lagere procedurele rechtvaardigheid en hebbeniets minder depressieve symptomen dan jongerewerknemers. Hoger opgeleide werknemers erva-ren meer distributieve en procedurele rechtvaar-digheid, rapporteren minder depressieve sympto-men en hebben een lager ziekteverzuim.

De auteurs geven een aantal interessante moge-lijke verklaringen voor hun bevindingen. Zijndepressieve mensen realistischer over hun eigenprestaties en hebben zij daarom lagere verwach-tingen waardoor zij een mindere waardering eer-der als rechtvaardig ervaren? Zou verlies vanpositieve ervaringen (bijv. sociale contacten) bijverzuimers kunnen leiden tot meer depressievesymptomen? De gebruikte vragenlijst meet ove-rigens niet de ziekte depressie, maar alleen de-pressieve symptomen. Dit verklaart mogelijkwaarom depressieve symptomen het ziektever-zuim niet voorspellen, ondanks dat depressie eenbelangrijke reden is van arbeidsongeschiktheid.Uit ander onderzoek blijkt dat bij burn-out

verzuim vooraf gaat aan de diagnose. De man-vrouwverschillen met betrekking tot distributie-ve rechtvaardigheid verklaren de auteurs alsvolgt: vrouwen vergelijken zich met andere vrou-wen die ongeveer hetzelfde verdienen, terwijlmannen zich vergelijken met beter betaaldemannen.

De auteurs noemen zelf een aantal sterke enzwakke punten van de studie. De studie zit gede-gen in elkaar, maar door de wijze van dataverza-meling is mogelijk toch meer selectie opgetredendan de auteurs vermoeden. Er lijkt sprake vaneen heterogene groep deelnemers wat de externevaliditeit vergroot. De gebruikte analysetechniekwordt binnen de geneeskunde nog niet zoveelgebruikt, maar is wel zeer geschikt voor onder-zoek naar dit soort modellen en (mogelijke) ver-banden.

Ingrid Snels

32 TBV 19 / nr 1 / januar i 2011

R E F E R A AT

De invloed van werkstress bij vrouwen op de gezondheid

Psychological work environment and r isk

of ischaemic hear t disease in women:

The Danish Nurse Cohort Study.

K. Allesøe, Y.A. Hundrup, J.F. Thomsen, M. Osler.Occup Environ Med 2010; 67: 318-322.

Psychological work environment and r isk

of ischaemic hear t disease in women.

Väänänen A. Occup Environ Med 2010; 67: 291-292(Redactioneel).

De invloed van werkstress op de gezondheid iseen wederkerend thema in de bedrijfsgeneeskun-dige literatuur. Bij mannen is reeds in diverse stu-dies aangetoond dat werkstress o.a. tot cardialeklachten leidt. Volwaardige goed opgezette stu-dies bij vrouwen over dit thema zijn schaars. DitDeense onderzoek is een goed doorwrochte stu-die die internationaal veel publiciteit kreeg. Hetbetreft een cohortonderzoek onder 12.116 ver-pleegkundigen tussen 45 en 64 jaar (gemiddeld51), dat in 1993 werd gestart en gedurende 15 jaarwerd vervolgd. Naast een enquête omtrent depersonalia was er ook een interview over dewerkomstandigheden. Daarbij werden de werk-druk en de mate waarin de stressoren werkge-

bonden waren, op een vierpuntsschaal gecatego-riseerd. Bij de statistische bewerking werd in ver-schillende Cox proportionele risicomodellengecorrigeerd voor factoren zoals burgerlijke sta-tus, aantal kinderen, familiegeschiedenis vanhartziekten, roken, alcoholgebruik en lichaams-beweging, en voor werkfactoren die als bekendestressoren gelden, zoals nachtdienst en zwarefysieke belasting. Gegevens omtrent aard vanziekte en duur van ziekteverzuim kwamen vande ‘ziektewetorganen’.

Gedurende de 15 jaar follow-up hadden 580 ver-pleegkundigen hartklachten: 368 angina pecto-ris, 138 myocard infarct en 73 andere ischemi-sche hartklachten. Voor alle verpleegkundigengeldt dat wanneer zij hun werk als sterk belas-tend (belastingsgraad 4) ervoeren (60% van alleondervraagden), het risico op hartklachten ca. 1,4verhoogd was (hazard ratio (HR) 1,38; 95%betrouwbaarheidsinterval (BI) 1,04-1,81).

