2

3

4

De slipper vanMaria BonitaEen liefdesverhaal uit Pernambuco

Liesbet RubenBabette van Ogtrop

Aan deze kant van het boek volg je Nino Break. Keer het boek om voor het verhaal van Maria Bonita.

2

De slipper van Maria Bonita verschijnt bij de tentoonstelling MixMax Brasil in Tropenmuseum Junior (oktober 2012-maart 2015) Tropenmuseum Junior Linnaeusstraat 2 1090 HA Amsterdam 020-5688300 www.tropenmuseumjunior.nl Volg Tropenmuseum Junior en MixMax Brasil op Facebook en Twitter. De slipper van Maria Bonita © 2012 KIT Publishers, Amsterdam www.kitpublishers.nl ISBN 978 94 6022 2160 NUR 233

Tekst Liesbet Ruben, Babette van Ogtrop Inhoudelijke adviezen Dr. Hannedea van Nederveen Meerkerk, Ineke Holtwijk, Cyl en Pablo Gallindo, Ann Blokland, Marcos Galindo, Anouk Piket, Ubiracy Santana, Josine Backus Tekstredactie Irene Geerts Beeld- en eindredactie Liesbet Ruben Ontwerp Autobahn Productie High Trade BV, Zwolle Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar worden gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Personen uit Pernambuco van wie verhaal, werk of foto in het boek staan Derlon Almeida p.33-39, 96; p.77, 78, 89, 90-93, 96 Associação Quilombola de Conceição das Crioulas p.83-90, 96 Mestra Noêmia Barbosa p.56-58 J. Borges p.11, 32, 65-72 J. Miguel Borges p.9, 70-71 Roberto Betão p.46 José Bezerra p.73-82 Biu p.46-47 Pérola Braz p.28 Ricky Burgos p.72-73 Luiz Carlos Correia (Lula) p.59-60 Pedrinho Duarte p.71-74 Seu Gago p.55-58 Aregão Helder (DJ Dolores) p.73 Charly Jarson Lima da Silva p.49-53 Francisco Jordão p.12Lixiki p.62, 66 Marcos p.42-43 Mestre Zé Lopes p.66 Mestre Meia-noite p.34-36, 48 Marco de Nuca p.55 Bete Paes p.65 Ronaldo p.63-65 Tiana Santos p.61, 67-70 Fabio Soares da Silva p.49-51 Dona Socorro en Seu André p.91-94; p.93 Galo de Souza p.37-43, 83 João Alfredo de Souza p.83-86 Mestre Vitalino † p.59-63 Severino Vitalino p.61

3

Hoofdpersonen Paula Caal (wier foto’s model staan voor het fictieve verhaal van Maria Bonita) p.23-25 Nino Nação Break (wiens naam en foto’s model staan voor het fictieve verhaal van Nino Break) p.31-33, 45 Productie in Pernambuco Fina Produção Assistentie in Pernambuco Ineke Holtwijk, Clara Lima, Catia Avelar Liedjes p.73 en 78 www.tropenmuseumjunior.nl Bron voor hoofdstuk over J. Borges Memórias e contos de J. Borges

Foto’s Liesbet Ruben p.4, 9, 13-14, 21, 25, 27, 30, 35-37, 40-44, 46, 49, 53-61, 63, 65, 67, 69, 72, 78-81, 84-85, 87-89, 90, 92, 94-95; p.2, 5-8, 10, 12-13, 18-22, 26, 28, 31, 34, 36-37, 39, 42-43, 46-51, 55-56, 58-60, 74-87, 90-92, 94-95 Annemiek Spronk p.15, 17, 20-24, 27, 31-34, 42, 45-46, 48, 53, 64, 70, 72, 75; p.23-25 Babette van Ogtrop p.19, 52, 86, 93; p.17, 93 Irene de Groot p.12, 36, 38-39, 43, 50-52, 62, 65-66, 77, 83, 96; p.9, 11, 32, 38, 40, 61, 63-68, 70-72, 88-89, 96 Roberta Guimãres p.8, 11, 14, 16, 18, 26-29, 48-49, 60; p.14-15, 41, 44-45, 53 Johan Post p.91; p.90 Mirjam Marks p.7, 68-69, 71-74, 76 Aby Cohen p.10 Carlos Ebert p.69 Pierre Verges p.62 Camila Meneghini p.82 Obailê Moura de Santana p.29 Greg W. Lasley Nature Photography p.73 Pablo Gallindo p.16

Dit boek werd mede mogelijk gemaakt door bijdragen van Governo do Estado Pernambuco, secretaria de Cultura; Fundarpe, Fundação do Patrimônio Histórico e Artístico de Pernambuco; Ministerie van Buitenlandse Zaken; Gemeente Amsterdam; Mondriaan Fonds; VSBfonds; Prins Bernard Cultuurfonds; Fonds voor Cultuurparticipatie; Amsterdams Fonds voor de Kunst. Colofon MixMax Brasil www.tropenmuseumjunior.nl

4

Inhoud

De stad Recife 6

Ik ben Nino Break 31

Muren van Galo 37

Capoeira-les van mestre Meia-noite 45

Charly en Fabio 49

Seu Gago, meneer Stotter 55

Lula, de man die van een plan iets maken kan 59

Ronaldo, de vuilnispikker 63

Tiana Santos, beeldend kunstenares 67

Freestyle-voetbal 71

Iemanjá, de zeegodin 75

Slippers, overal slippers 83

De Capibar 93

De stad Recife

6

Nino houdt van zijn stad Recife* *Recife [spreek uit: Resiefie] is de hoofdstad van de deelstaat Pernambuco [Pernamboekoo] in het noordoosten van Brazilië.

7

Waar de Capibaribe* en deBeberibe* de zee in stromen

8

*In de taal van de Tupi-indianen [Toepi] betekent Capibaribe [Kabiebaríebie] ‘de rivier van de capibara’s, de waterzwijntjes’. Beberibe [Bèberíebie] betekent ‘daar waar het suikerriet groeit’.

