d i s e r t a c i o n - doktoratura.unitir.edu.al...edhe shqipëria është një vend mjaft...

1

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

D I S E R T A C I O N

TURIZMI NË RRETHIN E DIBRËS

Studim gjeografiko-turistik

në kërkim të gradës shkencore

“Doktor”

Doktoranti Udhëheqës shkencor

M.Sc. Fatbardh CENA Prof. dr. Bilal DRAÇI

Tiranë, 2016

2

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I HISTORISË DHE I FILOLOGJISË

DEPARTAMENTI I GJEOGRAFISË

Disertacion i përgatitur nga

M.Sc. Fatbardh Cena

në kërkim të gradës shkencore

“DOKTOR”

Drejtimi: Gjeografi humane

Tema:

TURIZMI NË RRETHIN E DIBRËS

(Studim gjeografiko-turistik)

Përgatitur nën drejtimin e Prof. dr. Bilal DRAÇI

Mbrohet me datë __.__.____, para jurisë së përbërë nga:

1. ________________________________ Kryetar

2. ________________________________ Anëtar oponent

3. ________________________________ Anëtar oponent

4. ________________________________ Anëtar

5. ________________________________ Anëtar

Tiranë, 2016

3

STRUKTURA E PUNIMIT

Parathënie.........................................................................................................................11

Hyrje..................................................................................................................................13

KAPITULLI I

VLERËSIM TURISTIK I POTENCIALEVE NATYRORE ......................................19

I.1. Roli i pozitës gjeografike në zhvillimin ekonomik dhe turistik ..................................19

I.2. Ndërtimi gjeologjik dhe relievi, ndikimi i tyre në turizëm…......................................21

I.3. Veçoritë e klimës për turizëm......................................................................................24

I.4. Kushtet dhe veçoritë e hidrografisë për turizëm..........................................................27

I.5. Tokat dhe roli i tyre në turizëm ...................................................................................30

I.6. Tiparet dhe ndikimi i bimësisë në turizëm ..................................................................31

I.7. Bota shtazore dhe turizmi ............................................................................................34

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e parë.................................................................36

KAPITULLI II

TRASHËGIMIA NATYRORE DHE KATEGORITË E SAJ ....................................37

II.1. Klasifikimi i zonave të mbrojtura në Shqipëri ...........................................................37

II.2. Kategoritë e zonave të mbrojtura në rrethin e Dibrës ................................................38

II.2.1. Parku Kombëtar i Lurës ..........................................................................................39

II.2.2. Monumentet e natyrës .............................................................................................43

II.2.2.1. Biomonumentet ....................................................................................................45

II.2.2.2. Gjeomonumentet ..................................................................................................47

II.2.2.3. Hidromonumentet.................................................................................................52

II.2.3. Parku Natyror Korab-Koritnik ................................................................................55

II.2.4. Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç ....................................60

II.3. Problemet e trashëgimisë natyrore .............................................................................60

II.4. Menaxhimi i trashëgimisë natyrore............................................................................61

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e dytë.................................................................63

4

KAPITULLI III

TRASHËGIMIA KULTURORE DHE LLOJET E SAJ .............................................65

III.1. Gjeo-historiku i banimit të territorit dhe struktura e popullsisë................................65

III.2. Trashëgimia kulturore e Dibrës ................................................................................68

III.2.1. Vlerat e trashëgimisë materiale..............................................................................69

III.2.1.1. Monumentet arkeologjike ...................................................................................71

III.2.1.2. Monumentet arkitekturore ..................................................................................77

III.2.1.3. Monumentet historike .........................................................................................81

III.2.1.4. Monumentet e kultit............................................................................................83

III.2.1.5. Monumentet artistike ..........................................................................................84

III.2.1.6. Trashëgimia etnografike .....................................................................................87

III.2.2. Vlerat e trashëgimisë shpirtërore ...........................................................................89

III.2.2.1. Folklori................................................................................................................90

III.2.2.2. Festat tradicionale ...............................................................................................93

III.2.2.3. Punët artizanale.................................................................................................100

III.2.2.4. Kuzhina tradicionale .........................................................................................101

III.3. Problemet e trashëgimisë kulturore ........................................................................102

III.4. Menaxhimi i trashëgimisë kulturore .......................................................................103

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e tretë...............................................................105

KAPITULLI IV

INFRASTRUKTURA SI NXITËSE E ZHVILLIMIT TURISTIK ..........................106

IV.1. Rrjeti i transportit rrugor.........................................................................................106

IV.2. Sistemi i ujësjellës-kanalizimeve............................................................................109

IV.3. Menaxhimi i mbetjeve ............................................................................................110

IV.4. Burimet energjitike .................................................................................................111

IV.5. Telekomunikacioni .................................................................................................112

IV.6. Arsimi.....................................................................................................................112

IV.7. Shëndetësia .............................................................................................................113

IV.8. Sporti.......................................................................................................................115

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e katërt.............................................................115

5

KAPITULLI V

LLOJET E TURIZMIT ................................................................................................117

V.1. Historiku i zhvillimit turistik....................................................................................117

V.2. Llojet e turizmit bazuar në potencialet e rrethit .......................................................119

V.2.1. Turizmi balnear .....................................................................................................119

V.2.1.1. Turizmi kurativ ..................................................................................................120

V.2.1.2. Turizmi lumor ....................................................................................................126

V.2.1.3. Turizmi liqenor ..................................................................................................127

V.2.2. Turizmi malor .......................................................................................................128

V.2.3. Turizmi rural dhe agroturizmi...............................................................................131

V.2.4. Turizmi sportiv......................................................................................................133

V.2.5. Ekoturizmi.............................................................................................................134

V.2.6. Turizmi kulturor....................................................................................................135

V.2.7. Turizmi qytetar......................................................................................................138

V.2.8. Turizmi gastronomik.............................................................................................142

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e pestë..............................................................144

KAPITULLI VI

HARTA E POTENCIALEVE DHE ZHVILLIMIT TURISTIK….……………….146

VI.1. Analiza e situatës turistike......................................................................................146

VI.2. Kapacitetet turistike ................................................................................................150

VI.3. Turizmi dhe perspektivat e tij .................................................................................152

VI.4. Turizmi dhe zhvillimi i qëndrueshëm.....................................................................154

VI.5. Analiza SWOT........................................................................................................155

VI.6. Itineraret turistike....................................................................................................157

VI.6.1. Peshkopi-Kalaja e Grazhdanit .............................................................................158

VI.6.2. Peshkopi-Bjeshka e Hinoskës..............................................................................160

VI.6.3. Peshkopi-Gradishta e Bellovës ............................................................................162

VI.6.4. Peshkopi-Kulla e Zunës.......................................................................................163

VI.6.5. Peshkopi-Bjeshka e Gramës ................................................................................165

VI.6.6. Peshkopi-Mali i Korabit ......................................................................................167

VI.6.7. Peshkopi-Drini i Zi (Muhurr) ..............................................................................168

6

VI.6.8. Peshkopi-Liqenet e Kacnisë ................................................................................170

VI.6.9. Peshkopi-Muzeu i Kastriotëve.............................................................................171

VI.6.10. Peshkopi-Kalaja e Lashkizës .............................................................................173

VI.6.11. Peshkopi-Liqenet e Lurës ..................................................................................175

VI.6.12. Guidë në qytetin e Peshkopisë...........................................................................177

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e gjashtë ..........................................................180

Përfundime.....................................................................................................................181

Rekomandime.................................................................................................................185

Burimet e shfrytëzuara..................................................................................................187

Anekse.............................................................................................................................191

7

LISTA E GRAFIKËVE

Grafiku I.1 Temperaturat e ajrit në stacionin e Peshkopisë ......................................25

Grafiku I.2 Reshjet atmosferike në stacionin e Peshkopisë......................................26

Grafiku I.3 Rrezatimi diellor në stacionin e Peshkopisë...........................................27

Grafiku I.4 Sipërfaqja e pyjeve dhe kullotave ..........................................................32

Grafiku II.1 Përdorimi i territorit në PN Korab-Koritnik ..........................................58

Grafiku III.1 Evolucioni i popullsisë në rrethin e Dibrës ...........................................66

Grafiku IV.1 Distanca e Peshkopisë nga disa qytete të Shqipërisë ..........................106

Grafiku V.1 Numri i turistëve të huaj në vitet 2008-2014.......................................118

Grafiku V.2 Përdoruesit ambulantë në Llixhat e Peshkopisë ..................................123

Grafiku V.3 Hotelet që akomodojnë pushues të Llixhave.......................................125

Grafiku VI.1 Origjina e turistëve të huaj ..................................................................147

Grafiku VI.2 Destinacionet turistike të turistëve ......................................................148

Grafiku VI.3 Numri i turistëve sipas muajve............................................................149

LISTA E HARTAVE

Harta I.1 Pozita gjeografike e rrethit të Dibrës .....................................................20

Harta I.2 Hartë fizike e rrethit Dibër.....................................................................22

Harta II.1 Kategoritë e zonave të mbrojtura në rrethin e Dibrës ...........................39

Harta II.2 Shpërndarja e monumenteve të natyrës.................................................44

Harta II.3 Shpërndarja e biomonumenteve ............................................................46

Harta II.4 Shpërndarja e gjeomonumenteve ..........................................................48

Harta II.5 Shpërndarja e hidromonumenteve.........................................................53

Harta II.6 Kufijtë administrativë të Parkut Natyror Korab-Koritnik .....................57

Harta III.1 Shpërndarja e monumenteve të kulturës ...............................................70

Harta III.2 Shpërndarja e monumenteve arkeologjike............................................76

Harta III.3 Shpërndarja e banesave tradicionale .....................................................78

Harta IV.1 Rrjeti rrugor i rrethit të Dibrës............................................................108

Harta V.1 Harta e gatimeve tradicionale dibrane.................................................143

Harta VI.1 Itinerari turistik Peshkopi-Kalaja e Grazhdanit ..................................159

Harta VI.2 Itinerari turistik Peshkopi-Bjeshka e Hinoskës...................................161

Harta VI.3 Itinerari turistik Peshkopi-Gradishta e Bellovës.................................162

8

Harta VI.4 Itinerari turistik Peshkopi-Kulla e Zunës............................................164

Harta VI.5 Itinerari turistik Peshkopi-Bjeshka e Gramës .....................................165

Harta VI.6 Itinerari turistik Peshkopi-Mali i Korabit ...........................................168

Harta VI.7 Itinerari turistik Peshkopi-Drini i Zi ...................................................169

Harta VI.8 Itinerari turistik Peshkopi-Liqenet e Kacnisë .....................................171

Harta VI.9 Itinerari turistik Peshkopi-Muzeu i Kastriotëve..................................172

Harta VI.10 Itinerari turistik Peshkopi-Kalaja e Lashkizës ....................................174

Harta VI.11 Itinerari turistik Peshkopi-Liqenet e Lurës .........................................176

Harta VI.12 Itinerar turistik në qytetin e Peshkopisë..............................................178

LISTA E TABELAVE

Tabela III.1 Struktura moshore dhe gjinore e popullsisë............................................67

Tabela IV.1 Të dhëna mbi treguesit shëndetësorë ....................................................114

LISTA E FIGURAVE

Figura I.1 Vargu i Korabit dhe lugina e Drinit të Zi..............................................23

Figura I.2 Lumi i Drinit të Zi dhe liqeni i Gramës.................................................28

Figura I.3 Bimë mjekësore nga zonat rurale të Dibrës ..........................................34

Figura II.1 Liqeni i Bruçit dhe Liqeni i Madh ........................................................40

Figura II.2 Djegia dhe prerja e pyjeve në Lurë.......................................................42

Figura II.3 Pasqyrat e Gramës dhe Karsti i Malit të Bardhë...................................49

Figura II.4 Burimi i Ujit të Ftohtë të Vleshës .........................................................55

Figura II.5 Pyje dhe kullota në bjeshkën e Gramës ................................................59

Figura III.1 Planimetria e kalasë së Grazhdanit........................................................72

Figura III.2 Kalaja e Grazhdanit dhe Gradishta e Bellovës ......................................73

Figura III.3 Banesa e Zef Doçit dhe ajo e Reshit Zunës...........................................79

Figura III.4 Muzeu i Dibrës dhe ai i Kastriotëve ......................................................82

Figura III.5 Xhamia e Allajbegisë dhe kisha e Shën Dhimitrit.................................83

Figura III.6 Lapidari i Sllovës dhe i fshatit Laçes ....................................................86

Figura III.7 Veshje popullore dibrane.......................................................................88

Figura III.8 Aktivitete gjatë festivalit folklorik “Oda Dibrane” ...............................94

Figura III.9 Festa e të Vjelave...................................................................................96

9

Figura III.10 Festa e Korabit.......................................................................................98

Figura III.11 Lojëra popullore dibrane................. ......................................................99

Figura III.12 Punime artizanale në treg ....................................................................100

Figura III.13 Gatime tradicionale dibrane ................................................................101

Figura IV.1 Infrastruktura rrugore në Gramë dhe Lurë . ........................................107

Figura IV.2 Grumbullimi i mbetjeve urbane në Peshkopi......................................110

Figura IV.3 Ish-filiali i Peshkopisë ........................................................................112

Figura V.1 Qendra balneare e Peshkopisë .............................................................121

Figura V.2 Vaskë me ujë termal dhe baltë sulfurore .............................................124

Figura V.3 Pushues në lumin e Drinit të Zi ...........................................................127

Figura V.4 Peizazhe nga vargmali i Korabit..........................................................130

Figura V.5 Peizazh rural në bjeshkën e Hinoskës dhe në Fushë Lurë. ..................132

Figura V.6 Rafting në lumin e Drinit të Zi ............................................................134

Figura V.7 Dhomë tradicionale dibrane.................................................................136

Figura V.8 Bulevardi i qytetit të Peshkopisë .........................................................139

Figura V.9 Pallati i Kulturës dhe shtatorja e Skënderbeut.....................................141

Figura VI.1 Zyra e informacionit turistik në Peshkopi ...........................................150

Figura VI.2 Struktura pritëse në Fushë Lurë dhe Hinoskë ................... .................151

Figura VI.3 Tabela përshkruese mbi vendet turistike . ...........................................153

10

LISTA E SHKURTIMEVE

AECID Agencia Espanõla de Cooperación Internacional para el Desarrollo AKT Agjencia Kombëtare e Turizmit AKZM Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura

ALCDF Albanian Local Capacity Development Foundation BE Bashkimi Europian

DLDP Decentralisation and Local Development Programme DPGJC Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civile DRKK Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare

DSHP Drejtoria e Shërbimit Pyjor FLAG Foundation for Local Autonomy and Governance

GIS Geographic Information System GPS Global Positioning System IMK Instituti i Monumenteve të Kulturës

INSTAT Instituti i Statistikave IUCN International Union for Conservation of Nature

KKA Komiteti i Kulturës dhe Arteve KMQ Krahina Malore Qëndrore KQD Këshilli i Qarkut Dibër

MAK Ministria e Arsimit dhe Kulturës MM Ministria e Mjedisit

MN Monumente Natyre MTKRS Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve MZHUT Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit

NJA Njësi Administrative NJQV Njësi e Qeverisjes Vendore

PK Park Kombëtar PN Park Natyror PKK Pikë e Kalimit Kufitar

PPNEA Protection and Preservation of Natural Environment in Albania RASP Rural Association Support Programme

RSH Republika e Shqipërisë RUSH Rektorati i Universitetit Shtetëror SELEA Strengthening Environment Law Enforcement in Albania

SWOT Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats UNDP United Nations Development Programme

UNEP United Nations Environment Programme UNESCO United Nations Educational Scientific and Cultural Organization UNWTO United Nations World Tourism Organization

VKM Vendim i Këshillit të Ministrave ZGJC Zyra e Gjendjes Civile

ZIT Zyra e Informacionit Turistik ZM Zonë e Mbrojtur ZMBM Zonë e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara

11

Parathënie

Industria e turizmit është kthyer ndër aktivitetet më të rëndësishme dhe fitimprurëse sot

në botë. Në shumë vende turizmi përbën formën kryesore të zhvillimit ekonomik. Interesi i popullsisë gjithnjë e në rritje për të vizituar vende me ofertë të pasur natyrore e

kulturore, ka bërë që t'i kushtohet një vëmendje e veçantë zhvillimit turistik. Po kështu edhe Shqipëria është një vend mjaft tërheqës me një ofertë turistike të shumëllojshme. Paketat e ofertës variojnë nga vija e gjatë bregdetare, terrenet malore, rrjeti hidrografik

i pasur, parqet kombëtare dhe arkeologjike, monumentet e shumta historike, folklori i shumëllojshëm, kuzhina tradicionale etj. Sa i përket zhvillimit të turizmit në vendin tonë,

kemi bindjen se ai po zhvillohet me hapa të rëndësishëm. Këto hapa vihen re nëpërmjet investimeve në infrastrukturë, trajnim të kapaciteteve njerëzore, rritje e promovimit të turizmit, roli gjithnjë e në rritje i institucioneve qëndrore e lokale në këtë sektor, ndihma

financiare nga shoqata europiane etj.

Rrethi i Dibrës është ndër hapësirat gjeografike më të prapambetura në vend përsa i

përket zhvillimit ekonomik, por me potenciale të mëdha për zhvillimin e turizmit. Oferta gjeografike-natyrore përbën bazën kryesore për zhvillimin e turizmit në këtë rajon. Kjo

pasi Dibra përbëhet nga kategori të shumta të zonave të mbrojtura, sipërfaqe të shumta malore, rrjet hidrografik i shumëllojshëm, ujëra termale, bjeshkë e livadhe malore, monumente natyre etj. Edhe trashëgimia kulturore materiale dhe shpirtërore paraqitet

mjaft e larmishme. Janë shpallur disa monumente kulture si: kala, qyteza, rrënoja, kisha, xhami, kulla dhe banesa tradicionale. Ekzistojnë edhe mjaft objekte historike që

paraqesin vlera turistike si muzetë historikë, lagje të vjetra, rrugë të shtruara me gurë etj. Trashëgimia shpirtërore përfaqësohet denjësisht nga këngët dhe vallet popullore, zejet e ndryshme, festat tradicionale, lojërat popullore etj. Llojet kryesore të turizmit që ofron

rrethi i Dibrës janë: turizmi kurativ, lumor, malor, kulturor, rural, qytetar, gastronomik, ekoturizëm etj.

Institucionet e ndryshme shtetërore, qëndrore dhe vendore, po i kushtojnë një rëndësi të veçantë zhvillimit të turizmit nëpërmjet përmirësimit të menaxhimit në funksion të tij.

Shoqata të ndryshme të financuara nga Bashkimi Europian apo organizata botërore, si dhe OJF të shumta, po luajnë një rol të veçantë për investimin dhe promovimin e këtyre

objekteve turistike. Zhvillimi turistik i rrethit të Dibrës ka një rol të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik e social të tij, duke bërë që të konsiderohet një burim i rëndësishëm i të ardhurave financiare. Kjo vërehet nga vëmendja gjithnjë e më e lartë që po i kushtohet

ndërtimit dhe shtimit të kapaciteteve pritëse si: hotele, shtëpi pritëse, kampingje, restorante, bare etj.

Për realizimin e këtij disertacioni, ishte i nevojshëm grumbullimi i disa të dhënave fizike, gjeografike, ekonomike, historike, sociale, kulturore etj. Sigurimi i tyre është kryer në

disa institucione shtetërore qëndrore e vendore, botime të autorëve shqiptarë apo të huaj si dhe ekspertë në fushën e turizmit. Informacionet e tyre kanë shërbyer si bazë kryesore për realizimin e këtij studimi. Ndër autorët që kanë realizuar botime apo artikuj për

12

Dibrën dhe janë shfrytëzuar për realizimin e këtij disertacioni janë: Adem Bunguri, Arian Kadiu, Bajram Xhafa, Fatos Daci, Iljaz Kaca, Kristo Frashëri, Vesel Hoxha etj. Në

fushën e turizmit janë përdorur botimet e disa studiuesve si Perikli Qiriazi, Skënder Sala, Dhimitër Doka, Bilal Draçi, Klodiana Gorica, Afat Serjani etj. Botimet, përveç librarive

dhe në internet, janë siguruar në bibliotekën e qytetit të Peshkopisë, bibliotekën Kombëtare dhe bibliotekën e Fakultetit të Historisë dhe Filologjisë. Gjithashtu janë shfrytëzuar dhe strategji, udhëzime, vendime dhe ligje të shumta që lidhen direkt ose

indirekt me sektorin e turizmit.

Falenderimi kryesor është për udhëheqësin shkencor, Prof. dr. Bilal Draçin, i cili me profesionalizmin dhe përkushtimin e vazhdueshëm, ka rolin kryesor për realizimin e këtij disertacioni dhe të shkollës doktorale. Falenderime të përzemërta shkojnë për të gjithë

profesorët e Departamentit të Gjeografisë, Universiteti i Tiranës, pasi kanë kontribuar në formimin tonë profesional.

Një falenderim i veçantë shkon sigurisht për familjen time, e cila më ka përkrahur në përfundimin me sukses në ciklet e studimeve universitare dhe pasuniversitare. E vlerësoj

shumë kontributin dhe mbështetjen e tyre.

Disertanti

Fatbardh Cena

13

HYRJE

I. Qëllimi dhe objektivat e studimit.

Qëllimi i studimit.

Në kushtet e zhvillimit ekonomik në të cilat gjendet Shqipëria, turizmi është një ndër sektorët që siguron mjaft të ardhura. Në këtë sektor punësohen një numër i

konsiderueshëm personash, kryesisht banorë vendas, duke siguruar një pjesë të mirë tek të ardhurat e familjeve të tyre. Shfrytëzimi në mënyrë sa më racionale dhe një menaxhim i drejtë i pasurive natyrore dhe kulturore të Dibrës, është sfidë e shumë aktorëve për të

nxitur një turizëm të qëndrueshëm në këtë rajon. Qëllimi i këtij studimi është paraqitja e rezultateve nga studimi i potencialit turistik të rrethit Dibër. Gjithashtu synoj të nxirren

rekomandime dhe përfundime duke u bazuar në resurset dhe mundësitë e zonës.

Objektivat e studimit.

Që të realizohet ky qëllim, studimi synon përmbushjen e objektivave të mëposhtme:

Evidentimi i potencialit natyror e kulturor të rrethit të Dibrës.

Analiza e të ardhurave ekonomike që i vijnë rajonit nga sektori i turizmit. Analiza e numrit të turistëve, origjinës dhe destinacioneve të preferuara të tyre, në

periudha kohore të ndryshme dhe faktorët që kanë ndikuar. Evidentimi i monumenteve të natyrës dhe kulturës të dëmtuara si dhe të përcaktohen

faktorët që i kanë dëmtuar dhe masat që duhet të merren.

Pasqyrimi i problemeve që kanë të bëjnë me menaxhimin e sektorit të turizmit në rajonin tonë të studimit.

Rekomandimi i itinerareve të mundshme turistike duke u bazuar në potencialet dhe mundësitë e zonës.

Të nxirren rekomandime për zhvillimin turistik të Dibrës duke u mbështetur në

mundësitë që paraqet rajoni etj.

II. Metodologjia e studimit.

Për realizimin e këtij studimi janë përdorur një sërë metodash si: metoda e hulumtimit të literaturës, metoda e vëzhgimit të drejtpërdrejtë në terren, intervistimit, krahasimit,

metoda statistikore dhe ajo hartografike.

Metoda e hulumtimit. Kjo metodë është përdorur për shfrytëzimin e literaturës në fushën e turizmit dhe botimeve mbi rrethin e Dibrës, si dhe rajoneve apo njësive më të vogla administrative të tij. Janë shfrytëzuar studime dhe botime të shumta të studiuesve në

gjuhën shqipe dhe atë të huaj kryesisht mbi fushën e turizmit, apo artikuj mbi

14

trashëgiminë kulturore, mjedisin, zonat e mbrojtura, veshjet dhe lojërat popullore, festat tradicionale, folklorin, gastronominë etj. Kemi analizuar ligje, vendime dhe urdhra të

miratuara dhe botuara në Fletoren Zyrtare të Republikës së Shqipërisë.

Metoda e vëzhgimeve të drejtpërdrejta në terren. Kjo metodë është përdorur për të parë nga afër gjendjen e monumenteve të natyrës dhe kulturës, zonave të mbrojtura, pyjeve, rrjetit hidrografik, llojet e botës bimore dhe shtazore, vendet që paraqesin potenciale

turistike si dhe problemet që lidhen me menaxhimin e tyre. Nga vëzhgimet në terren kemi realizuar dhe fotot që lidhen me objektet turistike dhe sektorin e turizmit në përgjithësi.

Duke u bazuar nga vëzhgimet në terren, kemi paraqitur gjendjen reale të objekteve turistike.

Metoda e intervistimit. Është ndër metodat kryesore të këtij studimi, pasi nëpërmjet saj janë siguruar disa të dhënave konkrete. Janë intervistuar drejtues dhe specialistë të institucioneve që kanë lidhje me fushën e turizmit, pronarë apo menaxherë të strukturave

akomoduese, agjenci turistike etj. Nëpërmjet realizimit të intervistave është synuar që të dalë në pah njohja dhe rëndësia që ka sektori i turizmit në zhvillimin ekonomik dhe social

të këtij komuniteti. Intervistimi nxori në dukje edhe disa nga problematikat kryesore me të cilat përballet menaxhimi i sektorit të turizmit në rrethin e Dibrës.

Metoda statistikore. Është përdorur për të siguruar të dhëna statistikore mbi numrin e turistëve dhe origjinën e tyre, destinacionet e turistëve, njësitë akomoduese, të ardhurat

që sigurohen nga aktiviteti i turizmit etj. Nëpërmjet kësaj metode, evidentojmë numrin e turistëve që janë ulur apo shtuar nga viti në vit, gjë e cila na çon në një analizë më të hollësishme të këtyre ndryshimeve. Të dhënat statistikore kryesisht i kemi siguruar në

drejtoritë rajonale ku bën pjesë rrethi i Dibrës, pikën e kalimit kufitar të Bllatës, zyrën e informacionit turistik në qytetin e Peshkopisë si dhe në disa institucione shtetërore

qëndore si: Ministria e Mjedisit, Instituti i Statistikave, Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civile, Parlamenti i Shqipërisë etj.

Metoda e krahasimit. Kjo metodë është përdorur kryesisht për krahasimin e të dhënave statistikore në periudha të ndryshme. Kështu janë evidentuar numri i turistëve sipas viteve të ndryshme, origjina dhe destinacionet e preferuara të tyre ndër vite, mënyrat e

akomodimit etj. Gjithashtu kjo metodë është përdorur dhe në krahasimin kronologjik mbi zhvillimin e turizmit para ndryshimit të regjimit komunist dhe gjatë tranzicionit.

Metoda hartografike. Është përdorur për të paraqitur shpërndarjen e potencialeve turistike të rrethit të Dibrës, evidentimin e zonave të mbrojtura, monumenteve të natyrës

dhe kulturës, paraqitjen e itinerareve turistike të mundshme bazuar në resurset e zonës, strukturave pritëse, infrastrukturën rrugore etj., nëpërmjet metodave dhe paraqitjeve të

ndryshme hartografike. Nëpërmjet përdorimit të software Arc GIS, janë ndërtuar harta të shumta për territorin tonë të studimit. Sipas kësaj metode janë interpretuar dhe paraqitur hartat kryesore mbi tematika dhe çështje të veçanta të këtij studimi. Nëpërmjet programit

Microsoft Office, e konkretisht me Excel, janë ndërtuar tabela, grafikë dhe diagrama të shumta për disa tregues apo të dhëna statistikore.

15

III. Organizimi i studimit.

Ky disertacion është organizuar në gjashtë kapituj, ku secili kapitull trajton tematika dhe çështje të veçanta, me synim që të realizohet qëllimi dhe objektivat e studimit. Në fund të

studimit paraqiten përfundimet, rekomandimet, burimet e shfrytëzuara, anekset dhe abstrakti në gjuhën shqipe dhe angleze.

Kapitulli I. Vlerësimi turistik i potencialeve natyrore. Paraqet vlerësimin turistik të burimeve dhe potencialeve natyrore të rrethit të Dibrës. Analizohet roli i pozitës gjeografike të këtij rajoni dhe ndikimi në zhvillimin turistik dhe

ekonomik në periudha të ndryshme historike. Është trajtuar ndikimi i relievit dhe formave orografike të tij, ndërtimi gjeologjik, veçoritë e klimës për turizëm, rrjeti hidrografik,

ndikimi i tokave, bota bimore e shtazore dhe vlerat turistike që ato paraqesin.

Kapitulli II. Trashëgimia natyrore dhe kategoritë e saj.

Si fillim është bërë një përshkrim i shkurtër të zonave të mbrojtura në Shqipëri dhe kategoritë e klasifikimit sipas sistemit të IUCN-së. Paraqiten kategoritë e zonave të

mbrojtura që bëjnë pjesë në rrethin e Dibrës dhe rëndësia e tyre. Jepen përkufizimet dhe kriteret që duhen për t'u shpallur zona të mbrojtura secila kategori. Për çdo kategori, kemi paraqitur mundësitë që paraqesin për zhvillimin turistik. Pas analizës së potencialeve

turistike që paraqesin këto zona të mbrojtura, kemi evidentuar edhe disa nga problemet që kanë të bëjnë me menaxhimin e tyre.

Kapitulli III. Trashëgimia kulturore dhe llojet e saj. Në hyrje të këtij kapitulli vlerësohet trashëgimia kulturore e vendit tonë dhe rajonit që

kemi në studim. Janë përshkruar vlerat e të gjithë monumenteve të kulturës dhe disa objekteve historike të Dibrës. Gjithashtu paraqitet trashëgimia kulturore shpirtërore e zonës dhe përbërja e saj. Në fund janë paraqitur disa nga problemet kryesore të kësaj

trashëgimie dhe menaxhimi i tyre.

Kapitulli IV. Infrastruktura si nxitëse e zhvillimit turistik. Paraqitet ndikimi i infrastrukturës si nxitëse e zhvillimit turistik. Kështu kemi analizuar dhe paraqitur gjendjen aktuale të rrjetit të transportit rrugor, sistemin e ujësjellësit dhe

kanalizimeve, menaxhimin e mbetjeve urbane, burimet energjitike, telekomunikacionin, arsimin, sportin dhe shëndetësinë.

Kapitulli V. Llojet e turizmit. Evidentohen llojet e mundshme të turizmit që ofrohen në këtë rajon si dhe ato që

paraqesin potenciale të zhvillimit në të ardhmen. Përqendrimi kryesor ka qenë në turizmin kurativ, i cili lidhet me prezencën e ujërave termale pranë qytetit të Peshkopisë

dhe përbën turizmin më të zhvilluar në rrethin e Dibrës si nga numri i vizitorëve, numri i të punësuarve, hoteleve, të ardhurat ekonomike dhe aktivitetit pothuajse gjithëvjetor. Jemi përqendruar edhe tek turizmi malor dhe tek format e paraqitjes së tij pasi karakteri i

relievit të zonës së studimit, ofron mundësi të mëdha të zhvillimit turistik pasi aty gjenden edhe zonat e mbrojtura dhe më të vizitueshme të rajonit. Gjithashtu kemi trajtuar

edhe llojet e tjera të turizmit si: historik, lumor, sportiv, gastronomik, qytetar, ekoturizmin etj.

16

Kapitulli VI. Harta e potencialeve dhe zhvillimit turistik. Paraqitet historiku i zhvillimit turistik në rrethin e Dibrës. Evidentohen gjithashtu edhe

llojet e strukturave akomoduese që mund të strehohen turistët duke filluar nga hotelet, shtëpitë alpine apo kampingjet si dhe problematikat e tyre. Është bërë evidentimi i numrit

të turistëve, origjina dhe destinacionet e preferuara të tyre. Nëpërmjet analizës SWOT, jepet pasqyrimi i përgjithshëm i situatës turistike të Dibrës duke evidentuar pikat e forta, pikat e dobëta, mundësitë dhe faktorët pengues që hasen në rajonin tonë të studimit. Në

hartat e punuara me Arc GIS, rekomandohen disa nga itineraret kryesore turistike që mund të realizohen në rrethin e Dibrës.

Përfundime dhe rekomandime. Disertacioni mbyllet me përfundimet mbi vlerësimin e potencialeve turistike dhe situatën

e sektorit të turizmit në rrethin e Dibrës. Rekomandimet kanë të bëjnë me masat që duhet të merren për mbrojtjen dhe përdorimin e këtyre pasurive në nivelin më të mirë të

mundshëm, duke nxitur zhvillimin e turizmit.

Në burimet e shfrytëzuara janë përdorur botime, artikuj shkencorë, plane strategj ike,

ligje, udhëzime, vendime, website zyrtare, të dhëna nga institucione shtetërore etj. Në fund ndodhen anekset, ku pasqyrohen më hollësisht të dhëna dhe tregues statistikorë mbi çështje të ndryshme. Abstrakti paraqitet në pjesën e pasme të punimit në gjuhën shqipe

dhe atë angleze.

IV. Kufizimet.

Evidentohet mungesa e studimeve të mirëfillta në lidhje me potencialin turistik të rrethit të Dibrës. Studimi i rrethit në nivel doktorature, ka bërë që çdo çështje e trajtuar të niset

nga e para që nga sigurimi i të dhënave, përpunimi, analiza, interpretimi si dhe paraqitja grafike e tyre, gjë e cila kërkon shumë kohë.

Sigurimi i të dhënave është ndër pjesët më të vështira të punës. Në shumë institucione ka mungesë të dhënash. Për të njëjtën tematikë, institucione të ndryshme zotërojnë të dhëna

të ndryshme, duke bërë që të mos përputhen materialet e marra. Në shumë zyra personat nuk janë specialistë të fushës, duke e bërë më të vështirë sigurimin e informacionit të

kërkuar ose pak të besueshëm. Për këtë arsye kam përdorur burime të dhënash të ndryshme, duke bërë citimet përkatëse.

Gjatë intervistimit të drejtuesve të institucioneve, një pjesë e tyre janë munduar t'i japin orientim politik çështjeve mbi investimet apo mangësitë në fushën e turizmit, si dhe menaxhimin e tij në periudha të ndryshme. Ka burokraci për sigurimin e informacionit të

nevojshëm në zyra të pushtetit lokal dhe qëndror.

Shtrirja e gjerë hapësinore e rrethit, me një infrastrukturë rrugore në gjendje të keqe në zonat e thella malore, ka bërë që të mos studiohet në terren gjithë territori që kemi në studim. Në paraqitjen e itinerareve turistike mungonin të dhënat e distancave të fshatrave

apo pikave turistike. Për këtë arsye të gjithë distancat janë siguruar nëpërmjet matjeve në google maps.

17

Biblioteka e Peshkopisë, nuk ofron mundësi të shumta për sigurimin e literaturës së nevojshme dhe në shumicën e rasteve është e domosdoshme nisja për në bibliotekën

Kombëtare në Tiranë.

Dibra ka pësuar ndryshime të njëpasnjëshme territoriale, ku më kryesoret janë; ajo e vitit 1913 dhe e vitit 1991. Në shumë botime trajtohet e njëjtë së bashku me Dibrën e Madhe që ndodhet në Maqedoni. Po kështu, edhe pse me ndarjen territoriale të vitit 1991 ndahet

nga rrethi i Bulqizës, të dhënat dhe informacionet në shumë raste jepen së bashku me Bulqizën. Kjo ka bërë që në shumë raste të hasen vështirësi për marrjen e informacionit

që i përket rrethit të Dibrës, në kufijtë e sotëm administrativë.

V. Kuptimi i termave në fushën e turizmit.

Fjala turist dhe turizëm është përdorur fillimisht në shekullin XVIII në Britaninë e Madhe. Mendohet se origjina e kësaj fjale është frënge, “tour” në frengjisht do të thotë

udhëtime, pastaj është përshtatur në gjuhën angleze. Sot termi turizëm përdoret në të gjitha gjuhët e botës dhe ka të bëjë me lëvizjen e njerëzve me qëllim pushimi, kulturor dhe argëtues. Ndërkombëtarizimi i këtij termi është i kuptueshëm, sepse turizmi është

bërë lëvizje botërore dhe një nga lëvizjet më masive të kohës së sotme. 1 Kuptimi mbi turizmin përdoret kudo sot në botë si fenomen që ka të bëjë me lëvizjen e njerëzve me

qëllim pushimin, çlodhjen, argëtimin, por edhe për qëllim njohje, pune, arsimimi, kulture etj. Sipas këtij kuptimi turistë quhen ata persona, të cilët udhëtojnë në vende të huaja për shkak të pushimit, kureshtjes, argëtimit, aktiviteteve, biznesit etj., të cilët bëjnë turne në

ato vende, të cilat si rregull më parë i kanë vizituar organizatorët e tyre (E. Littre).2

Evoluimi i vazhdueshëm i shoqërisë, rritja gjithnjë e më shumë e shkallës së urbanizimit

të hapësirës, zhvillimi i teknikës dhe teknologjisë, ndryshimi me këto i raporteve midis punës dhe pushimit në favor të kësaj të fundit, ardhja në rritje e mirëqenies së popullsisë

etj., kanë qenë ndër faktorët kryesorë që çuan në rritjen gjithnjë e më tepër të kërkesës së njerëzve për kalimin e pushimit të tyre duke marrë pjesë në turizëm. 3 Nëpërmjet studimit të turizmit, evidentohen dhe shtrohen për zgjidhje një sërë problemesh që kanë të bëjnë

me zhvillimin ekonomik e social të hapësirave të ndryshme gjeografike, me rregullimet e tyre infrastrukturore, e sidomos me tendencat e pritshme për të ardhmen. Duke u bazuar

në këtë rëndësi, me të drejtë turizmi cilësohet shpesh si “industria e bardhë”. 4

Ligji më i rëndësishëm në fushën e turizmit në vendin tonë, është ligji nr. 93/2015 “Për

turizmin”, i propozuar nga Këshilli i Ministrave dhe i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Shqipërisë. Me futjen në fuqi të këtij ligji, shfuqizohet ligji nr. 9734, datë 14.5.2007,

“Për turizmin”. Disa nga përkufizimet më të rëndësishme të termave në fushën e turizmit që përmban ligji 93/2015 janë:

1 Koja, V., dhe Gorica, K., Bazat e turizmit, Tiranë 2010, fq.11

2 Doka, Dh., dhe Draçi, B., Gjeografia e turizmit, Tiranë 2002, fq.9

3 Po aty, fq.10

4 Po aty, fq.12

18

Turizëm është tërësia e veprimtarive të personave që udhëtojnë dhe qëndrojnë, por jo më shumë se 1 vit, në vende jashtë mjedisit të tyre të zakonshëm, për pushim, biznes

dhe qëllime të tjera që nuk kanë lidhje me ushtrimin e ndonjë veprimtarie të paguar në vendin që vizitohet.

Turist është vizitori që qëndron, të paktën për një natë, në vendin që viziton për pushim, biznes dhe qëllime të tjera.

Vizitor është çdo person që udhëton në një vend të ndryshëm nga vendbanimi i tij i

zakonshëm, për më pak se 1 vit, dhe që nuk ka si qëllim të ndërmarrë veprimtari që paguhen në vendin e vizituar.

Ekskursionist është vizitori që udhëton për qëllime turizmi pa kaluar natën në vendin e vizituar.

Industri turistike është tërësia e bizneseve që ofrojnë shërbime dhe lehtësi të tjera në

funksion të fushës së turizmit. Veprimtari turistike është tërësia e veprimtarive që zhvillohen në bazë të kërkesës dhe

ofertës në fushën e turizmit dhe prodhon produkte karakteristike të turizmit. Udhërrëfyes turistik është çdo person, mbi moshën 18 vjeç, i çertifikuar nga ministria

përgjegjëse për turizmin, sipas parashikimeve të këtij ligji, i cili ofron asistencë,

informacion dhe interpretime të trashëgimisë kulturore, historike e bashkëkohore për një grup të organizuar turistësh ose individë të veçantë, në një mjedis turistik, qoftë

ky qytet, fshat, rrethinë me interesa të veçantë turistikë, muze apo ndërtesa të tjera me vlera edukuese, fetare, historike dhe kulturore.

Destinacion turistik është pikë turistike me një përqendrim të lartë të produkteve

turistike, i ngritur mbi bazën e studimeve dhe planeve të zonës dhe që ka kapacitete për të tërhequr vizitorë, vendas e të huaj, duke plotësuar e kënaqur kërkesat e tyre.

Burim turistik është tërësia e elementeve dhe/ose faktorëve, si potenciale që mundësojnë prodhimin e një eksperience turistike, duke përfshirë burimet e prekshme, burimet e paprekshme si dhe burimet njerëzore.

Agjenci udhëtimi është çdo person fizik ose juridik, i cili, në mënyrë të drejtpërdrejtë ose si ndërmjetës, merr përsipër t’u ofrojë turistëve dhe personave të tjerë, si individë

apo të organizuar në grup, çdo lloj shërbimi udhëtimi, përfshirë akomodimin në struktura pritëse për turistët, këshillimin dhe ofrimin e shërbimeve të udhëtimit me ajër, me tokë e me det, të ekskursioneve të organizuara, si dhe një sërë shërbimesh të

tjera ndihmëse, që lidhen me industrinë e turizmit. Agjencia e udhëtimit zhvillon veprimtarinë e saj bazuar në kontrata ndërmjetësimi për shitjen e shërbimeve të

ofruara nga furnizuesit e shërbimeve të udhëtimit dhe/ose kontrata konsulence me konsumatorin.

Operator turistik është personi fizik dhe juridik që zhvillon një veprimtari tregtare, e

cila ka të bëjë me dizenjimin dhe organizimin e një udhëtimi/pakete të paraplanifikuar e të promovuar me anë të katalogëve, fletëpalosjeve, reklamave në TV etj., duke qenë

përgjegjës për atë produkt, si në rastin e shitjes nëpërmjet agjencive të udhëtimit, ashtu edhe në rastin e shitjes së drejtpërdrejtë te klienti. Operatori turistik nënshkruan kontrata drejtpërdrejt me furnizuesit e shërbimeve turistike, duke i parablerë këto

shërbime. Produkt turistik është tërësia e elementeve të ndërthurura, që organizohet si vlerë e

veçantë zinxhir, e cila përmban produkte materiale dhe shërbime, vlera natyrore dhe kulturore, superstrukturë dhe infrastrukturë turistike.

19

KAPITULLI I

VLERËSIM TURISTIK I POTENCIALEVE NATYRORE TË

RRETHIT DIBËR

I.1. Roli i pozitës gjeografike në zhvillim ekonomik dhe turistik.

Me një popullsi 78662 banorë5 (janar 2016) dhe sipërfaqe prej 1010 km² 6, rrethi i Dibrës shtrihet në verilindje të Shqipërisë në dy anët e luginës së Drinit të Zi, mes vargjeve të

Korabit në lindje dhe atyre të Lurës në perëndim. Kufizohet në lindje me Republikën e Maqedonisë, në veri me rrethin e Kukësit, perëndim me rrethin e Mirditës dhe të Matit

ndërsa në jug kufizohet me atë të Bulqizës. Qendra e rrethit është Peshkopia që shtrihet 164 kilometër nga Tirana dhe 19 kilometër larg pikës kufitare të Bllatës.7 Shtrihet midis gjatësisë gjeografike veriore 41˚41' dhe gjerësisë gjeografike lindore 20˚34'. 8 Dibra është

edhe qendër administrative e qarkut me të njëjtin emër. Nga pikëpamja administrative ka në përbërje vetëm 1 bashki, atë të Dibrës, ndërsa para zgjedhjeve lokale të vitit 2015,

përbëhej nga 15 NJQV; bashkia e Peshkopisë dhe 14 komuna. Edhe pse me një sipërfaqe jo shumë të madhe, Dibra paraqet një larmi potencialesh natyrore dhe kulturore.

E gjendur në udhëkalimet e volitshme gjeografike që lidhnin tradicionalisht Shqipërinë e Mesme me Kosovën dhe më tej, Dibra më shumë se çdo krahinë tjetër e vendit, u bë udhëkalim edhe për synimet politike e ushtarake. Duke i vendosur në atë udhëkryq

Dibrën dhe dibranët, fati bëri që ata të përjetonin gjithë sakrificat e kohërave. 9 Kështu ndodhi në kohën e romakëve e po kështu në kohën bizantine e të invazioneve sllave, në

kohën e Skënderbeut, të Krizës Lindore e të Luftërave Ballkanike. Po kështu edhe më pas.10 Pra kjo pozitë gjeografike ka bërë që në shumë raste treva dibrane të jetë pre e armikut.

Duke zënë vend qëndror në trevat shqiptare, Dibra ka pasur gjithnjë një pozitë

gjeografike me vlerë të jashtëzakonshme strategjike në planet serbo-sllave drejt Adriatikut në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Jo vetëm në Beograd, por edhe në Petërsburg e Paris ishin të bindur se vetëm kontrolli mbi Dibrën mund t'i siguronte

Serbisë daljen në Durrës dhe realizimin e ëndrrës së vjetër për aneksimin e trevave shqiptare perëndimore në veri të rrjedhjes së Shkumbinit. 11 Në Konferencën e

Ambasadorëve të Londrës të vitit 1913, në mënyrë arbitrare, Dibra ndahet në dy pjesë; Dibra e Madhe e cila i kalon shtetit maqedonas dhe Dibra e Vogël që mbetet brenda territorit shqiptar. Lidhja ndërmjet tyre bëhet nëpërmjet pikës së kalimit kufitar të Bllatës.

5 Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civ ile

6 Këshilli i Qarkut Dibër

7 Matjet janë bërë në google.com/maps

8 Kaca, I., Dibra në faqet e një ditari arkeologjik , Tiranë 2012, fq.19

9 Xhafa, B., Lufta e Dibrës 1920, Shkodër 2001, fq.11

10 Po aty, fq.12

11 Po aty, fq.14

20

Pas vitit 1913, kjo pikë kufitare vazhdoi të luajë rolin e saj me një intensitet të dobët, ndërsa në vitet 1945-1990 lëvizja u ndalua me ligj duke u kthyer në një faktor pengues

dhe izolues i kësaj treve. Heqja e pengesave në dogana mes Maqedonisë dhe Shqipërisë gjatë periudhës së tranzicionit dhe lëvizja vetëm me kartë identiteti, ka qenë një faktor

nxitës në bashkëpunimin mes tyre. Duhet theksouar se asnjëherë nuk janë ndërprerë marrëdhëniet e tyre të ngushta.

Harta I.1. Pozicioni gjeografik i rrethit të Dibrës në rang rajonal dhe kombëtar.

Burimi: Ezilon.com. Punoi: F. Cena.

Pozita gjeografike, si pjesë e ofertës gjeografike-natyrore, luan një rol të rëndësishëm në zhvillimin e turizmit të një vendi ku së bashku me elemente të tjerë si: relievi, klima,

ujërat, bota bimore e shtazore dhe objektet historiko-kulturore, përbëjnë potencialin turistik primar.12 Rrethi i Dibrës ka një distancë të afërt me Tiranën, aeroportin e Rinasit si dhe portin e Durrësit. Përfundimi i “Rrugës së Arbërit” do ta shkurtojë aksin Peshkopi-

Tiranë nga 164 kilometër në rreth 100 kilometër. Sipas standardeve që janë në projekt, kohëzgjatja e udhëtimit pritet të jetë rreth 60-90 minuta nga rreth 4 orë që është

aktualisht. Përfundimi i këtij segmenti do të ofronte për udhëtarët një mjedis me pasuri të shumta natyrore dhe kulturore si: kanione, pasuri ujore, ura të vjetra etj. Dibra ka një pozitë mjaft të favorshme gjeografike pasi ndodhet në kufirin me Maqedoninë dhe prej

aty dalje të gjerë për në Evropën Lindore. Asfaltimi i rrugës nacionale Peshkopi-Kukës në vitin 2013, me gjatësi rreth 75 kilometër, po i rikthen rëndësinë e pozitës gjeografike

këtij rrethi së bashku me burimet që përmban. Ky aks rrugor e ka çuar në rreth dy orë distancën me qytetin e Prizrenit dhe Kosovën.

Dibra ofron resurse të shumta turistike, me një shtrirje të gjerë në gjithë rrethin: Parkun Kombëtar të Lurës me liqenet akullnajorë, Parkun Natyror të Korabit, bjeshkët e shumta

nga Maqellara në Kala të Dodës, liqenet e Kacnisë, pyjet dhe kullotat e Lurës e të

12

Shtëpia Botuese e Teksteve Mësimore, Gjeografia turistike e Shqipërisë, Tiranë 2014, fq.18

21

Selishtës, rrjedhën e Drinit të Zi me degët e tij, monumente të shumta natyre dhe kulture si dhe mjaft resurse të tjera turistike. Potenciali natyror përbën bazën e ofertës turistike të

rajonit të studimit. Mjaft me rëndësi paraqitet edhe trashëgimia kulturore e cila përfaqësohet nga një larmi e objekteve historike si: kalatë, banesat tradicionale,

muzeume, objektet e kultit mysliman dhe të krishterë etj., ku një pjesë e tyre janë shpa llur monumente të kulturës. Edhe trashëgimia shpirtërore është e pasur si në lloje ashtu dhe në vlera. Këto pasuri të shumta turistike ofrojnë mundësi reale për zhvillimin e turizmit

dhe mbështetjen e ekonomive lokale ku ato ndodhen.

I.2. Ndërtimi gjeologjik dhe relievi, ndikimi i tyre në turizëm.

Evolucioni gjeologo-tektonik, shumëllojshmëria formacionale, ndryshimet klimatike dhe veprimtaria e vazhdueshme e agjentëve atmosferikë, kanë shkaktuar formimin e formave

të shumëllojshme gjeomorfologjike të relievit, të cilat shpesh të çudisin me bukurinë e ashpërsinë e tyre dhe në shumicën e rasteve, perveç paraqitjes estetike natyrore, kanë

edhe interes shkencor e edukativ ose kanë vlera të veçanta praktike. 13 Rrethi i Dibrës përbëhet nga formacione gjeologjike dhe forma të shumëllojshme të relievit.

Konfiguracioni i relievit në rrethin e Dibrës është i larmishëm. Territoret me lartësi 300-600 metër zënë 13.7 % të sipërfaqes së rrethit, lartësitë 600-1000 metër zënë 30 % të

sipërfaqes, lartësitë 1000-2000 metër zënë 53.5 %, ndërsa pjesa tjetër prej 2.8 % zihet nga territori që shtrihet në lartësi mbi 2000 metër. Pra zona malore e Dibrës zë 56.3 % të territorit, ndërsa ajo fushore dhe kodrinore 43.7 % të saj. Lartësia mesatare e relievit në

këtë hapësirë është 1118 metër.14 Pra lartësia mesatare është më shumë se 400 metër se lartësia mesatare e gjithë vendit (708 metër lartësia mesatare e relievit të RSH). Rrethi i Dibrës shtrihet nga lartësia 380 metër mbi nivelin e detit15, deri në lartësinë 2751 metër16,

që është dhe pika më e lartë në Shqipëri. Pra amplituda e relievit është tepër e madhe, rreth 2371 metër.

Në rrethin e Dibrës takohen shumë shfaqje të mineraleve të dobishme, metalorë dhe jo metalorë. Tek mineralet metalorë përmendim: xeheroret e kromit, hekurit oksid e silikat,

hekur-nikelit, bakrit, arsenik-polimetaleve, manganit, vanadit, aluminit (boksideve), platinit e sulfureve të nikelit, oreollave të arit etj. Në shfaqjet kryesore të mineraleve

jometalore mund të veçojmë mermeret, gëlqerorët e mermerizuar, argjilat, travertinat, squfurin, bojërat e dheut, gjipset, anhidritet, selenitet, inertet, gëlqerorët, dunitet, peridotitet, azbestin, gurin e talkut, pirofilitet, kuarcitet, granitet, grafitet, rreshpet

metamorfike etj.17 Nga këto minerale të dobishme, pjesa që shfrytëzohet më tepër në ditët e sotme, janë materialet në fushën e industrisë së ndërtimit.

Sipas rajonizimit fiziko-gjeografik që përdoret në Republikën e Shqipërisë, rrethi i Dibrës shtrihet në pjesën veriore të Krahinës Malore Qëndrore. Njësitë fiziko-gjeografike që

13

Grup autorësh, Geological heritage and geotourism in Albania , Tiranë 2003, fq.75 14

Bunguri, A., Prehistoria e Dibrës, Tiranë 2010, fq.23 15

Bashkia Peshkopi, Plani lokal i veprimit për biodiversitetin , Peshkopi 2010, fq.11 16

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990, fq.110 17

Shoqata Lidhja e Intelektualëve Dibranë, Rruga e Arbërit, Tiranë 2007, fq.51

22

shtrihen në territorin e studimit janë: vargu malor i Korabit, lugina e Drinit të Zi dhe vargjet e Lurës. Më poshtë do paraqesim veçoritë kryesore të secilës njësi.

Harta I.2. Hartë fizike e rrethit Dibër. Burimi: Strategjia e territorit

të bashkisë Dibër.

Vargu malor i Korabit është vargu malor më i lartë i vendit tonë. Shtrihet në skajin lindor

të KMQ midis luginës së Drinit të Bardhë në veri, luginës së Drinit të Zi në perëndim dhe asaj të Radikës në jug. Në tërësi vargu ka formën e një harku me anën e lugët nga lindja, i cili zgjatet nga jugu në veri deri në 70 kilometër. Veçori karakteristike e këtij vargu është

zgjerimi i menjëhershëm që ai pëson në pjesën veriore, kurse drejt jugut ngushtohet derisa merr pamjen e një kreshte tek mali i Korabit dhe ai i Deshatit. 18 Në rrethin e

Dibrës, vargu i Korabit zë kryesisht pjesën e terreneve malore në njësitë administrative: Kala e Dodës, Sllovë, Kastriot, Tomin, Melan dhe Maqellarë.

Zhvillimi neotektonik i ka dhënë një impuls të ri gjithë proçeseve të jashtme relievformuese ku një rol i veçantë i përket akullzimit kuaternar. Format më të përhapura

të kësaj veprimtarie, të cilat ruhen mjaft mirë edhe në ditët e sotme mbi 1500-1600 metër lartësi, janë cirqet (Korab), shpatullinat (Bjeshka e Shehut, e Zonjave) dhe lugjet (Rrafshi i Korabit, i Ilnicës). Një pjesë e cirqeve janë kthyer në liqene si ato të Radomirës, të

staneve të Preshit, të Bjeshkës së Zonjave etj. Pas akullzimit, rolin kryesor në modelimin e relievit të këtij vargu e luan veprimtaria lumore e Drinit me degët e tij, dukuritë

karstike, dëbora me orteqet dhe ujërat e saj, ngricat, të cilat kanë krijuar dhe tipat përkatës të relievit. Si rrjedhojë e orogjenezës alpine, relievi i këtij vargu në mjaft sektorë merr një natyrë të theksuar alpine. Bashkëveprimi i vazhdueshëm i të gjithë faktorëve

morfologjikë, ka bërë që relievi i sotëm i vargmalit të Korabit të dallohet për kontraste të theksuara, nga malet e larta e luginat e thella, deri tek format e buta të një pllaje.19 Degët

e Drinit të Zi si: përroi i Banjave, i Gramës, Veleshicës etj., kanë depërtuar në brendësi të

18

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. II, Tiranë 1991, fq.121 19

Po aty, fq.122

23

vargut me erozion regresiv, duke e ndarë atë në një sërë kurrizesh e luginash me madhësi e forma të ndryshme.20

Lugina e Drinit të Zi shtrihet midis vargut malor të Korabit në lindje e vargmaleve të

Lurës dhe malësive Martanesh-Gollobordë në perëndim. Radhitet ndër luginat më të mëdha e më të rëndësishme të vendit tonë si nga tiparet fiziko-gjeografike, ashtu edhe nga vlerat ekonomike. Në territorin e Shqipërisë fillon nga fshati Gjoricë e Poshtme dhe

përfundon në pellgun e Kukësit në veri ku bashkohet me luginën e Drinit të Bardhë, me një gjatësi rreth 75 kilometër.21 Në rrethin e Dibrës kjo luginë fillon nga territori i njësisë

administrative Maqellarë dhe përfundon në afërsi të fshatit Skavicë në Kukës.

Në hyrje të Urës së Topojanit e deri tek gryka e Hoteshit, fundi i luginës ngushtohet

shumë duke marrë shpeshherë pamjen e grykave, ky spikat në veçanti gryka e Gradecit. I vetmi zgjerim i luginës në këtë prag është ai në fshatin Kovashicë, ku është formuar një fushë e vogël aluvionale nga konet e depozitimit të dy përrenjve që derdhen këtu. 22 Nga

gryka e Hoteshit e deri në Fushë Çidhën, lugina kalon nëpër pellgun e Peshkopisë, struktura grabenore e të cilit ka përcaktuar mjaft tipare të relievit të saj, veçanërisht

zgjerimet e njëpasnjëshme që ajo pëson. Zgjerimi i fundit i luginës në këtë pellg bëhet në Fushë Çidhën. Ai ka një gjerësi maksimale 2.7 kilometër dhe një gjatësi 4 kilometër. Në formimin e tij rol të rëndësishëm kanë luajtur gjithashtu materialet proluvionale të përroit

të Gramës dhe të Setës.23

Figura I.1. Pjesë nga vargu i Korabit dhe lugina e Drinit të Zi.

Foto: F. Cena, 2014.

Duke nisur nga Fushë Çidhna, fillon pjesa veriore e luginës e cila ka ndryshime të theksuara morfologjike nga pjesa jugore e saj. Në të gjithë shtrirjen, nga Fushë Çidhna deri tek Ura e Dodës, lugina pëson vetëm dy zgjerime, zgjerimin e Zall Dardhës dhe atë

të Draj Reçit. Pasi kalon Zall Dardhën, lugina ngushtohet menjëherë, ku shtrati i saj është vetëm 10-15 metër i gjerë, me shumë gjarpërime dhe shpate tepër të pjerrëta. 24 Duke

filluar nga Ura e Dodës dhe grykëderdhja e përroit Malla e Lurës, lugina ndryshon përsëri

20


Po aty, fq.132 22

Po aty, fq.133 23

Po aty, fq.134 24

Po aty, fq.135

24

tiparet morfologjike dhe drejtimin nga veriu për në verilindje. Në mjaft sektorë ajo merr tiparet e një kanioni, ku dallohet ai i Skavicës me thellësi mbi 200 metër e gjerësi 6-8

metër. 25 Përgjatë luginës së Drinit të Zi, përveçse është përqendruar zhvillimi i ekonomisë bujqësore të Dibrës, ofrohen mundësi reale për zhvillimin e turizmit lumor.

Vargjet e Lurës shtrihen midis luginës së Drinit të Zi në lindje, pellgut të Matit në perëndim, luginës së Sërriqes në veri dhe luginës së Zallit të Bulqizës në jug. Kanë

drejtim veri-jug në një gjatësi prej rreth 75 kilometër dhe gjerësi që shkon nga 20 kilometër në jug në 30 kilometër në qendër. Formohen prej dy vargjesh paralele midis

tyre, që në pjesën veriore kthehen drejt verilindjes. Lartësitë më të mëdha të tyre arrihen në pjesën qëndrore me malin e Dejës (2246 metër) dhe Kunorën e Lurës (2121 metër). Dallohen për kontraste të theksuara dhe forma të larmishme të relievit që lidhen me

ndërtimin e brendshëm litologjik dhe lëvizjet e reja tektonike. 26 Përfaqësohen nga tre tipa tokash: tokat e kafenjta malore, të murrme pyjore dhe livadhore malore. Dallohen për një

mbulesë bimore të pasur në sasi e lloje, që përfaqësohet nga brezi i dushkut, ahut dhe kullotave alpine.27 Në vargjet e Lurës bëjnë pjesë edhe liqenet akullnajorë të Lurës dhe të Kacnisë, të cilët janë rreth 23 liqene në lartësitë mbi 1500 metër.

Nga studimi i njësive fiziko-gjeografike të mësipërme, dalim në përfundimin se relievi në rrethin e Dibrës dallohet për shumëllojshmëri gjenetike të tij. Nga pikëpamja e

klasifikimit morfogjenetik, relievi ndahet në këto tipa: relievi strukturoro-eroziv, lumor, erozivo-denudues, karstik dhe akullnajor. Këto tipa të larmishëm të relievit krijojnë

kushte për zhvillimin e disa llojeve të turizmit si: malor, lumor, sportiv, ekoturizëm etj.

I.3. Veçoritë e klimës për turizëm.

Klima përbën një nga kushtet natyrore vendimtare në zhvillimin turistik të hapësirave të caktuara gjeografike. Me gjendjen e përshtatshme të motit dhe klimës lidhen jo vetëm

efekte të shumta kurative e shëndetësore, por edhe kohëzgjatja e sezoneve turistike. Në varësi të kushteve klimatike dallohen zona turistike me një apo më shumë sezone turistike. Një sërë elementësh të klimës si: temperaturat e ajrit, reshjet, sasia e ditëve me

diell apo me shtresë dëbore etj., janë përcaktues në ecurinë vjetore të sezoneve turistike. Të gjithë këta elementë klimaterikë duhen trajtuar në kuadër të kompleksitetit të mjedisit

gjeografik ku ata ndikojnë dhe nga i cili varen. 28 Sipas rajonizimit klimatik të vendit tonë, rrethi i Dibrës bën pjesë në zonën klimatike mesdhetare paramalore dhe malore. Ndryshimet klimatike vërehen nga një sektor në tjetrin, por më të dukshme paraqiten

sipas diferencimit vertikal. Më poshtë po japim veçoritë klimatike në njësitë fiziko-gjeografike që bën pjesë rajoni i studimit.

Pozicionimi sa më lindor i vargut malor të Korabit, ka kushtëzuar edhe veçoritë klimatike të tij, ku elementët e klimës kontinentale bëhen më të pranishëm. Dimri është i

ashpër, disi më i gjatë dhe me dëborë, ndërsa vera është e freskët dhe disi më e shkurtër

25


Po aty, fq.139 27

Po aty, fq.148 28

Doka, Dh., dhe Draçi, B., Gjeografia e turizmit, Tiranë 2002, fq.57

25

se në rajonet e tjera. Temperatura mesatare është 7˚C, në janar shkon -2˚C dhe në korrik-gusht 16˚C. Reshjet që bien në këtë mjedis janë nën mesataren e vendit, mesatarisht mbi

850 mm në vit. Sasia më e madhe e tyre është në formë dëbore, trashësia mesatare e së cilës, sidomos në livadhet e Korabit, shkon 100-150 centimetër.29

Grafiku I.1. Temperaturat e ajrit në stacionin e Peshkopisë. Burimi: Akademia e

Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990.30

Lugina e Drinit të Zi, nga pikëpamja klimatike përfshihet në zonën e klimës mesdhetare

paramalore, ku si veçori dalluese është prezenca e dukurive të kësaj klime. Dimri është disi më i ashpër, bashkëshoqëruar me temperatura të ulëta, relativisht i thatë dhe disi më i

zgjatur. Vera është e thatë dhe shpeshherë e nxehtë. Temperatura mesatare vjetore shkon 11˚C-11.8˚C, e janarit 0.3˚C-0.1˚C, ndërsa e korrikut 20˚C-22˚C. Minimumi absolut ka arritur në -21˚C, ndërsa maksimumi absolut deri në 40˚C. Reshjet përgjithësisht janë të

pakta, ku bora gjatë dimrit është dukuri e rëndomtë e me trashësi mbi 1 metër.31 Sasia mesatare e reshjeve në luginën e Drinit të Zi është 931 mm. 32 Numri i ditëve me shtresë

bore për vitet 1961-1980, të regjistruara në stacionin e Peshkopisë, është 33.7 ditë. 33

Për kushtet klimatike të vargjeve të Lurës nuk mund të thuhet ndonjë gjë e saktë

përderisa mungojnë vrojtimet në lartësinë e tyre. Vlerat mesatare vjetore të temperaturave në Fushë Lurë janë 7.7˚C, të janarit -2.5˚C dhe të korrikut 16.6˚C. Temperatura minimale

29

Bërxholi, A., dhe Doka, Dh., Tiparet gjeografike të zonave të marra në studim në Veri dhe Verilindje të

Shqipërisë, Studime g jeografike 16, Tiranë 2005, fq.41 30

Të dhënat për temperaturën e ajrit janë në periudhën e viteve 1951-1980 31

Bërxholi, A., dhe Doka, Dh., Tiparet gjeografike të zonave të marra në studim në Veri dhe Verilindje të

Shqipërisë, Studime g jeografike 16, Tiranë 2005, fq.41 32


Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990, fq.208

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

Temperatura mesatare e ajrit (˚C)

Maksimumi absolut i temperaturës së ajrit (˚C)

Minimumi absolut i temperaturës së ajrit (˚C)

26

absolute është vërejtur -22˚C. 34 Numri i ditëve me shtresë bore (1961-1980) të regjistruara është 117.6 ditë.35 Në Fushë Lurë bien mesatarisht 1482 mm reshje në vit, në

Selishtë 1146 mm.36 Në vargjet e Lurës bie sasi e madhe bore, e cila në majat më të larta (mbi 2000 metër) qëndron deri nga mesi i verës. Lartësia e shtresës së borës arrin 100-

150 centimetër, e në raste të veçanta deri në 200 centimetër. 37

Mbi 1000 metër mbi nivelin e detit, pluhuri dhe mikrobet pothuajse nuk ekzistojnë. Ajri i

pasur malor, prej kohësh është konsideruar si ilaçi më i mirë kundër sëmundjeve të mushkërive. Klima malore vepron në mënyrë stimulative mbi organizmin e njeriut duke i

rritur rezistencën atij. Ndikon në rritjen e rruazave të kuqe të gjakut, rrit frekuencën e frymëmarrjes, shpejton qarkullimin e gjakut në organizëm etj. Gjithashtu, ajo ndikon edhe në sistemin nervor dhe pigmentimin e lëkurës, në mal mund të nxihesh edhe në

hije.38 Gati gjysma e sipërfaqes së rrethit të Dibrës, shtrihet në lartësinë mbi 1000 metër, duke bërë që të ofrohen kushte optimale për personat që vuajnë nga shqetësimet e

mësipërme.

Grafiku I.2. Reshjet atmosferike në stacionin e Peshkopisë. Burimi: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990.39

Në tërheqjen e turistëve, luan rol klima e freskët, sidomos gjatë verës. Kjo freski së bashku me ajrin e pastër, ujin e ftohtë, hijet e shumta nga pyjet etj., krijon mundësi të

shumta për pushim dhe çlodhje. Bjeshkët e shumta që shtrihen në të gjithë territorin, janë

34




Po aty, fq.148 38

Koja, V., dhe Gorica, K., Bazat e turizmit, Tiranë 2010, fq.50 39

Të dhënat për reshjet atmosferike janë në periudhën e viteve 1951-1980

0

20

40

60

80

100

120

140

160

Reshje atmosferike

(mm/muaj)

Numri i ditëve me

reshje/muaj

27

mjaft të kërkuara nga turistët, gjatë periudhës së ngrohtë të vitit, e sidomos të rekomanduara për personat që kanë probleme me frymëmarrjen. Kjo klimë paraqet edhe

kushte për banja dielli, rëre dhe uji.

Grafiku I.3. Rrezatimi diellor në stacionin e Peshkopisë. Burimi: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990. 40

Turizmi dimëror në rrethin e Dibrës është inekzistent. Kjo bën që sasia e konsiderueshme e reshjeve, sidomos e dëborës, të mos shfrytëzohet për zhvillimin turistik. Në shumë zona

gjatë kësaj periudhe, rrugët bllokohen nga dëbora ose janë janë të vështira për t'u kaluar. Edhe akomodimi është problem në disa zona ku nuk ka hotele dhe kampingjet nuk mund

të përdoren në këtë periudhë.

I.4. Kushtet dhe veçoritë e hidrografisë për turizëm.

Vlera turistike e ujërave qëndron në mundësitë që ato ofrojnë për banja dielli, banja uji për turistët si dhe për zhvillimin e një sërë sportesh. Larja në liqene apo lumenj e

kombinuar me banjat e diellit, ndikon mbi disa funksione të veçanta të organizmit të njeriut. Kështu për shembull simulon oreksin, vepron mbi sistemin nervor etj., pra ndikon në mënyrë pozitive mbi gjendjen fizike dhe psikike të njeriut. Sportet e ujit, si formë e

pushimit aktiv, kanë efekte të mëdha argëtuese.41

Rrethi i Dibrës përbëhet nga rrjet hidrografik i pasur. Objekti më i rëndësishëm hidrografik është Drini i Zi dhe degët e shumta të tij. Liqenet natyrorë dhe artificialë janë

40

Të dhënat janë për periudhën e viteve 1951-1980 41

Koja, V., dhe Gorica, K., Bazat e turizmit, Tiranë 2010, fq.51

0

50

100

150

200

250

Rrezatimi diellor (kwh/m² muaj) Ditë të kthjellëta/muaj

28

të shpërndarë në gjithë rajonin tonë të studimit. Liqenet akullnajorë ndodhen në zonat mbi 1500 metër. Shumë prej tyre janë shpallur monumente të natyrës si disa nga liqenet e

Lurës, Kacnisë, Kalasë së Dodës etj. Ndërsa ato artificialë janë kryesisht rezervuarë. Nga këto të fundit, vlerat më të mëdha i ka liqeni i Gramës apo edhe liqene të vegjël si i

Trepçës, Grevës, Selishtës etj. Edhe përrenjtë janë të shumtë ku shumica e tyre përdoren për ujitje dhe pjesa tjetër përfundojnë në shtratin e Drinit të Zi. Interes të madh paraqesin edhe ujëvarat, edhe pse vetëm Ujëvara e Pocestit ka statusin e monumentit të natyrës.

Burimet nëntokësore paraqiten të shumta dhe përdoren për kurimin e disa sëmundjeve, ujë të pijshëm, ujitje etj.

Figura I.2. Lumi i Drinit të Zi dhe liqeni i Gramës. Foto: F. Cena, 2015.