Opmerkelijk was de invloed van de leeftijd.Verpleegkundigen uit de leeftijdscategorie van46 t/m 50 jaar die bij de eerste enquête stelden dathet werk veel te belastend was (belastingsgraad

4) hadden een bijna twee keer hoger risico (HR1,94 (95% BI 1,25-3,01)) op hartaandoeningendan verpleegkundigen die weinig werkstressopgaven. Rapporteerden zij bij het eerste onder-zoek dat de werkdruk een beetje te hoog was(graad 3) dan bedroeg de HR 1,57 (95% BI 1,09-2,25). Er is dus een dosis-responsrelatie. Geen risi-coverhoging door stress werd waargenomen bijde verpleegkundigen van 51 jaar en ouder. Eensluitende verklaring voor dit leeftijdseffect werdniet gegeven.

De aard van het werk had weinig invloed op hetrisico op een hartaandoening. Belangrijke bevin-ding was dat het hebben van onvoldoende regel-mogelijkheden binnen het eigen werk geen ver-hoogd risico op cardiale pathologie met zichmeebracht. Bij mannen is juist dit een erg belang-rijke stressor die wel relatie heeft met cardialepathologie. Niet duidelijk bij het onderzoek was,of verandering van de werkzaamheden het risicoop hartklachten verminderde. Ook bleef de vraagonbeantwoord wat de precieze oorzaak van deverhoogde stressbelasting was die tot cardialeklachten leidde.

Sterk punt van deze studie is de grote respons opde vragenlijsten door kundige werkneemsters, delange duur van het onderzoek, de omvang van deonderzoekspopulatie en de beschikbaarheid vannauwkeurige ziekte- en verzuimgegevens.

Een zwak punt bij dit onderzoek blijft, zo betoogtook de commentator Väänänen in zijn editorial,dat het begrip stress en werk breed moeten wor-den opgevat. Het kan best zijn dat werkstressmeer in het algemeen wordt bedoeld. Vermoede-lijk berust de opgegeven stress op een combinatievan werken in het algemeen en ook op niet-werk-gebonden factoren, bijvoorbeeld uit het privédo-mein.

Samengevat geldt dus ook voor vrouwen dat eenhoge psychische belasting gepaard gaat met ver-hoogd risico op hartklachten. Dit betreft in hetbijzonder de groep verpleegkundigen in de leef-tijdscategorie van 45 t/m 50 jaar. In hoeverredirect aan betaalde arbeid gerelateerde factorenhier bepalend zijn, blijft echter de vraag.

Jan-Willem Koten

33TBV 19 / nr 1 / januar i 2011

R E F E R A AT

De gevolgen van werk voor baring en boreling

Employment status and the r isk of

pregnancy complicat ions: the generation

R study.

P.W. Jansen, H. Tiemeier, F.C. Verhulst, A. Burdorf,V.W.V. Jaddoe, A. Hofman, H.A. Moll, B.O. Verburg,E.A.P. Steegers, J.P. Mackenbach, H. Raat. Occup

Environ Med 2010; 67: 387-394.

Steeds meer zwangere vrouwen doen betaaldearbeid. Over de gevolgen voor baring en borelingzijn we nauwelijks geïnformeerd. Onderzoekersvan de Erasmus Universiteit gebruikten voor destudie van dit thema hun generatie R cohortstu-die: een populatiestudie in Groot Rotterdam,waarbij kinderen vanaf het foetale leven levens-lang worden gevolgd. In totaal werden 8880vrouwen geworven, die tussen april 2002 enjanuari 2006 uitgerekend waren. Van deze 8880personen konden 6111 vrouwen die een levendkind kregen, worden opgenomen in deze studie.De overige niet-opgenomen vrouwen haddeneen spontane abortus (78), een geïnduceerde

abortus (29) en tweelingen (93). Van de 8880vrouwen waren 350 pas aangemeld na de 25eweek en van 2219 was het beroep niet te achter-halen. De zwangeren werden conform de stan-daardinstructies minimaal 3x gedurende dezwangerschap gecontroleerd inclusief scan. Dedeelname aan betaalde arbeid en de aard daarvanwerd aan de hand van een vragenlijst geïnventa-riseerd. Men onderscheidde twee hoofdgroepen:betaalde arbeid en geen dienstverband. Bij debetaalde arbeid onderscheidde men zware enlichte arbeid, en bij de vrouwen zonder dienst-verband, WAO-uitkeringsgerechtigden, ‘studen-ten’ en huisvrouwen. Tot deze laatste groepenbehoorden veel jonge moeders, éénpersoonsge-zinnen, niet-westerse allochtonen, psychisch ge-stoorde vrouwen, enzovoort. Tot de complicatieswerden gerekend: zwangerschapsdiabetes, zwan-gerschapshypertensie, vroegtijdig breken vanvliezen, vertraagde baring, partus praematurus,meconiumlozing, lage Apgar-score, afwijkendgeboortegewicht en ontwikkelingsachterstand