Waar tussen de luchtwortelsvan de mangrovebossen*het lawaai van de stad ver weg is

*Mangrovebossen bestaan uit bomen en planten die in zoutig water aan tropische kusten groeien. Hun wortels steken boven het water uit. Als het vloed is, staan de wortels onder water.

9

1010

Waar het wateroppervlak de lucht weerspiegelt

11

Waar de krabben dansen in de modderrivier

Waar mangue-beat* muziek de wereld veroverde

*Mangue beat betekent mangroven bossen beat. Mangue beaters hebben respect voor waar ze vandaan komen. Tegelijk staan ze open voor alles en iedereen. In hun muziek hoor je volksmuziek van Pernambuco, gemixt met rock, soul, funk en rap.

met de kreet‘Van de modder naar de chaos’

12

13

Waar de golven hoog opspatten

14

Waar dewitte broeken van de capoeira-vechters smetteloos blijven

Waar de grond kookt als de frevo

wordt gedanst

15

Waar carnaval het hoogtepunt van het jaar is

16

Waar oorverdovende trommels Afrikaanse koningen en koninginnen begeleiden

17

18

Waarjong en oudgelovig zijn

19

Waar iedereen bij een voetbalclub hoort

20

Waar de muren schreeuwenvan de graffiti

Mama, ik hou van je. We houden van wat we doen

21

Waar ieder been een tattoo heeft

22

Waar de stoep een huiskamer is

23

Waar overal en altijd muziek is

24

Waar straatrovers razendsnel zijn

25

Waar hekken goed op slot zitten

26

Waar iedereen zijn duim omhoog steekt

27

Waar iedereen zijn duim omhoog steekt

28

Waar de rivier huilt van het vuil

29

Waar de golven geluk brengen

30

Daar vindt Nino een slipper in het zand

31

Ik ben Nino Break

32

Nino is mijn apelido [apelíedoe].* Ik ben een echte Braziliaan. Ik heb de hele wereld in me. Mijn ene betovergrootmoeder komt uit Afrika. Mijn andere betovergrootmoeder is een indiaanse, getrouwd met een Portugees.

*Apelido betekent roepnaam.

33

Ik ben een breakdancer. Mijn gemixte afkomst komt me goed van pas. Wij mixen bewegingen uit de dansen van hier: frevo [frévoe], maracatu [marakatóe], capoeira [kapoeweraa], ciranda [sierándaa], hiphop. Voor mij betekent dansen vrijheid. Ik vind meisjes die breakdansen sexy. Veel sexier dan meisjes die alleen maar schudden met de billen.

Over mijn familie kan ik kort zijn. Van hen hoef ik niets te verwachten. Mijn vader zie ik niet meer. Mijn moeder heeft me het huis uit gezet. Ik wil verder met breakdance. Zij ziet daar niets in. Ze wil dat ik een baan zoek. Dat doe ik niet.

‘Dat ik breakdancer ben geworden, dat heb ik aan mestre [mestrie] Meia-noite [Meja-noitje]* te danken.Hij is mijn grote voorbeeld. Hij is een geboren danser, net als ik. Zijn vader zag er niets in. Toch ging mestre Meia-noite door met dansen. Toen zijn vader hem later op tv zag, was die stomverbaasd. En daarna ook trots. Zo trots dat hij zijn zoon een stuk grond gaf hier in de Sterrenwijk om een huis op te bouwen.Mestre Meia-noite heeft er een dansschool gebouwd. Alle muzikanten, alle dansers uit Recife en alle families in de Sterrenwijk kennen mestre Meia-noite en zijn dansschool.’

*Mestre betekent meester in het Portugees. Meia-noite betekent middernacht. Meia-noite kreeg deze bijnaam toen hij als enige zwarte danser danste in het ballet van Recife.

34

Net als veel kinderen uit de Sterrenwijk ging ik vroeger na schooltijd naar de dans-school.Daar leerde ik capoeira, ciranda, frevo en maracatu. Een betere leraar dan mestre Meia-noite kun je niet hebben.Van hem wil je graag leren.Hij krijgt het beste uit ieder kind. Als ik geen les bij hem had gehad, was ik vast het verkeerde pad op gegaan.Onze wijk is een arme wijk. Ik keek op tegen de jongens met veel geld, mooie brommers en dure kettingen om hun nek. Zo wilde ik ook zijn. Dat is het gevaarlijke. Voor je het weet ben je drugskoerier. En als je eenmaal in die wereld zit, loopt het slecht met je af.

35

36

‘Mestre Meia-noite laat kinderen hun energie op een goede manier gebruiken. Bij hem krijg je niet alleen les in dans, maar ook in muziek, capoeira, tekenen en schilderen en in het maken van mooie dingen van afvalmateriaal. Veel van zijn leerlingen zijn nu zelf leraar.’

37

Muren van Galo‘Bij mijn vrienden voel ik me thuis. Wij zijn kunstenaars. We willen een eigen plek hier in de stad. We zijn een oude fabriek aan het opknappen. Het wordt een Vila de Artistas [Viela djie Artíestas]. We maken er tentoonstellingsruimtes, muziek- en dansstudio’s en werkplaatsen rond een binnenplaats. Dat zijn onze plannen. We moeten nog geld vinden om ze waar te maken. Maar met goede vrienden krijg je veel voor mekaar met weinig geld.’

38

*Galo betekent haan.‘Dit is graffiti van Galo [Gáloe].* Galo de Souza is graffiti-kunstenaar en een van de mensen van de Vila de Artistas.Zijn werk herken je uit duizenden. Aan de stijl. Hij schildert wenk-brauwen als wolkjes. Zijn vrouw met haar ronde gezicht en vissenogen. Het haantje op haar hand is Galo zelf.Galo schildert mannetjes met zeegezichten en vleugels om vrij te kunnen vliegen. Een boef die ervandoor gaat met zijn armen vol horloges, voor elk wereld-deel een. Mensen in alle kleuren.Hij schildert ook vaak sexy zeemeerminnen.’