Lumenjtë paraqiten si objekte mjaft të rëndësishme turistike. Joshja e tyre qëndron si në mundësinë e banjave diellore ashtu edhe me sportet e ndryshme ujore apo bukuritë që jepen shpesh nëpërmjet ujëvarave dhe kaskadave që ato formojnë. 42 Në rrethin e Dibrës

lumi kryesor është Drini i Zi dhe degët e tij. Drini i Zi me një gjatësi 149 kilometër dhe pellg ujëmbledhës 5885 km2, buron nga liqeni i Ohrit. Pasi përshkon një rrugë prej rreth

40 kilometër, hyn në Shqipëri duke u hapur në vazhdim në një shtrat shumë të gjerë. Në këtë sektor të rrjedhjes së tij merr shumë degë të vogla dhe me rrjedhje të paqëndrueshme. Rënia e Drinit të Zi deri në derdhjen e tij në liqenin e Fierzës është afër

3m/km. Ka pellg ujëmbledhës shumë të thyer dhe me kontraste të mëdha të relievit që përbëhet nga një larmi formacionesh. Pellgu ka një veshje bimore të dendur në

përgjithësi. Degët e tij si përroi i Murrës, Veleshicës, Banjave, Malla e Lurës etj., kanë pellg malor tepër të thyer dhe karakter torrencial. 43 Këto degë zbresin vrullshëm drejt shtratit të Drinit të Zi duke krijuar forma të tilla si: gryka, kanione etj., të cilat janë shumë

të vështira për lëvizje, por në aspektin turistik paraqiten mjaft tërheqëse.

Buzë lumit të Drinit të Zi janë disa pika që po zhvillohet turizmi lumor si: Potgorcë,

Topojan, Gradec, Selane, Katund i Ri, Muhurr, Fushë Alie, Reç etj. Në këtë lum dhe degët e tij, rriten një numër i madh peshqish dhe zogjsh pranë tyre, duke ofruar kushte të

përshtatshme për të apasionuarit e peshkimit dhe gjuetisë. Duke qenë se degët kryesore të Drinit burojnë nga bjeshkët dhe ushqehen nga shkrirja e akujve dhe borës, dallohen për

42

Doka, Dh., dhe Draçi, B., Gjeografia e turizmit, Tiranë 2002, fq.59 43

Qiriazi, P., Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë 2001, fq.100

29

ujë të ftohtë e të pastër. Rafting i zhvilluar vitet e fundit në lumin e Drinit, ka qenë një risi dhe mjaft tërheqëse për turistët e huaj dhe vendas.

Liqenet janë gjithashtu objekte shumë specifike hidrografike, ku mund të zhvillohen të

gjitha llojet e turizmit ujor. Vetitë e veçanta fizike dhe kimike të ujit të liqeneve rrisin ndjeshëm vlerat e tyre turistike dhe tërheqin turistë në një numër gjithnjë e në rritje. 44 Në rrethin e Dibrës janë shpallur monumente natyre këto liqene: Liqeni i Luleve, Liqeni i

Madh dhe Liqeni i Zi në Lurë, liqenet e Kacnisë në Selishtë dhe Liqeni i Zi në Kalanë e Dodës. Gjithashtu ka edhe liqene të tjerë natyrorë, të përhershëm ose të përkohshëm.

Liqenet artificialë kanë një përhapje të madhe në të gjithë territorin e rrethit. Kryesisht janë ndërtuar për ujitje gjatë stinës së thatë të vitit. Ndër liqenet artificialë të Dibrës dallohet liqeni i Gramës në bjeshkën me të njëjtën emër. Ky liqen ndodhet në lartësinë

rreth 2000 metër mbi nivelin e detit dhe ushqehet nga shkrirja e akujve dhe e dëborës, duke i dhënë formën e një liqeni akullnajor. Liqene të tjerë artificialë me përmasa të

ndryshme janë ai i Trepçës, Grevës, Lukanit, Qafë Murrës, Selishtës etj. Gjatë verës ofrojnë kushte mjaft të përshtatshme për banja dielli apo uji. Në disa prej këtyre liqeneve rriten edhe lloje të ndryshme peshqish.

Përrenjtë janë kryesisht të shkurtër dhe përdoren për ujitje gjatë verës. Të gjithë derdhen në pellgun e Drinit të Zi ose bashkohen me ndonjë përrua tjetër. Disa përrenj janë edhe

mjaft të rrëmbyeshëm ku ka raste që pasojat e tyre janë katastrofike. Kjo pasi ato da lin nga shtrati dhe sjellin me vete baltë dhe gurë që arrijnë deri në përmasa kolosale. Ndër

përrenjtë më të rëndësishëm janë përroi i Banjave, Gramës, Ushtelenxës, Kusarës etj. Përrenjtë që burojnë në zonat malore dallohen për ujë të ftohtë dhe të pastër. Ka raste që ato marrin përmasat e një lumi nga sasia e madhe e ujit në periudhat e reshejve apo

shkrirjes së borës.

Burimet e ndryshme ujore, sidomos ato termale, përbëjnë gjithashtu motive shumë të rëndësishme për lëvizjet turistike. Përveç bukurisë natyrore që krijojnë këto burime, shërbejnë edhe si vende kurimi për shumë pushues. Por, rëndësia e ujit për turizmin,

lidhet edhe me nevojat për furnizimin me ujë të objekteve turistike në përputhje me nevojat konsumuese të klientelës turistike. 45 Rrethi i Dibrës është i pasur me shumë

burime ujore të freskëta (mbi 40 burime me debite që variojnë nga 5-10-300 l/sek., e në disa raste maksimumi i debitit i kalon 300 l/sek.), të cilët lidhen me shkëmbenjtë sedimentarë kryesisht të përbërjes karbonatike, magmatike, metamorfike etj., ashtu edhe

me ujëra nëntokësore që lidhen me formimet e neogjen-kuaternarit, kryesisht rreth luginës së Drinit të Zi, në tarracat e tij, konuset e përrenjve etj. 46 Në listën e

hidromonumenteve të rrethit të Dibrës, gati gjysma e tyre janë burime nëntokësore. Janë shpallur monumente natyre këto burime: Burimi karstik i Kërçinit, Burimi termomineral i Llixhave të Peshkopisë, Burimet e Bellovës, Uji i Ftohtë i Vleshës dhe Kroi i Mbretit.

Burimi më i njohur dhe më i rëndësishëm është ai termomineral i Llixhave të Peshkopisë, ku nga prezenca e tyre është ndërtuar qendra kurative dhe zona pranë tyre ka marrë

pamjen e një qyteze. Disa nga burimet kryesore që përdoren ose mund të përdoren për ujë

44


Po aty 46

Shoqata Lidhja e Intelektualëve Dibranë, Rruga e Arbërit, Tiranë 2007, fq.66

30

të pijshëm janë: burimet e Sopanikës, burimi i Izvirit në Kala të Dodës si dhe ato në bjeshkët e Gramës, Shehut, Preshit etj.

Një interes mjaft të madh në aspektin turistik paraqesin ujëvarat. Ato kanë një përhapje

kryesisht në terrenet malore të rrethit të Dibrës. Statusin e monumentit të natyrës e ka vetëm Ujëvara e Pocestit, e cila shtrihet në territorin e njësisë administrative të Maqellarës. Kjo ujëvarë del nga një e çarë në malin e Deshatit, në lartësinë rreth 1500

metër mbi nivelin e detit. Një ujëvarë tjetër mjaft e rëndësishme në aspektin turistik ë shtë buzë rrugës që të çon në zonën e Radomirës, në NJA Kala e Dodës. Lartësia e saj është

rreth 10 metër dhe dallohet për ujë të bollshëm. Ekzistojnë edhe disa ujëvara të tjera por që janë më pak të njohura.

Përveç aspektit turistik, kjo pasuri ujore mund të përdoret edhe për prodhimin e energjisë elektrike nëpër HEC-e të përmasave të ndryshme. Hidrocentrale të vegjël janë ndërtuar në Selishtë dhe Lurë. Po kështu ujërat janë përdorur dhe mund të përdoren më shumë për

industri. Vitet e fundit doli në treg uji Korabi, por për arsye të ndryshme, jetëgjatësia e tij ishte e shkurtër. Këto pasuri ujore duhet të menaxhohen dhe vlerësohen më mirë.

I.5. Tokat dhe roli i tyre në turizëm.

Shkalla e madhe hipsometrike nga lugina e Drinit të Zi e deri në malin e Korabit dhe

ndryshimi i kushteve klimatike, bën që të hasen lloje të ndryshme të tokave. Për shkak të relievit mbizotërues kodrinor-malor, tokat që evidentohen më shpesh janë ato të kafenjta

malore, të murrme pyjore dhe livadhore malore.

Në luginën e Drinit të Zi shtrirje të konsiderueshme kanë tokat e kafenjta, që shtrihen në

të dy anët e luginës. Përgjatë shtratit të Drinit hasen tokat aluvionale, sidomos në zgjerimet që pëson kjo luginë.47 Këto tipe të tokave përbëjnë fondin kryesor të tokave të

punueshme të mbjella me bimë të arave dhe pemë frutore. Ekonomia bujqësore në rrethin e Dibrës është mbështetur kryesisht përgjatë kësaj lugine.

Tokat në vargun e Korabit përfaqësohen nga ato të kafenjta malore, të murrme pyjore dhe livadhore malore.48 Në lartësitë 600-1000 metër të këtij vargu malor, shtrihen tokat e kafenjta malore të cilat janë zënë kryesisht nga pyjet, por luajnë rol edhe në fondin e

tokave të punueshme. Në lartësitë mbi 1000-1300 metër shtrihen tokat e murrme pyjore, të cilat në formën e një brezi shkojnë deri në lartësinë 1800 metër. Edhe ky tip është tepër

i vlefshëm për pasurinë e drurëve pyjorë. Mbi këtë lartësi, sidomos mbi 2000 metër, hasen tokat livadhore malore të zëna nga kullotat alpine, duke ofruar potenciale të vlefshme në zhvillimin e blegtorisë.49

Vargjet e Lurës përfaqësohen nga tre tipa tokash: tokat e kafenjta malore, të murrme

pyjore dhe livadhore malore. Tipi i parë shtrihet në formën e një brezi midis lartësive 47

Draçi, B., Këndvështrimi historik, faktorët aktualë dhe pasojat e migrimit rajonal-shembull qarku i

Dibrës, Studime g jeografike 16, Tiranë 2005, fq.43 48


Draçi, B., Këndvështrimi historik, faktorët aktualë dhe pasojat e migrimit rajonal-shembull qarku i

Dibrës, Studime g jeografike 16, Tiranë 2005, fq.43

31

400-1100 metër, ku përhapjen më të madhe në këtë tip e kanë tokat e kafenjta me kripëzim magnezial. Tokat e murrme pyjore shtrihen në lartësinë 1300-1800 metër,

veçanërisht në pjesën veriore të këtyre vargjeve, ndërsa ato livadhore malore zënë sipërfaqe të vogël, kryesisht mbi lartësinë 2000 metër. 50 Përsa i përket mënyrës së

shpërndarjes së tokës në ish-kooperativat bujqësore në rrethin e Dibrës, vetëm 23 % e tokës është shpërndarë sipas ligjit për tokën të vitit 1991, ndërsa pjesa tjetër është shpërndarë sipas pronësisë së para Reformës Agrare të vitit 1945. 51 Në përgjithësi tokat

bujqësore paraqiten shumë të copëtuara dhe me sipërfaqe të vogël të tokës prodhuese për familje.

Larmia e llojeve të ndryshme të tokave ka bërë që të ekzistojnë kullota e livadhe të shumta në aspektin turistik dhe ekonomik. Gjenden bjeshkë të rëndësishme si ajo e

Pocestit, Hinoskës, Rabdishtit, Zimurit, Gramës, Zonjave, Shehut etj., si dhe në zonën e vargjeve të Lurës. Në këto bjeshkë gjatë verës është e përqendruar blegtoria e shumë

fermerëve, duke bërë që këto zona të dallohen për prodhimin e produkteve mjaft të njohura në rajon. Produktet më të shijshme dhe me emër janë: djathi, qumështi, gjizë deleje dhe dhie, mish qengji dhe keci etj. Këto produkte e kanë të sigurtë tregun e shitjes

si brenda vendit apo edhe jashtë tij.

Zona më e rëndësishme përsa i përket ekonomisë bujqësore është lugina e Drinit të Zi.

Kjo luginë ofron kushte mjaft të favorshme për zhvillimin e bujqësisë për shkak të terrenit të përshtatshëm, tokës prodhuese, zgjidhjes së problemit të ujitjes, kushteve

klimatike etj. Lugina e Drinit të Zi është kthyer ndër zonat më të zhvilluara bujqësore të vendit e njohur për prodhimin e drithërave të bukës si dhe të pemëve të shumta frutore ku dallohet për qershitë, mollët dhe kumbullat. Vitet e fundit janë shtuar konsiderueshëm

sipërfaqet me vreshta, arrorë, dardhë etj., duke bërë që shumë toka që mbilleshin me drithëra të kthehen në vreshta apo pemtari.

Në zonat malore, ekonomia bujqësore është e përqendruar në kultivimin e patates, mbledhjen e bimëve mjekësore si dhe në blegtori. Në shumë zona cilësia e këtyre tokave

bën që të prodhohet në masë patatja ku dallohen Zagradi, Bellova, Cerjani, Zimuri, Kalaja e Dodës etj. Me mjaft interes paraqitet edhe aktiviteti i mbledhjes së bimëve

mjekësore.

I.6. Tiparet dhe ndikimi i bimësisë në turizëm.

Vlera turistike e botës bimore bazohet në funksionet higjieno-argëtuese dhe esteto-dekorative. Funksioni i parë, ai higjieno-argëtues ose shëndetësor, është më i theksuar tek

pyjet dhe shprehet nëpërmjet vetisë që ka bimësia të pastrojë ajrin. Pemët thithin gazin karbonik dhe çlirojnë oksigjenin, modifikojnë elementët klimatike veçanërisht temperaturën dhe erërat, thithin pluhurat dhe amortizojnë zhurmat. Elementët esteto-

dekorative të bimësisë shprehen përmes ngjyrës dhe formës së bimëve të veçanta. Forcë më të madhe tërheqëse për turistët kanë bimët e rralla. 52 Roli i botës bimore në turizëm

50


Laçi, S., Gjeografia rurale, Tiranë 2005, fq.148 52


32

duhet parë me funksionin dekorativ, zbavitës dhe fiziologjik. Prania e sipërfaqeve të gjelbra rrit bukurinë e peizazhit dhe krijon mundësinë e zhvillimit të llojeve të ndryshme

të turizmit. Rajonet me botë të pasur bimore tërheqin vëmendjen e turistëve të cilët mund të argëtohen, të çlodhen, të organizojnë udhëtime apo ekskursione. Por nga ana tjetër në

këto zona ajri i pastër dhe i freskët është i dobishëm dhe kurativ, sidomos për të sëmurët nga organet e frymëmarrjes. Kjo është edhe arsyeja që vendet me botë bimore të pasur janë të përshtatshme për zhvillimin e turizmit kurativ, alpin, sportiv etj. Parqet kombëtare

shqiptare janë shumë të përshtatshme për këto lloje turizmi.53

Grafiku I.4. Sipërfaqja e pyjeve dhe kullotave (ha) për vitin 2012 sipas NJA. Burimi: Drejtoria e Shërbimit Pyjor Dibër.

Kur prania e gjelbërimit kombinohet me prezencën e ujit dhe të klimës së mirë, krijohen kushte ideale natyrore për zhvillimin e llojeve të ndryshme turistike. Jeta bimore paraqitet

me larminë e saj në të gjitha anët e botës në formën e kateve bimore dhe të gjelbërimit sezonal të tyre. Kjo pasuri e formacioneve të ndryshme bimore krijon në shkallë të

ndryshme edhe peizazhet natyrore tërheqëse në hapësirat gjeografike. Rëndësia turistike e botës bimore rritet akoma më tepër kur ajo shoqërohet edhe nga një botë shtazore e pasur me kafshë e shpendë të ndryshëm. Turistët janë të prirur që të vizitojnë zona dhe rajone të

ndryshme të botës, ku kanë mundësinë të vështrojnë jetën e kafshëve dhe të shpendëve, si në gjendjen e tyre të lirë mes pyjeve të dendur, ashtu edhe nëpër parqe apo kopshte

zoologjike. Janë pikërisht disa lloje të faunës së egër, motive ekskluzive të zhvillimit turistik të vendeve që janë të pasura me to.54 Në rrethin e Dibrës parqet apo kopshtet zoologjike mungojnë tërësisht, kështu që fauna e egër gjendet vetëm në natyrë, e sidomos

në zonat larg qendrave të banuara.

53

Shtëpia Botuese e Teksteve Mësimore, Gjeografia turistike e Shqipërisë, Tiranë 2014, fq.30 54


0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

Pyje

Kullota

33

Rrethi i Dibrës sipas të dhënave të marra në Drejtorinë e Shërbimit Pyjor të këtij rrethi, ka një sipërfaqe të konsiderueshme pyjesh dhe kullotash. Këto sipërfaqe arrijnë shifrën

62583 hektarë, ku pjesën më të madhe e zënë sipërfaqet pyjore me 49023 hektarë dhe 13560 hektarë e zënë kullotat. Në rrethin e Dibrës janë prezente të gjitha katet bimore

sipas diferencimit vertikal.

Sipërfaqet pyjore zënë 49023 hektarë në këtë rreth. Ato janë të shpërndarë në mënyrë të

pabarabartë. Dallohen për sipërfaqe të mëdha pyjore zonat malore ku dhe vepr imtaria e njeriut ka qenë më e vogël, apo në zonat ku janë mirëmbajtur dhe ruajtur nga komuniteti

lokal. Për sipërfaqen më të madhe pyjore, dallohet NJA Selishtë me 9622 hektarë. Sipërfaqe të konsiderueshme zënë edhe pyjet e shumta të Lurës që ndodhen në zonën e mbrojtur të këtij parku kombëtar. Kështu NJA Lurë ka një sipërfaqe 8146 hektarë pyje,

pastaj renditet NJA Sllovë me 5451 hektarë, NJA Maqellarë me 5370 hektarë, NJA Melan 5046 hektarë e kështu me radhë. Ndërkohë NJA Fushë Çidhën dhe qyteti i

Peshkopisë nuk kanë fare pyje. Sipërfaqe të mëdha pyjore janë prerë apo djegur qëllimisht nga njeriu gjatë periudhës së tranzicionit.

Kullotat në rrethin e Dibrës zënë një sipërfaqe shumë më të vogël në krahasim me pyjet. Sipërfaqja e tyre është 13560 hektarë. Dallohet NJA Kala e Dodës me 4563 hektarë, NJA Selishtë 2327 hektarë, NJA Sllovë 1250 hektarë, NJA Lurë 1130 hektarë, si dhe NJA

Melanit 1005 hektarë. Sipërfaqja e kullotave në njësitë e tjera administrative, zë një sipërfaqe më të vogël se 1000 hektarë. Sipërfaqe më të vogël e ka NJA e Tominit 86

hektarë, NJA Luzni 13 hektarë dhe qyteti i Peshkopisë i cili nuk ka fare kullota. Pjesa më e madhe e këtyre kullotave janë në lartësi të mëdha mbi nivelin e detit. Ndër zonat që paraqiten me bimësi të pasur dhe mjaft tërheqëse, janë bjeshkët. Ato kanë një sipërfaqe të

konsiderueshme dhe shtrihen që nga Maqellara deri në Kalanë e Dodës si dhe në vargjet e Lurës. Janë disa bjeshkë mjaft të njohura si: ajo e Hinoskës, Rabdishtit, Zagradit, Zimurit,

Zonjave, Gramës, Shehut etj.

Bimët mjekësore. Në vitin 1994 u ngrit në Peshkopi “Kompania e bimëve mjekësore dhe

aromatike”. Kjo kompani është më e madhja dhe e vetmja në krahinat verilindore të Shqipërisë. Në Dibër gjenden, mblidhen, përpunohen dhe eksportohen 80 lloje të

ndryshme bimësh mjekësore dhe aromatike si: sherebela, murrizi, dëllinja e zezë, dëllinja e kuqe, trëndafili i egër, bishtkali, hithra, molla e egër, boronica etj. Të gjitha bimët mjekësore dhe aromatike të Dibrës, i përkasin florës spontane dhe janë prodhime të pastra

natyrale. Këto bimë tregtohen në vende të ndryshme të BE-së si: Gjermani, Spanjë, Francë, Greqi, Itali dhe përtej Atlantikut, në SHBA.55 Grumbullimi i bimëve mjekësore

dhe aromatike, ka një traditë disa dekadash. Rrethi i Dibrës i marrë në tërësi përfshin më shumë se 1000 grumbullues vjetorë.56

Rrethi i Dibrës siguron afërsisht 1/3 e gjithë sasisë së grumbulluar nga këto bimë në rang vendi, duke përbërë kështu një nga zonat më të rëndësishme të këtij aktiviteti për gjithë Shqipërinë. Vetëm nga ky rreth qarkullojnë rreth 2 milion euro në vit nga mbledhja e

bimëve mjekësore. Është një numër i konsiderueshëm i popullsisë së këtij rrethi që merret me këtë aktivitet, e cila në disa fshatra përfshin deri 2/3 e banorëve të tyre. Afërsia me

55

Bashkia Peshkopi, Guidë turistike, Tiranë 2010, fq.28 56

Gjoni, Z., Vjel ja dhe grumbullimi i bimëve mjekësore të Dibrës, Botimet M&B, fq.3

34

Maqedoninë dhe Kosovën, krijon mundësinë për ta analizuar këtë aktivitet edhe në kuadër të bashkëpunimit ndërkufitar.57 Llojet e bimëve mjekësore që grumbullohen nga

banorët në rrethin e Dibrës janë të shumta. Midis tyre vend veçanërisht të rëndësishëm, për nga sasia dhe nga vlera e tyre, zënë bimë të rralla si: sherebela, aguliça etj. 58

Kryesisht këto bimë mjekësore mblidhen në zonat malore e sidomos në bjeshkët e shumta që shfrytëzohen nga fshatrat më të afërt. Njësitë administraive që dallohen për mbledhjen e bimëve mjekësore janë: Melani, Maqellara, Sllova, Kalaja e Dodës, Lura, Selishta etj.

Figura I.3. Bimë mjekësore nga zonat rurale të Dibrës. Foto: F. Cena, 2016.

Një problem i madh lidhet me shfrytëzimin shpesh pa kriter të kësaj pasurie shumë të rëndësishmë natyrore që kanë zona të tilla. Ngaqë ky aktivitet në shumicën e rasteve

realizohet në mënyrë spontane në kushtet e një konkurence të pandershme dhe me idenë e një fitimi maksimal dhe sa më të shpejtë, ai shoqërohet shpesh me dëmtime nëpërmjet mbledhjes pa kriter dhe jo në kohën e duhur të bimëve mjekësore. Kjo mënyrë pa kriter e

grumbullimit ka çuar deri në zhdukjen e disa bimëve me vlera shumë të larta mjekësore, siç janë: gentiana lutea, salepi etj. 59 Duke qenë se kushtet e mjedisit dhe pozicioni

gjeografik janë të përshtatshme për rritjen dhe zhvillimin e shumë llojeve me vlerë, duhet që të jetë në qendër të vëmendjes një përkujdesje ndaj rregullave dhe kritereve të vjeljes e grumbullimit të këtyre pasurive natyrore, me qëllim menaxhimin e qëndrueshem të tyre.60

I.7. Bota shtazore dhe turizmi.

Bota shtazore ka rëndësi në zhvillimin e turizmit. Mbi bazën e ekzistencës së llojeve të veçanta të kafshëve në vende të ndryshme zhvillohen edhe tipa të veçantë turizmi si: peshkimi, gjuetia etj. Në thelb, turizmi i gjuetisë lidhet kryesisht me format kodrinore dhe

malore, ndërsa peshkimi me ujërat e liqeneve, lumenjve etj. Gjatë përdorimit të këtij burimi turistik është e nevojshme të respektohet edhe kufiri racional i shfrytëzimit. 61

57

Doka, Dh., dhe Draçi, B., Aktiviteti i bimëve mjekësore në Shqipëri. Shpërndarja gjeografike dhe

rëndësia ekonomike e tyre-rasti i rrethit Dibër, Studime Albanologjike IV, Tiranë 2010, fq.117 58

Po aty, fq.121 59

Po aty, fq.123 60

Bashkia Peshkopi, Plani lokal i veprimit për biodiversitetin , Peshkopi 2010, fq.14 61


35

Larmia dhe pasuria që ka zona në aspektin e klimës, botës bimore, tokave etj., si dhe ekzistenca e habitateve të shumta, ka krijuar kushte për zhvill imin e një bote shtazore të

pasur. Sipas diferencimit vertikal të botës bimore, ekzistojnë lloje të ndryshme kafshësh dhe shpendësh. Pra do të dallojmë botën shtazore të shkurreve, të dushkut, të ahut dhe të

kullotave alpine si dhe atë të habitateve ujore.

Në rrrethin e Dibrës gjenden edhe kafshë të rralla apo që rrezikojnë të zhduken si:

rrëqebulli dhe ariu i murrmë. Rrëqebulli (Lynx lynx) në rrethin e Dibrës gjendet në Lurë, Kacni dhe Luzni.62 Ariu i Murrmë (Ursus arctos) gjendet në ekonomitë pyjore të Lurës,

Zall Dardhës, Selishtës dhe Luznisë. 63 Pas vitit 1990, bota shtazore është dëmtuar ndjeshëm në këtë rajon si edhe në gjithë vendin. Kështu nëpërmjet gjuetisë së paligjshme të pakontrolluar dhe në çdo periudhë, pakësimit të sipërfaqeve pyjore nga prerja dhe

djegia e tyre, peshkimit me lëndë plasëse, gjenerator apo mjete tjera, kanë bërë që të kemi një rënie të ndjeshme të numrit të habitateve ku një pjesë e tyre rrezikojnë apo janë

zhdukur. Bota shtazore është më e zhvilluar në zonat malore ku dhe bimësia është më e mbrojtur.

Larmia dhe pasuria që ka kjo zonë si në aspektin klimatik, atë të tokave, të florës etj., ka krijuar kushte shumë të favorshme për zhvillimin e një bote shtazore shumë të larmishme. Këtë gjë e dëshmon ekzistenca e shumë llojeve të veçanta sipas karakterit të habitatit.

Bota shtazore është shtrirë në gjithë teritorin si në atë të shkurreve, të pyjeve të dushkut, të ahut, e në lartësinë e kullotave alpine dhe të pak habitateve ujore. Në habitatet e

dushkut, habitat ky që në 20 vitet e fundit vërehet një rimëkëmbje dhe rigjenerim i plotë i tij, në të gjitha vlerat e biodiversitetit, kanë gjetur kushte zhvillimi dhe jetese shumë lloje të kafshëve të egra si: lepuri, thëllënxa e malit, derri i egër, ujku, dhelpra, etj. Në habitatet

e pyjeve të ahut dhe të pishës, që janë më të dëmtuara vitet e fundit dhe që vërehet një dëmtim i ekosistemeve dhe i faktorëve të biodiversitetit në tërësi, gjejmë një numër më të

vogël të kafshëve të egra që jetojnë në këto zona si: ariu, ujku, shqiponja, rrëqebulli, dhia e egër, kaprolli etj. Në habitatet e ujërave të kthjellta dhe të ftohta të këtyre lumenjve takohet trofta e egër dhe disa lloje të tjera peshqish autoktonë që e bën këtë zonë të

dallueshme nga zonat e tjera të vendit. E gjithë kjo pasuri e botës shtazore dhe me vlera të veçanta, ofron kushte për zhvillimin e turizmit malor, familjar, sportiv, ekologjik,

çlodhës, etj.64

Në lumin e Drinit të Zi dhe në degët e tij malore, rriten disa lloje peshqish si: troftë, krap

etj. Në NJA Arras është ndërtuar rezervuari më i madh në Dibër për kultivimin e troftës, në ujërat e ftohta të Setës. Me këtë peshk furnizohet tregu i qytetit të Peshkopisë dhe më

gjerë. Rrethi i Dibrës dhe veçanërisht zonat malore, duke qenë se fauna është më e pasur, paraqesin kushte të favorshme për të apasionuarit ndaj sportit të gjuetisë.

62

MMPAU, Plan veprimi për Rrëqebullin (Lynx lynx) , 2007, fq.18 63

MMPAU, Plan veprimi për Ariun e Murrmë (Ursus arctos) , 2007, fq.27 64

Bashkia Peshkopi, Plani lokal i veprimit për biodiversitetin , Peshkopi 2010, fq.13

36

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e parë.

Pozitë mjaft të favorshme gjeografike, pasi Peshkopia ndodhet l9 kilometër larg pikës së kalimit kufitar të Bllatës, 75 kilometër larg qytetit të Kukësit dhe prej aty dalje në

Kosovë, si dhe distancë 164 kilometër me Tiranën e cila do të shkurtohet në 100 kilometër, me përfundimin e “Rrugës së Arbërit”.

Në rrethine Dibrës takohen pothuajse të gjithë tipat e klasifikimit morfogjenetik të relievit. Gjenden mjaft forma interesante relievi si: gryka, kanione, shpella, cirqe

akullnajorë, fusha karstike etj. Mbizotërues është relievi kodrinor-malor. Në këtë rreth gjendet edhe mali më i lartë i Shqipërisë, ai i Korabit, në të cilin ndodhen formacionet gjeologjike më të vjetra në Shqipëri.

Klimë mesdhetare paramalore dhe malore, ku ndryshimet klimatike vërehen nga një

sektor në tjetrin. Kjo klimë paraqitet e larmishme në aspektin turistik, pasi ofron kushte të favorshme në çdo periudhë të vitit. Sidomos gjatë verës, ajri i pasur në zonat malore, rekomandohet për disa sëmundje duke sjellë mjaft efekte pozitive në

shëndetin e njeriut.

Rrjet hidrografik i pasur që përbëhet nga lumenj, liqene natyrorë apo artificialë, përrenj, ujëvara, ujëra termale, burime nëntokësore ose sipërfaqësore. Lumi kryesor është Drini i Zi dhe degët e tij. Liqenet e shumta akullnajorë si të Lurës, Selishtës,

Kalasë së Dodës etj., paraqiten me mjaft interes në zhvillimin turistik të Dibrës.

Toka të pasura dhe shumë pjellore, ku kultivohen mjaft produkte e sidomos pemët

frutore dhe drithërat e bukës. Gjen përdorim edhe ekonomia bujqësore tradicionale, në funksion të agroturizmit me ushqime kryesisht natyrale.

Gjenden të gjithë katet e bimësisë sipas diferencimit vertikal. Me interes të madh

paraqiten livadhet dhe kullotat alpine. Janë të njohura disa bjeshkë si ajo e Hinoskës,

Zagradit, Rabdishtit, Zimurit, Zonjave, Gramës, Shehut etj.

Bota shtazore e shumëllojshme ku mbizotërojnë shpendët e malit, fauna ujore dhe kafshët e egra, kryesisht aty ku veprimtaria e njeriut ka qenë më e vogël.

37

KAPITULLI II

TRASHËGIMIA NATYRORE E RRETHIT TË DIBRËS DHE

KATEGORITË E SAJ

II.1. Klasifikimi i zonave të mbrojtura në Shqipëri.

Në Shqipëri ekzistojnë gjashtë kategori të zonave të mbrojtura sipas sistemit të klasifikimit të IUCN-së, të përcaktuara në ligjin nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e

mbrojtura”. Në bazë të këtij ligji, pjesë të rëndësishme ose të kërcënuara të territorit, shpallen zona të mbrojtura. Sipas rëndësisë, zonat e mbrojtura në vendin tonë paraqiten si më poshtë:

Kategoria I Rezervë strikte natyrore/rezervat shkencor.

Kategoria II Park kombëtar. Kategoria III Monument natyre. Kategoria IV Park natyror/rezervat natyror i menaxhuar.

Kategoria V Peizazh i mbrojtur. Kategoria VI Zonë e mbrojtur e burimeve të menaxhuara/zonë e mbrojtur me

përdorim të shumëfishtë.

Sistemi i klasifikimit të IUCN-së, lehtëson komunikimin dhe informimin në shkallë

botërore midis studiuesve, planifikuesve, përdoruesve të mjedisit dhe zhvillimit, grupeve qytetare të vendeve të ndryshme; krijon kushte të përshtatshme për formimin e rrjetit

ekologjik në shkallë vendi e më gjerë; realizon diferencimin e shkallës së mbrojtjes sipas rëndësisë së vlerave të zonave të mbrojtura; vendos raporte të drejta midis kategorive të tyre; zgjidh problemin e raportit midis trashëgimisë kombëtare dhe ndërkombëtare, duke i

konsideruar sitet botërore si pjesë të rrjetit kombëtar të zonave të mbrojtura. 65 Në kategoritë sipas sistemit të klasifikimit të IUCN-së, më e mbrojtur është kategoria e parë

ndërsa më pak e mbrojtur kategoria e gjashtë.

Në përbërje të trashëgimisë natyrore përfshihen objekte, peizazhe, ekosisteme, habitate

më të veçanta, të rralla, endemike apo të rrezikuara për t’u zhdukur. Prandaj ruhen e mbrohen edhe me forma e mënyra shumë më të rrepta, të përcaktuara saktë dhe prerë në

ligje të veçanta. Veprimtaria njerëzore ushtrohet vetëm për t’i mbrojtur dhe për t’i evidentuar vlerat e tyre, që shprehen në biodiversitetin shumë të pasur dhe në peizazhin e veçantë.66 Për shpalljen zonë e mbrojtur, territori duhet të plotësojë të paktën njërin nga

kriteret e mëposhtme: të ketë diversitet të lartë të llojeve dhe/ose të habitateve; të ketë dendësi të ulët të llojeve dhe/ose habitateve; të ketë përfaqësueshmëri; të ketë minimumin

kritik të madhësisë së ekosistemit; të ketë natyralitet, trashëgimi dhe integritet; të ketë vlera shkencore; të karakterizohet nga prekshmëria ekologjike/llojet e prekshme; të

65

Grup autorësh, Monumentet e natyrës në qarkun e Fierit, Fier 2010, fq.19 66

Qiriazi, P., dhe Sala, S., Monumentet e natyrës së Shqipërisë, Tiranë 2006, fq.6

38

karakterizohet nga papërsëritshmëria/llojet endemike; të mos rrezikohet nga ndërhyrjet e veprimtarive njerëzore dhe të ketë mundësi për ruajtjen e jetës së egër. 67

Zona e mbrojtur shpallet dhe menaxhohet për kërkime shkencore, qëllime ekologjike,

ndihmon në ruajtjen dhe rivendosjen e ekuilibrit natyror në peizazh, mbrojtjen e larmisë së të gjitha formave të jetës dhe të diversitetit gjenetik, ruajtjen e funksionimit normal të ekosistemeve, mbrojtjen e trashëgimisë natyrore dhe vlerave estetike, njohjen e traditave

kulturore të popullsisë, për edukim ekologjik e atdhetar.68

II.2. Kategoritë e zonave të mbrojtura në rrethin e Dibrës.

Sipas sistemit të klasifikimit të IUCN-së në Shqipëri, rrethi i Dibrës, edhe pse me një sipërfaqe jo shumë të madhe, përfaqësohet nga katër kategori të zonave të mbrojtura, të

cilat sipas rëndësisë janë:

Kategoria II Parku Kombëtar i Lurës.

Kategoria III Monumente natyre (41). Kategoria IV Parku Natyror Korab-Koritnik.

Kategoria VI Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç. Pra në hapësirën tonë të studimit mungojnë vetëm dy kategori të zonave të mbrojtura,

rezervati strikt natyror dhe peizazhi i mbrojtur. Statusin e zonës së mbrojtur në këtë rreth e ka fituar në fillim PK i Lurës, pastaj ZMBM Luzni-Bulaç, më vonë monumentet e

natyrës dhe në vitin 2011 PN Korab-Koritnik. Më poshtë po paraqesim vitin e shpalljes së këtyre zonave të mbrojtura dhe sipërfaqen e tyre.

Parku Kombëtar i Lurës sipas VKM-së nr.96, datë 21.11.1966, me një sipërfaqe prej 1280 hektarësh.

Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç sipas VKM-së nr.102, datë 15.01.1996, me një sipërfaqe prej 5900 hektarësh. Një pjesë e sipërfaqes së kësaj zone të mbrojtur, sot bën pjesë në rrethin e Bulqizës.

Monumentet e natyrës sipas VKM-së nr.676, datë 20.12.2002, “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”. Sipërfaqja e tyre është e ndryshme

dhe varion nga disa metra katrorë deri në disa hektarë. Parku Natyror Korab-Koritnik sipas VKM-së nr.898, datë 21.12.2011, me një

sipërfaqe 55550.2 hektarë, nga të cilët 20663.4 hektarë shtrihen në rrethin e Dibrës.

Sipërfaqen më të madhe në rrethin e Dibrës nga zonat e mbrojtura e zë PN Korab-Koritnik, më pas ZMBM Luzni-Bulaç dhe PK i Lurës. Këto tre kategori së bashku, zënë

një sipërfaqe prej 27843.4 hektarësh. Zonat me potenciale më të mëdha turistike paraqiten Parku Natyror i Korabit dhe Parku Kombëtar i Lurës. Ato dallohen për rrjet

hidrografik të pasur e të shumëllojshëm, monumente të shumta natyre, bimësi e pasur, sipërfaqe të mëdha kullotash dhe pyjesh, terren të thyer dhe tërheqës malor etj. Vitet e fundit po bëhen përmirësime në infrastrukturën rrugore duke i bërë më të arritshme dhe

67

Lig j nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura” 68


39

më të frekuentuara këto zona për turistët. Mjaft interesante dhe tërheqëse paraqiten edhe zonat e tjera të mbrojtura. Monumentet e natyrës janë të shpërndara në të gjithë territorin

por numri më i madh i tyre gjendet në vargjet e Korabit dhe të Lurës.

Harta II.1. Zonat e mbrojtura në rrethin e Dibrës. Punoi: F. Cena.

II.2.1. Parku Kombëtar i Lurës.

Territoret e gjera, zakonisht jo më të vogla se 1000 hektarë, unike për nga vlerat kombëtare dhe ndërkombëtare, një pjesë e madhe e të cilave janë ekosisteme natyrore, të

ndikuara pak nga veprimtaria e njeriut, ku bimët, kafshët dhe mjedisi natyror, janë të një rëndësie të veçantë shkencore dhe edukative, shpallen park kombëtar. 69 Në Shqipëri janë gjithsej 15 parqe kombëtare, ndërsa në rajonin tonë të studimit park kombëtar është

vetëm ai i Lurës.

Në parkun kombëtar zbatohet shkalla e dytë e mbrojtjes dhe janë të ndaluara: shfrytëzimi i tokës me teknologji intensive, me mjete dhe mënyra që shkaktojnë ndryshime rrënjësore në biodiversitet, në strukturën dhe funksionet e ekosistemeve ose që dëmtojnë në mënyrë

të pandreqshme sipërfaqen e tokës; neutralizimi i mbetjeve me origjinë jashtë territorit të parkut kombëtar; shpërndarja e kafshëve dhe e bimëve jovendase, kur ato sjellin

ndryshime në biodiversitetin e zonës; riprodhimi intensiv i kafshëve të gjahut, me përjashtim të riprodhimeve shpëtuese; ndërtimi i rrugëve, autostradave, hekurudhave, zonave urbane, linjave të tensionit të lartë dhe sistemeve të naftës dhe gazit me shtrirje të

69

Lig j nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”

40

gjatë; larja dhe spërkatja e rrugëve me kimikate; mbjellja e pyjeve monokulturë; ndezja e zjarreve jashtë vendeve e pikave të caktuara; lëvizja e mjeteve të transportit jashtë

rrugëve të caktuara; gjuetia me ushqime të helmuara; nxjerrja e mineraleve, gurëve, torfave me përjashtim të gurëve dhe rërës për mirëmbajtjen e parkut; veprimtari masive

sportive, turistike, jashtë pikave të caktuara; organizimi i garave me automjete e motoçikleta.70

Lura është shpallur park kombëtar në vitin 1966, me një sipërfaqe 1280 hektarë 71 . Ndodhet rreth 44 kilometër larg qytetit të Peshkopisë dhe 135 kilometër nga Tirana, duke

ndjekuar aksin nga Rrësheni.72 Popullsia e saj në janar të vitit 2016 ishte 1398 banorë, e shpërndarë në 478 familje.73 Lura ndodhet në gjerësinë gjeografike 41˚40' dhe gjatësinë gjeografike 29˚19'. Shtrihet në kuotat 595 metër deri në 2121 metër mbi nivelin e detit.74

Bën pjesë në njësinë administrative me emër të njëjtë. Pjesa më e madhe e sipërfaqes së parkut kombëtar është pyje dhe kullota. Elementët gjeografikë dhe turistikë që e bëjnë të

njohur Lurën, janë liqenet e saj akullnajorë. Në territorin e parkut kombëtar gjenden disa kafshë dhe bimë endemike të cilat rrezikojnë të zhduken apo janë zhdukur.

Figura II.1. Liqeni i Bruçit dhe Liqeni i Madh. Foto: F. Cena, 2014.

Parku Kombëtar i Lurës është vend me bukuri të rralla turistike, i vendosur mbi

formacionin ultrabazik të stratifikuar të Lurës, me kristalizim parësor të qartë dhe me trupa kromifere. Në shpatet e Kunorës së Lurës (2121m) dallohen gjurmët e cirkujve dhe

morenave akullnajore në lartësinë 1650-1800 metër. Në zonën e gjeoparkut të Lurës zhvishen amfibolitet e jurasikut të mesëm në dysheme të ofioliteve. Është një zhveshje e rrallë në Mesdhe, e ngjashme me Omanin.75 Në faqen verilindore të Nezhdës së Lurës,

gjenden 12 liqene të vegjël e të mëdhenj dhe të gjithë janë alpinë. Duke filluar nga Liqeni i Luleve, që është edhe më i bukuri në juglindje, vazhdojnë njëri pas tjetrit Liqeni i Madh

dhe Liqeni i Lopëve, në verilindje të Nezhdës. Liqenet ekstremë janë Liqeni i Luleve në jug dhe ai i Lopëve në veri të Nezhdës. Liqenet e Lurës janë formuar në periudhën gjeologjike të kuaternarit, 4-5 milion vjet më parë, kur malet më të larta në Evropë e vise

70


Ministria e Mjed isit, Rrjeti i zonave të mbrojtura në Shqipëri, Tiranë 2015 72

Matjet janë bërë në google.com/maps 73

Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civ ile 74

Ajazi, S., Nikoll Kaçorri, nënkryetar i Qeverisë së Vlorës 1912 , Tiranë 2002, fq.7 75

Grup autorësh, Geological heritage and geotourism in Albania , Tiranë 2003, fq.65

41

të tjera u mbuluan me akull të trashë, deri në qindra metër. Nën peshën e madhe të tij, gjatë lëvizjes relievi u fundos në disa vende, duke formuar gropa me madhësi të

ndryshme. Kur klima u ngroh nga shkrirja e akujve, këto gropa u mbushën me ujë duke u kthyer në liqene akullnajorë. Në periudhën e dimrit të gjithë liqenet ngrijnë duke u kthyer

në fusha akulli, mbi të cilët trashësia e shtresës së dëborës arrin deri në 2-3 metër.76

Nga të gjithë liqenet statusin e monumenteve të natyrës e kanë Liqeni i Zi, Liqeni i

Luleve dhe Liqeni i Madh, që gjenden brenda territorit të parkut kombëtar. Këto liqene akullnajorë ndodhen në lartësinë mbi 1580 metër mbi nivelin e detit në afërsi të Kunorës

së Lurës, midis një ambienti të shkëmbinjve magmatikë ultrabazikë. Sipërfaqja respektive e tyre është 45 hektarë (Liqeni i Zi), 3 hektarë (Liqeni i Luleve) dhe 50 hektarë (Liqeni i Madh).77 Liqenet e Lurës përbëhen nga ujë i ftohtë dhe i pastër dhe ngrijnë zakonisht

gjatë peridhës së dimrit. Ato formojnë një ekosistem me bukuri të rrallë, tipike e liqeneve alpinë dhe të pasur nga bota e gjallë bimore e shtazore. Më i njohur dhe më interesant

është Liqeni i Luleve, sipërfaqja e të cilit mbulohet nga zambakët e ujit gjatë periudhës së ngrohtë të vitit. Liqenet ndodhen larg njëri-tjetrit në një rreze rreth 7 kilometër.

Lura dallohet për një trashëgimi natyrore dhe kulturore mjaft të pasur. Përveç monumenteve që përmendëm më lart, janë shpallur monumente natyre: Fusha e Pelave, Gryka e Madhe, Morenat e Fushë Lurës, Cirku i Kunorës së Lurës, Hartinat e Lurës dhe

Rrobulli i Lurës. Për këto objekte do të flasim më tepër tek monumentet e natyrës. Monumente kulture janë shpallur banesa e Zef Doçit dhe ajo e Selman Tollës në fshatin

Fushë Lurë. Këto banesa tradicionale janë të ndërtuara prej guri dhe paraqiten në gjendje të mirë. Ndërkohë në listën e Institutit të Monumenteve të Kulturës, gjenden edhe dy monumente kulture, dhoma e Dom Nikoll Kaçorrit dhe ish-mulliri i Tollës, por që janë

shembur dhe nuk ekzistojnë më.

Lura përshkohet nga dy lumenj, Malla e Seta, dhe shumë përrenj që burojnë nga liqenet. Lumenjtë janë malorë me veçori e bukuri karakteristike. Debiti ujor i tyre është relativisht i madh, veçanërisht ai i Mallës, kanë shumë kanione me ujë e kristal të pasur me peshq,

veçanërisht me troftë e ngjala. Të dy lumenjtë derdhen në lumin e Drinit të Zi. Lumi Malla është 18 kilometër i gjatë dhe mbulon me ujitje 6 fshatra. 78 Në njësinë

administrative të Lurës, bëjnë pjesë këto 10 fshatra: Arth, Borie Lurë, Fushë Lurë, Gur Lurë, Lurë e Vjetër, Arrmollë, Krej Lurë, Pregj Lurë, Sumej dhe Vlashej.

Mundësi të shumta për zhvillimin turistik të Lurës, ofron klima e saj. Reshjet e shumta të dëborës gjatë dimrit ku nga 100-136 ditë, rreth 24 ditë janë me reshje dëbore dhe në këtë plan ditët me shtresë dëbore variojnë nga 40-50 ditë, madje edhe në 120 ditë, e lidhur

ngushtë edhe me trashësinë e shtresës së dëborës që shkon nga 20-30 centimetër e deri në 130-178 centimetër në Fushë Lurë, kanë krijuar mundësi që me peizazhin e bukur që

krijohet të tërheqin turistë të shumtë, amatorë të turizmit dimëror që shfrytëzojnë mundësitë për ushtrimin e sporteve zbavitëse dimërore. Rol të rëndësishëm në tërheqjen e pushuesve dhe turistëve, luan klima e freskët që vihet re gjatë verës. Freskia e klimës e

ndërthurur me hijet e shumta që krijohen si rezultat i pranisë së madhe dhe të

76

Ajazi, S., Nikoll Kaçorri, nënkryetar i Qeverisë së Vlorës 1912, Tiranë 2002, fq.9 77

Shërbimi Gjeologjik Shqiptar, dega Dibër 78

Ajazi, S., Nikoll Kaçorri, nënkryetar i Qeverisë së Vlorës 1912 , Tiranë 2002, fq.10

42

kudondodhur të pyjeve prej ahu e pishe, krijojnë mundësi për çlodhje e pushim. Në të njëjtën kohë, në zonat përreth liqeneve, ofrohen kushte për të realizuar banja dielli. 79

Pothuajse të gjithë vizitorët vijnë në periudhën e ngrohtë të vitit, pasi gjatë dimrit rrugët janë të bllokuara ose të vështira për t'u kaluar dhe turizmi dimëror është inekzistent.

Me format e larmishme të relievit, rrjetin hidrograf të pasur e sidomos liqenet akullnajorë, pyjet e shumta, klimën e favorshme në të gjithë stinët, monumentet e shumta

të natyrës dhe kulturës etj., Lura ofron mundësi të shumta për zhvillimin ekonomik dhe turistik të saj. Duke qenë se mbizotëruese janë format e relievit malor, ofrohen kushte për

zhvillimin e turizmit malor zbavitës e sportiv. Akomodimi i turistëve bëhet kryesisht në fshatin Fushë Lurë, që është dhe qendër e njësisë administrative Lurë. Një pjesë e turistëve akomodohen edhe në kampingje, e kryesisht në zonën afër liqeneve. Kuzhina

tradicionale e kë saj zonë paraqitet mjaft interesante dhe me vlera. Ndër ushqimet karakteristike të saj përmenden mjalti, mishi në hell dhe saç, fli në saç, raki e llojeve të

ndryshme etj. Mikpritja është një vlerë e shtuar që e karakterizon popullsinë e Lurës.

Figura II.2. Djegia dhe prerja e pyjeve në Lurë. Foto: F. Cena, 2014.

Për të përkufizuar bukuritë e Lurës, po paraqesim disa thënie:

- “Mos deksha pa hedhun nji urë nga Kunora e Lurës deri në Zvicër që Evropa të vijë e të shohi se Lura asht froni i perëndisë me tetë mrekullitë e saj”.- Dom Nikoll Kaçorri.

- “Kush nuk ka parë Lurën, nuk ka parë Shqipërinë”. Kështu e vlerësonte bukurinë e saj At Gjergj Fishta.

- “Një ndër zonat më të bukura në Ballkan”, do ta cilësonte studiuesja Edit Durham.

- “Për dy ditë isha në Zvicrën e Shqipërisë, aty ku Zoti ka falur shumë, por njeriu ka punuar pak”, thotë një mjeshtër projektesh sportive që kishte ardhur në Lurë.

Infrastruktura rrugore për në Lurë paraqitet në gjendje të mjeruar, sidomos segmenti Muhurr-Fushë Lurë. Edhe pse distanca është rreth 44 kilometër, koha e udhëtimit nga

Peshkopia, zgjat afërsisht 3 orë, pra me një kohë mesatare udhëtimi 15 km/orë. Përveç segmentit Peshkopi-Muhurr, pjesa tjetër e rrugës është e pa asfaltuar dhe me gropa e kanale të shumta. Lëvizja bëhet vetëm me mjete të tipit fuoristradë ose furgona të lartë

dhe në gjendje të mirë. Për këtë arsye pjesa më e madhe e turistëve që vijnë nga Tirana, ndjekin aksin nga Rrësheni, ku nëpërmjet Kurbneshit bëhet e mundur arritja në Lurë. Ky

79

Axhemi, S., Lura-Morfologjia dhe morfogjeneza e p jesës qëndrore, Shkodër 1997, fq.184

43

segment rrugor paraqitet në gjendje disi më të mirë në krahasim me segmentin Peshkopi-Lurë.

Me gjithë bukuritë që i ka falur natyra, Parku Kombëtar i Lurës preket nga shumë

probleme, kryesisht me natyrë humane. Tepër të shpeshta janë ndërhyrjet pa kriter të njeriut, veçanërisht në prerjen dhe djegien e qëllimshme të pyjeve. Kjo ka çuar në dëmtimin dhe humbjen e territoreve të shumta prej ahu, dushku dhe pishe. Sipërfaqja

pyjore e këtij parku kombëtar është pakësuar shumë, ku mendohet të jetë humbur rreth 40 % e pyjeve nga djegiet dhe prerjet e tyre pas vitit 1990. Ndërhyrjet pa kriter në liqene për

ndërtim argjinaturash, kanalet ujitëse dhe ndotjet e shumta të ujërave të liqeneve nga mbeturinat e turistëve, kanë krijuar probleme ekologjike. Fundi i liqeneve ka filluar të mbushet me materiale denudative si dhe me drurë të prerë apo të djegur në afërsi të tyre.

Prerja e pyjeve rreth liqeneve, e ka prishur shumë peizazhin e tyre. Aktivitetet që zhvillohen në parkun kombëtar, përgjithësisht bien ndesh me statusin e miratuar ose

zhvillohen jashtë kontrollit dhe pa ndonjë kriter shkencor. Disa përmirësime janë bërë vitet e fundit si: vendosje e tabelave turistike, mbjellje e pemëve të reja, zgjerimi i segmentit që të çon tek liqenet nga fshati Fushë Lurë etj.

II.2.2. Monumentet e natyrës.

Monument natyre është objekti i natyrës me një apo disa vlera unikale: shkencore, ekologjike, kulturore, historike, estetike, fetare; një habitat i një lloji të rrallë, endemik, të kërcënuar ose me rëndësi të veçantë dhe sipërfaqe deri në 50 hektarë. Një pjesë e këtyre

vlerave janë të papërsëritshme dhe të patjetërsueshme. 80 Monumentet e natyrës dëshmojnë për trashëgiminë e njerëzve që kanë jetuar e kanë bërë histori në të kaluarën. Emërtimet e monumenteve të natyrës në mjaft raste lidhen me ngjarje e figura historike,

me gojëdhëna e legjenda. Në shumë raste, me monumentet e natyrës lidhet trashëgimia e besimeve fetare, objektet e kultit të të cilave kanë zgjedhur peizazhet më të bukura e më

të veçanta dhe kanë kultivuar përreth tyre bimësinë karakteristike, të lidhur gjithashtu me besimin përkatës. 81 Sipas VKM-së nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”, në rrethin e Dibrës janë të listuara 41

monumente të natyrës. Monumentet e natyrës në këtë rajon klasifikohen në 20 gjeomonumente, 11 hidromonumente dhe 10 biomonumente. Në këtë kategori zbatohet

shkalla e parë e mbrojtjes.

Bazuar në listën e monumenteve sipas vendimit të mësipërm për gjithë vendin, vetëm

rrethet e Vlorës (51 monumente), Gjirokastrës (47) dhe Shkodrës (42) kanë numër më të madh të monumenteve të natyrës sipas ndarjes administrative në shkallë rrethi. Pra Dibra

është ndër rrethet me monumente më të shumta natyrore në vend. Rrethe që kanë numër të lartë të monumenteve të natyrës janë edhe Mati (37), Malësia e Madhe (32), Skrapari (32), Përmeti (30) ndërsa rrethet e tjera kanë më pak se 30 monumente natyre.

80

Grup autorësh, Monumentet e natyrës në qarkun e Fierit, Fier 2010, fq.12 81

Serjani, A., Rrafshnalta e Kurveleshit të Sipërm, muze i natyrës shqiptare , Tiranë 2009, fq.40

44

Shpërndarja gjeografike e monumenteve të natyrës në rrethin e Dibrës është e pabarabartë dhe ndryshon sipas njësive administrative dhe lartësisë mbi nivelin e detit. Dallohen njësi

administrative që kanë shumë monumente natyre, siç është Lura me 9 monumente dhe njësi që nuk kanë asnjë monument natyre si Luznia, Zall Reçi dhe Zall Dardha. Ndërkohë

qyteti i Peshkopisë përfaqësohet vetëm nga Burimi termomineral i Llixhave. Sipas njësive administrative, kemi këtë shpërndarje të monumenteve të natyrës:

- Lura, 9 monumente natyre. - Maqellara, 6 monumente natyre.

- Arrasi, 5 monumente natyre. - Kalaja e Dodës dhe Sllova, 4 monumente natyre. - Fushë Çidhna, Melani dhe Muhurri, 3 monumente natyre.

- Kastrioti, Selishta, Tomini dhe Peshkopia, 1 monument natyre. - Zall Dardha, Zall Reçi dhe Luznia nuk ka asnjë monument natyre.

Harta II.2. Shpërndarja e monumenteve të natyrës në rrethin e Dibrës. Burimi: VKM nr. 676, datë 20.12.2002. Punoi: F. Cena.

Siç shihet nga të dhënat e mësipërme, pjesa më e madhe e monumenteve të natyrës

gjenden në njësitë administrative që ndodhen pranë vargut malor të Korabit dhe vargjeve të Lurës, pra në lartësi të mëdha mbi nivelin e detit. Monumentet e natyrës më të njohura

dhe më të vizituara në rrethin e Dibrës janë: liqenet e Lurës dhe Kacnisë, Liqeni i Zi në Radomirë, Ujëvara e Pocestit, Kanioni i Setës, Uji i Ftohtë i Vleshës, Burimi

45

termomineral i Llixhave të Peshkopisë, Pasqyrat e Gramës, Bjeshka e Zonjave, Karsti i Malit të Bardhë, shpellat e shumta, biomonumentet e llojeve të ndryshëm etj.

II.2.2.1. Biomonumentet.

Në kategorinë e biomonumenteve përfshihen dukuri të rralla nga bota e gjallë si: drurë, grupe drurësh me kurorë interesante apo moshë të hershme; habitate të përbëra nga shoqërime karakteristike bimore të virgjëra ose të gjallesave të rralla, të rrezikuara,

endemike.82 Në rajonin tonë të studimit biomonumentet na paraqiten kryesisht të llojeve drusore si pishë, ah, lis, rrap, rrobull etj.

Sipas VKM-së nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”, në rrethin e Dibrës përfshihen këto biomonumente: Rrobulli i

Lurës, Rrapi i Kërçishtit, Pisha e Blliçes, Ahu i Blliçes, Lisi i Dobit, Lisi i Kabe, Vakufi i Sinës së Sipërme, Hartinat e Lurës, Rrapi i Çidhnës dhe Vakufi i Çangës. Shpërndarja

gjeografike e biomonumenteve është e pabarabartë dhe ndryshon sipas lartësisë mbi nivelin e detit dhe sipas njësive administrative. Këto biomonumente gjenden vetëm në 6 prej njësive administrative, ku 4 NJA kanë nga 2 biomonumente dhe 2 njësitë e tjera nga

1 biomonument. Biomonumentet që bëjnë pjesë në territorin e rrethit të Dibrës janë:

Lisi i Kabe përfaqëson një dru me lartësi mbi 20 metër, diametër të trungut mbi 1.4 metër

dhe perimetër mbi 4.2 metër. Mosha e tij është mbi 140 vjeçare, ku 25 degët e tij formojnë kurorë me perimetër 55 metër.83 Ky lis ndodhet në territorin e NJA Tomin, në

lartësinë 650 metër mbi nivelin e detit. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kabe, segment i cili ka një gjatësi rreth 2 kilometër.

Lisi i Dobit ndodhet në afërsi të fshatit Fushë Muhurr, në NJA Muhurr. Ai përfaqëson një dru me lartësi mbi 25 metër, moshë mbi 160 vjeçare, me 30 degë e kurorë ombrellore dhe

perimetër mbi 78 metër.84 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Fushë Muhurr.

Rrapi i Kërçishtit ndodhet në fshatin Kërçisht i Poshtëm, në NJA Maqellarë. Ky rrap

gjendet në qendër të këtij fshati, në lartësinë 700 metër mbi nivelin e detit. Mosha e tij është rreth 250 vjeçare, lartësia mbi 25 metër, diametri i trungut 2 metër ndërsa i kurorës rreth 60 metër.85 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kërçisht.

Vakufi i Çangës ndodhet në afërsi të fshatit Kovashicë, në NJA Maqellarë. Përfaqëson një

pyll dushku me origjinë llastarore dhe moshë rreth 25-30 vjeçare. Mbrohet nga fshati si vakëf dhe përdoret si vend varrezash.86 Mendojmë se nuk duhet të trajtohet si monument natyre meqë është vënë dorë nga njeriu. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kovashicë.

Vakufi i Sinës së Sipërme ndodhet afër fshatit Sinë, në NJA Arras. Përfaqëson një pyll me

sipërfaqe 2 hektarë, me drurë mbi 25-30 metër të lartë dhe diametër trungu mbi 70

82

Qiriazi, P., dhe Sala, S., Monumentet e natyrës së Shqipërisë, Tiranë 2006, fq.11 83

Drejtoria e Shërbimit Py jor Dibër 84


Po aty 86

Drejtoria e Shërbimit Py jor Dibër

46

centimetër. Pylli nuk është i dëmtuar dhe ruhet si vakëf. Në këtë vakëf ka disa dru dushku me moshë 150 vjeçare.87 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Sinë.

Rrapi i Çidhnës ndodhet në fshatin Çidhën, në NJA Arras. Gjendet rreth 600 metër mbi

nivelin e detit. Lartësia e tij është mbi 28 metër, diametri i trungut mbi 1.3 metër, perimetri mbi 3.6 metër, ndërsa i kurorës rreth 39 metër. 88 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Çidhën.

Harta II.3. Shpërndarja e biomonumenteve në rrethin e Dibrës. Burimi: VKM nr. 676, datë 20.12.2002. Punoi: F. Cena.

Ahu i Blliçes ndodhet në fshatin Blliçe, në NJA Fushë Çidhën. Mosha e tij është rreth 170 vjeçare dhe gjendet në lartësinë 475 metër mbi nivelin e detit. 89 Ky dru ahu ka lartësi mbi

15 metër, diametër të trungut mbi 2 metër dhe perimetër të kurorës mbi 30 metër. 90 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Blliçe.

Pisha e Blliçes ndodhet në fshatin Blliçe, në NJA Fushë Çidhën. Është pishë e zezë, shtrihet në lartësinë 475 metër mbi nivelin e detit dhe ka një moshë rreth 150 vjeçare.91

87






47

Diametri i trungut është mbi 2 metër dhe perimetri rreth 5 metër. 92 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Blliçe.

Hartinat e Lurës ndodhen në PK të Lurës, në afërsi të fshatit Fushë Lurë, 1600 metër mbi

nivelin e detit. Ato përbëjnë një grup drurësh me trung dhe kurorë të veçantë, lartësi 20-30 metër dhe diametër të trungut rreth 40-50 centimetër.93 Mosha e tyre është mbi 100 vjeçare.94 Vizitohen sipas rrugës Peshkopi-Lurë ose Tiranë-Rrëshen-Lurë dhe rruga drejt

parkut kombëtar.

Rrobulli i Lurës ndodhet në territorin e PK të Lurës, rreth 20 metër pranë rrugës përshkon

parkun, në lartësinë 1584 metër mbi nivelin e detit. Mosha e tij është rreth 500 vjeçare, diametri i trungut 1.8 metër, perimetri 5.7 metër dhe lartësia rreth 30 metër.95 Vizitohet

sipas rrugës Peshkopi-Lurë ose Tiranë-Rrëshen-Lurë dhe rruga drejt parkut kombëtar.

II.2.2.2. Gjeomonumentet.

Në kategorinë e gjeomonumenteve përfshihen objekte gjeologjike: zhveshje apo fosile unikale, struktura e formacione gjeologjike të rralla; objekte gjeomorfologjike:

mikroforma, forma dhe peizazhe të relievit të krijuara apo modeluara nga era, akujt, dëbora, ngricat, lumenjtë, karsti, valët detare apo liqenore, erozioni për shkaqe natyrore dhe i intensifikuar nga njeriu etj. 96 Nga pikëpamja e rëndësisë, gjeomonumentet

kategorizohen në gjeomonumente lokale, kombëtare, rajonale ose ndërkombëtare. 97 Gjeomonumentet në shumicën e rasteve përbëjnë fenomene të rralla, unike, etalone të

papërsëritshme dhe në të gjitha rastet ato reflektojnë intervale të caktuara në historinë e kores së Tokës. Gjeomonumente konsiderohen llojet shkëmbore, bashkëshoqërimet mineralogjike e petrologjike, vendburimet unikale, prerjet stratigrafike, zhveshjet për

paleoambientin e kushtet e sedimentimit, për veprimtarinë dinamike e fazat rrudhosëse, për fenomenet e magmatizmit e metamorfizmit, mbeturinat fosilifere e ato të bimësisë,

gjurmët e veprimtarisë erozionale e të tjetërsimit fiziko-kimik, fenomene të gjeologjisë historike dhe ato që përbëjnë objekt diskutimesh e kontradiktash në interpretim. 98

Me gjeotrashëgimi nënkuptohen ato monumente natyrore të cilat dëshmojnë për historinë e kores së Tokës dhe dallohen për paraqitje e bukuri natyrore, për rëndësinë shkencore

dhe vlerat e tyre didaktike-edukative. Gjeotrashëgimia, si pjesë përbërëse e gjeoekologjisë, konsiston në njohjen, evidentimin, administrimin dhe përdorimin e monumenteve natyrore gjeologjike e gjeomorfologjike.99 Gjeomonumentet në rrethin e

Dibrës janë të natyrës gjeologjike dhe gjeomorfologjike si rezultat i proçeseve erozionale, karstike e akullnajore. Një pjesë të madhe të gjeomonumenteve e përfaqësojnë shpellat,

92






Serjani, A., Rrafshnalta e Kurveleshit të Sipërm, muze i natyrës shqiptare , Tiranë 2009, fq.43 98


Po aty, fq.13

48

ku shumica e tyre janë akoma të paeksploruara apo të studiuara mirë. Ndërkohë që prezente janë edhe kanionet, cirqet akullnajorë, masivet shkëmbore me përbërje të

ndryshme etj. Sipas VKM-së nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”, në rrethin e Dibrës përfshihen këto gjeomonumente:

Karsti i Malit të Bardhë, Shpella e Gurit të Kuq, Shpella e Rusit, Shpella e Qytezës, Shpella e Akullit, Shpella e Sopanikës, Pasqyrat e Gramës, Gropa e Panairit, Bjeshka e Zonjave, Gryka e Setës, Gryka e Madhe, Shllinasi, Guri i Kërçinit, Rrafshi i Korabit,

Morenat e Fushë Lurës, Cirku i Kunorës së Lurës, Kodra e Parave, Fusha e Pelave, Boroviku i Begjunecit dhe Krasta e Pocestit.

Harta II.4. Shpërndarja e gjeomonumenteve në rrethin e Dibrës. Burimi: VKM nr. 676, datë 20.12.2002. Punoi: F. Cena.

Gjeomonumentet në rrethin e Dibrës ndodhen të shpërndara në 9 njësi administrative. Për numrin më të lartë të tyre dallohen njësitë administrative Lurë, Sllovë dhe Arras. Në

territorin tonë të studimit gjenden këto gjeomonumente:

Pasqyrat e Gramës ndodhen në malin e Gramës, në lartësinë 1900 metër mbi nivelin e

detit, gjatësi deri në 500 metër dhe gjerësi deri në 200 metër. Ato përbëjnë një gur të madh me përbërje gjipsore të llojit selenit, prej të cilit ka marrë edhe emrin “pasqyrat”.100 Vizitohen sipas rrugës Peshkopi-Sllatinë-Gramës por edhe sipas aksit Peshkopi-Zimur

dhe rruga këmbësore për në Gramë.

100


49

Karsti i Malit të Bardhë është i vendosur në lartësinë 1600-1966 metër mbi nivelin e detit.101 Zhvillimi i karstit i ka dhënë mundësi krijimit të formave karstike si puse, hinka

dhe brazda, veçanërisht në shpatin perëndimor të tij. Zhvillimi i tij është favorizuar edhe nga prerjet erozive të përroit të Gramës dhe Veleshicës, midis të cilëve shtrihe t ky mal.102

Mali i Bardhë është i përbërë kryesisht nga gjipset, ngjyra e të cilave i ka dhënë edhe emrin këtij mali. 103 Kupola gjigante e bardhë e shkëmbinjve evaporitikë dallohet për formën izometrike në plan, përmasa kolosale dhe bardhësi estetike. 104 Mali i Bardhë është

i gjatë rreth 1200 metër dhe i gjerë deri në 230 metër. 105 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Sllatinë-Gramë.

Figura II.3. Pasqyrat e Gramës dhe Karsti i Malit të Bardhë. Foto: F. Cena, 2015.

Bjeshka e Zonjave ndodhet në masivin e malit të Korabit, në lartësinë 1700-2200 metër mbi nivelin e detit. Kjo bjeshkë përbën një shpatullim të madh akullnajor të formuar në rreshpe me gjatësi 1000 metër, gjerësi deri në 200-300 metër dhe formë të një

katërkëndëshi të çrregullt. 106 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Sllatinë por mund të vizitohet edhe sipas aksit Peshkopi-Zimur dhe rruga këmbësore që të çon në këtë peizazh.

Morenat e Fushë Lurës ndodhen afër fshatit Fushë Lurë, në malin e Lurës, në lartësinë 1100 metër mbi nivelin e detit. Këto morena përbëjnë depozitime morenike të akujve

kuaternarë, të ardhura nga cirku kompleks i Liqenit të Madh. Shtrirja e tyre është në trajtën e një brezi të çrregullt 1.3 kilometër të gjatë dhe 350 metër të gjerë. 107 Vizitohen

duke ndjekur itinerarin Peshkopi-Fushë Lurë ose Tiranë-Fushë Lurë.

Cirku i Kunorës së Lurës ndodhet në malin e Kunorës së Lurës, në lartësinë 1830-2000

metër mbi nivelin e detit. Përbën një cirk të madh akullnajor të formuar në magmatikë me gjatësi 900 metër dhe gjerësi deri në 350 metër. Ka formën e një kolltuku gjigand me disa

101

Grup autorësh, Geomonuments of rare scientific values in Dibra , XX Congress of the

Carpathian-Balkan Geological Association, Proceedings, Vol. I, Tiranë 2014, fq.281 102


Qiriazi, P., Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë 2001 104



Po aty 107


50

forma më të vogla karstike.108 Vizitohet duke ndjekur rrugën Peshkopi-Fushë Lurë ose Tiranë-Fushë Lurë dhe rruga drejt këtij gjeomonumenti.

Gryka e Madhe ndodhet në sektorin e mesëm të rrjedhjes së Mallë Lurës (degë e Drinit të

Zi). Përfaqëson kanion me shpate të thepisura në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm, të formuar nga veprimtaria erozive e lumit me të njëjtin emër. Kanioni është i gjatë rreth 1.3 kilometër, i thellë rreth 50 metër dhe i gjerë rreth 6 metër.109 Vizitohet

sipas rrugës Peshkopi-Lurë dhe pastaj rruga këmbësore që të çon tek kanioni.

Fusha e Pelave ndodhet në Parkun Kombëtar të Lurës, në lartësinë 1580 metër mbi

nivelin e detit. Është një cirk i cekët akullnajor, që për një kohë ka qenë e mbuluar nga një liqen glacial dhe përbën një habitat interesant të llojeve të ndryshme të livadheve

alpine me bukuri mahnitëse.110 Vendi është i sheshtë ku janë disa dhjetëra hektarë livadhe të rrethuar me pyje ahu e pishe dhe ndodhet rreth 1.5 kilometër në jugperëndim të Liqenit të Luleve. 111 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Fushë Lurë ose Tiranë-Fushë Lurë dhe

pastaj rruga që të çon tek ky gjeomonument.

