 2% ukupnog stanovništva (9,8 miliona). Dvadeset godina kasnije, u vreme popisa stanovništva iz 2001, broj stranih državljana je bio četiri puta veći (762.000), ili možda, čak, pet puta veći, i to prema nekim procenama koje su zasnovane na pretpostavci da jedan deo ilegalnih migranata nije bio popisan. Među popisanim strancima, 58% su poreklom iz Albanije, a 17% iz sedam drugih bivših socijalističkih zemalja (Bugarska, Rumunija, Poljska, Rusija, Ukrajina, Gruzija i Jermenija), što predstavlja 75% ukupnog broja stranih državljana. Državljani ujedinjene Nemačke, Kipra, SAD-a, Australije predstavljaju samo 9%, a ako se njima dodaju građani preostalih 13 zemalja evropske petnaestorice, udeo jedva dostiže 13%. Državljani šest najzastupljanijih afričkih i azijskih zemalja (Turska, Egipat, Pakistan, Indija, Irak i Filipini) zajedno predstavljaju tek 6,5% stranaca.

Od ukupno 762.000 popisanih stranaca, 415.000 su muškarci, a 347.000 žene, 17% su mlađi od 15 godina, a 3,5% stariji od 65 godina. Od 600.000 lica radno sposobnog uzrasta, gotovo

1 Podaci o povratku grčkih emigranata nedostaju za razdoblje do 1967. godine, zatim, postoje za period do

septembra 1977, da bi se, nakon toga, prestalo s njihovim registrovanjem. U tom desetogodišnjem periodu registrovano je blizu 250.000 povratnika iz inostranstva.

2 Prema zapadnonemačkim statističkim izvorima, samo iz SR Nemačke i to za period 1977-1981, broj povratnika je dostigao 205.000 lica.

3 Među stranim državljanima 30% su bili iz zemalja Evropske unije, 11% sa Kipra, 13% iz SAD-a i 4% iz Okeanije.

Doseljavanja s područja Balkana i promene u prostornom razmeštaju stanovništva Grčke 241

400.000 imaju zaposlenje, a od 413.000 stranaca koji su izjavili da je njihov boravak u Grčkoj motivisan traženjem zaposlenja, 59% su stigli u petogodišnjem razdoblju pre popisa iz 2001.

Dakle, osobe koje nisu grčkog državljanstva sada čine gotovo 7% ukupnog stanovništva zemlje. Imajući u vidu činjenicu da je u međupopisnom periodu 1991-2001. prirodni priraštaj iznosio 18.000 lica, povećanje ukupnog stanovništva Grčke od oko 705.000 stanovnika, ostvareno u tom periodu, gotovo je isključivo rezultat doseljavanja stranaca (povratak grčkih migranata imao je naglašeno marginalnu ulogu).

Tabela 1.

Ukupno stanovništvo Grčke i strani državljani po zemljama porekla, 1991. i 2001.

Stanovništvo (hiljade) Udeo stranaca (%) Zemlja porekla stranih državljana

1991 2001 Povećanje1991-2001 1991 2001

Indeks rasta broja stranaca

2001 (1991=1,0)

Ukupno stanovništvo Grčke 10260,0 10964,0 704,0 Stranci – ukupno 167,0 762,0 595,0 1,6 7,0 4,56

Evropa 101,1 618,1 517,0 60,5 81,2 6,11 EU-15 35,3 46,9 11,6 21,1 6,1 1,32 Balkanske zemlje 26,2 500,3 474,1 15,6 65,7 19,1 Albanija 20,6 438,0 417,4 12,3 57,5 21,3 Bugarska 2,4 35,1 32,7 1,4 4,6 14,6 Rumunija 1,9 22,0 20,1 1,1 2,9 11,6 Bivša SFRJ (bez Slovenije) 1,3 5,2 3,9 0,8 0,7 4,00

Ostale evropske zemlje 28,8 91,1 62,3 17,2 12,0 3,2 Ostale zemlje sveta 66,0 144,0 78,0 39,5 18,9 2,2

Napomena: Prirodni priraštaj stanovništva Grčke u međupopisnom periodu 1991-2001. iznosio je ukupno 20,0 haljada lica.

Evaluacija broja doseljenih iz manje razvijenijih zemalja u Grčku. Svakome njegova istina? Ako se demografska statistika, u društvenim naukama, ubraja među najpouzdanije izvore

podataka, isto se ne može tvrditi za statistiku migracija odnosno za statistiku koja se bavi prikupljanjem podataka o strancima. U Grčkoj, podaci koji se odnose na brojnost te populacije znatno variraju, ponekad se razlikuju i dvostruko. Razlozi postojanja razlika u podacima mogu biti potpuno drugačiji, i bitno je da budu razjašnjeni.

Naime, u Grčkoj, koja je nova imigraciona zemlja, odgovarajući statistički sistem je počeo da se razvija tokom 1990-ih godina. To je razlog što je broj imigranata4 samo približno poznat. I broj stranih državljana koji borave u Grčkoj (bez obzira da li su rođeni u inostranstvu ili u zemlji) takođe je samo približno poznat. Popisi stanovništva, kojima se, za tačno određeni trenutak, prikupljaju informacije o ukupnom prisutnom stanovništvu koje manje-više stalno živi u zemlji, predstavljaju

4 Pod imigrantima se podrazumevaju osobe koje imaju boravak u Grčkoj, ali su rođene u inostranstvu i u

trenutku dolaska u zemlju nisu imale grčko državljanstvo.


jedini statistički izvor na osnovu koga se može proceniti obim ta dva kontingenta. Međutim, obuhvat tog stanovništva tokom sprovođenja popisa može značajno da varira. Po pravilu, u svim zemljama je prisutna podregistracija te populacije, a ona može da se razlikuje i prilikom dva uzastopna popisa. U stvari, s jedne strane, u zemlji se razlikuje opšta situacija koja je prisutna tokom sprovođenja pojedinih popisa, a s druge strane, verovatnoća da će neko lice biti popisano bitno zavisi od statusa tog lica (regulisan ili neregulisan) i učestalosti promene adrese ili mesta boravka. Konačno, i pored toga što su ti činioci od značaja, kako na državnom, tako i na lokalnom nivou, nemoguće je izvesti zaključak da je njihov uticaj isti na svim nivoima (oblasti, okrug, opština).5 To još više komplikuje istraživanja o prostornoj distribuciji tih populacija u nacionalnim okvirima, i sledstveno, istraživanja o promenama u prostornoj distribuciji ukupnog stanovništva zemlje koje su rezultat doseljavanja stranaca odnosno imigranata.

Uzimajući sve to u obzir, ovim radom ćemo se upustiti u merenje uticaja prostorne distribucije inostranog stanovništva (a posebno stranaca poreklom iz balkanskih zemalja) na prostornu distribuciju ukupnog stanovništva Grčke.

Ovom prilikom se nameću dve napomene: a) Ukoliko stepen neobuhvata stranog stanovništva, a naročito lica poreklom iz "manje

razvijenijih" zemalja, nije bio isti u dva poslednja popisa, to utiče na razlike u njihovom iskazanom brojnom stanju 1991. i 2001. godine.

b) Opšte prilike u 2001. bile su potpuno drugačije od onih iz 1991. godine. Naime, bezmalo sva lica poreklom iz "manje razvijenijih" zemalja (gotovo isključivo iz zemalja bivšeg SSSR-a i ostalih evropskih bivših socijalističkih zemalja) ilegalno su ušla u zemlju, i nisu imala regulisan status u vreme sprovođenja popisa iz 1991. godine. To je negativno uticalo na njihovo učešće u popisu stanovništva iz 1991. godine. Zbog povećanja broja stranaca, do koga je došlo između 1991. i 2001. godine (za tri do četiri puta), pokrenuta je prva kampanja regulisanja statusa ilegalnih imigranata koja je započeta 1998. godine,6 a već je bila najvaljena i druga kampanja. Logično, situacija je 2001. godine bila potpuno drugačija. Jedan deo stranaca je već dobio svoj prvi dokumenat, čime im je omogućen legalan boravak u zemlji. Drugi su očekivali rešavanje zahteva za njegovo dobijanje, dok su se ostali nadali da će regulisati svoj položaj tokom naredne kampanje. Stoga je velika većina stranaca učestvovala u popisu, jer se više nisu plašili otvorenog pojavljivanja u javnosti.

To umnogome objašnjava veliki broj stranaca (762.000) koji su popisani 2001. godine.

Ipak, i dalje je teško proceniti stepen neobuhvata stranaca, koji verovatno varira u zavisnosti od državljanstva i dužine boravka u zemlji.7 Međutim, uprkos navedenim preprekama (otežavajućim okolostima, kočnicama), a vodeći i računa o prethodno izloženim činjenicama, pokušaće se da se, najpre, istraži kakva je prostorna koncentraciju stranaca i kakav je njihov udeo u ukupnom stanovništvu, a zatim kakav je uticaj povećanja broja imigranata sa područja Balkana koje je ostvareno u periodu od 1991. do 2001. godine na razvoj ukupnog stanovništva posmatranih teritorijalnih jedinica.

5 Grčka je administrativno podeljena na 13 periferija (gr. - περιφέρειες) tj. administrativnih oblasti (ili regiona) i

jednu autonomnu oblast (Sveta gora). Svaka periferija podeljena je na više nomosa (gr. - νομός) tj. prefektura (ili okruga) kojih je ukupno 54. Najmanja teritorijalno-administrativne jedinice su dimosi (gr. - δήμος) tj. gradske opštine, i kinotite (gr. - κοινότητα) tj. seoske opštine (pr. ured.).

6 Tokom te kampanje je 372.000 lica, koja su ilegalno boravila u Grčkoj, podnelo dokumentaciju za regulisanje svog statusa. 7 Može se pretpostaviti da su popisom bila slabije obuhvaćena ona lica koja su u Grčku stigla neposredno pre početka popisa.


Prostorni razmeštaj stranaca u Grčkoj u 2001. godini Na kartogramima 1, 2. i 3. prikazana je distribucija, po okruzima, ukupnog stanovništva

Grčke, ukupnog stranog stanovništva i stranog stanovništva poreklom sa područja Balkana.8 Kartogramski prikazi jasno upućuju na zaključak da je prostorna distribucija ukupnog stranog stanovništva kao i stranaca poreklom iz balkanskih zemalja bitno drugačija od distribucije ukupnog stanovništva zemlje. Neki okruzi (prefekture) sa krajnjeg istoka, a u manjoj meri i sa krajnjeg zapada kontinentalnog dela zemlje, kao i čitava planinska Grčka su primili značajno manji broj stranaca. Nasuprot tome, okruzi koji koji se protežu duž velikih drumskih pravaca (u obliku slova "S"), privlače ogromnu većinu stranaca, sa izuzetno jakom koncentracijoma u Atici (centralna Grčka) i Solunu (Makedonija).

Kartogram 1.

Ukupno stanovništvo Grčke, po okruzima, 2001.

8 Balkanske zemlje su, pored Grčke, još i Albanija, Rumunija, Bugarska i pet od šest republike bivše SFR Jugoslavije

(Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Srbija, Crna Gora i BJR Makedonija).


Kartogram 2. Ukupno stanovništvo Grčke stranog državljanstva, po okruzima, 2001.

Kartogram 3.

Ukupno stanovništvo Grčke stranog državljanstva poreklom sa područja Balkana, po okruzima, 2001.

Kartogrami 4. i 5. prikazuju procentni udeo ukupnog stranog stanovništva i stranog

stanovništva poreklom sa područja Balkana u ukupnom stanovništvu svakog okruga. Te dve karte se donekle razlikuju, što omogućava da se sagledaju razlike u prostornom razmeštaju stranaca po nacionalnim zajednicama (balkanske zemlje i ostale zemlje).


Kartogram 4. Udeo stranaca u ukupnom stanovništvu Grčke, po okruzima, 2001. (u procentima)

Kartogram 5.

Udeo stranaca poreklom s područja Balkana u ukupnom stanovništvu Grčke, po okruzima, 2001. (u procentima)

Ono što iznenađuje, jeste intezitet pojave. Stranci sada predstavljaju više od 8% ukupnog

stanovništva u svakom trećem okrugu, a državljani balkanskih zemalja u približno svakom šestom okrugu (u 8 od 51). Ostrva (u Jonskom moru, Krit, Kikladi, Dodekani) kao i okruzi


smešteni na istočnom delu kontinentalne Grčke imaju znatno veća procentna učešća od ostatka zemlje, dok neke oblasti (istočni deo Makedonije, Trakija, i, u manjoj meri, "kičma" kontinentalne Grčke) nisu uopšte privlačne za migrante.

Uopšteno posmatrano, region (periferija) Atika (obihvata prefekture – nomose Atinu, Pirej, Istočnu i Zapadnu Atiku), zajedno sa susednim nomosima (Boeotija, Karint, Argolis), kao i sa jugom Peleponeza, jonskim ostrvima, Kritom i okruzima Kikladi i Dodekani (Južnoegejski region) predstavlja jednu vrlo privlačnu zonu. Gradilišta, veliki javni radovi, turistički objekti (hoteli i restorani), intenzivna poljoprivreda (voće i povrće) ne mogu biti ostavljeni bez stalne ili sezonske strane radne snage iz istočne Evrope. Ta radna snaga, uglavnom poreklom s balkanskih prostora, je sve do 2001. bila vrlo pokretljiva, a geografska blizina područja odakle vodi poreklo nužno pretpostavlja učestale odlaske i vraćanja i održavanje veza sa zemljom porekla. Ta imigracija doprinosi ponovnom povezivanju Grčke i njenog balkanskog okruženja, koje je bilo zapostavljeno tokom, gotovo, pola veka.

Kartogram 6.

Udeo imigranata iz Albanije u ukupnom imigrantskom stanovništvu Grčke poreklom sa područja Balkana, po okruzima, 2001 (u procentima).

U okviru balkanske populacije, dominiraju Albanci (kartogram 6). Njihova prevaga je

prisutna u gotovo polovini od ukupno 51 okruga (sa preko 70%, grupe B, C i D), a većinu ne predstavljaju jedino u istočnoj Makedoniji, Trakiji i na južnom Peleponezu. Njihov udeo je ogroman (preko 95%, grupa D) u zapadnom delu zemlje (Epir, jonska ostrva i u manjoj meri zapadna Makedonija i Tesalija). Najzad, albanski državljani, ne predstavljajući manjinu, čine manje od 70% (grupa A) ukupnog stanovništva poreklom sa Balkana u svega 7 prefektura - u tri trakijske, u dve prefekture na juga Peleponeza (Lakonija i Mesinija), kao i u dva od četiri kritska okruga (Kanija i Lasiti).


Kartogrami 7-12 (indeks koncentracije9) ilustruju stepen natprosečnog odnosno potprosečnog učešća ukupnog stranog stanovništva, zatim stranaca koji su poreklom s područja Balkana, kao i svake balkanske nacionalne zajednice pojedinačno. Rezultati popisa iz 2001. ukazuju da je natprosečno učešće stranaca u ukupnom stanovništvu registrovano u vrlo malom broju grčkih okruga (kartogram 7) - na metropolitenskom području Atine (Atika, Boeotija i Korint), na jugu Peloponeza i na ostrvima (ostrva u Jonskom moru, Krit, Kikladi i Dodekani). Suprotno tome, pogranične oblasti na severu zemlje imaju neočekivano malo imigranata (uprkos geografskoj blizini zemalja porekla).

Kartogram 7.

Indeks koncentracije stranaca u Grčkoj, po okruzima, 2001.

Stranci poreklom sa područja Balkana (kartogram 8) imaju natprosečnu zastupljenost u

većem delu centralne Grčke, na jugu Peloponeza, u istočnom delu Krita, na Kikladima, jonskim ostrvima i Dodekanima. Njihovo učešće u ukupnom stranom stanovništvu je značajno ispod proseka u sevenoj Grčkoj (izuzimajući okruge Prevez i Tesprotija u Epirskom regionu).

Kartogram 9 se odnosi na Albance i donekle se razlikuje od prethodna dva, s obzirom na njihovu ogromnu zastupljnost u okviru stranih državljana poreklom iz balkanskih zemalja. Prostorni razmeštaj preostalih stranaca (Bugari, Rumuni i državljani republika bivše SFRJ) pokazuje neke specifičnosti. Čini se da Bugari najviše preferiraju Kavalu i Halkidik (na severu Grčke), Magneziju i Ftiotidu (u centralnoj Grčkoj), zatim Peloponez i Krit (kartogram 10). Rumuni su koncentrisani gotovo isključivo na jugu zemlje (Peloponez i Krit, Kikladi), kao i u Atici, Boeotiji i Ftiotidi (kartogram 11). Bivši Jugosloveni su sa natprosečnom koncentracijom u centralnoj Makedoniji, a gotovo da nisu prisutni u ostalim delovima zemlje (s izuzetkom Krita i Kikladskih ostrva – kartogram 12).