39

Op een muur in de oude binnenstad heeft hij een grote roze man geschilderd. Die man ligt zoals alleen Galo iemand kan laten liggen. Galo noemt zijn werk Galoffitis, ‘graffiti van Galo’.

40

41

‘Oi* Galo. Tudo bom[toedoe bong]?*Ik zocht je, amigo [amiegoe].* Wat ben je met diekinderen aan het schilderen?’‘Oi Nino. Tudo bem [toedoe beng].Ik schilder een trommel,om precies te zijn een maracatu-trommel.’

*Oi is hoi, hallo. *Braziliaanse groet. De een vraagt: tudo bom? De ander antwoordt: tudo bem. Alles goed? Alles goed. *Amigo betekent vriend.

42

43

‘Nu ga ik relaxen.Mijn beste leerling neemt het van me over.Er zijn hier muren genoegdie vragen om graffiti.’

44

Galo maakt ‘Galoffiti’. Hoe heet jouw graffiti? Vul op de puntjes je naam in. ..................ffiti Maak op deze muur

je eigen graffiti.

45

Capoeira-les van mestre Meia-noiteNino’s leerlingen staan buiten te wachten voor de breakdance-les. ‘Vandaag ga ik jullie leren om op je handen te staan. Kijk, zo!’

Sommige kinderen proberen Nino na te doen. Als iedereen weer met beide voeten op de grond staat, lopen ze met z’n allen de dansruimte in. Mestre Meia-noite zit met een groep leerlingen op de grond.‘Oi Nino en Luandra en Wagner en Helder en Ana en Chico en Sjoesja en Pamela en Mariana en Rubens, kom erbij zitten. Ik vertel net over capoeira en frevo. Goed om te weten, ook voor breakdancers.’

46

‘Voor capoeira moet je een beetje sterk zijn, maar vooral snel en slim. De twee capoeiristas staan tegenover elkaar in het midden van een kring.Iedereen in de kring geeft energie aan de twee spelers in het midden door te zingen en te klappen. De tegen standers proberen elkaar uit balans te krijgen. Ze bewegen aan één stuk door. Soepel en veerkrachtig. Ze maken schijn-bewegingen. Ze verliezen elkaar geen moment uit het oog. Ze verdedigen zich. Ze draaien om elkaar heen. Ze vallen aan met een trap of stoot of schaar-beweging.

Capoeira is ontstaan in de slaventijd.In de tijd dat mijn overgrootvader als slaaf* op een plantage moest werken. Sommige slaven probeerden te vluchten. De slaven die dat lukte, verstopten zich in de bossen buiten de plantages.

Ze gingen anderen helpen ontsnappen. In het ge heim trainden ze gevechts - technieken: aanvallen en verdedigen. Zo is de capoeira ontstaan.

In 1888, toen mijn opa elf jaar was, werd de slavernij in Brazilië afgeschaft. Capoeira-vechters namen toen vaak een baantje in het leger. Of ze werden ingehuurd als body guards, en ook wel als huurmoordenaar. In die tijd hadden capoeira-vechters altijd een mes bij zich.

Met carnaval huurden de fanfare- orkesten capoeiristas in om hen te beschermen. Dat was nodig, omdat de verschillende orkesten toeterend en trommelend strijd met elkaar voerden. Als ze elkaar tegenkwamen, barstte het toeter- en trommelgevecht los. Wie het hardst en het snelst speelde, won. Soms was er geen houden aan en werd het echt knokken. En als de capoeiristas met hun messen mee-vochten, vielen er doden.Die messen werden al gauw verboden. De capoeiristas bedachten een oplos-sing: paraplu’s in plaats van messen.’

*Als slaaf ben je het bezit van iemand die je gekocht heeft. Je wordt niet als mens gezien. Je krijgt geen cent voor je werk. Je kan niet weg. Je eigenaar doet met je wat hij wil.

47

48

*Het woord frevo komt van het Portugese woord ferver dat koken betekent. Zo warm krijg je het als je de frevo danst.

‘In de paraplu verstopten ze hun mes. De capoeira werd verboden.De snelle muziek en de snelle dans met parapluutjes bleef. Dat werd de frevo.*De frevo-dans met parapluutjes is dé dans van Pernambuco geworden.

En toen vele jaren later de capoeira weer mocht, maar dan zonder messen, werd het een mix van vechten, dans, acrobatiek, muziek en zang. Het gaat om het spel,de improvisatie en het uitdagen van elkaar. Wie daarin de ander de baas is, heeft gewonnen. Pak me dan als je kan!’Mestre Meia-noite springt op en gaat ondersteboven staan, als een boom.

Charly en FabioDe volgende dag heeft Nino afgesproken met zijn vrienden Charly en Fabio. Charly en Fabio zijn upcycle* kunstenaars.

*Upcyclen is van afval iets nieuws maken dat weer gebruikt kan worden. Je ziet nog wat het was.

49

Als Fabio plastic flessen ziet, weet hij hoe hij er dieren van kan maken. Heel veel verschillende dieren: witte reigers, een valk, een pelikaan, een libel, een wesp, een kever, een vlinder, een schildpad, een krab, een schorpioen, lieveheersbeestjes, eigenlijk alle dieren. Wie zijn dieren heeft gezien, kan een plastic fles niet meer alleen als fles zien. Er zit een dier in elke fles.