Shpella e Gurit të Kuq ndodhet në afërsi të fshatit Muhurr, në NJA Muhurr. Shpella është karstike e formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm, në lartësinë 500 metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është 400 metër, gjerësia deri në 2-3 metër dhe lartësia 4 metër. Hyrja

e shpellës është e mbuluar me gurë dhe duhet të studiohet nga specialistët e fushës.112 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Muhurr dhe rruga këmbësore që të çon tek shpella.

Shpella e Rusit është shpellë karstike e formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasikut të poshtëm, në lartësinë 710 metër mbi nivelin e detit. 113 Gjatësia e saj është 10-

15 metër ndërsa gjerësia dhe lartësia 2 metër.114 Shpella ndodhet në afërsi të fshatit Grykë Nokë, në NJA Arras. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Grykë Nokë dhe rruga këmbësore që të çon tek shpella.

Shpella e Qytezës ndodhet në lindje të qytetit të Peshkopisë, pranë fshatit Bellovë, në

NJA Melan. Shpella është karstike e formuar në gjipset e permianit të sipërm-triasik i poshtëm në lartësinë 1400 metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është mbi 10 metër, gjerësia deri në 2 metër dhe lartësia 2-3 metër. Në këtë shpellë ka mbetje të aktivitetit të

njeriut të lashtë.115 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Bellovë.

Shpella e Akullit ndodhet në fshatin Bulaç, në NJA Muhurr. Shpella është karstike e formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm, në lartësinë 1000 metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është 50 metër, gjerësia deri në 3 metër dhe lartësia 2

108


Po aty 110

Po aty 111

Kaca, I., Dibra në faqet e një ditari arkeologjik , Tiranë 2012, fq.252 112




Po aty

51

metër.116 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Bulaç dhe rruga këmbësore që të çon tek kjo shpellë.

Shpella dhe burimi i Sopanikës ndodhen pranë fshatit Çidhën, NJA Arras. Shpella

karstike është ende e paeksploruar. Burimi karstik me prurje 150 litër/sekondë, del në kontaktin midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve, ndërsa. 117 Vitet e fundit në burimin e ujit që del nga kjo shpellë, ka patur ndërhyrje për marrjen e ujit për ndërtimin e një ujësjellësi

për furnizimin me ujë të pijshëm të fshatrave pranë luginës së Drinit të Zi. 118 Vizitohen sipas rrugës Peshkopi-Çidhën dhe rruga këmbësore që të çon tek këto monumente.

Fusha e Panairit ndodhet në zonën e malësisë së Korabit, në lartësinë 2150 metër mbi nivelin e detit. Forma e saj është e një amfiteatri gjigand me fund të sheshtë (800×230

metër) dhe me shpate të pjerrëta. 119 Përbën një cirk të madh kompleks akullnajor të formuar në rreshpe.120 Fusha e Panairit bën pjesë në territorin e NJA Kala e Dodës, në

afërsi të fshatit Radomirë. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Radomirë ose Tiranë-Kukës-Radomirë dhe pastaj rruga këmbësore që të çon në këtë peizazh natyror.

Rrafshi i Korabit ndodhet sipër fshatit Radomirë, në lartësinë 1900 metër mbi nivelin e detit. Përbën një cirk të madh kompleks akullnajor të formuar në rreshpe me gjatësi 1000

metra dhe gjerësi deri në 200 metër.121 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Radomirë ose Tiranë-Kukës-Radomirë dhe pastaj rruga këmbësore në ngjitje që të çon në këtë peizazh

të mrekullueshëm natyror.

Gryka e Setës përfaqëson një kanion në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm,

të formuar nga veprimtaria erozive e lumit me të njëjtin emër. Ky kanion është i gjatë rreth 1.5 kilometër, i thellë rreth 150 metër dhe i gjerë 4-7 metër. Shpatet e tij janë mjaft të thepisura dhe përbën një ekosistem interesant karstik. 122 Ndodhet në sektorin e mesëm

të rrjedhjes së Setës (degë e Drinit të Zi) në lartësinë 700 metër mbi nivelin e detit, NJA Arras. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Arras dhe pastaj rruga këmbësore që të çon në

këtë kanion.

Kodra e Parave ndodhet afër fshatrave Blliçe e Kukaj, NJA Fushë Çidhën. Kjo kodër

karakteristike në formën e një kupole, gjendet në lartësinë 493 metër mbi nivelin e detit.123 Emri i saj vjen nga gjetja herë pas here të monedhave në të, por që për fat të keq

nuk ruhen.124 Vizitohet duke ndjekur segmentin rrugor Peshkopi-Blliçe.

Shllinasi ndodhet në Malin e Bardhë, në afërsi të fshatit Vranjt, në lartësinë 1200-1500

metër mbi nivelin e detit. Ky masiv shkëmbor ka përbërje gjipsi dhe kripe guri. Gjatësia e tij është deri në 900 metër, gjerësia deri në 250 metër dhe lartësia deri në 200 metër.

116




Grup autorësh, Geomonuments of rare scientific values in Dibra, XX Congress of the

Carpathian-Balkan Geological Association, Proceedings, Vol. I, Tiranë 2014, fq.281 120


Po aty 122



Kaca, I., Dibra në faqet e një ditari arkeologjik , Tiranë 2012, fq.43

52

Dhitë e egra shkojnë aty për të lëpirë kripën. 125 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Vrenjt dhe pastaj rruga këmbësore drejt gjeomonumentit.

Guri i Kërçinit ndodhet në afërsi të fshatit Kërçisht, NJA Maqellarë, në lartësinë 2000

metër mbi nivelin e detit. Ky gur gëlqeror i kretakut të sipërm, me formë të veçantë të formuar në gëlqerorët, ka një sipërfaqe 12.5 hektarë. 126 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kërçisht.

Krasta e Pocestit ndodhet në afërsi të fshatit Pocest, NJA Maqellarë, në lartësinë 1500 metër mbi nivelin e detit. Ky habitat është formuar në një territor me përbërje gëlqerore

dhe me bimësi të veçantë e të larmishme si: shkozë, ah, lajthi, panjë, frashër, mollë e egër, dëllinjë, trendafil i egër etj.127 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Pocest.

Boroviku i Begjunecit ndodhet në afërsi të fshatrave Begjunec e Rabdisht, NJA Melan, në lartësinë 785-1350 metër mbi nivelin e detit. Ky habitat është formuar në një territor

me përbërje gjipsore dhe me bimësi të veçantë e të larmishme (pishë e zezë, ah, lajthi, panjë, frashër, dushk etj), por ka edhe kafshë të rralla si kaprolli. 128 Vizitohet sipas rrugës

Peshkopi-Begjunec.

II.2.2.3. Hidromonumentet.

Në kategorinë hidromonumente janë cilësuar: liqene akullnajorë, karstike, burime të mëdha dhe interesante karstike, minerare dhe termominerare, shpërthime avulli të nxehtë

apo gazi të djegshëm, ujëvara, ligatina etj.129 Sipas VKM-së nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”, në rrethin e Dibrës përfshihen këto hidromonumente: Liqeni i Zi, Liqeni i Luleve dhe Liqeni i Madh në Lurë,

Liqeni i Zi në Radomirë, liqenet e Kacnisë në Selishtë, Ujëvara e Pocestit në Maqellarë, Uji i Ftohtë në Vleshë, Burimi karstik i Kërçinit në Kërçisht, Kroi i Mbretit në Kalanë e

Dodës, Burimi termomineral i Llixhave të Peshkopisë dhe burimet e Bellovës.

Pjesën më të madhe të hidromonumenteve e zënë liqenet akullnajorë, ku tre të tillë

gjenden në PK të Lurës dhe liqenet e tjera gjenden në Selishtë dhe Kalanë e Dodës. Me vlera të mëdha paraqitet edhe Ujëvara e Pocestit në fshatin me të njëjtin emër, në NJA Maqellarë. Hidromonumentet e tjera janë kryesisht burime ujore me temperatura të

ndryshme dhe kryesisht me vlera kurative. Përsa i përket vlerës ekonomike, burimi më i rëndësishëm është ai termomineral i Llixhave të Peshkopisë. Për numrin më të madh të

hidromonumenteve dallohet Lura, Kalaja e Dodës dhe Maqellara. Ato ndodhen në 8 nga 15 njësitë administrative të Dibrës. Pra pjesa më e madhe e tyre, gjendet në lartësi të mëdha mbi nivelin e detit e kryesisht në vargun malor të Korabit dhe vargjet e Lurës.

Hidromonumentet që shtrihen në territorin e rrethit të Dibrës janë:

125


Po aty 127




53

Ujëvara e Pocestit ndodhet në verilindje të fshatit me të njëjtin emër, në lartësinë 1500 metër mbi nivelin e detit. Uji del nga një e çarë e madhe në malin e Deshatit, në një

shkëmb të thepisur gëlqeror. Lartësia e ujëvarës është 13 metër dhe krijon një pamje mahnitëse.130 Ujëvara e Pocestit duket nga disa kilometër larg, e po ashtu dëgjohet nga

larg edhe zhurma e ujit. Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Maqellarë-Pocest dhe pastaj rruga këmbësore që të çon tek kjo ujëvarë.

Harta II.5. Shpërndarja e hidromonumenteve në rrethin e Dibrës. Burimi: VKM nr. 676, datë 20.12.2002. Punoi: F. Cena.

Liqenet e Lurës. Nga të gjithë liqenet e Lurës, statusin e monumentit të natyrës e ka Liqeni i Zi, Liqeni i Luleve dhe Liqeni i Madh, që gjenden brenda territorit të parkut

kombëtar. Liqenet ndodhen në lartësinë mbi 1580 metër mbi nivelin e detit, në afërs i të Kunorës së Lurës midis një ambienti të shkëmbinjve magmatikë ultrabazik. Sipërfaqja respektive e tyre është 45 hektarë, 3 hektarë dhe 50 hektarë. Ato dallohen për ujë të pastër

e të ftohtë dhe gjatë dimrit ngrijnë në sipërfaqe. Liqenet janë të pasura me një botë të gjallë e të larmishme dhe formojnë një ekosistem tipik të liqeneve alpine me bukuri të

rrallë. Më i veçanti është Liqeni i Luleve, sipërfaqja e të cilit gjatë verës mbulohet nga zambakët e ujit. 131 Vizitohen sipas rrugës Peshkopi-Fushë Lurë ose Tiranë-Rrëshen-Fushë Lurë dhe pastaj rruga drejt këtyre liqeneve në territorin e parkut kombëtar.

130


Po aty

54

Liqenet e Kacnisë ndodhen në afërsi të fshatit Kacni, në NJA Selishtë. Këto liqene gjenden në shpatin lindor të malit të Balgjajt, në lartësinë mbi 1600 metër mbi nivelin e

detit. Janë të vendosur në disa cirqe të mëdha akullnajore komplekse, me gjatësi mesatare 50-100 metër dhe gjerësi 20-35 metër. Uji i tyre është i pastër e i ftohtë dhe gjatë dimrit

ngrijnë në sipërfaqe. Liqenet e Kacnisë formojnë një ekosistem interesant të liqeneve alpine dhe mbartin vlera të shumta shkencore, turistike, ekologjike etj. 132 Sipërfaqja pyjore rreth liqeneve është dëmtuar nga prerjet dhe djegiet e paligjshme, duke prishur

pamjen estetike të tyre. Mund të vizitohen përgjatë itinerarit Peshkopi-Selishtë dhe rruga këmbësore që të çon tek liqenet.

Liqeni i Zi është liqen akullnajor me sipërfaqe rreth 0.5 hektarë, me ujë të pastër e të ftohtë dhe bën pjesë në NJA Kala e Dodës. Liqeni ndodhet 600 metër në veriperëndim të

fshatit Tejs dhe në jugperëndim të Shullanit të Radomirës, në vendin e quajtur Zabeli i Madh. Ndodhet në lartësinë 1465 metër mbi nivelin e detit ku gjatë dimrit ngrin në

sipërfaqe. Në të gjitha anët është i rrethuar me pyje të pishës, bredhit etj. 133 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Radomirë ose Tiranë-Kukës-Radomirë dhe rruga këmbësore që të çon tek liqeni.

Ujërat termale të Peshkopisë ndodhen rreth 1.5 kilometër larg qytetit të Peshkopisë, në pjesën lindore të tij. Temperatura e tyre luhatet 35ºC-43.5ºC dhe me prurje 14 litër në

sekondë që burojnë nga gjipset e Korabit. Ujërat përmbajnë 600 mg/l H2S dhe 3800-4500 mg/l lëndë minerale.134 Burojnë aty ku gjipset zhyten nën nivelin e zonës së qarkullimit të

lirë të ujit, nën presionin e ujit ku vërehet prania e H2S.135 Këto burime paraqesin mjaft vlera kuruese duke u rekomanduar për një numër të konsiderueshëm sëmundjesh si ato të lëkurës, aparatit tretës, gjenetike etj. Përveç faktit se shumë pushues kanë gjetur shërim

nga këto ujëra termale, punësimi i shumë banorëve lidhet me prezencën e këtyre ujërave.

Burimet e Bellovës ndodhen në afërsi të fshatit Bellovë, në lartësinë 620 metër mbi nivelin e detit. Ato përbëjnë disa burime karstike, që dalin në kontaktin litologjik midis gjipseve të permianit të sipërm-triasik i poshtëm dhe rreshpeve paleozoike. Kanë ujë të

pastër dhe të ftohtë ku krijojnë një mjedis shumë tërheqës. 136 Vizitohen sipas rrugës Peshkopi-Bellovë dhe shtrihen në territorin e NJA Melan.

Burimi i Kërçinit ndodhet në malin e Kërçinit, në afërsi të fshatit Kërçisht, NJA Maqellarë. Ky përbën një burim karstik me prurje të madhe që del në kontaktin litologjik

midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve, në lartësinë 1670 metër mbi nivelin e detit. Dallohet për ujë të pastër dhe të ftohtë dhe krijon një mjedis shumë tërheqës.137 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kërçisht.

Uji i Ftohtë gjendet pranë fshatit Vleshë, në lartësinë 800 metër mbi nivelin e detit.

Burimi karstik del në kontaktin midis gëlqerorëve dhe rreshpeve me prurje shumë të

132


Po aty 134

Akademia e Shkencave Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990, fq.259 135

Universiteti Politekn ik i Tiranës, Fakulteti i Gjeologjisë dhe i Min ierave, Atlas i burimeve të energjisë

gjeotermale në Shqipëri, Tiranë 2004, fq.38 136


Po aty

55

madhe dhe me ujë të pastër e shumë të ftohtë. 138 Gjatë periudhës së ngrohtë të vitit, ka vizitorë të shumtë nga zona e Dibrës dhe më gjerë, të cilët e përdorin për kurimin e disa

sëmundjeve e sidomos për reumatizëm. Rreth 150 metër poshtë këtij burimi është ndërtuar një mulli me ujë që vihet në punë nga prezenca e këtij hidromonumenti.

Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Vleshë dhe pastaj rruga këmbësore që të çon tek uji kurativ. Shtrihet në territorin e NJA Sllovë.

Figura II.4. Burimi i Ujit të Ftohtë të Vleshës. Foto: F. Cena, 2016.

Kroi i Mbretit ndodhet në afërsi të fshatit Ceren, në NJA Kala e Dodës, lartësia 1200

metër mbi nivelin e detit. Përbën një burim karstik, që del në kontaktin litologjik midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve. Uji i tij është i pastër e i ftohtë dhe krijon një mjedis shumë

tërheqës. Shihet e nevojshme restaurimi i plotë i tij pasi aktualisht është vetëm një burim i thjeshtë uji dhe nuk ka çezëm.139 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Kala e Dodës.

II.2.3. Parku Natyror Korab-Koritnik.

Territoret që përfaqësojnë bioqendra dhe biokorridore me rëndësi rajonale e vendore ose zonat me bimë, kafshë, minerale e gjetje paleontologjike, veçanërisht të mbrojtura ose

zonat që përdoren për qëllime studimore, edukative dhe kulturore shpallen rezervat natyror i menaxhuar.140 Përkufizohen ndryshe edhe si parqe natyrore. Sipas klasifikimit të

IUCN-së, parqet natyrore bëjnë pjesë në kategorinë e katërt të zonave të mbrojtura.

Disa nga aktivitetet e ndaluara në parqet natyrore janë: mbjellja e pyjeve monokulture;

neutralizimi i mbetjeve dhe ndezja e zjarreve jashtë vendeve e pikave të caktuara; shpërndarja e kafshëve dhe e bimëve jovendase; gjuetia me ushqime të helmuara; ndërtimi i autostradave, i kanaleve lundruese dhe i zonave urbane; qarkullimi me mjete

transporti jashtë rrugëve dhe vendeve të caktuara (kjo dispozitë nuk zbatohet për automjetet dhe makineritë shtetërore, bujqësore e pyjore, të zjarrfikësve,

autoambulancave, makinerive të shërbimeve veterinare dhe atyre të menaxhimit të ujërave); organizimi i garave me automjete, motoçikleta e biçikleta. Ndërkohë janë të

138



Lig j nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”

56

lejuara këto aktivitete: aktivitetet që ndryshojnë përdorimin e territorit; aktivitete për ndërtime; përdorimi i kimikateve dhe pesticideve; trajtimi i ujërave të zeza në ferma për

zona më të mëdha se 2 hektarë; çdo lloj tjetër aktiviteti që nuk ndalohet shprehimisht me ligj.141

PN Korab-Koritnik ka një sipërfaqe të përgjithshme prej 55550.2 hektarë nga të cilat në qarkun e Kukësit ndodhen 34886.8 hektarë dhe në qarkun e Dibrës 20663.4 hektarë.

Pjesën kryesore të territorit e zënë sipërfaqet me kullota e livadhe, të ndjekura nga sipërfaqet pyjore e me bimësi pyjore, sipërfaqet joprodhuese, sipërfaqet bujqësore, si dhe

sipërfaqet urbane e troje të përziera me tokë bujqësore e pyjore. 142 Sipërfaqja e PN Korab-Koritnik në rrethin e Dibrës është e shpërndarë si më poshtë: NJA Kala e Dodës 8108.9 hektarë, NJA Sllovë 2698.3 hektarë, NJA Kastriot 1274 hektarë, NJA Fushë

Çidhën 1045.7 hektarë, NJA Tomin 294.3 hektarë, NJA Melan 3980.8 hektarë dhe NJA Maqellarë 3261.3 hektarë. 143 Pra siç shihet nga këto të dhëna, NJA Kala e Dodës zë

sipërfaqen më të madhe nga të gjithë njësitë administrative të Dibrës, e ndjekur nga NJA Melan, Maqellarë, Sllovë e kështu me radhë deri në NJA Tomin që ka sipërfaqen më të vogël në këtë PN.

Majat e malit të Korabit, më i larti në Shqipëri, janë në radhë dhe kanë një bukuri të rrallë. Kreshtat e tyre janë formacione gëlqerore dhe gjipsi të mbuluara me bimë

barishtore dhe kullota alpine me lloje të ndryshme lulesh dhe gjelbërim të këtyre tokave gjatë pranverës dhe verës. Lloje të ndryshme lulesh, burime të ftohta uji, ujëvara, liqene

natyrorë dhe artificialë, pemë me gjelbërim të përhershëm ofrojnë mundësi të mëdha për të shijuar çdo detaj të turizmit malor, dimër dhe verë. Vende s i Kalaja e Dodës, me majën e malit të Korabit dhe kullotat alpine, zonën e Gramës dhe kullotat e saj, me liqene

karstike natyrorë dhe ato artificialë së bashku me pishat dhe bredhat me gjelbërim janë perlat e parkut natyror. Oferta turistike përfshin gjithashtu ajrin e pastër, ujin e ftohtë dhe

të shijshëm, produktet blegtorale, si mishi dhe bulmeti i cilësisë më të mirë. Ka një potencial të lartë për rekreacion dhe zhvillim të qëndrueshëm të ekoturizmit në zonë. Megjithatë, oferta e tanishme e aktiviteteve çlodhëse, ngjitja, ecja, rrëshqitja me ski janë

të kufizuara në zonë. Ka pak shtigje turistike të shënuara në male, aktualisht thuajse të pavizituara dhe nuk ka harta të sakta dhe të përditësuara. 144 Oferta e aktiviteteve është e

kufizuar, ku edhe shtigjet turistike të shënuara në male janë të pakta. Infrastruktura për në majën e malit të Korabit përgjithësisht është jo e mirë. Sinjalistika drejt këtij destinacioni është mjaft e varfër ku edhe ato pak tregues janë vendosur nga turistët e huaj. Është mjaft

e vështirë që të arrihet maja e Korabit pa u shoqëruar nga një person që e njeh mirë zonën.

Bimësia e pasur përbën një habitat të rëndësishëm të disa llojeve të kërcënuara të faunës të rëndësisë së përbashkët evropiane të cilat kërkojnë ekosisteme të mëdha të

141

Ministry of Environment, Mountains Natural Ecosystem “Korab-Koritnik natural park” menagement

plan, Tiranë 2014, fq.34 142

Vendim nr. 898, datë 21.12.2011 “Për shpalljen e ekosistemit natyror malor Korab-Koritnik: Park

Natyror” 143



Po aty, fq.33

57

pashqetësuara, përfshirë gjitarë të mëdhenj. Të paktën 37 lloje gjitarësh gjenden në zonën Korab-Koritnik. Llojshmëria e habitateve në këtë park natyror janë strehë e një

llojshmërie dhe dendësie të madhe të llojeve të shpendëve në zonë, përfshirë llojet ndenjës, shtegtues, riprodhues dhe dimërues.145

Harta II.6. Kufijtë administrativë të Parkut Natyror Korab-Koritnik.

Burimi: Ministria e Mjedisit, 2014.

Kullotat alpine janë të pasura në lloje të rralla dhe endemike si: aguliçja e Hallerit,

bërsheni, akoniti i Lamarkut, tërfili i Vetshteinit, zhabina e Degenit dhe zhabina e Vetshteinit. Lëndinat alpine dhe subalpine ofrojnë një gamë të gjerë llojesh, shumica e të

cilave përdoren për vlerat e tyre kurative. Bimët mjekësore më të zakonshme janë sanëza, hithra, rigoni, lisër si pulegë e tërfil fushe, trëndafil qeni, sherebelë etj. Shpatet poshtë lëndinave malore janë të mbuluara kryesisht me pyje gjetherënës, kryesisht ahu,

nganjëherë të përzier me pishë austriake dhe mështeknë Verrukoze. Lloje të tjera pemësh 145


plan, Tiranë 2014, fq.10

58

që kontribuojnë në llojshmërinë e ekosistemeve të pyjeve në parkun natyror janë bredhi i bardhë, rrobulli, pisha maqedone dhe verri. Pyjet e lisit mbulojnë zonat në lartësitë më të

ulëta.146 Parku Natyror Korab-Koritnik është zona e mbrojtur me sipërfaqe pyjore më të madhe dhe më të mirëmbajtur nga komunitetiti i zonës, sidomos pyjet në NJA Kala e

Dodës.

Grafiku II.1. Përdorimi i territorit në PN Korab-Koritnik. Burimi: Vendim nr. 898, datë 21.12.2011.

Mishngrënësit e mëdhenj përfaqësohen nga ariu i murrmë, ujku dhe rrëqebulli. Popullatat e këtyre llojeve janë të lidhura ngushtësisht me popullatat e llojeve thundrake, siç janë

dhia e egër, kaprolli dhe derri i egër. Llojet më të zakonshme të gjitarëve si: lundërza, lepuri i egër, ketri, miu bishtgjatë i pyllit, kunadhja gushëverdhë, baldosa dhe nuselala janë gjerësisht të pranishëm në zonë.147 Parku është strehë e një llojshmërie dhe dendësie

të madhe të llojeve të shpendëve në zonë, përfshirë llojet folezues, shtegtues, riprodhues dhe dimërues. Llojet më të rëndësishëm janë: shqiponja e maleve, gjeli i egër, krahëthati,

gjeraqina, huta, gjeraqina këmbëshkurtër, shkaba, bufi, huta bishtbardhë, skifteri i mesdheut, thëllëza e bardhë e malit, gjeraqina e shkurtës, shqiponja bishtvizuar, huta grenxangrënëse, kali i qyqes, shqiponja gjarpërngrënëse dhe kukuvajka mjekëroshe. Lloje

të tjera interesante që gjithashtu mund të vëzhgohen në zonë si: pupëza, qukapiku i përhimët, cerla e kopshtit dhe zvarritësi i zakonshëm. Llojet më të zakonshme të

zvarranikëve tokësorë në zonë janë: shigjeta e shkurtër, bolla laramane, bolla e shtëpisë,

146



Po aty

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

Pyjore Livadhe Bujqësore Ujore Joprodhuese Urbane

Sipërfaqja në hektarë (ha)

Kukës Dibër

59

gjarpri i ujit, nepërka e malit, nepërka, zhapiku këlyshlindës, zhapiku me tri vija dhe hardhuca ballkanike e mureve.148

Parku natyror është i pasur në burime ujore, përfshirë lumenjtë, përrenjtë dhe liqenet

natyrorë me ujë të pastër. Këto ofrojnë habitate për një numër llojesh amfibë dhe peshq. Në liqene, rezervuarë dhe lumenj të zonës llojet mbizotëruese të peshqve të ujërave të ëmbla janë: barburiqi i lumit, kokëdemi evropian, mrenat, mrenat e gurit, ngjala, gjuhëza,

skobusi, murenka, skumbri, notaku, skorta dhe trofta. Llojet më të zakonshëm të amfibëve janë: bretkosa e zakonshme, e bukura e dheut, tritoni i rëndomtë, tritoni me

kreshtë, bretkoca barkverdhë, zhaba, bretkosa e pemëve, bretkosa e zhdërvjelltë, bretkosa greke dhe bretkosa e kuqërremtë.149

Figura II.5. Pyje dhe kullota në bjeshkën e Gramës. Foto: F. Cena, 2015.

Në këtë park gjenden edhe disa monumente natyre të cilët janë: Ujëvara e Pocestit,

Krasta e Pocestit, Rrapi i Kërçishtit, Guri i Kërçinit, Burimi i Kërçinit, Boroviku i Begjunecit, Shpella e Qytezës, Shllinasi, Uji i Ftohtë, Pasqyrat e Gramës, Karsti i Malit të

Bardhë, Fusha e Panairit, Rrafshi i Korabit dhe Liqeni i Zi. Monumentet e natyrës në këtë park natyror gjenden kryesisht në njësitë administrative Maqellarë, Sllovë dhe Kala e Dodës.

Autoriteti shtetëror që ngarkohet me administrimin e zonës së mbrojtur, janë strukturat e

Ministrisë së Mjedisit. Administratat ekzistuese të sektorëve pyjorë (Kukës e Dibër), që përfshihen brenda sipërfaqes së parkut natyror, do të kryejnë funksione t e administratës së PN Korab-Koritnik, sipas ligjit nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”, në

bashkëpunim të ngushtë me njësitë e qeverisjes vendore, në përputhje me kompetencat e përcaktuara me aktet ligjore e nënligjore në fuqi.150

148



Po aty, fq.41 150

Vendim nr. 898, datë 21.12.2011 “Për shpalljen e ekosistemit natyror malor Korab-Koritnik: Park

Natyror”

60

II.2.4. Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç.

Zonat që përfshijnë territore të gjëra e relativisht të izoluara dhe të pabanuara, ku hyhet me vështirësi ose rajone që janë ende pak të populluara dhe që mund të jenë nën presion

të vazhdueshëm për t'u populluar dhe përdorur më gjerësisht dhe kthimi i tyre për përdorim intensiv është i paqartë ose i papërshtatshëm, shpallen zona të mbrojtura të burimeve të menaxhuara.151 Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç

shpallet zonë e mbrojtur sipas VKM-së nr.102, datë 15.01.1996, me një sipërfaqe prej 5900 hektarësh.152

Në ish-Institutin e Pyjeve është gjetur vetëm një hartë e heliografuar, mbi bazën e të cilës ështe bërë propozimi për shpalljen zonë e mbrojtur si dhe sipërfaqja e saj prej 5900

hektarësh, gjë që nuk përputhet me shumën e sipërfaqeve të përfshira në këtë hartë. Nga shumatorja e sipërfaqeve të ngastrave sipas hartës, rezulton se sipërfaqja totale përveç tokës së bukës e ngastrave të kësaj zone është 5696 hektarë nga të cilat 1526 hektarë i

kanë kaluar rrethit të Bulqizës në korrik të vitit 1992 dhe 4170 hektarë i kanë mbetur rrethit Dibër. Me rastin e inventarizimit të pyjeve të vitit 1985, ish-ekonomia pyjore

Luzni-Bulaç u nda në dy ekonomi pyjore; “Luzni” dhe “Muhur-Sinë”. Në vitin 2008 e gjithë zona që ka patur statusin e zonës së mbrojtur, me vendime të veçanta të qeverisë, u ka kaluar në pronësi njësive administrative Luzni dhe Muhurr pa marrë parasysh statusin

e veçantë të tyre. 153 Gjendja e pyjeve në këtë zonë të mbrojtur, vitet e fundit ka përmirësime. Më e degraduar paraqitet gjendja në pjesën e Luznisë, veçanërisht baseni i

përroit të Kusarës, ku si pasojë e mosmbrojtjes nga kullotja e terrenit të zhveshur e të pjerrët, shpeshherë ka shkaktuar dëme dhe përmbytje të shtëpive dhe të tok ës së fshatit Katund i Ri. Zona ka motive natyrore tërheqëse për turistë si kullota e pyje të rinj, si dhe

një rrjet hidrografik të dendur.

II.3. Problemet e trashëgimisë natyrore.

Duke qenë se rrethi i Dibrës përbëhet nga kategori të shumta të zonave të mbrojtura, komplekse paraqiten dhe problemet në këto zona. Nga vëzhgimet në terren dhe

shfrytëzimi i literaturave, po japim më poshtë disa nga problemet kryesore që vihen re në këto zona të mbrojtura.

- Edhe pse legjislacioni shqiptar për ruajtjen e zonave të mbrojtura është përmirësuar dhe përafruar me atë evropian, gjendja në terren na tregon se ato janë të braktisuara

dhe të pamenaxhuara si duhet ku gjithçka është vetëm në letër. Të braktisura dhe duke u menaxhuar jo siç duhet, këto objekte të natyrës nuk mund të ofrojnë vlera e

dobi për njeriun dhe shoqërinë. - Shumica e monumenteve me vlerë nuk kanë infrastrukturën e nevojshme rrugore për

t'u vizituar nga turistët dhe janë të pamundura që të arrihen gjatë dimrit, sidomos kur

ka reshje të dëborës. Në segmentet malore rrugët janë tepër të vështira për t'u kaluar e po ashtu edhe rrugët rurale.

151


Ministria e Mjed isit, Rrjeti i zonave të mbrojtura në Shqipëri, Tiranë 2015 153


61

- Mungojnë përgjithësisht tabelat orientuese që të çojnë tek monumentet natyrore. Edhe aty ku ekzistojnë nuk paraqesin përshkrime të sakta për objektin apo zonën e

mbrojtur. Vetëm në vitin 2014 janë vendosur disa tabela apo harta për disa nga monumentet e PN Korab-Koritnik dhe në PK të Lurës.

- Zonat e mbrojtura dhe monumentet e natyrës në rrethin e Dibrës, rrezikohen më tepër nga veprimtaria e qëllimshme ose pakujdesia e njeriut sesa nga rreziqet natyrore, veçanërisht kjo për monumente të tilla si: shpella karstike, liqene akullnajorë,

biomonumente etj. - Problem mbetet kultura e ulët mjedisore dhe mungesa e informacionit mbi rëndësinë

dhe vlerat që sjell mbrojtja e trashëgimisë natyrore. Hedhja e mbeturinave edhe në zonat e mbrojtura shqetëson turistët e sidomos të huajt. Papastërtitë dhe mbeturinat e shumta të lëna nga turistët krijojnë probleme mjedisore duke ndikuar në imazhin

turistik të zonës. - Gjithashtu mbetet problem erozioni, mbikullotja, prerja e pyjeve, zjarret e shkaktuara

qëllimisht nga njeriu, gjuetia dhe peshkimi i paligjshëm brenda territorit të zonave të mbrojtura. Përmenden këtu zjarret në Lurë të vitit 2007, ku u dogjën sipërfaqe të mëdha pyjore brenda territorit të parkut kombëtar.

- Informacionet që u nevojiten turistëve për rrethin e Dibrës dhe vendet që dëshirojnë të vizitojnë, ofrohen vetëm në zyrën e informacionit turistik në qytetin e Peshkopisë.

Kjo zyrë e cila është në varësi të bashkisë Dibër, nuk qëndron e hapur gjatë gjithë ditës. Po ashtu gjatë fundjavës dhe festave është e mbyllur. Punonjësit e saj nuk janë të fushës dhe kanë mangësi në komunikimin me turistët e huaj.

- Studimet për inventarizimin dhe përcaktimin e monumenteve të natyrës në rajonin e studimit lënë për të dëshiruar në shumë drejtime. Kjo edhe për faktin se me këto

punime janë marrë specialistë me njohuri jo të plota në këtë fushë, ose nuk ka bashkëpunim mes specialistëve të fushave të ndryshme si: gjeografë, gjeologë, biologë, pedologë etj.

- Bazuar në VKM-në nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare” vërejmë mjaft gabime në emërtesën e

monumenteve të natyrës të rrethit të Dibrës. Kështu Cirku i Kurorës së Lurës duhet emërtuar Cirku i Kunorës së Lurës, Ujëvara e Pocestës duhet Ujëvara e Pocestit, Boroviku i Begiunecit duhet Boroviku i Begjunecit, Bjeshka e Zonjave Zimur duhet

Bjeshka e Zonjave Gramë etj. Gabimet ortografike në emërtesën e këtyre monumenteve duhet të korrigjohen sa më parë pasi sjellin shumë paqartësi për

turistët. - Disa monumente të natyrës nuk duhet të trajtohen si objekte të tilla pasi është vënë

dorë nga njeriu, si p.sh., Vakufi i Çangës.

- Mungojnë planet e menaxhimit për PK të Lurës dhe ZMBM Luzni-Bulaç etj.

II.4. Menaxhimi i trashëgimisë natyrore.

Shpallja e një zone të mbrojtur dhe zonimi i saj bëhen me vendim të Këshillit të Ministrave, me propozimin e ministrit përgjegjës për mjedisin, pas marrjes së mendimit

të institucioneve të specializuara dhe të organeve të qeverisjes vendore, të cilat kanë marrë paraprakisht mendimin e pronarëve privatë, pronat e të cilëve do të përfshihen në

62

zonën e mbrojtur. Këshilli i Ministrave miraton proçedurat për propozimin dhe shpalljen e zonave të mbrojtura dhe buferike. Ato përgatiten nga Ministria e Mjedisit në mbështetje

të kritereve të konventës së biodiversitetit, të udhëzimeve përkatëse të Bashkimit Europian dhe të planeve e strategjive mjedisore kombëtare. 154 Mbrojtja e natyrës dhe

sidomos e florës dhe faunës, nuk mund të jetë një qëllim në vetvete. Ajo duhet bërë në funksion të përdorimit për qëllime të ndryshme edukative, studimore, eksploruese, ekogjeoturistike, agroturistike, argëtuese etj.155Trashëgimia natyrore ka një menaxhim, i

cili realizohet nga institucionet dhe ligjet përkatëse që janë vendosur për mbrojtjen e kësaj pasurie dhe mirëmbajtjen e saj. Edhe për rrethin e Dibrës ekzistojnë një sërë ligjesh

e institucionesh që merren pikërisht me menaxhimin e trashëgimisë natyrore të saj.

Baza ligjore për mbrojtjen e natyrës buron nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, në

nenin 59 të saj. Shteti, brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësim të nismës dhe të përgjegjësisë private, synon një mjedis të shëndetshëm dhe

ekologjikisht të përshtatshëm për brezat e sotëm dhe të ardhshëm dhe shfrytëzimin racional të pyjeve, ujërave, kullotave dhe burimeve të tjera natyrore mbi bazën e parimit të zhvillimit të qëndrueshëm. 156 Për mbrojtjen dhe ruajtjen e natyrës shihet si e

domosdoshme njohja dhe zbatimi i legjislacionit ekzistues në këtë fushë. Kështu më poshtë po paraqesim disa nga ligjet apo vendimet më të rëndësishme në lidhje me zonat e

mbrojtura dhe ruajtjen e natyrës në Shqipëri:

- Ligj nr. 8093, datë 21.03.1996 “Për rezervat ujore”.

- Ligj nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”. - Ligj nr. 8990, datë 23.01.2003 “Për vlerësimin e ndikimit në mjedis”.

- Ligj nr. 9385, datë 04.05.2005 “Për pyjet dhe shërbimin pyjor”. - Ligj nr. 9587, datë 20.07.2006 “Për mbrojtjen e biodiversitetit”.

- Ligj nr. 9693, datë 19.03.2007 “Për fondin kullosor”. - Ligj nr. 10006, datë 23.10.2008 “Për mbrojtjen e faunës së egër”. - Ligj nr. 10120, datë 23.04.2009 “Për mbrojtjen e fondit të bimëve mjekësore,

eterovajore e tanifere natyrore”. - Ligj nr. 10253, datë 11.03.2010 “Për gjuetinë”.

- Ligj nr. 10431, datë 09.06.2011 “Për mbrojtjen e mjedisit”. - Ligj nr. 64/2012 “Për peshkimin”. - Ligj nr. 111/2012 “Për menaxhimin e integruar të burimeve ujore”.

- Ligj nr. 7/2014 “Për shpalljen e moratoriumit të gjuetisë në Republikën e Shqipërisë”. - Ligj nr. 107/2014 “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit”.

- Ligj nr. 93/2015 “Për turizmin”. - Ligj nr. 5/2016 “Për shpalljen e moratoriumit në pyje në Republikën e Shqipërisë”. - VKM nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të

natyrës shqiptare”. - VKM nr. 266, datë 24.04.2003 “Për administratat e zonave të mbrojtura”.

- VKM nr. 898, datë 21.12.2011 “Për shpalljen e ekosistemit natyror malor Korab-Koritnik: Park Natyror” etj.

154


Serjani, A., Rrafshnalta e Kurveleshit të Sipërm, muze i natyrës shqiptare , Tiranë 2009, fq.92 156

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Neni 59, fq.14

63

Disa nga institucionet kryesore shtetërore, qëndrore dhe lokale, që kryejnë menaxhimin e trashëgimisë natyrore në rrethin e Dibrës janë:

- Ministria e Mjedisit.

- Ministria e Zhvillimit Ekonomik, Turizmit, Tregtisë dhe Sipërmarrjes. - Ministria e Bujqësisë, Zhvillimit Rural dhe Administrimit të Ujërave.

- Inspektoriati Shtetëror i Mjedisit, Pyjeve dhe Administrimit të Ujërave. - Agjencia Kombëtare e Zonave të Mbrojtura. - Agjencia Kombëtare e Mjedisit.

- Drejtoria e Mjedisit. - Drejtoria e Mbrojtjes dhe Trajtimit të Pyjeve.

- Drejtoria e Biodiversitetit dhe Zonave të Mbrojtura. - Drejtoria e Përgjithshme e Zhvillimit të Turizmit. - Drejtoria e Përgjithshme e Administrimit të Ujërave dhe Tokës.

- Agjencia Rajonale e Mjedisit Dibër. - Drejtoria Rajonale e Shërbimit Pyjor Dibër.

- Shërbimi Gjeologjik Shqiptar, dega Dibër. - Komiteti i Menaxhimit të Parkut Natyror Korab-Koritnik. - Bashkia Dibër dhe njësitë administrative të saj etj.

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e dytë.

Rrethi i Dibrës dallohet për kategori të shumta të zonave të mbrojtura ku ndodhen katër kategori të tilla: Parku Kombëtar i Lurës, 41 monumente të natyrës, Parku

Natyror Korab-Koritnik dhe Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç.

Parku Kombëtar i Lurës është ndër rajonet me potenciale të mëdha turistike në vend.

Elementi gjeografik dhe turistik që e bën të njohur këtë park kombëtar janë liqenet

akullnajorë, 3 nga të cilët janë shpallur monumente natyre. Në territorin e këtij parku ndodhen edhe monumente natyre të tjera të llojeve të ndryshme.

Dibra është ndër rrethet me monumente natyre më të shumta në shkallë kombëtare.

Numrin më të madh të tyre e zënë gjeomonumentet, e më pas hidromonumentet e

biomonumentet. Këto monumente gjenden kryesisht në vargun malor të Korabit dhe të Lurës, pra në lartësi të mëdha mbi nivelin e detit.

Parku Natyror Korab-Koritnik është zona e mbrojtur me sipërfaqen më të madhe në

rrethin e Dibrës. Përbëhet nga një larmi e peizazheve malore, pyje e kullota të

shumta, rrjet hidrografik i pasur etj. Paraqitet si zona me potencialet më të mëdha turistike, pasi nuk është dëmtuar shumë nga dora e njeriut.

Zona e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç bën pjesë në territorin e NJA Muhurr dhe Luzni. Zona ka motive natyrore tërheqëse për turistët si kullota e

64

pyje të rinj dhe rrjet hidrografik të dendur. Gjendja e pyjeve në vitet e fundit ka ardhur duke u përmirësuar pas dëmeve të pësuara.

Zonat e mbrojtura në rrethin e Dibrës hasen nga një sërë problemesh e sidomos me

natyrë humane. Ndër problemet kryesore të tyre janë: zjarret e qëllimshme nga njeriu, prerja e pyjeve, mbikullotja, erozioni etj.

Infrastruktura rrugore që të çon drejt këtyre zonave të mbrojtura është në gjendje mjaft të keqe, ka mungesë bashkëpunimi mes institucioneve, kuadri ligjor për

shkelësit nuk zbatohet etj.

65

KAPITULLI III

TRASHËGIMIA KULTURORE E RRETHIT TË DIBRËS DHE

LLOJET E SAJ

III.1. Gjeo-historiku i banimit të territorit dhe struktura e popullsisë.

Vendbanimet e shumta prehistorike të trevës dibrane si ato të neolitit të hershëm në Burim I, në Çetush I dhe Kronëza (Blliçe) të neolitit të mesëm, në Burim II, në Çetush II,

në Topojan I, të neolitit të vonë, në Topojan II, si dhe disa gjetje sipërfaqësore në fshatrat Grevë, Kastriot, Blliçe etj., dhe neoliti në Gradec të Zdojanit, bashkë me disa gjetje arkeologjike rasti në Ushtelenxë, Muhurr, Shumbat etj., e dëshmojnë trevën të banuar që

nga neoliti i hershëm.157

Treva dibrane vazhdoi të banohet edhe në periudhën e bronzit, e cila përfaqësohet nga vendbanimi i bronzit të hershëm në Manasdren, bronzi i mesëm në Çetush, bronzi i vonë në Pesjakë, sopata shqiptare-dalmate në Çidhën, gjetje arkeologjike në Vajkal etj.

Periudhën e hekurit e kemi të dëshmuar nga gjetjet në Gradishtën e Pesjakës, sopata e hekurit dytehëshe në Gjoricë, majat e heshtave në Peshkopi, Pesjakë, Zall Dardhë, një

shpatë hekuri dytehëshe në Zall Dardhë dhe një përkrenare ilire në Draj Reç. 158

Në shek. II p.e.s. shfaqen burimet e shkruara historike, të cilat ndonëse janë fragmentare,

hedhin gjithsesi dritë mbi rrjedhën e ngjarjeve të trevës. Sipas këtyre burimeve, treva dibrane hyri në histori me emrin Penestia dhe penestë banorët e saj. Njoftimet më të hershme, ndonëse tepër fragmentare, i ndeshim tek historiani grek i shek. II p.e.s.

Polibi.159 Popullsia që banonte në trevën dibrane gjatë mijëvjeçarit I p.e.s., shfaqet me fytyrë etnike ilire. Në mungesë të burimeve historike të shkruara, këtë pohim e vërtetojnë

objektet arkeologjike të zbuluara rastësisht në Peshkopi (enë dyvegëshe), në Muhurr (maja dyvegëshe), në Grazhdan (stoli grash), në Draj Reç (helmetë hekuri) dhe në pika të tjera, të cilat nga pikëpamja tipologjike hyjnë në sferën e kulturës ilire. 160

Një tezë për prejardhjen e emrit Dibër është ajo e sllavistëve, që e rrjedhojnë atë nga një

fjalë e leksikut të përgjithshëm të sllavishtes së vjetër kishtare “dëbrë” me kuptimin “grykë, humnerë, luginë” që nuk jeton më në gjuhët e sotme sllave. Këtë mendim për emrin e Dibrës së Drinit të Zi e dha së pari Karl Treimeri, të cilin e citon sllavisti rus

Selishçev, kur flet për kontaktet e hershme të shqiptarëve me sllavët në zonën e Drinit të Zi. Zhvillimi i jereve në gjuhët sllave është kryer gjatë shekujve IX-XII, pra emri Dibër

do të ishte marrë nga shqiptarët, para ose gjatë kesaj kohe. 161 Për herë të parë toponimi Dibër, si krahinë, përmendet në vitin 1040 nga G. Kedrenos. Toponimi Dibër si qytet na

157

Kaca, I., Rruga e madhe tranversale e luginës së Drinit të Zi-degë e rëndësishme e “Via Egnatia”,

Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. I, Tetovë 1995, fq.75 158

Po aty, fq.76 159

Frashëri, K., Historia e Dibrës, Tiranë 2012, fq.41 160

Po aty, fq.38 161

Omari, A., Rreth prejardhjes së emrit Dibër, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. I, Tetovë 1995, fq.86

66

shfaqet në vitin 1107, kur citohet nga Ana Komnea. Në vitin 1258 Dibrën e përmend edhe Akropoliti.162

Popullsia e kësaj treve ka pësuar luhatje të mëdha gjatë periudhave të ndryshme historike.

Ngjarja më e errët e shekullit XX për Dibrën, është vendimi i Konferencës së Ambasadorëve të Londrës e vitit 1913, ku territori i Dibrës u nda në mënyrë të padrejtë dhe tokat më pjellore mbeten jashtë kufijve të Republikës së Shqipërisë. Kështu Dibra e

Sipërme ose Dibra e Madhe i mbeti territorit të Maqedonisë dhe njëkohësisht një pjesë e madhe e popullsisë dibrane ngeli në këto troje. Gjatë regjimit komunist popullsia e Dibrës

ka pësuar rritje të ndjeshme për shkak të lindshmërisë së lartë dhe ndalimit me ligj të lëvizjes së popullsisë.

Grafiku III.1. Evolucioni i popullsisë në rrethin e Dibrës. Burimi: INSTAT.

Popullsia e rrethit të Dibrës në vitin 1989 ishte 99368 banorë. 163 Popullsia e këtij viti jepet së bashku me rrethin e Bulqizës pasi kanë një rreth i përbashkët. Në regjistrimin e

popullsisë së vitit 2001 rrethi i Dibrës kishte 85699 banorë, ku vetëm 16.4 % e kësaj popullsie ishte qytetare.164 Në censusin e popullsisë dhe banesave të vitit 2011, popullsia rezidente në këtë rreth ishte 61619 banorë, nga të cilët 13251 banorë jetonin në qytetin e

Peshkopisë, ndërsa pjesa tjetër në hapësirën rurale të Dibrës.165 Në fillim të vitit 2014, rrethi i Dibrës kishte një popullsi 78940, ndërsa në janar 2016 kishte 78662 banorë.166 Në

çdo regjistrim të kryer pas vitit 1990, vihet re zvogëlimi i popullsisë së Dibrës nga lëvizja

162

Daci, F., Enciklopedia e Dibrës, Vëll. I, Tiranë 2006, fq.7 163

INSTAT, Popullsia e Shqipërisë në 2001, nëntor 2002, fq.32 164

Po aty, fq.81 165

INSTAT, Censusi i popullsisë dhe banesave, Dibër 2011, Tiranë 2013, fq.84 166

Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civ ile

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

1989 2001 2011

Popullsia

67

hapësinore e popullsisë, si në drejtim të rajonit qëndror dhe perëndimor të vendit tonë ose në emigrim.

Rrethi i Dibrës sipërfaqen e ditëve të sotme e ka që nga viti 1991, pasi më parë ka qenë i

bashkuar me rrethin e Bulqizës. Para ndarjes territoriale të vitit 2015, rrethi i Dibrës përbëhej nga 15 NJQV, bashkia e Peshkopisë dhe 14 komuna (Maqellarë, Melan, Tomin, Kastriot, Fushë Çidhën, Sllovë, Kala e Dodës, Luzni, Selishtë, Muhurr, Arras, Zall

Dardhë, Zall Reç dhe Lurë). Me ndarjen territoriale të këtij viti (2015), u bashkuan të gjitha këto njësi duke na dhënë bashkinë e Dibrës, që përkon me sipërfaqen e të gjithë

rrethit.

Njësia administrative

Popullsia Mosha (0-14 vjeç) Mosha (15-59 vjeç) Mbi 60 vjeç

Meshkuj Femra Meshkuj Femra Meshkuj Femra

Peshkopi 18950 2036 1797 6688 6442 963 1029

Maqellarë 13632 1659 1579 4611 4201 737 863

Melan 4415 506 467 1489 1369 271 310

Tomin 8489 947 858 2905 2652 515 597

Muhurr 3516 388 359 1249 1097 202 209

Kastriot 7323 850 781 2558 2291 396 457

Fushë Çidhën 3611 416 332 1285 1118 194 245

Sllovë 3184 350 337 1064 990 191 228

Kala e Dodës 3014 377 312 966 910 240 210

Dardhë+Reç167

2346 287 270 798 744 156 125

Lurë 1482 165 147 458 489 108 107

Arras 3841 454 426 1274 1212 230 241

Selishtë 1961 257 235 640 581 129 137

Luzni 3176 411 370 1054 986 159 202

Totali 78940 9103 8270 27039 25082 4491 4960

Tabela III.1. Struktura moshore dhe gjinore e popullsisë, janar 2014. Burimi: Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civile.

Sipas të dhënave për vitin 2014 nga Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civile, rrethi i Dibrës ka një popullsi prej 78940 banorësh. Nga kjo popullsi, 18950 banorë janë të regjistruar në gjendjen civile të qytetit të Peshkopisë dhe përbëjnë rreth 24 % të

popullsisë së këtij rrethi. Ndërkohë pjesa tjetër prej 59990 banorësh ose 76 % e popullsisë, banon në zonat rurale. Numri i fshatrave sipas të dhënave të siguruara pranë

ZGJC të qarkut Dibër është 141. Mesatarisht janë 10 fshatra për njësi administrative. Pra siç shihet, dominon popullsia rurale në krahasim me atë urbane.

167

NJA Zall Dardhë dhe Zall Reç e kanë gjendjen civile të përbashkët

68

Popullsia, përveç qytetit të Peshkopisë, është e përqendruar kryesisht në njësitë administrative Maqellarë, Tomin, Kastriot dhe Melan, njësi të cilat janë edhe më afër

qytetit të Peshkopisë dhe kanë kushte më të përshatshme për jetesë. Ndërkohë që popullsinë më të vogël e kanë njësitë administrative: Zall Reç, Zall Dardhë, Lurë dhe

Selishtë. Numri i familjeve në këtë rreth është 21381 familje, me një mesatare prej 3.69 pjesëtarë për familje. Ky numër luhatet nga 3.08 persona për familje që është mesatarja në NJA Lurë, deri në 3.99 pjesëtarë që është mesatarja në NJA Maqellarë.

Nga shifrat e mësipërme të popullsisë dhe të dhënat për sipërfaqen e njësive

administrative të siguruara në Këshillin e Qarkut Dibër, nxjerrim dendësinë e popullsisë së këtij rrethi. Dendësia e popullsisë e rrethit Dibër për vitin 2014 rezulton 78.82 banorë/km². Ajo luhatet nga 11 banorë/km në NJA Lurë, 20 banorë/km² në NJA Selishtë

deri në 1018 banorë/km² në qytetin e Peshkopisë.

Struktura moshore na paraqitet në këtë mënyrë: grupmosha 0-14 vjeç përbën 22.03 % të

popullsisë, grupmosha 15-59 vjeç përbën 66.02 % të popullsisë dhe grupmosha mbi 60 vjeç përbën 11.97 % të popullsisë. Në grupmoshën 15-59 vjeç që është dhe grupmosha e

punës, mbizotëron elementi mashkull me rreth 2000 meshkuj më shumë se femra. Duhet theksuar se fenomeni i emigrimit edhe për rrethin e Dibrës, përfshin më tepër gjininë mashkullore, gjë që bën që këto raporte të ndryshojnë për popullsinë rezidente. Sipas

strukturës gjinore, mbizotëron gjinia mashkullore me 51.47 % të popullsisë ose e thënë me shifra 2321 meshkuj më shumë se femra. Elementi femër është mbizotërues vetëm në

grupmoshën mbi 60 vjeç.

Duke ju referuar shifrave të INSTAT-it mbi censusin e popullsisë dhe banesave të vitit

2011, të dhënat mbi strukturën moshore të grupmoshës 25-39 vjeç jepen vetëm në shkallë qarku. Pra kjo grupmoshë kryesore në fushën e turizmit përbën rreth 39 % të popullsisë

së qarkut të Dibrës. Pra edhe për rrethin e Dibrës mendojmë se kjo grupmoshë mund të ketë përqindje të njëjtë ose të përafërt me atë të këtij qarku.

III.2. Trashëgimia kulturore e Dibrës.

Trashëgimia kulturore përbëhet nga vlera materiale dhe jomateriale, të cilat janë pjesë e

pasurisë kombëtare. Trashëgimia kulturore materiale përfaqëson një bashkësi vlerash kulturore dhe historike të trashëguara, të shprehura përmes tipologjive të ndryshme arkeologjike, arkitekturore, historike, artistike etj. Trashëgimia shpirtërore përfaqësohet

nga folklori i pasur gojor, muzikor dhe koreografik, festat lokale, artizanati, zejet e ndryshme etj.

Meqenëse është populluar që në lashtësi, Dibra zotëron një pasuri të madhe kulturore materiale dhe shpirtërore. Trashëgimia materiale në këtë rajon përfaqësohet nga larmia e objekteve historike si: kalatë, banesat karakteristike të zonës, muzetë historikë, objektet e

kulteve të ndryshme fetare dhe një sërë objektesh apo rrënojash arkeologjike. Një pjesë e madhe e tyre janë shpallur monumente të kulturës. Dibra përbëhet gjithashtu edhe nga një

trashëgimi shpirtërore epasur që përfaqësohet nga këngët dhe vallet tradicionale, festat e shumta lokale, kuzhina tradicionale e shumëllojshme dhe e shijshme, lojërat popullore

69

etj. Kjo pasuri dëshmon aftësinë krijuese të popullit dibran në shekuj, marrëdhëniet me vendet fqinje si dhe shkëmbimet apo ndikimet e kulturave të ndërsjellta. Pasuritë

kulturore përbëjnë edhe një potencial të madh për zhvillimin e turizmit kulturor në vendin ku ndodhen apo manifestohen.

III.2.1. Vlerat e trashëgimisë materiale.

Monument kulture është objekti ose ndërtimi me vlera historiko-kulturore që mbrohet

nga shteti. Gërmimi, restaurimi, përdorimi dhe çdo veprim tjetër në monumentet e kulturës, si dhe çdo ndryshim në truallin e vënë në mbrojtje rreth tyre, bëhet vetëm me

autorizimin e Institutit të Arkeologjisë ose të Institutit të Monumenteve të Kulturës. Njësitë e qeverisjes vendore bashkëpunojnë me këto dy institucione për ruajtjen dhe mbrojtjen e objekteve të trashëgimisë kulturore, që ndodhen në territoret në juridiksionin

e tyre. Ministria e Kulturës përcakton mënyrat e bashkëpunimit. 168 Vlerat materiale të trashëgimisë kulturore në Republikën e Shqipërisë ndahen në objekte kulturore të

paluajtshme dhe objekte kulturore të luajtshme.

a) Në objektet e trashëgimisë kulturore të paluajtshme, përfshihen:

- qendra, zona dhe rajone, të banuara ose të pabanuara, me vlerë arkeologjike, historike, etnologjike, arkitektonike dhe inxhinierike. Të tilla vlerësohen edhe

objektet e kësaj natyre në gjendje rrënojë, me vjetërsi mbi 100-vjeçare; - ansamble urbane, arkitekturore dhe historike, ndërtime ose konstruksione ndërtimore

me vlera te veçanta. Të tilla janë edhe objektet e kësaj natyre në gjendje rrënojë, me

vjetërsi mbi 100-vjeçare.169

b) Në objektet e trashëgimisë kulturore të luajtshme, përfshihen:

- objekte, pjesë ose elemente të objekteve, si mozaikë, kolona, kapitele, skulptura, piktura murale, ikona, ikonostase, tavane karakteristike, mbishkrime, gurë varresh,

me vjetërsi mbi 100-vjeçare; - materiali i lëvizshëm arkeologjik, që del nga gërmimet arkeologjike, grumbullohet

nga gjurmimet arkeologjike, ose vjen si gjetje rastësore apo që ruhet në koleksione

ose fonde të tjera të ndryshme; - krijimet artistike të të gjitha llojeve dhe gjinive. Këtu nuk përfshihen krijimet e

autorëve të gjallë; - dokumente arkivore me rëndësi historike kombëtare; - dorëshkrime dhe botime, libra dhe periodikë me vlera të veçanta, historike dhe

bibliografike; - koleksionet e ndryshme filatelike, numizmatike të artit, me vjetërsi mbi 25-vjeçare;

- pajisje tradicionale pune, mjeshtërie dhe jetese. Mekanizma, makineri ose objekte të përdorimit të përditshëm ose atij ceremonial, me vlera artizanale, etnografike ose historike, objektet e prodhuara në mënyrë artizanale, me vjetërsi mbi 50-vjeçare dhe

objektet e fabrikuara me vjetërsi mbi 75-vjeçare;

168

Lig j nr. 9048, datë 7.4.2003 “Për trashëgiminë kulturore” 169

Po aty

70

- teknologji të prodhimit të produkteve të traditës; - armët e ftohta dhe të zjarrit, të prodhimit artizanal ose të fabrikuara përpara fillimit të

Luftës së Dytë Botërore; - objekte personale të figurave të shquara historike;

- objektet e përfshira në inventarët e pasurive, të shpallura në ruajtje ose në mbrojtje, të rrjetit muzeal e të galerive të artit dhe të institucioneve shtetërore të vendit deri në vitin 1991.170

Trashëgimia kulturore materiale në rrethin e Dibrës prezantohet me disa kategori

monumentesh si: monumente arkeologjike (rrënoja, qyteza, gradishte), monumente arkitekturore (banesa), monumente historike (muze), monumente kulti (kisha, xhami, teqe), monumente artistike (skulptura, piktura) dhe etnografike (veshje popullore).

Harta III.1. Shpërndarja e monumenteve të kulturës në rrethin e Dibrës. Burimi: DRKK Shkodër, sektori Dibër. Punoi: F. Cena.

Në rrethin e Dibrës, si pjesë e trashëgimisë kulturore kombëtare, gjenden 17 monumente kulture bazuar në të dhënat e siguruara nga Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare

Shkodër. Ndërsa në listën e siguruar nga Instituti i Monumenteve të Kulturës, ndodhen 19 monumente të kulturës. Nga krahasimi i të dhënave dhe vëzhgimeve në terren, vëmë re që tre objekte që ndodhen në listën e Institutit të Monumenteve të Kulturës, nuk

ekzistojnë në terren. Këto objekte janë ish-mulliri i Tollës dhe dhoma e Dom Nikollë

170

Lig j nr. 9048, datë 7.4.2003 “Për trashëgiminë kulturore”

71

Kaçorrit në NJA Lurë dhe banesa e Mustafa Shirës në NJA Zall Dardhë. Në këtë listë ndodhet edhe banesa e Lazim dhe Munir Markaj në fshatin Zogjaj, por ky fshat bën pjesë

në ndarjen territoriale të bashkisë Bulqizë. Gjithashtu në listën e IMK mungon edhe kulla e Dine Hoxhës, monument i shpallur me vendim të MTKRS, me datë 17.05.2010. Më

poshtë do paraqesim vetëm monumentet e kulturës që janë ekzistuese.

Nga lista e monumenteve ekzistuese të kulturës për rrethin e Dibrës, 7 monumente paraqiten me vlera arkitekturore, 6 monumente janë me vlera arkeologjike, ndërsa 4

objektet e tjera janë kulti. Shpërndarja e tyre nuk është e njëjtë dhe këto monumente kulture ndodhen në vetëm 9 nga 15 njësitë administrative të Dibrës. Sipas njësive

administrative shpërndarja është kjo: Maqellara 6 MK, Peshkopia 2 MK, Lura 2 MK, Melani 2 MK dhe nga 1 MK ndodhet në Zall Dardhë, Selishtë, Kala e Dodës, Kastriot dhe Muhurr. Nga të gjithë monumentet e kulturës së rrethit të Dibrës, vetëm kisha e Shën

Dhimitrit dhe kulla e Dine Hoxhës janë objekte të kategorisë së dytë, ndërsa objektet e tjera janë të kategorisë së parë.

III.2.1.1. Monumentet arkeologjike.

Qendër arkeologjike është hapësira ku ruhen mbi e nën tokë monumente dhe objekte me vlera arkeologjike. Zonë arkeologjike është sipërfaqja në të cilën gjenden monumente të

zbuluara nga gërmimet arkeologjike ose është dëshmuar qenia e shtresave me përmbajtje arkeologjike. Vlerë arkeologjike janë monumente, vendbanime historike të llojeve të ndryshme, objekte ose pjesë veprash ndërtimore apo vendbanimesh, të dala prej

gërmimeve arkeologjike, me vlera historiko-kulturore.171 Në kategorinë e monumenteve arkeologjike bëjnë pjesë vendbanimet, objekte apo elementë të tjerë me vlera arkeologjike, historike, kulturore, arkitekturore etj., që janë rezultat i gërmimeve

arkeologjike të realizuara në vite. Në Dibër janë zbuluar disa vendbanime historike, monumente dhe objekte të periudhave të ndryshme historike. Më poshtë do të paraqesim

vetëm zonat apo objektet arkeologjike që janë shpallur monumente të kulturës nga IMK. Kalaja e Grazhdanit është objekti më i rëndësishëm arkeologjik.

Kalaja e Grazhdanit është shpallur monument kulture me datë 15.01.1963, nga Rektorati

i Universitetit Shtetëror.172 Sipërfaqja e saj është rreth 34 hektarë, perimetri 2760 metër, gjerësia e mureve 2.8 metër dhe lartësia 4.5 metër. Kalaja kishte tre hyrje, me hyrjen

kryesore me përmasa 9×14 metër dhe 40 kulla mbrojtëse. 173 Vendbanimet përreth saj përfaqësojnë fshatra ilire të periudhës së shekujve IV-II p.e.s. 174 Epiqendra ku mblidheshin e shpërndaheshin rrugët e Dibrës në antikitet, ka qenë qyteti i Grazhdanit,

sot rrënojat e kalasë në fshatin me të njëjtin emër. Përmasat e mëdha të mureve rrethuese, të mbrojtura edhe nga kullat mbrojtëse, tregojnë se ata mbronin njërin nga qytetet më të

mëdha të vendit. Muret rrethuese datohen në fillim të shek. IV. Qyteti i Grazhdanit ishte

171


Instituti i Monumenteve të Kulturës 173

Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”, Mirësevini në vargmalin Korab-Deshat, fq.11 174

Bunguri, A., Mbi urbanizimin antik dhe të mesjetës në krahinën e Dibrës, Dibra dhe etnokultura e saj,

Vëll. I, Tetovë 1995, fq.47

72

nyja më e rëndësishme rrugore e krahinës, ku niseshin rrugët për në Maqedoni, për Ohër e më tej në Bizant, për Elbasan, për Tiranë e Durrës, për në Lezhë e Shkodër. 175 Kjo kala

ndodhet 13 kilometër larg qytetit të Peshkopisë buzë rrugës nacionale Peshkopi-Tiranë, në të djathtë të saj dhe në lindje të fshatit me të njëjtin emër. Kalaja e Grazhdanit është

gjithashtu edhe monumenti sipërfaqësor më i madh i Dibrës. Pjesa më e madhe e objekteve të zbuluara në këtë kala ndodhen në muzeun në Peshkopi. Është castrumi më i madh në Shqipëri e ndër më të mëdhatë në rajon dhe bën pjesë në NJA Maqellarë.

Pozita që zë ky qytet, tregon se ai ka qenë një kryeqendër ekonomike, administrative e

ushtarake. Konsulli rus Jastrebov shkruan: “qendra e dy Dibrave ne kohën romake duhet të ketë qenë Grazhdani”. Nga zgjerimi i rrugës automobilistike në vitin 1983 dhe nga pastrimi i mureve rrethuese të kësaj kalaje, u zbuluan blloqe kuadratikë të ripërdorur në

murin e një kishe dhe në murin rrethues të shek. IV. Edhe pse të ripërdorur, këto blloqe janë dëshmi e një qyteti ilir, ku logjika e kërkon qytetin e Uskanës antike, brenda mure ve

rrethuese të kalasë së Grazhdanit. 176

Figura III.1. Planimetria e kalasë së Grazhdanit.

Ende nuk dimë se cili ka qenë fati i qytetit të Grazhdanit në periudhën e vonë antike dhe më pas, përderisa nuk janë bërë gërmime arkeologjike të rregullta në këtë qytet kaq të

rëndësishëm. Janë shprehur mendime se qyteti i Grazhdanit hyn në grupin e atyre qyteteve e kështjellave që nuk i rezistuan sulmeve sllave për shkak të mbrojtjes jo të

fuqishme natyrore. Si vendbanim e kryeqendër, nuk e humbi rëndësinë edhe pë r disa shekuj deri në pushtimet osmane. Zbulimi i një varreze të tipit “shist” brenda mureve rrethues në anën lindore të kalasë në vendin e quajtur “kishë”, ku midis gjetjeve

arkeologjike nga shek. V-VIII dhe XIII-XIV, dëshmon se si qendër banimi nuk e humbi funksionin.177 Muret rrethuese dhe muret e ndërtesave kryesore të rrafshuara me tokën,

përbëjnë të vetmet shenja të ekzistencës së dikurshme të këtij qyteti. 178

Sipërfaqja e saj e madhe është dëshmia paraprake që tregon se ndodhemi përballë

gjurmëve të një qyteti të rëndësishëm, në gjendje që të strehonte një vendbanim prej

175

Kaca, I., Rrugët e vjetra të Dibrës, Tiranë 2003, fq.28 176

Kaca, I., Rruga e madhe tranversale e luginës së Drinit të Zi-degë e rëndësishme e “Via Egnatia”,

Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. I, Tetovë 1995, fq.76 177


Kaca, I., Dibra në faqet e një ditari arkeologjik , Tiranë 2012, fq.123

73

10000 banorësh, ndoshta edhe më tepër. Meqenëse në këtë pikë nuk janë kryer ende gërmime arkeologjike, materialin për datimin e moshës së kalasë, sot na e jep vetëm

teknika e ndërtimit të mureve të saj. Muret janë dëmtuar rëndë, në disa pjesë nuk shihen as themelet. Megjithatë gjurmët e tyre mund të ndiqen kudo. Nga veriu poshtë në përroin

e Kamenicës shihet një bllok i madh i shkëputur nga muri nën efektin e erozionit. Shkëputja e tij tregon se për shekuj me radhë kalaja pjesërisht është dëmtuar nga veprimi shkatërrimtar i përrenjve fqinjë, të cilët një masë të materialit të ndërtimit e kanë dërguar

në shtratin e lumit Drin. Por masën kryesore të këtij materiali duket se e kanë mbledhur banorët e fshatrave të afërta, meqenëse në këtë zonë aluvionale, lënda e gurit është me

këtë. Si rrjedhim i këtij veprimi të dyfishtë, muret janë rrafshuar deri në nivelin e terrenit, i cili si brenda ashtu edhe jashtë kalasë, është kthyer në një tokë bujqësore. Trashësia e mureve të padëmtuara luhat sipas vendeve nga dy deri në tre metër. 179

Figura III.2. Kalaja e Grazhdanit dhe Gradishta e Bellovës. Foto: F. Cena, 2015.

Si muret, ashtu dhe kullat janë ndërtuar me të njëjtën teknikë, gurë mesatarë të palatuar dhe të gatuar me llaç të fortë. Në vështrim të parë, teknika e ndërtimit që vihet re në

mbeturinat e mureve, moshën e kalasë e çon deri te shekujt e sundimit romak. Pozicioni i saj fushor dhe jo kodrinor që ishte karakteristikë për kalatë ilire, nuk duhet ta përjashtojë mundësinë e ekzistencës në këtë pikë të një vendbanimi pararomak. 180 Nga ndihma

financiare e dhënë nga Ambasada Amerikane në Shqipëri, në verën e vitit 2009, rifilluan gërmimet arkeologjike në kalanë e Grazhdanit, që janë edhe gërmimet e fundit në rrënojat

e saj.