9 Pod indeksom koncentracije se podrazumeva odnos udela stranaca određenog državljanstva u ukupnom

stanovništvu okruga i udela iste grupe stranaca u ukupnom stanovništvu Grčke.


Kartogram 8. Indeks koncentracije stranaca poreklom s područja Balkana, po okruzima, 2001.

Kartogram 9.

Indeks koncentracije Albanaca u Grčkoj, po okruzima, 2001.


Kartogram 10. Indeks koncentracije Bugara u Grčkoj, po okruzima, 2001.

Kartogram 11. Indeks koncentracije Rumuna u Grčkoj, po okruzima, 2001.


Kartogram 12. Indeks koncentracije bivših Jugoslovena u Grčkoj, po okruzima, 2001.

Uticaj doseljavanja sa područja Balkana na prostorni razmeštaj stanovništva Grčke

Na kartogramu 13. prikazano je kretanje ukupnog stanovništva okruga između 1991. i

2001, što omogućava da okruzi budu svrstani u tri grupe. U prvu spadaju planinski okruzi u kontinentalnoj Grčkoj koji se odlikuju smanjenjem stanovništva. U drugu grupu su svrstane seoske oblasti sa usporenim populacionim rastom – radi se o okruzima sa još uvek pozitivnim, ali niskim stopama rasta stanovništva (povećanje do 6%). Treća grupa obuhvata okruge sa intenzivnim demografskim rastom (preko 9%), a tu spadaju Krit, Kikladi, Dodekani, jonska ostrva, Atika sa okruzima na severnoj obali Peloponeza, centralna Makedonija.

Kartogrami 14. i 15. prikazuju kretanje ukupnog stranog stanovništva i stranaca poreklom sa područja Balkana u međupopisnom periodu 1991-2001. Povećanje je u intervalu od ispod 200% do više od 1000%.

Dve karte se ipak jasno razlikuju, i to zbog nejednakog povećanja broja stranaca poreklom iz balkanskih zemalja i onih došlih iz drugih zemalja, a ostvareno u međupopisnom periodu 1991-2001. Stope rasta ukupnog stranog stanovništva su veoma visoke u centralnom delu kontinentalne Grčke, dok su kod stranih državljana poreklom iz balkanskih zemalja stope visoke u svim okruzima, izuzev u okruzima koji se nalaze u Trakiji, Epiru i na jonskoj obali centralne Grčke.


Kartogram 13. Povećanje ukupnog stanovništva Grčke u periodu 1991-2001, po okruzima (u %)

Kartogram 14. Povećanje broja stranih državljana u Grčkoj u periodu 1991-2001, po okruzima (u %)


Kartogram 15. Povećanje broja stranih državljana poreklom s područja Balkana.

Grčka, 1991-2001, po okruzima (u %)

Kartogram 16.

Povećanje ukupnog stanovništva Grčke u periodu 1991-2001, pod pretpostavkom održavanja broja stranaca na nivou iz 1991. godine

Napomena: Podaci prikazani na kartogramu predstavljaju količnik zbira stanovništva koje je imalo grčko državljanstvo u vreme sprovođenja popisa iz 2001. i stanovništva sa stranim državljanstvom popisanim 1991. (u brojiocu) i ukupnog stanovništva u zemlji prema popisu iz 1991. godine (u imeniocu). Vrednosti su iskazane u procentima.


Kartogram 17. Povećanje ukupnog stanovništva Grčke u periodu 1991-2001,

pod pretpostavkom održavanja broja stranaca s područja Balkana na nivou iz 1991. god.

Napomena: Podaci prikazani na kartogramu predstavljaju količnik zbira stanovništva koje je imalo grčko državljanstvo u vreme sprovođenja popisa iz 2001. i stanovništva sa državljanstvom neke balkanske zemlje popisanim 1991. (u brojiocu) i ukupnog stanovništva u zemlji prema popisu iz 1991. (u imeniocu). Vrednosti su iskazane u procentima.

Da bi se procenio uticaj imigracije, kako ukupne, tako i one poreklom sa područja Balkana, na kretanje stanovništva grčkih okruga koje je ostvareno u periodu 1991-2001, izračunate su očekivane stope demografskog rasta u međupopisnom razdoblju pod pretpostavkom da je u svim okruzima ostvarena nulta stopa rasta stranaca (zadržavanje obima na nivou iz 1991. godine), i to bez obzira na poreklo (kartogrami 16 i 17).

Ta dva kartograma su minimalno razlikuju, s obzirom da strani državljani s područja Balkana u gotovo svim okruzima predstavljaju ogromnu većinu stranog stanovništva. Međutim, interesantno je poređenje ta dva kartograma sa onima na kojima je prikazano stvarno kretanje ukupnog stanovništva. Naime, da je ostvarena pretpostavka o izostanku masovnog priliva stranaca, u gotovo polovini okruga (u 23 od 51) bila bi ostvarena negativna stopa rasta stanovništva, dok je prema empirijskim podacima smanjenje registrovano tek u svakom šestom okrugu. Takođe, da su ostvarene usvojene pretpostavke, tada nijedan okrug ne bi imao stopu porasta stanovništva veću od 12% (što je bio slučaj u 7 od 51 okruga).

Na osnovu razlika u vrednostima empirijskih i hipotetičkih stopa rasta, svi okruzi mogu biti svrstani u tri grupe (kartogrami 18. i 19). Prema toj tipologiji, u grupu A su svrstani okruzi sa pozitivnom stopom rasta stanovništva u međupopisnom periodu 1991. i 2001, stopom koja bi bila pozitivna čak i u slučaju odsustvu povećanja broja stranaca (svih ili samo iz balkanskih zemalja). Grupu B čine okruzi u kojima je u posmatranom međupopisnom periodu zabeležen demografski rast, ali gde bi došlo do opadanja stanovništva pod pretpostavkom zadržavanja


broja stranaca (svih ili samo iz balkanskih zemalja) na nivou iz 1991. godine. I na kraju, u grupu C spadaju okruzi sa negativnom stopom rasta stanovištva, tj. sa smanjenjem stanovništa koje je ostvareno uprkos povećanju broja stranaca (svih ili samo iz balkanskih zemalja).

Kartogram 18.

Razlika između stvarnog povećanja ukupnog stanovništva Grčke u periodu 1991-2001. i povećanja hipotetičkog stanovništva pod pretpostavkom održavanja broja stranaca na

nivou iz 1991. godine (u procentnim poenima)

Dobijeni rezultati ukazuju da bi u periodu 1991-2001, čak, i pod pretpostavkom stagnacije broja stranaca poreklom sa područja Balkana (kartogram 19), u 24 nomosa bilo zabeleženo povećanje ukupnog stanovništva (grupa A).10 U 14, od ta 24 okruga, razlika između vrednosti empirijskog i hipotetičkog povećanja iznosi preko 4 procentna poena, a u 20 ona je preko 2 poena. S druge strane, u 8 okruga povećanje broja stranaca poreklom iz balkanskih zemalja, koje je ostvareno u međupopisnom periodu 1991-2001, nije moglo da spreči smanjenje njihovog ukupnog stanovništva (grupa C).

Međutim, u 19 okruga povećanje ukupnog stanovništva u razdoblju 1991-2001. je ostvareno isključivo zbog povećanja broja doseljenika iz balkanskih zemalja (grupa B). Ogromna većina tih okruga se nalazi u kontinentalnoj Grčkoj (kao uostalom, i okruzi iz grupe C).

10 Prema popisnim rezultatima, stvarno povećanje stanovništva je registrovano u 43 nomosa (okruga).


Kartogram 19. Razlika između stvarnog povećanja ukupnog stanovništva Grčke i povećanja

hipotetičkog stanovništva u periodu 1991-2001, pod pretpostavkom održavanja broja stranaca s područja Balkana na nivou iz 1991. godine (u procentnim poenima)

Zaključci koji se mogu izvući iz prethodne analize jesu više nego očigledni. Masovni

dolazak stranaca, a naročito iz balkanskih zemalja, koji se desio između 1991. i 2001. godine doprineo je demografskoj revitalizaciji grčkih okruga, u kojima je, u većini slučajeva, u tom periodu zabeležen nulti ili negativan prirodni priraštaj. Prema tome, dobro "demografsko zdravlje" zemlje se u najvećoj meri može objasniti doprinosom migracija. Bez tog doprinosa, današnja demografska karta Grčke bi bila potpuno drugačija.


Prilog

Karta 1-A. Administrativna karta Grčke (2001) po okruzima (prefekura, nomos)

Broj Naziv okruga Broj Naziv okruga Broj Naziv okruga 01 Etolija i Akarnija 31 Arta 61 Pijerija 03 Boeotija 32 Tesprotija 62 Ser 04 Eubeja 33 Janjina 63 Lerin 05 Evritanija 34 Prevez 64 Halkidik 06 Ftiotida 41 Kardica 71 Evros 07 Fokis 42 Larisa 72 Ksanti 11 Argolis 43 Magnezija 73 Rodopi 12 Arkadija 44 Trikala 81 Dodekani 13 Ahaja 51 Greben 82 Kikladi 14 Elis 52 Drama 83 Lezbos 15 Korint 53 Imatija 84 Samos 16 Lakonija 54 Solun 85 Hios 17 Mesinija 55 Kavala 91 Iraklion 21 Zakintos 56 Kostur 92 Lasiti 22 Krf 57 Kukuš 93 Retimno 23 Kefalinija 58 Kožani 94 Kanija 24 Lefkada 59 Pela A Atika - region (periferija)


Tabela 1-A Stranci u Grčkoj prema razlogu doseljenja i državljanstvu, 2001.

Razlog doseljavanja Državljanstvo Ukupno zaposlenje repatri-

jacija spajanje porodice školovanje azil izbeglice ostalo

Ukupno 762191 413214 51694 99968 20787 9980 2368 164180 Albanija 438036 240656 11869 69949 8263 927 35 106337 Bugarska 35104 27504 397 2624 441 158 43 3937 Gruzija 22875 11072 5154 2656 283 - - 3710 Rumunija 21994 17337 447 1425 229 1340 219 997 SAD 18140 3735 8072 2349 186 - - 3798 Rusija 17535 7810 4394 2085 204 85 19 2938 Kipar 17426 4975 648 1046 6833 - - 3924 Ukrajina 13616 10121 526 1148 199 6 - 1616 V. Britanija 13196 5339 936 1541 154 - - 5226 Poljska 12831 7937 251 1304 125 1776 129 1309 Nemačka 11806 3848 1581 1618 231 13 2 4513 Pakistan 11130 10317 26 211 38 386 1 151 Australija 8767 1210 5195 853 40 - - 1469 Turska 7881 1520 2559 763 217 1518 1067 237 Jernenija 7742 3551 1126 1179 196 2 - 1688 Egipat 7448 4958 244 600 129 14 1 1502 Indija 7216 6620 10 150 18 154 3 261 Irak 6936 3380 31 505 66 1977 407 570 Filipini 6478 5275 34 227 39 6 5 892 Ostale zemlje 76034 36049 8194 7735 2896 1618 437 19105 Izvor: Rezultati popisa 2001 (Nacionalni statistički institut)

Tabela 2-A

Stranci koji su izjavili da im je traženje posla glavni motiv doseljavanja u Grčku, po polu i dužini boravka, 2001.

Dužina boravka Svega Muško Žensko Ukupno 413241 244643 168598 Do 1 godine 50595 29174 21421 1- 5 godina 193341 111798 81543 Preko 5 godina 169305 103671 65634 Izvor: Kao za tabelu 1-A


Tabela 3-A Stranci u Grčkoj po polu i starosti, 2001.

Starost Svega Muško Žensko Ukupno 762191 415552 3466390-14 127090 66584 6050615-19 59635 34124 2551120-29 200954 119425 8152930-54 316306 167723 14858355-64 31521 15392 1612965 ili više 26685 12304 14381

Izvor: Kao za tabelu 1-A

Skorašnje imigracije u Kanadu s područja Balkana Laurent MARTEL, Éric CARON MALENFANT

Uvod Imigracija je odigrala glavnu ulogu u kanadskoj demografskoj istoriji, tako što je

omogućila brzo naseljavanje te prostrane zemlje. Doseljavanje stanovništva je i danas vrlo značajno, budući da se više od dve trećine demografskog rasta Kanade duguje migracionoj komponenti kretanja stanovništva (Statistique Canada, 2003a). Stopa imigracije od 8,0 promila, koja je u Kanadi ostvarena u 2004. godini, jedna je od najviših među zemljama članicama OECD-a, a istovremeno je približno dva puta viša od stope njenog južnog suseda - SAD-a (SOPEMI, 2004). Kao rezultat takvih kretanja, više od 18% kanadskog stanovništva je, prema podacima popisa stanovništva iz 2001. godine, rođeno u inostranstvu, što predstavlja udeo koji je premašen u samo nekoliko zemalja sveta (na prvom mestu je Australija sa udelom od 22%). Kroz dvadesetak godina (oko 2030),1 imigracija bi mogla da bude jedina "pokretačka snaga" kanadskog populacionog rasta. Naime, očekuje se da prirodni priraštaj postane negativan, i to pod uticajem dugoročno niskog fertiliteta i ulaska obimnih baby-boom generacija (rođeni u periodu 1946-1965) u poznije godine života (Statistique Canada, 2005).

Imigraciju evropskog porekla, koja je u Kanadi tradicionalno najbrojnija, već nekoliko decenija, sve više zamenjuje imigracija iz Azije, pre svega iz Kine, Indije, Pakistana i sa Filipina. Na primer, 2004. godine svega 18% ukupnog broja imigranata pristiglih na kanadsku teritoriju bili su Evropljani, a 57% azijskog porekla. Shodno tome, poslednjih dvadesetak godina, među kanadskim stanovništvom broj lica rođenih u Evropi (oko 2,3 miliona u 2001. godini) u stalnom je opadanju. To je uzrokovano starenjem te imigrantske populacije koja se, ujedno, ne zamenjuju novim migrantima istog porekla.2 Međutim, takva tendencija nije prisutna kod doseljenika iz svih evropskih zemalja. Konkretno, broj imigranata sa područja Balkana je u stalnom porastu od 1986. godine. Za petnaest godina njihov broj povećan je sa 116.000 na 220.000 (u 2001). Događaji koji su se desili na Balkanu - političke krize, oružani sukobi (tokom 1990-ih godina) - očigledno su uticali na takva kretanja, koja su, međutim, nastavljena i po smirivanju situacije.

Zanimljivo bi bilo da se pažnja zadrži na najnovijim doseljavanjima u Kanadu imigranata sa Balkanskog poluostrva. Cilj rada je da se najpre ukaže na značaj tih imigracija, i to počev od ranih 1980-ih godina, i da budu sagledana u jednom širem kontekstu ukupnih kanadskih imigracija. Analiza će biti preciznija prilikom razmatranja kretanja broja imigranata sa područja Balkana, njihovih zemalja porekla, kao i odredbi Zakona o imigraciji i zaštiti izbeglica (Loi sur l’immigration et la protection des réfugiés - LIPR) na osnovu kojih su oni primljeni u Kanadu.

U nastavku, analiza će biti usredsređena da odgovori na sledeće pitanje: da li se imigranti sa Balkana razlikuju od drugih imigranata, ali i od domicilnog stanovništva? Da bi se, barem delimično, odgovorilo na to pitanje, pažljivo će biti sagledani regioni gde žive, njihov

1 Na osnovu srednje varijante projekcija stanovništva objavljenih 2005. godine od strane Kanadske statistike

(Statistique Canada, 2005). 2 Njihovi potomci, rođeni u Kanadi, nisu uključeni u ukupno imigrantsko stanovništvo.


obrazovni nivo, stopa aktivnosti, stopa nezaposlenosti i njihovo poznavanje jezika koji su zvanični u Kanadi, a sve to da bi izvršilo poređenje sa ukupnim imigrantskim stanovništvom, kao i sa domicilnim stanovništvom. Pored značaja saopštenja iz kanadskog ugla gledanja, odgovori na ta dva pitanja su važni i za same balkanske zemlje, u meri u kojoj se podrazumeva da iseljenici koji su se odselili u Kanadu, predstavljaju jedan nezanemarljiv deo ukupnog broja njihovih emigranata.