50

En kijk naar die grote trommel van Charly. Eerst was het een wasmachine-trommel. Nu is het een maracatu-trommel. Van een dik stuk pvc-buis en een oude remkabel van een fiets maakt hij een donder-instrument. Van een dunne pvc-buis, 150 spijkers en een handvol kraaltjes maakt Charly een indiaans regen-instrument. Als de kraaltjes langs de spijkers rollen, klinkt het als een regenbui in het oerwoud. Als hij zijn zee-trommel beweegt, hoor je de golven. Een zeef met sleutels rinkel-tinkelt als een regenbui op een golfplaten dak. Een rammelaar van computertoetsen maakt het geluid van nadruppelende regen.

51

52

Charly woont in de wijk met de indiaanse naam Muribeca, ‘Witte Mug’. Veel mensen in Muribeca zijn van indiaanse afkomst, Charly ook. Hij zegt dat hij daarom zoveel van trommels en natuurgeluiden houdt. Charly geeft af en toe les aan kinderen.Van kokers, blikjes en poederdozen maken ze dan hun eigen ganza-shaker. De kinderen beplakken hun shakers met plaatjes uit tijdschriften. Ze vullen hun shaker met een handvol steentjes of bonen of zaadjes.En shaken maar!

Chi

Chi

Chi

Chi

ke

ke

ke

ke

te

te

te

te

ke

ke

ke

ke

Het ritme van de ganza-shaker is als de hartslag van de Braziliaan. Het past bij alle Braziliaanse muziek: samba, frevo, maracatu, ciranda.

Charly zegt: ‘Je moet twee keer naar de dingen kijken. Wat is het nu en wat kan het worden?’Fabio en Charly werken aan een tentoon-stelling in de Vila de Artistas. Zoals altijd wanneer Nino, Charly en Fabio samen zijn, buitelt het ene idee over het andere.

53

Charly zingt een zelfgemaakt lied, terwijl hij het ritme klapt met zijn slippers.‘Mix en remix volop.’

‘Ik laat mijn vissen vliegen en mijn vogels zwemmen.’

‘De krabben veroveren de stad.’‘Alles en iedereen danst in de modder.’

‘Overal zit muziek in.’‘Een regenbui wordt muziek, met emmers als klinkklare trommels.’

‘In de keuken rammelt het bestek zijn partijtje mee.’‘De wind loeit door een afvoerpijp.’

‘Tuinslangen fluiten.’‘Galo schildert zeegezichten en wolken.’

‘Stralende ogen verzorgen de lichtshow.’‘Slippers in alle kleuren van de regenboog zullen dansen op ons plein, de praça [prasaa].’

‘Alles mixt met iedereen.’‘We mixen en remixen tot we omvallen.’

‘En jij Nino, jij steelt de show met je breakdance. Alle meisjes zullen verliefd op je worden.’

‘Op onze plek kan alles.’‘De fantasie wint!’

‘En natuurlijk komt er een boteco’*

*Een boteco [botèkoe] is een buurtcafé waar je je thuis voelt. Je gaat erheen om iets te eten en te drinken, iets te kopen of te verkopen en voor een praatje. Even de stress van de dag vergeten.

54

55

Seu Gago, meneer Stotter Zingend lopen de drie naar het plastic-sorteerbedrijf van meneer Stotter.

‘Mix en remix volop.Werp niet weg,pak het op.Oud ijzer en plasticverandert non-stop.

Zet alles op zijn kop.Dans met je ziel. Maak muziek, hiphop. Mix en remix.Verander non-stop.’

Charly en Fabio hebben veel flessen en doppen nodig voor de tentoonstelling. Charly heeft doppen nodig voor zijn chocalho’s [sjokaljoes].* Fabio heeft flessen nodig om krabben, papegaaien, vissen, vogels en insecten van te maken. Meestal zoeken ze hun spullen zelf. Maar voor de tentoonstelling hebben ze er zoveel nodig dat ze ze bij meneer Stotter gaan kopen.

Nino weet waarom de man Seu Gago [Seew Gagoe],* meneer Stotter, genoemd wordt. Aan het begin van elke zin haalt Seu Gago drie tellen diep adem om niet te stotteren. Daar is hij al, naast een vrachtwagen die een nieuwe lading plastic afval aflevert. Meneer Stotter legt uit: ‘...Er gaan twintig zakken met flessen in de persmachine om één pakket te maken. ...Deze pakketten gaan naar de recycle-fabriek, ...die er korrels van maakt. ...Van die korrels worden nieuwe plastic spullen gemaakt.’

56

*Chocalho’s zijn rammelinstrumenten. *Seu betekent meneer. Gago betekent stotter.

57

Nino loopt over het terrein. Het is de eerste keer dat hij hier komt. Het ruikt er vies en als je niet uitkijkt, glijd je uit. De medewerkers sorteren het plastic op soort en kleur: doorzichtig zonder kleur, doorzichtig groen, doorzichtig blauw en ondoorzichtige, bonte kleuren. Ze sorteren doppen op kleur als er een klant voor is. Per kleur wordt het plastic in de persmachine gekieperd en samengeperst. Meneer Stotters zoon staat aan de persmachine.

‘...Mijn zoon is getrouwd en hij heeft een kind. ...Hij rookt niet, hij drinkt niet en ...hij gokt niet. ...Ik ben trots op hem....Ik geef werk in deze wijk. ...Ik betaal 120 reais* per week. ...De mensen zijn blij dat ze werk hebben. ...Wat moeten ze anders? ...Ik kom uit het dorre binnenland van Pernambuco. ...Daar was het leven pas hard. ...Daar was het twee eieren voor vier mensen....Ik zou wensen dat ik dit werk niet hoefde te doen. ...Maar het is niet anders als je komt van waar ik vandaan kom. ...Ik ben niet naar school geweest en kan niet lezen en schrijven. ...Maar ik kan wel rekenen.’

*De munteenheid in Brazilië is de real. Meer dan één real noem je reais. Een real is veertig eurocent.

58

‘...Ter zake. Charly, hoeveel doppen heb je nodig?’ ‘Ik wil er zevenhonderd. Ze hoeven niet op kleur te worden gesorteerd.’Meneer Stotter geeft een rekensom.‘Ongesorteerd en niet schoongemaakt kosten die doppen drie reais per kilo.In een kilo zitten 350 doppen.Dus reken maar uit hoeveel zevenhonderd doppen moeten kosten.’