Gradishta e Bellovës ndodhet në afërsi të fshatit Bellovë, në NJA Melan. Është shpallur

monument kulture me datë 08.01.1977, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 181 Gradishta ngrihet mbi një kreshtë shkëmbore me lartësi 1215 metër, në jug të fshatit

Bellovë, në rrugën që kalon nga përroi i Peshkopisë për në qafën e Skërtecit. Kreshta përfaqëson një masiv formacionesh gëlqerore e depozitimesh gjipsore, me tri anë të pangjitshme. Territori ku gjendet Qyteza (Gradishta) e Bellovës, ka një kontroll të plotë

mbi këtë territor dhe një mbrojtje të shkëlqyer natyrore. Sipërfaqja e qytezës është e pjerrët dhe e shkallëzuar, por nuk mungojnë edhe shpatet me pjerrësi të lehtë dhe tarracat

më të gjera, të përshtatshme për banim. Është banuar në dy periudha, përkatësisht në 179


Po aty, fq.50 181

Instituti i Monumenteve të Kulturës

74

periudhën prehistorike dhe atë të vonë antike. Periudha e parë lidhet me fazën e hershme të periudhës së hekurit (shek. XI-IX p.e.s.). Ajo është dokumentuar nga gjetja e një

dyvegjakeje ilire të plotë të datuar në këtë kohë. Nuk janë konstatuar gjurmë të fortifikimt prehistorik, i cili duket se nuk ka ekzistuar, pasi mbrojtja shumë e fortë natyrore e

qytezës, e ka bërë atë të panevojshëm.182 Qyteza e Bellovës ka ofruar gjetje arkeologjike paraurbane, veç atyre të vona antike e mesjetare 183 Është gjetur një thikë stralli dhe një enë balte e pjekur e periudhës së hekurit.184

Qyteza e Bellovës u zgjodh për vendbanim qysh në prehistori, për kushtet e një mbrojtje

të fuqishme natyrore, që u siguronte banorëve prehistorikë, në një pikë strategjike në kontrollin e rrugës së vjetër të qafës së Skërtecit, që të lidhte me Pollogun e më tej.185 Jeta ekonomike e shoqërore u zhvillua jashtë fortifikimit. Gjatë punimeve të ndryshme,

në luginën e përroit të Bellovës, rrëzë shkëmbit ku ngrihet kështjella, janë gjetur mure banesash dhe depo drithërash. Si kështjellë dhe qendër strehimi e përkohshme për

popullatën, ka shërbyer për një kohë të gjatë që nga koha e bronzit të vonë, me intensitet më të madh në periudhën e vonë antike të shek. VI dhe mesjetës së shek. IX-XII. Me ardhjen e pushtuesve turq, kjo kështjellë u rrënua. 186 Ky shkëmb i thepisur gjipsor, i

përzgjatur veri- jug, njihet edhe si Gjitet (qytet) ose Shkëmbi i Bardhë. Vetëm në anën veriore lidhet me një qafëkalim për në fshatin Cerjan. Edhe në anën jugore mund të hyhet

në qytezë, por kjo rrugë është e vështirë dhe gjithmonë në ngjitje. Hyrja kryesore duhet të ketë qenë në anën veriore, sepse është i vetmi vend i lirë për t'u ngjitur në qytezë. Dy rrugët e tjera janë këmbësore. Në anën veriore ngrihet pika më e lartë 1225 metër mbi

nivelin e detit, e cila quhet Kulla. Qyteza përbëhet nga dy pjesë, kulla dhe pjesa jugore. Dy pjesët lidhen me një korridor shkëmbor, që ka një mbrojtje të fuqishme natyrore.187

Gradishta e Begjunecit është shpallur monument kulture me datë 08.01.1977, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 188 Ky objekt arkeologjik ndodhet në rrethinën

juglindore të qytetit të Peshkopisë, në një kodër shkëmbore me lartësi 698 metër mbi nivelin e detit, midis fshatit Begjunec në jug dhe përroit të Banjës në veri. Kodra ku gjendet gradishta ka një pozitë mjaft strategjike dhe dominante mbi zonën përreth.

Sipërfaqja e saj me prerje eliptike dhe orientim lindje-perëndim, bie mbi shpate të pjerrëta e shkëmbore nga jugu dhe nga veriu. Nga sipërfaqja e gradishtës realizohej

kontrolli i plotë vizual i të gjithë pellgut të Peshkopisë. Sipërfaqja me diametër lindje-perëndim 250 metër dhe atë veri-jug arrin në mbi 1.2 hektarë. Sipas gërmimeve të para me karakter sondazhi të kryera këtu, rezulton se është e banuar në tri periudha të

ndryshme, të lidhura përkatësisht me periudhën e vonë të bronzit dhe atë të hershme të hekurit, me periudhën e vonë antike si dhe me atë mesjetare. 189 Në anën jugore, linja e

murit rrethues mud të kapet deri në 210 metër gjatësi, kurse në anën veriore, muri ndjek

182



Po aty, fq.15 185


Po aty, fq.177 187

Po aty, fq.69 188


Bunguri, A., Prehistoria e Dibrës,Tiranë 2010, fq.233

75

konfiguracionin dhe është e vështirë të kapet lloji i murit, vetëm duket se ndjek kurrizin shkëmbor tepër të thepisur, me mbrojtje të fuqishme natyrore. 190

Emri “gradishtë” është i përhapur gjithandej. Atë e gjejmë si toponim të mirëfilltë, por

edhe në përbërjen e toponimeve të tjera. Gradishta ishte një qytezë që sa kishte filluar të rritej duke u dalluar pastaj prej qytezave të tjera. 191 Fortifikimi prehistorik përfaqësohet nga një trakt muri me gjatësi 13.5 metër dhe gjerësi 2.5-2.6 metër, i ndërtuar me gurë të

mëdhenj ciklopikë, që gjenden në fasadën veriore të tij. Fasada përbëhet nga 29 blloqe guri, me gjatësi 0.5-1.4 metër, gjerësi 0.3-1.5 metër dhe lartësi 0.2-1 metër.192 Faqja e tij

e brendshme ose mungon, ose përbëhet nga shkëmbinjtë natyrorë të terrenit, ndërsa bërthama e tij, e ruajtur vetëm në një segment të shkurtër, ka qenë e mbushur me gurë mesatarë e të vegjël të hedhur midis dy këmishave anësore të murit. Mure të tilla të

ndërtuara me teknikë të tillë primitive, njihen në Shqipëri si të tipit Gajtan. 193 Gradishta ka një kurriz shkëmbor gëlqerori, që shtrihet nga fshati Begjunec në lindje e deri në

lagjen e Bulkeve në perëndim. Në anën jugore, edhe jashtë murit rrethues shihen ambiente banimi, sepse duken shtresa kulturore në profilin e hapjes së një kanali. Edhe brenda murit rrethues duken gjurmë banimi. 194 Njihet ndryshe edhe si Gradishta e

Peshkopisë apo Kalaja e Peshkopisë dhe bën pjesë në territorin e NJA Peshkopi në kufi me NJA Melan.

Kalaja e Lashkizës është shpallur monument kulture me datë 08.01.1977, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës.195 Në veri të fshatit Lashkizë, në lartësinë rreth 1200 metër mbi

nivelin e detit, ndodhen rrënojat e kësaj kalaje në një kodër shkëmbore pa mbrojtje natyrore. Kodra ku është vendosur kalaja, kontrollon rrugët që lidhin krahinën e Dardhës me Lurën, Reçin dhe Çidhnën. Në majën e sheshtë të kodrës shkëmbore, duken konturet

e murit rrethues të një kalaje. Muri rrethues formon një drejtkëndësh të rregullt, me përmasa 29.5×20 metër. Muri është i rrafshuar dhe vetëm në anën lindore ku është

zbuluar faqja e brendshme e tij, deri në lartësinë 0.8 metër, ka gjerësinë 1.5 metër. Ndërtimi është bërë me gurë mesatarë e të vegjël, të lidhur me gëlqere të bardhë të cilësisë së dobët. Në katër skajet e murit, duken grumbuj gurësh, që duket se janë të

kullave mbrojtëse në formë rrethore me diametër 2 metër. Brenda murit rrethues në çdo skaj, duket një banesë me përmasa 4×3.5 metër. Këto banesa duhet të kenë shërbyer për

bujtina të ushtarëve që ruanin kalanë.196Me botimin e dokumenteve osmane të shek. XVI-XVII, del se kalaja e Lashkizës u ndërtua në vitin 1565, për të vënë në kontroll shtypjen e kryengritjeve që shpërthyen në sanxhakun e Ohrit dhe veçanërisht në fshatrat e Lurës,

Çidhnës, Reçit e Dardhës. Për këto arsye urdhërohet ndërtimi i kësaj kalaje. 197 Kalaja e Lashkizës ndodhet në territorin e njësisë administrative Zall Dardhë.

190


Stojku, B., Rrugë e përgjakur, Tiranë 2012, fq.17 192

Bunguri, A., Prehistoria e Dibrës,Tiranë 2010, fq.233 193

Po aty, fq.236 194




Po aty, fq.240

76

Qyteti i Skënderbeut (Kalaja e Stelushit) është shpallur monument kulture me datë 15.01.1963, nga Rektorati i Universitetit Shtetëror. 198 Gjendet në një kreshtë shkëmbore

me lartësi mbi 1000 metër afër fshatit Qafë Murrë, në krahun e djathtë të përroit të Varoshit dhe të kanionit të tij, që shërben edhe si kufi midis Dibrës e Matit. Kalaja ka një

pozicion mjaft strategjik dhe kontrollon plotësisht rrugën e Qafë Murrës që lidh pellgun e Peshkopisë me atë të Matit dhe viset bregdetare.199 Kalaja ruan tri radhë muresh rrethuese të ndërtuar me opus incertum të periudhës së vonë antike dhe asaj mesjetare. Gjithashtu

ruan edhe gjurmë të fortifikimit prehistorik në anën lindore të tarracës së parë të Varoshit, që shtrihet në jug të kalasë, në një sipërfaqe 2 hektarë. Muri ruhet në trajtë traktesh të

shkëputur, me lartësi 0.6-1.2 metër. Ai është i ndërtuar me gurë të mëdhenj e mesjetar të lidhur në të thatë. Pranë tyre, në tarracën e dytë jugore më të pjerrët të Varoshit, u gjetën edhe disa fragmente enësh prehistorike, krahas atyre mesjetare. 200 Qyteti i Skënderbeut

ndodhet në territorin e njësisë administrative Selishtë.

Harta III.2. Shpërndarja e monumenteve arkeologjike në rrethin e Dibrës.

Burimi: DRKK Shkodër, sektori Dibër. Punoi: F. Cena.

Kalaja e Dodës është shpallur monument kulture me datë 05.11.1984, nga Ministria e

Arsimit dhe e Kulturës. 201 Rreth 1 kilometër në veriperëndim të fshatit Ploshtan, në një lartësi 1570 metër mbi nivelin e detit, ndodhet vendi që quhet Kalaja e Dodës. Gjurmë

198



Po aty, fq.249 201


77

fortifikimi e banimi nuk duken. Edhe vendasit nuk mbajnë mend dhe as kanë dëgjuar se ka pasur mure rrethuese ose shenja të tjera banimi, veç një poste turke.202 Ka të ngjarë që

Kalaja e Dodës të ketë qenë një kullë roje e rrugës Dibër-Prizren, sepse ajo ndodhet pikërisht në vendin që quhet Qafë-Kala.203 Konsulli austriak Hahn në kohën e vizitës së

tij në vitin 1863, mësoi se në viset rreth Kalasë së Dodës, gjendeshin shumë rrënoja kishash të vjetra dhe ndërtime të mëdha.204 Ndodhet në territorin e njësisë administrative me të njëjtin emër.

III.2.1.2. Monumentet arkitekturore.

Arkitekturë tradicionale është arkitektura e së kaluarës me zbatim kohor relativisht të gjerë. 205 Monumentet arkitekturore janë pjesë e trashëgimisë kulturore materiale dhe vlerësohen për realizimin dhe ndërtimin e tyre në arkitekturë të veçantë e artistike. Rrethi

i Dibrës dallohet për punime arkitekturore origjinale dhe karakteristike. Kjo pasi dibranët njihen në mbarë vendin si mjeshtra në fushën e ndërtimit. Monumentet arkitekturore

përbëjnë trashëgiminë më të pasur materiale të rrethit të Dibrës e cila përfaqësohet nga banesat karakteristike tradicionale, lagjet e vjetra të qytetit, objektet e kulteve të ndryshme fetare etj.

Mjeshtëria ndërtimore dibrane është e lashtë dhe dëshmohet nga kërkimet arkeologjike në

trevën dibrane. Ndërtimit të kalave, veç krahëve të shumtë të punës, i nevojiteshin ed he mjeshtra të talentuar ndërtimi me njohuritë përkatëse që kërkonte teknika ndërtimore e kohës. Punimet për zgjerimin e rrugës automobilistike në vitin 1983 rreth kalasë së

Grazhdanit dhe pastrimi i mureve rrethuese nga Instituti i Monumenteve të Kulturës, nxorën përdorimin e blloqeve kuadratikë të lakuar, dëshmi kjo e punimit të gurit që në periudhë qytetare ilire, shek. III-II p.e.s. Blloqet dëshmojnë për mjeshtra të talentuar të

skalitjes së gurit. Shkallë të lartë njohurish ndërtuese dëshmojnë edhe materialet e ndërtimit si: tulla, tjegulla etj., të cilat dallohen për një teknologji të lartë punimi, që është

për t'u admiruar. Mjeshtëria ndërtimore në Dibër duket se u trashëgua gjatë shekujve deri në ditët tona, duke u pasuruar edhe me përvojën e vendeve fqinje ku punuan ndërtuesit dibranë. Dibranët janë njohur si mjeshtra ndërtimi të gdhendjes së gurit e të drurit jo

vetëm në Shqipëri, por edhe jashtë saj në Bullgari, Greqi, Serbi dhe Turqi. 206

Stili i ndërtimit të banesës në Dibër është mjaft i kristalizuar, megjithatë në zona të ndryshme vërehet edhe trajtimi i ndryshëm arkitektonik e konstruktiv me elementë të veçantë që kushtëzohen nga faktorë të tillë si: relievi, klima, materialet rrethanore,

ndikimet e krahinave fqinje etj. Ajo që në përgjithësi e dallon banesën në krahinat malore nga ajo fushore të Dibrës është materiali që përdorej për ndërtimin e saj. Në malësi si në

Reç, Lurë, Selishtë, Çidhën, Cerjan, Bellovë, etj., si material kryesor është përdorur guri,

202

Kaca, I., Pika arkeologjike në zonën e Sllovës dhe të Kalasë së Dodës, Dibra A lmanak 1976, Tiranë

1976, fq.110 203




Kaca, I., Rrugët e vjetra të Dibrës, Tiranë 2003, fq.319

78

rrasa, furda, ndërsa në fushë si Maqellarë, Kastriot, etj., qerpiçi e tjegulla.207 Dibra është e njohur për arkitekturën karakteristike të ndërtimit të shtëpive në Shqipërinë e Veriut, që

janë kullat. Kullat janë të përhapura në të gjithë territorin e saj. Një pjesë e tyre kanë statusin e monumenteve të kulturës pasi ruhen nga shteti. Ndër kullat më karakteristike

dhe më të njohura në Dibër janë: kulla e Zunës në Sohodoll, kulla e Dine Hoxhës në Muhurr, kulla e Tollës në Lurë etj.

Harta III.3. Shpërndarja e banesave tradicionale në rrethin e Dibrës.

Burimi: DRKK Shkodër, sektori Dibër. Punoi: F. Cena.

Dibranët kanë pasur një shije të hollë artistike për ndërtimin e banesave të veta, të cilat qenë shumë funksionale për kohën. Për ndërtime kanë shfrytëzuar materiale rrethanore.

Këto materiale ndryshojnë në viset malore, me ato në vise fushore. Janë përdorur vazhdimisht për zbukurimin e banesës dibrane edhe elementë zbukurimi si arkitrarë prej

guri të gdhendur, tavane dekorative prej dërrase të zdruktuar, daljet në formë ballkoni të formave të ndryshme etj. Shtëpitë dibrane ishin njëkatëshe e dykatëshe dhe rrallë, edhe trekatëshe. Shtëpitë e të varfërve, që përbënin shumicën dërrmuese ishin vetëm një

katëshe, ndërsa të bejlerëve, agallarëve etj., ishin kulla dykatëshe dhe trekatëshe.208 Sipas të dhënave të vitit 2016 nga DRKK Shkodër, sektori Dibër, në rajonin tonë të studimit janë të listuara si monumente kulture me vlera arkitekturore këto objekte:

207

Shin i, Xh., Një vështrim mbi banesën karakteristike e ndërtimet tona të sotme , Dibra dhe dibranët, Vëll.

I, Peshkopi 1981, fq.139 208

Daci, F., Enciklopedia e Dibrës, Vëll. I, Tiranë 2006, fq.47

79

- Banesa e Tashko Markos, fshati Herbel, NJA Maqellarë. - Banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë, fshati Bellovë, NJA Melan.

- Banesa e Selman Tollës, fshati Fushë Lurë, NJA Lurë. - Banesa e Zef Doçit, fshati Fushë Lurë, NJA Lurë.

- Banesa e Reshit Zunës, fshati Sohodoll, NJA Kastriot. - Banesa e Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës, NJA Peshkopi. - Kulla e Dine Hoxhës, fshati Muhurr, NJA Muhurr.

Siç shihet nga të dhënat e mësipërme, vetëm Lura dallohet për numrin më të lartë të

banesave tradicionale që mbrohen nga shteti, konkretisht 2 të tilla, ndërsa në njësitë e tjera administrative ndodhet vetëm nga 1 objekt i tillë. Ekzistojnë mjaft banesa tradicionale të llojeve të ndryshme që nuk janë shpallur monumente kulture si: kulla e

Kaloshëve në Kandërr, kulla e Sufë Laçit në Reç etj. Gjithashtu ka edhe banesa të cilat kanë statusin e munumentit të kulturës, por nuk ekzistojnë në ditët e sotme siç është rasti

i banesës së Mustafa Shirës në Zall Dardhë e cila është shkatërruar. Si objekte me vlera arkitektonike paraqiten edhe objektet e kulteve të ndryshme fetare por ato i kemi klasifikuar në objektet e kultit.

Figura III.3. Banesa e Zef Doçit në Lurë dhe Reshit Zunës në Sohodoll.


Banesa e Selman Tollës është shpallur monument kulture me datë 18.12.1987, nga

Komiteti i Kulturës dhe Arteve.209 Kjo banesë e tipit kullë, ndodhet në qendër të fshatit Fushë Lurë dhe dallohet për vlera të mëdha arkitektonike. Ndërtesa është trekatëshe, tipike për zonën dhe ndahet në tre ambiente. Kati i parë është për të qëndruar shërbëtorët,

kati i dytë për familjarët dhe kati i tretë për miqtë. Kulla është ndërtuar me teknikën vendase të kohës me gurë dhe llaç gëlqeror. Në cepet e mureve dhe përreth derës e

dritareve, janë vendosur gurë në forma katrore, që i japin pamje të bukur objektit. 210 Çatia është mbuluar me llamarinë nga familjarët për shkak të dëborës, por nevojitet ndërhyrje për zëvendësimin e saj me tjegulla.

Banesa e Zef Doçit është shpallur monument kulture me datë 27.07.2006, nga

MTKRS.211 Kjo banesë e tipit kullë është trekatëshe dhe me strehë guri. Ndryshe nga 209


DRKK Shkodër, sektori Dibër 211


80

kullat dhe banesat e tjera, pamjen ballore e ka nga ana e veriut. Banesa është ndërtuar me teknikën vendase me gurë e llaç gëlqeror dhe ka elemente tipike të kullës së Veriut,

karakteristike për zonën. Çatia e saj është e mbuluar me furde, diçka e rrallë në vendin tonë.212 Banesa e Zef Doçit ndodhet në qendër të fshatit Fushë Lurë, NJA Lurë, buzë

rrugës së asfaltuar. Pronari i saj ka ndërtuar në katin e tretë një shtesë prej druri dhe mbuluar me llamarinë. Përgjithësisht objekti paraqitet në gjendje të mirë ku pjesa më e nevojshme për ndërhyrje është çatia e saj.

Banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë është shpallur monument kulture me 18.12.1987, nga

Komiteti i Kulturës dhe Arteve. 213 Kjo banesë është trekatëshe me një planimetri të thjeshtë. Dritaret e saj janë ndërtuar me materiale druri dekorativ dhe frengji ndërsa dyert prej druri të punuar mirë dhe me hark nga sipër me punim guri. Çatia e banesës nuk është

uniforme ku një pjesë e saj është e mbuluar me llamarinë, ndërsa pjesa tjetër me tjegulla vendi. Materialet e ndërtimit janë gurë, llaç dhe breza druri. Tavanet janë prej dërrase

dekorative ndërsa dyshemeja është prej betoni. Teknika e ndërtimit të banesës është unikale në llojin e saj.214 Banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë ka nevojë për rikonstruksion të menjëhershëm ku në gjendje më të keqe paraqiten tavanet, shkallët e drurit dhe muret e

brendshme. Ky monument i kulturës ndodhet në fshatin Bellovë, NJA Melan.

Banesa e Reshit Zunës është shpallur monument kulture me datë 08.01.1977, nga

Ministria e Arsimit dhe e Kulturës.215 Kjo banesë e tipit kullë ka një planimetri të thjeshtë katërkëndëshe me përmasa 7×7.7 metër dhe lartësi 11 metër. Kulla ka 7 dritare me

përmasa 1×0.7 metër ndërsa porta e kullës ka përmasa 0.96×1.60 metër. Është ndërtuar me gurë dhe gëlqere dhe gjerësia e murit të saj është 1 metër. Katet nga i dyti e lart kanë frengji me hekura të shumta. Teknika e ndërtimit është e veçantë në llojin e saj. 216

Ndodhet në fshatin Sohodoll, NJA Kastriot. Kjo kullë paraqitet në gjendje të mirë dhe nuk ka nevojë për ndërhyrje të mëdha. Disa dëmtime të pjesshme janë evidente në çatinë

e kullës. Është me mure rrethuese (avlli), të cilat kanë nevojë për ndërhyrje, sidomos të mbulohen me tjegulla. Edhe porta prej druri e këtyre mureve rrethuese ka nevojë për riparime.

Banesa e Tashko Markos është shpallur monument kulture me datë 08.01.1977, nga

Ministria e Arsimit dhe e Kulturës.217 Kulla është dykatëshe dhe ka dy lloje dritaresh, të mëdhaja dhe të vogla ndërsa gjerësia e murit të kullës është 0.5 metër. Planimetria e saj është e thjeshtë, në formë katërkëndëshe. Banesa është ndërtuar me gurë, baltë e breza

druri dhe rrethohet me avlli. Porta e banesës është e madhe me punim druri ndërsa çatia është mbuluar me tjegulla vendi. 218 Ndodhet në fshatin Herbel, NJA Maqellarë. Kjo

banesë paraqitet në gjendje mjaft të rëndë dhe rrezikon të shembet. Nevojë për ndërhyrje të menjëhershme ka në mure, tavane, çati, dysheme, shkallë etj. Është objekti arkitekturor në gjendje më të keqe në rrethin e Dibrës.

212







DRKK Shkodër, sektori Dibër

81

Banesa e Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës është shpallur monument kulture me datë 08.08.1980 dhe 25.10.1980, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 219 Kjo banesë është

trekatëshe e ndërtuar me gurë, llaç gëlqereje, shtuf dhe breza druri. Hyrja në katin e parë bëhet nëpërmjet tre portave në formë harku. 220 Ndodhet në lagjen “Treg” në qytetin e

Peshkopisë. Para vitit 1991 kjo banesë ka qenë muze etnografik.

Kulla e Dine Hoxhës është shpallur monument kulture me datë 17.05.2010, nga MTKRS.

Kjo kullë trekatëshe është ndërtuar në vitin 1929 me gurë, llaç dhe breza druri. Secili kat është i ndarë në një ambient të vetëm, kati i parë për të qëndruar shërbëtorët, kati i dytë

për pjesëtarët e familjes dhe kati i tretë për miqtë. Qoshet e mureve të kullës janë ndërtuar me gurë të punuar, ndërsa çatia është mbuluar me tjegulla vendi. 221 Ndodhet në NJA Muhurr dhe përgjithësisht objekti paraqitet në gjendje të mirë.

III.2.1.3. Monumentet historike.

Monumentet historike në rrethin e Dibrës përfaqësohen nga muzetë historikë. Aktualisht në këtë rreth gjenden dy muze: muzeu i Dibrës në qytetin e Peshkopisë dhe muzeu i Kastriotëve në fshatin Sinë e Sipërme. Më i vizituar dhe në gjendje më të mirë është ai në

qytetin e Peshkopisë.

Muze është institucioni i ruajtjes së kujtesës, i ngjarjeve dhe dëshmive të shkruara e

materiale të njeriut dhe të zhvillimit të shoqërisë, që ndërmerr kërkime, administron, ruan dhe ekspozon pasuritë muzeore, për qëllime studimore, edukuese dhe argëtuese, në

shërbim dhe i hapur ndaj publikut.222

Muzeu i Dibrës është krijuar dhe funksionon si institucion që nga viti 1964, në fillim si

një pavion dhe në vitet në vazhdim duke u zgjeruar. Pas vitit 1998 muzeu u riorganizua duke ekspozuar një pjesë të madhe të vlerave që gjenden në të gjitha pavionet e tij.

Muzeu ka rreth 2000 objekte me mjaft vlera, disa prej të cilave janë shumë të rralla duke filluar nga ato arkeologjike, si vegla pune stralli, enë të ndryshme prej balte, armë zjarri, shpata, objekte personale të figurave historike dhe një pasuri të madhe etnografike, që

nga objekte blegtorale, bujqësore, të kuzhinës dhe deri te veshjet e llojeve të ndryshme të krahinave të Dibrës. Rreth 80 % e këtyre objekteve që ndodhen në mjediset e këtij muzeu

janë origjinale.223

Muzeu ndodhet në qendër të qytetit të Peshkopisë, rreth 30 metër larg bulevardit kryesor.

Ky muze që momentalisht gjenden të ekspozuara objektet historike është krijuar vitet e fundit, pasi godina e mëparshme u kthye në zyra të bashkisë së Peshkopisë. Gjendja e tij është e mirë, pasi mjediset e tij janë rikonstruktuar pas investimeve me vlerë rreth 10

milion lekë vitet e fundit. Numri i vizitorëve është rreth 2000 persona në vit, duke

219




Lig j nr. 9386, datë 04.05.2005 “Për muzetë” 223

Këshilli i Qarkut Dibër

82

përfshirë edhe nxënësit e shkollave. Hyrja është pa pagesë. Numri i punonjësve (viti 2016) është 4 persona dhe janë në varësi të bashkisë së Dibrës.

Përbëhet nga pavioni i historisë, arkeologjisë dhe etnografisë, që pasyrojnë gjithë

historinë dhe kulturën materiale e shpirtërore të Dibrës nga neo loiti i hershëm, deri në ditët tona. Në muze janë të ekspozuar dhe figura të shquara, atdhetare dibrane si: kryetari i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit-Iliaz Pashë Dibra, kryetari i Pleqësisë të Kuvendit të

Vlorës-Haxhi Vehbi Dibra (Agolli), nënkyetari i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës-Dom Nikollë Kaçorri, luftëtarë dhe udhëheqës të kryengritjeve popullore dibrane, që luftuan

për autonomi, pavarësi e liri kombëtare.224 Në pavionin arkeologjik ruhet një koleksion i vogël armësh ilire prej bronzi dhe hekuri, të lidhura me fazën I-III të periudhës së hekurit.225

Figura III.4. Muzeu i Dibrës në Peshkopi dhe i Kastriotëve në Sinë.


Muzeu i Kastriotëve është ndërtuar në vitin 1985 në fshatin Sinë e Sipërme, NJA Arras.

Në hyrje të muzeut janë bustet e Pal, Gjon dhe Gjergj Kastriotit. Gjenden disa armë luftarake të periudhës së Skënderbeut. Në mure janë afishuar të gjitha betejat e zhvilluara nga Skënderbeu. Gjithashtu ndodhet edhe pema që tregon prejardhjen e fisit Kastrioti. Në

maj të vitit 2011, muzeu është rikonstruktuar nga financimet e arbëreshit Giorgio Mario Castriota Scanderbeg, i cili mendohet të jetë me prejardhje nga familja e Kastriotëve.226

Rruga që të çon drejt këtij objekti është në gjendje mjaft të keqe, sidomos gjatë periudhës së dimrit. Nuk ka punonjës që merren me administrimin e tij, kështu që objekti qëndron i mbyllur. Çelësat i tij i mban zakonisht banori në truallin e të cilit është ndërtuar muzeu.

Me ndarjen e fundit territoriale, muzeu i Kastriotëve ka kaluar në varësi të bashkisë së Dibrës. Ka nevojë të menjëhershme për rikonstruksion.

224



Muzeu i Kastriotëve

83

III.2.1.4. Monumentet e kultit.

Në Dibër bashkëjetojnë komunitete të besimit mysliman dhe të krishterë. Popullsia është kryesisht e besimit mysliman. Kështu nisur nga ky fakt, mbizotëruese janë xhamitë të

cilat gjenden në çdo anë të këtij rajoni dhe pothuajse në çdo fshat. Gjithashtu edhe kishat janë prezente, ku pjesa më e madhe e tyre janë në zonën e Maqellarës dhe të Lurës. Në monumentet e kultit bëjnë pjesë edhe teqetë të cilat kanë një shtrirje jo të vogël në këtë

rajon. Disa nga këto monumente të kultit janë shpallur monumente kulture, siç është xhamia e Allajbegisë dhe kishat e Shpërfytyrimit, Shën Dhimitrit dhe Shën Sotirit.

Monumentet e kultit në rrethin e Dibrës, që janë shpallur monumente kulture, gjenden të gjitha në njësinë administrative të Maqellarës.

Kisha e Shën Sotirit (Sveti Spas) shpallet monument kulture me datë 30.05.1970, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 227 Kjo kishë ndodhet në fshatin Kërçisht, NJA Maqellarë. Muret e saj janë të ndërtuara me gurë të lidhur me llaç gëlqereje. Në këto

mure ruhen afreske me përmasa 7×3.2 metër, por që janë të dëmtuara. Çatia është e mbu-luar me rrasa guri. Kjo kishë është ndërtuar në vitin 1270. 228 Vizitohet sipas rrugës

Peshkopi-Maqellarë-Kërçisht.

Figura III.5. Xhamia e Allajbegisë dhe kisha e Shën Dhimitrit.


Kisha e Shpërfytyrimit është shpallur monument kulture me datë 30.05.1970, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 229 Kjo kishë ndodhet në fshatin Herbel, NJA Maqellarë, rreth 1.5 kilometër në lindje të rrugës automobilistike Peshkopi-Tiranë. Është

ndërtuar para pushtimit turk, me një teknikë të thjeshtë trefaqeshe. Teknika e ndërtimit është artizanale, kulturë bizantine, periudha mesjetare e hershme. Muret e saj janë të ndërtuara me gurë dhe llaç gëlqereje. 230 Kisha e Shpërfytyrimit është ndër kishat

ortodokse më të mirëmbajtura në qarkun e Dibrës. Megjithëse numri i besimtarëve

227




Bashkia Peshkopi, Guidë turistike, Tiranë 2010, fq.48

84

ortodoksë është i vogël, kisha respektohet dhe mirëmbahet nga popullsia e zonës.231

Vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Herbel.

Xhamia e Allajbegisë është shpallur monument kulture me datë 30.05.1970, nga Ministria

e Arsimit dhe e Kulturës.232. Xhamia është ndërtuar në vitin 1585, ka formë kubike me kupolë si dhe sallën e lutjeve me përmasa 6.4×6.27 metër. Minareja esaj ka bazament shumëfaqesh dhe 10 dritare me korniza guri. Teknika e ndërtimit është artizanale, sipas

kulturës shqiptare.233 Brenda xhamisë ka edhe një sallë studimi. Kjo xhami ndodhet në lindje të fshatit Burim, në të majtë të rrugës automobilistike Peshkopi-Tiranë. Vizitohet

sipas rrugës Peshkopi-Maqellarë-Burim.

Kisha e Shën Dhimitrit është shpallur monument kulture me datë 25.09.2007, nga

Ministria e Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Kjo kishë është ndërtuar nga muratorë vendas në vitin 1892, me gurë e llaç gëlqereje dhe anon nga kultura bizantine. Çatia e saj ka konstrukt druri të mbuluar me rrasa guri ndërsa tavani është i zbukuruar me

afreske.234 Ndodhet në fshatin Kërçisht dhe vizitohet sipas rrugës Peshkopi-Maqellarë-Kërçisht.

Teqetë. Teqetë e Dibrës miratoheshin në Stamboll për t'u shërbyer interesave të sundimtarëve osmanë në Shqipëri dhe për përhapjen e fesë islame. Teqetë janë vende ku

janë varrosur shehlerë dhe janë të mbushura me varret e tyre, të cilat ndodhen nën një ndërtesë me çati, ku vijnë shumë vizitorë që luten për shërimin e sëmundjeve të

ndryshme. Këtu sjellin me vete enë të mbushura me ujë, dhe pasi i lënë një farë kohe marrin dhe spërkatin të sëmurin që të shërohet, ose marrin ujë prej këtej. Natën, tek varret e teqeve, ndizen qirinj apo kandila.235 Në Dibër gjenden shtatë teqe të cilat janë: ajo e

Peshkopisë, Tominit, Brezhdanit, Vranjtit, Borovjanit, Limjanit dhe Vleshës.

III.2.1.5. Monumentet artistike.

Në kategorinë e monumenteve artistike bëjnë pjesë objekte si: qeramika, fotografia murale, piktura, skulptura etj., të realizuara në periudha të ndryshme historike. Në rajonin

tonë të studimit janë realizuar shumë objekte të tilla me vlera artistike, por asnjë prej tyre nuk është shpallur monument kulture.

Një karakteristikë themelore të kulturës së neolitit të hershëm në rrethin e Dibrës, e përbëjnë zbukurimet e realizuara me teknika të thjeshta dekorative. Me përdorim më të

gjerë është zbukurimi i tipit fshesor dhe, më rrallë, a i i organizuar në formë hullishë. Elementë të tjerë dekorativë si ato plastikë dhe inçizimet, janë shfaqje sporadike dhe pa

231

Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”, Mirësevini në vargmalin Korab-Deshat, fq.12 232


Bashkia Peshkopi, Mirësevini në Dibër, fq.22 234

Po aty, fq.23 235


85

vlera përcaktuese në sistemin dekorativ të kësaj poçerie. 236 Me këtë kulturë është e lidhur dhe pikturimi gri i qeramikës fine me lustër të zezë të shkëlqyeshme.237

Në periudhën e neolitit të mesëm, poçeria njohu disa ndryshime të ndjeshme

teknologjike, që lidhen me karakterin reduktues të teknikës së pjekjes së qeramikës. Aspekti më i rëndësishëm i këtij proçesi ishte zëvendësimi i qeramikës së kuqe e të kuqerrëmtë të periudhës së mëparshme, nga ajo me ngjyrë gri në të zezë e të zezë.

Kategori tjetër e rëndësishme qeramike e kësaj periudhe është ajo fine me lustër të zezë me shkëlqim. 238 Një komponent të rëndësishëm dhe interesant të kulturës së kësaj

periudhe e përbëjnë zbukurimet. Me përdorim më të gjerë është zbukurimi i inçizuar. Me zbukurimin e enëve me këtë teknikë dekorative, ndiqet kriteri sipas të cilit, konturet e motivit thellohen më shumë se vijat që e mbushin fushën e tij. Veçori tjetër e përbëjnë

edhe zbukurimet me kanelyra e ato plastike të varianteve të ndryshme, me frymëzime vinçiake, zbukurimet me vija të thelluara, ndërkohë që zbukurimet me shpime, si dhe ato

me barbotin e impresso janë mjaft të rralla.239

Në fillim të neolitit të vonë, shfaqje e re është ndërtimi i një furre për pjekjen e qeramikës

dhe përmirësimi i teknikës së ndërtimit të dyshemeve të banesave, që dëshmojnë për një nivel më të lartë të aftësive ndërtuese të banorëve të kësaj periudhe. Në mënyrë më të plotë e më të qartë, tiparet e kësaj kulture shprehen në qeramikë. Shfaqje e re për këtë

periudhë është rritja e ndjeshme e qeramikës me fakturë të hollë e lustër të zezë me shkëlqim, si dhe shfaqja për të parën herë e qeramikës së hollë me lustër të kuqerremtë,

gjë që është rrjedhojë e përmirësimeve teknologjike që njohu punimi i poçerisë. 240 Tiparet e kulturës eneolitike shprehen në qeramikë, ku mbizotëron ajo me parete të trasha me ngjyrë gri në të zezë, ndaj asaj me parete të holla me lustër të zezë me shkëlqim.

Karakteristikë themelore e përbën pikturimi gri mbi sfond të zi të shkëlqyeshëm, i ndeshur vetëm në vendbanimin e Gradecit.241

Në fillim të epokës së bronzit, krahas elementëve të saj si enët me punim të trashë dhe zbukurime plastike në trajtë shiritash me gropëzime digitale apo në trajtë pullash

cilindrike etj, morën pjesë edhe elementët indigjenë të përbërësit eneolitikë, të përfaqësuar nga enët më buzë të sheshtë ose të trashëzuar në trajtë strehe, enët globurale

dhe zbukurimet plastike me shpime.242 Vizatimi i shkëmbit të Kajzakut në Reç, i takon periudhës së bronzit të vonë. Ky vizatim që i kushtohet kultit të diellit, mendohet se është pikturuar me inçizim vijash të thelluara në shkëmb nga banorët prehistorikë që ndodhen

pranë guvës ku është realizuar.243 Vizatimi i skalitur gjendet në faqen veriore të strehës së këtij shkëmbi. Zona me motive të skalitura zë një hapësirë relativisht të sheshtë me

përmasa 1.8×1.8 metër të kësaj faqeje. Këtu gjenden të skalitura në shkëmb mbi 47 figura të llojeve të ndryshme si: kryqe të thjeshtë, rozeta, katrorë etj.244 Të gjitha figurat janë

236


Po aty, fq.288 238

Po aty, fq.273 239

Po aty, fq.274 240

Po aty fq.275 241

Po aty, fq.279 242

Po aty, fq.281 243


Bunguri, A., Prehistoria e Dibrës, Tiranë 2010, fq.216

86

realizuar me anë të incizimit. Vijat që krijojnë motivet kanë gjerësi dhe thellësi 1 centimetër.245

Nga hapja e një grope gëlqereje, aty ku zë fill Fusha e Qytetit, doli qeramikë e periudhës

së bronzit të vonë dhe fillimet e hekurit të hershëm. Qeramika e grumbulluar në sipërfaqe dhe nga furra e gëlqeres, dëshmoi se qyteti pati vazhdimësi banimi pa ndërprerje deri në mesjetën e lulëzuar. Nga kjo qeramikë veçojmë parete enësh me vernik të zi me

shkëlqim, që janë karakteristike e periudhës qytetare ilire shek. III-II p.e.s. Janë zbuluar gjetje arkeologjike të periudhës romake si: qeramika e ndërtimit, një skulpturë gjetur në

fshatin Pilafe.246 Në fshatin Sohodoll, në themelet e një shtëpie, është gjetur një monedhë floriri e periudhës së Justinianit (527-565) që është dorëzuar në Institutin Arkeologjik.247

Figura III.6. Lapidari i Sllovës dhe i fshatit Laçes. Foto: F. Cena, 2016.

Pas Çlirimit të Shqipërisë, edhe në rrethin e Dibrës, mori zhvillim skulptura monumentale

duke u ndërtuar disa vepra brenda pak viteve, pothuajse në të gjithë territorin e tij. Në perëndim të qytetit të Peshkopisë u ndërtua përmendorja pranë varrezave të dëshmorëve.

Përmendore të tjera janë ndërtuar në Maqellarë, Peshkopi, Arras, Sllovë etj., ku shumica i është kushtuar Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare dhe heronjve të luftës.

Ndërtimi i skulpturave monumentale vazhdoi edhe gjatë periudhës së tranzicionit. Në qershor të vitit 2009, në bulevardin e Peshkopisë inaugurohet shtatorja e Skënderbeut, me

përmasa të mëdha dhe e ndërtuar prej bronzi. Kjo pasi shumë historianë e lidhin origjinën e tij nga Dibra, e konkretisht në Sinë. Në maj të vitit 2013, përurohet busti i Elez Isufit, i cili është shquar në luftën kundër serbëve. Edhe bulevardi kryesor i qytetit mban emrin e

tij. Në Peshkopi janë ndërtuar bustet e disa figurave të tjera të njohura të zonës dhe më gjerë si: Nikollë Kaçorri-zëvendëskryeministër i Qeverisë së Vlorës, Haxhi Vehbi Dibra-kryetar i Pleqësisë në Qeverinë e Vlorës, si dhe bustet e Iljaz Pashë Qokut, Gjokë Doçit,

Isuf Karahasanit, Halil Alisë, Nazmi Rushitit etj.

Me datë 23 nëntor 2014, përurohet përmendorja kushtuar “Betejës së Torviollit dhe luftërave për liri e pavarësi ndër shekuj” në fshatin Laçes të njësisë administrative Fushë Çidhën. Beteja e Torviollit njihet se një ndër betejat më të suksesshme të Skënderbeut.

245



Po aty, fq.183

87

Sipas të dhënave është zhvilluar në fushën e Dibrës së Poshtme më 29 qershor 1444. Memoriali përfaqëson historinë e luftërave të zhvilluara ndër shekuj nga populli i

Çidhnës, Kastriotit dhe Dibrës në përgjithësi.

III.2.1.6. Trashëgimia etnografike.

Krahina etnografike e Dibrës e cila shtrihet në të dy brigjet e lumit Drin, përbëhet nga dy pjesë të përcaktuara, së pari nga relievi dhe së dyti për nga zhvillimi ekonomiko-

shoqëror, i cili u krye si pasojë e relievit. Pjesa në të majtë të luginës së Drinit përbëhet nga Malësia e Dibrës e cila përfshin pjesën malore të krahinës, ndërsa pjesa në të djathtë

përfshin ultësirën pjellore, e njohur me emrin Fusha e Dibrës. Për shkak të pozicionit të përshtatshëm gjeografik, Fusha pati zhvillimin shoqëror më të shpejtë se Malësia. Po për të njëjtën arsye ajo provoi si të këqijat, ashtu edhe përparësitë e pushtimeve të ndryshme,

të cilat nuk mund të kalonin pa lënë gjurmë dhe në zhvillimin kulturor të saj. Ndërsa Malësia mbeti gjithnjë zonë e lirë, për pasojë, disi më e prapambetur, por më pak e

ndjeshme ndaj ndikimeve të kulturave të huaja. 248

Dibra ka qenë nën ndikimin e kanunit të Skënderbeut dhe në atë të Lekë Dukagjinit më

pak. Ndikime të pjesshme ka në huazimet e dyanshme në çështjet kulturore me rrethet fqinje si Kukësi, Mirdita, Mati, Librazhdi dhe pjesa lindore e Maqedonisë. Kjo e fundit

ka bërë që Dibra, duke qenë e ndarë nga Drini, krahu në të djathtë të tij, të jetë i mangët ose fare i zhveshur nga traditat e kulturës popullore e materiale në përgjithësi, e në veshje në veçanti. Megjithatë në ditët e sotme zotërojmë një pasuri të madhe e të larmishme

kulturore, e në rastin tonë, në veshje popullore me tipe dhe variante të përcaktuara sipas zonave etnografike. Në të gjitha rastet kjo pasuri vjen në përshtatje të terrenit malor, kryesisht klimës e traditës në prodhim dhe përpunim të lëndëve të para. Veshjet popullore

dibrane, me pak dallime mes tyre, e ndonjë rast me luhatje të vogla, përdoren si veshje të përditshme pothuajse në të gjithë Dibrën nga të moshuarat, në raste nusërie gjithashtu,

duke i pasur në ruajtje sipas rastit solemn, i veshur në raste dasmash apo të cunguara përdoren nga gratë e moshuara dhe fëmijët. Mangësia në përdorim është në zonën e Fushës së Dibrës, në periferi të qytetit të Peshkopisë e deri në Sllovë-Sllatinë, ku kemi të

bëjmë me probleme të tjera të traditës e të ndarjes së zonave etnografike, që vazhdon me Kalanë e Dodës me ndonjë ndikim nga orienti.249

Në një tubim festiv popullor, në vështrim të parë, syri i zakonshëm zbulon një numër të shumtë kostumesh popullore. Në të vërtetë janë përdorur vetëm katër tipe veshjesh, nga

këto tre për gra dhe një për burra. Përshtypja se ato janë më shumë se katër, është rezultat i varianteve të krijuara në përshtatje me grup moshash të bartësve, pozitën shoqërore të

tyre, rasteve kur përdoreshin, përkatësitë fetare etj. Veç këtyre, variante të reja janë krijuar nga preferencat e banorëve të njërës apo tjetrës njësi lid hur në gjatësinë apo

248

Onuzi, A., Një vështrim mbi veshjet popullore të krahinës së Dibrës, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll.

II, Tetovë 1995, fq.151 249

Ibraimi, D., Tradita dibrane në veshje, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.157

88

gjerësinë e disa pjesëve, mënyrën e zbukurimit të tyre, materialit të përdorur apo shijet individuale.250

Në përgjithësi, veshjet dibrane plotësohen nga shumë elementë të cilat realizohen me

mjeshtëri nga vetë përdoruesit, sidomos elementët zbukurimore të aplikuara sipas dëshirave individuale. Kjo bën që të ndryshojnë në variacione estetike më të larmishme, megjithë bashkësinë tërësore. Për elemente të veçanta si xhupat e grave në të gjitha

variantet e tyre, tirqit, jelekët e burrave e të grave, breza burrash e grash, shfrytëzonin mjeshtra të veçantë.251 Veshja popullore dibrane përdorej si veshje e përditshme, por në

disa raste edhe në varësi të ceremonive gëzimore apo hidhëruese. 252 Në qytetin e Dibrës deri në vitin 1912 dhe në Malësi deri në vitet '20, kishte burra që për raste të veçanta përdornin edhe veshje me fustanellë. 253

Figura III.7. Veshje popullore të Dibrës. Foto: F. Cena, 2013.

Veshjet e burrave. Veshja e burrave i përket tipit të veshjes me tirq. Ndryshimi në gjerësinë e tirqve në pjesën e pulpave të këmbës, si dhe kombinimet e ndryshme me

pjesët e tjera të veshjes, kanë krijuar disa variante brenda këtij lloji. Ato përbëheshin prej shajaku të bardhë të punuar në shtëpi.254 Zakonisht tirqit mbaheshin të bardhë, por edhe të zi ose të murrmë në jetën e përditshme. Përgjithësisht zbukuroheshin me gajtan të zi,

numri i të cilëve varionte nga 2 deri në 12 fije, varësisht nga pozita shoqërore e bartësit. Pjesa tjetër e veshjes së burrave ishin dhe këmisha e pambuktë me mëngë të rrudhura tek

kyçi i dorës. Mbi të visheshin xhamadani dhe sipër tij mitani. Në qytet burrat vishnin këpucë, ndërsa në fshatra përgjithësisht vishnin opinga dhe çorape leshi të zi, të zbukuruar me ngjyra të ndryshme në pjesën përreth kyçit të këmbës. Në kokë qeleshe të

rrafshtë, e cila në zonat malore ishte më e shkurtër, e në ato fushore, pak më e gjatë. 255

250


II, Tetovë 1995, fq.151 251

Ibraimi, D., Tradita dibrane në veshje, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.157 252

Daci, F., Enciklopedia e Dibrës, Vëll. I, Tiranë 2006, fq 48. 253

Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël , Tiranë 2010,fq 447 254


II, Tetovë 1995, fq.151 255

Po aty, fq.152

89

Veshjet e grave. Variantet e veshjeve për gra grupohen në tre grupe. Tipi më i afërt është veshja me xhupe. Kujfijtë e shtirjes së saj përfshijnë nëntë malet e Dibrës e vazhdojnë

edhe në disa fshatra përtej kufijve shtetërorë. Tipi tjetër veshja me dimi, e përhapur në dy njësitë e Topalltisë. Sipas të dhënave gojore, kjo veshje ishte futur në përdorim në fillim

të shekullit 20. Tipi i tretë është veshja me fustan e sharpë.256

Veshja me xhupe. Kjo lloj veshjeje grupohet ndër tipet më të hershme të veshjeve

popullore shqiptare, është përdorur në pjesën më të madhe të rajonit në studim dhe kufijtë e saj dalin edhe më tej krahinës së Dibrës me ndryshime të vogla. 257 Këto ishin disa nga

arsyet që po zgjerohemi më tepër në këtë lloj veshje të grave. Elementi kryesor i kësaj veshje është xhupja. Ka prerjen e zakonshme të gunës së gjatë. Bëhej me shajak të përgatitur në shtëpi. Përgjithësisht pëlqehej shajaku me ngjyrë të bardhë. Gjatësia e

xhupës ndryshonte nga njëra njësi në tjetrën. Variantin më të gjatë e kanë mbajtur gratë e Lurës, Reçit, Dardhës dhe Qafë Murrës. Përsa i përket zbukurimit, në parim nuk vërehen

ndryshime, janë të njëjtat pjesë që zbukurohen dhe përdoret i njëjti material.258

Një tjetër pjesë e këtij kostumi ishte këmisha e gjatë e cila është mbajtur në dy variante,

njëpjesëshe ose prej dy pjesësh të veçanta. Mbi këmishë vishej pushtarka, një lloj përparëse e gjatë prej leshi me ngjyrë të zezë, e endur me dy lisa. Në të gjitha rastet përparja duhej të ishte 3-4 centimetër më e gjatë se këmisha. Kjo lloj përparje mbahej nga

të gjitha grupmoshat si veshje e përditshme. 259 Pjesë mjaft interesante e kësaj veshjeje ishin çorapet e gjerë, të ngjashëm me ato të grave mirditore të cilat, jo rastësisht i quanin

“latinka”. Në të gjitha variantet ato paraqiten tepër të zbukuruar. Ndonëse janë të njëjtat motive dhe të njëjtat ngjyra, në kompozimin e tyre asnjëra palë nuk i ngjante tjetrës. Përgjithësisht mbathnin opinga lope me gjalme të bëra me fije leshi me ngjyrë të zezë. Në

kokë mbanin lloje shamish të blera, zakonisht në tregjet e qyteteve. 260

III.2.2. Vlerat e trashëgimisë shpirtërore.

Vlerat jomateriale të trashëgimisë kulturore janë: përdorimi i gjuhës shqipe në vep rat letrare; folklori gojor i ruajtur në kujtesë, i shkruar ose i regjistruar; folklori vokal,

koreografik dhe instrumental; zakone dhe doke tradicionale; besime dhe besëtytni të traditës dhe zejet e ndryshme tradicionale. 261 Trashëgimia kulturore shpirtërore në rrethin

e Dibrës përfaqësohet nga folklori i pasur gojor, muzikor dhe koreografik (këngë dhe valle), festat lokale, artizanati, zejet e ndryshme etj.

Festat tradicionale demonstrojnë më së miri pasurinë e gjallë kulturore të këtij rajoni në të gjitha aspektet. Disa nga aktivitetet kryesore që zhvillohen çdo vit janë: Oda Dibrane,

festa e Drinit, festa e të Vjelave, festa e Qershive, festa e Shëngjergjit, dita e Nevruzit,

256


II, Tetovë 1995, fq.152 257

Po aty, fq.154 258

Po aty, fq.152 259

Po aty, fq.153 260

Po aty, fq 152 261


90

dita e Verës, dita e Shënkollit, festa e Korabit etj. Në punimet artizanale dallohet për prodhimin e kostumeve tradicionale të komunave të ndryshme, qilimat e punuara me

dorë, mbulesat e leshta, punën me shtiza, instrumentat muzikore si çiftelia, fyelli, daullja etj. Gjithashtu pasuri më vete paraqesin këngët dhe vallet tradicionale të cilat janë të

shumëllojshme dhe manifestohen kryesisht në raste gëzimi. Banorët dibranë kanë njohuri të mira rreth historisë dhe trashëgimisë së tyre, dinë gojëdhëna të shumta, kanë njohuri mbi kanunin e zonës etj. Gatimet tradicionale dibrane janë mjaft të njohura në gjithë

vendin. Mikpritja është një nga vlerat që e bën mjaft dallues këtë rajon.

III.2.2.1. Folklori.

Pasuria folklorike dibrane është e madhe dhe e larmishme. Folklori muzikor dibran përbëhet nga muzika folklorike, ku futen këngët e dasmës, të trimërisë, ritualet, të punës

etj., dhe nga grupi i dytë që është muzika e kultivuar qytetare. Folklori dibran shquhet për karakterin lirik dhe epiko-historik. Me këtë folklor, i cili përmbledh të gjitha zhanret e

veta, Dibra është përfaqësuar denjësisht në të gjitha veprimtaritë kulturore e artistike kombëtare e ndërkombëtare.262 Kultura materiale dhe shpirtërore e kësaj treve integrohet në folklorin kombëtar që nga periudhat e hershme në të gjitha format poetike, artistike

dhe estetike duke ngjeshur shumë motive, tema, mesazhe, botëkuptime, koncepte që përshkruajnë dhe shtjellojnë realitetin objektiv jetësor që nga fillimi i ekzistencës së

njeriut.263 Folklor gojor është teksti i krijimit popullor, i pashoqëruar me muzikë, i cili lexohet ose tregohet. Folklor koreografik janë valle dhe krijime që kërcehen me ose pa shoqërim muzikor. Folklor instrumental është krijimi muzikor popullor i interpretuar me

vegla muzikore popullore.264

Këngët popullore. Dibranët mesazhin atdhetar të ndjenjës së atdhedashurisë, të qëndresës,

të besës e trimërisë e kanë përcjellë nga brezi në brez me tërë format e krijimtarisë kulturore, por më i fuqishmi është shprehur në këngët historike popullore. Në Dibër ato janë quajtur edhe “Këngët e Odës”, sepse këndoheshin në raste gëzimesh, festash,

kuvendesh në odën e burrave, ku bisedohej për çështje të rëndësishme të luftës, të jetës e punës, të krenarisë për fitoren apo qëndresën shqiptare. Kënga ishte medalja e trimërisë

për luftëtarin, ajo përjetësonte ngjarjen, heroin apo damkoste me turp frikacakun, tradhtarin. Prandaj kanë mbetur shprehje të tilla metamorfike “e mori kënga”, “doli në këngë”, “mbeti në këngë” etj. Vargjet citoheshin nga treguesi, kur ishte rasti, për të

ilustruar një ngjarje ose për të vlerësuar një person. Në këngët dibrane ngjarja ka pasur gjithmonë përparësi. Kur kënga mbaronte, në odë ndizej debati, diskutoheshin ngjarjet e

personazhet, bëhej komenti i këngës. Në ndonjë moment kulmor, këngëtari e ndërpriste këngën për të zgjuar më shumë kureshtjen e dëgjuesve dhe fillonte të komentojë vargjet ose sqaronte ndonjë figurë.265

262


Fetahu, P., Studime folklorike dibrane, Dibër 2004, fq.7 264


Plaku, N., Mesazhi atdhetar në këngët dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.143

91

Kënga popullore për dibranin ka qenë vetë historia e popullit e shkruar me gjak. Këngët, edhe pse janë tregime historike, kanë një forcë emocionale të tillë, saqë shpeshherë vargu

e melodia janë të gdhendur në mendje, si me daltë, nga një dorë e fuqishme dhe e sigurtë prej artisti gjenial.266 Si tematika, ashtu edhe melodia e këngëve popullore është shumë e

gjerë dhe e larmishme, që nga këngët e epikës legjendare e historike, elegjitë, këngët e dasmës e festivet, për djepin e të motmotit etj. Karakteristikë e melodisë dibrane është se si e lashta, ashtu edhe e reja, kanë një domethënie të madhe dhe një bukuri të rrallë. Edhe

në fushë, edhe në mal e kudo, dibrani improvizoi melodi.267

Këngët popullore dibrane i përshkon ideja se nuk ka liri pa gjak, se hasmi do plumb, se armiku nuk bëhet mik, se për të fituar duhet bashkim, se tradhëtia është fara e keqe që mbin e rrit robërinë. Kënga dibrane ka vizatuar tablotë e luftës e ka skalitur figura të

ndritura udhëheqësish popullorë e portrete luftëtarësh. Mesazhi patriotik ka ardhur nëpërmjet tërë krijimtarisë popullore, nëpërmjet legjendave, këngëve epike e lirike, qoftë

edhe nëpërmjet këngëve të kurbetit apo ninullave, por këngët historike janë më të spikaturat. Ato janë krijuar e vazhdojnë të krijohen duke mbijetuar në folklorin tonë dhe na japin një informacion të gjerë historik, prandaj dhe janë quajtur “kronikë e gjallë” e

luftërave të popullit tonë për liri e pavarësi. Këngët popullore janë krijuar e vazhdojnë të ndjekin hap pas hapi historinë. Sigurisht që një pjesë e tyre kanë humbur në rrugën e tyre

të gjatë për arsye që njihen, siç janë ato për Skënderbeun dhe Kastriotët, për qëndresën shqiptare kundër sundimit turk. Disa prej tyre janë ruajtur në trajtën e legjendave e toponimeve.268

Këngët popullore historike dibrane janë kënduar shumë më herët, respektivisht në kohën e hershme të ngjarjeve historike të kësaj popullate shqiptare. Por më të vlefshme janë

bërë atëherë kur dibrani luftoi kundër armikut me armatim e ushtri jo të barabartë. Këto këngë zgjuan një interesim tek mbledhësit e folklorit tonë dhe përbëjnë njërën nga llojet

mjaft të kultivuara të poezisë popullore shqiptare, sepse janë të lidhura ngushtë me jetën dhe historinë e popullit tonë. Këngët paraqesin luftën heroike të kësaj popullate, për t'u mbrojtur nga armiqtë pushtues (ndër të parët me këngë paraqiten turqit), të cilët nuk

zgjidhnin mjete për t'i realizuar qëllimet e veta. Mirëpo, krahina e Dibrës, i qëron hesapet me përfaqësuesit e pushtetit turk. Në këngët e këtilla theksohet se në këtë luftë vihet re në

dukje roli i madh i fshatarësisë, nga fakti se të gjitha ligjet e reformat turke, e kanë bërë jetën e tyre të padurueshme. 269 Çiftelia dhe fyelli, dy vegla kryesore, me të cilat shoqërohen këto këngë, janë vegla të varfëra, me një regjistër të kufizuar, me timbër të

butë, me mungesë tingujsh për të na dhënë të gjitha tonalitetet maxhore e minore. 270

Për vijën e tyre melodike, pavarësisht nga tematika që trajtojnë, meloditë dibrane ndahen në dy grupe mjaft të dalluara: këngët malësore dhe ato qytetare. Vija melodike e këngëve malësore anon nga ajo e malësive të Shqipërisë së Veriut, kurse vija melodike e këngëve

qytetare anon më shumë nga ajo e Shqipërisë së Mesme. Këtë e themi sa për të bërë një

266

Lumi, H., Meloditë në këngët dhe vallet dibrane, Dibra dhe dibranët, Vëll. I, Peshkopi 1981, fq.205 267

Po aty, 206 268

Plaku, N., Mesazhi atdhetar në këngët dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.143 269

Krosi, I., Mbi rimën e këngëve popullore historike dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë

1995, fq.133 270

Shehu, M., Rreth melosit të këngëve dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.137

92

krahasim, sepse një melodi menjëherë njihet se është dibrane dhe nuk është e një krahine tjetër. Në masën e melodisë malësore ka më pak nota, kështu që kënga mbaron më shpejt,

kurse në masën e melodisë qytetare, ndonjëherë, ka më shumë nota, ka edhe më shumë vibracione zëri që e bëjnë atë më të shtrirë. Fshatari dibran rëndësi të parë i jep tekstit dhe

jo melodisë. Në tekst ai kërkon të tregojë gjithë ngjarjen se si ka ndodhur e që ka dëshirë ta përjetësojë, ndërsa melodia vjen vetëm sa për ta shoqëruar këtë tekst e për ta bërë atë interesant e tërheqës. Kjo ngjet sidomos në këngët epike. Megjithatë këto melodi

përsëriten shpeshherë, deri sa të mbarojë teksti i tyre i gjatë, që ka për qëllim të caktuar ideor dhe emiocione të fuqishme, të cilat të bëjnë për vete. Prandaj këto melodi kanë

mbetur të pavdekshme dhe bëjnë jetë.271 Këngët e trimërisë janë të shumta. Këto këngë u kushtohen heronjve dhe luftëtarëve popullorë dhe betejave të shumta kundër p ushtuesve të ndryshëm. Të tilla këngë janë “Hajredin Pasha po vjen Radikës”, “Këngë për Elez

Isufin” etj. Këngët e bukura të dasmës së Sllovës, Zall Dardhës, Lurës, Muhurrit, Selishtës etj., janë një pasuri më vete e artit popullor dibran. 272

Vallet popullore. Vallet në përgjithësi janë dinamike dhe me plot lëvizje. Rrotullimet, uljet dhe ngritjet e kërcimtarëve, shprehin vitalitetin e dibranit ekspresiv. Vallet dyshe me

lëvizje të ngadalta në fillim dhe pastaj të shpejta e me dinamizëm, me plot ritëm e gjallëri, përcjellin krenari e vitalitet. Lëvizjet dhe përplasjet e këmbëve dhe lëvizjet e

duarve janë në përputhje me karakterin e valles dhe transmetojnë tek shikuesit mesazhet e burrërisë e trimërisë së dibranit. Ka edhe lëvizje pa theks të fortë, të lakuara, të zhdërvjellëta e të paparashikueshme. Pothuajse është tejkaluar vallja dyshe e burrave dhe

e grave. Masiviteti në vallet dibrane është fort i dukshëm dhe i jep vetë valles karakter gjithëpërfshirës, përsa i përket interpretimit dhe vetëkënaqësisë. Eleganca dhe kthimet e befasishme janë origjinale dhe rrisin vlerat e valles dibrane. Vallet shoqërohen me lodër e

curlë por edhe me fyell, çifteli e firzamonikë. Për shoqërimin e këngëvë tradicionale dhe të kultivuara, rol të rëndësishëm kanë luajtur formacionet orkestrale dhe instrumentet

karakteristike të zonës.273 Nga gjithë vallet popullore të kësaj treve, më e rëndësishme paraqitet vallja dyshe e burrave.

Vallet dyshe dibrane të burrave, përfshihen në të quajturat kërcimet dyshe të burrave që shoqërohen me curlë e me lodër, të cilat, në tërësinë e koreografisë sonë popullore

përbëjnë një makrotip të mëvetësishëm, me një kristalizim estetik të konsoliduar. Me variante dhe emërtime të ndryshme, ky kërcim luhet në krahina të tilla si: Polis e Çermenikë, Rajcë e Librazhd, në malet e krahinat e Dibrës, Lurë e Gollobordë, në

Malësinë e Tiranës dhe Krujës, në Martanesh, si dhe në disa fshatra shqiptare përtej kufijve shtetërorë në lindje. Pra, ky kërcim përfshin një territor të gjerë, kryesisht malor,

në krahinat lindore të Shqipërisë Qëndrore, si dhe krahinat jugore e qëndrore të Shqipërisë Veriore.274

Vallja dyshe e burrave dibranë, karakterizohet nga disa tipare sa origjinale aq dhe të pasura. Për nga përmbajtja emocionale dhe struktura koreografike, ky kërcim përbën një

271

Shehu, M., Rreth melosit të këngëve dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.137 272


Po aty 274

Bogdani, R., Vallja dyshe dibrane-një nga kristalizimet e koreografisë popullore shqiptare, Dibra dhe

etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.177

93

tip të mëvetësishëm, me përfytyrë estetike të konsoliduar në tërësinë e vallëzimit popullor shqiptar. Kërcimi dyshe ka një shtrat të njësuar, atë dibran. Variantet e tij, në njëfarë

mase, ndikohen nga nëndarjet etnografike të brendshme të të dy Dibrave, si dhe nga prirjet, aftësitë, shijet estetike etj., të interpretuesve të atyre krijimeve, dukuri këto të

fundit të njohura në ligjësinë e përgjithshme të etnografisë botërore. Si të tilla njihen: “Kërcimi i rëndë”, “Kërcimi i lehtë” dhe “Kërcimi i shpejtë”, të cilët sipas ndërtimeve morfologjike, formojnë tre tipa kërcimi dyshe dibrane. 275

Zakonisht, në kërcimin dyshe, burrat nisin serinë e valleve në mjediset festive.

Interpretuesit duhet të jenë të zotë, të aftë dhe të kujdesshëm për të përligjur nderin që u bëhet, sepse ekzekutimi i kërcimit të parë ndikon edhe në shtjellimin e valleve që pasojnë. Valltarët kërcejnë herë me gjallëri e herë me butësi, në përshtatje me vetë

përbajtjen epike të valles. Rolin kryesor e ka i pari, i cili përcakton motivet dhe përgjithësisht atmosferën e vallëzimit, ndërsa i dyti vepron si ai. Të dy valltarët i luajnë

motivet, secili sipas aftësive të veta, me shtrirje horizontale ose me lëvizje të një zhvillimi vertikal.276

III.2.2.2. Festat tradicionale.

Festat tradicionale dëshmojnë më së miri pasurinë e gjallë kulturore të Dibrës në të gjitha

aspektet. Ato shprehen në formën e festimeve apo ngjarjeve historike, ku banorët lokalë dëshirojnë që t'i ndajnë me komunitetin e zonës si dhe me vizitorët. Disa nga aktivitetet kryesore që zhvillohen çdo vit janë: Oda Dibrane, dita e Verës, dita e Nevruzit, dita e

Shënkollit, festa e të Vjelave, festa e Drinit, festa e Korabit, festa e Shëngjergjit, panairi i Qershive etj. Ndër aktivitetet më të mëdha është festivali folklorik “Oda Dibrane”, prandaj do të zgjatemi më tepër tek ky festival.

Festivali folklorik “Oda Dibrane”. E ka nisur jetën e tij në vitin 1994, i konceptuar në

fillim si takim i rapsodëve popullorë. Në të morën pjesë kryesisht grupe e shoqata kulturore nga Shqipëria e Maqedonia, si dhe artistë që bënin jetë të pavarur artistike. Ky lloj aktiviteti pati jehonë, si ndër të parët e këtij lloji dhe u mirëprit. Ishte një iniciativë e

përbashkët e artistëve dibranë dhe Kryesisë së Shoqatave Kulturore Artistike të shqiptarëve të Maqedonisë, që kishin nevojë për më shumë hapësira për jetën e tyre

artistike. Që nga viti 1997, ky festival është zhvilluar pa ndërprerje, duke u konsoliduar vazhdimisht dhe duke krijuar një emër të padiskutueshëm në të gjithë Shqipërinë dhe më gjerë. Është ky emër i mirë dhe vlerat që solli, që Ministria e Kulturës e ka planifikuar në

aktivitet kombëtar dhe vazhdon ta mbështesë financiarisht. 277 Kjo veprimtari artistike zhvillohet në qytetin e Peshkopisë edhe për arsye simbolike. Duke qenë një qytet afër

kufijve politikë, përfaqëson një trevë lidhëse të kulturës shpirtërore të krahinave të ndryshme, u krijon mundësinë grupeve të mbajnë gjallë këngën dhe vallen shqipe që të

275

Bogdani, R., Vallja dyshe dibrane-një nga kristalizimet e koreografisë popullore shqiptare, Dibra dhe

etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995, fq.178 276

Po aty, fq.180 277

Qendra Kulturore Peshkopi, 20 vjet “Oda Dibrane”, tetor 2014, fq.2

94

mos e harrojnë atë. Që në fillimet e veta të para, ky bashkëpunim ishte shumë i rëndësishëm për të dy palët.278

Në këtë festival paraqiten rite të lashta si dhe vegla karakteristike muzikore. Festivali

krijon mundësinë për një rizbulim të tyre. Tashmë është bërë tradicional dhe, duke qenë i përvitshëm, u jep mundësi grupeve, shoqatave, individëve nga treva të ndryshme të kërkojnë, zbulojnë dhe paraqesin vlerat karakteristike të tyre në këtë fushë. Specialistët

më të mirë në këtë fushë e kanë quajtur këtë festival një zbulim dhe kontribut të çmuar në kulturën e traditën shqiptare. Kërkesat për pjesëmarrje nga e gjithë Shqipëria dhe trevat

ku banojnë shqiptarë janë të shumta dhe krijojnë mundësinë e seleksionimit të vlerave që paraqiten në të. Festivali krijon një atmosferë të rrallë në qytet jo vetëm për artdashësit e tij, por edhe për artistët pjesëmarrës dhe vetë zonat nga vijnë ata. Këtë e tregojnë jo

vetëm kërkesat e grupeve pjesëmarrëse, por edhe kërkesat e artdashësve nga Shqipëria dhe jo vetëm, për t'u krijuar mundësinë e ndjekjes së tij. Kjo ka bërë që veç konkurrimit

në sallën e Pallatit të Kulturës, të planifikohen dhe shfaqje jashtë në shesh, ku numri i shikuesve është tepër i madh.279

Figura III.8. Aktivitete gjatë festivalit folklorik “Oda Dibrane”.


Ky festival prej 20 vitesh ka arritur të bashkojë artistët shqiptarë, kudo që ndodhen, me idenë brilante dibrane që “Oda Dibrane” do të jetë mikpritëse e gjithë “Odës Shqiptare”.