Podaci i definicije U radu su korišćena dva izvora podataka: s jedne strane, godišnji podaci Državljanstva i

imigracija Kanade (Citoyenneté et Immigration Canada - CIC) koji omogućavaju dobijanje informacija o migracionim tokovima novopristiglih doseljenika u Kanadu, o njihovim zemljama porekla kao i o kategorijama imigranata; s druge strane, podaci popisa iz 1981. godine (sprovode se svake pete godine) omogućavaju sagledavanje brojnosti imigracionog stanovništva koje živi u Kanadi kao i sagledavanje nekih njihovih karakteristika.

U popisu iz 2001, imigranat je definisan kao "lice kome su imigracione vlasti dodelile pravo stalnog boravka u Kanadi" (Statistique Canada, 2002). Neki imigranti u Kanadi borave već niz godina, dok su drugi tek nedavno pristigli. Izrazi "populacija imigranata" ili "imigrantsko stanovništvo" označavaju lica koja su u Kanadi dobila status imigranta, ili lica koja su ga već imala. Za gotovo sva ta lica, mesto rođenja se nalazi van Kanade.3

Kategorija "stranac" zasnovana na konceptu državljanstva uglavnom se ne koristi u Kanadi, iako je pitanje državljanstva postavljeno u popisu stanovništva. Upotreba tog koncepta ne omogućava utvrđivanje imigrantskog stanovništva, s obzirom da veći broj imigranata nakon izvesnog vremenskog perioda provedenog u Kanadi dobija kanadsko državljanstvo.

Politika kanadske imigracije

U Kanadi su imigracije regulistane Zakonom o imigraciji i zaštiti izbeglica (Loi sur

l’immigration et la protection des réfugiés). Taj zakon se zasniva na izvesnim principima, pre svega na spoznaji da je imigracija oduvek činila izvor obogaćivanja kanadskog društva, i to kroz sjedinjavanje porodica, davanje azila izbeglim licima kao i dolaskom lica koja poseduju kvalifikacije koje se traže u Kanadi. U tom kontekstu, u Kanadi se, prvenstveno, nastoji da se imigracijama zadovolje aktuelne i buduće potrebe zemlje, na primer, u pogledu radne snage, kao i da se ispoštuje odgovornost prema međunarodnoj zajednici. Međunarodne migracije su očigledno, pod uticajem spoljnih činilaca, naročito porasta stanovništva sveta, globalizacije komunikacija i tržišta, kao i međunarodne situacije (krize, ratni sukobi, glad, prirodne katastrofe, itd.). U Kanadi se prilikom formulisanja ciljeva imigracione politike vodi računa o kapacitetima zemlje da integriše novopridošle migrante, kako na socijalnom, tako i na ekonomskom planu.

Spomenuti zakon obavezuje vladu da predstavi Parlamentu svoje ciljeve za narednu godinu u pogledu imigracije, a to je uglavnom u jesen svake godine, i to nakon konsultacije

3 Mali broj imigranata je rođen u Kanadi, često od roditelja koji su u momentu rođenja deteta imala status lica

bez stalnog boravka.

Skorašnje imigracije u Kanadu s područja Balkana 261

koje su izvršene sa vlastima deset provincija i tri teritorije.4 Na primer, imigracionim planom za 2005. je, kao i planom za prethodnu 2004. godinu, bilo predviđeno od 220.000 do 245.000 novih imigranata. U tom smislu, planiranje kanadske imigracije nije kruto – ono je fleksibilno, da bi moglo da se prilagodi međunarodnim prilikama, naročita po izbijanju međunarodnih kriza i sukoba. Treba dodati da, suprotno Sjedinjenim Američkim Državama, Kanada ne utvrđuje kvote koje se odnose na zemlju porekla imigranta.

U kanadskom imigracionom sistemu, prijem imigranata se obavlja u okviru četiri velike kategorije koje su predviđene Zakonom: samostalni (tzv. ekonomski migranti), lica koja su svrstana u kategoriju "spajanje porodica", lica pod zaštitom i četvrta kategorija nazvana "ostali", koja je brojčano manje značajna.5 "Ekonomski" migranti, koji su trenutno najbrojniji, biraju se u zavisnosti od njihovih kvalifikacija i sposobnosti da doprinesu kanadskoj privredi (kvalifikovani radnici, poslovni ljudi, itd.). Članovi njihove uže porodice su takođe svrstani u kategoriju "ekonomskih" migranata. Lica koja ispunjavaju uslove da budu primljena u Kanadu u okviru tzv. porodične kategorije mogu biti supružnici, partneri, deca, roditelji i babe i dede imigranata koji su se već doseslili u zemlju. U grupu "zaštićenih" spadaju izbeglice kojima je u inostranstvu priznat izbeglički status u skladu sa Ženevskom konvencijom o izbeglicama, a koja su pod zaštitom vlade ili privatnog sektora, kao i lica koja su u Kanadi podnela zahtev za dobijanje azila.

Relativni značaj ovih kategorija je varirao od momenta primene zakona, krajem 1970-ih godina. Na primer, imigranti iz tzv. porodične kategorije su tokom 1980-ih godina izgubili prvo mesto na koje su došli migranati iz tzv. ekonomske kategorije, što je delimično bilo uslovljeno demografskim izazovima kojima je bila izložena Kanada. Sa svoje strane, izbeglice su, počev od 1981. godine, predstavljale najviše 23% kanadske imigracije. Podaci za 2004. godinu pokazuju da je od 235.800 imigranata prema kategorijama predviđenih kanadskom imigracionom politikom njih 57% primljeno u okviru "ekonomske" grupe, 27% u okviru "porodične" i 14% u okviru kategorije "lica pod zaštitom", što predstavlja strukturu koja dobro ilustruje zastupljenost imigranata po grupama tokom poslednjih desetak godina. Ciljevi imigracionog plana su uvek određeni po kategorijama migranata, a trenutno se nastoji da odnos između "ekonomske" i ostalih kategorija bude 60:40.

Region Balkana

Balkanskom regionu pripadaju zemlje nastale po raspadu bivše Jugoslavije (Srbija i Crna

Gora, Makedonija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Slovenija), zatim Albanija i Bugarska, kojima se često pridodaje Grčka, ponekad Rumunija i ređe evropski deo Turske i Moldavija. Balkansko poluostrvo, poprište brojnih sukoba tokom poslednja dva veka, je pretrpelo značajnu krizu u godinama neposredno pre i tokom raspada SFRJ (1992). Kriza je naročito bila izražena za vreme oružanih sukoba u Hrvatskoj (1991-1996) i Bosni i Hercegovini (1992-1995), dok je sukob na Kosovu izazvao vojnu intervenciju NATO-a (1999).

U ovom radu pod balkanskim regionom se podrazumevaju sledeće zemlje: Bosna i Hercegovina, Hrvatska, Makedonija, Slovenija, Srbija i Crna Gora,6 Albanija, Bugarska i Rumunija. Grčka se, ovom prilikom, ne smatra delom Balkana, i to zbog nekoliko razloga. Najpre,

4 Nadležnosti u pogledu imigracije su podeljene iznmeđu savezne vlade, provincija i teritorija. 5 U tu kategoriju su uključeni imigarnti primljeni u okviru programa za pružanje usluga kućne nege, podnosioci

zahteva za azil kojima nije dodeljen izbeglički status, imigrante na koje se primenjuje mera proterivanja sa odloženim izvršenjem, lica čiji su zahtevi na ponovnom razmatranju, retardirane osobe i ostali.

6 Da bi se izbegla zabuna, naziv "Jugoslavija" se koristi samo za SFRJ kakva je bila pre raspada 1992. godine.


grčka imigracija u Kanadu se izrazito razlikuje od imigracije iz ostalih balkanskih zemalja, s obzirom da je većina grčkih imigranata (više od 90%) stigla u Kanadu pre 1980. godine. Takvo rešenje je motivisano drugačijim položajem Grčke u Evropi, u poređenju sa položajem drugih balkanskih zemalja,7 kao i kolebanjima koja su prisutna prilikom sagledavanja opravdanosti njenog uključivanja u grupu balkanskih zemalja.8 Prihvaćena definicija Balkana odgovara definiciji iz svetskog ekonomskog i geopolitičkog godišnjaka L'Etat du Monde (2003).

Obim imigracije poreklom sa područja Balkana Od 1980, godišnji broj kanadskih imigranata se kretao u intervalu od 84.000, u 1985.

godini, do 257.000, u 1993. godini (grafikon 1). Mali broj imigranata primljenih tokom prve polovine 1980-ih godina, objašnjava se kao posledica ekonomske krize koja je u tom razdoblju zahvatila Kanadu. U takvom ekonomskom kontekstu, došlo je do promene kriterijuma za izbor doseljenika iz grupe ekonomskih migranata. Tako su mogli da budu prihvaćeni samo podnosioci zahteva za useljenje koji su imali obezbeđeno radno mesto. Ekonomski opravak koji je otpočeo 1987. godine uslovio je postepeno povećanje godišnjeg broja imigranata, koji od 1990. iznosi preko 200.000 lica godišnje. Kasnije, taj nivo nije dostignut samo dva puta, 1998. i 1999. godine. Prosečni godišnji broj imigranata za poslednjih deset godina je iznosio 218.400 lica godišnje, dok se 2004. godine u Kanadu doselilo ukupno 235.800 osoba.

Grafikon 1.

Godišnji broj imigranata prema kontinentu rođenja. Kanada, 1980-2004.

Izvor: CIC

7 Grčka je od 1981. članica Evropske unije, pripada evrozoni, nije zemlja u tranziciji (od socijalističke ka

tržišnoj privredi), niti je u poslednje dve decenije 20. veka imala oružane sukobe. 8 Grčka se, kao i Rumunija, u kanadskim popisima ne tretira kao deo Balkana.


Od tih preko 235.000 imigranata u 2004. godini, oko 135.000, odnosno približno 60% su azijskog porekla, a to je udeo koji prilično stabilan u razdoblju od sredine 1990-ih godina. Od tada je broj imigranata evropskog porekla mnogo manji, ali takođe stabilan, oscilirajući oko 45.000 imigranata godišnje. Zanimljivo je napomenuti da su tokom poslednjih pet godina, samo kineski imigranati, posmatrano posebno, bili brojniji od svih imigranata evropskog porekla. Kako je ukupan broj imigranata varirao, udeo evropskih imigranata se već dvadesetak godina menjao, uglavnom opadajući, i to sa oko 35% u 1981. na manje od 20% u 2004. godini. Osim toga, afrička imigracija, iako u porastu već 20 godina, ostaje relativno marginalna, kao i imigracija sa američkog kontingenta, izuzimajući SAD.

Balkanska imigracija je u Kanadu fenomen skorijeg datuma, s obzirom da je do početka 1990-ih godina bila marginalna. Sve do 1986, ukupan broj imigranata sa Balkana ne premašuje 2.000 lica godišnje, predstavljajući 10% ukupne evropske imigracije i manje od 2% ukupne imigracije u Kanadu. Od druge polovine 1980-ih godina broj imigranata sa područja Balkana je bio u stalnom porastu, povećavajući se sa 2.900 u 1987. na 5.200 lica u 1991. godini. Tokom tog perioda, oko polovine imigranata sa Balkana dolazilo je iz Rumunije, a druga polovina iz Jugoslavije.

Kao godine intenzivnog povećanja izdvajaju se 1992. i 1993, što se podudara i sa početkom krize u tom delu Evrope (grafikon 2). Kanada je 1992. godine primila 8.200 imigranata sa područja Balkana, da bi naredne 1993. godine njihov broj bio praktično udvostručen (gotovo 15.000 primljenih imigranata) što je predstavljalo trećinu ukupnog broja evropskih imigranata i oko 6% ukupnog broja doseljenika. Povećanje se u osnovi duguje dolasku imigranata, na prvom mestu iz Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercegovine, ali i iz Hrvatske i Bugarske. Broj imigranata koji je dostignut 1993. održao se sve do 1995. godine, kada je dosegnut maksimum od 15.900 doseljenih sa područja Balkana, od kojih, gotovo dve trećine dolazi iz zemalja nastalih po raspadu bivše Jugoslavije.

Grafikon 2.

Broj balkanskih i grčkih imigranata prema zemlji rođenja. Kanada, 1980-2004.

Izvor: CIC


Između 1996. i 1998. godine, broj imigranata sa Balkana je lagano opadao, dostižući 11.000 lica u 1998, uglavnom zbog dolaska manjeg broja doseljenika sa prostora bivše Jugoslavije. Slična situacije se ponovila 1999. i 2000. godine, kada je Kanada primila 14.700 imigranata sa područja Balkana, što je predstavljalo trećinu tadašnjih doseljenika poreklom iz evropskih zemalja. To novo povećanje broja balkanskih imigranata povezano je sa događajima na Kosovu, kao i sa novim iseljavanjima iz Albanije.

Od 2000. godine, broj imigranata balkanskog porekla je lagano opadao, da bi u 2004. godini došao do nivoa od približno 10.000 lica, što je predstavljalo četvrtinu ukupne evropske imigracije u Kanadi. Broj imigranata iz zemalja sa područja bivše Jugoslavije je značajno opao (manje od 800 lica 2004. godini), ali je u poslednjih pet godina u porastu rumunska imigracija, dostižući nešto više od polovine ukupne balkanske imigracije. Ujedno, Rumunija spada u grupu zemalja iz kojih u Kanadu pristiže najveći broj imigranata.9 Ona je, sa 5.700 doseljenika u 2004. godini, na tom spisku bila na sedmom mestu (prva među evropskim zemljama).10

Imigracija sa Balkana: Više izbeglica

Kao što je prethodno navedeno, kanadska imigraciona politika sadrži četiri programa u

okviru kojih se vrši prijem imigranata: "ekonomski" program, "spajanje porodica", "zaštićena lica" (u koja spadaju izbeglice) i tzv. rezidualna kategorija. Brojnost i relativni značaj svake od spomenutih kategorija imigranata se vremenom menjao, u zavisnosti od kanadskih potreba, kao i od međunarodne situacije. Na primer, tokom ekonomske krize s početka 1980-ih godina, najveći broj imigranata stigao je u okviru programa "spajanje porodica". Nakon toga, udeo imigranata koji su se doselili na osnovu "ekonomskog" programa kanadske imigracione politike više se nego udvostručio. Počevši od 27% u 1983. godini (najniži nivo tokom poslednjih 25 godina) do 62% u 2001. (njen najviši nivo – grafikon 3). U 2004. godini, 134.000 lica (od ukupno 235.800 imigranata ili 57%), su se doselila u Kanadu na osnovu tzv. ekonomskog programa.

Udeo izbeglice je takođe tako fluktuirao tokom poslednjih 25 godina, između minimuma koji je iznosio 9% (1994. godine) i maksimuma od 23% (1991). Poslednjih deset godina udeo izbeglica je relativno stabilan, a trenutno (2004) one predstavljaju 14% kanadske imigracije.

Imigracija poreklom sa područja Balkana je bitno drugačija od ukupne kanadske imigracije, i to stoga što je, u pojedinim razdobljima, udeo izbeglica mnogo značajniji (grafikon 4). U periodu od 1980. do 2001. godine, učešće izbeglica nikada se nije spustilo ispod 18% (minimum koji je registrovan 1993. godine), a između 1995. i 2000, ono nikada nije bilo manje od 40%. Od 1995. do 1998. godine, svaki drugi imigrant sa Balkana bio je izbeglica, što upućuje da se u Kanadi imigracija balkanskih doseljenika, osim možda one najnovije, ne može odvojeno posmatrati od tragičnih događaja koji su tokom 1990-ih desili na tom području. Uz to, treba spomenuti da je u tom razdoblju, udeo izbeglica bio naročito visok kod izbeglica poreklom iz zemalja koje su bile direktno uključene u ratne sukobe. On je dostigao 62% među imigrantima iz Srbije i Crne Gore, 61% u okviru hrvatskih doseljenika, i 91% među imigrantima poreklom iz Bosne i Hercegovine. Sasvim suprotno, u istom

9 Moguće je da su u rumunski imigracioni kontingent s izvesnim udelom uključena i usvojena deca. Mada se ne

raspolaže podacima za poslednje godine, rezultati jedne studije ukazuju da je Rumunija, sa 91 usvojenim detetom u 1998. godini, bila na petom mestu zemalja iz kojih su deca usvojena u Kanadi (Statistique Canada, 1999). Ipak, treba imati na umu da ta deca predstavljaju samo 2,9% ukupnog broja rumunskih imigranata koji su se u Kanadu doselili 1998. godine.

10 Od ostalih evropskih zemalja, među prvih deset jedino je još Rusija (i to na desetom mestu), sa ukupno 5.200 doseljenih lica.


periodu je 77% albanskih i rumunskih imigranata, kao i 63% bugarskih, primljeno na osnovu ekonomskog programa predviđenog Zakonom o imigraciji i zaštiti izbeglica.