Fabio vraagt hoeveel duizend doorzichtige, niet ingedeukte flessen kosten.Meneer Stotter geeft nog een rekensom.‘Plastic flessen zijn dertig realcent per kilo. In een kilo gaan ongeveer twintig flessen. Dus reken maar uit hoeveel duizend flessen je gaan kosten. Alle prijzen zijn zonder schoonmaken.’

Als ze de poort uit lopen, zegt Nino tegen zijn vrienden: ‘Dat stotteren valt alles mee. Maar ja, heb je eenmaal zo’n bijnaam, dan kom je daar niet meer van af.’

59

Lula, de man die van een plan iets maken kanCharly en Fabio nemen Nino mee naar Lula [Loela]. Ze willen Lula vragen of hij hen kan helpen met hun plannen voor de Vila de Artistas.

60

Charly zegt: ‘Lula heeft veel verstand van afval verwerking en hergebruik.Hij maakt mooie dingen van petflessen en doppen en ander afval. Hij is onderwijzer geweest en weet veel van kunst projecten. En hij heeft contacten met kunstenaars en met politici.Bovendien kan hij goed organiseren.’ Nino rijmt: ‘Lula is de man die van een plan iets maken kan.’ Ze lopen Lula’s showroom binnen. Lula laat zien wat hij maakt: stoelen en banken van plastic flessen, de vlag van Pernambuco van doppen. Hij maakt ook prullenbakken van doppen.

Charly en Fabio vertellen over hun Vila de Artistas. Lula ziet er wel wat in. ‘Ik doe mee. Ik heb goede contacten met vuilnispikkers, die langs de straten gaan. Ze pikken uit het afval wat ze kunnen verkopen.Almiro, die ken je wel. Hij brengt gave plastic flessen naar Tiana Santos, een kunstenares die ook mooie dingen maakt.’

‘Met Tiana samen kan ik een petkamer maken.’‘Een petkamer?’ zeggen de anderen in koor.‘Ja, een kamer waarvan alle wanden en de meubels en lampen gemaakt zijn van petflessen.’‘Petflessen?’ vraagt Nino.

61

Terwijl de vrienden wachten tot Lula zijn vriend gesproken heeft, oefent Nino het petwoord.

‘Ja, frisdrankflessen van polyethyleen tereftalaat.* Petflessen van Coca Cola, Pepsi, Fanta, Guaraná [gwaraná]* en Frevo-frisdrank.

Ik ga meteen mijn vriend bij het ministerie van Cultuur bellen. Als hij er wat in ziet, kunnen we bij hen geld aanvragen om tentoonstellingen te maken in de Vila.’

‘Lula is de man die van ons plan iets maken kan,’ zingt Nino.

*Pet is de afkorting van polyethyleentereftalaat, de kunststof waar petflessen van gemaakt worden.

Poly ..., poly-ethyleen..., poly-ethyleen-teref..., poly-ethyleen-teref-talaat, poly-ethyleen-teref-talaat, poly-ethyleen-teref-talaat, polyethyleentereftalaat.

62

*Guaraná is een bes van een klimplant die groeit in het Amazone-oerwoud. De Amazone-indianen eten deze bessen om extra kracht te krijgen. In een kwart van alle Braziliaanse frisdranken zit guaraná. In guaraná zit veel meer cafeïne dan in koffie of thee.

63

Ronaldo, de vuilnispikkerTerwijl Lula belt, zet een vuilnispikker zijn kar voor de poort. Het is Ronaldo. Hij haalt gave flessen uit de plasticbak. Nino kent hem wel. ‘Ronaldo, kun je leven van dit werk?’‘Het is moeilijk rondkomen voor een gezin met drie kinderen, met het geld dat ik verdien. Ik hoop dat het beter wordt.Ik hoop dat mijn kinderen ander werk gaan doen. De oudste wil dokter worden, de jongste wil freefighter worden en de middelste denkt er nog over na. Hij wil altijd met me mee op de kar. Hij vindt het spannend om te zien wat ik oppak.Ik vind ook wel eens spelletjes.’

64

‘Het liefst verkoop ik mijn spullen aan kunstenaars, zoals Lula of Tiana Santos. Zij betalen goed. Voor een niet-ingedeukte fles krijg ik tien cent. Dat is vijf keer zoveel als wat ik krijg bij het afval-verzamelpunt. Daar breng ik het oude, vieze en kapotte plastic heen.Lipjes van blikjes zijn heel gewild bij kunste-naars. Met carnaval liep in de optocht iemand met een paraplu van lipjes die ik had verzameld.

Voor een literfles vol met lipjes krijg ik tachtig reais. Het is veel werk om zoveel lipjes bij elkaar te krijgen. Ik weet dat de stad schoner wordt door wat wij, vuilnispikkers, doen. Toch kan ik niet zeggen dat ik trots ben op mijn werk.’

Ronaldo is op Lula’s flessenbank gaan zitten. ‘Deze bank zit goed. Hoeveel flessen heb je nodig voor zo’n bank? Even tellen. Die ga ik thuis ook maken.’

64

65

Lula blijft aan het bellen. Ronaldo pakt zijn kar. Nino loopt een stuk met hem mee.‘Kijk Nino, ik ben ook op zoek naar kapotte stoelen, van die ijzeren, waarvan het plastic draad stuk is. Als ik een goede vind, breng ik die naar een vrouw die kunstenares is. Zij maakt er stoelen van die heel duur zijn. Stoelen die in musea worden tentoongesteld. Zij is beroemd. Ik heb haar stoelen in een tijdschrift zien staan. Zij betaalt mij royaal voor een goed frame.