Është një festival shumë origjinal në llojin e vet, i cili ndër të tjera ka synuar dhe synon të rizgjojë edhe vlerat e papërsëritshme të trashëgimisë sonë shpirtërore, duke paraqitur rite të lashta dhe vegla karakteristike muzikore, të mikpritjes tradicionale që dibranët ju bëjnë

të ftuarve në odën karakteristike të tyre, si dhe të promovimit të vlerave turistike të qytetit e zonave përreth tij, duke e kthyer këtë veprimtari në festë të madhe të kulturës dhe

qytetarisë dibrane, por edhe të turizmit kulturor.280

Kjo jetëgjatësi dhe vazhdueshmëri tregon qëndrueshmërinë e tij, vlerat që sjell, tregon

domosdoshmërinë e zhvillimit të një festivali të tillë. Kjo argumentohet dhe me kërkesat në rritje të grupeve të ndryshme, jo vetëm nga të gjithë trevat shqiptare brenda dhe jashtë

278

Qendra Kulturore Peshkopi, 20 vjet “Oda Dibrane”, tetor 2014, fq.4 279

Po aty, fq.3 280

Po aty, fq.12

95

kufijve për të qenë pjesëmarrëse në festival, por dhe me kërkesën e shumë studiuesve dhe specialistëve të folklorit si nga Shqipëria, Kosova e Maqedonia, por dhe nga vise të

tjera ballkanike. Është një takim specifik, original në llojin e vet jo vetëm në Shqipëri, por edhe më gjerë. Është takim i valles popullore humoristike, ritit, alegorisë dhe lojërave

popullore. Qëllimi i tij është t'i rizgjojë këto vlera të papërsëritshme të kulturës sonë, t'i sjellë në kohë dhe t'i bëjë të asimilueshme për shikuesit.281

Oda dibrane, në gjuhën popullore, simbolizon dhomën e pritjes së mikut. Është simbol i vatrës së bujarisë, qëndresës e trimërisë shqiptare, ku bëhen kuvende, ceremoni në raste

gëzimesh e fatkeqësish, ku shpaloset mençuria dhe urtësia e popullit. Ka shërbyer ndërkohë edhe si vendi ku thureshin e merrnin udhë këngët e bukura epike e lirike, ku festohej e gëzohej, ku këndonte kënga apo niste gjëma, ku pritej apo përcillej miku i

shtëpisë, ku përdoreshin fjalë të urta dhe dialogu alegorik. Në këto oda fjala kishte peshë shumë të rëndë. Aty buruan edhe meloditë e bukura të këngëve tona, ritet, humori i

këndshëm dhe satira therëse, fjala e urtë, mendimi alegorik. 282 Mësimet e para burrat dibranë i merrnin në odat dibrane, të njohura e të përmendura me breza, të cilat ishin shkolla të vërteta për të rinjtë. Në oda nuk flitej pa radhë dhe nuk thuheshin fjalë të kota,

por fjalë të kursyera e të mençura. Aty flitej për punët e qeverisë, për politikë, për bujqësi, tregoheshin sidomos histori të vërteta, lartohej vepra e patriotëve, mësohej të

qëllohej me armë dhe edukoheshin të rinjtë të flisnin kur, dhe si duhej. 283

Në ditë të shënuara, në shtëpinë që kishte rastin, në ndonjë dhomë të miqve ose në konak,

veçmas rrinin burrat. Ata ishin kryefamiljarët, të cilët zakonisht ishin të moshuar e pleq. Aty flitej sipas moshës dhe cilido, po të dëshironte mund të shfaqte mendimin e tij të lirë.284 Pranë oxhakut, që i thonë edhe kryevendi, ulej më plaku, i cili përfaqësonte një

përvojë jetësore të madhe, të cilën, kur binte fjala, e transmetonte tek të tjerët.285 “Unë kam mbaruar Universitetin e Oksfordit, por mbarova edhe një universitet të dytë, atë të

Dibrës”, ka shkruar studiuesi anglez Riginald Hibbert në gazetën “Albania life”. Në këtë “shkollë” u rritën breza të tërë burrash e grash që, veç trimërisë e zgjuarsisë, trashëguan në shekuj atë kulturë, atë pasuri të madhe të folklorit në tërë përmasat e tij, duke fituar

kështu vlera të veçanta që po i gjallëron për çdo vit “Oda Dibrane”. 286

Dita e Verës. Është riti më dominant dhe më i përkrahur kalendarik, si në qytet ashtu dhe në fshatra që manifestohet si me interesimin e popullatës, ashtu edhe me pjesëmarrjen e madhe, pasi ka karakterin e një të kremteje të rëndësishme. 287 Në të gjithë rajonin e

Dibrës festohet me datën 14 mars. Është një festë pagane që festohet në të gjithë Shqipërinë, por që në këtë zonë ka karakteristikat e veta. Festimet nisin rreth dhjetë ditë

më parë me mbushjen e ujit të ri në orët e para të mëngjesit, ku laget pragu i shtëpisë, ndizen zjarre etj. Një ditë më parë përgatiten kuleçë e zihen vezë, duke i ngjyrosur me lëvoret e qepëve ose me ngjyra. Fëmijët dalin në kodrat e fshatit dhe luajnë lojëra të

281

Qendra Kulturore Peshkopi, 20 vjet “Oda Dibrane”, tetor 2014, fq.3 282

Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël , Tiranë 2010, fq.208 283

Po aty, fq.18 284

Po aty, fq.205 285

Po aty, fq.206 286

Po aty, fq.209 287

Fetahu, P., Studime folklorike dibrane, Dibër 2004, fq.18

96

ndryshme popullore si: kala dibrançe, kërcim me litar, top a djegas etj. Zënia e vezëve është një ndër pjesët më interesante, ku fituesi është ai që me vezën e tij thyen më shumë

të tilla. Fëmijët, me lëvoret e vezëve patkojnë (zënë) lulet e verës, të cilat i këpusin të nesërmen me 14 mars. Lulet i vendosin në portat e shtëpive, për të lajmëruar ardhjen e

pranverës. Gjithashtu, një natë më parë ndizen zjarret për të larguar dimrin. Fëmijët hanë rreth zjarrit, kërcejnë e këndojnë këngë, duke shprehur dëshirën që të kenë zjarrin më të madh.288

Festa e të Vjelave. Ky aktivitet zhvillohet zakonisht në muajin tetor dhe zgjat 1 deri në 3

ditë. Zhvillohet në bulevardin e qytetit të Peshkopisë, në të cilin vendosen tendat për ekspozimin e produkteve bujqësore, blegtorale si dhe gatimeve apo punimeve tradicionale të zonës. Në shumë raste zhvillohen njëkohësisht me festivalin folklorik

“Oda Dibrane” duke qenë se ka një pjesëmarrje të gjerë si nga dibranët dhe më gjerë. Është panairi i cili dallohet për pjesëmarrjen më të gjerë dhe me produkte më të shumta të

ekonomisë bujqësore. Ndër produktet më kryesore janë: mollët, dardhët, ftonjtë, arrat, prodhime blegtorale si djath dhie apo deleje, mjaltë, raki e llojeve të ndryshme, ëmbëlsira të shumëllojshme, turshi, pastërma, jufka etj. Këto produkte të përzgjedhura nga fermerët

u ofrohen qytetarëve dhe njëkohësisht promovohen produktet tradicionale të zonës.

Figura III.9. Festa e të Vjelave në Peshkopi. Foto: F. Cena, 2012.

Dita e Nevruzit. Pavarësisht nga emri persian, duke rënë ngjitas me ditën e ekuinoksit të

pranverës, përmbledh në vetvete rite vendëse të ripërtëritjes së natyrës e të jetës së njerëzve.289 Me burim nga historia e vjetër antike, e mbështjellë me legjenda e mitologji, është ndër festat më të mëdha kombëtare iraniane. Nevruzi është festa që sjell lajmin e

mirë të ardhjes së pranverës, të gjelbërimit, bukurinë e jetës, lëvizjen e natyrës. 290 Është një festë e besimit bektashian, por festohet në gjithë zonën e Dibrës. Një pjesë e zonës e

festojnë me 22 mars, ndërsa pjesa tjetër, tre ditë më vonë.

Dita e Shënkollit. Fshatra të njësisë administrative të Selishtës organizojnë me rastin e

kësaj feste shfaqje folklorike, festivale të ushqimit, kampe zjarri, gara me kuaj dhe

288

ALCDF, Plani i zhvillimit të turizmit për trevën e Malësisë së Dibrës, fq.19 289

Tirta, M., Gjurmë të besimeve të lashta në krahinën e Dibrës, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II,

Tetovë 1995, fq.115 290

Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël , Tiranë 2010, fq.456

97

aktivitete të tjera sportive.291 Festohet në muajin maj në livadhet e shumta të Selishtës. Ka një pjesëmarrje si nga qyteti i Peshkopisë, ashtu edhe nga njësitë administrative të tjera.

Problem mbetet rruga Peshkopi-Selishtë e cila përshkohet vetëm me furgona dhe makina të tipit fuoristradë. Por kjo nuk e pengon që të ketë një pjesëmarrje masive në këtë

aktivitetet. Ditën e Shënkollit zakonisht e organizon NJA Selishtë.

Festa e Drinit. Është aktiviteti festiv që shënon hapjen e sezonit turistik në njësinë

administrative Muhurr. Kjo festë ka nisur rreth vitit 2005 dhe nga viti në vit ka njohur një rritje të numrit të turistëve. Aktiviteti ka si qëllim të tij jo vetëm hapjen e sezonit turistik,

por edhe promovimin e turizmit në këtë zonë. Festimet janë të shumta si: muzikë, këngë e valle, aktivitete të ndryshme sportive etj. Përgjatë bregut të Drinit të Zi, vizitorët kanë mundësi të shijojnë gatimet tradicionale të zonës në lokalet pranë. Zakonisht sezoni

turistik hapet më datën 1 korrik, por kjo edhe në varësi të kushteve klimatike.

Festa e Shëngjergjit. Një festë e Dibrës, me një rëndësi të veçantë e tepër interesante, në

emër e krishterë, po në rite tërësisht e besimit pagan, është Shëngjergji që bie më 23 prill me kalendarin e vjetër dhe me 6 maj, me kalendarin e përditshëm. Kjo e kremte e

ringjalljes së natyrës quhej edhe kryeviti, pra si një ditë e një viti të ri. Këtë natë të festës e të nesërmen kryhen rite të shumta e domethënëse. Të rinjtë dikur dilnin natën e ndiznin zjarre në vende të dukshme. Natën haheshin në natyrë ushqime rituale. Me tërë këto

ushqime “patkonin” lulet (“i ushqenin ato”), sidomos kukurekun, lule-metimin dhe luleshëngjergjin. Patkonin gjithashtu barin e njomë në një copë vendi në livadh a fushë

me bar dhe një gur të bardhë të rrumbullakët e një plis dheu që i vendosnin mbi barin e patkuar.292 Kjo është një festë pagane, e cila njofton ardhjen e verës, gjelbërimit të të gjithë bimëve dhe shpëtimi i bagëtive prej mungesës së ushqimit. Për këtë ditë nga

familjarët ruhet qengji më i mirë për t'u therur. Gojëdhëna nga këto treva janë se ka një koeçidencë data 6 maj, jo vetëm si dita e Shëngjergjit, por edhe si datëlindja e heroit tonë

kombëtar, Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.293

Festa e Korabit. Kjo festë zhvillohet në fund të muajit qershor apo fillim të korrikut, në

bjeshkët e Korabit, në pjesën e njësisë administative të Kalasë së Dodës dhe më pak të Sllovës. Është pikërisht kjo periudhë ku mbizotëron gjelbërimi, freskia e klimës, bota e

pasur bimore e shtazore etj., prandaj paraqet një interes të madh për vizitorët. Zakonisht ky aktivitet festiv zhvillohet në Fushën e Korabit. Duke qenë se terreni është i vështirë dhe ngjitja bëhet në lartësitë rreth 2000 metër, për transport përdoren kuajt, sidomos për

moshën e tretë. Kryhen aktivitete të ndryshme si: valle me curlë e lodër, futboll, lo jëra popullore etj. Marrin me vetë edhe gjeneratorë për vënien në punë të fonisë pasi këndojnë

e dëgjojnë këngë, sidomos për Korabin, por edhe këngë patriotike të zonës së Dibrës dhe mbarë Shqipërisë.

Meqenëse zona e Kalasë së Dodës merret kryesisht me blegtori, e konkretisht me mbarështimin e dhenve, në këtë festë dominon mishi i qengjit në hell si dhe djathi i zonës mjaft i njohur. Pjesëmarrja është e gjerë si nga banorë të Kalasë së Dodës apo që kanë

291

ALCDF, Plani i zhvillimit të turizmit për trevën e Malësisë së Dibrës, fq.18 292

Tirta, M., Gjurmë të besimeve të lashta në krahinën e Dibrës, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II,

Tetovë 1995, fq.116 293

ALCDF, Plani i zhvillimit të turizmit për trevën e Malësisë së Dibrës, fq.18

98

migruar, nga gjithë zona e Dibrës, Kukësit, si dhe personalitete të ftuar. Aktivitetet fillojnë në mëngjes dhe zgjasin gjithë ditën. Kështu udhëtarëve u duhet që të ngrihen

herët në mëngjes për të arritur në kohë, por një pjesë e tyre flenë në çadra apo kampingje një natë më parë. Zbritja bëhet në drejtime të ndryshme, në varësi të preferencave të

individëve, për të parë sa më shumë vende gjatë rrugës. Organizohet nga banorë vullnetarë, shoqata, njësi vendore etj. Që nga viti 2010 është një veprimtari që zhvillohet rregullisht. Kjo festë shihet edhe si promovim i potencialeve të turizmit malor që ofron

zona e Korabit.

Figura III.10. Festa e Korabit. Foto: Gazeta “Rruga e Arbërit”.

Panairi i Qershive. Organizohet çdo vit në periudhën maj-qershor që është edhe koha e

vjeljes së qershive. Zhvillohet çdo vit pasi ka një rritje të fermerëve që marrin pjesë në këtë panair, të cilët tregtojnë dhe promovojnë produktin e qershisë dhe në disa raste gjejnë treg për shitje. Vihet re një rritje e konsiderueshme e sipërfaqes së tokës, falë

programit të skemës mbështetëse për fermerët.294

Lojërat popullore. Lojërat popullore dibrane janë të shumta. Këto lojëra janë zbavitëse dhe kalitëse. Në to marrin pjesë burrat dhe gratë, secili në konaqet e tyre. Burrat luanin sipas rastit, edhe jashtë shtëpisë dhe fshatit, ndërsa vajzat e kishin më të kufizuar

hapësirën ku i luanin këto lojëra. Në dasma gratë luanin edhe role komike, imitonin shpeshherë dialogë burrash dhe improvizonin lëvizjet, qëndrimet e paraqitjen e burrave.

Ndërsa burrat, në të shumtën e herëve imitonin, në lojërat me partnerë femrat, si me veshjen, lëvizjet, paraqitjen dhe dialogun. Të dy palët parodizonin dhe zhargonizonin qëndrime e veprime jo normale, herë-herë dhe të dënueshme. Pra, përveç qëllimit të

humorit, lojërat popullore përdoreshin edhe si mjete edukimi. Kjo ishte në qendër të të gjithë lojërave që luheshin në popull. Në të gjitha dasmat nuk harroheshin të luheshin si

tek gratë dhe tek burrat, loja e një çifti prej dy burrash ose dy grash që përfaqësonin një çift burrë e grua, që herë bëjnë sikur grinden midis tyre e herë sikur e duan njëri-tjetrin. Teksti dhe dialogu i përshatej tematikës së kohës për marrëdhëniet midis burrit e gruas.295

294

Këshilli i Qarkut Dibër 295


99

Në vitet 1971 dhe 1972, ekipi dibran zuri vendin e parë në festivalin e lojërave popullore për rrethet e Shqipërisë së Veriut.296

Lojërat popullore dibrane kanë veçanërisht një fantazi të gjallë, një thjeshtësi tepër

tërheqëse dhe shquhen për zgjuarsinë me të cilën janë krijuar. Ato kanë ndryshime sipas zonave. Janë përdorur dhe u janë përshtatur mënyrës së jetesës, terrenit ku kanë jetuar njerëzit e çdo zone, çdo fshati, malësie apo fushe. Lojërat popullore janë krijuar duke iu

përshtatur çdo ambienti, moshe, seksi dhe stine. Me pak përjashtime, lojërat popullore të Dibrës kanë qenë pothuajse të njëjta, si për djemtë dhe vajzat. 297

Figura III.11. Lojëra popullore dibrane. Foto: F. Cena.

Ka aq shumë lojëra popullore, por ka edhe aq njerëz të apasionuar që merren me to, duke

filluar nga mësuesit e mësimit fizik e gjer te studiuesit. Tradita e lojërave popullore ruhet fort, sepse ato ruhen nga të gjitha moshat. Përgjithësisht loja është e lirë, është aktivititet i zgjedhur e i këndshëm, që ka për qëllim të vërtetuarit e aftësive individuale e kolektive.

Loja është aktivitet motorik i motivuar nga vetëkënaqësia dhe hareja, të cilat lindin nga çasti, kur merret pjesë aktive në të. Loja është metoda dhe forma më e vjetër e të

edukuarit në përgjithësi, e cila ekziston që në fillimet e shoqërisë njerëzore. Disa lojëra i gjejmë edhe në treva të tjera, por shumë nga lojërat dibrane luhen vetëm në këtë trevë.298 Lojërat popullore në Dibër njihen që në lashtësi. Shumë prej tyre i kaluan kufijtë e trevës

së Dibrës, duke u bërë “pronë” edhe e viseve të tjera shqiptare. Nga lojërat popullore të trevës së Dibrës mund të përmendim: kala dibrançe, lojë rrasash, shpatullore, pelivançe,

këmbaprekthi ose cjapthi, vendosja e shenjave më larg, pidak etj.299

Kalaja dibrançe është loja karakteristike e Dibrës. Luhet në hapësirë të gjerë ku marrin

pjesë vetëm meshkuj. Loja luhet prej 10-14 lojtarë të moshës rinore ose edhe më shumë. Të rinjtë ndahen në dy grupe të barabarta kundërshtare. Me short caktohet se cili grup do të formojë dhe cili do sulmojë “kalanë”. Njëri grup formon kalanë në formën e një rrethi

të ngushtë duke afruar kokat e kërrusura dhe me duart duke u kapur mbi shpatullat e njëri-tjetrit. Njëri prej shokëve caktohet roja ose kapiteni i kalasë. Si bazë materiale

296


Dani, A., Mbi lojërat popullore sportive dibrane të burrave dhe grave , Dibra dhe dibranët, Vëll. I,

Peshkopi 1981, fq.136 298

Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël , Tiranë 2010, fq.477 299


100

shërben vetëm një litar me gjatësi 5-6 metër. Roja ka të drejtë të ruajë kalanë në largësinë e litarit, ku njërin skaj të tij e kap vetë dhe skajin tjetër njëri prej shokëve të kalasë. Grupi

kundërshtar shpërndahet rreth saj dhe bën përpjekje që të hidhet mbi njërin shok të kalasë e të hipë sipër, në shpinë. Nëse këtë e bën pa u prekur prej rojtarit të kalasë, atëherë hipja

në kala është e suksesshme. Por nëse preket me këmbë ose me dorë pa hipur në kala nga roja dhe pa e lëshuar litarin nga dora, loja ndërpritet dhe vazhdon pasi të jenë ndërruar rolet e grupeve. Nëse i tërë grupi hip në kala pa u prekur prej rojtarit, atëherë njëri

numëron deri në dhjetë dhe të gjithë zbresin nga kalaja që të vazhdojë loja përsëri me të njëjtat role të grupeve. Lojtarët sulmues kanë të drejtë të hipin e të zbresin nga kalaja sa

herë të duan, por pa u prekur nga roja i kalasë. Nëse kalaja prishet nga pesha, loja vazhdon nga fillimi pa u ndërruar rolet e grupeve. Loja sipas marrëveshjes zgjat prej 30-60 minuta, por mund të zgjasë edhe më shumë.300

III.2.2.3. Punët artizanale.

Punë artizanale janë punë të bëra me dorë, me interes kulturor e historik, të prodhuara për shitje për turistët që përfshijnë punime druri, punime argjendi, qëndistari, punime në llak/vernik, prodhime xhami, kostumet, gdhendje, punime guri, piktura, qeramikë,

shportari dhe ndonjë lloj tjetër punimi të emërtuar si i tillë. 301

Figura III.12. Punime artizanale në tregun e Peshkopisë. Foto: F. Cena, 2016

Rajoni është shumë i njohur për kostumet tradicionale të ndryshme, qilimat e punuar me

dorë dhe sixhadet, mbulesat e leshta, punën me shtiza, qëndisjet, mjetet e punës dhe instrumentet muzikore si: çiftelia, dajre, fyelli, daullja, curla, bilbili, kavalli etj. Sipas traditës, nuset e reja përgatisnin pajën e tyre. Për këtë arsye, në shumicën e fshatrave

mund të gjenden kostumet tradicionale të bëra me dorë, qilimat dhe qëndismat. Tani nuk ka vende, ku turistët mund të shohin apo të blejnë të tilla prodhime artizanale. Kërkohet

energji e madhe për rigjallërim të muzeve etnografikë dhe zhvillimit të pikave tregtare, ku turistët të mund të shohin dhe të blejnë prodhimet artizanale. 302 Në Dibër ka qenë e

300

Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël, Tiranë 2010, fq.480 301

Lig j nr. 93/2015 “Për turizmin” 302


101

përsosur dhe e zhvilluar zeja e prodhimit të armëve. Kushtet historike e gjeopolitike e kanë detyruar dibranin që armën, për nga rëndësia, ta barazojë me bukën. 303 Punët

artizanale po lihen shumë pas dore dhe rrezikojnë të shkojnë drejt zhdukjes.

III.2.2.4. Kuzhina tradicionale.

Kuzhina dibrane është e shijshme dhe mjaft e pasur në lloje. Gatime të kësaj kuzhine njihen në mbarë vendin prej shumë vitesh. Bujaria dhe larmia e gatimeve i bën banorët

dibranë shumë fisnikë e mjaft socialë. Këto banorë krenohen me prodhimet unike që iu ofrojnë mysafirëve si: fli, laknur, byrek, çorbë, pulë me qullë, jufka, pulë me jufka, bukë

e norme, mjaltë akacie, mjaltë mali, petë misri me hithra, petulla malësie, llallangaja, bukë e norë, bukë e mrume, gjizë me gjalp e vezë, turshi, pastërma, fasule me pastërma, sarmë me gjethe rrushi, raki manaferre e thane, lëng thanash, turshi, speca me gjizë,

peshk Drini, troftë Murre e Sete, etj.304 Dibranët dallohet për gatimin e disa llojeve të ëmbëlsirava si për raste festash apo edhe në ditë të zakonshme. Ëmbëlsirat kryesore të

Dibrës janë: bakllava, sheqerpare, revani, shendatli, hallvë, hasude etj.

Figura III.13. Gatime tradicionale të zonës së Dibrës. Foto: F. Cena, 2016.

Kuzhina dibrane përbëhet edhe nga produkte blegtorale të shumëllojshme dhe mjaft të shijshme. Mishi i bagëtive të Dibrës ka shije dhe aromë veçantë, e lidhur kjo me kushtet e

mjedisit si dhe kullotat e pasura me një florë të shumëllojshme, ujit të pastër etj. Falë këtyre cilësive të larta, ka kërkesa jo vetëm në tregun e qytetit të Peshkopisë por dhe në Tiranë e më gjerë. Këto cilësi vërehen si në bagëtitë e imëta ashtu edhe në gjedhë. Në

shumë restorante ofrohen gatime mjaft të shijshme si: qengj në hell, mish i pjekur në prush, mish në saç etj. Mjaft e kërkuar është edhe pastërmaja, e cila përdoret gjerësisht në

këtë rajon gjatë periudhës së dimrit. Cilësia e lartë e kësaj flore ka bërë që të kemi prodhime blegtorale me emër, si djathi i bjeshkëve të Korabit, Gramës dhe Hinoskës. Ky produkt është shumë i kërkuar si në tregun vendas ashtu dhe për eksport për shkak të

cilësive të larta që ka me shumëllojshmërinë, shijen dhe aromën. Me arritjen e

303



102

standardeve në cilësi dhe ambalazhim është gjetur treg shitjeje deri në Turqi. Me të njëjtën cilësi dhe kërkesë janë dhe qumështi, kosi, gjalpi dhe gjiza, të cilat janë shumë të

vlerësuara dhe të kërkuara si brenda rrethit ashtu dhe jashtë tij. 305

“Festa e të Vjelave” është panairi kryesor i prodhimeve dhe kuzhinës tradicionale dibrane. Ky aktivitet dallohet për pjesëmarrje të gjerë dhe produkte të shumta të ekonomisë bujqësore. Ndër produktet më kryesore janë: mollët, dardhët, arrat, djath

deleje dhe dhie, mjaltë, raki e llojeve të ndryshme, ëmbëlsira të shumëllojshme, turshi, pastërma, jufka etj. Këtë produkte të përzgjedhura nga fermerët u ofrohen qytetarëve dhe

njëkohësisht promovohen prodhimettradicionale të zonës

III.3. Problemet e trashëgimisë kulturore.

Duke u nisur nga analiza e trashëgimisë kulturore materiale dhe shpirtërore të rrethit të Dibrës, vëmë re disa probleme të kësaj trashëgimie apo menaxhimin e saj të cilat janë të

shumta. Ndër problemet kryesore të trashëgimisë kulturore në rajonin tonë të studimit radhisim:

- Objektet kulturore janë të braktisura dhe nuk menaxhohen siç duhet nga organet përgjegjëse, duke bërë që të mos sjellin interes për turistët dhe shoqërinë. Në shumë raste ka mungesë të fondeve financiare për mirëmbajtjen e objekteve historike.

- Ka probleme në promovimin e turizmit kulturor në rrethin e Dibrës, që lidhet me mungesën e materialeve promovuese për objektet, zonat historike apo vlerat

shpirtërore të rajonit. Edhe ato pak materiale që ekzistojnë, nuk paraqesin gjendjen aktuale të objektit historik, duke shkaktuar pakënaqësi tek turistët. Objektet kulturore përfshihen shumë pak ose aspak në guidat turistike të këtij rajoni.

- Probleme në identifikimin e monumenteve të kulturës. Për monumente të njëjta kulturore përdoren emërtime të shumta. Kështu për shembull gradishta e Peshkopisë

haset edhe si gradishta e Begjunecit ose kalaja e Peshkopisë. Po ashtu qyteti i Skënderbeut njihet si kalaja e Stelushit, kalaja e Grazhdanit zakonisht emërtohet gabim si kalaja e Grezhdanit etj.

- Në shumë institucione shtetërore ekzistojnë përshkrime mbi monumentet e kulturës të Dibrës, që në fakt në tërren nuk ekzistojnë. Monumente të tilla janë ish-mulliri i

Tollës, dhoma e Dom Nikollë Kaçorrit dhe banesa e Mustafa Shirës. Edhe muzeu etnografik i Dibrës nuk është ekzistues dhe janë zhdukur pothuajse të gjithë objektet e tij.

- Ka mungesë fondesh financiare që nevojiten për gërmime arkeologjike në këtë rajon. Kështu në disa objekte është zbuluar vetëm një pjesë e tyre, por ka edhe shumë vende

të tjera që mendohet të ekzistojnë objekte arkeologjike e historike të periudhave të ndryshme, të cilat do ishin mjaft me interes për turizmin kulturor të Dibrës.

- Në shumë monumente të kulturës janë bërë ndërhyrje të shumta si mbulimi i çative

me llamarinë, betonizim, dyer dhe dritare plastike etj., duke bërë që ato të humbasin vlerat e tyre.

305


103

- Evidentohen probleme në lidhje me pronësinë e objekteve kulturore e historike, duke bërë që shumë prej tyre të humbasin vlerat që i karakterizojnë. Pronësia mbi tokën në

shumë raste është e paqartë ligjërisht. - Mungojnë dyqanet ku shiten suvenire apo punime artizanale të zonës. Kjo bën që

turistët të largohen pa marrë ndonjë kujtim nga zona e Dibrës dhe pikës turistike që ai ka vizituar.

- Festat tradicionale të zonës nuk janë shumë të njohura për komunitetin. Nuk ka

materiale përshkruese mbi veçoritë e secilës festë, por edhe ato që ekzistojnë, paraqiten në mënyrë shumë sipërfaqësore. Festat tradicionale janë në rënie të

vazhdueshme dhe janë të paevidentuara apo dokumentuara. - Punët artizanale po lihen shumë pas dore dhe rrezikojnë të shkojnë drejt zhdukjes. - Gatimet dibrane janë mjaft të shijshme dhe të pasura në lloje, por nuk promovohen aq

sa duhet. - Infrastruktura rrugore është në gjendje mjaft të keqe, duke bërë që shumë zona

historike të jenë të vështira për t'u arritur, e sidomos ato malore. I tillë paraqitet rasti i muzeut të Kastriotëve në Sinën e Sipërme apo monumentet historike në NJA Lurë. Organizimet e festave tradicionale në terrene malore, si për shembull Dita e

Shënkollit në Selishtë, apo Festa e Korabit në bjeshkët e tij, bën që të jenë të vështira për t'u arritur. Edhe rruga nacionale që e lidh Peshkopinë me Tiranën është në gjendje

jo të mirë, duke bërë që distanca me kryeqytetin, aeroportin e Rinasit apo portin kryesor të Durrësit, të jetë me një distancë kohore rreth 4 orë. Shihet i domosdoshëm bashkëpunimi i institucioneve në nivel vendor, rajonal dhe qëndror për përmirësimin

e kësaj infrastrukture, në funksionit të zhvillimit të turizmit kulturor. - Sinjalistika turistike lë shumë për të dëshiruar. Mungojnë përgjithësisht hartat ose

tabelat orientuese që të çojnë tek objektet historike. Edhe ato që ekzistojnë, nuk janë të sakta ose nuk përmbajnë materiale përshkruese.

- Informacionet që u nevojiten turistëve për rrethin e Dibrës dhe vendet që dëshirojnë

të vizitojnë, ofrohen vetëm në zyrën e informacionit turistik në qytet in e Peshkopisë. Kjo zyrë e cila është në varësi të bashkisë Dibër, nuk qëndron e hapur gjatë gjithë

ditës. Po ashtu gjatë fundjavës dhe festave është e mbyllur. Punonjësit e saj nuk janë të fushës dhe kanë mangësi në komunikimin me turistët e huaj.

- Problem mbetet gjithashtu mungesa e një kulture mjedisore dhe mungesa e

informacionit mbi rëndësinë dhe vlerat që sjell ruajtja e trashëgimisë kulturore. Hedhja e mbeturinave rreth objekteve historike shqetëson turistët e sidomos të huajt.

Papastërtitë dhe mbeturinat e shumta të lëna nga turistët, krijojnë mjaft probleme mjedisore.

- Eksperienca në zhvillimin e turizmit kulturor duket e pamjaftueshme etj.

III.5. Menaxhimi i trashëgimisë kulturore.

Baza ligjore për mbrojtjen e trashëgimisë kulturore buron nga Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, në nenin 59 të saj. Sipas këtij neni, shteti brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve që disponon, si dhe në plotësim të nismës dhe të përgjegjësisë private, synon

mbrojtjen e trashëgimisë kombëtare, kulturore dhe kujdesin e veçantë për gjuhën

104

shqipe. 306 Ministria e Kulturës, Akademia e Shkencave, Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit, universitetet, si dhe organet e qeverisjes vendore, sipas fushave

përkatëse, bëjnë gjurmimin, mbrojtjen, konservimin, restaurimin, trajtimin, studimin, inventarizimin dhe katalogimin informatik të objekteve të trashëgimisë kulturore. Këto

objekte, ne mënyrë te detyrueshme, duhet të regjistrohen në Qendrën Kombëtare të Inventarizimit të Pasurive Kulturore, e cila lëshon pasaportën e objektit në bazë të këtyre të dhënave. 307 Për mbrojtjen dhe ruajtjen e trashëgimisë kulturore shihet e domosdoshme

njohja dhe zbatimi i legjislacionit ekzistues në këtë fushë. Kështu më poshtë po paraqesim disa nga ligjet apo vendimet më të rëndësishme mbi trashëgiminë kulturore në

Shqipëri:

- Ligj nr. 7867, datë 12.10.1994 “Për mbrojtjen e pasurisë kulturore të luajtshme dhe të

paluajtshme”. - Ligj nr. 9048, datë 07.04.2003 “Për trashëgiminë kulturore”.

- Ligj nr. 9154, datë 06.11.2003 “Për arkivat”. - Ligj nr. 9386, datë 04.05.2005 “Për muzetë”. - Ligj nr. 9863, datë 28.01.2008 “Për ushqimin”.

- Ligj nr. 10352, datë 18.11.2010 “Për artin dhe kulturën”. - Ligj nr. 107-2014 “Për planifikimin dhe zhvillimin e territorit”.

- Ligj nr. 93/2015 “Për turizmin” etj. Disa nga institucionet kryesore shtetërore, qëndrore apo vendore, që janë përgjegjëse në

menaxhimin e trashëgimisë kulturore materiale dhe shpirtërore të rrethit të Dibrës janë:

- Ministria e Kulturës.

- Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit. - Instituti i Monumenteve të Kulturës.

- Instituti i Arkeologjisë. - Instituti i Kulturës Popullore. - Qendra Kombëtare e Inventarizimit të Pasurive Kulturore.

- Qendra Kombëtare e Veprimtarive Folklorike Kulturore. - Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shtetit.

- Drejtoria e Trashëgimisë Kulturore. - Akademia e Shkencave. - Arkivi i Filmit.

- Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare Shkodër, sektori Dibër. - Drejtoria e Muzeut, pranë bashkisë Dibër etj.

Menaxhimi i kësaj trashëgimie përbëhet nga probleme mjaft të shumta. Ndër problemet kryesore mbetet pronësia e monumenteve të kulturës në rrethin e Dibrës. Pjesa më e

madhe e objekteve janë me pronësi shtetërore siç janë kishat dhe monumentet arkeologjike e historike. Në banesat dhe kullat tradicionale pronare të tyre janë familjet të

cilat kanë jetuar më parë aty, ndërsa në rastin e xhamisë së Allajbegisë, është në pronësi të Myftinisë Dibër. Shumë objekte janë shembur ose në rrezik shembjeje, ndërsa në të

306

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Neni 59, fq.14 307


105

tjerë janë bërë ndërhyrje pa asnjë kriter, duke prishur arkitekturën e mëparshme të tyre. Objektet kulturore të Dibrës janë të braktisura dhe investimet në to janë mjaft të pakta.

Menaxhimi i këtyre objekteve bëhet nga DRKK Shkodër, e cila ka sektorin e saj në Dibër. Në këtë sektor aktualisht ndodhen të punësuar vetëm dy specialistë, ndërkohë që

më parë ka qenë drejtori më vete.

Trashëgimia kulturore materiale në këtë rajon paraqitet mjaft e larmishme, pasi objektet

gjenden të përhapura në të gjithë anët e këtij territori. Kështu edhe perspektivat për zhvillimin e turizmit kulturor ose vizitonjës paraqiten mjaft të mëdha. Hapat kryesore

duhet të jenë në përmirësimin e infrastrukturës rrugore, si dhe në restaurimin dhe ruajtjen e këtyre objekteve të kulturës. Gjithashtu këto objekte duhet të përfshihen më tepër nëpër guidat turistike të zhvilluara në Dibër. Edhe sinjalistika turistike duhet përmirësuar, duke

bërë që të ketë rritje të ndjeshme të numrit të turistëve. Duhet një promovim më i madh mbi objektet kulturore dhe trashëgiminë shpirtërore, sidomos në pikat ku është mjaft e

fortë si kuzhina tradicionale, festat lokale, lojërat popullore etj.

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e tretë.

Treva e Dibrës është banuar që në periudhat më të hershme prehistorike. Vendbanimet e shumta prehistorike të trevës dibrane, e dëshmojnë të banuar që nga

neoliti i hershëm. Popullsia dhe ndarja territoriale kanë pësuar ndryshime të herëpashershme.

Trashëgimia materiale dhe shpirtërore paraqitet mjaft e larmishme dhe me mundësi të shumta për zhvillimin e turizmit kulturor. Prezenca e kësaj trashëgimie ofron mundësi punësimi në sektorin e turizmit.

Trashëgimia kulturore materiale në rrethin e Dibrës prezantohet me disa kategori

monumentesh si: monumente arkeologjike, arkitekturore, historike, kulti, artistike dhe etnografike.

Monumentet e kulturës përfaqësohen nga një larmi objektesh si: kala, qyteza, banesa karakteristike tradicionale, objekte të kultit mysliman dhe të atij të krishterë. Kalaja e

Grazhdanit është objekti më i rëndësishëm arkeologjik dhe historik.

Trashëgimia shpirtërore e Dibrës përfaqësohet nga folklori muzikor, festat lokale,

lojërat popullore, gatimet tradicionale, artizanati, zejet e ndryshme etj., të cilat përbëjnë motive shtesë për zhvillimin e turizmit kulturor.

Trashëgimia kulturore në rrethin e Dibrës përfshihet nga probleme të shumta dhe

komplekse. Objektet kulturore janë të braktisura dhe nuk menaxhohen siç duhet, ka

mungesë të fondeve financiare për mirëmbajtjen e tyre, probleme në promovimin e turizmit kulturor dhe përfshirje e vogël në guidat turistike, gërmime arkeologjike të

pakta, infrastrukturë rrugore dhe turistike jo e mirë, probleme mjedisore etj.

106

KAPITULLI IV

INFRASTRUKTURA SI NXITËSE E ZHVILLIMIT TURISTIK

IV.1. Rrjeti i transportit rrugor.

Transporti përfaqëson bazën për lëvizjet turistike dhe luan rol parësor në zhvillimin e

turizmit. Zhvillimi dhe përparimi i turizmit është i lidhur ngushtë me transportin dhe mjetet e transportit. Me rritjen dhe përsosjen e mjeteve e transportit dhe përmirësimin e

strukturave të tyre është mundësuar një udhëtim masiv, i shpejtë dhe i lirë për një numër të madh njerëzish. Pra, mjetet e reja të transportit kanë ndikuar fuqimisht mbi zhvillimin e turizmit, por edhe turizmi ka ndikimin e vet mbi zhvillimin e transportit dhe përsosjen e

elementeve të veçanta të tij.308 Rrethi i Dibrës paraqet mundësi të shumta udhëtimi për në këtë rajon. Me përfundimin e “Rrugës së Arbërit”, distanca Tiranë-Peshkopi do të mbetej

më pak se 100 kilometër me një kohëzgjatje mesatare më pak se dy orë. Sot janë disa rrugë që mund të përdoren për arritjen në destinacion dhe në rastin tonë në qytet in e Peshkopisë. Në grafikun e mëposhtëm paraqiten distancat e këtij qyteti me disa nga pikat

kryesore të Shqipërisë dhe vendet kufitare.

Grafiku IV.1. Distanca e Peshkopisë nga disa qytete kryesore (km). Burimi: Të dhënat janë siguruar në google.com/maps.

Nga Tirana për në qytetin e Peshkopisë, ofrohen disa mundësi lëvizjeje me automjete në drejtime të ndryshme si nga Burreli, Rrësheni, Kukësi, Librazhdi apo Republika e

Maqedonisë nëpërmjet pikës së kalimit kufitar të Bllatës. Por segmenti që do i jepte

308


0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

200

107

zgjidhje njëherë e përgjithmonë kësaj treve është “Rruga e Arbërit”, e cila do shkurtonte ndjeshëm distancën, kohën dhe koston e udhëtimit.

Rruga kryesore është ajo Tiranë-Peshkopi me gjatësi 164 kilometër dhe zgjat afërsisht 4

orë. Ky itinerar është Tiranë-Milot-Burrel-Bulqizë-Peshkopi. Është itinerari që lëvizin pothuajse të gjithë udhëtarët me vetura, furgona apo autobusa dhe mjetet e tonazhit të rëndë. Segmenti në gjendje më të keqe paraqitet segmenti Burrel-Klos. Përveç segmentit

Tiranë-Milot dhe Bulqizë-Shupenzë, pjesa tjetër paraqitet me gropa dhe kthesa të shumta.

Itinerar i ngjashëm me atë të mësipërm me një devijim të vogël, është itinerari Tiranë-

Milot-Rrëshen-Burrel-Bulqizë-Peshkopi. Ky itinerar është rreth 10 kilometër më i gjatë se aksi i mësipërm, por segmenti Rrëshen-Burrel është zgjeruar dhe asfaltuar vitet e

fundit dhe sa vjen e frekuentohet më shumë pasi paraqitet në gjendje më të mirë sesa Shkopet-Burrel.

Figura IV.1. Infrastruktura rrugore për në bjeshkën e Gramës dhe Lurë.


Mundësi tjetër lëvizjeje për në qytetin e Peshkopisë paraqet “Rruga e Kombit” e cila nga Tirana deri në Kukës është 137 kilometër. Gjithashtu me asfaltimin e rrugës Kukës-

Peshkopi në vitin 2011, me gjatësi rreth 75 kilometër, ky itinerar është mjaft i frekuentuar, sidomos gjatë verës. Gjatë dimrit ky segment paraqet vështirësi të shumta për shkak të rrëshqitjeve të gurëve, rrëshqitje të vendit, reshjeve të shumta dhe të

shpeshta të dëborës, terren i thyer dhe me kthesa të shumta. Ndërsa gjatë verës paraqitet më i frekuentuar, pasi ka klimë të freskët, peizazh fantastik të vargmalit të Korabit dhe

luginës së Drinit të Zi, shtëpi tradicionale, gatime tradicionale mjaft cilësore në restorantet buzë rrugës. Pikërisht gatimet tradicionale në Kalanë e Dodës si: mish i pjekur qengji nga bjeshkët, djath apo gjizë deleje dhe dhie, fli me renda, raki thane etj., janë me

emër në gjithë zonën e Dibrës dhe përbëjnë një arsye më tepër për të lëvizur në këtë segment.

Gjithashtu me hapjen e tunelit të Kërrabës që lidh Tiranën me Elbasanin, shtohet edhe një itinerar që mund të përdoret për të arritur në qytetin e Peshkopisë. Kështu nëpërmjet

doganës së Qafë Thanës dhe udhëtimit në pjesën e Maqedonisë Perëndimore, kalohet në doganën e Bllatës që është rreth 19 kilometër nga Peshkopia. Kjo është një mundësi

shumë e mirë udhëtimi, por nevojitet siguracion për jashtë vendit për automjetet.

108

Me përfundimin e aksit Ura e Çerenecit-Librazhd, ofrohet mundësia e lëvizjes Tiranë-Elbasan-Librazhd-Ura e Çerenecit-Peshkopi. Problemi mbetet pasi ky segment nuk është

asfaltuar, duke bërë që punimet përveçse të mos përfundojnë në kohën e parashikuar, të ndërpriten plotësisht për shkak të mungesës së fondeve financiare.

Harta IV.1. Rrjeti rrugor i rrethit të Dibrës dhe distanca e NJA nga Peshkopia. 309

Punoi: F. Cena.

Nëse destinacion kryesor është Lura, bëhet e mundur lëvizja me nisje nga Tirana

nëpërmjet fshatrave Kurbnesh dhe Lajthis të rrethit të Mirditës. Ndërsa në Selishtë edhe pse segmenti është i vështirë për t'u kaluar, ekziston rruga që kalon nëpërmjet fshatrave malorë të rrethit të Matit.

Sipas të dhënave të marra nga Parlamenti i Shqipërisë në prill të vitit 2014, rrugët rurale në rrethin e Dibrës janë 195 kilometër në total ku nga këto 96 janë rrugë rurale rajonale

dhe 99 kilometër janë rajonale. Nga të gjithë NJA të rrethit të Dibrës, janë të lidhura me asfalt me qytetin e Peshkopisë vetëm Maqellara, Melani, Tomini, Kastrioti, Sllova dhe

Kalaja e Dodës. NJA e Muhurrit e cila është asfaltuar gjatë regjimit komunist, është e degraduar dhe nuk është mirëmbajtur dhe rikonstruktuar fare gjatë periudhës së tranzicionit. Gjithashtu në gjendje mjaft të mjeruar janë NJA Lurë, Selishtë, Zall Reç,

Zall Dardhë, Arras, Fushë Çidhën dhe Luzni.

309

Të dhënat janë siguruar në google.com/maps

109

Transporti publik është privat dhe kryhet me furgonë. Në të gjithë zonën e Dibrës nuk ka transport me autobusë, tren apo rrugë ajrore. Transporti lokal, që lidh fshatrat me

Peshkopinë, kryesisht bëhet me furgonë jo të liçensuar. Përllogaritet të jenë rre th 282 furgonë që kryejnë aktivitet në nivel lokal. Më e vështirë është rruga e Lurës, që nuk ka

linjë me Peshkopinë, si dhe zonat e Reçit, Dardhës, Selishtës, Arrasit, Sllovës dhe Kalasë së Dodës. Mjetet e transportit në këto zona lëvizin vetëm dy herë në ditë (mëngjes dhe pasdite). Për zonat e tjera situata e transportit është më e mirë. Transporti publik me

Tiranën kohët e fundit është disiplinuar. Ai kryhet me furgonë të licensuar që kanë një kapacitet mbi 11+1 persona. Ata nisen me një orar të mirëpërcaktuar dhe janë brenda

kushteve teknike dhe standardeve të vendosura nga Ministria e Transportit. Gjithsej numërohen 284 furgonë, të cilët nisen çdo ditë nga Peshkopia dhe Tirana në orare fikse.310

IV.2. Sistemi i ujësjellës-kanalizimeve.

Rrethi i Dibrës ka një rrjet të ujësjellësit që furnizohet nga burime ujore të ndryshme. Ujësjellësit kryesore janë ai i Kalasë së Dodës, Sopanikës, Luznisë, Muhurrit, Kërçinit, Hinoskës etj. Po ashtu ka burime që shfrytëzohen në bazë familje, lagjeje, fisi apo fshati

nga burime ujore të afërta. Ujësjellësi më i rëndësishëm është ai i Kalasë së Dodës pasi përveç zonës, furnizon me ujë edhe qytetin e Peshkopisë dhe fshatrat përreth. Ujësjellësi i

Sopanikës, furnizon me ujë të pijshëm një sasi të konsiderueshme të fshatrave. Ndërsa rrjetet e tjera furnizojnë kryesisht fshatra brenda njësisë së tyre administrative. Dibra konsiderohet një vend me pasuri të shumta ujore që mund të përdoren për ujë të pijshëm.

Në vitin 2015 filluan punimet për rehabilitim e gjithë rrjetit të brendshëm të ujësjellësit në qytetin e Peshkopisë. Ky është një investim me vlerë rreth 4 milion euro, i mbështetur

nga qeveria austriake. Pritet me mjaft interes përfundimi i këtij projekti, pasi do të zgjidhte problemin e furnizimit me ujë të pijshëm të qytetit të Peshkopisë dhe të fshatrave përreth. Konfliktet mbi pronësinë janë bërë pengesë, në mjaft raste, për ndërtimin apo

ndërprerjen e punimeve në disa ujësjellësa.

Aktualisht sot prodhohet për furnizimin me ujë të pijshëm, vetëm 12-15 m3/sekondë ose

afro 80 m3 për person në vit në nivel kombëtar. Furnizimi me ujë bëhet kryesisht nëpërmjet përdorimit të ujërave të burimeve sipërfaqësore pa trajtim të veçantë për arsye

se cilësia e tyre është brenda kushteve higjeno-sanitare të përcaktuara nga standardet e cilësisë së ujit të pijshëm, me karakteristikat fiziko-kimike të lejuara. Burimet kryesore të ujit të pijshëm që shfrytëzohen në zonën e Dibrës janë burimi i Preshit dhe i bjeshkës së

Shehit në Korab, Sopanika në Arras, Lashkiza në Zall Dardhë, Gura e Muhur it, Gura e Meres në Luzni, burimet e Selishtës, Hinoska në Melan, burimet e Kërçinit në

Maqellarë. 311 Sistemi i ujit të pijshëm përballet me një problematikë komplekse. Problematikat kryesore lidhen me mungesën e shërbimit të furnizimit me ujë të gjithë territorit të Dibrës, cilësia e ulët e shërbimit të furnizimit me ujë të konsumatorëve,

310

DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, shkurt 2016, fq. 36 311

ALCDF, Studimi për zonën funksionale Dibër, prill 2015, fq.40

110

humbje të larta të sasisë së ujit, performancë e dobët në administrimin dhe menaxhimin e tij, konfliktet sociale për pronësinë etj.312

Në rrethin e Dibrës nuk kanë akses në shërbimin e sistemit të kanalizimeve të zeza 83.5

% e popullsisë313 dhe 39 % me ujin e pijshëm.314 Sistemi i kanalizimeve paraqitet në gjendje të rëndë, ku në pjesën më të madhe të territorit ato mungojnë fare. Njësitë administrative që kanë pjesërisht akses në këtë shërbim janë: Maqellara, Melani, Tomini,

Arrasi dhe Peshkopia.

IV.3. Menaxhimi i mbetjeve.

Mënyra e menaxhimit të mbetjeve në rrethin e Dibrës ka ndryshime të dukshme mes sistemit të menaxhimit në zonat rurale që menaxhohen nga 14 njësitë administrative dhe

në qytetin e Peshkopisë. Në zonat rurale ky shërbim pothuajse mungon fare, vetëm disa NJA si: Maqellara, Melani, Tomini, Selishta, Muhurri kanë marrë disa masa elementare

për menaxhimin e mbetjeve, por që nuk kanë një sistem menaxhimi, por vetëm disa elementë të kujdesit të grumbullimit të mbetjeve. Shumica e mbetjeve në zonat rurale hidhen nga vetë banorët buzë përrenjve dhe lumenjve, duke ndotur mjedisin dhe rritur

rrezikun që vjen nga ndotja e ujërave për mjedisin dhe ajrin. 315

Figura IV.2. Grumbullimi dhe djegia e mbeturinave në qytetin e Peshkopisë.


Sasia e mbetjeve është rreth 17136 ton në vit, nga të cilat vetëm në qytetin e Peshkopisë janë 8300 ton në vit ose rreth 49 % e gjithë sasisë. Në nivel zone janë 47 ton mbeturina në ditë të cilat gjenerohen afërsisht 600 gram mbeturina në ditë nga çdo person ose 215

kg mbeturina për person në vit. Kjo shifër në qytet është më e lartë dhe arrin rreth 415 kg mbeturina në vit për çdo banor. Po të kemi parasysh që gjatë ditës në Peshkopi vijnë dhe

shumë banorë nga zonat përreth dhe mbetjet që prodhohen nga bisneset dhe instituc ionet,

312

ALCDF, Studimi për zonën funksionale Dibër, prill 2015, fq.42 313

Po aty 314

DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, shkurt 2016, fq.37 315

ALCDF, Studimi për zonën funksionale Dibër, prill 2015, fq.52

111

në qytetin e Peshkopisë shtohet sasia e mbetjeve me afër 30 % më shumë në ditë, duke krijuar një situatë jo të mirë të pastërtisë në qytet. 316

Pjesa më e madhe e njësive administrative nuk kanë pika për depozitimin e mbetjeve.

Nga 15 NJA, 8 prej tyre nuk e ofrojnë këtë shërbim, dhe 3 njësitë e tjera që e ofrojnë, përdorin fushën e depozitimit në Peshkopi, siç janë Tomini, Melani dhe Arrasi. Njësitë e tjera si Maqellara, Selishta, Sllova dhe Muhurri, kanë një pikë depozitimi buzë lumit dhe

përrenjve, jashtë çdo kushti dhe standardi teknik. Fusha e depozitimit në Peshkopi është e ndërtuar në vitin 2003, është më pak se 2 kilometër larg nga qyteti dhe është planifikuar

të jetë për një periudhë 25 vjeçare me një kapacitet deri në 1000 ton në muaj (33 ton në ditë), dhe nuk i përmbush kushtet e një landfilli, duke pasur një kapacitet prej 40 % më pak të planifikuar se realiteti. Djegia dhe filtrimi i ujërave nëntokësore janë një burim i

madh ndotjesh për banorët e zonës afër fushës së depozitimit dhe ujërat e përroit të Llixhave. Në zonat rurale të njësive administrative Maqellarë, Tomin, Melan, Arras,

Selishtë, Muhurr dhe Sllovë nuk ka një proçes të qartë të mbledhjes dhe grumbullimit të mbeturinave, të cilat nuk kanë kosha ose pika grumbullimi, por bëhet derë më derë në ditë të caktuara. Por edhe kjo mënyrë nuk mundësohet në të gjithë fshatrat. Këto NJA për

transportin e mbeturinave kanë në pronësi të tyre nga një kamion që bëjnë trasportimin dhe një person të punësuar për këtë shërbim.317

Të gjithë shërbimin e pastrimit për qytetin e Peshkopisë, bashkia e ofron nëpërmjet brigadës së pastrimit që është e vendosur pranë zyrës së shërbimit. Në qytet janë pikat e

grumbullimit të mbetjeve të cilat janë vendosur në blloqe pallatesh gjithsej janë 160 kazana, ku hidhen mbetjet shtëpiake, mbetjet tregtare dhe mbetjet industriale. Mbetjet spitalore kanë koshat e tyre pranë spitalit rajonal të Peshkopisë. Transporti i mbetjeve

bëhet nga 5 makinat që janë pronë e bashkisë si dhe 1 traktor me zinxhir që është në fushën e depozitimit. Ky shërbim bëhet çdo ditë në oraret e mëngjesit. 318

IV.4. Burimet energjitike.

Nëpërmjet hidrocentralit të Ulzës, bëhet i mundur furnizimi me energji elektrike për

rrethin e Dibrës. Shpërndarja e saj kryhet në stacionin elektrik të Peshkopisë dhe nga nënstacioni në Fushë Çidhën. Furnizimi me energji elektrike përgjithësisht është i

vazhdueshëm gjatë 24 orëve, por edhe ndërprejra e saj është një dukuri e zakonshme. Kjo ndodh për shkak se rrjeti elektrik është në gjendje të amortizuar dhe sidomos, k ur moti është i paqëndrueshëm. Në disa zona të thella malore apo fshatra të largëta, kjo energji

shkon me intensitet të dobët, duke u bërë kështu një problem shqetësues për banorët apo turistët që kanë vendosur të frekuentojnë këto vende. Edhe pse janë vendosur aparatë

matës, një pjesë e madhe e energjisë merret në mënyrë të paligjshme. Janë ndërtuar gjithashtu hidrocentrale me kapacitete të ndryshme në disa zona të këtij rajoni si Selishtë, Lurë etj.

316

ALCDF, Studimi për zonën funksionale Dibër, prill 2015, fq.53 317

Po aty, fq.54 318

Po aty

112

IV.5. Telekomunikacioni.

Shërbimi i internetit dhe telefonisë fikse mbulohet kryesisht nëpërmjet kompanisë “ALBtelecom”. Telefonat fiks përdoren përgjithësisht në zyrat e institucioneve shtetërore

dhe nga banorët e qytetit të Peshkopisë. Kompania e cila mbulon me internet tokësor, pjesën më të madhe të rrethit të Dibrës, është ALBtelecom. Edhe pse në një përqindje të ulët, shërbimi i internetit ofrohet edhe në mënyrë satelitore. Shërbimi i telefonisë së

lëvizshme në rajonin e studimit, ofrohet nga të gjitha kompanitë celulare që operojnë në Shqipëri, duke zgjidhur komunikimin e banorëve dibranë. Pra ekzistojnë katër kompani

telefonike që janë: PLUS Communication, Eagle mobile, Telekom Albania dhe Vodafone Albania. Këto kompani mbulojnë me valë telefonike të gjithë territorin edhe pse shërbimi tyre nuk është kudo njëlloj, pasi ka zona që kanë shumë pak valë ose aspak, e kjo

kryesisht në zonat e thella apo në lartësi të mëdha mbi nivelin e detit.

IV.6. Arsimi.

Aktualisht sistemi arsimor në rrethin e Dibrës, përbëhet vetëm nga arsimi parauniversitar. Me përjashtim të Shkollës Amerikane 9-vjeçare (private), e cila është hapur vitet e fundit

në qytetin e Peshkopisë, të gjitha shkollat e tjera janë publike.

Figura IV.3. Ish-filiali i Peshkopisë. Foto: F. Cena, 2013.

Gjatë periudhës së viteve 2009-2015, Universiteti “Aleksandër Moisiu” Durrës, hap filialin e tij në qytetin e Peshkopisë, duke ofruar programe të studimeve në 21 drejtime të

ndryshme të sistemit Bachelor. Programet e studimet janë ofruar si me kohë të plotë ashtu edhe me kohë të pjesshme. Drejtimet në sistemin me kohë të plotë ishin: financë-

kontabilitet, financë-bankë, administrim biznes, menaxhim marketing, matematikë-fizikë, matematikë-informatikë, bio-kimi, informatikë-anglisht, gjuhë letërsi-anglisht, psikologji-sociologji, infermieri e përgjithshme, prodhim bimor, prodhim blegtoral,

agrobiznes, ekspert në proçese formimi, specialist rrjetesh kompjuterike, drejtësi dhe asistent ligjor. Ndërkohë në sistemin Bachelor me kohë të pjesshme janë afruar këto programe studimesh: cikël i ulët, infermieri e përgjithshme, drejtësi, administrim biznes

dhe asistent ligjor.

113

Arsimi i mesëm në rrethin e Dibrës përfaqësohet nga 9 shkolla të këtij niveli. Nga këto vetëm njëra është e mesme profesionale, të tjerat janë shkolla të mesme të përgjithshme.

Shkolla e mesme profesionale “Nazmi Rushiti” ndodhet në qytetin e Peshkopisë dhe ofron specializime në drejtime si pedagogji, ekonomik, mekanikë dhe gjuhë të huaja.

Ndërkohë shkollat e tjera të mesme të përgjithshme ndodhen në Peshkopi, Maqellarë, Kastriot, Sllovë, Muhurr, Arras, Lurë dhe Zall Dardhë. Duke qenë se një pjesë e tyre kanë numër të vogël nxënësish, janë bashkuar me ato 9-vjeçare duke formuar të ashtuquajturat

shkollat e mesme të bashkuara. Numri më i madh i nxënësve në arsimin e mesëm është në shkollat që ndodhen në zonat më të populluara si Peshkopi, Maqellarë, Kastriot dhe

Muhurr.

Sistemi publik arsimor parauniverstar përfshin 9 shkolla të mesme, 41 shkolla 9-vjeçare

dhe 69 kopshte, të shtrira në të gjithë njësitë administrative të Dibrës. Gjatë vitit mësimor 2014-2015 numri i nxënësve në arsimin parauniversitar ishte 14462 nxënës, nga të cilët

2124 nxënës i takojnë arsimit parashkollor, 9525 nxënës arsimit 9-vjeçar dhe 2813 arsimit të mesëm. Gjatë këtij viti arsimor janë angazhuar 1087 mësues dhe edukatore, nga të cilët 112 janë edukatore, 749 mësues në ciklin 9-vjeçar dhe 226 mësues në shkollën e

mesme.319 Një ndër problemet më serioze të arsimit është braktisja e arsimit të detyruar 9-vjeçar. Përqindja e grupmoshës që ndjek arsimin e detyruar është ulur në 95 %. Më

serioze paraqitet gjendja e fëmijëve të cilët nuk regjistrohen në shkollë. Ky problem është më i ndjeshëm në zonat që karakterizohen nga lëvizje e madhe e popullsisë, si Zall Reçi, Zall Dardha, Lura, Selishta, Luznia, Sllova dhe Kalaja e Dodës. 320

Mbipopullimi i zonës urbane në Peshkopi ka krijuar probleme, të cilat lidhen jo vetëm me shpërndarjen gjeografike të shkollave, por edhe me funksionimin normal të orëve

mësimore në shkollat ekzistuese. Në zonën urbane numri i nxënësve për një klasë është në rritje. Në të gjitha klasat e shkollave në qytet ky numër i kalon kuotat normale dhe

arrin deri në 40-42 nxënës për një klasë në arsimin 9-vjeçar dhe 35-40 nxënës për një klasë në arsimin e mesëm. E kundërt paraqitet gjendja në zonat rurale. Shpërndarja e madhe territoriale e komunitetit dhe numri i ulët i nxënësve për çdo klasë ka çuar në

krijimin e klasave mikse, me deri 18 nxënës për shkollën 9-vjeçare dhe 15 nxënës për shkollën e mesme, si në Zall Dardhë, Zall Reç, Muhurr, Kala e Dodës etj. 321

IV.7. Shëndetësia.

Në Dibër aktualisht operojnë në nivel komuniteti 162 qendra mjekësore pa shtretër (1

poliklinikë, 15 qendra shëndetësore dhe 146 ambulanca,) 1 spital rajonal, 15 konsultore të nënës, 15 konsultore për fëmijë, 15 farmaci dhe 11 klinika dentare private. Spitali rajonal

ofron shërbime në patologji, obstetri-gjinekologji, kirurgji, infektiv, pediatri, reanimacion, radiologji dhe shërbime laboratorike. Spitali ka një kapacitet prej 270

319

DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, shkurt 2016, fq.30 320

Po aty, fq.31 321

Po aty

114

shtretërish.322 Më poshtë po paraqesim personelin shëndetësor dhe objektet si ambulanca apo qendra shëndetësore që ndodhen në rrethin e Dibrës, sipas njësive administrat ive.

Numri i punonjësve në shërbimin shëndetësor është 24 mjekë specialistë, 222 staf

mjekësor (infermierë) dhe 137 punonjës administrate. Struktura gjinore e stafit spitalor është 84 % femra, ndërkohë që femrat përbëjnë vetëm 33 % të mjekëve specialistë. Shërbimi spitalor është i përqendruar në tri godina, ku kurohen pacientë nga rrethi i

Dibrës dhe më gjerë. Në saj të investimeve të kryera janë përmirësuar ambientet dhe pajisjet mjekësore, ndërkohë që mbetet shqetësim mungesa e mjekëve në disa

specialitete. 323 Mungesa e disa specialiteteve dhe kualifikimi jo shumë i lartë i mjekëve, bën që shumë banorë të nisen drejt kryeqyteti për vizita mjekësore më të specializuara.

Njësia administrative

Numri

i qendrave shëndetësore

Numri i ambulancave

Numri i mjekëve

Numri i infermierëve

Peshkopi 1 6 6 29

Maqellarë 1 19 3 40

Melan 1 4 1 18

Tomin 1 6 3 29

Muhurr 1 4 1 12

Kastriot 1 8 2 22

Fushë Çidhën 1 3 1 9

Sllovë 1 4 1 14

Kala e Dodës 1 3 0 9

Z. Dardhë+Z. Reç 2 0 1 13

Lurë 1 1 1 8

Arras 1 4 1 14

Selishtë 1 2 1 9

Luzni 1 3 1 9

TOTALI 15 67 23 235

Tabela IV.1. Të dhëna mbi treguesit shëndetësorë.

Burimi: DRSKSH Dibër, janar 2014.

Tranzicioni i vështirë ka lënë gjurmë edhe në sistemin shëndetësor në Dibër. Treguesi në

ulje i jetëgjatësisë mesatare, nga 72 në 70.5 vjeç, niveli i lartë në përgjithësi i mortalitetit, 10 të porsalindur, niveli i lartë i mortalitetit mëmësor, i theksuar ky në zonat rurale, të gjithë këta janë tregues të një gjendjeje jo shumë të kënaqshme. Qendrat mjekësore pa

shtretër u bënë objekte të shkatërrimit dhe zaptimit, kryesisht në zonën e fshatrave. Me institucionet spitalore dhe ato të shërbimit parësor ka gjithmonë probleme që lidhen me

pronësinë e tokës. Sot zona e Dibrës ka edhe numrin më të vogël të qendrave

322

DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, Shkurt 2016, fq.31 323

Po aty

115

shëndetësore për çdo 10000 banorë dhe gjendja në këto qendra nuk është e kënaqshme. Mungesa e infrastrukturës, që lidhet me rrugët dhe me mjetet, çon në rritjen e rasteve të

urgjencave të patrajtuara nga personeli i kualifikuar. 324

IV.8. Sporti.

Ndër sportet më të suksesshme dhe tradicionale në rrethin e Dibrës njihen mundja, futbolli, alpinizmi, volejbolli për femra, gjimnastika etj. Ekipet mbajnë emrin e klubit

sportiv “Korabi”. Infrastruktura sportive përfshin Pallatin e Sportit “Bashkim Lala”, përfundimi i punimeve të të cilit ishte pas viteve 2000. Dibra ka fushën e futbollit, në të

cilën akoma nuk është ndërtuar një stadium, por vetëm rrethim me tela dhe hekura e kësaj fushe.

Klubi i futbollit KS “Korabi” është krijuar në vitin 1930. Arritja më e madhe gjatë 50 viteve të fundit ishte sezoni 2015-2016, ku klubi i Korabit shpallet kampion i Kategorisë

së Parë, në Grupin A (Grupi i Veriut). Me këtë triumf ngjitet në sezonin 2016-2017, në elitën e futbollit shqiptar, Kategorinë Superiore. Mundja është sporti më popullor në Dibër dhe më i suksesshëm në të gjithë kohërat. Këtë e dëshmojnë medaljet e fituara nga

dibranët në veprimtari kombëtare dhe ndërkombëtare, duke përfaqësuar edhe ekipin kombëtar. Në zonën e Gollobordës (sot pjesë e rrethit të Bulqizës) mundja është akoma

aktiviteti kryesor në gëzimet apo aktivitetet popullore. Ekipi i mundjes është krijuar në vitin 1948. Edhe alpinizmi është një sport i lashtë në Dibër. Kjo edhe për shkak të terrenit malor që ofron zona, ku janë kryer ngjitje nga alpinistë dibranë në vargjet e Korabit si

dhe në majat e shumta e të thepisura që ofron rrethi i Dibrës. Vitet e fundit po kryhen risi të ndryshme siç është rafting në lumin e Drinit të Zi. Sporti i gjuetisë dhe peshkimit kryesisht ushtrohen kryesisht në mënyrë të paligjshme. Shkollat e mesme në qytetin e

Peshkopisë një ditë gjatë vitit shkollor gjatë dimrit, bëjnë aktivitet sportiv me ski sipër kodrave të qytetit.

Sukseset e sportistëve dibranë i dëshmojnë dekoratat, titujt dhe medaljet e shumta të fituara ndër vite. Kështu titullin “Nderi i Sportit Shqiptar” e kanë marrë Taxhedin Shehu,

Xhelil Cibaku dhe Fiqiri Rama. “Mjeshtra të merituar të Sportit” janë dekoruar Skënder Rama (mundje), Liljana Isufi (volejboll) dhe Meleq Zajmi (mundje). 325 Gjithashtu kanë

marrë çmime si “Mjeshta Sporti”, janë shpallur kampionë kombëtarë etj., sportistë të shumtë të kategorive të ndryshme nga treva e Dibrës.

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e katërt.

Infrastruktura rrugore paraqitet në gjendje jo të mirë. Problemet fillojnë që nga rruga

nacionale Peshkopi-Tiranë që zgjat 4 orë udhëtimi dhe është mjaft e dëmtuar. Më e rëndë është situata për rrugët lokale duke bërë që shumë objekte turistike të arrihen me vështirësi.

324

DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, Shkurt 2016, fq.32 325

Duka, H., Kultura fizike dhe sportet në Dibër, Dibër 2004, fq.89

116

Rrjetet e ujësjellësve marrin ujë nga burime të ndryshme malore. Në shumë zona është problem furnizimi më ujë të pijshëm dhe rrjeti në shumë raste është i

amortizuar. Duke qenë se rrethi i Dibrës përbëhet nga burime të shumta ujore, nuk duhet të ketë probleme për furnizmin me ujë të pijshëm.

Kanalizimet e zeza janë prezente vetëm në qytetin e Peshkopisë dhe në disa nga

fshatrat e njësive administrative të mëdha. Në pjesën tjetër të territorit përdoren

gropat septike ose ujërat derdhen në rrjedhjet ujore, duke ndotur ambientin përreth dhe ofruar një imazh negativ te turistët.

Menaxhimi i mbetjeve urbane është ndër sektorët më problematikë të zonës. Bie në

sy mungesa e landfilleve dhe mbetjet urbane depozitohen në vendgrumbullime të

përcaktuara nga njësitë administrative. Në mjaft zona hidhen në përrenj dhe lumenj ose digjen duke ndotur ajrin.

Furnizimi me energji elektrike përgjithësisht është i vazhdueshëm gjatë 24 orëve, por

edhe ndërprerja e saj është një dukuri e zakonshme. Kjo ndodh për shkak se rrjeti

elektrik është në gjendje të amortizuar e sidomos kur moti është i paqëndrueshëm.

Shërbimi i telefonisë së lëvizshme në rrethin e Dibrës, ofrohet nga të gjitha kompanitë celulare që operojnë në Shqipëri, duke zgjidhur komunikimin e banorëve të zonës. Shërbimi i internetit dhe telefonisë fikse mbulohet kryesisht nëpërmjet

kompanisë “ALBtelecom”, sidomos në qytetin e Peshkopisë dhe në zonat e populluara rurale.

Sistemi arsimor përbëhet vetëm nga arsimi parauniversitar. Ekzistojnë 9 shkolla të

mesme, nga të cilat njëra është shkollë e mesme profesionale. Shkolla 9-vjeçare

publike ndodhen 41 të tilla dhe 1 private. Deri në vitin 2015 ka ekzistuar në qytetin e Peshkopisë, filiali i Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës, duke ofruar programe

të studimeve në 21 drejtime të ndryshme të sistemit Bachelor.

Infrastruktura në shëndetësi përbëhet nga Spitali Rajonal i Peshkopisë, nga një

qendër shëndetësore për çdo njësi administrative, ambulanca pothuajse në gjysmën e fshatrave, farmaci etj. Evidentohet mungesa e mjekëve specialistë të cilët janë vetëm

në ditë të caktuara në spitalin e Peshkopisë ose nuk ka fare për disa specialitete.

Sportet në Dibër përfaqësohen nga aktivitete të shumëllojshme dhe të traditës si:

mundje, futboll, volejboll, alpinizëm etj. Infrastruktura sportive përbëhet nga Pallati i Sportit dhe fusha e futbollit në qytetin e Peshkopisë. Ekipet sportive mbajnë emrin

“Korabi”.

117

KAPITULLI V

LLOJET E TURIZMIT

V.1. Historiku i zhvillimit turistik.

Rrethi i Dibrës ka një historik të hershëm të lëvizjes turistike. Në fakt nuk ka të dhëna të

sakta për numrin e turistëve para dhe gjatë regjimit komunist në vendin tonë. Gjatë viteve të komunizmit në rrethin e Dibrës u ndërtuan 2 objekte kryesore për pushime. Kështu në

Lurë në vitin 1972 hapet kampi i parë për pushime, kryesisht gjatë stinës së verës, por edhe gjatë dimrit. Ky objekt është ekzistues edhe në ditët tona, edhe pse janë ndërtuar hotele të tjera me kapacitete më të mëdha dhe më bashkëkohore. Në bulevardin e qytetit

të Peshkopisë, në vitet '70 ndërtohet hotel “Turizmi”. Ekspedita të shumta në rrethin e Dibrës kanë kryer mjaft studiues dhe personazhe të huaj si studiuesja britanike Mary

Edith Durham, J. G. Von. Hahn-Konsull i Austrisë në Janinë etj. Përsa i përket evolucionit turistik ndër vite, të dhënat e siguruara janë mbi aktivitetin kurativ të ujërave termale të Peshkopisë.

Aktiviteti kurativ në ujërat termale të qytetit të Peshkopisë ka filluar që në vitet 1600, kur

janë përdorur nga krahina dhe më gjerë në mënyrë të vazhdueshme për efektet kurative. Gojëdhënat janë transmetuar brez pas brezi për efektin e tyre kurativ, derisa rreth viteve 1870 filluan të përdoren dhe të mirëmbahen nga komuniteti i krahinës. Njerëz me dijeni

në mjekimet popullore, i kanë rekomanduar për shërim të disa sëmundjeve. Rreth vitit 1928, u ndërtua i pari hauz me mbulesë, që filloi të përdoret me pagesë nga bashkia e qytetit. Në vitin 1953 fillon shfrytëzimi shkencor i tyre dhe ndërtohet i pari mjedis për

larje me vaska, si dhe hoteli pranë tyre për të shtruarit. Ndërkohë që kompleksi me vaska dhe kabinete të terapive të veçanta u ndërtua në vitin 1989. 326

Në periudhën e tranzicionit, të dhëna mbi numrin e turistëve mund të gjejmë në pak zyra apo institucione shtetërore. Zyra e informacionit turistik, është hapur dhjetëvjeçarin e

fundit në qytetin e Peshkopisë. Aty gjenden të dhëna mbi numrin e turistëve, origjinën apo destinacionin e tyre, vetëm nga viti 2012 e në vazhdim. Edhe në pikën e kalimit

kufitar të Bllatës, të dhëna mbi numrin e turistëve të huaj që janë futur në territorin shqiptar ekzistojnë që nga viti 2008 e në vazhdim. Duke qenë se në doganë të dhënat janë regjistruar gjatë gjithë vitit dhe përgjatë 24 orëve, përqendrimi do jetë më tepër në

statistikat e siguruara te kjo pikë kufitare.