Grafikon 3.

Kategorije imigranata primljenih u Kanadu, 1980-2004.

Izvor: CIC

Grafikon 4. Imigranti iz balkanskih zemalja doseljeni u Kanadu, 1980-2004.

Izvor: CIC Napomena: Uključujući imigrante iz Slovenije


Počev od 2000-ih godina, veoma je opalo učešće izbeglica u ukupnom broju imigranata sa područja Balkana, i od 2003. godine ne prelazi više od 6% (grafikon 4). Nasuprot tome, mnogo je povećano učešće imigranata koji su se doselili po osnovu "ekonomskog" programa (sa 33% u 1998. na 75% u 2004. godini). Balkanski imigrantski talas se više ne odlikuje velikim brojem izbeglica, tako da umnogome podseća na kanadsku imigraciju posmatranu u celini, kod koje je registrovano veliko učešće "ekonomskih" imigranata. Povratak mira na Balkansko poluostrvo sasvim sigurno je doprineo značajnom slabljenju izbegličkog talasa, ali čini se da su balkanske zemlje tokom 1990-ih godina razvile trajne migracione veze sa Kanadom, koje postoje čak i kada više nisu prisutni razlozi koji su doveli do njihovog uspostavljanje. Naime, Kanada uspeva da i po okončanju krize svake godine privuče najmanje 10.000 doseljenika sa područja Balkana.

Izbeglice poreklom sa Balkana predstavljale su veliki udeo (između 21% i 28%) izbeglica koje je primila Kanada tokom druge polovine 1990-ih godina (grafikon 5). Između 1994. i 2000, bivša Jugoslavija je bila zemlja iz koje je u Kanadu stizalo najviše izbeglica, znatno više nego iz Šri Lanke, druge zemlje po redu. Područje Balkana je 2001. godine, u tom domenu, izgubilo prvo mesto, budući da je Avganistan, za Kanadu, postao glavni "snabdevač" izbeglica. U 2004. godini, najviše izbeglice pristizalo je iz Kolumbije, Pakistana, Kine, Avganistane i Šri Lanke.

Grafikon 5.

Udeo balkanskih izbeglica u ukupnom broju izbeglica primljenih u Kanadu, 1980-2004.

Izvor: CIC Napomena: Uključujući izbeglice iz Slovenije

Stanovništvo koje je imigriralo u Kanadu prema poreklu

Do sada prikazani podaci su se odnosili na imigracione tokove, tj. na kretanje godišnjeg

broja imigranata koji su se doseljavali u Kanadu. Doseljeno stanovništvo koje živi u Kanadi moguće je opisati i na osnovu ukupnog broja imigranata registrovanih tokom poslednjih popisa stanovništva, kao i kroz sagledavanje njihovog mesta rođenja. Takva analiza pruža predstavu o značaju, barem s apsekta brojnosti, pojedinih zajednica prisutnih na kanadskom tlu, zajednica koje mogu odigrati ulogu u privlačenju novih imigranata.


Tabela 1. Imigrantsko stanovništvo (u hilj.) prema zemlji/kontinentu rođenja. Kanada, 1981-2001.

Zemlja / kontinent rođenja 1981 1986 1991 1996 2001 Imigrantsko stanovništvo 3843,3 3908,2 4342,9 4971,1 5448,5

Amerika i Karibi 582,1 623,3 701,4 798,4 837,1 Evropa 2567,9 2435,1 2364,7 2332,1 2287,6

Balkan 118,1 116,0 126,0 175,4 219,9 Rumunija 24,3 25,9 33,8 46,4 60,2 Bugarska 1,9 1,9 3,0 6,2 9,1 Albanija 0,3 0,4 0,4 0,9 5,3 Jugoslavija 91,6 87,8 88,8 122,0 145,4

Ostale evropske zemlje 2449,7 2319,1 2238,7 2156,7 2067,6 Afrika 101,7 113,9 166,2 229,3 282,6 Azija 536,2 693,1 1064,8 1562,8 1989,2 Okeanija i ostale zemlje 55,5 42,8 45,8 48,5 52,1

Izvor: Rezultati popisa iz 1981, 1986, 1991. 1996. i 2001. godine Napomena 1: Grupisanje po zemljama/kontinentima rođenja se menjalo od popisa do popis. Popisno pitanje se odnosilo na zemlju rođenja prema političkoj podeli u vreme održavanja popisa, što je, takođe, moglo da se odrazi na uporedivost podataka u slučajevima kada je došlo do promena državnih granica. Napomena 2: Nisu uključena institucionalno smeštena lica.

Pod uticajem stalnog doseljavanja, koje je bilo prisutno od početka 1990-ih, imigrantsko

stanovništvo je povećano sa 3,8 miliona u 1981. godini na 5,4 miliona osoba u 2001, dostižući 18 % ukupnog stanovništva Kanade (tabela 1). Tokom istog perioda, imigrantsko stanovništva evropskog porekla je smanjeno sa 2,6 milona u 1981. na 2,3 miliona stanovnika u 2001. godini. To smanjenje, od oko 300.000 lica, je nastalo uglavnom zbog dva razloga: najpre, zbog, već dvadeset godina, malog broja doseljavanja iz Evrope, kao i zbog smrtnosti koja pogađa to, sve starije, stanovništvo sastavljeno u velikoj meri od imigranata pristiglih u Kanadu pre 1980-ih godina. Ta pojava je posebno vidljiva kod imigrantskog stanovništva grčkog porekla, čiji je broj smanjen sa 89.000 u 1981. na 76.000 lica u 2001. godini.11

Iako je brojnost imigrantskog stanovništva sa područja Balkana sasvim drugačija u odnosu na ukupno evropsko imigrantsko stanovništvo, njegova dinamika je bila potpuno različita. Naime, broj doseljenih sa područja Balkana je između popisi iz 1981. i popisa iz 2001. godine povećan sa 118.000 na 220.000 lica. Treba obratiti pažnju na brojnost imigranata koji su sa tog područja pristigli u Kanadu uglavnom sredinom 1990-ih godina. Većinu balkanskog imigrantskog stanovništva čine rođeni u bivšim jugoslovenskim republikama,12 a zatim slede imigranti iz Rumunije. Od nedavno, znatno je povećano albansko i bugarsko imigrantsko stanovništvo.

Gotovo polovina ukupnog imigrantskog stanovništva stigla je u Kanadu pre 1981. godine. Kod imigranata rođenih u Evropi stanje je bitno drugačije – 73% ih se doselilio pre 1981. godine (tabela 2). Shodno tome, imigranti iz Evrope su stariji od ukupnog imigrantskog stanovništva.13

11 Prema rezultatima popisa stanovništva Kanade iz 2001. godine, medijalna starost imigranata rođenih u Grčkoj

bila je 58,2 godine, dok je medijalna starost ukupnog imigrantskog stanovništva doseljenog iz Evrope iznosila 55,1 godinu. Imigranti rođeni na području Balkana bili su znatno mlađi, sa medijalnom starošću od 42,8 godine.

12 U kanadskim popisima sprovedenim pre 1996. godine ne postoje podaci o imigrantima po republikama bivše SFRJ. 13 U Kanadi se tokom poslednjih decenija nije bitnije promenila prosečna starost novih imigranata (28 do 32 godine).


Tabela 2. Imigrantsko stanovništvo prema zemlji/kontinentu rođenja, prema vremenu doseljenja.

Kanada, 2001 (u hiljadama)

Zemlja / kontinent rođenja Svega 1991-2001 1981-1990 Pre 1981 Imigrantsko stanovništvo 5448,5 1830,7 1041,5 2576,3

Amerika i Karibi 837,1 251,5 213,5 372,1 Evropa 2287,6 357,9 266,2 1663,5

Balkan 295,7 117,9 25,7 152,1 Bosna i Hercegovina 25,7 22,6 0,7 2,4 Hrvatska 39,4 9,6 2,6 27,1 Srbija i Crna Gora 63,9 32,8 4,3 26,8 Makedonija 7,2 2,2 0,7 4,3 Slovenija 9,3 0,5 0,3 8,4 Albanija 5,3 4,9 0,1 0,3 Bugarska 9,1 7,2 0,8 1,0 Rumunija 60,2 35,2 11,9 13,1

Ostale zemlje Evrope 2067,6 242,7 244,8 1580,1 Afrika 282,6 139,8 59,7 83,1 Azija 1989,2 1066,2 491,7 431,2 Okeanija i ostale zemlje 52,1 15,3 10,4 26,4

Izvor: Popis stanovništva Kanade iz 2001. godine. Napomena: Nisu uključena institucionalno smeštena lica.

Situacija je potpuno suprotna kod imigranata poreklom sa Balkana - svega ih je 75.000,

od ukupno 211.000 lica, stiglo u Kanadu pre 1981. godine. Dakle, radi se o populaciji koja je uglavnom mlađa od ukupnog imigrantskog, a naročito, od evropskog imigrantskog stanovništva. Oko 115.000 osoba (54% ukupnog broja imigranata) stiglo je tokom 1990-ih godina, što dobro odslikava povezanost imigracije sa Balkana sa krizama i ratnim sukobima koji su se u to vreme dešavali na tom području.

Međutim, ta slika nije karakteristična za sve balkanske zemlje. Tako je 91% imigranata iz Slovenije, blizu 70% iz Hrvatske, i oko 42% imigranata rođenih u Srbiji i Crnoj Gori došlo u Kanadu pre 1981. godine. S druge strane, 94% pristiglih iz Albanije i 88% imigranata iz Bosne i Hercegovine su se doselili tokom 1990-ih godina (tabela 2).

Profil doseljenika sa Balkana prema rezultatima popisa stanovništva Kanade Na osnovu rezultata popisa iz 2001. godine može da se utvrdi koliko se stanovništvo koje čine

imigranti rođeni na prostoru Balkana razlikuje od ukupnog imigrantskog i ukupnog stanovništva Kanade. Kao što je već konstatovano, tokom 1990-ih godina značajan deo imigranata iz balkanskih zemalja primljen je sa izbegličkim statusom. U nastavku će se sagledati da li oni u pogledu teritorijalnog razmeštaja, obrazovnog nivoa, položaja na tržištu rada, kao i poznavanja zvaničnih


jezika (francuskog i engleskog) poseduju određene osobenosti. Podaci o zaposlenju i poznavanju jezika koji su zvanični u Kanadi, pored toga što će omogućiti sagledavanje profila imigranatskog stanovništva, mogu poslužiti kao opšti pokazatelji stepena integrisanosti balkanskih imigranata.

Mesto boravka: Velika koncentracija u Ontariju

Geografski razmeštaj ukupnog stanovništva Kanade, imigrantskog stanovništva i

imigranata doseljenih iz balkanskih zemalja prikazan je na kartogramu 1. Imigranti sa Balkana najviše su koncentrisani u Ontariju, najgušće naseljenoj kanadskoj provinciji. Nešto preko 144.000 od ukupno 211.000 imigranata sa Balkana, ili gotovo dve trećine (65,1%) pronašlo je mesto boravka u toj provinciji. Slede Kvebek i Britanska Kolumbija sa 12% odnosno 11% balkanskih imigranata. Poređenja radi, od ukupno približno 30 miliona Kanađana popisanih 2001. godine, 38% ih je živelo u Ontariju, 24% u Kvebeku i 13% u Britanskoj Kolumbiji.

Kartogram 1.

Prostorni razmeštaj imigrantskog stanovništva, imigranata sa područja Balkana i ukupnog stanovništva Kanade, 2001. (u procentima)

I ukupno imigrantsko stanovništvo je koncentrisano u Ontariju (56%), Kvebeku (13%) i

Britanskoj Kolumbiji (19%), ali ih je, u odnosu na imigranate sa Balkana, relativno manje u Ontariju, a srazmerno više u Britanskoj Kolumbiji. Razmeštaj imigrantskog stanovništva rođenog u balkanskim zemljama, bio je u velikoj meri uslovljen njegovim razmeštajem u okviru kanadskih popisnih metropolitenskih regiona (régions métropolitaines de recensement -


RMR).14 Tako je, više od polovine (55%) imigranata sa Balkana, koji su u vreme popisa iz 2001. godine živeli u Ontariju, boravilo u metropolitenskom regionu Toronta. Montrealski region je, sa svoje strane, bio mesto boravka za 80% onih koji su živeli u Kvebeku. Oko 77% imigranata sa prostora Balkana koji su se odlučili da borave u Britanskoj Kolumbiji bili su stanovnici vankuverskog metropolitenskog regiona. U stvari nešto više od 90% imigranata sa Balkana živelo je u nekom od RMR-a, što se zapaža i kod drugih imigranata. Odgovarajući udeo za ukupno stanovništvo Kanade iznosio je samo 64%.

Viši nivo školovanosti: Veliki udeo fakultetsko obrazovanih

Popisni podaci o najvišem nivou obrazovanja koji se odnose na sve tri analizirane populacije,

upućuju na zaključak da i u tom domenu imigranti sa Balkana poseduju određene osobenosti. Sa 39,2% lica starih 25-44 godine koja poseduju univerzitetsku diplomu, imigranti sa područja Balkana su obrazovaniji od ukupnog imigrantskog stanovništva Kanade (30,2% ima univerzitetsku diplomu). Uz to, kod imigranata sa Balkana udeo onih koji nakon srednje škole nisu nastavili studije je malobrojniji u odnosu na ostale imigrante, ali i u odnosu na Kanađane posmatrane u celini.

Tabela 3.

Ukupno i imigrantsko stanovništvo staro 25-44 godina prema statusu i školskoj spremi, a imigrantsko i prema zemlji rođenja. Kanada, 2001. (u procentima)

Status / zemlja (kontinent) rođenja Svega Srednja školska

sprema ili manjeViša školska

sprema Visoka školska

sprema Ukupno stanovništvo 100,0 31,5 46,7 21,8

Imigrantsko stanovništvo 100,0 28,9 41,0 30,1 Amerika i Karibi 100,0 30,4 49,3 20,3 Evropa 100,0 26,7 47,0 26,3

Balkan 100,0 19,6 41,2 39,2 Bosna i Hercegovina 100,0 29,9 48,1 22,0 Hrvatska 100,0 22,5 54,6 22,8 Srbija i Crna Gora 100,0 23,0 45,1 32,0 Makedonija 100,0 34,7 48,3 16,8 Slovenija 100,0 21,5 58,4 20,1 Albanija 100,0 18,0 24,3 57,5 Bugarska 100,0 11,1 30,2 58,7 Rumunija 100,0 10,5 31,6 58,0

Ostale zemlje Evrope 100,0 27,9 48,0 24,1 Afrika 100,0 20,0 42,7 37,3 Azija 100,0 30,9 33,5 35,6 Okeanija i ostale zemlje 100,0 30,5 52,0 17,5

Neimigrantsko stanovništvo 100,0 32,2 48,3 19,5 Lica bez dozvole stalnog boravka 100,0 25,2 32,5 42,3

Izvor i napomena: Kao za tabelu 2.

14 Popisni metroplitenski regioni (RMR) su geografska područja formirana od jednog gradskog jezgra sa

najmanje 100.000 stanovnika i okolnih opština koji imaju visok nivo ekonomske integrisanosti sa tim gradskim jezgrom. U vreme popisa iz 2001. bilo ih je bilo 27.


Podaci koji se odnose na ukupno imigransko stanovništvo s područja Balkana prikrivaju velike razlike koje postoje po zemljama rođenja. Tako, imigranti rođeni u Albaniji, Bugarskoj i Rumuniji (stari 25-44 godine) sa udelima od 57,5%, 58,7% i 58,0% onih koji poseduju univerzitetsku diplomu su očigledno školovaniji od imigranata koji vode poreklo iz zemalja nastalih posle raspada bivše Jugoslavije. Udeo lica sa univerzitetskim obrazovanjem se kod imigranata iz tih zemalja kreće između 16,8% (Makedonija) i 32,0% (Srbija i Crna Gora). Uslovi pod kojima su se doseljavala lica iz bivših jugoslovenskih republika (veliki broj lica primljenih u Kanadu kao izbeglice), verovatno su usko povezani sa konstatacijom o njihovoj manjoj školovanosti. Naime, kod imigranata koji su se doselili u okviru "ekonomskog" programa imigracione politike Kanade, nivo obrazovanja je jedan od značajnih kriterijuma za izbor. Međutim, kako kanadski popisi stanovništva ne sadrže nikakve informacije o kategoriji u okviru koje su primljeni imigranti, ne postoji mogućnost da se ta pretpostavka potvrdi.