Wat zij niet neemt, verkoop ik aan meneer Pereiro voor twintig reais. Hij bespant de stoelen met nieuw plastic spaghettidraad. Hij verkoopt ze voor honderd reais. Soms zijn de stoelen die ik vind te oud om op te knappen. Dan breng ik ze naar Lula’s verzamelpunt. Lula betaalt één real voor een kilo oud ijzer.’Ronaldo loopt in hoog tempo met zijn kar langs de vuilniszakken. ‘Ik voel meteen aan een vuilniszak of er wat van waarde in zit. Kijk, een whiskyfles, van een duur merk, met de doos erbij. Dit is een goeie vangst. Deze fles kan ik vullen met goedkope whisky en voor veel geld doorverkopen.’

66

Als Ronaldo de hoek omslaat, zegt Nino tchau* tegen hem en loopt terug naar Lula. Lula heeft zijn vriend bij het ministerie gesproken. ‘Mijn vriend gaat het met de minister bespreken. Hij gaf als advies dat we ook kunstenaars van buiten de stad bij dit project moeten betrekken. En hij vroeg me het plan op papier te zetten. Dat ga ik doen.’Nino is blij dat Lula dat wil doen. ‘Projectplannen schrijven is niets voor kunstenaars en breakdancers.’‘Nino, ik heb ook Tiana gesproken en jij bent uitgenodigd voor een workshop petfles bij haar, morgen.’‘O leuk, een workshop polyethyleentereftalaat-fles.’Lula lacht. ‘Nino, jij bent een snelle leerling.’

*Tchau betekent doei.

66

67

Tiana Santos, beeldend kunstenares

68

69

De volgende dag loopt Nino de trap op van een statig huis aan de rivier.Hij loopt door een kleurig vliegengordijn en stapt een wonderlijke wereld binnen. Het licht is betoverend. Overal waar hij kijkt, ziet hij wanden en gordijnen van doorzichtig plastic. Elke wand is anders. Het duurt even voor hij ziet dat alle wanden van flessen zijn gemaakt. Ook de gordijnen en de lampen en de tafeltjes en de banken. Soms is het de bodem, soms het midden-stuk, soms de hals van de fles. Soms zijn de flesdelen in elkaar geschoven en soms zijn de delen strak aan elkaar gebonden. Soms zijn de flessen helder, soms met figuren bekrast. Soms met de dop erop, soms zonder dop.

Er is een wand van krullende slierten. Er hangt een gordijn van plastic bloemen. De bloemen zijn bodems van frisdrank-flessen. Er staan een tafeltje en een krukje van omgekeerde flessen met gekleurde doppen bovenin. Een lamp lijkt van schelpen gemaakt. Zelfs met zijn neus erbovenop ziet Nino niet hoe je zulke schelpen van een frisdrankfles kunt maken.

70

*Até logo betekent tot ziens.

Nino gaat naar de workshopruimte. ‘Jij bent zeker Nino.’ Een vrouw komt met een uitgestoken hand naar hem toe. Ze heeft een grote ring van plastic om haar vinger. Het is Tiana, de kunstenares. Ze vertelt Nino over haar werk. ‘Ik wil de wereld mooier maken. Al die plastic flessen die zomaar worden weggegooid, maken de aarde alleen maar lelijker. Kijk naar de rivier hier voor mijn huis. Ik zie het plastic voorbijdrijven. Door mijn kunst geef ik flessen een tweede leven en maak ik er juist iets moois van.’Tiana laat Nino zien hoe hij een bakje kan maken van de bodem van een fles.Als het bakje klaar is, doet hij er een paar doppen in en klapt het dicht. Het dichtklappen is een mooi geluid. Hij doet het nog eens. ‘Klap, klap, klap, klap, klap.’ Hij heeft een ritme-instrument gemaakt. Als het bakje dicht zit, is het een rammelaar, een ganza-shaker.

‘Chi ke te ke chi ke te ke chi ke te ke chi ke te ke.’

Door het geluid en het ritme krijgt Nino zin om te dansen. Hij is tenslotte breakdancer en geen beeldend kunstenaar. Hij kan niet zo lang stilzitten.‘Tchau Tiana, até logo [atee lògoe].’*En weg is hij.

Freestyle-voetbalNino loopt naar het strand. Op een muurtje doet hij zijn dagelijkse strekoefeningen.Als breakdancer moet hij soepel blijven. Verderop zijn jongens aan het voetballen. Misschien kan hij een balletje meetrappen.Nino is gek op voetbal.

71

72

‘Ik ben voor de club Santa Cruz. In mijn buurt is iedereen voor Santa Cruz. De andere twee voetbalclubs van Recife zijn Náutico en Sport. Náutico-fans worden de Barbies genoemd. Hun fans zijn, tsja, hoe zal ik het netjes zeggen, de watjes van Recife met hun rood-wit gestreepte shirtjes. Sport Recife, dat is onze grote rivaal. Als wij tegen hen spelen, is het altijd knokken. Ze lokken het gewoon uit. Laatst ook weer, een giga-vechtpartij, na de wedstrijd. Vanwege dat eeuwige knokken zijn een paar vrienden van me niet meer voor Santa Cruz. Ze zeggen dat ze wel van voetballen houden, heel veel zelfs, maar niet meer van voetbalclúbs. Ze willen niet eens meer de uitslagen weten! Ze gaan met een eigen groepje vrienden om vijf uur ’s ochtends tegen elkaar spelen op het strand, als het nog fris is. Basta. Voor hen geen prof- voetbal meer. Zij gaan voor het spel. Ik snap het wel.’

73

‘Hé, hands!’Twee jongens zijn niet gewoon aan het voetballen.De bal rolt over hun armen en benen en rond de nek. ‘Ik ken ze van tv. Het zijn Pedrinho en Ricky, kampioenen freestyle-voetbal van Pernambuco. Freestyle-voetbal is een mix van voetballen, dansen en acrobatiek. Het gaat erom dat je zo lang mogelijk de bal omhooghoudt met allerlei trucs: ATW, ‘Around the World’, de bal rond je been laten draaien. ATM, ‘Around the Moon’, de bal rond je hoofd laten draaien.’De radio speelt een nummer van DJ Dolores. De jongens doen hun voetbalkunsten op de maat van de muziek.