Siç shihet në grafikun e mëposhtëm (grafiku V.1.), numri i turistëve deri në vitin 2014, ka ardhur në rritje të vazhdueshme nga viti në vit. Numri më i madh i turistëve janë nga shteti maqedonas, për shkak se gjysma e territorit të Dibrës ka ngelur jashtë territorit

shqiptar pas ndarjes së vitit 1913 ku pjesa perëndimore e Maqedonisë mbizotëron nga popullsia shqiptare. Këto banorë nuk i kanë humbur lidhjet me banorët e Shqipërisë,

konkretisht me banorët dibranë. Numri i tyre zë më tepër se 80 % të numrit të

326


118

përgjithshëm të turistëve të huaj. Shtetet që dallohen për numrin më të madh të turistëve që vizitojnë Dibrën, janë Gjermania dhe Çekia, shtetasit e të cilëve kanë qenë në numër

më tepër se 1000 persona gjatë periudhës 7-vjeçare 2008-2014. Në numër të konsiderueshëm janë edhe turistët nga Polonia e pastaj SHBA, Franca, Italia, Bullgaria,

Austria, Sllovenia, Hollanda, Zvicra, Greqia, Mbretëria e Bashkuar, Kosova, Turqia, Rusia, Serbia, Kroacia etj. Vëmë re që pjesa më e madhe janë nga vendet e zhvilluara të Bashkimit Europian si dhe shtetet e Ballkanit.

Grafiku V.1. Numri i turistëve të huaj në vitet 2008-2014. Burimi: PKK Bllatë.

Në periudhën e viteve 2008-2014, në rrethin e Dibrës janë futur për qëllime turistike nga

pika e kalimit kufitar të Bllatës, shtetas nga 58 vende të ndryshme të botës. Nga këto vende, 26 shtete kanë frekuentuar Dibrën çdo vit, dhe me përjashtim të SHBA-ve, të gjitha janë shtete të kontinentit të Evropës. Një pjesë e këtyre shteteve dallohen për

numër mjaft të ulët të turistëve nga shteti i tyre. Nga 58 shtete që është frekuentuar Dibra gjatë periudhës 2008-2014, 29 shtete kanë pasur më pak se 50 shtetas të tyre gjatë kësaj

periudhe 7-vjeçare. Ekzistojnë edhe shtete nga të cilat kanë ardhur turistë vetëm në një vit të vetëm ku konkretisht janë 12 shtete të tilla.

Fakt interesant është se gjatë këtyre viteve (2008-2014), ka turistë me origjinë nga vende të largëta të botës si: Zelandë e Re, Tajvan, Oman, Nikaragua, Kinë, Kore e Veriut, Kore

e Jugut, Ekuador, Bolivi, Australi, Iran etj. Viti me numrin më të madh të turistëve të huaj është viti 2013 me 5016 turistë të huaj, ndërsa viti me numrin më të vogël të tyre është viti 2008 me 929 turistë të huaj. Lista më e detajuar me numrin e turistëve sipas

shteteve dhe viteve të veçanta ndodhet në aneksin 4.

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

119

V.2. Llojet e turizmit bazuar në potencialet e rrethit.

Meqë turizmi është një fenomen mjaft i gjerë, janë shumë të larmishme edhe motivet, llojet dhe format e shfaqjes së tij. Klasifikimi i lëvizjes turistike sipas motiveve, llojeve

dhe formave të tij bazohet në disa kritere të përgjithshme, ku më kryesoret janë: kriteri kohor, kriteri i qëllimit të udhëtimit dhe qëndrimit, ai strehues, udhëtues, sezonal dhe organizativ. 327 Bazuar në këto kritere bëhet i mundur edhe klasifikimi i llojeve dhe

formave të kësaj lëvizje. Klasifikimi ka në qendër turistin i cili merr pjesë në lëvizjen turistike në bazë të motivit dhe vendit të zhvillimit të turizmit dhe përbën sot klasifikimin

kryesor të njohur nga Organizata Botërore e Turizmit. 328 Rrethi i Dibrës për shkak të pasurive të shumta natyrore dhe kulturore, ofron kushte të favorshme për zhvillimin e disa llojeve të turizmit.

Me burime turistike nënkuptojmë veprimtari tërheqëse dhe bukuri natyrore që kanë vetinë të nxitin lëvizjet turistike dhe të plotësojnë nevojat e tyre për argëtim dhe ato

kulturore. Katër janë atributet që përbëjnë forcën tërheqëse të burimeve turistike: argëtimi, kureshtja, e veçanta dhe estetika. Që një objekt apo dukuri të jetë burim turistik

duhet të zotërojë të paktën një nga këto katër atribute. 329 Destinacion turistik është pika turistike me një përqendrim të lartë të produkteve turistike, e ngritur mbi bazën e studimeve dhe planeve të zonës dhe që ka kapacitete për të tërhequr vizitorë, vendas e të

huaj, duke plotësuar e kënaqur kërkesat e tyre.330

Ofertën dhe mundësitë më të mëdha i paraqet turizmi malor për shkak të relievit të lartë dhe sipërfaqes së madhe që zë në këtë rajon. Në turizmin balnear, lloji më i rëndësishëm është ai kurativ, lumor dhe më pak ai liqenor. Në turizmin kurativ rolin kryesor e luajnë

ujërat termale të Peshkopisë dhe qendra balneare pranë tyre. Drini i Zi ofron kushte për zhvillimin e turizmit lumor gjatë verës. Liqenet paraqiten artificialë dhe natyrorë ku

rëndësia e tyre për pushuesit është kryesisht për banja dielli dhe uji gjatë verës si dhe për aktivitete sportive, peshkim etj. Ekoturizmi përfaqësohet më së miri nga format e shumta orografike të veçanta të relievit, ku spikasin maje të larta malesh, shpella, gryka, kanione,

ujëvara, monumente natyre, dukuri të veçanta të botës bimore e shtazore etj. Turizmi kulturor ka si bazë potencialet historike e kulturore të këtij rajoni, të cilat janë të shumta,

qofshin këto vlera materiale apo shpirtërore. Turizmi gastronomik ka aftësinë e krijimit të ndjenjave euforike e të shijshme fiziologjikisht për organizmin e njeriut, ku Dibra karakterizohet nga një kuzhinë mjaft e pasur tradicionale. Lloje të tjera turizmi në shkallë

më të vogël janë ai sportiv, fetar etj.

V.2.1. Turizmi balnear.

Turizmi balnear ka si bazë kryesisht qëndrimin turistik për banjat diellore, por edhe sportet e ndryshme ujore, peshkimin etj. Turizmi balnear nënkupton kohën që kalohet në

periudha të ndryshme, por kryesisht në verë, në lokalitete pranë detit, por që praktikohet

327


Po aty 329


Lig j nr. 93/2015 “Për turizmin”

120

edhe në liqene, lumenj, në kohët e sotme madje edhe në struktura artificiale si pishina etj. Pra, turizmi balnear mund të praktikohet në forma të ndryshme dhe termi balnear me

emra të ndryshëm si: turizëm blu, i kaltër, bregdetar, liqenor, lumor, detar etj. Motivet bazë që vënë në lëvizje e qarkullim njerëzit janë pushimet dhe banjat e diellit, ujit, rërës,

me qëllim çlodhje, zbavitje, argëtimi, sporti e deri shëndetësor. 331 Turizmi balnear në rajonin tonë të studimit paraqitet në formën e turizmit kurativ, lumor dhe liqenor.

Si pjesë e turizmit balnear, në rrethin e Dibrës rolin kryesor e luajnë ujërat termale të Peshkopisë. Turizmi kurativ paraqitet turizmi më i zhvilluar në këtë rreth si nga numri i

turistëve, hoteleve, të punësuarve në këtë sektor, të ardhurave etj., prandaj do të zgjatemi më tepër se format e tjera të qarkullimit turistik. Turizmi lumor ushtrohet dhe ka potenciale të shumta në rrjedhjen e lumit të Drinit të Zi dhe degëve të tij. Ndërsa turizmi

liqenor aplikohet në rezervuare, liqene të madhësive të ndryshme apo në liqenet akullnajorë në lartësitë e mëdha të Dibrës. Turizmi lumor dhe ai liqenor në rrethin e

Dibrës kanë të bëjnë kryesisht me aktivitete si banja dielli, banja rëre, not, peshkim etj.

V.2.1.1 Turizmi kurativ.

Turizmi kurativ bazohet në vlerat kurative që paraqesin vende të caktuara turistike. Ka plot njerëz në botë që kanë nevojë të marrin pjesë në këtë lloj të lëvizjes turistike, me

qëllim ruajtjen e shëndetit të tyre apo përmirësimin e tij, kur kanë problem në këtë drejtim. Kjo lloj lëvizje turistike bëhet si drejt qendrave klimatke natyrore, ashtu edhe drejt qendrave të ujërave termale me veçori specifike kuruese. Ky lloj turizmi bazohet në

vlerat e veçanta të ujërave minerale dhe termominerale, ku temperatura e banjave lëviz nga 20-95˚C dhe së bashku me përbërjen kimike të ujërave minerale, ndihmon në shërimin e sëmundjeve të arterieve, kockave, lëkurës, respiratore si dhe funksionet

rikrijuese të mjediseve të veçanta natyrore e të urbanizuar në funksion të tyre. Në përgjithësi këto qendra e zona janë lokalizuar në zonat e thyerjeve tektonike e vullkanike.

Ky lloj turizmi po afirmohet mbi bazën e një klimatologjie të vërtetë mjekësore. Urbanizimi i këtyre qendrave kuruese nëpërmjet mjeteve, pajisjeve specifike mjekësore, ndërtesa dhe për kohën e lirë, i kanë bërë ato qendra të vërteta edhe për çlodhje dhe

vizita.332

Qendër kurative është struktura akomoduese me vendndodhje në zona me potenciale kuruese natyrore, të cilat stimulohen nga toka, uji, deti, rëra e klima dhe që shërbejnë për kryerjen e terapive kuruese.333 Qendra e vetme kurative në rajonin e studimit është ajo e

Peshkopisë e ndërtuar pranë ujërave termale të Llixhave të këtij qyteti.

Ujërat termale të Peshkopisë gjenden në pjesën verilindore të Shqipërisë duke bë rë pjesë në ndarjen administrative të bashkisë dhe rrethit të Dibrës. Ndodhen rreth 1.5 kilometër larg qytetit të Peshkopisë, në pjesën lindore të tij dhe përfshihen në zonën gjeologo-

tektonike të Korabit. Kanë këto koordinata gjeografike: 41°42'10" gjerës i gjeografike

331


Po aty, fq.75 333


121

veriore dhe 20°27'15" gjatësi gjeografike lindore. 334 Temperatura e tyre luhatet 35ºC-43.5ºC dhe me prurje 14 litër në sekondë që burojnë nga thellësitë e masivit gjipsor të

Bellovës. Ujërat përmbajnë 600 mg/l H2S dhe 3800-4500 mg/l lëndë minerale (ujëra kaliumore-sulfatore). 335 Burimet e këtyre ujërave termale janë shpallur monumente të

natyrës, bazuar sipas VKM-së 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”.

Figura V.1. Qendra balneare e Peshkopisë dhe ndërtimet pranë saj.


Në përroin e Banjës, ndodhen katër burime pranë njëri- tjetrit. Këto burime lidhen me tektoniken e diapirit gjipsor triasik, i cili rrethohet nga një unazë e flisheve të eocenit të

sipërm-oligocenit të poshtëm. Burimet lidhen me brezin tektonik sizmoaktiv liqeni i Ohrit-Dibër. Me këtë brez tektonik lidhen edhe burimet termale të Banjishtes dhe të

Kosovrastit në veriperëndim të Dibrës së Madhe në Maqedoni. Burimet kanë prurje të madhe. Midis tyre, ai që ka temperaturën e lartë, ka prurje 14 litër për sekondë ndërsa ujërat e burimeve të tjerë janë më të ftohtë, deri në 12°C. Burimet dalin përgjatë kontaktit

të gjipseve me flishin, i cili shërben si ekran. Kur gjipset zhyten nën nivelin e zonës së qarkullimit të lirë të ujit, vërehet prania e H2S.336

Vetitë kuruese të ujit termomineral merren me mënyrat e mëposhtme:337

- Me banjë në ujin termomineral për 10-15 minuta për këto sëmundje: reaumatizmat kronike, reumatizmat degjenerative, artralgjitë, radikualgjitë, neuritet kronike, spondilozat dhe spondilartrozat, neuralgjitë, tendinet, bursitet, gjendjet pas

aksidenteve traumatike të reponura, disa sëmundje gjinekologjike si steriliteti primar dhe sekondar, hipoplazitë e uterusit, adneksitet kronike, endometritet kronike, disa

sëmundje të lëkurës si psoriaza, sëmundjet mikotike të lëkurës, kolelitiazat, urolitjazat.

334



Polytechnic University of Tirana, Faculty of Geology and Mining, Atlas of the geothermal resources in

Albania, Tiranë 2004, fq.38 337


122

- Me pirje të ujit termomineral: gastritet hiperacide e hipoacide, ulçerat kronike të stomakut dhe deudenit, konstipacionat kronike, kolitet kronike, cistopielitet e

mikrourolitiazat. - Me gargarë e shpërlarje me ujë termomineral: laringitet kronike, tonsilitet e disa

sëmundje gjinekologjike.

Njerëzit vijnë në ujërat termale të Peshkopisë edhe për një tjetër rrjedhë uji kulluese. Ai

është Uji i Ftohtë i Llixhave dhe gjendet rreth 1 kilometër larg qendrës balneare. Për pacientët që reumatizmin e kanë në fazë fillestare, këshillohet qëndrimi disa minuta në

këtë burim, i cili edhe gjatë verës e ka temperataturën 10°C. Përveç ujit, kërkesat e shumta janë edhe për baltën e zezë që përftohet nga uji termal, e cila përdoret kryesisht për problemet nga reumatizmi, nga gratë për ngrohjen e vezoreve etj. Ka raste të

pacientëve që vijnë e kurohen në këto ujëra termale edhe për rreth 50 vite rrjesht të cilët theksojnë se jetën e kanë nga Llixhat.338

Aktiviteti kurativ ka filluar që në vitet në vitet 1600, kur janë përdorur nga krahina dhe më gjerë në mënyrë të vazhdueshme për efektet kurative. Gojëdhënat janë transmetuar

brez pas brezi për efektin e tyre kurativ, derisa rreth viteve 1870 filluan të përdoren dhe të mirëmbahen nga komuniteti i krahinës. Njerëz me dijeni në mjekimet popullore, i kanë

rekomanduar për përdorim të disa sëmundjeve. Rreth vitit 1928, u ndërtua i pari hauz me mbulesë, që filloi të përdoret me pagesë nga bashkia e qytetit. Në vitin 1953 fillon shfrytëzimi shkencor i tyre dhe ndërtohet i pari mjedis për larje me vaska si dhe hoteli

pranë tyre për të shtruarit. Në vitin 1989 ndërtohet një kompleks modern, i pari në Shqipëri, me vaska dhe kabinete terapie të veçanta. 339

Kompleksi balnear kurativ i ujërave termale të Peshkopisë përbëhet nga 44 kabina individuale dhe gjashtë kabinete mjekimi si: kabineti i mjekimit me anën e baltës

sulfurore, kabineti i fizioterapisë (mjekime me anë të rrezeve, kinezoterapisë dhe masazhoterapisë), mjekim me anë të lëvizjeve dhe masazhit të fërkimit, kabineti i gjinekologjisë, kabineti aerosal i terapisë (mjekim me anë të alucideve) dhe dy dhoma

reaminacioni për trajtimin e rasteve urgjente.340 Vaskat zakonisht janë individuale, por ka dhoma edhe me vaska dyshe. Uji termal arrin në këto vaska përmes tubave plastikë nga

burimi. Kur ky ujë nëpërmjet tubacioneve shkon në vaska, temperatura zbret deri në 39ºC. Kapaciteti kurativ arrin deri në 2000 larje në ditë, sidomos gjatë periudhës së pranverës dhe vjeshtës. Zhvillimi i kësaj qendre duhet të kalojë në rindërtimin dhe

ristrukturimin e hotelit dhe klinikës për t'i dhënë asaj parametrat mjekësorë, të jetesës dhe të rehatisë në pajtim me kërkesat dhe nivelin e sotëm të qendrave analoge. 341

Zonat që dallohen më shumë për sjelljen e këtyre pushuesve janë kryesisht rrethet si: Shkodra, Malësia e Madhe, Mati, Tropoja, Puka, Kukësi, Mirdita, Lezha, Kurbini,

Tirana, Durrësi, Fieri etj., por edhe nga qytete të Kosovës dhe Maqedonisë. Më shumë se gjysma e tyre akomodohen nëpër shtëpitë private të banorëve që jetojnë përreth.

Gjithashtu janë ndërtuar dhe po ndërtohen disa hotele me kapacitete të mëdha dhe

338

Qendra balneare Peshkopi 339



Qendra balneare Peshkopi

123

bashkëkohore për akomodimin e vizitorëve në afërsi të qendrës balneare apo edhe në qytetin e Peshkopisë.342 Numri i pushuesve të shtruar në vit është rreth 6000 veta (viti

2014) me cikël 10-14 ditë.343 Numri më i lartë i pushuesve është në stinën e pranverës, konkretisht, në muajt prill dhe maj, ndërsa periudha me numrin më të vogël është gjatë

dimrit, sidomos në muajt janar dhe shkurt. Pra numri më të madh i pushuesve është në kohën kur temperaturat janë mesatare, konkretisht në pranverë dhe vjeshtë. Numri i tyre ka ardhur në rritje të vazhdueshme. Siç shihet nga të dhënat e mëposhtme, frekuentimi në

këtë qendër balneare është gjatë gjithë vitit. Ekzistenca e këtyre burimeve i ka dhënë edhe emrin lagjes ku ndodhen.

Grafiku V.2. Përdoruesit ambulantë në vitet 2009-2011.

Burimi: Qendra balneare Peshkopi.

Mesatarisht për një person që kurohet 10 ditë, çmimi është 15000 lekë ku përfshihet

akomodimi, ushqimi 3 herë në ditë dhe pagesa e larjes në vaskë. Shumë qytetarë të lagjes “Llixha” i kanë kthyer vilat e tyre në bujtina për pushuesit në ujërat termale. Ato kanë

ndërtuar shtëpitë e tyre në këtë zonë pas rrëzimit të sistemit komunist në Shqipëri dhe lëvizjes së lirë të popullsisë. Banorët e kësaj lagjeje janë kryesisht të ardhur nga fshatrat malorë të njësisë administrative të Melanit, por edhe më gjerë. Një pjesë e tyre kanë

investuar në zonën pranë ujërave termale duke ndërtuar vila të shumta. Kryesisht vilat janë 2-3 katëshe, ku banorët jetojnë në njërin apartament, ndërsa dhomat e tjera i japin

me qera. Kjo ka bërë që një numër i konsiderueshëm personash të vetëpunësohen në shërbime si: transport të pushuesve, shitës pranë kësaj zone, prodhim dhe tregtim i produkteve bujqësore e artizanale etj. Duke llogaritur numrin e pushuesve që kurohen

çdo vit dhe shpenzimet ekonomike për një person, vëmë re që sigurohen të ardhura të mëdha për komunitetin e zonës dhe bashkinë në formë taksash.

342

Qendra balneare Peshkopi. 343


0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2009

2010

2011

124

Kapaciteti aktual i hotelit të kësaj qendre balneare përfshin rreth 80 shtretër. Në hotel ndodhen tualetet e përbashkëta dhe ato individuale. Uji termal arrin në hotel përmes

tubave plastikë nga burimi i parë. Hoteli aktualisht është pjesë e pronës shtetërore e qendrës kurative. Janë ndërtuar edhe hotele të tjera, shtëpi pushimi, që administrohen në

mënyrë private nga individë, që kanë siguruar lejen nga bashkia e Dibrës apo ushtrojnë aktivitetin e tyre edhe në mënyrë ilegale. Në këtë kompleks kurativ ndodhet edhe restoranti i cili ofron ushqim dhe pije të shëndetshme për pacientët, që janë të shtruar aty

për një periudhë 10-14 ditore.344 Llixhat e Peshkopisë me një menaxhim të mirë dhe me investime aty ku të jetë e nevojshme, kanë potenciale që të kthehen në qendrën kurative

më të rëndësishme në Shqipëri. Një mundësi reale do ishte përfundimi i “Rrugës së Arbërit” e cila do e shkurtonte distancën me kryeqytetin në më pak se dy orë, pasi koha e udhëtimit në rrugën ekzistuese është afërsisht katër orë dhe në gjendje të amortizuar.

Figura V.2. Vaskë me ujë dhe baltë sulfurore. Foto: F. Cena, 2014.

Pacienti që dëshiron të kryejë mjekim me ujë termomineral, duhet të ketë kryer vizitë mjekësore dhe t'i jetë rekomanduar mjekim me këtë ujë. Mjekimi me ujë termomineral

zgjat 10-14 seanca dhe vazhdon për të paktën 5 vite radhazi. Efekti më i mirë merret me një banjo në ditë. Proçedura e larjes fillon me mbushjen e vaskës me ujë termal. Koha e qëndrimit në vaskën me ujë përcaktohet individualisht. Mesatarisht qëndrimi në ujë në

temperaturën 39-40ºC është: ditën e parë 10 minuta, ditën e dytë 11 minuta, ditën e tretë 12 minuta, ditën e katërt 13 minuta, ditën e pestë 14 minuta, ditën e gjashtë 15 minuta

dhe pas kësaj dite koha e larjes nuk rritet më. Koha për një larje është mesatarisht 30 minuta (zhveshje, larje, veshje). Pacientët kontrollohen vazhdimisht nga personeli shëndetësor për të shmangur rastet e asfiksisë. Pas banjos i sëmuri mbështillet me peshqir

pa u fshirë dhe pushon në shtrat ose në dhomat e pushimit deri në një orë. Nuk lejohet larja e dy vetave në një vaskë perveç në rastet kur ka rekomandim mjekësor. Gjithashtu

ndalohet hyrja e personave nën 14 vjeç pa rekomandim mjekësor me shkrim. Në rastet kur shfaqen marrje mendsh, ndjenja të fikti, rrahje të shpeshta të zemrës, vështirësi në frymëmarrje apo djersitje, duhet të ndërpritet menjëherë banjoja dhe të kërkohet ndihma

mjekësore tek personeli i shërbimit. Çdo person që bën banja duhet të jetë i pajisur me biletë ose mandate pagese (kushton 100 lekë/1 euro). 345

344

Qendra balneare Peshkopi 345

Rregullore nga Drejtoria e qendrës balneare Peshkopi

125

Në kompleksin balnear të ujërave termale, shërbejnë 35 punonjës dhe bordi drejtues prej pesë vetash. Godina e ngritur brenda kompleksit balnear ka një kapacitet me rreth 100

shtretër. Të ardhurat vjetore kapin shifrën 125-130 milion lekë në vit. Rreth 20 % e të ardhurave i kalon bashkisë në formë taksash.346 Qendra balneologjike e Peshkopisë mund

të bëhet një stabliment ripërtëritje, kurimi dhe turizmi e shquar edhe jashtë vendit, fillimisht qoftë edhe në nivelet e qendrave balneologjike të Kosovrasitit dhe Banjishtes në zonën e Dibrës në Maqedoni. 347 Të ardhurat shpenzohen për pagesat e punonjësve,

investime dhe mirëmbajtjen e qendrës balneare.

Grafiku V.3. Disa nga hotelet që presin pushues të Llixhave. Burimi: Këshilli i Qarkut Dibër.

Masivi gjipsor nga i cili dalin burimet termale përbën një kupolë diapirike me formë rrethore, gjeomonument tektono-struktural i emërtuar “Kupola Diapirike e Bellovës”. Në

afërsi të qendrës kurative ndodhen edhe disa monumente natyre dhe kulture si: Shpella dhe burimet e Bellovës, Gradishta e Bellovës, Gradishta e Begjunecit (Peshkopisë),

Boroviku i Begjunecit si dhe banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë. Gjithashtu me interes për turistët paraqiten edhe fshatrat malorë të njësisë administrative të Melanit si: Zagrad, Bellovë, Cerjan dhe Rabdisht. Janë fshatra karakteristikë ku shtëpitë, çatitë e tyre dhe

rrugët janë të gjitha prej guri të punuara me mjeshtëri nga ndërtuesit dibranë. Mund të vizitohen edhe bjeshkët pranë këtyre fshatrave, me vlerat e shumta që i ka rakterizojnë.

Disa nga problemet aktuale të qendrës balneare të Peshkopisë janë: dëmtimet dhe çarjet e në rrjetin e ujërave termale, ndërtimet e reja e veçanërisht rreth burimeve termale, hapja e

346


Frashëri, A., dhe Kodhelaj, N., Burimet e energjisë gjeotermale në Shqipëri dhe platformë për

sh frytëzimin e saj, Tiranë 2010, fq.196

0

20

40

60

80

100

120

140

Numri i

dhomave

Numri i

shtretërve

Dhoma

teke

Dhoma

≥2

126

puseve të paligjshme duke vënë në rrezik cilësinë e tyre, rradhë e gjatë për futjen në vaska, sidomos gjatë periudhës, kur ka fluks pushuesish dhe që çojnë në

domosdoshmërinë e shtimit të numrit të vaskave, janë bërë ndërtime rreth qendrës kurative duke zënë hapësirën e sipërfaqeve të gjelbra etj. Të gjithë kabinetet që

funksionojnë dhe ato që mund të vihen në punë, kërkojnë patjetër personel të infermierëve të specializuar sipas proçedurave terapeutike të veçanta. Meqë fluksi më i vogël i pushuesve është në periudhën janar-shkurt, do ishte efikase mundësia e furnizimit

me ujë termal e strukturave pritëse gjatë kësaj periudhe. Kjo pasi ato mund të krijojnë vaska, pishina në mjedise të brendshme dhe të ngrohta, duke bërë që të jenë të

frekuentueshme gjatë gjithë vitit.

V.2.1.2. Turizmi lumor.

Vlera turistike e ujërave qëndron në mundësitë që ato ofrojnë për banja dielli, banja uji për turistët si dhe për zhvillimin e një sërë sportesh (notit, peshkimit e sporteve të tjera).

Larja në lumenj e kombinuar me banjat e diellit, ndikon mbi disa funksione të veçanta të organizmit të njeriut. Kështu për shembull simulon oreksin, vepron mbi sistemin nervor etj., pra ndikon në mënyrë pozitive mbi gjendjen fizike dhe psikike të njeriut. Sportet e

ujit, si formë e pushimit aktiv, kanë efekte të mëdha argëtuese. 348 Joshja e lumenjve qëndron, si në mundësinë e banjave diellore, ashtu edhe me sportet e ndryshme ujore apo

bukuritë që jepen shpesh nëpërmjet ujëvarave dhe kaskadave që ato formojnë. 349

Në rrethin e Dibrës lumi kryesor është Drini i Zi dhe degët e tij. Drini i Zi me një gjatësi

149 kilometër dhe pellg ujëmbledhës 5885 km2, buron nga liqeni i Ohrit. Pasi përshkon një rrugë prej rreth 40 kilometër, hyn në Shqipëri duke u hapur në vazhdim në një shtrat shumë të gjerë. Në këtë sektor të rrjedhjes së tij merr shumë degë të vogla dhe me

rrjedhje të paqëndrueshme. Rënia e Drinit të Zi deri në derdhjen e tij në liqenin e Fierzës është afër 3m/km. Ka pellg ujëmbledhës shumë të thyer dhe me kontraste të mëdha të

relievit që përbëhet nga një larmi formacionesh. Pellgu ka një veshje bimore të dendur në përgjithësi. Degët e tij si përroi i Murrës, Veleshicës, Banjave, Malla e Lurës etj., kanë pellg malor tepër të thyer dhe karakter torrencial. 350 Këto degë zbresin vrullshëm drejt

shtratit të Drinit duke krijuar forma të tilla si gryka, kanione etj., të cilat janë shumë të vështira për lëvizje, por në aspektin turistik paraqiten mjaft tërheqëse. Duke qenë se

burojnë nga bjeshkët dhe ushqehen nga shkrirja e akujve dhe borës, dallohen për ujë të ftohtë e të pastër.

Buzë lumit të Drinit të Zi janë kryer investime të vogla për zhvillimin e turizmit lumor në këto zona. Kështu janë ndërtuar bare, restorante, fusha sportive etj., në disa zona rurale si:

Potgorcë, Topojan, Gradec, Selane, Katund i Ri, Muhurr, Fushë Alie, Reç etj. Duke qenë se këto zona ndodhen afër zonave të banuara dhe qytetit të Peshkopisë, gjatë verës ka pushues të apasionuar pas turizmit lumor si dhe ato që nuk kanë mundësi të shkojnë në

bregdet, e kanë si formë alternative të pushimeve. Rafting i zhvilluar në lumin e Drinit të

348



Qiriazi, P., Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë 2001, fq.100

127

Zi, ka qenë një risi e viteve të fundit dhe mjaft tërheqëse për turistët e huaj dhe vendas. Ka raste që nisja fillon që nga Ura e Topojanit dhe përshkohen kilometra të tëra duke

shijuar pamjet që ofron lugina e Drinit. Në Drinin e Zi dhe degët e tij, rriten një numër i madh peshqish, të cilët njihen për ushqimin e shijshëm të tyre, por shërbejnë edhe për të

apasionuarit e peshkimit. Rriten gjjithashtu edhe një numër i konsiderueshëm shpendësh, që paraqesin vlera sidomos për të apasionuarit e sportit të gjuetisë.

Figura V.3. Pushues buzë Drinit në Muhurr dhe Luzni. Foto: F. Cena, 2016.

Ka më shumë se 10 vite që është bërë traditë çdo vit aktiviteti i quajtur “Festa e Drinit”.

Ky aktivitet festiv shënon hapjen e sezonit turistik në lumin e Drinit të Zi dhe zhvillohet në NJA Muhurr. Vihet re pjesëmarrje pothuajse nga të gjithë anët e Dibrës. Qëllimi i aktivitetit është jo vetëm hapja e sezonit turistik në lumin e Drinit të Zi, por edhe

promovimi turistik i kësaj zone. Sezoni turistik përgjithësisht hapet me datën 1 korrik, por kjo varet edhe në varësi të kushteve klimatike. Festimet në këtë ditë janë të shumta si:

muzikë, këngë, valle, aktivitete të ndryshme sportive etj. Vizitorët kanë mundësi të shijojnë dhe gatimet tradicionale të zonës.

V.2.1.3. Turizmi liqenor.

Liqenet janë gjithashtu objekte shumë specifike hidrografike, ku mund të zhvillohen të

gjitha llojet e turizmit ujor. Vetitë e veçanta fizike dhe kimike të ujit të liqeneve rrisin ndjeshëm vlerat e tyre turistike dhe tërheqin turistë në një numër gjithnjë e në rritje.351 Numri i pushuesve në liqene në rajonin tonë të studimit është shumë më i ulët në

krahasim me turizmin kurativ dhe atë lumor.

Potencialet më të mëdha turistike i paraqesin kryesisht liqenet që janë shpallur monumente të natyrës. Kështu në rrethin e Dibrës janë shpallur këto monumente natyre: Liqeni i Luleve, i Madh dhe i Zi në Lurë, liqenet e Kacnisë në Selishtë dhe Liqeni i Zi në

Kala të Dodës. Edhe liqenet e tjera të Lurës paraqiten mjaft tërheqës në aspektin turistik. Ekzistojnë edhe liqene të tjerë natyrorë, të përhershëm ose edhe të përkohshëm. Edhe nga

estetike këto liqene janë mjaft të bukur dhe të rrethuar me pyje të llojeve të ndryshme.

351


128

Liqenet artificialë kanë një përhapje të madhe në të gjithë territorin e rrethit. Kryesisht janë ndërtuar për ujitje dhe përdoren gjatë stinës së thatë të vitit. Ndër liqenet artificialë të

Dibrës dallohet liqeni i Gramës në bjeshkën me të njëjtën emër. Ky liqen ndodhet në lartësinë rreth 2000 metër mbi nivelin e detit dhe ushqehet nga shkrirja e akujve dhe

borës duke i dhënë formën e një liqeni akullnajor. Liqene të tjera me përmasa të ndryshme janë ai i Trepçës, Grevës, Kastriotit, Lukanit, Qafë Murrës, Selishtës, etj. Gjatë verës ofrojnë kushte mjaft të përshtatshme për banja dielli dhe në përgjithësi shfrytëzohen

nga banorët e fshatrave përreth. Gjithashtu në këto liqene mund të zhvillohen edhe sporte të tjera zbavitëse si shëtitje me varkë, gara noti, peshkim etj.

V.2.2. Turizmi malor.

Potenciale mjaft të rëndësishme për zhvillimin turistik në rrethin e Dibrës, paraqet

turizmi malor. Duke qenë se sipërfaqja mbizotëruese e këtij rrethi paraqitet kodrinore-malore, në këto lartësi ndodhen edhe resurset më të mëdha turistike. Në zonat malore

ndodhen liqenet akullnajorë, ujëvarat, bjeshkët e shumta, monumentet e natyrës, pyjet në gjendje më të mirë, bota e pasur bimore e shtazore dhe llojet endemike të tyre, format më interesante dhe tërheqëse të relievit, dëmtimi më i vogël nga dora e njeriut etj.

Në lartësitë më tepër se 1000 metër mbi nivelin e detit, pluhuri dhe mikrobet pothuajse

nuk ekzistojnë. Ajri i pasur malor prej kohësh është konsideruar si ilaçi më i mirë kundër sëmundjeve të mushkërive. Klima malore vepron në mënyrë stimulative mbi organizmin e njeriut, duke i rritur rezistencën atij. Ndikon në rritjen e rruazave të kuqe të gjakut, rrit

frekuencën e frymëmarrjes, shpejton qarkullimin e gjakut në organizëm etj. Gjithashtu ndikon edhe në sistemin nervor dhe pigmentimin e lëkurës, në mal mund të nxihesh edhe në hije.352 Territoret mbi 1000 metër janë të pranishme në pjesë të shumta të këtij rrethi

ku zënë rreth gjysmën e sipërfaqes së Dibrës.

Në tërheqjen e turistëve luan rol edhe klima e freskët që vihet re, sidomos gjatë verës. Kjo freski e ndërthurur me ajrin e pastër, ujin e ftohtë, hijet e shumta nga bimësia etj., krijon mundësi të shumta për pushim dhe çlodhje. Bjeshkët e shumta që shtrihen në të

gjithë territorin, janë mjaft të kërkuara nga turistët gjatë periudhës së ngrohtë të vitit, e sidomos të rekomanduara për personat që kanë probleme më frymëmarrjen. Ato kanë një

sipërfaqe të konsiderueshme dhe shtrihen nga Maqellara deri në Kalanë e Dodës si dhe në vargjet e Lurës. Janë mjaft të njohura Bjeshka e Hinoskës, Rabdishtit, Zagradit, Zimurit, Zonjave, Gramës, Shehut etj. Kjo klimë paraqet kushte mjaft të favorshme edhe për banja

dielli, rëre apo uji.

Treguesit klimatikë gjatë periudhës së dimrit ofrojnë mundësi për zhvillimin turistik në këtë rajon. Por turizmi dimëror është inekzistent në rrethin e Dibrës. Në shumë zona bllokohen rrugët nga bora, shumë akse janë të vështira për t'u kaluar dhe po ashtu është i

vështirë akomodimi në zonat ku nuk ka hotele, pasi kampingjet nuk janë të përshtatshme në temperatura të ulëta.

352


129

Rajoni ofron mundësi të favorshme për të apasionuarit e sportit të alpinizmit. Kjo për arsye se ekzistojnë terrene të thyera, shpate dhe male të thepisura dhe me lartësi të

mëdha, duke arritur deri në 2751 metër mbi nivelin e detit. Gjenden disa maja në lartësi mbi 2000 metër, që janë: mali i Korabit-2751 m353, duke qenë jo vetëm mali më i lartë i

Shqipërisë, por edhe një nga më të lartët në gadishullin e Ballkanit, mali i Gramës-2345 m354, Velivari-2374 metër dhe Kërçini-2325 m355, Deja-2246 metër dhe Kunora e Lurës-2121m356, Runja-2047 m357 etj.

Rrethi i Dibrës përbëhet nga dy vargje të mëdha paralele, vargu malor i Korabit dhe

vargjet e Lurës. Në këto dy vargje ndodhen edhe zonat e mbrojtura si PK i Lurës, PN Korab-Koritnik, ZMBM Luzni-Bulaç dhe një pjesë e monumenteve të natyrës. Në vargun e Korabit gjenden formacionet më të vjetra gjeologjike të vendit tonë dhe pika më e lartë

e Shqipërisë. Vargu malor i Korabit në rrethin e Dibrës shtrihen në pjesën lindore të tij përgjatë kufirit me shtetin maqedonas.

Vargu malor i Korabit është vargu më i lartë i vendit tonë. Shtrihet në skajin lindor të Krahinës Malore Qëndrore, midis luginës së Drinit të Bardhë në veri, luginës së Drinit të

Zi në perëndim dhe asaj të Radikës, në jug. Në tërësi vargu ka formën e një harku me anën e lugët nga lindja, i cili zgjatet nga jugu në veri deri në 70 kilometër. Veçori karakteristikeështë zgjerimi i menjëhershëm që ai pëson në pjesën veriore, kurse drejt

jugut ngushtohet derisa merr pamjen e një kreshte tek mali i Korabit dhe ai i Deshatit.358 Prerja stratigrafike e formacioneve paleozoike në zonën Korabi plot me graptolite, përbën

formacionet më të vjetra në Shqipëri.359

Zhvillimi neotektonik i ka dhënë një impuls të ri gjithë proçeseve të jashtme

relievformuese, ku një rol i veçantë i përket akullzimit kuaternar. Format më të përhapura të kësaj veprimtarie, të cilat ruhen mjaft mirë edhe në ditët e sotme mbi 1500-1600 metër

lartësi, janë cirqet (Korab), shpatullinat (Bjeshka e Shehut, Bjeshka e Zonjave) dhe lugjet (Rrafshi i Korabit, i Ilnicës). Një pjesë e cirqeve janë kthyer në liqene s i ato të Radomirës, të staneve të Preshit, të Bjeshkës së Zonjave etj. Si rrjedhojë e orogjenezës

alpine, relievi i këtij vargu në mjaft sektorë merr një natyrë të theksuar alpine. Bashkëveprimi i vazhdueshëm i të gjithë faktorëve morfologjikë ka bërë që relievi i

sotëm i vargmalit të Korabit të dallohet për kontraste të theksuara, nga malet e larta e luginat e thella deri tek format e buta të një pllaje. 360 Degët e Drinit të Zi si përroi i Banjave, i Gramës, Veleshicës etj., kanë depërtuar në brendësi të vargut me erozion

regresiv, duke e ndarë atë në një sërë kurrizesh e luginash me madhësi e forma të ndryshme. 361 Në këtë varg malor gjenden edhe disa monumente natyre si: Ujëvara e

Pocestit, Krasta e Pocestit, Rrapi i Kërçishtit, Guri i Kërçinit, Burimi karstik i Kërçinit,

353



Po aty, fq.129 356

Po aty, fq.139 357

Po aty, fq.144 358

Po aty, fq.121 359

Grup autorësh, Geological heritage and geotourism in Albania, Tiranë 2003, fq.41 360


Po aty, fq.123

130

Boroviku i Begjunecit, Shpella e Qytezës, Shllinasi, Uji i Ftohtë, Pasqyrat e Gramës, Karsti i Malit të Bardhë, Gropa e Panairit, Rrafshi i Korabit, Liqeni i Zi etj.

Figura V.4. Peizazhe nga vargmali i Korabit. Foto: F. Cena, 2016.

Vargjet e Lurës shtrihen midis luginës së Drinit të Zi në lindje, pellgut të Matit në perëndim, luginës së Sërriqes në veri dhe luginës së Zallit të Bulqizës në jug. Kanë

drejtim veri-jug në një gjatësi prej rreth 75 kilometër dhe gjerësi që shkon nga 20 kilometër në jug, në 30 kilometër në qendër. Formohen prej dy vargjesh paralele midis tyre, që në pjesën veriore kthehen drejt verilindjes. Lartësitë më të mëdha të tyre arrihen

në pjesën qëndrore me malin e Dejës (2246 metër) dhe Kunorën e Lurës (2121 metër). Dallohen për kontraste të theksuara dhe forma të larmishme të relievit që lidhen me

ndërtimin e brendshëm litologjik dhe lëvizjet e reja tektonike. 362 Në pasuritë ujore të këtij vargu malor bëjnë pjesë edhe liqenet akullnajorë të Lurës dhe të Balgjajt, q ë shtrihen në lartësitë 1700-1800 metër. Dallohen për një mbulesë bimore të pasur në sasi e lloje, që

përfaqësohet nga brezi i dushkut, ahut dhe kullotat alpine. 363 Gjenden disa monumente natyre si: Liqeni i Madh, Liqeni i Luleve, Liqeni i Zi, Liqenet e Kacnisë, Rrobulli i Lurës,

Hartinat e Lurës, Gryka e Setës, Gryka e Madhe, Fusha e Pelave, Cirku i Kunorës së Lurës etj.

Disa fshatra të Dibrës ndodhen rrëzë këtyre zonave malore. Ndër fshatrat malorë më të njohura në rrethin e Dibrës janë: Ilnica, Rabdishti, Zagradi, Cerjani, Zimuri, fshatrat e

Kalasë së Dodës, Selishtës, Lurës etj. Ndër njësitë administrative më të rëndësishme dhe më të zhvilluara të turizmit malor paraqitet Kalaja e Dodës. Kjo zonë vitet e fundit është bërë më e arritshme pas përfundimit të “Rrugës së Kombit”, pasi pjesa më e madhe e

turistëve ndjekin segmentin rrugor Tiranë-Kukës-Kala e Dodës. Në territorin e kësaj NJA ndodhen sipërfaqe të mëdha pyjore dhe livadhe, burime ujore të shumta, forma relievi

origjinale etj. Interesante në Kala të Dodës është mënyra e ruajtjes së pyjeve, nga më të veçantat në Shqipëri, ku të gjithë banorët paguajnë për ruajtjen e pyjeve të tyre.

Për të vizituar sa më shumë pjesë të këtyre zonave malore, është e nevojshme këshillimi me banorët apo barinjtë e zonës. Kjo për arsye se shumë segmente janë mjaft të vështira për t'u kaluar ose edhe të pamundura. Por edhe një pjesë e tabelave orientuese janë

362


Po aty, fq.148

131

vendosur vetëm vitet e fundit, këto në afërsi të rrugëve automobilistike e jo të objekteve turistike që do të vizitohen.

V.2.3. Turizmi rural dhe agroturizmi.

Turizmi rural ka në bazë motivet që i shtyjnë njerëzit për të përjetuar atmosferën e fshatit me natyrën e bukur e të qetë dhe me prodhimet e ndryshme bujqësore e blegtorale natyrore. Ai përbën edhe drejtim kryesor në kuadër të turizmit familjar.364 Turizmi rural

ka një strukturë të gjerë, e cila merr emra të ndryshëm. Ai përgjithësisht përbëhet ose aplikohet si “turizëm i gjelbër”, i cili rezulton si pushime, njohje, argëtime, larg qendrave

urbane, kryesisht në fshat dhe që ka në bazë natyrën, gjelbërimin, peizazhin rural, ushqimet origjinale, aktivitete ripërtëritëse psiko-fiziologjike, pothuajse për çdo stinë.365 Rrethi i Dibrës përbëhet gjithsej nga 141 fshatra366, të cilët janë të shpërndarë në 14 njësi

administrative. NJA me numër më të madh të tyre është Maqellara me 22 fshatra, ndërsa më pak ka NJA Fushë Çidhën, 4 gjithsej. Këto fshatra kanë karakteristika të ndryshme

përsa i përket pozicionit gjeografik, vlerave turistike, traditave, besimeve fetare, veshjeve etj.

Agroturizmi, që përbën segmentin kryesor dhe më të rëndësishëm në turizmin rural, po shfaqet sot si një lloj turizmi alternativ i cili përbëhet nga një kompleks aktivitetesh të

lidhura me mikëpritjen nga sipërmarrësit bujqësorë, të organizuar ose më vete, d uke përdorur ndërmarrjet e tyre. Ai është alternativë përsa i përket jetës së tjetërsuar të zonave urbane.367 Agroturizëm është veprimtaria pritëse që zhvillohet në një fermë ose njësi

tjetër agrukulturore, me qëllimin për të tërhequr vizitorë, shpeshherë duke u mundësuar atyre pjesëmarrjen në veprimtaritë bujqësore ose veprimtaritë e tjera ndihmëse që zhvillohen në atë mjedis bujqësor. Mbështet zhvillimin e turizmit të qëndrueshëm të

zonave rurale nëpërmjet mbrojtjes së ambientit, ruajtjes së traditave dhe p romovimit të produkteve tipike të zonës.368 Agroturizmi është çdo aktivitet ekonomik që ndodh kur

udhëtimi lidhet me produktet, shërbimet ose eksperiencat bujqësore. Është aktiviteti i një ferme i bazuar në një biznes të hapur për publikun. Agroturizmi është pjesë e një industrie më të gjerë të quajtur turizëm rural që përfshin resorte, vizita, udhëtime agro-

kulturore, pushime, aktivitete mikpritëse jo përfituese, të cilat tërheqin vizitorë në fshat/zonat rurale.369

Sot si formë e re e turizmit, agroturizmi ndikon në disa drejtime: zbut krizën e bujqësisë nëpërmjet rivlerësimit të saj, rrit të ardhurat, riorganizon territorin, duke çmuar prodhimin

e konsumin bujqësor që krijon një treg të mirëfilltë turistik, në shumëfishim të të ardhurave; vë në kontakt banorët e qytetit me ata të fshatit, me jetën, ndërtimet, peizazhin

rural, pasuritë kulturore-folklorike etj., duke i afruar më shumë nga pikëpamja sociale; turizmi rural mund të zbusë deri diku krizën e papunësisë, sidomos në periudha piku të

364


Po aty, fq.78 366

Zyra e gjendja civ ile të qarkut Dibër 367



RASP, Manual i agroturizmit, Tiranë 2013, fq.10

132

veprimtarive e punëve bujqësore, kohë në të cilën ka nevojë për fuqi punëtore e shkëmbime të marrëdhënieve të punës; organizimi dhe praktikimi i tij gjatë gjithë vitit,

por sidomos në stinën e verës, përbën një alternativë dhe mundësi të madhe të riekuilibrit territorial, ekonomik e social, pasi zbut mbingarkesat turistike sezonale të plazheve, të

cilat nga pikëpamja rajonale janë shumë të dukshme; turizmi rural duke qenë gjithëvjetor, i larmishëm, zgjeron strukturën e ofertës dhe konsumit turistik si dhe krizën e turizmit në përgjithësi.370

Figura V.5. Peizazh rural në bjeshkën e Hinoskës dhe fshatin Fushë Lurë.


Oferta rurale përbëhet nga peizazhi rural, natyror ose i humanizuar, i cili nga pikëpamja

prodhuese-kulturore mund të paraqitet me vlera dhe cilësi të ndryshme. Për këtë qëllim oferta dhe joshjet turistike do të jenë të larmishme; jeta bujqësore dhe prodhimet e saj, e cila përbën ciklin sezonal të praktikës bujqësore-blegtorale të prodhimeve të saj në formë

arkaike, tradicionale ose moderne; pasuria ndërtimore, kultura, folklorike dhe shoqërore janë pjesë e elementeve që zgjerojnë strukturën e konsumit turistik rural. Në të përfshihen

vendbanimet si burim të kulturës materiale, dëshmive historike, emocionesh, veshjet, orenditë e mobilimi, veglat, mjete pune jetësore, zakone, traditë e sjellje shoqërore, sidomos ato tradicionale. Format e organizimit dhe administrimit të kësaj praktike turizmi

janë të shumta si: agrokampingjet në ferma, lokale e vila rurale, turizëm rural familjar, koloni turistike rurale etj.371

Fshatrat në rrethin e Dibrës gjenden në pozicione të ndryshme nga pikëpamja gjeografike. Pjesa më e madhe e tyre gjenden në zonat kodrinore si dhe buzë luginës së

Drinit të Zi. Një pjesë e vogël e tyre janë të përhapura në zonat malore. Sipas vendosjes së tyre ndryshon dhe aktiviteti ekonomik i fshatrave. Kështu fshatrat malorë merren me

mbledhjen e bimëve mjekësore, bletari, blegtori, kultivimin e patates etj., ndërsa fshatrat në lartësi më të ulëta merren kryesisht me bujqësi, pemtari, vreshta si dhe aktivitete të shumëllojshme. Duke u nisur nga pozicioni gjeografik i fshatrave, ndryshon edhe mënyra

e ndërtimit të banesave. Kështu në fshatrat malorë banesat janë të ndërtuara përgjithësisht prej guri e po kështu edhe çatitë janë të mbuluara me rrasa guri. Ndërsa në fshatrat

370


Po aty, fq.79

133

kodrinore dhe buzë Drinit të Zi, materialet e ndërtimit janë të shumëllojshme si tulla, baltë, gurë, ndërsa çatia zakonisht mbulohet me tjegulla.

Ndër aktivitetet më të rëndësishme që i kushtohet agroturizmit është festa e të Vjelave.

Ky aktivitet zhvillohet zakonisht në muajin tetor dhe zgjat 1 deri në 3 ditë. Zhvillohet në bulevardin e qytetit të Peshkopisë, në të cilin vendosen tendat për ekspozimin e produkteve bujqësore, blegtorale si dhe punimet artizanale të zonës. Në shumë raste

zhvillohen njëkohësisht me festivalin folklorik “Oda Dibrane” duke qenë se ka pjesëmarrje të lartë si nga dibranët dhe më gjerë. Është panairi i cili dallohet për

pjesëmarrjen më të gjerë dhe me produkte më të shumta të ekonomisë bujqësore. Ndër produktet kryesore janë: mollët, dardhat, arrat, djath dhie apo deleje, mjaltë, raki e llojeve të ndryshme, ëmbëlsira të shumëllojshme, turshi, pastërma, jufka etj. Këto produkte të

përzgjedhura nga fermerët u ofrohen qytetarëve ku njëkohësisht promovohen produktet tradicionale të zonës.

Ndër aktivitetet kryesore që zhvillohen në zonat rurale janë “Festa e Korabit” dhe “Dita e Shënkollit”. Festa e Korabit zhvillohet në fund të muajit qershor apo fillim të korrikut, në

bjeshkët e Korabit, në pjesën e njësisë administative të Kalasë së Dodës dhe Sllovës. Është pikërisht kjo periudhë ku mbizotëron gjelbërimi, freskia e klimës, bota e pasur bimore e shtazore etj., prandaj paraqet një interes të madh për vizitorët. Zakonisht ky

aktivitet festiv zhvillohet në Fushën e Korabit. Duke qenë se zona e Kalasë së Dodës merret kryesisht me blegtori, konkretisht me mbarështimin e dhenve, në këtë festë

dominon mishi i qengjit në hell si dhe djathi i zonës mjaft i njohur. Pjesëmarrja është e gjerë si nga banorë të Kalasë së Dodës, gjithë zona e Dibrës, Kukësit si dhe personalitete të ftuar. Aktivitetet fillojnë në mëngjes dhe zgjasin gjithë gjithë ditës. Që nga viti 2010

është një aktivitet që zhvillohet rregullisht. Kjo festë shihet edhe si promovim i potencialeve të turizmit malor që ofron zona e Korabit.

Dita e Shënkollit festohet në muajin maj në livadhet e shumta të Selishtës. Ka një pjesëmarrje si nga qyteti i Peshkopisë, ashtu edhe nga njësitë administrative të tjera.

Problem mbetet rruga Peshkopi-Selishtë e cila përshkohet vetëm me furgona dhe makina të tipit fuoristradë. Por kjo nuk e pengon që të ketë një pjesëmarrje masive në këtë

aktivitetet. Zakonisht këtë aktivitet e organizon njësia administrative Selishtë. Në përmasa më të vogla festohet edhe në Lurë.

V.2.4. Turizmi sportiv.

Turizmi sportiv përbën llojin e dytë më masiv të lëvizjes turistike në botë dhe bazohet

kryesisht në sportin dimëror që zhvillohet në pjesët e larta të maleve me kushte të përshtatshme të relievit dhe me prani të shtresës së mjaftueshme të dëborës dhe qëndrueshmëri të saj. Rëndësia e këtij lloj turizmi ka ardhur gjithnjë duke u rritur.

Turizmi i bardhë është në një kuptim më të gjerë pjesë e turizmit sportiv në përgjithësi, i cili nënkupton ushtrimin e aktiviteteve të ndryshme sportive jashtë vendbanimit. Vlerat e

tij janë të shumanshme, jo vetëm sportive, por edhe shëndetësore, artistiko-kulturore, e para së gjithash turistike. Kjo pasi çdo aktivitet pason zhvendosje të njerëzve, hapësira

134

për shfrytëzim, funksione e pasoja në shërbime, ekonomi, kulturë etj.372 Sportet dimërore në rrethin e Dibrës janë pothuajse inekzistente. Kryhen vetëm aktivitete spontane si

rrëshqitje me ski apo slita nga fëmijë dhe të rinj në territoret afër qytetit të Peshkopisë. Në terrenet e shumta malore, ofrohen kushte optimale për të apasionuarit e sportit të

alpinizmit. Turizmi sportiv mund të ushtrohet pothuajse në të gjithë rajonin tonë të studimit.

Mundësi të mëdha paraqet lumi i Drinit të Zi, ku vitet e fundit po zhvillohen gjithnjë e më tepër aktivitete të tilla si: shëtitje me varka, rafting, gara noti etj. Peshkimi është aktivitet

i cili kryhet përgjithësisht në rrjedhën e Drinit të Zi dhe të degëve të tij dhe më pak në liqene. Ndërkohë gjuetia, pas një ndalese dyvjeçare me shpa lljen e moratoriumit të gjuetisë në vitin 2014, mund të ushtrohet përsëri brenda kritereve të lejuara.

Figura V.6. Rafting në lumin e Drinit të Zi. Foto: F. Cena, 2016.

Në qytetin e Peshkopisë mund të shikohen aktivitetet e ndryshme që zhvillon klubi i sportit “Korabi” në disiplina të ndryshme si: futboll, volejboll, basketboll, mundje,

shfaqje të cirkut etj. Ndër sportet tradicionale dhe që ka arritur suksese të mëdha mbetet mundja. KF “Korabi” gjatë sezonit 2015-2016, pas një sezoni të suksesshëm si kryesues në Kategorinë e Parë, arrin të ngjitet në elitën e futbollit shqiptar, Superligën Shqiptare.

Por për arsye disiplinore ndeshjet e programuara në qytetin e Peshkopisë, do të zhvillohen në Tiranë. Pjesa më e madhe e aktiviteteve të ndryshme sportive zhvillohen në

Pallatin e Sportit “Bashkim Lala”.

V.2.5. Ekoturizmi.

Njeriu i sotëm “teknologjik” dhe human e ka transformuar kaq shumë natyrën dhe vetveten, sa që është e vështirë të gjesh apo të përdorësh hapësira “origjinale” e të

paprekura në natyrë e traditat e njeriut, ose ato po shkojnë gjithnjë e më tepër drejt zvogëlimit. Gjithashtu dhe vetë turizmi është një konsumator i madh dhe specifik i hapësirave të ruajtura natyrore me vlera ekologjike, estetike dhe kulturore. Në këtë

mënyrë rritja e popullsisë, zhvillimi teknik e teknologjik, urbanizimi dhe rritja e

372


135

standardit jetësor do të ushtrojnë përherë presion ndaj këtyre hapësirave. 373 Duke qenë se ambientet natyrore përbëjnë zona ekologjike me veti biokimike e bioklimatike për

shfrytëzimin turistik dhe meqenëse natyra po “zaptohet” gjithnjë e më tepër nga njeriu, po rritet edhe masa e qarkullimit të njerëzve në natyrë. Në literaturën e sotme turistike kjo

njihet me emrin turizëm i bazuar në natyrë, duke e dalluar atë nga turizmi fetar, kulturor, qytetar, gastronomik, sportiv, rural, balnear, për nga motivet e destinacionit dhe lloje të tjera turizmi, si dhe nga elementet, specifikat, modelet, mjetet e zhvillimit, kohëzgjatja

etj. Turizmi në natyrë, sot dhe në të ardhmen përbën një ndarje të veçantë të sektorit të përgjithshëm të turizmit me rritje të shpejtë.374

Zhvillimi i ekoturizmit në rrethin e Dibrës mundësohet në çdo cep të tij. Kjo pasi rajoni ynë i studimit përbëhet nga forma të veçanta orografike të relievit, në gjendje natyrore

dhe origjinale si male dhe vargmale, kanione, gryka, shpate më pjerrësi ose të veçantë si nga forma ashtu edhe nga origjina, forma të relievit karstik, shpella, monumente natyre

etj. Pjesa më tërheqëse e trashëgimisë natyrore përbëhet nga monumentet e natyrës dhe zonat e tjera të mbrojtura të përcaktuara në ligjin nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”. Këto pasuri natyrore ndikojnë drejtpërdrejt në rritjen e numrit të turistëve,

pasi ato përmbajnë vlera turistike, shkencore, estetike etj.

Në tabelën e trashëgimisë natyrore të rrethit të Dibrës (aneks 2), vërehet një larmi e

monumenteve natyrore të cilat gjenden në rajonin e studimit. Vetëm rrethet e Vlorës, Gjirokastrës dhe Shkodrës, kanë numër më të madh të monumenteve të natyrës sipas

ndarjes administrative në shkallë rrethi. Monumentet e natyrës më të njohura dhe më të vizituara janë: Burimi termomineral i Llixhave të Peshkopisë, liqenet e Lurës, Liqenet e Kacnisë, Liqeni i Zi në Radomirë, Ujëvara e Pocestit, Kanioni i Setës, Uji i Ftohtë i

Vleshës, Pasqyrat e Gramës, Bjeshka e Zonjave, Karsti i Malit të Bardhë, biomonumentet e shumta etj.

Mjaft me interes paraqitet edhe turizmi speologjik. Dibra dallohet për shpella të shumta dhe të llojeve të ndryshme, ku një pjesë e tyre janë ende të paeksploruara. Janë shpallur

monumente natyre gjithsej 5 shpella: Shpella e Gurit të Kuq në Muhurr, Shpella e Rusit në Grykë Nokë, Shpella e Qytezës në Bellovë, Shpella e Akullit në Bulaç dhe Shpella e

Sopanikës në Çidhën. Nga këto shpella vetëm ajo e Qytezës ndodhet në vargun e Korabit, ndërsa tjerat janë pjesë e vargjeve të Lurës.

V.2.6. Turizmi kulturor.

Turizmi kulturor ka si bazë kryesisht potencialet historike e kulturore të vendeve, zonave,

qyteteve apo qendrave me vlera të tilla. Një fluks i madh turistësh merr pjesë pothuaj gjatë gjithë vitit në vizitat e qyteteve, qendrave dhe vendeve të ndryshme të botës, të cilat u ofrojnë atyre të veçantat me interes njohës, kulturë por edhe argëtim. Nëpërmjet këtij

turizmi arrihet që të kënaqen nevojat shpirtërore më shumë se ato fizike, nga njohja e qytetërimeve të ndryshme. Kuptimi i këtij turizmi identifikohet shpesh me emrin kulturë,

373


Po aty, fq.150

136

i cili ka një kuptim më të gjerë dhe fokusohet në këndvështrime të ndryshme, prandaj dhe ndarjet janë të përafërta dhe pleksja me disa lloje të tjera turizmi, sidomos atë fetar dhe

sportiv. Gjithashtu kultura përherë zhvillohet dhe merr shpesh vlerë subjektive e të momentit. Qarkullimi në këtë lloj turizmi drejtohet nga njëra anë drejt qendrave historike,

artistike, shkencore, estetike, nga ana tjetër drejt qendrave të pajisura për manifestime, ekspozita, ngjarje memoriale etj.375 Turizmi kulturor ka avantazhin se është gjithëvjetor. Turizmi vizitonjës e kulturor ruan e ripërtërin sidomos vlerat tradicionale, duke i

rikujtuar, rivlerësuar e paguar ato. 376 Meqenëse është populluar që në lashtësi, Dibra zotëron një pasuri të madhe kulturore materiale apo shpirtërore.

Trashëgimia materiale përfaqësohet nga një larmi e objekteve historike si kalatë, banesa karakteristike tradicionale të zonës, muze historikë, objekte të kulteve të ndryshme fetare

etj. Një pjesë e madhe e tyre janë shpallur monumente kulture. Dibra ka një trashëgimi shpirtërore të pasur që përfaqësohet nga këngët dhe vallet tradicionale, festat e shumta

lokale, kuzhinë e pasur dhe e shijshme, lojëra popullore etj. Kjo pasuri dëshmon aftësinë krijuese të popullit dibran në shekuj, marrëdhëniet me vendet fqinje si dhe shkëmbimet dhe ndikimet e kulturave të ndërsjellta. Këto pasuri kulturore përbëjnë edhe një potencial

të madh për zhvillimin e turizmit kulturor në vendin ku ndodhen apo manifestohen.

Figura V.7. Dhomë tradicionale dibrane. Foto: F. Cena.

Në Dibër janë zbuluar vendbanime historike, monumente apo objekte të periudhave të

ndryshme historike. Kalaja e Grazhdanit është objekti më i rëndësishëm arkeologjik si nga sipërfaqja ashtu edhe nga rëndësia. Objekte të tjera historike me vlera arkeologjike janë edhe Gradishta e Bellovës, Gradishta e Peshkopisë, Qyteti i Skënderbeut, Kalaja e

Lashkizës dhe Kalaja e Dodës.

Dibra njihet për arkitekturën karakteristike të ndërtimit të shtëpive në Shqipërinë e Veriut

që janë kullat. Ato janë të përhapura në disa pjesë të territorit të saj. Shumica prej tyre kanë statusin si monumente të kulturës dhe ruhen nga shteti. Banesat karakteristike të

Dibrës që janë shpallur monumente kulture janë: banesa e Tashko Markos në fshatin Herbel, banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë në Bellovë, banesa e Selman Tollës dhe e Zef Doçit në Fushë Lurë, banesa e Reshit Zunës në Sohodoll, kulla e Dine Hoxhës në Muhurr

dhe banesa Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës në Peshkopi.

375


Po aty, fq.75

137

Monumentet historike në rrethin e Dibrës përfaqësohen nga muzetë historikë. Aktualisht në këtë rreth gjenden dy muze: muzeu i Dibrës në qytetin e Peshkopisë dhe muzeu i

Kastriotëve në fshatin Sinë e Sipërme. Në këto objekte historike gjenden të ekspozuara portretet e shumë figurave të shquara gjatë periudhave të ndryshme, punime artizanale,

veshje popullore të zonës, armë të ndryshme etj. Më i vizituar dhe në gjendje më të mirë është ai në qytetin e Peshkopisë.

Rëndësi të veçantë për turizmin kulturor paraqesin edhe objektet e kultit. Objektet e kultit më të njohura në rajonin tonë të studimit janë xhamia e Allajbegisë, kisha e

Shpërfytyrimit, Shën Dhimitrit dhe Shën Sotirit, objekte të cilët janë shpallur monumente kulture. Monumentet e kultit gjenden të gjitha në njësinë administrative të Maqellarës dhe janë ndërtuar në periudha të ndryshme historike, ku një pjesë e tyre kanë moshë më

shumë se pesë shekullore.

Dibra përbëhet nga skulptura të shumta monumentale, të cilat u ndërtuan pas periudhës së

Çlirimit e në vazhdim. Ato u ndërtuan pothuajse në të gjithë territorin e këtij rrethi. Në perëndim të qytetit të Peshkopisë u ndërtua përmendorja në varrezat e dëshmorëve.

Përmendore të tjera janë ndërtuar në Maqellarë, Peshkopi, Arras, Sllovë etj., dhe shumica i janë kushtuar Luftës Antifashiste Nacional Çlirimtare dhe heronjve të luftës. Ndërtimi i skulpturave monumentale vazhdoi edhe gjatë periudhës së tranzicionit. Në qershor të vitit

2009, në bulevardin e Peshkopisë inaugurohet shtatorja e Skënderbeut, me përmasa të mëdha dhe i ndërtuar prej bronzi. Në bulevardin e Peshkopisë gjenden përmendoret e

shumë figurave të njohura të zonës dhe më gjerë.

Veshjet popullore dibrane, me pak dallime mes tyre, e ndonjë rast me luhatje të vogla,

përdoren si veshje të përditshme pothuajse në të gjithë Dibrën nga të moshuarat, në raste nusërie gjithashtu, duke i pasur në ruajtje sipas rastit solemn, i veshur në raste dasmash

apo të cunguara përdoren nga gratë e moshuara dhe fëmijët. Mangësia në përdorim është në zonën e Fushës së Dibrës, në periferi të qytetit të Peshkopisë e deri në Sllovë-Sllatinë, ku kemi të bëjmë me probleme të tjera të traditës e të ndarjes së zonave etnografike, që

vazhdon me Kalanë e Dodës me ndonjë ndikim nga orienti.

Trashëgimia kulturore shpirtërore në rrethin e Dibrës përfaqësohet nga folklori i pasur

gojor, muzikor dhe koreografik (këngë dhe valle), festat lokale, artizanati, zejet e ndryshme etj. Festat tradicionale demonstrojnë më së miri pasurinë e gjallë kulturore të

këtij rajoni në të gjitha aspektet. Disa nga aktivitetet kryesore që zhvillohen çdo vit janë: Oda Dibrane, festa e Drinit, festa e të Vjelave, festa e Qershive, festa e Shëngjergjit, dita e Nevruzit, dita e Shënkollit, festa e Korabit etj. Në punimet artizanale dallohet për

prodhimin e kostumeve tradicionale të komunave të ndryshme, qilimat e punuara me dorë, mbulesat e leshta, punën me shtiza, instrumentat muzikore si çiftelia, fyelli, daullja

etj. Gjithashtu pasuri më vete paraqesin edhe këngët dhe vallet tradicionale të cilat janë të shumëllojshme dhe manifestohen kryesisht në raste gëzimi. Banorët dibranë njohin mirë historinë dhe trashëgiminëe tyre, dinë gojëdhëna të shumta dhe kanë njohuri mbi kanunin

e zonës. Edhe gatimet tradicionale dibrane janë mjaft të njohura në gjithë vendin. Mikpritja është një nga vlerat që e bën mjaft dallues rajonin.

138

V.2.7. Turizmi qytetar.

Në kuadrin e turizmit në tërësi dhe formave të tij, një rëndësi te veçantë merr turizmi qytetar ose lëvizja turistike në qytete. Vlerat e shumta historike, arkitekturale, kulturore,

të vendosjes në peizazhin gjeografik etj., që ofrojnë mjaft qytete, krijojnë bazën esenciale për vizitimin e tyre nga vizitorë të ndryshëm. Faktorë të tjerë që lidhen me këto si: përkujdesja ndaj këtyre vlerave turistike, mënyra e restaurimit të ndërtesave historike,

hapja e ekspozitave, panaireve etj., nxisin lëvizjen turistike në qytete. Autori i njohur gjerman në këtë fushë, Aberhold, me turizmin qytetar kupton tërësinë e të gjitha

marrëdhënieve e fenomeneve, të cilat jepen nga udhëtimi e qëndrimi i personave të ndryshëm gjatë vizitës së një qyteti të caktuar, i cili nuk është për ta as vendbanim kryesor e as vend pune.377

Turizmi qytetar në Peshkopi paraqitet i larmishëm dhe me mundësi reale për zhvillimin e tij. Kjo pasi Peshkopia është qendër administrative e rrethit dhe e qarkut të Dibrës, ka

pozitë mjaft të favorshme gjeografike, rrethohet nga të gjitha anët me fshatra që bëjnë të mundur furnizimin e qytetit me ushqime të freskëta dhe natyrale, përbëhet nga hotele,

restorante dhe bare të shumta dhe cilësore, organizohen panairet dhe festat tradicionale të zonës, ekzistojnë degë të shkollave të mesme profesionale, objekte kulti si xhami apo teqe, lidhje tregtare me Maqedoninë dhe me Dibrën e Madhe, ambiente sportive si pallat

sporti, stadium, palestra etj. Këtu janë të përqendruara aktivitetet dhe institucionet kryesore shtetërore si arsimore, shëndetësore, ekonomike, historike, kulturore, sportive,

etj. Qyteti i Peshkopisë ofron mundësi për turistët si shëtitoren “Elez Isufi”, muzeun e Dibrës, lagjen e vjetër “Treg”, Pallatin e Kulturës, Gradishten e Peshkopisë, banesën tradicionale të Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës, organizohen panaire dhe festa

tradicionale, restorante me gatime të zonës si dhe skulpturat e disa figurave të shquara të Dibrës. Mund të vizitohet qendra kurative e ujërave termale të Peshkopisë, ndër më të

rëndësishmet në Shqipëri.

Probleme në këtë qytet mbeten mungesa e investimeve, ndërtimet e shumta pa leje,

mbyllja e filialit të Peshkopisë (pjesë e Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës), djegia e mbeturinave në afërsi të qytetit, ndotja e ajrit dhe akustike nga mjetet e tonazhit të

rëndë, pasi mungon një unazë që këto mjete të mos futen nëpër qytet etj.