Situacija u pogledu zaposlenosti: Relativno visoka stopa nezaposlenosti

Prisustvo na tržištu rada često se smatra, ako ne znakom uspele integracije, onda barem

uslovom koji može povoljno uticati na njen uspeh. Podaci iz tabela 4 prikazuju udeo aktivnih u ukupnom stanovništvu starom 15 ili više godina (stopa aktivnosti) i procentni udeo nezaposlenih u aktivnom stanovništvu (stopa nezaposlenosti) prema popisu iz 2001. godine, i to za tri analizirane populacije. Vidi se da imigrantsko stanovništvo poreklom sa područja Balkana, sa učešćem aktivnih od 61,4% ima istu stopu aktivnosti kao ukupno imigrantsko stanovništvo, ali nešto nižu od stope aktivnosti ukupnog stanovništva Kanade (66,4%). Međutim, balkanski imigranti su sa stopom nezaposlenosti od 9,0% (u 2001), imali manje uspeha na tržištu rada od ukupnog imigrantskog, kao i od stanovništva Kanade posmatranog u celini, čije su stope nezaposlenosti bile iste, i iznosile su 7,4 %.

Među balkanskim imigrantima, primetne su značajne neujednačenosti stope nezaposlenosti po zemljama rođenja. Viša nezaposlenost je registrovana kod lica rođenih u Albaniji (16,5%), Bosni i Hercegovini (11,3%) i Bugarskoj (10,6%), dok su niže stope zabeležene kod imigranata iz Makedonije (7,7%) i Hrvatske (5,6%) i Slovenije (3,9%). Ti rezultati mogli bi da izgledaju iznenađujući, utoliko što oni pružaju sliku koja je suprotna onoj dobijenoj na osnovu podataka o školovanosti. Čini se da su su uspešniji oni imigranti koji su najmanje školovani (Hrvati, Makedonci i Slovenci), dok oni najviše školovani (Albanci i Bugari) spadaju u imigrante koji su slabije integrisani na tržištu rada. Takva očigledna protivrečnost nestaje kada se uzme u razmatranje period doseljavanja. Poznato je da nezaposlenost imigranata varira tokom vremena: veća je u prvim godinama po doseljavanju, i vremenom se smanjuje. Poteškoćama vezanim za strukturnu nezaposlenost, koja je svojstvena svakoj populaciji koja ima mnogo novopridošlih na tržištu rada, "za novije imigrante se dodaju, ponekad, poteškoće u vezi sa otežanim izražavanjem na jednom od dva zvanična jezika i problemima prepoznavanja njihove stručnosti" (Statistique Canada, 2003b). Dakle, tri nacionalne grupe imigranata čije su stope nezaposlenosti najviše su one koje imaju i najveći udeo novopridošlih imigranata, odnosno onih koji su u Kanadu primljeni od 1996. do 2001. godine. Zaista, 87% Albanaca, 50% Bosanaca i 49% Bugara imigrirali su u Kanadu između 1996. i 2001. godine. Hrvati, Makedonci i Slovenci kod kojih se beleže najniže stope nezaposlenosti među imigranatima sa područja Balkana, istovremeno imaju i najmanje udele novopridošlih imigranata Kod te tri nacionalne grupe, 13%, 14% i 2%, respektivno, imigranata primljeni su u Kanadu tokom razdoblja od pet godina koje su prethodile popisu iz 2001. godine. Uostalom, stope nezaposlenosti imigranata sa Balkana, koji su se doselili između 1996. i 2001. godine (14,8%) su mnogo ujednačenije: stope variraju u intervalu od 13,4%, za Bugare i Rumune, i 17,5% za Albance.


Tabela 4. Stanovništvo staro 15 ili više godina po migrantskom statusu

(imigrantsko stanovništvo i prema zemlji rođenja) i stopama aktivnosti i nezaposlenosti. Kanada, 2001.

Status / zemlja (kontinent) rođenja Stopa aktivnosti (%)

Stopa nezaposlenosti (%)

Ukupno stanovništvo 66,4 7,4 Imigrantsko stanovništvo 61,4 7,4

Amerika i Karibi 70,3 7,8 Evropa 54,5 5,2

Balkan 61,4 9,0 Bosna i Hercegovina 69,8 11,3 Hrvatska 57,0 5,6 Srbija i Crna Gora 57,7 9,4 Makedonija 63,3 7,7 Slovenija 41,3 3,9 Albanija 65,4 16,5 Bugarska 71,9 10,6 Rumunija 66,2 9,6

Ostale zemlje Evrope 53,9 4,8 Afrika 70,4 11,4 Azija 64,4 8,8 Okeanija i ostale zemlje 71,4 5,3

Neimigrantsko stanovništvo 68,0 7,4 Lica bez dozvole stalnog boravka 47,0 12,7


Poznavanje zvaničnih jezika: Veliki deo imigranata može da obavlja konverzaciju na francuskom ili engleskom jeziku

Među imigrantskim stanovništvom glavni maternji jezici su rumunski, hrvatski, srpski,

srpskohrvatski, nemački i mađarski jezik, a u izrazitoj manjini su to francuski ili engleski. S tim u vezi, sposobnost da se obavlja konverzacija na jednom ili drugom kanadskom zvaničnom jeziku jeste od posebnog značaja, jer je to osnovni uslov za integraciju u novoj sredini.

U tabeli 5. prikazani su rezultati popisa iz 2001. godine o imigrantskom stanovništvu prema mestu rođenja i sposobnosti vođenja razgovora na jednom ili drugom zvaničnom jeziku. Više od 95% imigranata iz balkanskih zemalja dovoljno poznaje engleski i/ili francuski jezik da bi obavljali razgovor. Najveći broj njih zna samo engleski jezik (76%), jedna neznatna manjina znala je samo francuski (3%), a blizu 17% i engleski i francuski jezik, što je, za one koji imaju neki drugi maternji jezik, impliciralo poznavanje najmanje tri jezika. Takvi procentni udeli su slični onima koji su sagledani za ukupno imigrantsko stanovništvo, ali su imigranti sa Balkana ipak nešto brojniji u poznavanju dva zvanična jezika. I u tom slučaju postoje razlike među imigrantima poreklom sa područja Balkana u zavisnosti od zemlji rođenja. Tako je, kod Bugara i Rumuna, veći udeo onih koji poznaju oba zvanična jezika (25% i 36%). Makedonci i Albanci predstavljaju grupu


sa najvišim udelom lica koja nisu znala ni engleski ni francuski jezik (8% i 10%, respektivno). Takve varijacije mogu da zavise od jezika koji su naučeni u zemlji porekla: maternji jezik, strani jezici koji su učeni u školi. U slučajevima kada su jedan ili oba zvanična jezika učeni nakon doseljavanja u Kanadu, njihovo poznavanje zavisilo je, pre svega, od vremena proteklog od doseljanja i od mesta boravka imigranata. Tim povodom, potrebno je istaći da su Bugari i Rumuni dve grupe koje pokazuju najveće poznavanje francuskog jezika (samo francuski, ili francuski i engleski) i koje imaju najveći udeo onih koji žive u Kvebeku.15 Ujedno, Bugarska i Rumunija su najstarije i donedavno jedine dve balkanske zemlje članice Frankofonije.

Tabela 5.

Imigrantsko stanovništvo prema znanju zvaničnih jezika i zemlji rođenja (u procentima). Kanada, 2001.

Zemlja / kontinent rođenja Svega Engleski Francuski Engleski i francuski

Nijedan zvanični jezik

Imigrantsko stanovništvo 100,0 78,1 3,5 12,0 6,4 Amerika i Karibi 100,0 77,5 7,0 13,7 1,8 Evropa 100,0 79,5 3,2 13,3 4,1

Balkan 100,0 76,1 3,1 16,2 4,7 Bosna i Hercegovina 100,0 78,4 5,5 9,0 7,2 Hrvatska 100,0 88,3 0,7 6,4 4,5 Srbija i Crna Gora 100,0 84,2 2,0 8,7 5,2 Makedonija 100,0 88,5 0,2 3,3 8,0 Slovenija 100,0 93,0 0,4 5,4 1,1 Albanija 100,0 74,3 4,8 10,5 10,3 Bugarska 100,0 66,8 4,4 25,1 3,6 Rumunija 100,0 55,9 5,1 36,0 3,1

Ostale zemlje Evrope 100,0 79,9 3,2 13,0 4,0 Afrika 100,0 58,7 9,9 29,8 1,7 Azija 100,0 79,2 1,6 7,4 11,8 Okeanija i ostale zemlje 100,0 91,5 0,5 6,2 1,8


Nedavno pristigli imigranti: Stopa nezaposlenosti ista kao kod imigranata iz Azije

Imajući u vidu vreme doseljenja najvećeg broja balkanskih imigranata, postavlja se

pitanje da li se po svojim karakteristikama oni razlikuju od ostalih imigranata. Stopa nezaposlenosti imigranata poreklom sa područja Balkana, koji su došli u Kanadu u periodu 1991-2001, iznosila je u vreme popisa iz 2001. godine 11,7% (tabela 6), što je nešto više u odnosu na stopu nezaposlenosti balkanskih imigranata posmatranih u celini (9%). Ujedno, ta stopa je istovetna kao za ukupno imigrantsko stanovništvo doseljeno u istom periodu (11,4%) i identična nedavno pristiglim imigrantima rođenim u Aziji (11,7%). To znači da, ukoliko se

15 Prema rezultatima popisa iz 2001. godine, imigranti rođeni u Bugarskoj i Rumuniji živeli su, kao i ostali imigranti

sa područja Balkana, najvećim delom u Ontariju. Međutim, 21% bugarskih doseljenika odnosno 23% rumunskih, stanovalo je u Kvebeku, dok su kod imigranata poreklom iz svih ostalih balkanskih zemalja ti udeli bili niži od 10%.


vodi računa o vremenu dosljavanja, proizlazi da imigranti sa Balkana nisu manje integrisani na tržištu rada od ostalih imigranata.

Tabela 6.

Neke karakteristike imigranata doseljenih u periodu 1991-2001, prema zemlji rođenja. Kanada, 2001 (u procentima)

Zemlja / kontinent rođenja Stopa nezaposlenosti

Univerzitetska diploma

Poznavanje francuskog

i/ili engleskog Imigrantsko stanovništvo 11,4 38,1 90,6

Amerika i Karibi 10,8 22,5 96,3 Evropa 9,2 39,5 94,2

Balkan 11,7 43,8 93,5 Ostale zemlje Evrope 8,0 37,4 94,6

Afrika 17,5 38,7 97,6 Azija 11,7 41,3 87,1 Okeanija i ostale zemlje 6,3 20,0 97,0

Napomena: Stopa nezaposlenosti se odnosi na stanovništvo staro 15 ili više godina, a udeo sa univerzitetskom diplomom na lica stara 25-44 godina. Nisu uključena institucionalno smeštena lica.

Međutim, uzimanje u obzir vremena doseljenja ne utiče na promenu ranije konstatacije

koja se odnosi na školovanost i poznavanje kanadskih službenih jezika. Naime, među imigrantima starim 25-44 godine, oni koji su sa područja Balkana pristigli tokom 1990-ih godina u 43,8% slučajeva imaju univerzitetsku diplomu, što ukazuje da su i dalje školovaniji od odgovarajućeg kontingenta imigranata sa ostalih područja (38,1% sa univerzitetskim obrazovanjem). Ujedno, udeo onih koji dovoljno dobro znaju engleski i/ili francuski jezik da bi mogli da obavljaju razgovor (93,5%) potpuno je isti kao kod ukupnog balkanskog imigrantskog stanovništva.

Zaključak Ovaj rad prvenstveno je imao za cilj da odgovori na dva pitanja. Prvo pitanje se odnosilo na obim imigracije u Kanadu poreklom iz balkanskih zemalja u

razdoblju od 1980. godine do sredine 2000-ih. Analiza imigracionih tokova u Kanadu, ukazala je, pre svega, da je tokom posmatranog perioda, imigracija iz balkanskih zemalja predstavljala marginalni deo ukupnog doseljavanja u Kanadu. Ipak, ti tokovi su osobeni, jer su nesumnjivo povezani sa oružanim sukobima u zemljama bivše Jugoslavije. Značajan deo izbeglica, koje je tokom 1990-ih godina primila Kanada, bio je poreklom iz zemalja sa prostora Balkana. Ti izbeglički kontingenti omogućili su nastavljanje povećanja broja balkanskih imigranata u Kanadi, i pored toga što je ukupan broj evropskih imigranata nastavio da opada. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2001. godine, u Kanadi je bilo 220.000 balkanskih imigranata, što je predstavljalo oko 10% svih imigranata rođenih u Evropi.


Drugo pitanje je imalo za cilj da utvrdi da li je doseljeno stanovništvo iz balkanskih zemalja pokazivalo neke osobenosti, i to poređenjem njihovog profila sa profilom ukupnog imigrantskog stanovništva, kao i ukupnog stanovništva Kanade. Pokazalo se da se doseljenici sa Balkana razlikuju od te dve populacije po tome što su više koncentrisani u Ontariju, brojniji u pogledu posedovanja univerzitetske diplome, ali i slabije integrisani na tržištu rada. Takođe, udeo imigranata poreklom sa područja Balkana, koji su mogli da obave konverzaciju na francuskom i/ili engleskom jeziku pokazao se većim nego kod ukupnog imigranstkog stanovništva.

Da li je imigracija sa Balkana uticala na kanadsku imigracionu politiku? Izgleda da to baš i nije slučaj. Uprkos značaja izbegličkih tokova iz pravca Bosne i Hercegovine i SR Jugoslavije između 1994. i 2001. godine, oni su uvek predstavljali samo mali deo ukupne imigracije u Kanadi. Stoga, njihov dolazak nije doveo do promene postojećih zakonskih regula, nego se odvijao u postojećim zakonskim okvirima, u kojima su bile predviđene i takve imigracije.

Literatura i izvori podataka L'État du Monde (2003). L'État du Monde 2004. Annuaire économique et géopolitique

mondial. La Découverte (17 septembre 2003) SOPEMI (2004). Tendances des migrations internationales. Rapport annuel 2003 (Paris: OCDE). Statistique Canada (1999). Rapport sur l’état de la population 1998-1999 (no. 91-209 au

catalogue) (Ottawa: Statistique Canada). Statistique Canada (2002), Dictionnaire du recensement de 2001 (no. 92-378 au catalogue)

(Ottawa: Statistique Canada). Statistique Canada (2003a). Rapport sur l’état de la population du Canada 2002 (no. 91-209

au catalogue) (Ottawa: Statistique Canada). Statistique Canada (2003b). "Le profil changeant de la population active du Canada,

Recensement de 2001", série Analyses (no. 93F0030XIF2001009 au catalogue) (Ottawa: Statistique Canada).

Statistique Canada (2005). Projections démographiques pour le Canada, les provinces et les territoires 2000-2026 (no. 91-520 au catalogue) (Ottawa: Statistique Canada).

Migracije s Balkana ka Švajcarskoj, 1990-2004 Marcel HEINIGER

Uvod Švajcarska je zemlja sa jednom od najvećih stopa imigracije u Evropi. Od ukupno oko 7,4

miliona stanovnika, 21,6 % je rođeno u inostranstvu. Gotovo isti je i udeo tzv. ne-Švajcaraca, koji su definisani kao osobe sa stranim državljanstvom odnosno kao lica bez švajcarskog državljanstva (21,7% ili 1,6 miliona stanovnika). Građani poreklom iz balkanskih zemalja1 čine jednu od najvećih imigrantskih grupa u Švajcarskoj, predstavljajući 23% ukupnog broja "ne-Švajcaraca".

Rad predstavlja prikaz najnovijih migracionih kretanja između Balkana i Švajcarske i analizu njihovog demografskog uticaja na porast stanovništva Švajcarske. Nakon kratkog istorijskog prikaza, analiza je fokusirana na najnoviju prošlost, koja pokriva prvenstveno period između 1990. i 2004 godine. Analiza veoma obimnih migracija između ta dva područja praćena je opisom ključnih karakteristika imigranata iz balkanskih zemalja i njihovih potomaka u Švajcarskoj. Dodatna pažnja je posvećena indirektnim, tj. sekundarnim posledicama tih migracija na stanovništvo Švajcarske. Postojeći statistički podaci su, po prvi put, prikupljeni i sistematski analizirani sa ovog gledišta.2

Rast stanovništva Švajcarske pristiglog iz balkanskih zemalja Kao slabi tok u ranim 1960-im, imigracija iz balkanskih zemalja naglo je intenzivirana

1970-ih i ranih 1980-ih godina, da bi masovnost bila dostignuta krajem 1980-ih i početkom 1990-ih godina. Prema rezultatima popisa stanovništva iz 1960. godine, u Švajcarskoj je bilo svega oko 1.400 lica poreklom iz balkanskih zemalja, što je činilo samo 0,5% tadašnjeg ukupnog broja stranaca. Međutim, već do 1964. godine, njihov broj se utrostručio. Nakon toga, to stanovništvo je udvostručeno do 1967. godine, a zatim ponovo 1970, 1980, 1987, 1990. i 1997. godine, sa godišnjim stopama rasta koje su u godinama najintenzivnijeg povećanja bile veće od 20%. Između 1960. i 2004. godine, stanovništvo poreklom iz balkanskih zemalja se povećalo za oko 260 puta. U isto vreme, njihov udeo u ukupnom stranom stanovništvu se takođe povećao, dostižući 10% u 1988. i 20% u 1993. godini.