Crianças dançando frevo Com o pé na areia, à beira-mar Sereias cantam tão doce Para alegria de Iemanjá O vento brinca mansinho E no coração Ele sopra uma canção Me dê a sua mão Vamos rodopiar No frevo da mistura Para recriar O mundo inventar Um novo sol nascer Idéias a brotar A cada amanhecer

Kriansas dansandoe frévoe Kom oe pèh na areia, à beira-mar Sereijas kantang taoeng dossie Para alegria de Iejeemanzjáa Oe ventoe brienka mansienjoe Ee noe korasaoeng Ellie sopra oema kansaoeng Mie dè a soea maoeng Vamoesj hodopiar Noe frevoe da miestoera Para hekriar Oe moendoe inventar Oem novoe sol nasseer Ideijas a brotar A cada amanjesseer

Kinderen dansen de frevo Met de voeten in het zand Zeemeerminnen zingen lieflijk Om Imanjá te plezieren De wind speelt zachtjes In het hart Blaast hij een lied Geef me je hand. Draai en tol In de frevo-mix Om telkens weer opnieuw De wereld uit te vinden Een nieuwe zon komt op Ideeën bloeien op Bij elke zonsopgang

‘Die bal is voor mij.’ Nino vangt de bal op met een grappige hiphop-beweging en danst met de bal. ‘Amigo, jij hebt talent! Dat heb je vaker gedaan. Jij kan dansen met de bal, net als Neymar.* Kom nog eens meedoen. Sorry, we moeten nu weg voor filmopnames. We zien elkaar wel weer.Até logo.’‘Tchau Pedrinho. Tchau Ricky.’

74

*Neymar is het supertalent van de club Santos [Santoesj] uit São Paulo [Saoeng Páoeloe]. Hij is een van voetbalhelden van Brazilië.

75

Iemanjá, de zeegodinNino slentert over het strand. Op zo’n doordeweekse dag is het niet druk. Een mooi meisje ligt aan de rand van de zee. Een verkoper van speelgoed en een verkoper van watermeloen lopen voorbij.

76

Nino gaat in het zand liggen. Zo vlak bij de golven, in de warme zon, doezelt hij weg. Hij droomt van een mooi meisje.Het is een schitterende droom. Het meisje rijst op uit de zee. Ze glanst in de zon, als een Afrikaanse schone. Ze heeft lang zwart indianen-haar. Ze heeft Braziliaanse groene ogen. Ze is goddelijk, menselijk en dierlijk tegelijk. Met haar vissenstaart flipflopt ze door de golven. Iemanjá [Iejeemanzjaa], de godin van de zee, is voor Nino verschenen. Ze danst en zingt een lied van de zee, een ciranda.Nino kent het lied en zingt het mee.

77

Eu fui à praia do Janga Pra ver a ciranda Do meu cirandar, cirandar E o mar estava tão belo E um peixe amarelo Eu vi navegar, navegar Não era peixe, não era Era Iemanjá, rainha Dancando a ciranda, ciranda No meio do mar

Eeuw foei aa praja doe Zjanga Pra veer a sierándaa Doe meew sierándaar, sierándaar Ee oe mar esjtava taoeng bèloe Ee oem peisjie amareloe Eeuw vie navegar, navegar Não era peixe, não era Era Iejeemanzjaa, raienja Dansandoe a sierándaa, sierándaa Noe meijo doe mar

Ik ging naar het strand van Janga om de ciranda te zien Mijn ciranda te dansen, cirandar De zee was zo mooi En een gele vis zag ik bewegen door het water, navegar Het was geen vis, dat niet Het was Iemanjá, koningin De ciranda dansend, ciranda In het midden van de zee.

78

Nino volgt haar bewegingen. Iemanjá duikt de golven in. Weg is ze.Een golf komt aanrollen en wekt Nino. Het zeewater trekt zich terug.

79

80

Voor Nino’s voeten ligt een slipper, gebracht door de golf. Nino kijkt naar de slipper. Er komt een volgende, grotere golf aanrollen. De golf pakt de slipper op en neemt ‘m mee terug de zee in. ‘Tchau slipper.’ Een volgende golf komt eraan en legt de slipper weer precies voor Nino’s voeten. ‘Oi slipper.’ Nino pakt de slipper op en bekijkt ‘m van alle kanten. Het is een witte slipper, maat 38, de linker. Het is de helft van een meisjesgezicht. Nino bestudeert dit cadeau van de zee.‘Waar ken ik dat gezicht van? Waar heb ik haar eerder gezien... Waarom krijg ík deze slipper? Is het een geschenk van Iemanjá, de godin van de zee? Of heeft iemand deze slipper aan Iemanjá gegeven en wil ze hem niet? Is het niet haar maat, niet haar merk, niet haar kleur? Iemanjá’s kleur is blauw.’

*Er bestaan veel soorten haaien, gevaarlijke en ongevaarlijke. Aan de kust van Pernambuco zwemmen de gevaarlijke stierhaai, de witte haai, de witpunthaai en de tijgerhaai. De citroenhaai is tamelijk onschuldig. Al deze haaien kunnen zo’n 3,5 meter lang worden. Tussen vijf en zes uur ‘s ochtends en tussen vijf en zes uur ’s avonds is het haaientijd.