Bulevardi i Blinave. Perspektiva të reja iu hapën qytetit të Peshkopisë në vitin 1967. Nisi

puna për ndërtimin e bulevardit kryesor të qytetit, u zgjeruan rrugët dhe u shtruan trotuaret sipas një plani rregullues të detajuar me kujdes dhe me parametra teknike optimalë, me kanalizimet e nevojshme të ujërave të bardha e të zeza, me shtrimin e

tubacioneve të rrjetit elektrik, të rrjetit të telefonisë në të dy anët e bulevardeve. Në tërë gjatësinë e tyre u vendos ndriçimi me drita neoni, që ishte gjë e rrallë për kohën. Veçori

karakteristike që i japin një shije të veçantë qytetit, janë blirët e mbjellë në dy anët e bulevardeve. Ata u morën në Korçë dhe si duket, gjetën një terren të përshtatshëm, sepse sot, sidomos në lulëzimin e tyre, janë kënaqësia dhe bukuria më e madhe e qytetit. 378

377

Doka, Dh., Turizmi qytetar dhe vlerat turistike të qyteteve të Shqipërisë , Tiranë 1996, fq.17 378

Stojku, B., Rrugë e përgjakur, Tiranë 2012, fq.28

139

Kjo shëtitore, ose siç njihet “Bulevardi i Blinave”, është rrugë këmbësore, e gjatë rreth 600 metër e rrethuar me pemë bliri. Në dy anët e këtij bulevardi, janë vendosur

institucionet kryesore, baret dhe restorantet, hotelet dhe pjesa tjetër e shërbimeve. Në muajin qershor, kur blinat çelin, ndjehet aroma karakteristike e tyre e cila është tepër e

këndshme. Në shkurt të vitit 2016, përfundoi krasitja masive e blirëve në bulevardin kryesor, me qëllim që t'u rikthehet bukuria e tyre, pasi shihej si një domosdoshmëri biologjike. Shihet si nevojë urgjente gjetja e burimeve financiare për të ndjekur

vazhdimësinë e vegjetimit të blirëve që janë krasitur, pasi në të kundërt pasoja t do të ishin katastrofike. Gjatë verës së vitit 2016, nisën punimet për kthimin e bulevardit në

pedonale, përfundimi i të cilës parashikohet të mbarojë në vitin 2017.

Figura V.8. Bulevardi i qytetit të Peshkopisë. Foto: F. Cena, 2015.

Muzeu i Dibrës ndodhet në qendër të qytetit të Peshkopisë, rreth 30 metër larg bulevardit kryesor. Muzeu që momentalisht gjenden të ekspozuara objektet historike është krijuar

vitet e fundit, pasi godina e mëparshme u kthye në zyra të bashkisë së Peshkopisë. Gjendja e tij është e mirë, kjo pasi mjediset e tij janë rikonstruktuar në dhjetëvjeçarin e

fundit. Numri i vizitorëve është rreth 2000 persona në vit, duke përfshirë edhe nxënësit e shkollave për arsye studimore. Hyrja është pa pagesë. Numri i punonjësve është 4 persona (viti 2016) dhe janë në varësi të bashkisë së Dibrës.

Ky muze është krijuar dhe funksionon si institucion që nga viti 1964, në fillim si një

pavion dhe në vitet në vazhdim duke u zgjeruar. Pas vitit 1998 u riorganizua duke ekspozuar një pjesë të madhe të vlerave që gjenden në fondet e tij me të gjitha pavionet e tij. Muzeu ka rreth 2000 objekte me mjaft vlera, disa prej të cilave janë shumë të rralla

duke filluar nga ato arkeologjike, si vegla pune stralli, enë të ndryshme prej balte, armë zjarri, shpata, objekte personale të figurave historike dhe një pasuri të madhe etnografike,

që nga objekte blegtorale, bujqësore, të kuzhinës dhe deri te veshjet e llojeve të ndryshme të krahinave të Dibrës. Rreth 80 % e këtyre objekteve që ndodhen në mjediset e këtij muzeu janë origjinale. 379 Përbëhet nga tri pavione: i historisë, arkeologjisë dhe

etnografisë, që pasyrojnë gjithë historinë dhe kulturën materiale e shpirtërore të Dibrës, nga neoloiti i hershëm deri në ditët tona.380

379

Këshilli i Qarkut Dibër 380


140

Gradishta e Peshkopisë. Ndodhet në rrethinën juglindore të qytetit të Peshkopisë, në një kodër shkëmbore me lartësi 698 metër mbi nivelin e detit, midis fshatit Begjunec në jug

dhe përroit të Banjës në veri. Kodra ku gjendet kalaja, e njohur me emrin “gradishtë”, ka një pozitë mjaft strategjike dhe dominante mbi zonën përreth. Sipërfaqja e saj me prerje

eliptike edhe orientim lindje-perëndim, bie mbi shpate të pjerrëta e shkëmbore nga jugu dhe nga veriu. Nga sipërfaqja e saj realizohej kontrolli i plotë vizual i të gjithë pellgut të Peshkopisë. Sipërfaqja e kalasë me diametër lindje-perëndim 250 metër dhe atë veri-jug

arrin në mbi 1.2 hektarë. Sipas gërmimeve të para me karakter sondazhi të kryera këtu, rezulton se kjo kala është e banuar në tri periudha të ndryshme, të lidhura përkatësisht me

periudhën e vonë të bronzit dhe atë të hershme të hekurit, me periudhën e vonë antike si dhe me atë mesjetare. 381 Gradishta ka një kurriz shkëmbor gëlqerori, që shtrihet nga fshati Begjunec në lindje e deri në lagjen e Bulkeve, në perëndim. Në anën jugore, edhe

jashtë murit rrethues shihen ambiente banimi, sepse duken shtresa kulturore në profilin e hapjes së një kanali. Edhe brenda murit rrethues duken gjurmë banimi. 382 Është shpallur

monument kulture me datë 08.01.1977 nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës. 383 Vizitohet sipas rrugës Peshkopi- lagjja Bulke. Njihet ndryshe edhe si Gradishta e Begjunecit apo Kalaja e Peshkopisë.

Banesa e Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës është ndërtesë trekatëshe dhe gjendet në

lagjen “Treg”. Hyrja në katin e parë bëhet nëpërmjet tre portave në formë harku. Në katin e dytë banesa ka dritare të mëdha. Është ndërtuar me gurë, llaç gëlqereje, shtuf dhe breza druri. Deri në vitin 1991 kjo banesë ka qenë muze etnografik. 384 Është shpallur

monument kulture me datë 08.08.1980 dhe 25.10.1980, nga Ministria e Arsimit dhe e Kulturës.385

Pallati i Kulturës. Puna për ndërtimin e Pallatit të Kulturës në Peshkopi ka filluar nga Ndërmarrja e Ndërtimit në vitin 1988 dhe përfundoi në dhjetor të vitit 2002. Ndërtesa që

njihet ndryshe si QEK (Qendra e Edukimit dhe Komunikimit), e filloi veprimtarinë më 1 prill të vitit 2002 me vendim të Këshillit Bashkiak të Peshkopisë. 386 Pranë këtij pallati ushtron aktivitetin e saj edhe Drejtoria e Qendrës Kulturore. Kjo drejtori ka në

administrimin e saj Teatrin, Ansamblin, Muzeun dhe Estradën. 387 Ky pallat është një godinë madhështore me arkitekturë shumë të bukur dhe funksionale, ku kryhen aktivitetet

kryesore kulturore, ekonomike, politike, takime të ndryshme etj. Gjithashtu këtu gjendet salla e konferencave, qendra rekreative për të moshuarit, zyra e informacionit turistik si dhe biblioteka e qytetit.

Biblioteka e qytetit. Biblioteka e qytetit u krijua në maj të vitit 1945. Fondi fillestar kishte

1774 libra, ndërsa në vitin 1976 biblioteka numëronte 33000 vëllime librash politikë, shkencorë, artistikë etj., dhe 641 volume koleksione gazetash e revistash të ndryshme,

381


Po aty, fq.168 383






141

918 libra në gjuhë të huaj. 388 Në ditët e sotme ka një fond prej 94303 librash. 389 Biblioteka ndodhet në mjediset e Pallatit të Kulturës.

Lagjja “Treg” ndodhet në hyrje të qytetit të Peshkopisë, afër përroit të Llixhave. Është

lagjja e vetme në të cilën nuk janë bërë ndërtime dhe banesat paraqiten në gjendjen e tyre origjinale. Karakteristike janë shtëpitë një ose dykatëshe, të ndërtuara kryesisht me gurë dhe rrugët e shtruara me kalldrën. Me pak investime, mund të kthehet në një destinacion

mjaft të preferuar për turistët.

Figura V.9. Pallati i Kulturës dhe shtatorja e Skënderbeut. Foto: F. Cena, 2016.

Përmendoret. Duke qenë se Dibra ka pasur figura të shquara në periudha të ndryshme

historike, e kryesisht nëpër luftëra, në qytet janë ndërtuar përmendoret e disa nga figurave më të shquara dibrane. Shumica e tyre janë vendosur në dy anët e bulevardit “Elez Isufi”. Disa nga këto objekte janë:

- Shtatorja e Skënderbeut. Në qendër të qytetit të Peshkopisë, para Pallatit të Kulturës,

është vendosur busti i heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Kjo shtatore është e lartë rreth 3.3 metër dhe e punuar prej bronzi. Skënderbeu nga shumica e historianëve është pranuar me origjinë nga Sina e Dibrës. Shtatorja e tij duhej të ishte

ndërtuar shumë kohë më parë, pasi është figura më e shquar e historisë së Dibrës dhe Shqipërisë. Inaugurimi i shtatores bëhet me 9 qershor 2009.

- Memoriali kushtuar krimeve të komunizmit. Me 30 prill 2015, në qytetin e Peshkopisë, përurohet memoriali kushtuar “Krimeve të komunizmit dhe përndjekjeve për liri dhe demokraci”. Ky memorial është vendosur në bulevardin kryesor të qytetit.

- Busti i Elez Isufit. Në maj të vitit 2013, para godinës së Qarkut Dibër, përurohet busti i ri i Elez Isufit. Në përurimin e tij mori pjesë presidenti i Republikës së Shqipërisë, z. Bujar Nishani, i cili i dha titullin “Nderi i Kombit” pas vdekjes, me motivacion “Si

veprimtar dhe diplomat i shquar në lëvizjen kombëtare shqiptare, dhe si luftëtar e komandant i vendosur, i cili drejtoi dhe luftoi gjatë betejave të vitit 1911-1925 për

mbrojtjen e tërësisë tokësore dhe çlirimit kombëtar”. Edhe bulevardi kryesor i Peshkopisë mban emrin “Elez Isufi”.

388



142

- Bustet e përfaqësuesve dibranë në Qeverinë e Vlorës. Përballë ish-filialit të Universitetit “Aleksandër Moisiu” Durrës, ndodhen bustet e dy figurave të shquara

dibrane në Qeverinë e Vlorës, të vitit 1912. Dom Nikollë Kaçorri-nënkryetar i Qeverisë së Vlorës dhe Haxhi Vehbi Dibra-kryetar parlamenti në Qeverinë e Vlorës.

- Në qytetin e Peshkopisë, në fund të vitit 2009, u përurua busti i patriotit të shquar dhe atdhetarit të devotshëm mbarëkombëtar, Iljaz Pashë Qokut. Në vitin 2015, busti i tij zhvendoset para godinës së ish-filialit të Peshkopisë dhe në vendin e tij vendoset

memoriali kushtuar krimeve të komunizmit. - Me rastin e 100-vjetorit të Pavarësisë, përballë Turizmit të Vjetër, inaugurohet nga

njësia administrative Tomin, busti i Isuf Karahasanit. Pak metra larg tij ndodhet busti i Halil Alisë.

- Nëpër lulishtet e qytetit të Peshkopisë gjenden bustet e figurave si Gjokë Doçi, Nazmi

Rushiti etj.

Teatri. Në maj të vitit 1984 themelohet Teatri Dramatik i Dibrës. Fillimet e tij ishin tek lëvizja e fuqishme amatore në vitet 1970-1984, kur u vunë në skenë “Cubat” të Shilerit e vitit 1932, disa premiera teatri të viteve '50, që kulmuan me fillimvitet '60 me shfaqjen

“Sikur të isha djalë”. Pas viteve '70, me ardhjen edhe të disa aktorëve të arsimuar në Akademinë e Arteve, Teatri Amator arriti nivele të larta. 390 Në ditët e sotme, ky teatër na

paraqitet në gjendje të mjeruar dhe përdoret kryesisht për festat e abetareve apo për mitingje elektorale.

Aktivitetet kulturore. Çdo vit në qytetin e Peshkopisë zhvillohen disa aktivitete që janë bërë tradicionale. Aktiviteti kryesor është “Oda Dibrane”, i cili ka 20 vite që zhvillohet pa ndërprerje. “Festa e të Vjelave” është një aktivitet tjetër mjaft i rëndësishëm, që ka të bëjë

më promovimin e produkteve bujqësore, blegtorale, artizanale të zonës së Dibrës. Gjithashtu aktivitete të përvitshme janë: festa e Qershive, dita e Verës, dita e Nevruzit etj.

V.2.8. Turizmi gastronomik.

Turizmi gastronomik përbën një motiv, e madje një tip të veçantë lëvizje e qarkullimi

turistik, i cili ka aftësinë e krijimit të ndjenjave euforike e të shijshme fiziologjikisht për organizmin e njeriut. Në këtë mënyrë turisti ndihet më afër natyralitetit, territorit,

emocioneve e kujtimeve mbresëlënëse. Përveç gatimit, janë edhe pijet që nëpërmjet teknikës së punës, prodhimit, shijes, ofrimit e shërbimit, ushtrojnë forcë të madhe tërheqëse kënaqësie, çlodhje e ripërtëritje. Në këto raste nuk mungojnë edhe itineraret për

të ofruar mundësinë e njohjes së vreshtave, teknikave të prodhimit, zonave deri festa familjare, shoqërore e popullore të tyre.391 Kuzhina e trevës së Dibrës është e shijshme

dhe mjaft e pasur në lloje. Gatime të kësaj kuzhine njihen në mbarë vendin prej shumë vitesh.

Bujaria dhe larmia e gatimeve i bën banorët dibranë shumë fisnikë e mjaft socialë. Këto banorë krenohen me prodhimet unike që iu ofrojnë mysafirëve si: fli, laknur, byrek,

390



143

çorbë, pulë me qullë, jufka, pulë me jufka, bukë e norme, mjaltë akacie, mjaltë mali, petë misri me hithra, petulla malësie, llallangaja, bukë e norë, bukë e mrume, gjizë me gjalp e

vezë, turshi, pastërma, fasule me pastërma, sarmë me gjethe rrushi, raki manaferre e thane, lëng thanash, turshi, speca me gjizë, peshk Drini, troftë Murre e Sete, etj.392

Dibranët dallohet për gatimin e disa llojeve të ëmbëlsirava si për raste festash apo edhe në ditë të zakonshme. Ëmbëlsirat kryesore të Dibrës janë: bakllava, sheqerpare, revani, shendatli, hallvë, hasude etj.

Harta V.1. Harta e gatimeve tradicionale dibrane. Punoi: F. Cena

Kuzhina dibrane përbëhet edhe nga produkte blegtorale të shumëllojshme dhe mjaft të shijshme. Mishi i bagëtive të Dibrës ka shije dhe aromë veçantë, e lidhur kjo me kushtet e

mjedisit si dhe kullotat e pasura me një florë të shumëllojshme, ujit të pastër etj. Falë këtyre cilësive të larta, ka kërkesa jo vetëm në tregun e qytetit të Peshkopisë por dhe në Tiranë e më gjerë. Këto cilësi vërehen si në bagëtitë e imëta ashtu edhe në gjedhë. Në

shumë restorante ofrohen gatime mjaft të shijshme si: qengj në hell, mish i pjekur në prush, mish në saç etj. Mjaft e kërkuar është edhe pastërmaja, e cila përdoret gjerësisht në

këtë rajon gjatë periudhës së dimrit. Cilësia e lartë e kësaj flore ka bërë që të kemi prodhime blegtorale me emër, si djathi i bjeshkëve të Korabit, Gramës dhe Hinoskës. Ky produkt është shumë i kërkuar si në tregun vendas ashtu dhe për eksport për shkak të

cilësive të larta që ka me shumëllojshmërinë, shijen dhe aromën. Me arritjen e standardeve në cilësi dhe ambalazhim është gjetur treg shitjeje deri në Turqi. Me të

392


144

njëjtën cilësi dhe kërkesë janë dhe qumështi, kosi, gjalpi dhe gjiza, të cilat janë shumë të vlerësuara dhe të kërkuara si brenda rrethit ashtu dhe jashtë tij. 393

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e pestë.

Rrethi i Dibrës ka një historik të hershëm të lëvizjes turistike. Vihet re rritje e numrit të turistëve çdo viti e sidomos i atyre të huaj. Të shumta janë edhe destinacionet e kërkuara prej tyre.

Meqenëse zotëron resurse të shumta natyrore dhe kulturore, të shumta janë edhe llojet

e turizmit që ofrohen në këtë rajon si: turizëm balnear, malor, kulturor, rural, gastronomik, qytetar, ekoturizëm etj.

Turizmi malor paraqet potencialet më të mëdha për zhvillimin turistik të zonës. Në relievin malor ndodhen liqenet akullnajorë, bjeshkët e shumta, monumentet e natyrës,

pyjet në gjendje më të mirë, bota e pasur bimore dhe shtazore dhe llojet endemike të tyre, format më interesante të relievit, dëmtimi më i vogël nga dora e njeriut etj.

Turizmi kurativ përfaqësohet nga ujërat termale të Peshkopisë dhe përbën llojin e turizmit më të zhvilluar në rrethin e Dibrës. Përveç vlerave kurative që ato përmbajnë,

janë kthyer në një burim të ardhurash për banorët e zonës përreth.

Turizmi lumor ushtrohet në lumin e Drinit të Zi dhe degët e tij. Në disa fshatra ose

përreth tyre janë bërë investime si lokale, fusha sporti, hapje dhe zgjerim i rrugëve etj. Ndër pikat më të rëndësishme turistike lumore janë Potgorca, Topojani, Luznia,

Muhurri, Fushë Çidhna.

Turizmi rural paraqet mundësi për tërheqjen e turistëve, kryesisht në fshatrat malorë

të zonës, ku dallohet Kalaja e Dodës, Lura, Hinoska etj. Këto fshatra kanë motivet që i shtyjnë njerëzit për të përjetuat atmosferën e fshatit me natyrën e tyre dhe ushqimet

bujqësore e blegtorale natyrale.

Kuzhina dibrane përbën një motiv të rëndësishëm për tërheqjen e turistëve, pasi

gatimet janë të shumëllojshme dhe me vlera ushqyese. Kjo kuzhinë është e pasur ku vend të veçantë zënë ëmbëlsirat dhe prodhimet natyrale.

Ekoturizmi mund të zhvillohet në çdo anë të këtij territori, pasi rajoni ofron forma të

shumta orografike të veçanta të relievit ku spikasin maje të larta malesh, shpella,

gryka, kanione, ujëvara, monumente natyre, dukuri të veçanta të botës bimore e shtazore etj. Të shumta janë edhe objektet e shpallura monumente natyre.

Turizmi kulturor ka si bazë potencialet historike e kulturore të këtij rajoni, të cilat

janë të shumta. Objektet kulturore kanë një përhapje të gjerë në rrethin e Dibrës.

393

Bashkia Peshkopi, Plani lokal i veprimit për biodiversitetin, Peshkopi 2010, fq.25

145

Turizmi qytetar në Peshkopi paraqitet i larmishëm dhe me mundësi reale për zhvillimin e tij. Kjo pasi Peshkopia është qendër administrative e rrethit dhe e qarkut

të Dibrës dhe të gjitha aktivitetet zhvillohen këtu.

Turizmi sportiv mund të ushtrohet pothuajse në të gjithë rajonin tonë të studimit. Aktivitetet kryesore sportive janë: alpinizmi, hipizmi, rafting, gara noti, gjuetia, peshkimi etj. Ekipet sportive të rrethit të Dibrës mbajnë emrin “Korabi”.

146

KAPITULLI VI

HARTA E POTENCIALEVE DHE ZHVILLIMIT TURISTIK

VI.1. Analiza e situatës turistike.

Turistët që vizitojnë Dibrën janë me origjinë shqiptare dhe të huaj. Turistët shqiptarë

vijnë kryesisht nga Tirana dhe një pjesë e madhe e tyre janë me origjinë dibrane. Ndërsa turistët e huaj janë kryesisht nga vendet e Evropës Qëndrore dhe Perëndimore, por ka

mjaft raste që vijnë edhe nga kontinente të tjera si: Amerika e Veriut dhe e Jugut, Azia, Afrika dhe Australia. Pjesa më e madhe e tyre vijnë gjatë periudhës së ngrohtë të vitit, për arsye se turizmi dimëror është inekzistent dhe në shumë zona gjatë kësaj periudhe rrugët

janë të bllokuara nga bora. Kryesisht turistët ndjekin rrugën nacionale Tiranë-Burrel-Bulqizë-Peshkopi, Tiranë-Kukës-Peshkopi ose futen nga territori maqedonas nëpërmjet

pikës së kalimit kufitar të Bllatës.

Interesi i turistëve që vizitojnë Dibrën është më i madh për bjeshkët e vargmalit të

Korabit, Parkun Kombëtar të Lurës, ngjitje alpinistike në majën e malit të Korabit, rafting në lumin e Drinit të Zi, ekoturizëm në territore interesante dhe tërheqëse që ofron rajoni,

aktivitete sportive si çiklizëm e motoçiklizëm etj. I lartë është interesi për në Llixhat e Peshkopisë, ku turizmi kurativ përbën llojin e turizmit më të zhvilluar në rrethin e Dibrës. Resurset historike e kulturore ndodhen të shpërndara në çdo anë të rajonit të stud imit, por

deri më sot nuk ka një interes të lartë mbi to pasi përfshihen shumë pak në guidat turistike të zonës. Sezoni turistik aktual i zonës së Dibrës është i përqendruar më tepër në vargmalin e Korabit, Parkun Kombëtar të Lurës, ujërat termale të Peshkopisë dhe më pak

në llojet e tjera të turizmit si ai lumor, kulturor, qytetar, gastronomik, rural etj.

Në vitin 2015, në rrethin e Dibrës janë futur nga pika e kalimit kufitar të Bllatës për qëllime turistike, 211955 persona. Nga këto 147039 janë nga Shqipëria ose 69 % e numrit të përgjithshëm të tyre, ndërsa 64916 persona ose 31 % janë turistë të huaj. Nga turistët e

huaj numrin më të madh e zënë ato maqedonas, me 57636 persona ose 89 % e numrit të përgjithshëm të turistëve të huaj. Ndërkohë që pjesa tjetër e turistëve të huaj prej 7280

persona ose 11 %, përbëhet nga turistë me origjinë nga 58 vende të ndryshme të botës. Gjatë këtij viti, duke përjashtuar Maqedoninë, shteti që dallohet për numrin më të lartë të turistëve është Italia, e ndjekur më pas nga Kosova, Gjermania, Britania e Madhe, Greqia,

Turqia, Polonia, Franca etj. Viti 2015 është viti me numrin më të madh të turistëve të huaj si dhe është vizituar nga më shumë shtete se në vitet e kaluara. Lista më e detajuar e

shteteve nga kanë vizituar Dibrën në periudhën e viteve 2008-2014 jepet në aneksin 4. Ndërsa në aneksin 5 jepet lista e detajuar e numrit të turistëve të huaj sipas shteteve për vitin 2014.

Në vitin 2015, në këtë pikë të kalimit kufitar, janë regjistruar shtetas nga 10 vende të

ndryshme të botës, që nuk kanë vizituar më parë Dibrën gjatë periudhës së viteve 2008-2014. Këto shtete janë: Argjentina, Brunei, Egjipti, Japonia, Malajzi, Malta, Maroku,

147

Meksika, Saharaja Perëndimore dhe Tunizia. Në grafikun e mëposhtëm paraqitet përqindja e turistëve të huaj sipas kombësisë gjatë vitit 2015.

Grafiku VI.1. Përqindja e turistëve të huaj sipas kombësisë në vitin 2015.

Burimi: Pika e kalimit kufitar Bllatë.

10%

10%

8%

7%

6%

5%

4%4%4%

3%

3%

3%

3%

3%

2%

2%

2%

2%

2%

2%

2%

2%

1%1%

1%1% 1%

Itali Kosovë Gjermani Mbretëri e B Greqi Turqi

Poloni Francë Bullgari Austri Belgjikë Çeki

SHBA Rumani Hollandë Slloveni Zvicër Serbi

Kroaci Mali i Zi Ukrainë Suedi Bosnje H Rusi

Sllovaki Australi Hungari Malajzi Danimarkë Kanada

Spanjë Norvegji Luksemburg Estoni Finlandë Kore J

Izrael Irlandë Letoni Lituani Kazakistan Moldavi

Brunei Argjentinë Brazil Tajvan Tunizi Bjellorusi

Meksikë Portugali Ekuador Egjypt Japoni Kinë

Maltë Marok Sahara P Zelandë e Re

148

Destinacionet turistike. Sipas të dhënave të marra në zyrën e informacionit turistik në Peshkopi për vitin 2014, evidentohen disa destinacione të preferuara për t'u vizituar nga

turistët. Pjesa më e madhe e turistëve që janë paraqitur në këtë zyrë për informacion, rreth 36 % e tyre, janë tranzit drejt vendeve si Kukës, Tiranë, Librazhd apo drejt shtetit

maqedonas. Një numër i konsiderueshëm prej 30 % të turistëve, do të rrinë në kampingje, ku pjesa më e madhe e tyre do të ngrihen në bjeshkët e vargmalit të Korabit. Ndërkohë kanë si destinacion të preferuar Lurën 8 % e numrit të përgjithshëm të

turistëve. Përqindje të njëjtë janë edhe për në Llixhat e Peshkopisë, 6 % do të akomodohen në hotele, 6 % në hostele dhe pjesa prej 6 % që mbetet janë në destinacione

tjera.

Grafiku VI.2. Destinacionet turistike në vitin 2014. Burimi: Zyra e informacionit turistik Peshkopi.

Nga të dhënat e siguruara në pikën e kalimit kufitar të Bllatës, vëmë re që kemi turistë gjatë gjithë vitit. Gjatë vitit 2015, muaji me fluksin më të madh është ai gusht me 14 %

të numrit të përgjithshëm të turistëve që janë futur në këtë pikë kufitare për qëllime turistike. Me fluks të lartë të turistëve të huaj janë edhe muajt shtator, korrik, maj dhe qershor. Muaji që ka pasur më pak turistë është shkurti, muaj në të cilin kanë hyrë vetëm

4 % e turistëve që kanë frekuentuar Dibrën gjatë këtij viti. Periudhë me numër të vogël të turistëve janë edhe muajt janar, mars dhe prill.

36%

30%

8%

8%

6%

6%

6%

Tranzit

Kamping

Lurë

Llixha

Hostel

Hotel

Tjera

149

Në grafikun e mëposhtëm jepet përqindja të turistëve të huaj që kanë hyrë çdo muaj në vitin 2015 për qëllime turistike në PKK të Bllatës dhe kanë si destinacion për të vizituar

apo kaluar pushimet në Dibër.

Grafiku VI.3. Numri i turistëve të huaj sipas muajve për vitin 2015. Burimi: Pika e kalimit kufitar Bllatë.

Infrastruktura turistike. Zyrë e informacionit turistik, është zyra, qëllimi parësor i së cilës është t’u sigurojë turistëve informacion lidhur me udhëtimet, veprimtaritë dhe objektet

turistike, aktivitetet kulturore dhe çështje të tjera, për të lehtësuar vizitën, udhëtimin apo qëndrimin e tyre. 394 Informacionet që u nevojiten turistëve për rrethin e Dibrës dhe

objektet turistike që dëshirojnë të vizitojnë, ofrohen vetëm në zyrën e informacionit turistik në qytetin e Peshkopisë. Kjo zyrë e cila është në varësi të bashkisë Dibër, në pjesën më të madhe të kohës qëndron e mbyllur. Gjithashtu gjatë fundjavës dhe festave

nuk është funksionale, duke mos u shërbyer personave të interesuar që dëshirojnë të vizitojnë Dibrën. Punonjësit e saj nuk janë të fushës dhe kanë mangësi në komunikimin

me turistët e huaj. Materialet e vetme që mund të sigurojnë turistët pranë kësaj zyre informacioni, janë vetëm disa fletëpalosje mbi disa objekte natyore e kulturore dhe guidën turistike të rrethit të Dibrës (kryesisht është për qytetin e Peshkopisë), e cila nuk

është cilësore dhe është realizuar nga specialistë të cilët nuk janë të fushës.

Edhe sinjalistika turistike lë shumë për të dëshiruar në rrethin e Dibrës. Hartat dhe tabelat orientuese që të çojnë tek objektet turistike, përgjithësisht mungojnë. Edhe ato pak tabela

394


5%4%

7%

7%

10%

9%

10%

14%

10%

8%

8%

8% Janar

Shkurt

Mars

Prill

Maj

Qershor

Korrik

Gusht

Shtator

Tetor

Nëntor

Dhjetor

150

që ekzistojnë, nuk janë të sakta ose nuk përmbajnë materiale përshkruese. Vetëm vitet e fundit janë vendosur disa tabela dhe harta për disa nga objektet natyrore e kulturore të PN

Korab-Koritnik dhe në PK të Lurës.

Figura VI.1. Zyra e informacionit turistik në Peshkopi. Foto: F. Cena, 2016.

Mbrojtja e turistëve. Është detyrë e autoriteteve publike t'u sigurojnë mbrojtje turistëve dhe vizitorëve si dhe sendeve të tyre personale; ata duhet t'i kushtojnë një vëmendje të

veçantë kujdesit për turistët të cilët mund të kenë një vulnerabilitet të veçantë; ata duhet të lehtësojnë prezantimin e mjeteve specifike të informacionit, parandalimit, sigurisë, siguracioneve dhe asistencës në përputhje me nevojat e tyre; çdo sulm, agresion,

rrëmbim, apo kërcënim kundrejt turistëve apo profesionistëve në industrinë e turizmit, si dhe shkatërrimi me dashje i faciliteteve të turizmit apo elementeve të trashëgimisë

kulturore dhe natyrore, duhet të dënohen rreptësisht dhe ndëshkohen në zbatim të ligjeve respektive. 395 Evidentohen edhe raste që janë kërcënuar turistët e huaj nga banorët e zonës. Kështu vitet e fundit janë grabitur dy turistë nga Çekia në zonën e Radomirës,

NJA Kala e Dodës, rast i cili është dhënë edhe në mediat televizive. Në përgjithësi populli dibran është mikpritës dhe miqësor për vizitorët që vijnë këtu.

VI.2. Kapacitetet turistike.

Strukturat pritëse që ofron rrethi i Dibrës janë kryesisht hotelet, shtëpitë pritëse dhe

kampingjet. Pjesa më e madhe e tyre ndodhen në qytetin e Peshkopisë ose në afërsi të tij. Gjithsesi në mjaft zona evidentohet mungesa e strukturave akomoduese ose shërbimi i

tyre lë për të dëshiruar. Pjesën më të madhe të strukturave pritëse në rrethin e Dibrës, e përbëjnë hotelet dhe shtëpitë pritëse që akomodojnë pushues të Llixhave. Struktura pritëse po ndërtohen gjithnjë e më tepër në qytetin e Peshkopisë dhe më pak në zonat

periferike të Dibrës.

Hotelet. Hotel është ndërtesa me jo më pak se 6 dhoma, ku akomodimi dhe shërbime si

ushqim, pije etj., ofrohen nga një staf i kualifikuar, kundrejt një çmimi të afishuar. Strukturë akomoduese është struktura që vë në dispozicion të turistëve, vendas apo të

395

MTKRS, Kodi global i etikës në turizëm, Tiranë 2006, fq.8

151

huaj, individë ose të organizuar në grupe, për një periudhë kohe të pacaktuar, por jo më shumë se 1 vit, shërbimet e akomodimit (fjetje, ushqim, pije dhe shërbime të tjera), në

përputhje me standardet e përcaktuara sipas klasifikimit dhe kategorizimit të saj. 396 Pjesa më e madhe e hoteleve janë ndërtuar në funksion të turistëve që vijnë për t'u kuruar në

Llixhat e Peshkopisë. Kjo ka bërë që zona përreth ujërave termale, të marrë formën e një qyteze nga ndërtimet e shumta gjatë periudhës së tranzicionit. Hotele të shumta dhe me kushte bashkëkohore po ndërtohen gjithnjë e më tepër në qytetin e Peshkopisë. Çmimet e

tyre janë të ndryshme dhe variojnë që nga të lirat deri në çmime mesatare apo të larta. Struktura akomoduese janë ndërtuar edhe në zona periferike të rrethit si në Lurë,

Maqellarë, Tomin, Kala e Dodës etj. Lista e disa hoteleve kryesore të rrethit të Dibrës, paraqitet në aneksin 6.

Figura VI.2. Struktura pritëse në Fushë Lurë dhe Hinoskë. Foto: F. Cena, 2014.

Shtëpitë pritëse. Bujtinë (shtëpi pritëse) është një ndërtesë, një pjesë e së cilës përdoret si

rezidencë e pronarit dhe ku ofrohet akomodim dhe ushqim për turistët, përkundrejt pagesës.397 Në rrethin e Dibrës përveç mënyrave të shumta të akomodimit si në hotele,

kampingje etj., një vend mjaft të rëndësishëm zënë edhe shtëpitë pritëse. Numri më i madh i tyre ndodhet kryesisht në pjesën pranë Llixhave të Peshkopisë, ku banorët një pjesë të shtëpive të tyre, e përdorin për akomodimin e pushuesve kurativë.

Shtëpi pritëse janë ndërtuar edhe në zonat malore apo fshatra të largët. Në bjeshkën e

Hinoskës janë ndërtuar katër shtëpi të tilla. Materialet e ndërtimit të tyre janë me blloqe dhe çatitë prej llamarine. Këtu shtëpitë janë dykatëshe me nga një dhomë për çdo kat. Çmimet variojnë rreth 1000-1500 lekë për dhomë çdo natë, ndërkohë që mund të blihen

dhe ushqime blegtorale mjaft të shijshme në stanin ngjitur. Problem është mungesa e energjisë, por banorët e kanë zgjidhur disi mungesën e saj nga përdorimi i gjeneratorëve.

Shtëpi pritëse janë ndërtuar edhe në Tomin, Sllovë, Lurë, Kalanë e Dodës etj.

Kampingjet. Kamping është zona publike ose private e rrethuar, e pajisur me

infrastrukturë të domosdoshme (ujë, tualete, energji elektrike etj.), ku udhëtarët mund të akomodohen në tendat e kampingut, të ngrenë tendat e tyre ose të parkojnë mjetin e tyre

396


Po aty

152

motorik akomodues (kamper).398 Kampingjet në rrethin e Dibrës, përgjithësisht sigurohen nga vetë turistët të cilët i ngrenë tendat pranë objekteve turistike e sidomos në zonat ku

mungojnë hotelet dhe shtëpitë pritëse. Gjithnjë e më tepër po organizohen grupe turistësh vendas dhe të huaj, ku kalojnë një natë ose më tepër pushimet nëpër këto kampingje.

Kampingjet në të shumtën e rasteve vendosen në bjeshkët e vargmalit të Korabit si dhe në Parkun Kombëtar të Lurës. Shpesh evidentohen edhe mjete motorike akomoduese që lëvizin në territorin e Dibrës, sidomos në segmentin Peshkopi-Kukës, por në të shumtën e

rasteve janë tranzit drejt vendeve të tjera.

Në përgjithësisht cilësia e strukturave akomoduese nuk është në nivele të kënaqshme. Përmirësimi i kushteve të hoteleve apo shtëpive pritëse ekzistuese do të sillte rritje të numrit të turistëve. Shihen të domosdoshme ndërtimet e reja me kushte komode, duke iu

përshtatur standardeve ndërkombëtare, sidomos në vendet ku ka mangësi të tyre. Në vende të tjera të përshtatshme, duke iu përshtatur mjedisit përreth, mund të ndërtohen

shtëpi pritëse të formave të ndryshme, kampingje etj.

VI.3. Turizmi dhe perspektivat e tij.

Industria turistike konsiderohet si një ndër veprimtaritë me zhvillim dinamik, pasi ka kërkesa gjithnjë e në rritje për këtë aktivitet, i cili është njëkohësisht edhe një burim

punësimi dhe të ardhurash për banorët e zonës. Zhvillimi turistik në Dibër ka ecur me hapa të ngadaltë. Gjatë periudhës së tranzicionit nuk është vënë dorë për zgjidhjen e problemeve turistike. Në këto vite ka ndodhur krejt e kundërta, duke u dëmtuar rëndë

shumë pasuri natyrore e kulturore, sidomos sipërfaqet pyjore që kanë ardhur gjithnjë e në zvogëlim nga prerjet dhe djegiet e qëllimshme të tyre. Përmendim sidomos Parkun Kombëtar të Lurës, ku mjaft autorë theksojnë se duhet t'i hiqet statusi i zonës së

mbrojtuar, nga dëmtimet e shumta të pësuara. Situata duket se është drejt përmirësimit, veçanërisht me vendosjen e moratoriumit të gjuetisë për dy vite (2014-206) si dhe atë të

pyjeve për një periudhë 10-vjeçare (nga viti 2016 e në vazhdim).

Nga analiza e të dhënave statistikore, vihet re një tendencë gjithnjë e në rritje e turistëve

për të vizituar Dibrën. Sidomos turistët e huaj që po shfaqin një interes mjaft të madh, kryesisht, në periudhën e ngrohtë të vitit. Edhe strukturat pritëse si hotelet, bujtinat, baret

dhe restorante po vijnë në rritje të ndjeshme por edhe në cilësi. Edhe pse me ritme të ngadalta, infrastruktura rrugore po shkon drejt përmirësimit. Asfaltimi i segmentit Peshkopi-Kukës, ka bërë që të ketë rritje të ndjeshme të turistëve që vizitojnë zonën e

Kalasë së Dodës, pjesën e vargjeve të Korabit apo kalojnë tranzit këtej.

Duke u nisur nga oferta turistike e rrethit të Dibrës, veçoritë gjeografiko-natyrore luajnë rolin kryesor në zhvillimin e turizmit së bashku me elemente si relievi dhe ndërtimi gjeologjik, klima, rrjeti hidrografik, bota bimore dhe shtazore. Guidat kryesore janë të

përqendruara kryesisht drejt zonave malore. Në këto guida përfshihen pak ose aspak objektet kulturore të cilat kanë vlera të padiskutueshme dhe një përhapje në të gjithë

territorin. Përmendim këtu objektet arkeologjike, banesat tradicionale, monumentet e

398


153

kultit si xhami, kisha e teqe si dhe qyteza apo gradishte. Me mjaft perspektivë paraqiten edhe aktivitete si rafting në lumin e Drinit të Zi, alpinizmi në majat e shumta të Korabit

etj.

Duhet të merren disa masa konkrete dhe të menjëhershme që rrethi i Dibrës të kthehet në destinacion të rëndësishëm turistik si: përmirësimi i infrastrukturës rrugore dhe sinjalistikës turistike, zbatimi dhe forcimi i legjislacionit ekzistues për mbrojtjen e

pasurive natyrore dhe kulturore, përgatitja e guidave turistike cilësore, rregullimi i sistemit të ujësjellësit dhe kanalizimeve, furnizimi i vazhdueshëm me energji elektrike,

përmirësim i strukturave pritëse dhe ndërtime të reja në vendet ku mungojnë etj.

Që sektori i turizmi në rrethin e Dibrës të mos kthehet në një sfidë të humbur, duhet të

bëhet e mundur realizimi i një strategjie konkrete e prezantimit të resurseve turistike të zonës. Kjo kërkon bashkëpunimin e të gjithë institucioneve qëndrore e lokale, bizneseve dhe vetë banorëve të zonës.

Figura VI.3. Tabela me të dhëna mbi vendet turistike në Kalanë e Dodës dhe Lurë.


Strategjitë dhe problematikat e tyre. Për Dibrën janë realizuar disa strategji me afate

kohore të ndryshme lidhur me zhvillimin e përgjithshëm të saj, konkretisht në fushën e turizmit. Këto strategji janë realizuar në rang qarku, rrethi, grup komunash (sot njësi

administrative) si dhe për njësi administrative të veçanta. Disa nga strategjitë më të rëndësishme në nivel kombëtar, rajonal dhe lokal janë:

Plani i zhvillimit të turizmit për trevën e Malësisë së Dibrës. Realizuar nga ALCDF. Studimi për zonën funksionale Dibër. Realizuar nga ALCDF. Strategjia e zhvillimit të qëndrueshëm për bashkinë Peshkopi, 2012-2030. Realizuar

nga bashkia Peshkopi. Plani urban Peshkopi. Realizuar nga bashkia Peshkopi.

Guidë turistike e Dibrës. Realizuar nga bashkia Peshkopi. Mirësevini në Dibër. Realizuar nga bashkia Peshkopi. Plani lokal i veprimit për biodiversitetin. Realizuar nga bashkia Peshkopi.

Strategjia e territorit të bashkisë Dibër. Realizuar nga DLDP. Strategjia e zhvillimit të turizmit në zonën e vargmalit të Deshatit, Dibër 2014-2020.

Realizuar nga Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”.

154

Mirësevini në vargmalin Korab-Deshat. Realizuar nga Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”.

Strategjia afatmesme e zhvillimit 2008-2015, për komunat Arras, Fushë Çidhën dhe Zall Dardhë. Realizuar nga FLAG.

Planet strategjike të zhvillimit të komunave Maqellarë, Melan, Tomin, Kastriot, Sllovë, Kala e Dodës, Luzni, Muhurr, Selishtë, Zall Reç, Lurë dhe bashkia Peshkopi.

Strategjia e zhvillimit rajonal 2012-2016, qarku Dibër. Realizuar nga UNDP.

Strategjia dhe plani i veprimit për zhvillimin e turizmit kulturor e mjedisor. Realizuar nga MTKRS.

Strategjia sektoriale e turizmit 2007-2013. Realizuar nga MTKRS. Draftstrategjia kombëtare për turizmin, 2014-2020. Realizuar nga MZHUT. Plani i menaxhimit i Parkut Natyror Korab-Koritnik. Realizuar nga Ministria e

Mjedisit etj.

Strategjitë e realizuar kryesisht për rrethin dhe qarkun e Dibrës, lënë shumë për të dëshiruar. Këto strategji zakonisht janë hartuar nga persona që nuk janë specialistë në fushën e turizmit. Strategjitë janë mundësuar nga bashkia e Peshkopisë (sot bashkia

Dibër), ALCDF, DLDP, UNDP, FLAG etj. Strategjitë në rang kombëtar janë realizuar kryesisht nga Ministria e Turizmit, Ministria e Kulturës, Ministria e Mjedisit etj.

VI.4. Turizmi dhe zhvillimi i qëndrueshëm.

Turizëm i qëndrueshëm është turizmi që përmbush nevojat e turistëve, të komuniteteve

pritëse, të sipërmarrjeve turistike dhe të vendimmarrësve lokalë e qendrorë, nëpërmjet menaxhimit të burimeve turistike, ruajtjes së vlerave të vazhdueshme ekonomike, sociale, kulturore dhe mjedisore, me qëllim që ato të mbeten po aq tërheqëse sa më parë dhe të

krijohen mundësi për zhvillimin e turizmit në të ardhmen. 399 Lidhur me turizmin e qëndrueshëm, përveç çështjes së qëndrueshmërisë mjedisore, duhet të marrim parasysh

një qasje të qëndrueshme ndaj kulturave lokale të vendeve pritëse. Gjatë promovimit të turizmit të qëndrueshëm është shumë e rëndësishme që të minimizohet imponimi i kulturës së huaj nga vizitorët dhe të parandalohet komercializimi i tepërt i kulturës lokale.

Ka një rëndësi jetike që turizmi i qëndrueshëm të mundësojë ruajtjen e traditave dhe të mos dëmtojë pasurinë e diversitetit në rajon.400

Potencialet e shumta turistike që ndodhen në rrethin e Dibrës, ofrojnë mundësi reale për zhvillimin e turizmit dhe mbështetjen e ekonomive lokale ku ato ndodhen. Deri më sot

nuk janë përdorur sa duhet dhe pa marrë parasysh parimin e zhvillimit të qëndrueshëm, duke rrezikuar seriozisht ofertën turistike që do t'u trashëgohet brezave të ardhshëm.

Shihet gjithmonë e në rritje presioni i njeriut mbi mjedisin, burimet natyrore dhe kulturore të rajonit, duke vendosur në pikëpyetje mundësinë e shfrytëzimit të këtyre resurseve.

399


ARLEM, Raport mbi turizmin e qëndrueshëm në Mesdhe, Bruksel 2013, fq.3

155

Nga trajtimi i hollësishëm që kemi bërë në këtë disertacion për potencialet natyrore dhe kulturore të Dibrës, e shohim të nevojshme analizën dhe alternativat e ruajtjes d he të

shfrytëzimit në mënyrë sa më të qëndrueshme të tyre, në shërbim të banorëve që punojnë e jetojnë në territorin e këtij rrethi dhe më gjerë.

VI.5. Analiza SWOT.

Nëpërmjet analizës SWOT, jepet pasqyrimi i situatës turistike të rrethit të Dibrës

nëpërmjet evidentimit të pikave të forta, pikave të dobëta, mundësive dhe kërcënimeve që përfshijnë këtë sektor në rajonin tonë të studimit.

Pikat e forta (Strengths). - Pozitë e favorshme gjeografike pasi rajoni i Dibrës shtrihet në dy shtete të ndryshme;

Dibra e Madhe në Maqedoni dhe Dibra e Vogël në Shqipëri. Këto kanë qenë një trevë e vetme duke u ndarë padrejtësisht në mes të dy shteve në 1913. Megjithatë, edhe pas

më shumë se një shekulli, ekziston një lidhje e ngushtë mes tyre. - Mundësi e mirë hyrjeje në drejtime të ndryshme si nëpërmjet rrugës nacionale Tiranë-

Peshkopi, Kukësit, Mirditës e Matit si dhe nga Maqedonia nëpërmjet pikës së kalimit

kufitar të Bllatës. Në këto itinerare ekzistojnë forma relievi të ndryshme të cilat janë mjaft tërheqëse për turistët.

- Reliev mbizotërues kodrinor-malor i cili përbën edhe ofertën kryesore turistike, pasi gjendet pjesa më e madhe e zonave të mbrojtura dhe disa nga format më tërheqëse në gjendje natyrore si shpella, kanione, gryka etj. Edhe ndërtimi gjeologjik është mjaft

interesant me format e shumëllojshme të shfaqjes së tij. - Klimë e freskët gjatë verës dhe e ftohtë gjatë dimrit. Kjo klimë që është shumë e

shëndetshme, ofron mundësi për turizëm në të gjitha stinët.

- Pasuri të mëdha dhe të pashtershme ujore si: lumenj, liqene akullnajorë dhe artificialë, ujëvara, ujëra termale, pënjenj, burime të ftohta e të pastra malore etj.

- Toka të pasura dhe shumë pjellore, ku kultivohen mjaft produkte e sidomos pemët frutore dhe drithërat e bukës. Gjen përdorim edhe ekonomia bujqësore tradicionale, në funksion të agroturizmit me ushqime kryesisht natyrale.

- Mbulesë e dendur pyjore në zonat malore dhe florë me varietete të shumta e me vlera ekonomike, turistike apo shkencore. Dibra përbëhet nga bjeshkë të shumta dhe me një

përhapje të tyre pothuajse në të gjithë territorin malor të këtij rrethi. - Kategori të shumta të zonave të mbrojtura pasi nga 6 kategoritë e IUCN-së për vendin

tonë, 4 të tilla gjenden në rrethin e Dibrës. Kështu gjenden PK i Lurës, 41 monumente

natyre, PN Korab-Koritnik dhe ZMBM Luzni-Bulaç. - Larmi e objekteve historike si kalatë, banesa tradicionale të zonës, muzeume, objekte

të kultit të besimeve të ndryshme si dhe një sërë objektesh të tjera. - Njohuri e banorëve dibranë rreth historisë e trashëgimisë së tyre, gojëdhënave si dhe

kanunit të zonës.

- Gatimet tradicionale dibrane janë të shumëllojshme, të cilat janë mjaft të shijshme dhe të njohura në gjithë vendin. Mikpritja është një nga vlerat që e bën mjaft dallues

këtë rajon. - Rritje çdo vit të numrit të turistëve që vizitojnë Dibrën e sidomos turistë të huaj si dhe

rritje e investimeve në hoteleri dhe shërbime në interes të këtij sektori.

156

- Mjedis jo shumë i ndotur, për shkak se nuk ka qenë rajon i industrializuar.

Pikat e dobëta (Weaknesses).

- Shpopullim masiv i popullsisë, ku në disa zona malore apo njësi administrative është larguar më shumë se gjysma e popullsisë.

- Mungesë e lehtësirave të përshtatshme për nxitjen e turizmit të qëndrueshëm.

- Rrjeti rrugor është në gjendje tepër të amortizuar, veçanërisht segmentet malore ja në tepër të vështira për për t'u kaluar. Edhe rrugët lokale paraqiten në kushte mjaft të

këqija. - Energjia elektrike në disa zona është pjesërisht e siguruar ose me tension të ulët,

ndërsa interneti apo valët telefonike ka vende që mungojnë plotësisht.

- Uji i pijshëm vjen nga kilometra të tërë nga burimi në destinacion me një rrjet të amortizuar.

- Ujërat e zeza përveç qytetit dhe disa fshatrave, nuk trajtohen fare, por vetëm me gropa septike.

- Mungesa e një kulture mjedisore të komunitetit ku hedhja e mbeturinave kudo,

shqetëson turistët e sidomos të huajt. - Paqartësi në standardet dhe kriteret që duhet të plotësojnë zonat e mbrojtura, pasi

banorët vendas nuk e kanë idenë e funksionit të tyre. - Në objektet e trashëgimisë kulturore është vënë dorë pas ose aspak. - Nuk ka harta ose tabela orientuese të shumicës së objekteve turistike që mund të

vizitohen. - Janë lënë pas dore nga popullsia vendase punimet artizanale. - Turizmi dimëror është inekzistent.

- Agjenci të pakta që realizojnë udhëtime turistike në Dibër dhe shumica e tyre janë me nisje nga Tirana.

- Zyra e vetme e informacionit turistik qëndron më shumë e mbyllur dhe në të janë punësuar persona që nuk janë specialistë të fushës.

- Mungesa e personelit mjekësor në zonat larg qytetit, i bën të pasigurtë turistët në rast

sëmundjesh apo aksidentesh. - Cilësia e strukturave akomoduese nuk është në nivele të larta.

Mundësitë (Opportunities).

- Vendndodhje dhe natyrë atraktive me potenciale të mëdha zhvillimi. - Përdorim i resurseve pyjore nga pikëpamja ekonomike, por duke ruajtur

biodiversitetin. - Prezenca e ujërave termale më të nxehta dhe më kuruese në vend dhe një përdorim sa

më efikas i tyre.

- Shtimi i shtëpive sezonale kryesish prej druri për turizëm familjar, gjatë periudhës së ngrohtë të vitit.

- Rivlerësim i pasurive të trashëgimisë kulturore materiale dhe shpirtërore. - Riaktivizimi i punimeve artizanale të drurit, leshit, punimeve të gurit dhe baltës. - Tendencë gjithnjë e në rritje për kultivimin e kulturave bujqësore ekologjikisht të

pastra, që nxisin agroturizmin dhe kuzhinën tradicionale. - Rritje e sasisë së prodhimeve blegtorale të zonës, sidomos në bjeshkët e zonës.

157

- Ndërtimi dhe mirëmbajtja e rrugëve që lidhin qytetin me rajonet e tjera. - Sigurimi i plotë i energjisë elektrike dhe sistemimi i ujërave të zeza.

- Ndërtimi i hidrocentraleve të vegjël për prodhimin e energjisë elektrike në zonat që mungon ose është me intensitet të ulët.

- Ngritja e ambienteve për teleferikë dhe impiante të skive dhe mjediseve të tjera argëtuese.

- Përmirësim i legjislacionit në përputhje me konceptet e reja që ndihmojnë në ngritjen

e kulturës mjedisore. - Përdorim i standardeve ndërkombëtare për menaxhimin e zonave të mbrojtura.

- Përgatitje e projekteve dhe e programeve të financuara në nivel njësie administrative, rrethi, qarku dhe më gjerë.

- Përpilimi i strategjive të zhvillimit të qëndrueshëm për të cilat të ketë plane veprimi

afatshkurtra, afatmesme dhe afatgjata.

Kërcënimet (Threats).

- Dëmtime në pyje, impakte në ekosistem, humbje e habitateve malore, erozion masiv

dhe proçese degraduese. - Ndërtimet e digave në liqenet dhe pasuritë e tjera ujore, duke humbur pamjen estetike

dhe tërheqëse të tyre. - Trajtimi i mbeturinave është i vështirë nga shtrirja e madhe e zonës. - Pronësia mbi tokën dhe pasuritë e paluajtshme ka ngelur si çështje e pazgjidhur

ligjërisht. - Duhen përmbushur të drejtat themelore të turistëve, përfshirë sigurinë e transportit,

higjienën ushqimore, cilësinë e ajrit dhe ujit etj.

- Shpopullimi i vazhdueshëm rural vazhdon të mbetet problem shqetësues. - Djegia dhe prerja e pyjeve krijon imazh negativ tek turistët duke bërë që të mos jetë

një destinacion që dëshirojnë të kthehen përsëri. - Ndërtimi i hidrocentralit të Skavicës, i cili do të shkaktonte përmbytjen e shumë

tokave bujqësore dhe të shumë resurseve natyrore e kulturore.

VI.6. Itineraret turistike.

Destinacion turistik është një pikë turistike me përqendrim të lartë të produkteve turistike,

i ngritur mbi bazën e studimeve dhe planeve të zonës dhe që ka kapacitete për të tërhequr vizitorë, vendas e të huaj, duke plotësuar e kënaqur kërkesat e tyre. 401 Me qëllim që

alternativat dhe mundësitë e shfrytëzimit të potencialit turistik të rrethit të Dibrës të jenë sa më të dobishme dhe më të thjeshta për t'u kuptuar, po paraqesim më poshtë disa nga itineraret turistike kryesore. Këto propozime jemi munduar që t'i paraqesim në mënyrën

më të mirë të mundshme, duke kombinuar lidhjet ndërmjet monumenteve të natyrës dhe të kulturës, të cilat kanë një shpërndarje të gjerë në rajonin e studimit.

Qyteti i Peshkopisë, duke qenë se është edhe qendër administrative për gjithë rrethin e Dibrës, do merret si pikënisja e të gjithë itinerareve turistike të propozuara. Në përgjithësi

401


158

është gërshetuar trashëgimia natyrore me vlerat ekologjike, historike e arkeologjike të rajonit. Pjesa më e madhe e këtyre itinerareve mund të zhvillohen brenda ditës apo edhe

me fjetje në varësi të dëshirës së vizitorit. Itineraret rekomandohen që të zhvillohen gjatë periudhës së ngrohtë të vitit pasi natyra ofron më shumë gjatë kësaj kohe.

VI.6.1. Peshkopi-Kalaja e Grazhdanit.

Ndalesa e parë e këtij itinerari do të jetë fshatin Herbel, i cili bën pjesë në territorin e

NJA Maqellarë dhe ndodhet rreth 1.5 kilometër në të majtë të rrugës nacionale Peshkopi-Tiranë. Në këtë fshat gjenden dy monumente kulture të kategorisë së parë;

kisha e Shpërfytyrimit dhe banesa e Tashko Markos.

Kisha e Shpërfytyrimit është ndërtuar para pushtimit turk, me një teknikë të thjeshtë

trefaqeshe. Teknika e ndërtimit të saj është artizanale, kultura bizantine, periudha mesjetare e hershme. Muret janë të ndërtuara me gurë dhe llaç gëlqereje. Megjithëse

numri i besimtarëve ortodoksë është i vogël, kisha respektohet dhe mirëmbahet nga popullsia e zonës.

Banesa e Tashko Markos është dykatëshe dhe ka dritare të mëdhaja e të vogla. Gjerësia e murit të kullës është 0.5 metër. Planimetria e saj është e thjeshtë, në formë

katërkëndëshe. Banesa është ndërtuar me gurë, baltë e breza druri dhe rrethohet me avlli. Porta e banesës është e madhe me punim druri ndërsa çatia është mbuluar me tjegulla vendi.

Ndalesa tjetër do të jetë në objektin më të rëndësishën historik e arkeologjik të

Dibrës. Kalaja e Grazhdanit ndodhet 13 kilometër larg qytetit të Peshkopisë buzë rrugës nacionale Peshkopi-Tiranë, në lindje të fshatit me të njëjtin emër. Është castrumi më i madh në Shqipëri e ndër më të mëdhatë në rajon. Pjesa më e madhe e

objekteve të zbuluara në këtë kala ndodhen në muzeun e Peshkopisë.

Sipërfaqja e kësaj kalaje është rreth 34 hektarë, perimetri 2760 metër, gjerësia e mureve 2.8 metër dhe lartësia 4.5 metër. Kalaja e Grazhdanit kishte tre hyrje, me hyrjen kryesore me përmasa 9×14 metër dhe 40 kulla mbrojtëse. Vendbanimet përreth

saj përfaqësojnë fshatra ilire të periudhës së shekujve IV-II p.e.s. Epiqendra ku mblidheshin e shpërndaheshin rrugët e Dibrës në antikitet, ka qenë qyteti i

Grazhdanit, sot rrënojat e kalasë në fshatin me të njëjtin emër. Përmasat e mëdha të mureve rrethuese, të mbrojtura edhe nga kullat mbrojtëse, tregojnë se ata mbronin njërin nga qytetet më të mëdha të vendit. Muret rrethuese datohen në fillim të

shekullit IV. Qyteti i Grazhdanit ishte nyja më e rëndësishme rrugore e krahinës, ku niseshin rrugët për në Maqedoni, për Ohër e më tej në Bizant, për Elbasan, për Tiranë

e Durrës, për në Lezhë e Shkodër.

Pasi vizitojmë objektin e mësipërm arkeologjik, ndalesa e radhës do të jetë në fshatin Pocest, në afërsi të të cilit ndodhen dy monumente natyre:

159

Ujëvara e Pocestit ndodhet në verilindje të fshatit me të njëjtin emër, në lartësinë 1500 metër mbi nivelin e detit. Uji del nga një e çarë e madhe në malin e Deshatit, në

një shkëmb të thepisur gëlqeror. Lartësia e ujëvarës është 13 metër dhe krijon një pamje mahnitëse. Ujëvara e Pocestit duket nga disa kilometër larg, e gjithashtu edhe

zhurma e ujit dëgjohet nga larg. Krasta e Pocestit ndodhet në afërsi të këtij fshati, në lartësinë 1500 metër mbi nivelin

e detit. Ky habitat është formuar në një territor me përbërje gëlqerore dhe me bimësi të veçantë e të larmishme (shkozë, ah, lajthi, panjë, frashër, mollë e egër, dëllinjë,

trendafil i egër etj).

Harta VI.1. Itinerari turistik Peshkopi-Kalaja e Grazhdanit. Punoi: F. Cena.

Ndalesa tjetër do të jetë drejt fshatit Kërçisht, i cili ndodhet rreth 3 kilometër nga qendra e NJA Maqellarë. Kërçishti përbëhet nga monumente të shumta kulture dhe

natyre me vlera turistike që do i paraqesim më poshtë. Kisha e Shën Sotirit është ndërtuar në vitin 1270. Muret e kishës janë të ndërtuara me

gurë dhe të lidhur me llaç gëlqereje. Në këto mure ruhen afreske me përmasa 7×3.2 metër. Çatia është e mbuluar me rrasa guri.

160

Kisha e Shën Dhimitrit është ndërtuar nga muratorë vendas në vitin 1892, me gurë e llaç gëlqereje dhe anon nga kultura bizantine. Çatia e saj ka konstrukt druri të

mbuluar me rrasa guri ndërsa tavani është i zbukuruar me afreske.

Burimi i Kërçinit ndodhet në malin e Kërçinit dhe përbën një burim karstik me prurje të madhe që del në kontaktin litologjik midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve, në lartësinë 1670 metër mbi nivelin e detit. Dallohet për ujë të pastër e të ftohtë duke

krijuar një mjedis tërheqës.

Guri i Kërçinit ndodhet në lartësinë 2000 metër mbi nivelin e detit. Ky gur gëlqeror i kretakut të sipërm, me formë të veçantë të formuar në gëlqerorët, ka një sipërfaqe 12.5 hektarë.

Rrapi i Kërçishtit ndodhet në fshatin Kërçisht i Poshtëm. Ky rrap gjendet në qendër të

këtij fshati, në lartësinë 700 metër mbi nivelin e detit. Mosha e tij është rreth 250 vjeçare, lartësia mbi 25 metër, diametri i trungut 2 metër ndërsa i kurorës rreth 60 metër.

Ndalesa e fundit do të jetë në fshatin Burim, ku ndodhet një objekt kulti i besimit

mysliman, xhamia e Allajbegisë. Kjo xhamia është ndërtuar në vitin 1585, ka formë kubike me kupolë si dhe sallën e lutjeve me përmasa 6.4×6.27 metër. Minareja e saj ka bazament shumëfaqesh dhe 10 dritare me korniza guri. Teknika e ndërtimit të saj

është artizanale, sipas kulturës shqiptare. Ky monument kulture ndodhet në të djathtë të rrugës Peshkopi-Bllatë.

VI.6.2. Peshkopi-Bjeshka e Hinoskës.

Pasi udhëtojmë rreth 5 kilometër në rrugën nacionale Peshkopi-Tiranë, kthehemi

majtas ku ndodhet fshati Melan i njësisë administrative me të njëjtin emër. Nëpërmjet rrugës që kalon përmes këtij fshati, vazhdojmë udhëtimin për në fshatin Ilnicë, në një

terren të thyer malor dhe infrastrukturë rrugore në gjendje të mjeruar. Edhe makinat e tipit fuoristradë ka disa segmente që hasin vështirësi në lëvizje. Më pas arrijmë në fshatin malor të Ilnicës, një fshat i braktisur për shkak të kushteve natyrore të vështira

si dhe mungesës së investimeve. Karakteristike për këtë fshat janë shtëpitë e mëdha të ndërtuara prej guri. Banorët e zonës si burim kryesor kanë mbledhjen e bimëve

mjekësore.

Pas një rrugëtimi rreth 9 kilometër nga rruga nacionale (14 kilometër nga Peshkopia),

arrijmë në Bjeshkën e Hinoskës. Rruga për lëvizjen e makinave është bërë e mundur vetëm vitet e fundit, ku parashikohej të merreshin burime ujore në këtë bjeshkë për

furnizimin e fshatrave përreth dhe të qytetit, investim që nuk u bë i mundur për arsye të ndryshme. Bjeshka shtrihet në malin e Velivarit, në formën e një hinke sipër kodrave të NJA Melan. Nëse ngjitemi në pika të larta të kësaj bjeshkë, ofrohet një

pamje mjaft interesante e luginës së Drinit të Zi, qytetit të Peshkopisë si dhe të shumë fshatrave. Zona përbëhet nga lloje të shumta të bimëve mjekësore, ku dallohet

161

sidomos për boronicat. Bjeshka e Hinoskës, përveç ushqimeve natyrale të zonës si qumësht deleje dhe produktet e saj, mish në hell, bukë shtëpie, mjaltë etj., ofron edhe

qetësi të jashtëzakonshme, ajër të pastër dhe pyje e livadhe të shumta për t'u eksploruar dhe pushuar. Rrjeti hidrografik paraqitet i pasur me burime të shumta

ujore, liqene të vegjël, përrenj etj. Është ndër bjeshkët që arrihet në një distancë kohore më të shkurtër nga qyteti i Peshkopisë.

Harta VI.2. Itinerari turistik Peshkopi-Bjeshka e Hinoskës. Punoi: F. Cena.

Bjeshka e Hinoskës është pronë e banorëve të fshatit Grevë (NJA Melan) dhe shtrihet

deri në kufirin me shtetin maqedonas. Disa nga pronarët e truallit kanë bërë dhe ndërtesat e tyre, ku banojnë gjatë verës. Janë ndërtuar 5-6 shtëpi, ku banorët e zonës jetojnë dhe ushtrojnë aktivitetin e tyre gjatë verës si: blegtori, bletari, mbledhje të

bimëve mjekësore etj. Janë në projekt për t'u ndërtuar edhe banesa të tjera në këtë zonë, ku një pjesë kanë sjellë dhë materialet e ndërtimit apo edhe kanë nisur themelet

e banesave të ardhshme. Gjithashtu janë ndërtuar dhe 4 shtëpi pushimi dykatëshe për pushuesit. Kryesisht janë vizitorë të cilët kanë probleme shëndetësore, sidomos sëmundje të frymëmarrjes si dhe të apasionuarit e turizmit malor. Çmimet për një

dhomë variojnë rreth 10-12 euro për dhomë. Energjia elektike mungon në këtë zonë ngaqë nuk është zonë e banuar gjatë gjithë vitit dhe për shkak të largësisë me qendrën

më të afërt. Zgjidhja e vetme që u ofrohet turistëve është përdorimi i gjeneratorëve, kryesisht për ndriçim dhe karikimin e aparateve të ndryshëm.

162

Kthimi mund të bëhet edhe në këmbë për shkak të terrenit në zbritje. Nisja duhet të bëhet në mëngjes herët ose pasdite vonë për shkak të vapës. Ky udhëtim zgjat rreth 2

orë deri në fshatin Melan, që është pranë rrugës automobilistike Tiranë-Peshkopi. Aty mund të përdoren furgonat e linjës që të çojnë në qytetin e Peshkopisë.

VI.6.3. Peshkopi-Gradishta e Bellovës.

Gradishta e Bellovës ndodhet në afërsi të fshatit Bellovë, në NJA Melan. Ky

monument kulture ndodhet rreth 5 kilometër larg qytetit të Peshkopisë, sipër Llixhave të qytetit. Gradishta ngrihet mbi një kreshtë shkëmbore me lartësi 1215 metër, në jug

të fshatit Bellovë, në rrugën që kalon nga përroi i Peshkopisë për në qafën e Skërtecit. Kreshta e saj përfaqëson një masiv formacionesh gëlqerore e depozitimesh gjipsore, me tri anë të pangjitshme. Terreni ku gjendet ky objekt, ka një mbrojtje të shkëlqyer

natyrore. Sipërfaqja e saj është e pjerrët dhe e shkallëzuar, por nuk mungojnë edhe shpatet me pjerrësi të lehtë dhe tarracat më të gjëra, të përshtatshme për banim.

Gradishta është banuar në dy periudha, përkatësisht në periudhën prehistorike dhe atë të vonë antike. Periudha e parë lidhet me fazën e hershme të periudhës së hekurit (shek. XI-IX p.e.s.). Ajo është dokumentuar nga gjetja e një dyvegjakeje ilire të plotë

të datuar në këtë kohë. Nuk janë konstatuar gjurmë të fortifikimt prehistorik, i cili duket se nuk ka ekzistuar, pasi mbrojtja shumë e fortë natyrore e qytezës, e ka bërë

atë të panevojshëm. Ka ofruar gjetje arkeologjike paraurbane, veç atyre të vona antike e mesjetare.

Harta VI.3. Itinerari turistik Peshkopi-Qyteza e Bellovës. Punoi: F. Cena.

163

Dy monumente natyre me vlera turistike që ndodhen në afërsi të fshatit Bellovë janë:

Burimet e Bellovës ndodhen në afërsi të këtij fshati, në lartësinë 620 metër mbi nivelin e detit. Ato përbëjnë disa burime karstike, që dalin në kontaktin litologjik

midis gjipseve të permianit të sipërm-triasik i poshtëm dhe rreshpeve paleozoike. Kanë ujë të pastër dhe të ftohtë ku krijojnë një mjedis shumë tërheqës.

Shpella e Qytezës ndodhet në lindje të qytetit të Peshkopisë, në afërsi të fshatit Bellovë. Shpella është karstike e formuar në gjipset e permianit të sipërm-triasik i

poshtëm në lartësinë 1400 metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është mbi 10 metër, gjerësia deri në 2 metër dhe lartësia 2-3 metër.

Në qendër të fshatit Bellovë ndodhet një monument kulture, banesa e Mudë dhe Sali Kadrisë. Kjo banesë është trekatëshe me një planimetri të thjeshtë. Dritaret e saj janë

ndërtuar me materiale druri dekorativ dhe frengji ndërsa dyert prej druri të punuar mirë dhe me hark nga sipër me punim guri. Çatia e banesës nuk është uniforme ku një pjesë e saj është e mbuluar me llamarinë, ndërsa pjesa tjetër me tjegulla vendi.

Materialet e ndërtimit janë gurë, llaç dhe breza druri. Tavanet janë prej dërrase dekorative ndërsa dyshemeja është prej betoni. Teknika e ndërtimit të banesës është

unikale në llojin e saj.

Bellova, së bashku me fshatrat Rabdisht, Zagrad dhe Cerjan, bën pjesë në grupin e

fshatrave malorë të njësisë administrative të Melanit dhe shtrihen në lindje të qytetit të Peshkopisë. Karakteristikë e këtyre fshatrave është mënyra e ndërtimit të shtëpive

ku përgjithësisht janë të ndërtuara prej guri. Gjithashtu edhe çatitë mbulohen me rrasa guri ndërsa rrugët janë të shtruara me kalldrëm. Sipër këtyre fshatrave shtrihen bjeshkët që kanë edhe emërtimet sipas këtyre fshatrave. Në aspektin turistik paraqitet

një zonë me potenciale të mëdha për shkak të monumenteve të shumta të natyrës dhe kulturës, banesave dhe gatimeve tradicionale, rrjet hidrografik mjaft të pasur, bjeshkë

të shumta etj.

VI.6.4. Peshkopi-Kulla e Zunës.

Kulla e Reshit Zunës ndodhet në fshatin Sohodoll, rreth 7 km larg qytetit të Peshkopisë, në NJA Kastriot. Kjo banesë e tipit kullë ka një planimetri të thjeshtë

katërkëndëshe me përmasa 7×7.7 metër dhe lartësi 11 metër. Kulla ka 7 dritare me përmasa 1×0.7 metër ndërsa porta e kullës ka përmasa 0.96×1.60 metër. Është ndërtuar me gurë dhe gëlqere dhe gjerësia e murit të saj është 1 metër. Katet nga i dyti

e lart kanë frengji me hekura të shumta. Teknika e ndërtimit është e veçantë në llojin e saj. Objekti paraqitet në gjendje të mirë dhe nuk ka nevojë për ndërhyrje të mëdha.