1 U geografskom smislu, izraz "Balkan" se odnosi na region ograničen Jadranskim morem, južnim Karpatima,

Crnim i Sredozemnim morem. Analizom su obuhvaćene Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Hrvatska, (bivša jugoslovenska republika) Makedonija, Rumunija, Srbija i Crna Gora (uključujući Kosovo) i Slovenija.

2 Analiza je zasnovana na godišnjim službenim podacima o broju migranata i migracionim tokovima. Osnovni izvori informacija predstavljaju dva nacionalna registra - Centralni registar za strance i Registar za tražioce azila, oba pod upravom Saveznog biroa za migracije. Osim ta dva izvora, raspolaže se i podacima poslednja dva popisa stanovništva (iz 1990. i 2000. godine).


U Švajcarskoj je krajem 2004. godine, bilo 1,6 miliona "ne-Švajcaraca". Italijani su predstavljali najbrojniju grupu sa 307.700 lica ili 18,8% ukupnog broja stranaca u Švajcarskoj. Zatim su sledili državljani Srbije i Crne Gore sa 211.300 lica (12,9% ukupnog broja stranaca) i Portugalci sa 173.300 (10,6%). Imigranti iz još tri balkanske zemlje spadaju među prvih 10 najbrojnijih inostranih zajednica: Makedonija (osma), Bosna i Hercegovina (deveta) i Hrvatska (deseta). Državljani Rumunije, Bugarske, Slovenije i Albanije su po brojnosti manje značajni sa udelima od 0,2% ili manje u ukupnom broju stranaca3 (tabela 1). U celini, građani iz balkanskih zemalja činili su gotovo 23% svih stanovnika Švajcarske koji nisu imali njeno državljanstvo (374.600 lica).4

Tabela 1.

Strani državljani sa područja Balkana sa boravkom u Švajcarskoj, 31. decembar 2004.

Zemlja Broj stanovnika

Udeo u ukupnom stranom stanovništvu

(u %)

Udeo u ukupnom stranom stanovništvu sa

Balkana (u %) Balkan 374585 22,9 100,0

Bivša Jugoslavija 366357 22,4 97,8 Srbija i Crna Gora 211340 12,9 56,4 Makedonija 61534 3,8 16,4 Bosna i Hercegovina 48931 3,0 13,1 Hrvatska 42050 2,6 11,2

Rumunija 4087 0,2 1,1 Bugarska 2661 0,2 0,7

Slovenija 2502 0,2 0,7 Albanije 1480 0,1 0,4

Napomena: Uključeni svi stranci sa dozvolom boravka (kratkoročne i dugoročne)

Švajcarska je jedna od zapadnoevropskih zemalja u kojoj boravi najveći broj emigranata poreklom sa Balkana (Council of Europe, 2005). U apsolutnim vrednostima, ona je odmah iza Nemačke (oko 1,1 milion lica) i nešto ispred Austrije i Italije. Švajcarska je, takođe, među zapadnoevropskim zemljama sa najvećim udelom imigranata iz bivše Jugoslavije, i to nakon Austrije (sa oko 39% u ukupnom broju stranaca), a nalazi se na drugom mestu prema udelu imigranata sa područja sa Balkana u ukupnom broju stranaca, odmah iza Italije (sa oko 24%, uglavnom zbog velikog broja Albanaca i Rumuna).

3 S obzirom da nije međunarodno priznata nezavisna država, u švajcarskim registrima stanovništva Kosovo nije tretirano

kao zemlja porekla. Ukupni broj stanovnika poreklom iz ove srpske pokrajine mora da se procenjuje. Prema zvaničnoj statistici, u Švajcarskoj je krajem 2004. godine živelo oko 64.500 Kosovara, što je 30% ukupnog broja imigranata iz Srbije. Taj broj je u skladu sa procenama u vreme popisa stanovništva Švajcarske iz 2000. godinu, koje su zasnovane na osnovu dopunskih obeležja kao što su veroispovest i maternji jezik. To je, međutim, daleko ispod stvarnog broja. S druge strane, široko rasprostranjeni podatak da u Švajcarskoj živi i do 150.000 Kosovara, ne može da predstavlja zamenu za zvanične statističke podatke.

4 Za detaljne statističke tabele videti podatke Saveznog zavoda za statistiku Švajcarske (SFSO, 2004).

Migracije s Balkana ka Švajcarskoj, 1990-2004 279

Istorijski okvir: Migracioni tokovi pre 1991. godine Masovne imigracije u Švajcarsku su počele tek nakon Drugog svetskog rata i usko su vezane

za ekonomski razvoj zemlje. Radnici iz inostranstva su zapošljavani da bi se odgovorilo na rastuće ekonomske, industrijske i proizvodne potrebe u posleratnom periodu. Na taj način su korišćene i prednosti postojanja viška radne snage u drugim zemljama. U početku, imigracija u Švajcarsku bila je smatrana kao privremena pojava. Kao rezultat takvog stava, veliki naglasak je stavljen na zamenu strane radne snage, a ustanovljnen je i sistem vremenski ograničenih radnih dozvola.5 U početku, migracioni tokovi u Švajcarsku su se odnosili, gotovo isključivo, na radnike iz Italije i Španije.

Sve do 1990. godine, migracije sa Balkana odnosile su se praktično na migracije sa područja bivše Jugoslavije. Ti migracioni tokovi usporeno su otpočeli sredinom 1960-ih,6 a godišnji broj imigranata je bio mali (4.000 do 5.000), da bi postao još manji za vreme naftne krize (1973) i ekonomske recesije, koja je usledila.

U Švajcarskoj je, početkom 1980-ih, ponovo počelo zapošljavanje strane radne snage. Međutim, ogromne promene na evropskom tržištu rada, kao i ubrzani ekonomski rast u južnoj Evropi, su doveli do velikih povratnih migracionih tokova ka Italiji i Španiji. Stoga, švajcarske vlasti su proširile oblast iz koje su regrutovale radnu snagu, i to na zemlje kao što su Turska, tadašnja Jugoslavija i Portugalija. Taj period se podudarao sa opštim pogoršanjem ekonomske situacije u bivšoj Jugoslaviji, što je podsticalo mnoge građane da emigriraju. Sledstveno, radnici iz Jugoslavije počeli su da imaju rastući značaj za švajcarsku privredu. Gotovo četiri petine Jugoslovena koji su tokom 1980-ih godina ulazili u Švajcarsku, činili su to na osnovu sezonskih dozvola. Između 1981. i 1990. godine, zabeleženo je ukupno 387.000 ulazaka sezonskih radnika. Broj imigranata sa godišnjom dozvolom za boravak ili dozvolom za trajno useljenje se postepeno povećao - sa 7.900 u 1981. na 19.600 u 1989. godini, rezultirajući ukupnim brojem od 100.000 imigranata za čitav posmatrani period.

Rastući broj dugogodišnjih imigranata je prvenstveno bio rezultat činjenice da je švajcarska vlada sezonskim radnicima dala mnoga prava koja su imali gastarbajteri, a koji su u zemlju stigli na osnovu dugoročnijih ugovora. Naime, neka od tih prava je predstavljala mogućnost da svoje sezonske dozvole pretvore u dozvole za stalni boravak7 kao i da dovedu svoje porodice. U stvari, tokom 1980-ih godina približno je svaki četvrti dugogodišnji jugoslovenski imigranat bio bivši sezonski radnik koji je svoje ranije dozvole promenio u dozvolu za jednogodišnji boravak sa mogućnošću njenog ponovnog izdavanja. U isto vreme, desila se suštinska promena u motivima za imigriranje. Zapošljavanje radnika više nije bio glavni kanal dugoročnih imigracija. Spajanje porodica je 1981. godine učestvovalo sa 31,5% u razlozima imigriranja jugoslovenskih građana, i 1986. godine je, po prvi put, preuzelo primat od radnih migracija, da bi 1989. njegov udeo dostigao 57,4%.

U poređenju sa drugim zemljama porekla, relativan značaj priliva migranata iz balkanskih zemalja se postepeno povećavao tokom 1980-ih godina. Trećina ukupnog broja dozvola za sezonski rad bila je izdata jugoslovenskim državljanima. Udeo državljana iz balkanskih zemalja u ukupnom broju dugoročnih imigranata više je nego udvostručen između 1981. i

5 Dozvole za sezonski rad omogućavaju imigrantu da radi devet meseci godišnje. Strancima koji poseduju ovu vrstu

dozvole nije bilo dozvoljeno da dovedu svoje porodice i morali su da se vrate u svoju zemlju na tri meseca svake godine. Godišnje boravišne dozvole se moraju obnavljati svake godine.

6 U zvaničnoj švajcarskoj migracionoj statistici, jugoslovenski državljani su prvi put registrovani 1969. godine. 7 Nakon što bi ostvarili ukupno 36 meseci boravka u četiri uzastopne godine, sezonskim radnicima bilo je

dozvoljeno da podnesu zahtev za dobijanje dozvole za jednogodišnji boravak, što je u većini slučajeva garantovalo stalni boravak u Švajcarskoj. Konačno, dozvole za trajno useljenuje obično su davane nakon deset godina boravka.


1990. godine (sa 8,9% na 22,9%). Krajem te decenije, doseljavanje zbog spajanja porodica predstavljalo je približno trećinu ukupne balkanske imigracije.

Kratki istorijski prikaz je bitan za razumevanje još obimnijih migracionih kretanja prisutnih tokom 1990-ih godina, a s obzirom da je već krajem 1980-ih u Švajcarskoj postojao veliki broj jugoslovenskih radnika-migranata. Prethodni prilivi radne snage su podsticali i održavali naknadne dolaske članova porodice. Povećanje balkanske imigrantske zajednice proširilo je migracione mreže i, time, dalo snažne podsticaje za buduće bračne i druge slične migracije. To je veoma primetno kod azilantskih imigracija koje su se pojavile nakon raspada bivše Jugoslavije.

Migracioni tokovi od 1991. godine

Opšti prikaz Migracije sa Balkana u periodu nakon 1990. godine bile su pod snažnim uticajem spoljnih i

unutrašnjih činilaca. S jedne strane, ratni sukobi u bivšoj Jugoslaviji doveli su do iznenadnih i masovnih imigracionih kretanja sa tog području. S druge strane, administrativne i pravne odluke koje je donosila Švajcarska savezna vlada u vezi sa opštom imigracionom politikom, ali i kao odgovor na dešavanja u bivšoj Jugoslaviji, objašnjavaju godišnje varijacije u pogledu doseljavanja i odseljavanja, kao i stalno povećanje broja stanovnika poreklom iz balkanskih zemalja.

Švajcarska savezna vlada počela je 1991. godine da primenjuje politiku prijema stranaca koja je zasnovana na zemlji porekla. Takozvani trokružni model predviđao je da dalje zapošljavanje radne snage treba prioritetno da se odvija unutar EU/EFTA regiona,8 zatim iz zemalja odakle su se tradicionalno zapošljavaju strani radnici, a koje ne pripadaju EU/EFTA zemljama i, konačno, i to samo u izuzetnim slučajevima, iz svih drugih zemalja, naročito kada je u pitanju visokokvalifikovani kadar i u humanitarnim slučajevima.9 Na osnovu te nove regulative, bivša Jugoslavija je svrstana u treći krug zemalja, što znači da njeni državljani, u principu, više nisu dobijali boravišne dozvole kako bi mogli da se zapošljavaju. U isto vreme, bivšim sezonskim radnicima strogo su ograničene mogućnosti obnavljanja njihovih dozvola. Te mere trebalo je da stupe na snagu 1994. godine i njima bi bilo obuhvaćeno oko 50.000 lica. Međutim, nakon protesta radničkih sindikata i određenih krugova poslodavaca, njihova primena pomerena je za kraj 1996. godine. Sezonskim radnicima koji su radili u Švajcarskoj pre 1994. godine date su dozvole za još dve godine, čime bi mogli da ispune sve pravne uslove da svoje sezonske dozvole pretvore u dozvole za stalni boravak i da dovedu svoje porodice.

Kao posledica tih mera, broj godišnjih ulazaka sezonskih radnika, koji je 1991. godine dostigao vrhunac sa 55.600 ulazaka, smanjen je u 1996. godini na 11.200. Istovremeno, godišnji dolasci dugoročnih imigranata su se i nadalje brzo povećavali, sve do 1992/1993,10 nakon čega su sve do 1996. godine ostali na nivou od preko 20.000 lica. U tom razdoblju je ukupno 100.600 lica došlo u Švajcarsku u svojstvu članova porodice. Relativna važnost tzv. porodičnih migranata je postala još dominantnija nego u prethodnoj deceniji dostižući, a u

8 Zemlje članice Evropske unije i zemlje EFTA (Evropsko udruženje za slobodnu trgovinu, čiji su članovi

Island, Norveška, Lihtenštajn i Švajcarska - pr. ured.). 9 Novembra 1998. godine Švajcarski savezni savet je trokružni model zamenio dualnim sistemom regrutovanja

strane radne snage, po kome je imigracija iz svih zemalja koje ne pripadaju grupi EU/EFTA zemalja, u suštini, bila ograničena samo na specijaliste i kvalifikovane radnike.

10 U 1992. godini, dugoročna imigracija iz balkanskih zemalja dostigla je rekordan broj od 41.000 lica.


pojedinim godinama čak i premašujući 65% ukupne imigracije. Do 1995. godine, većina imigranata iz balkanskih zemalja, u stvari, nisu bili radnici, već izdržavana lica, rodbina, supružnici, novi bračni partneri i tražioci azila.

Raspad bivše Jugoslavije, koji je počeo proglašavanjem nezavisnosti Slovenije i Hrvatske juna 1991. godine i neposredno zatim početkom sukoba na tim područjima, doveo je Švajcarsku do suočavanja sa novim fenomenom - masovnim imigracijama vezanim za traženje azila (grafikon 1). Broj zahteva za dobijanje azila od strane građana iz bivše Jugoslavije dostigao je 14.200 u 1991. godini, što je bilo povećanje od 151% u poređenju sa prethodnom godinom. Sukobi koji su 1992. godine počeli u Bosni i Hercegovini, doprineli su daljem prilivu azilanata. U periodu između 1992. i 1995. godine oko 20.000 Bosanaca podnelo je zahtev za dobijanja azila, mnogi od njih sa rodbinskim vezama u Švajcarskoj koje su uspostavljene zahvaljujući ranijim ekonomskim migracijama. Iako je do 1995. godine zvanični izbeglički status dobilo svega oko 4.500 građana Bosne i Hercegovine, mnogi od njih su ostali u Švajcarskoj pod privremenom zaštitom ili su dobili godišnje boravišne dozvole iz humanitarnih i drugih razloga. Potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma (decembra 1995), stvorena je mogućnost za povratak bosanskih državljana koji su bili pod privremenom zaštitom. Njihova prinudna repatrijacija započela je 1997. godine. Do kraja 1998. godine, ukupan broj građana Bosne i Hercegovine koji su napustili Švajcarsku dostigao je preko 10.000 lica.

Grafikon 1.

Godišnji zahtevi za azil od strane državljana balkanskih zemalja. Švajcarska, 1990-2004.