‘Ik heb nog nooit gehoord dat ze slippers krijgt. Ze krijgt badschuim, spiegeltjes, make-up, kammetjes, parfum, lippenstift, sieraden, gekleurde linten. Wat moet zij met slippers? Ze heeft geeneens voeten. Zie ik daar in de verte een staartvin tussen de golven? Iemanjá? Wat ruik ik? Ik ruik watermeloen! Haaien?!* Als de zeewind de geur van watermeloen meeneemt, zijn er haaien in de buurt! Zou een haai de andere slipper hebben opgegeten? Of het meisje dat bij de slipper hoort? Brrrrr. Weg met die nare gedachte.’

81

82

Ook al lopen hier een miljoen paar slippers rond: bij deze linkerslipper hoort een rechterslipper. Ik ga die andere slipper vinden. Het gaat me lukken. Die slipper heb ik niet voor niets gekregen. Het is een teken. Ik voel het. Ik weet het zeker. Deze slipper is mijn geluksslipper.Het is de kunst van het leven om je andere helft te vinden. En bij deze slipper hoort een meisje. Misschien is dat wel het meisje dat bij mij hoort. Meisje, ik wil je zien. Geen meisje te zien hier. Niet in de zee, niet op het strand.’

83

Slippers, overal slippersNino loopt door de stad. Hij voelt zich alleen. Hij wil het meisje vinden. Het meisje van de slipper. Hij houdt de slipper tegen zich aan en kijkt naar de grond. Hij kijkt alleen nog naar voeten. Voeten in alle soorten en maten lopen voorbij. Groot, klein, bruin, wit, breed, smal, vies, schoon, met zand erop en met gelakte nagels. Heel Brazilië loopt op slippers. Al heeft Nino er nooit zo op gelet. Hij draagt altijd sportschoenen, op slippers kan hij niet breakdancen.Met zijn hoofd omlaag loopt hij tegen een muur op. ‘Overal slippers, zelfs op de muren. Deze zijn geschilderd door mijn vriend Galo. Ik loop ze achterna. Die kant moet ik op.’

‘Oi meisje met de blauwe slippers. Wie heb je aan de lijn?’

84

85

‘Zeg ik niet.’

86

Nino loopt door een straatje met een muur vol graffiti.

Even later staat hij voor een winkel met rekken vol slippers in alle kleuren van de regenboog. Hij stapt naar binnen.

‘Kan ik je misschien helpen?’vraagt de verkoper.‘Ja, ik ben op zoek naar een speciale slipper.’

‘Dan ben je hier aan het goede adres.We hebben de allernieuwste havaianas*net binnen. Deze met zigzagprint, gemaakt van gerecycled slipper materiaal. We hebben ook de collectie met ontwerpen van Braziliaanse kunstenaars. Die zijn hot op het moment. Ze vliegen de winkel uit.’Nino laat de linkerslipper zien met het halve meisjesgezicht.

87

*Havaianas zijn het bekendste product van Brazilië. Per seconde rollen er zeven paar van deze slippers uit de machines. Per jaar zijn dat er tweehonderd miljoen. Het ontwerp van de slippers is simpel: een rubberzool en een bandje. Havaianas zijn te koop in de supermarkt, bij de buurtwinkel, bij het benzinestation, in de kiosk op straat en in de winkeltjes in de dorpen in het binnenland. Alle Brazilianen lopen graag op slippers.

88

‘Verkoopt u deze slippers?’‘Waar heb je die vandaan?’‘Uit de zee.’‘Ik ga even op de computer kijken. Mag ik misschien de rechterslipper erbij, voor het totale plaatje?’‘Ik heb alleen de linker. Ik zoek de rechter. En het meisje dat bij deze slippers hoort.’‘Aan dat meisje kan ik je niet helpen, maar ik kan wel zien of deze slippers leverbaar zijn. Heb je een momentje?’

Nino ziet in de winkel een paar mooie sportschoenen staan. Ze kosten 150 reais. Hij past ze aan en doet even een breakdance in de winkel. ‘Ik kan er nu op wegrennen, maar dat doe ik niet.’

De verkoper is terug.‘Helaas. Ook op de officiële havaiana-site staan ze niet.Ik denk dat het een uniek paar is, waar maar één linker van is en maar één rechter.’Nino loopt peinzend de winkel uit.‘Hoe kan ik in deze stad van bijna twee miljoen inwonersdie ene slipper vinden?’ Nino loopt terug langs de graffitimuur. Nu valt zijn oog op het geschilderde huisje met een jongen en een meisje in het raamkozijn. Nino kan zich wel voor zijn kop slaan. ‘Natuurlijk, daar ken ik haar gezicht van! Van alle muren waarop de straatkunstenaar Derlon haar heeft geschilderd.’

89

Nino stuurt meteen een berichtje naar Derlon, met een foto van het meisje van de muur.

90

Er komt een berichtje binnen op zijn Facebook.Derlon heeft een antwoord geplaatst, met foto’s.

91

92

De CapibarTwee dagen later, om tien over zes, loopt Nino de Capibar in. Dona Socorro, de eigenaresse, staat achter de bar en wenkt hem. ‘Nino, ik heb wat voor je. Derlon Almeida heeft het laten bezorgen.’Ze geeft hem een paar slippers. Een bijzonder paar. Zijn gezicht staat erop, op z’n Derlons. Nino gelooft zijn ogen niet. ‘Wow!’ Hij laat Dona Socorro de linker meisjesslipper zien. Ze knikt naar de steiger aan de rivier.

93

‘Daar op de steiger is je andere helft.Haar naam is Maria Bonita.’

94

95

Nino loopt naar de steiger. Hij ziet een meisje op de rug.Ze praat tegen de rivier. Nog net hoort Nino:‘...als elke Braziliaan één slipper in je verliest, rivier,drijven er tweehonderd miljoen slippers mee met je stroom.’

Naast haar ligt de rechterslipper.Hij legt de linkerslipper erbij.Zijn eigen paar legt hij naast haar paar.De jongen en het meisje samen. Dat ziet er goed uit.

‘Oi, Maria Bonita, tudo bom? Ik ben Nino.’Maria Bonita kijkt op.‘Oi Nino, tudo bem.’