Nakon što su zahtevi za azil podneti od strane građana balkanskih zemalja svedeni na

uobičajnu meru, rastuće napetosti na Kosovu, uz intenziviranje priliva izbeglica iz Albanije, doveli su u 1997. godini do njihovog ponovnog naglog povećanja. Do 1998. godine, godišnji zahtevi za azil su dostigle novi rekordni nivo od 22.500 aplikacija. Početak rata između Jugoslavije i NATO snaga u martu 1999. godine, doveo je do masovnog raseljavanja stanovništva sa Kosova, većinom albanske nacionalne pripadnosti. Ponovo, delom, podstaknuti već postojećim migrantskim mrežama u Švajcarskoj, Kosovari su došli u, do tada, najvećem


broju. U 1999. godini, broj prijava za azil je dostigao rekordnih 48.100, a od toga su 30.100 ili 62,7% bili sa Kosova. I tada je izbeglički status dat samo retkima,11 s tim da je nekoliko hiljada lica dobilo privremenu zaštitu ili boravišne dozvole kroz program "Humanitarna akcija 2000", na osnovu koga je individualnim slučajevima dodeljivano pravo za ostanak. Kao što je naglo bilo povećanje broja azilanata sa Kosova, takvo je, početkom 2000. godine, bilo i njihovo smanjenje. Broj prijava iz balkanskih zemalja je naglo smanjen za više od četiri petine i sveden je na 5.800 zahteva. Smanjeni priliv je bio kombinovan značajnim povratkom migranata, i to kao rezultat još jednog programa repatrijacije. Samo je 2000. godine 35.900 lica napustilo Švajcarsku i vratilo u svoje ranije mesto boravka.

Nakon 1996. godine, paralelno sa takvim razvojem događaja u pogledu azila, kraj "regularizacije" statusa bivših sezonskih radnika (kroz omogućavanje da ispune uslove za stalni boravak i dozvoljavanje dovođenja porodice), kao i isključenje balkanskih zemalja kao područja odakle će se zapošljavati nova strana radna snaga, značajno su smanjili priliv imigranata koji nisu azilanti. Godišnji broj dugoročnih imigranata naglo je opao sa 41.000 u 1992. na 11.600 lica u 1997. godini, i nakon toga ostao na nivou od oko 11.000 migranata godišnje. Oko 70% svih dolazaka ostvarenih nakon 1997. godine su potpadali pod spajanje porodica. Prilivi migranata u Švajcarsku sa područja Balkana donekle su se promenili tokom 1990-ih godina, nakon što su bivše komunističke zemlje, kao npr. Bugarska i Rumunija, smanjile ograničenja za putovanja u inostranstvo. Ukupan broj imigranata iz tih zemalja je, međutim, i nadalje ostao vrlo mali. S druge strane, udeo bivših jugoslovenskeih republika u ukupnom broja balkanskih imigranata, koji je 1992. godine iznosio 98%, u 2004. godini je neznatno opao (na 89%). Migracioni tokovi prema vrsti boravka

Vrsta dozvole koju imigrant dobije nije samo pokazatelj opšte imigracione politike jedne zemlje,

već odražava i mogućnost koju ta osoba ima da ostane u zemlji prijema. Analiza nedavnih migracija ka i iz balkanskih zemalja prema vrsti boravka otkriva neke interesantne činjenice (grafikoni 2. i 3).

Kao rezultat administrativnih mera pokrenutih 1991. godine, kratkoročnih imigracija iz balkanskih zemalja praktično nije bilo od 1997. godine (oko 3.000 dolazaka godišnje). Kratkoročne imigracije, nakon što su dostigle vrhunac 1993. godine, značajno opadaju, da bi od 2000. godine praktično stagnirale (sa manje od 8.000 ulazaka u 2002. i 2004. godini). Azilantske migracije su varirale mnogo očiglednije nego druge dve kategorije,12 ali su takođe opadale nakon najvišeg nivoa, koji je dostignut u vreme Kosovske krize iz 1999. godine.

Granice između dugoročnih, kratkoročnih i azilantskih migracija postaju sve nejasnije. "Kategorija promenljivih", tj. lica koja su primljena u okviru određene kategorije, a kasnije su promenila svoj status, postaje brojčano sve značajnija i dodatno otežava tumačenje migracione statistike.13

11 Maksimalan broj lica iz Srbije i Crne Gore kojima je priznat izbeglički status dostignut je 2002 (ukupno 3.400). 12 Za potrebe ove analize, kategorije prijema ili dozvola su svrstane u tri grupe: dugoročne migracije koje uključuju

migrante sa dozvolom za godišnji boravak ili sa dozvolom za trajno doseljenje (u ovu grupu su uključena i lica kojima je priznat izbeglički status); kratkoročne migracije koje uključuju migrante sa dozvolom za boravak koja važi za period kraći od godinu dana; i azilantske migracije koje se odnose na lica koja su se zvanično prijavila za azil (i tako se uključila u proces dodeljivanja azila) ili koji su dobila privremenu zaštitu (tzv. privremeno primljeni strani državljani).

13 Zvanična statistika dugoročnih imigracija registruje osobe koje menjaju imigracioni status od kratkoročnog u dugoročni u godini kada je došlo do te promene. Stvarna imigracija tih osoba, međutim, obično se desila godinama ranije. Stoga, mora doći do prilagođavanja zvanične statistike kako bi se dobila prava slika ukupnih godišnjih imigracionih trendova.


Grafikon 2. Imigracija državljana balkanskih zemalja prema vrsti boravka, 1991-2004.

Zvanična švajcarska migraciona statistika je u periodu 1991-2004. registrovala priliv od

279.800 dugoročnih imigranata iz balkanskih zemalja. Međutim, procene pokazuju da približno jedna petina tih imigracija, u stvari, predstavlja promenu statusa, i to: 34.700 migranata koji su primljeni u Švajcarsku kao kratkoročni ili sezonski radnici i 24.000 bivših azilanata kojima je priznat izbeglički status ili koji su iz humanitarnih razloga dobili dozvole za stalni boravak. Dobijanje azila, a do 1996. godine i dobijanje statusa sezonskog radnika, omogućilo je velikom broju građana balkanskih zemalja da trajno ostanu u Švajcarskoj i da izbegnu sve rigoroznije ulazne kontrole koje se odnose na dugoročne imigrante.

Grafikon 3.

Neto migracije državljana balkanskih zemalja prema vrsti boravka, 1991-2004.


Realizacijom programa repatrijacije podnosilaca zahteva za dobijanje azila poreklom iz Bosne i Hercegovine i sa Kosova, povratne migracije državljana balkanskih zemalja po prvi put su tokom 1990-ih postale značajna tema za raspravu. Tokom 1980-ih povratne migracije su bile zanemarljive, sa prosečno oko 4.200 emigranata godišnje. Iz tog broja su isključeni sezonski radnici koji su po zakonu morali da napuštaju zemlju svake godine. To znači da je ogromna većina imigranata ostala u Švajcarskoj. Posle 1991. godine, među emigrantima su izrazito dominirale azilantske emigracije sa značajnim brojem povrataka ostvarenih između 1997. i 2000. godine. Povratne migracije doseljenika sa dugoročnim boravkom su i dalje na vrlo niskom nivou, sa stalnim opadanjem njihovog broja nakon 1996. godine.

Izuzimajući 2000. godinu (povratak tražilaca azila sa Kosova), u Švajcarskoj je godišnji neto migracioni saldo državljana balkanskih zemalja uvek bio pozitivan. Međutim, dugoročni neto migracioni saldo je sredinom 2000-ih na nivou od jedne petine onog iz ranih 1990-ih. Inače, od 2000. godine (osim 2002. godine), broj povratnika među azilantima je stalno veći od broja novih podnosilaca zahteva.

Kretanje broja migranata posle 1991. godine Opšti prikaz

Krajem 1990. godine, Švajcarska je bila dom za 178.300 lica - državljana balkanskih

zemalja. Spajanja porodica, dolasci azilanata i rađanja uslovili su u ranim 1990-im njihovo kontinuirano i intenzivno povećanje. Dvocifrene stope rasta bile su beležene sve do 1994, s tim što je u 1991. godini ostvareno najveće godišnje povećanje (26,4%). Počev od 1996. godine godišnji rast počeo je da se stabilizuje, pa je čak i velika imigracija vezana za azilante 1998. i 1999. godine rezultirala ukupnom stopom rasta od "samo" 4,9% i 6,9%, respektivno.14 Nakon naglog pada u 2000. godini (-6,4%), praktično je zaustavljeno povećanje broja stanovnika balkanskog porekla. Broj azilanata je od 2000. godine bio u stalnom opadanju. U 2004. godini, došlo je čak do pada i grupe dugoročnih imigranata, što je bilo prvo godišnje smanjenje od 1975. godine (-0,5%). Udeo državljana balkanskih zemalja u ukupnom "ne-švajcarskom" stanovništvu dostigao je u 1990. godini 14,3%, da bi nastavio da raste do rekordnih 26,2% u 1999. godini. Od tada, to procentno učešće je sporo, ali kontinuirano opadalo do nivoa od 22,9% krajem 2004. godine.

Stope rasta stanovništva su različite po državljanstvima. Posle gotovo stalnog godišnjeg rasta koje je sve do 1995. godine bilo prisutno kod svih imigrantskih zajednica, u narednim godinama su samo Makedonci i Rumuni i dalje imali pozitivan migracioni saldo. Nakon toga, čak se i broj imigranata iz Srbije i Crne Gore, koji su do 1999. godine imali natprosečne godišnje stope rasta, povećavao znatno sporijim tempom, a zabeleženi su i manji gubici u 2003. i 2004. godine. Uz nekoliko izuzetaka, od 1996. broj Bosanaca, Hrvata i Slovenaca opadao je iz godine u godinu.

14 Krajem 1999. godine u Švajcarskoj je zabeležen rekordan broj stanovnika poreklom sa Balkana (403.700 lica)


Broj stranaca prema kategoriji boravka Iako se veći deo javnih rasprava koje su 1990-ih vođene o državljanima iz balkanskih

zemalja odnosio na zahteve za azil i na navodnu zloupotrebu sistema azila, treba napomenuti da, čak i u tim godinama velikih imigracija, usko povezanih sa azilom, udeo podnosilaca zahteva za dobijanje azila nikad nije dostigao neki senzacionalno visoki nivo (grafikon 4).

Grafikon 4.

Udeo državljana balkanskih zemalja u Švajcarskoj prema vrsti boravka, 1991-2004.

U periodu između 1991. i 1999. godine lica poreklom iz balkanskih zemalja su podnela

ukupno 137.900 prijava za dobijanje azila, što je predstavljalo više od polovine (55,4%) svih zahteva iz tog razdoblja. U 1999. i 2000. godini, balkanski državljani su podneli čak 64,2% odnosno 70,1% svih prijava podnetih u te dve godine. Ipak, u periodu 1995-1999, među balkanskim državljanima udeo tražilaca azila iznosio je svega nešto više od 10%, sa maksimumom od 15,1% koji je dostignut u 1999. godini. Od 2000. godine, taj udeo je kontinuirano opadao, da bi u 2004. godini bio sveden na 4,4%. Značajne povratne migracije i prelazak azilanata u kategoriju dugoročnih migranata uslovili su da taj udeo bude relativno nizak.

Posmatrano po državama, strukture su nešto drugačije. U razdoblju između 1994. i 1997. godine, tražioci azila su predstavljali bezmalo trećinu svih lica s bosanskim državljanstvom. Zbog kosovske krize taj udeo je za državljane Srbije i Crne Gore u 1999. godini dostigao 21,3%. I najzad, 1997. i 1998. godine, od ukupnog broja stanovnika Švajcarske koji su posedovali albansko državljanstvo, njih 70% su bili azilanti.


Dužina boravka15

Dužina boravka dugoročnih imigranata odražava migracionu istoriju. Krajem 2004.

godine, u Švajcarskoj je stalni boravak imalo 270.800 stanovnika rođenih u balkanskim zemljama. Najveći deo (42,9%) je živeo u Švajcarskoj 10-14 godina, što znači da su u zemlju došli između 1990. i 1994. godine. Nije iznenađujuće što je to ujedno i period sa najobimnijim imigracijama sa područja Balkana. U zemlji je između 5 i 9 godina živelo ukupno 19,8%, a jednako je procentno učešće (13,9%) imigranata koji su u Švajcarskoj živeli manje od 5 godina ili 15-19 godina (grafikon 5).

Grafikon 5.

Državljani balkanskih zemalja rođeni u inostranstvu po državljanstvu i dužini boravka, 2004

Postoje razlike po državama. Među makedonskim i srpskim državljanima je značajno veći

udeo lica koja su u Švajcarsku došla nedavno (u poslednjih 5 godina), i iznose 18,4% odnosno 13,0%. Kod lica sa hrvatskim i bosansko-hercegovačkim državljanstvom ti udeli su niži (8,0% i 9,4%). Mala slovenačka imigrantska zajednica postoji dugo, i kod nje više od 50% u Švajcarskoj živi 20 godina ili duže. Činjenica da su obimne imigracije iz Albanije, Bugarske i Rumunije fenomen novijeg datuma, potvrđuje se time što je 38,6% svih Albanaca i više od polovine Bugara i Rumuna (58,5% odnosno 62,1%) živelo u Švajcarskoj kraće od 5 godina.

15 Prilikom razmatranja dužine boravka, uzeti su u obzir samo dugoročni imigranti sa godišnjim dozvolama ili

dozvolama za doseljenje. Nisu uključena lica koja su dobila švajcarsko državljanstvo, kao i oni koji su rođeni u Švajcarskoj.


Sastav po starosti i polu16

Obimna imigracija i visoke stope nataliteta rezultirale su time da je stanovništvo

poreklom sa područja Balkana, koje ima stalni boravak u Švajcarskoj, mlađe od ukupnog stanovništva zemlje (u proseku za gotovo 12 godina), i čak mlađe od ukupnog stranog stanovništva (za oko 6 godina).

Dok je prosečna starost ukupnog stanovništva Švajcarske krajem 2004. godine bila 40,3 godina, a ukupnog stranog stanovništva 34,7 godina, prosečna starost stanovništva balkanske zajednice je iznosila 28,5 godina. Kao što je već pomenuto, nacionalne zajednice se razlikuju jedna od druge. Tako su imigrantske zajednice poreklom iz Makedonije i Srbije bile demografski najmlađe (27,1 i 27,6 godina, respektivno). Više od trećine (36,1%) svih stranih državljana poreklom iz balkanskih zemalja su lica mlađa od 20 godina (u poređenju sa 22,3% kod ukupnog stanovništva), a samo 1,5% su lica starija od 65 godina (kod ukupnog stanovništva udeo je 15,7%). Udeo lica radno sposobnog uzrasta (20-64 godina) gotovo je jednak kod ukupnog švajcarskog i balkanskog imigratskog stanovništva (oko 62%). Sledstveno, vrednosti indeksa zavisnosti su primetno drugačije nego kod ukupnog stanovništva. Indeks zavisnosti mladih je kod balkanske zajednice znatno veći nego kod ukupnog stanovništva (59,4 prema 39,4), dok indeks zavisnosti starih (5,3) ima sedam puta manju vrednost od odgovarajućeg indeksa za ukupno stanovništvo (37,0) i tri puta manju nego što je za ukupno "ne-švajcarsko" stanovništvo (16,1).

Muškarci su brojčano dominirali u imigracijama radne snage iz balkanskih zemalja koje su se odvijale tokom 1960-ih i 1970-ih godina. Međutim, povećanjem značaja spajanja porodica, počev od 1980-ih godina, među imigrantima su žene postale brojnije. Danas je stopa maskuliniteta imigrantskog stanovništva poreklom iz balkanskih zemalja (sa stalnim boravkom u Švajcarskoj) znatno uravnoteženija (106 muškaraca na 100 žena), s tim što kod imigranata iz Srbije i Makedonije muškarci i dalje imaju značajnu dominaciju. Ujedno je i kod azilanata gotovo izjednačen broj muškaraca i žena. Treba spomenuti da su državljani Albanije, Bugarske i Rumunije pretežno žene, s tim što su kod bugarske i rumunske imigrantske zajednice vrednosti stopa maskuliniteta iznenađujuće niske (oko 44 muškarca na 100 žena).

Demografske posledice migracija Zahvaljujući obimu i karakteristikama, strano stanovništvo poreklom iz balkanskih

zemalja aktivno utiče na demografske procese u Švajcarskoj. Migracije, kroz doseljavanje i/ili odseljavanje stanovništva, neposredno utiču na demografska kretanja. Osim toga, one vrše i posredan uticaj preko specifične strukture imigrantskih grupa po starosti i polu, što je dovelo do većeg broja rađanja, i, samim tim, do intenzivnijeg demografskog rasta nego što je to slučaj sa domicilnim stanovništvom.

U radovima Wannera (2002) i Wannera i saradnika (2005) detaljno je analizirano 16 Obimna imigracija sa Balkana 1990-ih godina takođe je uticala na sastav stanovništva Švajcarske po

maternjem jeziku i veroispovesti. U 2000. godini, muslimanske zajednice, poreklom iz Bosne i Hercegovine, Kosova, Makedonije i Turske, činile su 4,3% stanovništva (1990. godine udeo je iznosio 2,2%) i bile su treća najvažnija religiozna grupa u Švajcarskoj. Najčešći strani jezici su takođe odražavali prisustvo balkanskih državljanstava: srpski, hrvatski i albanski jezik bili su tri glavna nedržavna jezika u Švajcarskoj.


demografsko ponašanje imigrantskih zajednica s područja bivše Jugoslavije u Švajcarskoj. Ovom prilikom su navedeni neki od glavnih nalaza:17

- Žene imaju znatno više stopu fertiliteta u Švajcarskoj nego u svojim zemljama porekla. Stopa ukupnog fertiliteta za žene poreklom iz Srbije (2,60), Makedonije (2,40), Bosne i Hercegovine (1,99) i Hrvatske (1,85) značajno je veća od stope za žene sa švajcarskim državljanstvom (1,33). Osim toga, one rađaju mlađe (prosečna starost majke pri živorođenju je između 26 i 28 godina) nego švajcarske majke (31 godina). - Udeli celibatera kod imigrantskog stanovništva iz Srbije (praktično su svi u braku) su znatno manji od istih udela kod domicilnog stanovništva. Kod imigranata iz Srbije starih 20 godina, već je u braku 11,5% muškaraca i 40,0% žena. Kod lica starih 25 godina ti udeli se povećavaju na 59% i 81%, respektivno.18

- Kod imigrantske zajednice iz Srbije brakovi se još uvek sklapaju, uglavnom, u okvirima svoje etničke grupe, a mešoviti brakovi su retki. Kod Srba starosti 20-39 godina koji su u braku, 83% su oženjeni Srpkinjama, a 92% Srpkinja iste starosti je udato za svoje sunarodnike. - Od ukupnog broja srpskih imgrantskih domaćinstava njih 60% čine bračni par sa decom, u poređenju sa 39% kod ukupnog stranog stanovništva i 25% kod domicilnog stanovništva (sa švajcarskim državljanstvom). Uz to, 15% srpskih domaćinstava se sastoje od bračnog para bez dece. - Raširenost kohabitacije među Srbima je izrazito manja nego kod stanovništva sa švajcarskim državljanstvom. Kod srpskih imigranata, samo 7,6% muškaraca i 4,6% žena starih 20-24 godina žive u neformalnoj bračnoj zajednici. Ta činjenica se delimično može objasniti neophodnošću da lice bude u braku kako bi se steklo pravo na useljenje zbog spajanja porodice, ali je verovatno vezana i za tradiciju u zemlji porekla.

Rađanja i generacijski status Visoke stopa fertiliteta balkanskih imigrantkinja, u sadejstvu sa niskom prosečnom

starošću majki pri živorođenju, rezultira značajnim brojem novorođenčadi. U Švajcarskoj je, između 1991 i 2004. godine, rođeno ukupno 97.200 dece, koja su imala državljanstvo neke od balkanskih zemalja.19 To predstavlja približno jednu dvanaestinu ukupnog broja živorođenja u tom periodu. Rekordne su bile 1999. i 2000. godina, sa po preko 8.000 živorođenja, što je predstavljalo neznatno više od 10% ukupnog godišnjeg broja živorođene dece u Švajcarskoj.

Stoga, nije iznenađujuće da mnogi koji su rođeni u Švajcarskoj imaju državljanstvo neke balkanske zemlje, i da imaju bar jednog roditelja koji je rođen u inostranstvu. To su lica koja pripadaju drugoj ili čak trećoj generaciji stranaca. Stranci druge generacije su, krajem 2004. godine, činili 23,5% ukupnog broja "ne-Švajcaraca". A u ukupnom "ne-švajcarskom" stanovništvu, jednu četvrtinu (24,1% ili 84.700 lica) su predstavljala lica koja su posedovala državljanstvo neke balkanske zemlje.

Učešće druge generacije u ukupnom balkanskom stanovništvu (23,8%) gotovo je identično onom kod ukupnog stranog stanovništva. Bezmalo svaki četvrti "ne-Švajcarac" sa

17 Analiza je pretežno zasnovana na rezultatima popisa stanovništva iz 2000. godine. 18 Kod srpskog stanovništva postoje razlike u nivou bračnosti s obzirom na mesto rođenja (Švajcarska ili

inostranstvo) i državljanstvo supružnika (Švajcarac ili sunarodnik). 19 Švajcarsko državljanstvo se automatski dobija samo preko oca ili majke (ius sanguinis). Deca rođena u

Švajcarskoj od roditelja "ne-Švajcaraca" dobijaju strano državljanstvo (jednog ili oba roditelja).


nekim od balkanskih državljanstava, rođen je u Švajcarskoj i, stoga, nije smatran za imigranta. Posmatrano po državama, mogu se uočiti razlike i delimične divergencije. Udeo onih koji su rođeni u Švajcarskoj je najveći među državljanima Hrvatske (26%). Kod pripadnika srpske, bosansko-hercegovačke i makedonske zajednice taj udeo je približno isti proseku za balkansku zajednicu u celini (udeli između 21,5% i 24,7%). Slovenci (19,9%) i Albanci (17,5%) su neznatno ispod proseka. Nasuprot njima, Bugari i Rumuni (3,7% i 4,0%) su gotovo isključivo rođeni u inostranstvu, što ukazuje na njihovu kratku imigrantsku istoriju. Naturalizacija

Naturalizacija direktno utiče na kretanje broja "ne-Švajcaraca", kao i na strukturu

domicilnog stanovništva (lica sa švajcarskim državljanstvom) po zemlji porekla. Naturalizacija državljana balkanskih zemalja dobijala je na značaju počev od 1990. godine, iako su prepreke za sticanje švajcarskog državljanstva još uvek velike.20 Broj stranaca koji su primili švajcarsko državljanstvo bio je relativno stabilan sve do 1992, godine kada je Švajcarska dozvolila dvojno državljanstvo. Do tada je godišnji broj naturalizacija iznosio oko 600, da bi se nakon toga on neprestano i prilično intenzivno uvećavao. U 1992. godini 1.100 balkanskih državljana dobilo je švajcarski pasoš, a 12 godina kasnije taj broj je dostigao 14.200. U 2004. godini, broj naturalizacija je bio 3 puta veći od godišnjeg proseka u periodu 1996-2000. i čak 8 puta veći od proseka u periodu 1991-1995.

Iznenadni porast broja naturalizacija balkanskih državljana odražava opšte povećanje primanja u švajcarsko državljanstvo koje je prisutno između 1992. i 2002. godine (povećanje od 228%). Međutim, dok je posle 2002. godine, ukupan broj naturalizacija ostao manje-više isti, naturalizacije koje se odnose na balkanske državljane su nastavile da se povećavaju (povećanje od 8,6% u 2003. godini odnosno 14,5% u 2004). Kao rezultat takvih tendencija, udeo naturalizovanih Švajcaraca poreklom iz balkanskih zemalja je impresivno povećan, sa 10,1% u 1992. na 39,7% u 2004. godini.

Broj lica koja dobijaju državljanstvo zavisi od nekoliko faktora. Oni koji hoće da se naturalizuju to čine s namerom da u zemlji prijema ostanu za jedan duži period, možda čak i za ceo život. Štaviše, oni očekuju i neku korist od dobijanja novog državljanstva. Državljani balkanskih zemalja su među onima koji se najčešće naturalizuju. Kod većine njih su verovatno slabo izražene namere povratka u zemlju porekla i zato su skloniji naturalizaciji nego državljani Evropske unije. Iako su za stanovnike iz balkanskih zemalja, u celini posmatrano, sve do 1998. godine vrednosti stope naturalizacije21 bile ispod proseka, one su od tada iznad proseka.22 U periodu 1995-2004, prosečna godišnja stopa naturalizacije iznosila je 2,8% za državljane Slovenije, i po 2,3% za državljane Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Te vrednosti su više od nacionalnog proseka (1,9%) kao i od proseka za državljane evropske petnaestorice (1,2%). Visoke su i stope naturalizacije državljana Bugarske i Rumunije, čije su prosečne

20 Stranac koji je u Švajcarskoj boravio 12 godina može zatražiti švajcarsko državljanstvo. Godine koje je

stranac proveo u zemlji između svoje 10. i 20. godine starosti se računaju dvostruko, kao i 3 godine u okviru petogodišnjeg razdoblja pre podnošenja zahteva. Pojednostavljena procedura za naturalizaciju se primenjuje na lice koje je supružnik švajcarskog državljanina, a koje boravi u Švajcarskoj 5 godina, a od toga je barem 3 godine u braku sa licem koje ima švajcarsko državljanstvo.

21 Broj osoba stranog državljanstva kojima je dato švajcarsko državljanstvo u jednoj kalendarskoj godini na 100 osoba istog državljanstva početkom godine.

22 Rast stope naturalizacije takođe odražava činjenicu da sve veći broj balkanskih državljana ispunjava uslove za sticanje državljanstva zbog njihovog dugog boravka u Švajcarskoj.


vrednosti iznosile 8,5% i 4,9%, respektivno. Uzimajući u obzir balkanske zemlje, državljani Makedonije su, sa stopom naturalizacije od 1,5%, spadali u one koji imaju najmanje šanse da dobiju švajcarsko državljanstvo (grafikon 6).

Grafikon 6.

Stope naturalizacije za bivše državljane balkanskih zemalja po ranijem državljanstvu, 1995-2004.

Značajan deo stanovništva balkanskog porekla je naturalizovan. Prema rezultatima popisa

stanovništva iz 2000. godine, 32.000 naturalizovanih lica koja su prethodno imala državljanstvo neke od balkanskih zemalja, činili su oko 6% ukupnog broja naturalizovanih Švajcaraca i 0,6% ukupnog broja stanovnika sa švajcarskim državljanstvom.23 U Švajcarskoj je svaki dvanaesti stanovnik balkanskog porekla (oko 8,5%) primio švajcarsko državljanstvo. Znatno veći od proseka su udeli naturalizovanih Rumuna (više od polovine je naturalizovano), Slovenaca (42,7%) i Bugara (34,2%). S druge strane, samo 6% Albanaca i 3,5% Makedonaca su dobili švajcarski pasoš. Zbog naglog povećanja naturalizacije, od 2000. godine broj švajcarskih državljana je povećan za 45.200 lica balkanskog porekla. Time je gotovo udvostručeno njihovo procentno učešće u ukupnom broju naturalizovanih Švajcaraca, dostižući udeo koji je za kraj 2004. godine procenjen na 11,5%. Neke druge procene upućuju da je do kraja 2004. godine, oko 18% stanovnika balkanskog porekla sa stalnim boravkom dobilo švajcarsko državljanstvo. Komponente kretanja stanovništva

Iz prethodnog izlaganja je očigledno da se samo migracijama ne može u potpunosti

objasniti povećanje brojnosti balkanskih zajednica u Švajcarskoj. Rođenja, koja su gotovo identična prirodnom priraštaju (broj umrlih je veoma mali), glavni su činilac demografskog

23 Prema popisu, naturalizovane osobe predstavljaju oko 9% ukupnog broja stanovnika sa švajcarskim

državljanstvom stanovništva.


rasta tog stanovništva. S druge strane, naturalizacija dovode do smanjenja broja balkanskih državljana u Švajcarskoj, a ta lica kroz prijem u švajcarsko državljanstvo postaju punopravni deo stanovništva zemlje.

Grafikon 7.

Komponente kretanja državljana balkanskih zemalja u Švajcarskoj, 1991-2004

U razdoblju 1991-2004, neto imigracija stanovništva balkanskog porekla sa stalnim

boravkom u Švajcarskoj iznosila je 194.800 lica. Sa 97.200 novorođenčadi, rađanja su, iako sa dvostruko manjim obimom od migracija, takođe značajno doprinela demografskom rastu. Međutim, između 1996. i 2000, živorođenja su svake godine brojčano nadmašivala obim neto migracionog salda (grafikon 7). U istom periodu je 74.400 lica primilo švajcarsko državljanstvo. Naturalizacije su 2004. godine, po prvi put, brojčano nadmašile obim neto migracionog salda i broja živorođenja. To je dovelo da izvesnog smanjenja stanovništva sa stalnim boravkom u Švajcarskoj koje je posedovalo državljanstvo neke od balkanskih zemalja (ukupno 1,3%).

Zaključci Zajednica državljana balkanskih zemalja u Švajcarskoj je pravi primer brzog

demografskog rasta do koga je došlo usled ogromnog priliva migranata i prilično velikog broja rađanja. Uprkos sve strožijem režimu ulazaka, broj lica sa stalnim boravkom u Švajcarskoj, koja su poreklom iz balkanskih zemalja nastavio je da raste i tokom 1990-ih godina, i to zbog azilantskih imigracija prouzrokovanim dešavanjima u bivšoj Jugoslaviji. Istovremeno, spajanje porodica bivših radnika migranata bilo je teško regulisati postojećim švajcarskim imigracionim zakonima. Danas, državljani balkanskih zemalja čine jednu od najbrojnijih grupa stalnog stanovništva zemlje koja ne poseduje švajcarsko državljanstvo.

Imajući u vidu ogromno učešće neto migracije u rastu stanovništva balkanskog porekla,


značajni su i sekundarni efekti migracionih tokova. Balkanska zajednica je demografski mlada populacija, koja ne samo da usporava starenje stanovništva Švajcarske, već dovodi i do većih stopa fertiliteta i nupcijaliteta. Prirodni priraštaj, koji je, pojedinih godina, nadmašivao neto migracije, je takođe važan faktor demografskog rasta.

Na osnovu prolongiranog boravka, državljani balkanskih zemalja u sve većem broju dobijaju švajcarsko državljanstvo. Stanovništvo balkanskog porekla je, stoga, doprinelo sve većoj kulturnoj raznolikosti zemlje.

Pitanje integracije u privredu, društvo i kulturu zemlje domaćina dobija na važnosti za brojčano veliku grupu kakva je balkanska zajednica u Švajcarskoj. To je dugoročan proces sa različitim mogućim ishodima. Iako u radu nije razmotran taj aspekt, postoje istraživanja koja se bave problemima intregracije imigranata, i većina je zasnovana na rezultatima popisa stanovništva iz 2000. godine (Mey, Rorarto, Voll, 2005). U njima se ukazuje na različitost situacije u pogledu integracije naturalizovanih Švajcaraca poreklom iz balkanskih zemalja. Prema obrazovanju i položaja na tržištu rada, neke grupe su veoma slične državljanima zapadne i severne Evrope, dok su druge sličnije migrantima iz Južne Evrope i zemalja u razvoju.

Literatura

Council of Europe (2005). Recent Demographic Developments in Europe 2004 (Strasbourg: Council of Europe Publishing).

MEY, E., RORATO, M., VOLL, P. (2005). Die soziale Stellung der zweiten Generation. Analysen zur schulischen und beruflichen Integration der zweiten Ausländergeneration (Neuchâtel: Swiss Federal Statistical Office).

SFSO (2004). La population étrangère en Suisse – Edition 2004 (Neuchâtel: Swiss Federal Statistical Office).

WANNER, Ph. (2002). "The Demographic Characteristics of Immigrant Populations in Switzerland". The demographic characteristics of immigrant populations, Population studies, No. 38, (Strasbourg: Council of Europe).

WANNER, Ph., LERCH, M., FIBBI, R. (2005). Familles et migration. Le rôle de la famille sur les flux migratoires (Neuchâtel: Swiss Federal Statistical Office)

Migracije, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka

Izdavači:

Društvo demografa Srbije Kraljice Natalije 45

Beograd, Srbija

Association DémoBalk Alamans 1, Pedion Areos

Volos, Grčka

Za izdavače:

Branislav S. Đurđev Byron Kotzamanis

Urednik:

Goran Penev

Štampa:

Eon studio, Beograd

Štampano u 200 primeraka

ISBN 978-86-82241-04-1

CIP – Каталогизација у публикацијиНародна библиотека Србије, Београд 314.15(497) "19" (083.41) 314.15(497) "19" (082) MIGRACIJE, krize i ratni sukobi na Balkanu s kraja 20. veka / urednik Goran Penev. - Beograd : Društvo demografa Srbije ; Volos : DémoBalk, 2011 (Beograd : Eon studio). – III, 292 str. : graf. prikazi, tabele ; 23 cm Prema predgovoru radovi su izbor sa međunarodnog naučnog skupa održanog u Beogradu od 27-29. oktobra 2005. godine. - Tiraž 200. – Str. 1: Predgovor / Goran Penev. – Napomene i bibliografske reference uz tekst. – Bibliografija uz svaki rad. ISBN 978-86-82241-04-1 (DDS) a) Миграције – Балканске државе – 21в – Статистика б) Миграције – Балканске државе – 21в – Зборници COBISS.SR-ID 184214028

demobalk_books_doc_00029 migracije, krize i ratni sukobi pocetkom 20 veka. book

Documents