Ndalesa e rradhës do të jetë në fshatin Blliçe, pjesë e NJA Fushë Çidhën. Ky fshat

ndodhet në të majtë të rrugës Peshkopi-Kukës. Me 30 prill 2015, fshati i Blliçes mori

dekoratën “Nderi i Kombit” nga presidenti Nishani, në shenjë vlerësimi për qëndresën e pamposhtur gjatë regjimit komunist. Në këtë fshat ndodhen disa monumente natyre:

164

Ahu i Blliçes ka moshë rreth 170 vjeçare dhe gjendet në lartësinë 475 metër mbi nivelin e detit. Ky dru ahu ka lartësi mbi 15 metër, diametër të trungut mbi 2 metër

dhe perimetër të kurorës mbi 30 metër.

Pisha e Blliçes është pishë e zezë, shtrihet në lartësinë 475 metër mbi nivelin e detit dhe ka një moshë rreth 150 vjeçare. Diametri i trungut është mbi 2 metër dhe perimetri rreth 5 metër.

Kodra e Parave ndodhet afër fshatrave Blliçe e Kukaj. Kjo kodër karakteristike në

formën e një kupole, gjendet në lartësinë 493 metër mbi nivelin e detit. Emri i saj vjen nga gjetja herë pas here të monedhave në të, por që për fat të keq nuk ruhen.

Harta VI.4. Itinerari turistik Peshkopi-Kulla e Zunës. Punoi: F. Cena.

Përmendorja në fshatin Laçes. Me datë 23 nëntor 2014, përurohet përmendorja kushtuar “Betejës së Torviollit dhe luftërave për liri e pavarësi ndër shekuj” në

fshatin Laçes, të NJA Fushë Çidhën. Beteja e Torviollit njihet si një ndër betejat më të suksesshme të Skënderbeut. Sipas të dhënave është zhvilluar në fushën e Dibrës së Poshtme, më 29 qershor 1444. Memoriali përfaqëson historinë e luftërave të

zhvilluara ndër shekuj, nga populli i Çidhnës dhe Kastriotit dhe të Dibrës në përgjithësi. Kjo përmendore është rreth 3 kilometër larg segmentit Peshkopi-Kukës, buzë lumit të Drinit të Zi.

165

VI.6.5. Peshkopi-Bjeshka e Gramës.

Ky itinerar fillon me nisjen nga qyteti i Peshkopisë drejt Gramës, pjesë e PN Korab-Koritnik. Lëvizja për në këtë bjeshkë bëhet me makina të tipit fuoristradë, pasi pjesa

më e madhe e këtij udhëtimi është në terren malor dhe rrugë në gjendje mjaft të keqe. Nga qyteti i Peshkopisë deri në afërsi të fshatit Sllatinë, aty ku gjendet lapidari i “Brigadës XVIII Sulmuese”, rruga është e asfaltuar dhe përbën një distancë prej 18

kilometër. Pranë këtij lapidari, rruga devijon djathtas në drejtim të fshatit Sllatinë e më pas drejt destinacionit përfundimtar, segment i cili zgjat afërsisht 80-90 minuta.

Pranë këtij lapidari ofrohet një panoramë e bukur e gjithë luginës së Drinit të Zi dhe e pjesës perëndimore të Dibrës. Pasi kalojmë fshatin e Sllatinës, vazhdojnë pyjet e dendura me pishë e bredh, të cilat janë mbrojtur mjaft mirë nga komunitet i i zonës

dhe ofrojnë një peizazh mjaft tërheqës dhe të këndshëm, i cili vazhdon deri në destinacionin përfundimtar.

Harta VI.5. Itinerari turistik Peshkopi-Bjeshka e Gramës. Punoi: F. Cena.

Pasi arrijmë në lartësinë rreth 2000 metër mbi nivelin e detit, ndodhemi në bjeshkën e

Gramës. Pamja e parë është liqeni i Gramës, liqen artificial i cili përdoret gjatë verës

për ujitje nga disa fshatra. Edhe pse liqen artificial, ai ofron një pamje mjaft tërheqëse me ujë të ftohtë e të thellë si dhe gjallesa ku mbizotërojnë peshqit. Këtu nuk ka hotele

apo shtëpi pritëse, kështu që fjetja mbetet për në çadra kampingu apo në kasolle që mund të improvizohen. Poshtë liqenit artificial të Gramës, ofrohen kushte mjaft të përshtatshme për akomodimin dhe vendosjen e çadrave, pasi ka livadhe të shumta dhe

në afërsi të pyllit me pisha dhe bredha, si dhe burime uji të ftohtë për të pirë apo edhe

166

për të mbajtur ushqimet të freskëta. Aty ndodhet edhe përroi i Gramës, që buron nga liqeni më të njëjtin emër, që karakterizohet pastërtia e ujit, temperatura e ulët e tij si

dhe zhurma e rrjedhjes që dëgjohet nga larg. Stanet aty afër që janë funksionale gjatë verës, ofrojnë ushqime të shijshme dhe me emër në gjithë rajonin s i djathë, gjizë,

qumësht dhe kos deleje, si dhe mish qengji apo keci të skuqur në hell apo zgarë. Çmimet janë afërsisht sa në tregun e qytetit.

Në afërsi të Bjeshkës së Gramës dhe lehtësisht të arritshme ndodhen këto monumente natyre:

Pasqyrat e Gramës ndodhen në malin e Gramës, në lartësinë 1900 metër mbi nivelin e detit, gjatësi deri në 500 metër dhe gjerësi deri në 200 metër. Ato përbëjnë një gur të

madh me përbërje gjipsore të llojit selenit, prej të cilit ka marrë edhe emrin “pasqyrat”.

Karsti i Malit të Bardhë është i vendosur në lartësinë 1600-1966 metër mbi nivelin e detit. Zhvillimi i karstit i ka dhënë mundësi krijimit të formave karstike si puse, hinka

dhe brazda, veçanërisht në shpatin perëndimor të tij. Zhvillimi i tij është favorizuar edhe nga prerjet erozive të përroit të Gramës dhe Veleshicës, midis të cilëve shtrihet

ky mal. Mali i Bardhë është i përbërë kryesisht nga gjipset, ngjyra e të cilave i ka dhënë edhe emrin këtij mali. Kupola gjigante e bardhë e shkëmbinjve evaporitikë dallohet për formën izometrike në plan, përmasa kolosale dhe bardhësi estetike. Mali

i Bardhë është i gjatë rreth 1200 metër dhe i gjerë deri në 230 metër.

Bjeshka e Zonjave ndodhet në masivin e malit të Korabit, në lartësinë 1700-2200 metër mbi nivelin e detit. Kjo bjeshkë përbën një shpatullim të madh akullnajor të formuar në rreshpe me gjatësi 1000 metër, gjerësi deri në 200-300 metër dhe formë të

një katërkëndëshi të çrregullt.

Duke qenë se në kthim çantat janë më të lehta dhe terreni është më i përshtatshë m, kthimi rekomandohet të bëhet në këmbë. Nisja duhet të bëhet në mëngjes herët ose pasdite vonë për shkak të vapës. Udhëtimi, pasi zbresim nga Grama, bëhet në drejtim

të përroit me të njëjtin emër. Kjo rrugë ofron pamje mjaft mahnitëse, duke filluar që nga pyjet e shumta të përziera si pishe, bredhi, ahu apo dhe shkurre të ndryshme.

Gjithashtu pothuajse në gjithë rrugëtimin, shihen formacione të ndryshme shkëmbinjsh ku mbizotërojnë gëlqerorët, që karakterizohen nga ngjyra e bardhë e tyre. Ky udhëtim zgjat rreth 3 orë deri në fshatin Rrenx, të NJA Fushë Çidhën. Duke

qenë se ky fshat ndodhet në rrugën Kukës-Peshkopi si dhe banorët e Sllovës dhe Kalasë së Dodës kalojnë këtej, mund të shfrytëzohen furgonat e linjës për në qytetin e

Peshkopisë. Po ashtu kthimi mund të bëhet edhe sipas rrugës këmbësore që të nxjerr në fshatin Zimur të NJA Tomin dhe pastaj me furgonat e linjës ose në këmbë, bëhet zbritja për në qytetin e Peshkopisë.

167

VI.6.6. Peshkopi-Mali i Korabit.

Mali i Korabit shtrihet në pjesën lindore të rrethit të Dibrës, në vargun malor me të njëjtin emër. Bën pjesë në PN Korab-Koritnik në territorin e NJA Kala e Dodës.

Kalaja e Dodës ndodhet rreth 33 kilometër larg qytetit të Peshkopisë. Ka në përbërje 8 fshatra me një popullsi prej 2875 banorësh (DPGJC, janar 2016). Është ndër zonat me potencialet më të mëdha turistike të Dibrës, duke filluar që nga burimet e shumta

ujore, liqenet akullnajorë, gjeomonumentet e shumta, pyjet e ruajtura mirë nga komuniteti i zonës, ushqime tradicionale të shijshme etj.

Gjatë rrugës për në Kala të Dodës, buzë rrugës kryesore ndodhet Uji i Ftohtë i

Vleshës. Ky hidromonument gjendet në lartësinë 800 metër mbi nivelin e detit pranë

fshatit Vleshë, në NJA Sllovë. Burimi karstik del në kontaktin midis gëlqerorëve dhe rreshpeve me prurje shumë të madhe dhe me ujë të pastër e shumë të ftohtë. Gjatë

periudhës së ngrohtë të vitit, ka vizitorë të shumtë nga zona e Dibrës dhe më gjerë, të cilët e përdorin për kurimin e disa sëmundjeve e sidomos ato që vuajnë nga reumatizmi. Rreth 150 metër poshtë këtij burimi është ndërtuar një mulli me ujë që

vihet në punë nga prezenca e këtij hidromonumenti.

Rreth 7 kilometër larg Ujit të Ftohtë të Vleshës, ndodhet NJA Kala e Dodës. Në afërsi të qendrës së kësaj njësie administrative, ndodhen dy monumente të rëndësishme:

Liqeni i Zi ndodhet në afërsi të zonës së Radomirës. Ky është liqen akullnajor me sipërfaqe rreth 0.5 hektarë, me ujë të pastër e të ftohtë. Liqeni ndodhet 600 metër në veriperëndim të fshatit Tejs në lartësinë 1465 metër mbi nivelin e detit ku gjatë dimrit

ngrin në sipërfaqe. Në të gjitha anët është i rrethuar me pyje të pishës, bredhit etj.

Kroi i Mbretit ndodhet në afërsi të fshatit Ceren, në lartësinë 1200 metër mbi nivelin e detit. Përbën një burim karstik, që del në kontaktin litologjik midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve. Uji i tij është i pastër e i ftohtë dhe krijon një mjedis shumë tërheqës.

Pasi arrijmë në fshatin Tejs, të NJA Kala e Dodës, nisemi për në pikën më të lartë të

Shqipërisë, drejt majës së malit të Korabit. Kohëzgjatja e mbërritjes është rreth 5 orë, ndërsa e kthimit 3.5 orë. Udhëtimi është në kushte të vështira, për shkak të terrenit, por është edhe mjaft interesant pasi rrugës gjenden burime ujore të freskëta, botë

bimore, zvarranikë të shumtë si dhe një pamje e gjerë nga dy anët e vendndodhjes. Pas një ngjitje në një terren të vështirë malor, arrijmë në pikën më lartë të Shqipërisë,

në malin e Korabit, 2751 metër mbi nivelin e detit. Këtu ofrohet një pamje mjaft interesante e gjithë vargut malor si brenda ashtu edhe jashtë kufijve shtetërorë. Ngjitja për në malin e Korabit zhvillohet edhe në segmente të tjera këmbësore apo edhe nga

pjesa e territorit maqedonas. Kthimi zgjat në një distancë kohore më të shkurtër, për shkak të terrenit në zbritje.

Gjatë rrugës për në majën e Korabit kemi mundësi të vizitojmë edhe dy

gjeomonumente mjaft interesante:

168

Rrafshi i Korabit ndodhet në lartësinë 1900 metër mbi nivelin e detit. Përbën një cirk të madh kompleks akullnajor të formuar në rreshpe me gjatësi 1000 metra dhe gjerësi

deri në 200 metër.

Fusha e Panairit ndodhet në lartësinë 2150 metër mbi nivelin e detit. Forma e saj është e një amfiteatri gjigand me fund të sheshtë (800×230 metër) dhe me shpate të

pjerrëta. Përbën një cirk të madh kompleks akullnajor të formuar në rreshpe.

Harta VI.6. Itinerari turistik Peshkopi-Mali i Korabit. Punoi: F. Cena.

VI.6.7. Peshkopi-Drini i Zi (Muhurr).

Në rrethin e Dibrës lumi kryesor është Drini i Zi. Pasi përshkon një rrugë prej rreth 40 kilometër, ai hyn në Shqipëri, duke u hapur në vazhdim në një shtrat shumë të gjerë.

Në këtë sektor të rrjedhjes së tij merr shumë degë të vogla dhe me rrjedhje të paqëndrueshme. Buzë lumit të Drinit të Zi janë disa pika që po zhvillohet turizmi lumor si në Potgorcë, Topojan, Gradec, Selane, Katund i Ri, Muhurr, Fushë Alie, Reç

etj. Në Muhurr turizmi lumor paraqitet më i zhvilluari në rrethin e Dibrës për shkak të investimeve që janë zhvilluar dhe afërsisë me qytetin e Peshkopisë. Gjatë gjithë

sezonit të verës, përveç banjave të ujit dhe të diellit, në bregun e lumit të Drinit të Zi, vizitorët kanë mundësi të shijojnë dhe gatimet tradicionale të zonës. Nëse Muhurri

169

vizitohet në fillim të muajit korrik, aty organizohet “Festa e Drinit”. Është aktiviteti festiv që shënon hapjen e sezonit turistik në NJA Muhurr. Kjo festë ka nisur rreth vitit

2005 dhe, nga viti në vit, ka njohur një rritje të numrit të turistëve. Aktiviteti ka si qëllim të tij jo vetëm hapjen e sezonit turistik, por edhe promovimin e turizmit në këtë

zonë. Festimet në këtë ditë janë të shumta: muzikë, këngë, valle, veprimtari të ndryshme sportive si gara noti, shfaqje cirku, etj. Zakonisht sezoni turistik hapet më datën 1 korrik, por kjo edhe në varësi të kushteve klimatike. Muhurri ndodhet rreth 11

kilometër larg qytetit të Peshkopisë. Kjo njësi administrative ka në përbërje 7 fshatra dhe një popullsi prej 3445 banorësh. Të gjithë fshatrat lidhjen me qytetin e kanë

nëpërmjet urës së Muhurrit mbi lumin e Drinit të Zi.

Harta VI.7. Itinerari turistik Peshkopi-Drini i Zi (Muhurr). Punoi: F. Cena.

Në Muhurr gjenden disa objekte natyrore me vlera turistike si:

Shpella e Gurit të Kuq ndodhet në afërsi të fshatit Muhurr. Shpella është karstike e

formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm, në lartësinë 500 metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është 400 metër, gjerësia deri në 2-3 metër dhe lartësia 4 metër.

Shpella e Akullit ndodhet në fshatin Bulaç, në lartësinë 1000 metër mbi nivelin e detit. Shpella është karstike e formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm.

Gjatësia e saj është 50 metër, gjerësia deri në 3 metër dhe lartësia 2 metër.

170

Lisi i Dobit ndodhet në afërsi të fshatit Fushë Muhurr. Ai përfaqëson një dru me lartësi mbi 25 metër, moshë mbi 160 vjeçare, me 30 degë e kurorë ombrellore dhe

perimetër mbi 78 metër.

Përsa i përket trashëgimisë kulturore në NJA Muhurr, monument kulture është vetëm kulla e Dine Hoxhës. Kjo banesë është kullë trekatëshe dhe është ndërtuar në vitin 1929 me gurë, llaç e breza druri. Secili kat është i ndarë në një ambient të vetëm, kati

i parë për të qëndruar shërbëtorët, kati i dytë për pjesëtarët e familjes dhe kati i tretë për miqtë. Qoshet e mureve të kullës janë ndërtuar me gurë të punuar, ndërsa çatia

është mbuluar me tjegulla vendi.

VI.6.8. Peshkopi-Liqenet e Kacnisë.

Krahina e Selishtës, megjithëse është një zonë e thellë malore, natyra e ka pajisur me

katër gryka të përzgjatura të cilat i lehtësonin komunikimin me krahinat përreth, prandaj shpesh quhet edhe “Katër Grykët”. Shtrihet në perëndim të Dibrës dhe ka një terren pothuajse malor. Njësia administrative Selishtë ndodhet rreth 26 kilometër larg

qytetit të Peshkopisë. Ka në përbërje 6 fshatra me një popullsi prej 1917 banorësh (DPGJC, janar 2016). Ndër pasuritë e shumta natyrore dhe kulturore të saj

përmendim liqenet e Kacnisë dhe Qytetin e Skënderbeut. Vështirësia kryesore për të vizituar këtë NJA dhe burimet turistike që ajo ofron, ngelet infastruktura e keqe rrugore. Nëse Selishta vizitohet në muajin maj, aty organizohet nga NJA e Selishtës

“Dita e Shënkollit”. Kjo festë tradicionale organizohet në livadhet e shumta të Selishtës, ku mbahen shfaqje folklorike, gara me kuaj, aktivitetetë ndryshme festive

etj. Ka një pjesëmarrje si nga qyteti i Peshkopisë, ashtu edhe nga njësitë administrative të tjera. Problem mbetet rruga Peshkopi-Selishtë e cila përshkohet vetëm me furgona dhe makina të tipit fuoristradë. Por kjo nuk e pengon që të ketë një

pjesëmarrje masive në këtë aktivitetet.

Liqenet e Kacnisë ndodhen në afërsi të fshatit Kacni. Këto liqene gjenden në shpatin lindor të malit të Balgjajt, në lartësinë mbi 1600 metër mbi nivelin e detit. Janë të vendosur në disa cirqe të mëdha akullnajorë komplekse, me gjatësi mesatare 50-100

metër dhe gjerësi 20-35 metër. Uji i tyre është i pastër e i ftohtë dhe gjatë dimrit ngrijnë në sipërfaqe. Liqenet e Kacnisë formojnë një ekosistem interesant të liqeneve

alpine dhe mbartin vlera të shumta shkencore, turistike, ekologjike etj.

Qyteti (Kalaja) i Skënderbeut gjendet në një kreshtë shkëmbore me lartësi mbi 1000

metër afër fshatit Qafë Murrë, në krahun e djathtë të përroit të Varoshit dhe të kanionit të tij, që shërben edhe si kufi midis Dibrës e Matit. Kalaja ka një pozicion

mjaft strategjik dhe kontrollon plotësisht rrugën e Qafë Murrës që lidh pellgun e Peshkopisë me atë të Matit dhe viset bregdetare. Kalaja ruan tri radhë muresh rrethuese të ndërtuar me opus incertum të periudhës së vonë antike dhe asaj

mesjetare. Gjithashtu ruan edhe gjurmë të fortifikimit prehistorik në anën lindore të tarracës së parë të Varoshit, që shtrihet në jug të kalasë, në një sipërfaqe 2 hektarë.

Muri ruhet në trajtë traktesh të shkëputur, me lartësi 0.6-1.2 metër. Ai është i ndërtuar me gurë të mëdhenj e mesjetar të lidhur në të thatë. Pranë tyre, në tarracën e dytë

171

jugore më të pjerrët të Varoshit, u gjetën edhe disa fragmente enësh prehistorike, krahas atyre mesjetare.

Harta VI.8. Itinerari turistik Peshkopi-Liqenet e Kacnisë. Punoi: F. Cena.

VI.6.9. Peshkopi-Muzeu i Kastriotëve.

NJA e Arrasit ndodhet në pjesën veriperëndimore të rrethit të Dibrës, rreth 22 kilometër larg qytetit të Peshkopisë. Vizitohet në itinerarin Peshkopi-Muhurr-Arras. Ka në përbërje 9 fshatra dhe një popullsi prej 3705 banorësh. NJA Arras ka pozitë të

favorshme gjeografike pasi ndodhet në afërsi të Lurës dhe rruga për në këtë park kombëtar kalon nëpërmjet territorit të saj. Një pjesë e këtij territori shtrihet buzë lumit

të Drinit të Zi dhe ofron kushte për turizëm lumor gjatë verës. Pjesa më e madhe e territorit është kodrinore dhe malore, duke ofruar mundësi për të apasionuarit e turizmit malor. Në Arras gjendet edhe rezervati më i madh i kultivimit të troftës në

rrethin e Dibrës, që është ngritur pranë rrjedhjes së ujit të ftohtë e të pastër të Sopanikës. Me këtë produkt furnizohet pjesa më e madhe e Dibrës, por mund të

konsumohet edhe në ambientet pranë rezervatit me çmime të kënaqshme. Disa nga objektet dhe zonat kryesore turistike të Arrasit që duhet të vizitohen, po i paraqesim më poshtë. Sina konsiderohet si vendlindja e heroit kombëtar të vendit tonë, Gjergj

Kastriotit-Skënderbeut. Për këtë arsye është ndërtuar muzeu në fshatin Sinë e Sipërme.

172

Muzeu i Kastriotëve është ndërtuar në vitin 1985 në fshatin Sinë e Sipërme. Në hyrje të këtij muzeu janë bustet e Pal, Gjon dhe Gjergj Kastriotit. Gjenden disa armë

luftarake të periudhës së Skënderbeut. Në mure janë afishuar të gjitha betejat e zhvilluara nga Skënderbeu. Gjithashtu ndodhet edhe pema që tregon prejardhjen e

fisit Kastrioti. Në vitin 2011, muzeu është rikonstruktuar nga financimet e arbëreshit Giorgio Mario Castriota Scanderbeg, i cili mendohet të jetë me prejardhje nga familja e Kastriotëve. Me ndarjen e fundit territoriale, muzeu i Kastriotëve ka kaluar në

varësi të bashkisë së Dibrës.

Harta VI.9. Itinerari turistik Peshkopi-Muzeu i Kastriotëve. Punoi: F. Cena.

Në territorin e NJA Arras ndodhen edhe disa monumente natyre: Gryka e Setës ndodhet në sektorin e mesëm të rrjedhjes së Setës në lartësinë 700

metër mbi nivelin e detit. Përfaqëson një kanion në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm, të formuar nga veprimtaria erozive e lumit me të njëjtin emër.

Kanioni është i gjatë rreth 1.5 kilometër, i thellë rreth 150 metër dhe i gjerë 4-7 metër. Shpatet e tij janë mjaft të thepisura dhe përbën një ekosistem interesant karstik.

Shpella dhe burimi i Sopanikës ndodhen pranë fshatit Çidhën. Shpella karstike është ende e paeksploruar. Burimi karstik me prurje 150 litër/sekondë, del në kontaktin

midis gëlqerorëve dhe terrigjenëve.

173

Shpella e Rusit ndodhet në afërsi të fshatit Grykë Nokë. Shpella karstike është formuar në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasikut të poshtëm, në lartësinë 710

metër mbi nivelin e detit. Gjatësia e saj është 10-15 metër ndërsa gjerësia dhe lartësia 2 metër.

Rrapi i Çidhnës ndodhet në fshatin Çidhën. Gjendet rreth 600 metër mbi nivelin e detit. Lartësia e tij është mbi 28 metër, diametri i trungut mbi 1.3 metër, perimetri mbi

3.6 metër, ndërsa i kurorës rreth 39 metër.

Vakufi i Sinës së Sipërme ndodhet afër fshatit Sinë, në NJA Arras. Përfaqëson një pyll

me sipërfaqe 2 hektarë, me drurë mbi 25-30 metër të lartë dhe diametër trungu mbi 70 centimetër. Pylli nuk është i dëmtuar dhe ruhet si vakëf. Në këtë vakëf ka disa dru

dushku me moshë 150 vjeçare.

VI.6.10. Peshkopi-Kalaja e Lashkizës.

Kalaja e Lashkizës ndodhet në NJA Zall Dardhë, e cila ndodhet rreth 20 kilometër larg qytetit të Peshkopisë. Kjo NJA ka në përbërje 9 fshatra me një popullsi prej 1075

banorësh. Vizitohet sipas itinerarit Peshkopi-Muhurr-Zall Dardhë. Segment i asfaltuar është vetëm ai Peshkopi-Muhurr, ndërsa pjesa tjetër është në gjendje mjaft të keqe. Ka një pozitë të favorshme gjeografike, pasi ndodhet pranë brigjeve të Drinit të Zi

dhe në afërsi të PK të Lurës. Nuk ka asnjë monument të natyrës të regjistrua r sipas VKM-së vitit 2002. Monument kulture është shpallur kalaja e Lashkizës dhe banesa e

Mustafa Shirës. Kjo e fundit nuk ekziston si objekt në ditët e sotme.

Kalaja e Lashkizës ndodhet në veri të fshatit Lashkizë, në lartësinë rreth 1200 metër

mbi nivelin e detit, në një kodër shkëmbore pa mbrojtje natyrore. Në majën e sheshtë të kodrës shkëmbore, duken konturet e murit rrethues të kalasë. Muri rrethues formon

një drejtkëndësh të rregullt, me përmasa 29.5×20 metër. Muri është i rrafshuar dhe vetëm në anën lindore ku është zbuluar faqja e brendshme e tij, deri në lartësinë 0.8 metër, ka gjerësinë 1.5 metër. Ndërtimi është bërë me gurë mesatarë e të vegjël, të

lidhur me gëlqere të bardhë të cilësisë së dobët. Në katër skajet e murit, duken grumbuj gurësh, që duket se janë të kullave mbrojtëse në formë rrethore me diametër

2 metër. Brenda murit rrethues në çdo skaj, duket një banesë me përmasa 4×3.5 metër. Këto banesa duhet të kenë shërbyer për bujtina të ushtarëve që ruanin kalanë. Kalaja e Lashkizës u ndërtua në vitin 1565, për të vënë në kontroll shtypjen e

kryengritjeve që shpërthyen në sanxhakun e Ohrit dhe veçanërisht në fshatrat e Lurës, Çidhnës, Reçit e Dardhës. Për këto arsye urdhërohet ndërtimi i kësaj kalaje.

Rreth 31 larg qytetit të Peshkopisë dhe 11 kilometër larg Zall Dardhës, ndodhet NJA Zall Reç. Kjo NJA ka në përbërje 9 fshatra me një popullsi prej 2418 banorësh. Në

këtë NJA nuk është shpallur asnjë monument natyre ose kulture. Gjithsesi oferta turistike nuk mungon, ku rolin kryesor e luan lumi i Drinit të Zi dhe aktivitetet që

mund të kryhen pranë tij si turizëm balnear, peshkim, rafting, ekoturizëm etj.

174

Gjithashtu janë prezente edhe ndërtesat tradicionale, të cilat ia vlen të vizitohen. Një ndër to është kulla e Sufë Laçit.

Harta VI.10. Itinerari turistik Peshkopi-Kalaja e Lashkizës. Punoi: F. Cena.

Kulla e Sufë Laçit. Përfaqëson një nga objektet turistike më të vjetër e më të vizituar

të Reçit dhe gjendet në fshatin Gurrë Reç. Kjo banesë ka hyrë në shekullin e tretë të saj, ku kanë banuar gjithsej pesë breza të fisit Laçi, me rreth 100 pjesëtarë të kësaj familje. Kulla u ndërtua si një nevojë e domosdoshme për të përballuar numrin e

madh e në rritje të turistëve, që trajtoheshin gjithnjë si mysafirë të saj, që vinin nga të gjitha zonat e Dibrës, por edhe nga rrethet e tjerë fqinj e më gjerë. Kjo kullë

trekatëshe u ndërtua përgjatë dy viteve nga ustallarë vendas dhe njihet si kulla me arkitekturën më të veçantë në rrethin e Dibrës. Për ndërtimin e saj punuan 25 mjeshtra e punëtorë të llaçit e të transportit. Ajo që bie në sy me pamjen e parë të saj është

cilësia e lartë e punimeve të kullës, e cila është ndërtuar krejtësisht me gurë të gdhendur dhe në stilin e vjetër të traditës, duke ruajtur tipiken e odës dibrane. Madje,

me gurë të gëdhendur janë ndërtuar këtu, jo vetëm muret e jashtme të saj, por edhe pjesa e brendshme e mureve, ç'ka i jep kullës rezistencë e qëndresë të jashtëzakonshme dhe një shkallë të lartë sigurie për banorët e saj. Ajo qëndron e

bukur, e fortë, e pastër dhe pa asnjë dëmtim, siç ka qenë në fillimet e saj. Kanë rënë edhe tërmete, madje edhe të fuqishëm në këtë zonë, por kjo kullë u ka rezistuar. Kjo

falë teknologjisë së saj, arkitekturës dhe mjeshtërisë së lartë e të përsosur të punës së ndërtuesve të kullës.

175

VI.6.11. Peshkopi-Liqenet e Lurës.

Njësia administrative e Lurës ndodhet rreth 44 kilometër larg qytetit të Peshkopisë dhe është NJA me sipërfaqen më të madhe dhe më të largët të Dibrës. Ka në përbërje

10 fshatra me një popullsi prej 1398 banorësh. Fshatrat janë: Arth, Borie Lurë, Fushë Lurë, Gur Lurë, Lurë e Vjetër, Arrmollë, Krej Lurë, Pregj Lurë, Sumej dhe Vlashej. Këto vendbanime përgjithësisht janë të vendosura nëpër luginat e rrethuara nga

kodrat plot gjelbërim. Lura është ndër zonat më të pasura me potenciale turistike të zonës pasi përfshin parkun kombëtar, liqenet akullnajorë, monumente të shumta të

natyrës, monumente kulture, kuzhinë tradicionale të pasur etj. Lura mund të vizitohet nëpërmjet segmentit Peshkopi-Lurë, por edhe Tiranë-Rrëshen-Lurë. Pjesa më e madhe e objekteve natyrore që mund të vizitohen ndodhen brenda territorit të Parkut

Kombëtar të Lurës.

Në Parkun Kombëtar të Lurës ndodhen rreth 12 liqene akullnajore. Një pjesë e tyre janë të përkohshëm dhe gjatë stinës së verës ato thahen. Nga të gjithë liqenet e Lurës, statusin e monumentit të natyrës e ka Liqeni i Zi, Liqeni i Luleve dhe Liqeni i Madh

që gjenden brenda territorit të parkut kombëtar. Ndodhen në lartësinë mbi 1580 metër mbi nivelin e detit në afërsi të Kunorës së Lurës, midis një ambienti të shkëmbinjve

magmatikë ultrabazikë. Janë liqene akullanjore me sipërfaqe respektive 45 hektarë, 3 hektarë dhe 50 hektarë. Liqenet e Lurës përbëhen nga ujë i ftohtë dhe i pastër dhe ngrijnë zakonisht gjatë peridhës së dimrit. Ato formojnë një ekosistem me bukuri të

rrallë, tipike e liqeneve alpine dhe të pasura nga bota e gjallë bimore e shtazore. Më i njohur dhe më interesant është Liqeni i Luleve, sipërfaqja e të cilit mbulohet nga zambakët e ujit gjatë periudhës së ngrohtë të vitit. Liqenet ndodhen larg njëri-tjetrit në

një rreze rreth 7 kilometër.

Lura është ndër njësitë administrative të rrethit të Dibrës që ka numrin më të lartë të monumenteve të natyrës. Shumica e këtyre monumenteve ndodhen në territorin e parkut kombëtar.

Morenat e Fushë Lurës ndodhen afër fshatit Fushë Lurë, në malin e Lurës, në

lartësinë 1100 metër mbi nivelin e detit. Këto morena përbëjnë depozitime morenike të akujve kuaternarë, të ardhura nga cirku kompleks i Liqenit të Madh. Shtrirja e tyre është në trajtën e një brezi të çrregullt 1.3 kilometër të gjatë dhe 350 metër të gjerë.

Cirku i Kunorës së Lurës ndodhet në malin e Kunorës së Lurës, në lartësinë 1830-

2000 metër mbi nivelin e detit. Përbën një cirk të madh akullnajor të formuar në magmatikë me gjatësi 900 metër dhe gjerësi deri në 350 metër. Ka formën e një kolltuku gjigand me disa forma më të vogla karstike.

Gryka e Madhe ndodhet në sektorin e mesëm të rrjedhjes së Mallë Lurës. Përfaqëson

kanion me shpate të thepisura në gëlqerorët e triasikut të sipërm-jurasik i poshtëm, të formuar nga veprimtaria erozive e lumit me të njëjtin emër. Kanioni është i gjatë rreth 1.3 kilometër, i thellë rreth 50 metër dhe i gjerë rreth 6 metër.

176

Fusha e Pelave ndodhet në Parkun Kombëtar të Lurës, në lartësinë 1580 metër mbi nivelin e detit. Është një cirk i cekët akullnajor, që për një kohë ka qenë e mbuluar

nga një liqen glacial dhe përbën një habitat interesant të llojeve të ndryshme të livadheve alpine me bukuri mahnitëse. Vendi është i sheshtë ku janë disa dhjetëra

hektarë livadhe të rrethuar me pyje ahu e pishe dhe ndodhet rreth 1.5 kilometër në jugperëndim të Liqenit të Luleve.

Harta VI.11. Itinerari turistik Peshkopi-Liqenet e Lurës. Punoi: F. Cena.

Hartinat e Lurës ndodhen në PK të Lurës, në afërsi të fshatit Fushë Lurë, 1600 metër mbi nivelin e detit. Ato përbëjnë një grup drurësh me trung dhe kurorë të veçantë,

lartësi 20-30 metër dhe diametër të trungut rreth 40-50 centimetër. Mosha e tyre është mbi 100 vjeçare.

Rrobulli i Lurës ndodhet në territorin e PK të Lurës, rreth 20 metër pranë rrugës përshkon parkun, në lartësinë 1584 metër mbi nivelin e detit. Mosha e tij është rreth

500 vjeçare, diametri i trungut 1.8 metër, perimetri 5.7 metër dhe lartësia rreth 30 metër.

Në territorin e NJA Lurë gjenden edhe dy monumente kulture me vlera të mëdha arkitektonike e turistike

Banesa e Selman Tollës është banesë e tipit kullë, ndodhet në qendër të fshatit Fushë

Lurë dhe dallohet për vlera të mëdha arkitektonike. Ndërtesa është trekatëshe, tipike për zonën dhe ndahet në tre ambiente. Kati i parë është për të qëndruar shërbëtorët,

177

kati i dytë për familjarët dhe kati i tretë për miqtë. Kulla është ndërtuar me teknikën vendase të kohës me gurë dhe llaç gëlqeror. Në cepet e mureve dhe përreth derës e

dritareve, janë vendosur gurë në forma katrore, që i japin pamje të bukur objektit.

Banesa e Zef Doçit. Kjo banesë e tipit kullë është trekatëshe dhe me strehë guri.

Ndryshe nga kullat dhe banesat e tjera, pamjen ballore e ka nga ana e veriut. Banesa është ndërtuar me teknikën vendase me gurë e llaç gëlqeror dhe ka elemente tipike të

kullës së Veriut, karakteristike për zonën. Çatia e saj është e mbuluar me furde, diçka e rrallë në vendin tonë. Banesa e Zef Doçit ndodhet në qendër të fshatit Fushë Lurë, buzë rrugës së asfaltuar.

VI.6.12. Guidë në qytetin e Peshkopisë.

Peshkopia është qendër administrative e rrethit dhe e qarkut të Dibrës, me një popullsi prej 19154 banorësh. Ka pozitë mjaft të favorshme gjeografike, rrethohet nga të gjitha anët me fshatra që bëjnë të mundur furnizimin e qytetit me ushqime të freskëta dhe

natyrale. Ajo përbëhet nga hotele, restorante dhe bare të shumta dhe cilësore, organizohen panairet dhe festat tradicionale të zonës, ekzistojnë degë të shkollave të

mesme profesionale, objekte kulti si xhami apo teqe, lidhje tregtare me Maqedoninë dhe me Dibrën e Madhe, ambiente sportive si pallat sporti, stadium, palestra etj. Këtu janë të përqendruara aktivitetet dhe institucionet kryesore shtetërore, arsimore,

shëndetësore, ekonomike, historike, kulturore, sportive, politike etj. Qyteti i Peshkopisë ofron mundësi të shumta për turistët.

Ujërat termale të Peshkopisë ndodhen rreth 1.5 kilometër larg qytetit të Peshkopisë,

në pjesën lindore të tij. Temperatura e tyre luhatet 35ºC-43.5ºC dhe me prurje 14 litër

në sekondë që burojnë nga gjipset e Korabit. Ujërat përmbajnë 600 mg/l H2S dhe 3800-4500 mg/l lëndë minerale. Burojnë aty ku gjipset zhyten nën nivelin e zonës së

qarkullimit të lirë të ujit, nën presionin e ujit ku vërehet prania e H2S. Këto burime paraqesin mjaft vlera kuruese duke u rekomanduar për një numër të konsiderueshëm sëmundjesh si ato të lëkurës, aparatit tretës, gjenetike etj.

Bulevardi i Blinave. Në vitin 1967 nisi puna për ndërtimin e bulevardit kryesor të

qytetit, u zgjeruan rrugët dhe u shtruan trotuaret sipas një plani rregullues të detajuar me kujdes dhe me parametra teknike optimalë, me kanalizimet e nevojshme të ujërave të bardha e të zeza, me shtrimin e tubacioneve të rrjetit elektrik, të rrjetit të

telefonisë në të dy anët e bulevardeve. Në tërë gjatësinë e tyre u vendos ndriçimi me drita neoni, që ishte gjë e rrallë për kohën. Veçori karakteristike që i japin një shije të

veçantë qytetit, janë blirët e mbjellë në dy anët e bulevardeve. Blirët janë kënaqësia dhe bukuria më e madhe e qytetit. Kjo shëtitore, ose siç njihet “Bulevardi i Blinave”, është rrugë këmbësore, e gjatë rreth 600 metër e rrethuar me pemë bliri. Në dy anët e

këtij bulevardi, janë vendosur institucionet kryesore, baret dhe restorantet, hotelet dhe pjesa tjetër e shërbimeve. Në muajin qershor, kur blinat çelin, ndjehet aroma karakteristike e tyre e cila është tepër e këndshme. Në shkurt të vitit 2016, përfundoi

krasitja masive e blirëve në bulevardin kryesor, me qëllim që t'u rikthehet bukuria e

178

tyre, pasi shihej si një domosdoshmëri biologjike. Shihet si nevojë urgjente gjetja e burimeve financiare për të ndjekur vazhdimësinë e vegjetimit të blirëve që janë

krasitur, pasi në të kundërt pasojat do të ishin katastrofike. Gjatë verës së vitit 2016, nisën punimet për kthimin e bulevardit në pedonale, përfundimi i të cilës parashikohet

të mbarojë në vitin 2017.

Harta VI.12. Itinerar turistik në qytetin e Peshkopisë. Punoi: F. Cena.

Muzeu i Dibrës është krijuar dhe funksionon si institucion që nga viti 1964, në fillim

si një pavion dhe në vitet në vazhdim duke u zgjeruar. Muzeu ka rreth 2000 objekte me mjaft vlera, disa prej të cilave janë shumë të rralla duke filluar nga ato arkeologjike, si vegla pune stralli, enë të ndryshme prej balte, armë zjarri, shpata,

objekte personale të figurave historike dhe një pasuri të madhe etnografike, që nga objekte blegtorale, bujqësore, të kuzhinës dhe deri te veshjet e llojeve të ndryshme të

krahinave të Dibrës. Rreth 80 % e këtyre objekteve që ndodhen në mjediset e këtij muzeu janë origjinale. Muzeu ndodhet në qendër të qytetit të Peshkopisë, rreth 30 metër larg bulevardit kryesor. Përbëhet nga pavioni i historisë, arkeologjisë dhe

etnografisë, që pasyrojnë gjithë historinë dhe kulturën materiale e shpirtërore të Dibrës nga neoloiti i hershëm, deri në ditët tona. Në muze janë të ekspozuar dhe

figura të shquara, atdhetare dibrane si: kryetari i Lidhjes Shqip tare të Prizrenit-Iliaz Pashë Dibra, kryetari i Pleqësisë të Kuvendit të Vlorës-Haxhi Vehbi Dibra (Agolli), nënkyetari i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës-Dom Nikollë Kaçorri, luftëtarë dhe

udhëheqës të kryengritjeve popullore dibrane, që luftuan për autonomi, pavarësi e liri kombëtare.

179

Pallati i Kulturës. Puna për ndërtimin e Pallatit të Kulturës në Peshkopi ka filluar nga Ndërmarrja e Ndërtimit në vitin 1988 dhe përfundoi në dhjetor të vitit 2002. Ndërtesa

që njihet ndryshe si QEK-u (Qendra e Edukimit dhe Komunikimit), e filloi veprimtarinë në prill të vitit 2002 me vendim të Këshillit Bashkiak të Peshkopisë.

Pranë këtij pallati ushtron aktivitetin e saj edhe Drejtoria e Qendrës Kulturore. Kjo drejtori ka në administrimin e saj Teatrin, Ansamblin, Muzeun dhe Estradën. Ky pallat është një godinë madhështore me arkitekturë shumë të bukur dhe funksionale,

ku kryhen aktivitetet kryesore kulturore, ekonomike, politike, takime të ndryshme etj. Gjithashtu këtu gjendet salla e konferencave, qendra rekreative për të moshuarit, zyra

e informacionit turistik si dhe biblioteka e qytetit.

Lagjja “Treg” ndodhet në hyrje të qytetit të Peshkopisë, afër përroit të Llixhave.

Është lagjja e vetme në të cilën nuk janë bërë ndërtime dhe banesat paraqiten në gjendjen e tyre origjinale. Karakteristike janë shtëpitë një ose dykatëshe, të ndërtuara

kryesisht me gurë dhe rrugët e shtruara me kalldrën. Me pak investime, mund të kthehet në një destinacion mjaft të preferuar për turistët.

Gradishta e Begjunevit. Ky objekt arkeologjik ndodhet në rrethinën juglindore të qytetit të Peshkopisë, në një kodër shkëmbore me lartësi 698 metër mbi nivelin e

detit, midis fshatit Begjunec në jug dhe përroit të Banjës në veri. Kodra ku gjendet kalaja, e njohur me emrin “gradishtë”, ka një pozitë mjaft strategjike dhe dominante mbi zonën përreth. Sipërfaqja e saj me prerje eliptike edhe orientim lindje-perëndim,

bie mbi shpate të pjerrëta e shkëmbore nga jugu dhe nga veriu. Nga sipërfaqja e saj realizohej kontrolli i plotë vizual i të gjithë pellgut të Peshkopisë. Sipërfaqja e kalasë

me diametër lindje-perëndim 250 metër dhe atë veri-jug arrin në mbi 1.2 hektarë. Sipas gërmimeve të para me karakter sondazhi të kryera këtu, rezulton se kjo kala është e banuar në tri periudha të ndryshme, të lidhura përkatësisht me periudhën e

vonë të bronzit dhe atë të hershme të hekurit, me periudhën e vonë antike si dhe me atë mesjetare.

Banesa e Vehap Isakut dhe Ramadan Hysës është objekt trekatësh i ndërtuar me gurë, llaç gëlqereje, shtuf dhe breza druri. Hyrja në katin e parë bëhet nëpërmjet tre portave

në formë harku. Ndodhet në lagjen “Treg” në qytetin e Peshkopisë. Para vitit 1991 kjo banesë ka qenë muze etnografik.

Përmendoret. Duke qenë se Dibra ka pasur figura të shquara në periudha të ndryshme

historike, e kryesisht nëpër luftëra, në qytet janë ndërtuar përmendoret e disa nga figurave më të shquara dibrane. Shumica e tyre janë vendosur në dy anët e bulevardit

“Elez Isufi” edhe pse është i gjatë më pak se 600 metër. Në qendër të qytetit ndodhet busti i heroit kombëtar, Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, ku sipas të dhënave të shumta është me origjinë nga Sina e Dibrës, vend në të cilin ndodhet edhe Muzeu i

Kastriotëve. Gjithashtu gjenden edhe bustet e figurave të tjera si Dom Nikoll Kaçorri-nënkryetar i Qeverisë së Vlorës në vitin 1912, Haxhi Vehbi Dibra-kryetar parlamenti

në Qeverinë e Vlorës, Elez Isufi, Iliaz Pashë Qoku, Isuf Bej Karahasani, Halil Alia etj., të cilët janë dalluar nëpër betejat që kanë zhvilluar në periudha të ndryshme

180

historike. Gjithashtu në vitin 2015 është ndërtuar edhe një përmendore në kujtim të viktimave të rëna gjatë regjimit komunist.

Konkluzione të pjesshme mbi kapitullin e gjashtë.

Frekuentimi i turistëve në rrethin e Dibrës është gjithëvjetor, por fluksi më i madh është gjatë gjysmës së ngrohtë të vitit. Muaji me fluksin më të madh të turistëve është gushti ndërsa shkurti muaji me fluksin më të vogël.

Numri i turistëve po vjen gjithnjë në rritje, sidomos i atyre të huaj. Nga turistët e huaj

mbizotërojnë vende si Italia, Gjermania, Çekia, Greqia, Bratania e Madhe, Franca, Austria, Turqia etj.

Rezultojnë destinacione të shumta të preferuara nga turistët. Ndër destinacionet kryesore janë: Lura, Korabi, ujërat termale të Peshkopisë, kampingjet në vende të

ndryshme etj. Një pjesë e vizitorëve janë tranzit drejt vendeve të tjera.

Strukturat akomoduese gjenden të shpërndara në të gjithë rajonin tonë të studimit dhe

paraqiten të shumëllojshme. Pjesa më e madhe e tyre janë ndërtuar në funksion të turistëve që vijnë për t'u kuruar në Llixhat e Peshkopisë. Në disa zona këto struktura

janë të pamjaftueshme.

Dbra ofron mundësi për realizimin e guidave të shumta turistike ditore ose me fjetje.

Ofertat turistike paraqiten të larmishme si nga pasuritë natyrore, ashtu edhe nga objektet historike apo trashëgimia shpirtërore.

181

PËRFUNDIME

Rrethi i Dibrës ka një pozitë mjaft të favorshme gjeografike, pasi Peshkopia ndodhet

l9 kilometër larg pikës së kalimit kufitar të Bllatës, 75 kilometër larg qytetit të Kukësit dhe prej aty dalje në Kosovë, si dhe distancë 164 kilometër me Tiranën e cila

do të shkurtohej në 100 kilometër me përfundimin e “Rrugës së Arbërit”.

Shumëllojshmëri gjenetike e relievit ku takohen pothuajse të gjithë tipat e klasifikimit

morfogjenetik. Turistëve u ofrohen mjaft forma interesante të relievit si: gryka, kanione, shpella, cirqe akullnajorë, fusha karstike etj.

Reliev mbizotërues është ai kodrinor-malor. Në rrethin gjendet edhe mali më i lartë i

Shqipërisë, ai i Korabit, në të cilin ndodhen edhe formacionet gjeologjike më të vjetra

të vendit tonë.

Klima mesdhetare paramalore dhe malore është e larmishme në aspektin turistik, pasi ofron kushte të favorshme në çdo periudhë të vitit. Sidomos gjatë verës, ajri i pasur në zonat malore, rekomandohet për disa sëmundje.

Rrjet hidrografik paraqitet i pasur me lumenj, liqene natyrorë apo artificialë, përrenj,

ujëvara, ujëra termale, burime nëntokësore ose sipërfaqësore. Lumi kryesor është Drini i Zi së bashku me degët e tij. Liqenet e shumta akullnajorë si të Lurës, Selishtës, Kalasë së Dodës etj., paraqiten me mjaft interes në aspektin turistik.

Toka janë të pasura dhe shumë pjellore ku kultivohen mjaft produkte, sidomos pemët

frutore dhe drithërat e bukës. Në Dibër gjen përdorim ekonomia bujqësore tradicionale, në funksion të agroturizmit me ushqime kryesisht natyrale.

Gjenden të gjithë katet e bimësisë sipas diferencimit vertikal ku interes të madh paraqesin livadhet dhe kullotat alpine. Janë të njohura disa bjeshkë si: ajo e Hinoskës,

Zagradit, Rabdishtit, Zimurit, Zonjave, Gramës, Shehut etj., të cilat janë mjaft të kërkuara dhe të vizituara nga turistët.

Bota shtazore është e shumëllojshme ku mbizotërojnë shpendët e malit, fauna ujore dhe kafshët e egra. Këto dominojnë më tepër kryesisht në zonat ku veprimtaria e

njeriut ka qenë më e vogël.

Rrethi i Dibrës dallohet për kategori të shumta të zonave të mbrojtura. Ndodhen katër

kategori të tilla, nga gjashtë gjithsej që janë në Republikën e Shqipërisë si: Parku Kombëtar i Lurës, 41 monumente të natyrës, Parku Natyror Korab-Koritnik dhe Zona

e Mbrojtur e Burimeve të Menaxhuara Luzni-Bulaç.

182

Parku Kombëtar i Lurës është ndër zonat që ofron potenciale të mëdha turistike. Elementi gjeografik dhe turistik që e bën të njohur këtë park kombëtar janë liqenet

akullnajorë, 3 nga të cilat janë shpallur monumente natyre.

Dibra është ndër rrethet me monumente natyre më të shumta në shkallë kombëtare.

Numrin më të madh të tyre e zënë gjeomonumentet, e më pas hidromonumentet e biomonumentet dhe gjenden kryesisht në vargun malor të Korabit dhe në vargjet e

Lurës.

Parku Natyror Korab-Koritnik paraqet potencialet më të mëdha turistike pasi nuk

është dëmtuar shumë nga njeriu. Përbëhet nga një larmi e peizazheve malore, pyje e kullota të shumta, rrjet hidrografik i pasur etj. Gjithashtu është zona e mbrojtur me sipërfaqen më të madhe në rrethin e Dibrës.

Zona të mbrojtura në rajonin tonë të studimit hasen nga një sërë problemesh,

kryesisht me natyrë humane. Ndër problemet kryesore janë: zjarret e qëllimshme,

prerja dhe djegia e paligjshme e pyjeve, mbikullotja, erozioni masiv etj.

Monumentet e kulturës përfaqësohen nga një larmi objektesh si: kalatë, qytezat,

banesat karakteristike si dhe objektet e kultit mysliman dhe të atij të krishterë. Kalaja e Grazhdanit është objekti më i rëndësishëm i kulturës. Objektet kulturore përfshihen

shumë pak ose aspak në guidat turistike të këtij rajoni.

Objektet e trashëgimisë kulturore janë të braktisura dhe nuk menaxhohen siç duhet

nga organet përgjegjëse, duke bërë që të mos paraqesin interes për turistët dhe shoqërinë.

Trashëgimia kulturore shpirtërore është e shumëllojshme dhe përfaqësohet nga këngët dhe vallet tradicionale, festat lokale, lojërat popullore, gatimet tradicionale dibrane

etj.

Meqenëse rrethi i Dibrës zotëron resurse të shumta natyrore dhe kulturore, të shumta

janë edhe llojet e turizmit që ofrohen në këtë rajon si: turizëm balnear, malor, kulturor, rural, gastronomik, ekoturizëm etj.

Turizmi kurativ përfaqësohet nga ujërat termale të Peshkopisë dhe përbën llojin e turizmit më të zhvilluar në rrethin e Dibrës. Përveç vlerave kurative që përmbajnë

këto ujëra, janë kthyer në një burim të ardhurash për banorët e zonës përreth.

Turizmi lumor ushtrohet në lumin e Drinit të Zi. Në disa fshatra ose përreth tyre janë

bërë investime si: lokale, fusha sporti, zgjerim i rrugëve etj. Ndër pikat më të rëndësishme lumore janë: Potgorca, Topojani, Luznia, Muhurri, Fushë Çidhna dhe

Reçi.

Turizmi malor paraqet potenciale të mëdha për zhvillimin turistik të Dibrës. Në zonat malore ndodhen liqenet akullnajorë, bjeshkët e shumta, monumentet e natyrës, pyjet

183

në gjendje më të mirë, bota e pasur bimore dhe shtazore, format interesante të relievit, dëmtimi më i vogël nga dora e njeriut etj.

Turizmi rural paraqet mundësi për tërheqjen e turistëve, kryesisht në fshatrat malorë të zonës ku përmendet Kalaja e Dodës, Lura, Hinoska etj.

Turizmi gastronomik përbën një motiv për tërheqjen e turistëve pasi kuzhina dibrane është e shumëllojshme dhe mjaft e shijshme. Vend të veçantë këtu zënë ëmbëlsirat

dhe prodhimet natyrale.

Turizmi sportiv përfaqësohet nga aktivitete sportive si: gjuetia, peshkimi, rafting, ngjitje alpinistike etj. Ekipet dibrane marrin pjesë në aktivitete të llojeve të ndryshme si: futboll, volejboll, mundje etj.

Dibra paraqet mundësi reale për zhvillimin e ekoturizmit, pasi dallohet për forma të shumta orografike të veçanta të relievit ku spikasin maje të larta malesh, shpella,

gryka, kanione, ujëvara, monumente natyre, dukuri të veçanta të botës bimore e shtazore etj.

Infrastruktura rrugore që të çon në shumë prej burimeve turistike është në gjendje mjaft të keqe. Në segmentet malorë dhe disa zona rurale, rrugët janë tepër të vështira për t'u kaluar, veçanërisht gjatë periudhës së dimrit.

Tabelat orientuese përgjithësisht mungojnë në rrethin e Dibrës. Zakonisht nuk jepen

përshkrime për objektin që mund të vizitohet, por edhe aty ku ekzistojnë, paraqesin përshkrim sipërfaqësor dhe jo të saktë.

Faqet zyrtare të disa institucioneve shtetërore që kanë lidhje me sektorin e turizmit, në shumicën e rasteve nuk janë funksionale. Gjithashtu nuk kanë një përditësim të

rregullt me informacione të nevojshme.

Promovimi më i madh i potencialeve turistike të Dibrës, kryhet nga banorët e zonës

dhe specialistë të fushave të ndryshme, kryesisht në rrjete sociale dhe artikuj në gazeta lokale.

Mungojnë burimet njerëzore të kualifikuara në zonat turistike dhe strukturat

akomoduese, duke bërë që një pjesë e turistëve të mos jenë të kënaqur me shërbimin e

ofruar.

Strukturat pritëse janë të pamjaftueshme dhe jo cilësore. Ato kanë të shpërndara në të gjithë rajonin tonë të studimit dhe paraqiten të shumëllojshme. Pjesa më e madhe e tyre janë ndërtuar në funksion të turistëve që vijnë për t'u kuruar në Llixhat e

Peshkopisë.

Vihet re një mungesë bashkëpunimi mes institucioneve shtetërore qëndrore e lokale si

dhe mos zbatim i kuadrit ligjor për shkelësit.

184

Janë të pakta agjencitë turistike që realizojnë udhëtime për në rrethin e Dibrës. Edhe ato agjenci që realizojnë udhëtime turistike në Dibër, shumica e tyre e kanë nisjen nga

qyteti i Tiranës.

Resurset turistike nuk shfrytëzohen sa duhet dhe janë përdorur pa marrë parasysh parimin e zhvillimit të qëndrueshëm, duke rrezikuar seriozisht ofertën turistike që do u trashëgohet brezave të ardhshëm.

Menaxhimi i keq i këtyre resurseve turistike, ndodh kryesisht për shkak të mosfunksionimit të institucioneve përgjegjëse, mungesë koordinimi mes tyre apo mos

ekzekutimit të ligjeve përkatëse.

Probleme në mjaft zona mbeten energjia elektrike, mungesa e internetit dhe valëve

telefonike, mungesa e ujit të pijshëm dhe kanaleve të zeza, menaxhimi i mbetjeve, mungesa e ushqimeve në zonat malore, kërcënimi i turistëve nga banorët vendas, mungesa e personelit mjekësor në zonat larg qytetit, pronësia mbi tokën, mungesa e

një kulture mjedisore, gjuetia dhe peshkimi i paligjshëm, prerja dhe djegia e qëllimshme e pyjevre, mbikullotja, erozioni etj.

Frekuentimi i turistëve në rrethin e Dibrës është gjithëvjetor, por fluksi më i madh është gjatë gjysmës së ngrohtë të vitit. Muaji me fluksin më të madh të turistëve është

gushti ndërsa shkurti muaji me fluksin më të vogël.

Rezultojnë destinacione të shumta të preferuara nga turistët. Ndër destinacionet

kryesore janë: Lura, Korabi, ujërat termale të Peshkopisë, kampingjet në vende të ndryshme etj. Një pjesë e vizitorëve janë tranzit drejt vendeve të tjera.

Dibra ofron mundësi për realizimin e guidave të shumta turistike ditore ose me fjetje. Ofertat turistike paraqiten të larmishme si nga pasuritë natyrore, ashtu edhe nga objektet historike apo trashëgimia shpirtërore.

Vihet re një tendencë gjithmonë e në rritje e turistëve të huaj për të vizituar Dibrën. Nga turistët e huaj mbizotërojnë vende si Italia, Gjermania, Çekia, Greqia, Bratania e

Madhe, Franca, Austria, Turqia etj.

Vihet re mugesë e eksperiencës në zhvillimin turistik e cila shfaqet nga mungesa e

promovimit të kuzhinës tradicionale dhe produkteve natyrale, largim i banorëve vendas nga produktet tradicionale, paketat turistike të pakta etj.

185

REKOMANDIME

Përfundimi sa më shpejtë i “Rrugës së Arbërit” do të zgjojë interes për zhvillimin e

turizmit në rrethin e Dibrës për shkak të afërsisë me kryeqytetin, aeroportin e Rinasit dhe portin e Durrësit. Rruga do të ofrojë mundësi të lëvizjes më të shpejtë, më

komode dhe kosto më të ulët.

Duhen bërë ndërhyrje në infrastrukturën rrugore ekzistuese dhe hapja e rrugëve të

reja. Të paktën duhet të jenë të asfaltuara rrugët që lidhin qendrat e njësive administrative me qytetin e Peshkopisë.

Vendosja e tabelave, hartave dhe sinjalistikës turistike. Duhet ndërhyrje emergjente

sidomos në vendet që ato mungojnë fare dhe duhen zëvendësuar apo mirëmbajtur.

Investime dhe përmirësime në rrjetin e ujësjellësit dhe kanalizimeve, sistemin e

shpërndarjes së energjisë elektrike, menaxhimin e mbetjeve urbane, telekomunikacion etj.

Përmirësimi i kushteve të hoteleve apo shtëpive pritëse ekzistuese. Shihen të domosdoshme ndërtimet e reja me kushte komode, duke iu përshtatur standardeve

ndërkombëtare, sidomos në vendet ku ka mangësi të tyre.

Plotësimi i kushteve për argëtimin e pushuesve si pista për ski, ndërtimi i teleferikeve,

ambiente për ushtrimin e aktiviteteve sportive, çlodhëse, argëtuese etj. Duhet të mbahet parasysh edhe mundësia e ndërtimit të kampingjeve ditore e javore.

Trajnimi i kapaciteteve njerëzore që duhet të trajnohen në pritje të turistëve.

Kualifikimet në kurse dhe shkolla verore për personat që do të shërbejnë në industrinë

turistike të kësaj zone. Këto persona duhet të mësojnë edhe gjuhën e huaj për komunikimin me turistët.

Përgatitja e një guide turistike cilësore ku të bëhet evidentimi i vlerave turistike të

rrethit të Dibrës. Informacionet e guidave të jenë sa më të sakta dhe të përmbajnë

gjendjen reale të objektit turistik.

Promovim i vendeve turistike nëpërmjet fletëpalosjeve, medias së shkruar dhe elektronike, reklamave si dhe ndërgjegjësimi i banorëve për rëndësinë e vlerave turistike natyrore dhe kulturore.

Të hartohen politika të qarta në mbështetje të sektorit të turizmit dhe plane për

shfrytëzimin sa më të mirë të këtyre potencialeve. Duhet të ketë një bashkëpunim të të gjithë aktorëve.

186

Do ishte shumë efektive krijimi i ofertave dhe uljeve me çmime të arsyeshme për turistët në periudhën që kërkesa turistike është në nivel të ulët.

Informimi i publikut mbi të ardhurat dhe efektet që sjell zhvillimi i sektorit të

turizmit.

Duhet të hapen dyqane që shesin suvenire të zonës së Dibrës ose pikat turistike që ato

vizitojnë. Të paktën në qytetin e Peshkopisë duhet të hapet sa më parë.

Të jepen subvencione dhe ndihma lehtësuese për veprimtaritë tradicionale që janë në vështirësi dhe drejt zhdukjes si p.sh., punët artizanale.

Promovim më i madh i gatimeve tradicionale të zonës, pasi kuzhina dibrane është mjaft e pasur në lloje dhe me ushqime natyrale.

Guidat turistike duhet të përfshijnë një territor më të gjerë e jo të përqendruara

kryesisht vetëm në Lurë dhe Korab.

Përmbushja e të drejtave themelore të turistëve, përfshirë sigurinë e transportit dhe të

objekteve turistike, higjienën ushqimore, cilësinë e ajrit dhe ujit etj.

Shtimi i shtëpive sezonale, kryesist prej druri, në bjeshkët e shumta për turizëm

familjar gjatë periudhës së ngrohtë të vitit.

187

BURIMET E SHFRYTËZUARA

1. Abdurrahmani, A., E drejta në turizëm, Tiranë 2015.

2. AECID, Potencialet dhe tendencat e zhvillimit bujqësor të Dibrës, Peshkopi 2009. 3. Ajazi, S., Nikoll Kaçorri, nënkryetar i Qeverisë së Vlorës 1912, Tiranë 2002.

4. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990.

5. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. II, Tiranë

1991. 6. ALCDF, Best practice on national and natural park management in Balkan region

and Europe. 7. ALCDF, Plani i zhvillimit të turizmit për trevën e Malësisë së Dibrës. 8. ALCDF, Studimi për zonën funksionale Dibër, prill 2015.

9. ARLEM, Raport mbi turizmin e qëndrueshëm në Mesdhe, Bruksel 2013. 10. Ashiku, A., Po Dibrës! Jo Skavicës! Tiranë 2010.

11. Axhemi, S., Lura-Morfologjia dhe morfogjeneza e pjesës qëndrore, Shkodër 1997. 12. Bashkia Peshkopi, Plani urban Peshkopi, Dhjetor 2002. 13. Bashkia Peshkopi, Guidë turistike, Tiranë 2010.

14. Bashkia Peshkopi, Mirësevini në Dibër. 15. Bashkia Peshkopi, Plani lokal i veprimit për biodiversitetin, Peshkopi 2010.

16. Bashkimi Evropian dhe Këshilli Evropian, Udhëzues për trashëgiminë kulturore, shtator 2012.

17. Bërxholi, A., dhe Doka, Dh., Tiparet gjeografike të zonave të marra në studim në

Veri dhe Verilindje të Shqipërisë, Studime gjeografike 16, Tiranë 2005. 18. Bogdani, R., Vallja dyshe dibrane-një nga kristalizimet e koreografisë popullore

shqiptare, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995. 19. Bunguri, A., Mbi urbanizimin antik dhe të mesjetës në krahinën e Dibrës, Dibra dhe

etnokultura e saj, Vëll. I, Tetovë 1995.

20. Bunguri, A., Prehistoria e Dibrës, Tiranë 2010. 21. Cena, F., Economic assesstment of Peshkopia thermal waters, Academic Journal of

Interdisciplinary Studies, Vol. 5, No. 1, Rome, Italy 2016. 22. Cena, F., Protected areas in the district of Dibra and assessment of their tourist,

International Journal of Academic Research and Reflection, Vol. 4, No. 4, United

Kingdom, London 2016. 23. Cena, F., Turizmi dhe zhvillimi i qëndrueshëm në rrethin Dibër, Studime gjeografike

19, Tiranë 2015. 24. Daci, F., Enciklopedia e Dibrës, Vëll. I, Tiranë 2006. 25. Dani, A., Mbi lojërat popullore sportive dibrane të burrave dhe grave, Dibra dhe

dibranët, Vëll. I, Peshkopi 1981. 26. DLDP, Strategjia e territorit të bashkisë Dibër, shkurt 2016.

27. Doka, Dh., dhe Draçi, B., Aktiviteti i bimëve mjekësore në Shqipëri. Shpërndarja gjeografike dhe rëndësia ekonomike e tyre-rasti i rrethit Dibër, Studime albanologjike IV, Tiranë 2010.

188

28. Doka, Dh., dhe Draçi, B., Gjeografia e turizmit, Tiranë 2002. 29. Doka, Dh., Turizmi qytetar dhe vlerat turistike të qyteteve të Shqipërisë, Tiranë 1996.

30. Draçi, B., Këndvështrimi historik, faktorët aktualë dhe pasojat e migrimit rajonal-shembull qarku i Dibrës, Studime gjeografike 16, Tiranë 2005.

31. Draçi, B., Potenciali turistik i rajonit Vjosë-Deti Jon, Tiranë 1997. 32. Duka, H., Kultura fizike dhe sportet në Dibër, Dibër 2004. 33. Dhoma e Tregtisë dhe Industrisë Tiranë, Udhëzues mbi zhvillimin e qëndrueshëm të

turizmit në Shqipëri. 34. Fetahu, P., Studime folklorike dibrane, Dibër 2004.

35. Frashëri, A., dhe Kodhelaj, N., Burimet e energjisë gjeotermale në Shqipëri dhe platformë për shfrytëzimin e saj, Tiranë 2010.

36. Frashëri, K., Historia e Dibrës, Tiranë 2012.

37. Grup autorësh, Geological heritage and geotourism in Albania, Tiranë 2003. 38. Grup autorësh, Geomonuments of rare scientific values in Dibra, XX Congress of the

Carpathian-Balkan Geological Association, Proceedings, Vol. I, Tiranë 2014. 39. Grup autorësh, Monumentet e natyrës në qarkun e Fierit, Fier 2010. 40. Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”, Mirësevini në vargmalin Korab-Deshat, 2013.

41. Grupi Lokal i Veprimit “Deshati”, Strategjia e zhvillimit të turizmit në zonën e vargmalit të Deshatit, Dibër 2014-2020, 2013.

42. Gjoni, Z., Vjelja dhe grumbullimi i bimëve mjekësore të Dibrës, Botimet M&B. 43. Ibraimi, D., Tradita dibrane në veshje, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë

1995.

44. INSTAT, Censusi i popullsisë dhe banesave, Dibër 2011, Tiranë 2013. 45. INSTAT, Një klasifikim i ri urban-rural i popullsisë shqiptare, Tiranë 2014.

46. INSTAT, Popullsia e Shqipërisë në 2001, nëntor 2002. 47. IUCN, Guidelines for applying protected area management categories. 48. IUCN, Udhëzues terreni për Brezin e Gjelbër në Europën Juglindore, 2009.

49. Kaca, I., Dibra në faqet e një ditari arkeologjik , Tiranë 2012. 50. Kaca, I., Pika arkeologjike në zonën e Sllovës dhe të Kalasë së Dodës, Dibra

Almanak 1976, Tiranë 1976. 51. Kaca, I., Rruga e madhe tranversale e luginës së Drinit të Zi-degë e rëndësishme e

“Via Egnatia”, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. I, Tetovë 1995.

52. Kaca, I., Rrugët e vjetra të Dibrës, Tiranë 2003. 53. Kadiu, A., Dibra e Madhe dhe një vështrim në Dibrën e Vogël, Tiranë 2010.

54. Koja, V., dhe Gorica, K., Bazat e turizmit, Tiranë 2010. 55. Krosi, I., Mbi rimën e këngëve popullore historike dibrane, Dibra dhe etnokultura e

saj, Vëll. II, Tetovë 1995.

56. Laçi, S., Gjeografia rurale, Tiranë 2005. 57. Lumi, H., Meloditë në këngët dhe vallet dibrane, Dibra dhe dibranët, Vëll. I, Peshkopi

1981. 58. Marku, Xh., Turizmi shqiptar, Tiranë 2012. 59. Ministria e Mjedisit, Rrjeti i zonave të mbrojtura në Shqipëri, Tiranë 2015.

60. Ministry of Environment, Mountains Natural Ecosystem “Korab-Koritnik natural park” menagement plan, Tiranë 2014.

61. MMPAU, Plan veprimi për Rrëqebullin (Lynx lynx), Tiranë 2007. 62. MMPAU, Plan veprimi për Ariun e Murrmë (Ursus arctos), Tiranë 2007.

189

63. MTKRS, Kodi global i etikës në turizëm, Tiranë 2006. 64. Omari, A., Rreth prejardhjes së emrit Dibër, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. I,

Tetovë 1995. 65. Onuzi, A., Një vështrim mbi veshjet popullore të krahinës së Dibrës, Dibra dhe

etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995. 66. Polytechnic University of Tirana, Faculty of Geology and Mining, Atlas of the

geothermal resources in Albania, Tiranë 2004.

67. PPNEA, Albanian Alps and Korabi Mountain Biodiversity. 68. Qendra Kulturore Peshkopi, 10 vjet “Oda Dibrane”, Peshkopi 2004.

69. Qendra Kulturore Peshkopi, 20 vjet “Oda Dibrane”, tetor 2014. 70. Qiriazi, P., dhe Sala, S., Monumentet e natyrës së Shqipërisë, Tiranë 2006. 71. Qiriazi, P., Gjeografia fizike e Shqipërisë, Tiranë 2001.

72. Plaku, N., Mesazhi atdhetar në këngët dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995.

73. RASP, Manual i agroturizmit, Tiranë 2013. 74. Serjani, A., Rrafshnalta e Kurveleshit të Sipërm, muze i natyrës shqiptare, Tiranë

2009.

75. Stojku, B., Rrugë e përgjakur, Tiranë 2012. 76. Stojmillov, A., dhe Ordeva, V., Gjeografia turistike, Shkup 2011.

77. Shehu, metër., Rreth melosit të këngëve dibrane, Dibra dhe etnokultura e saj, Vëll. II, Tetovë 1995.

78. Shini, Xh., Një vështrim mbi banesën karakteristike e ndërtimet tona të sotme, Dibra

dhe dibranët, Vëll. I, Peshkopi 1981. 79. Shoqata Lidhja e Intelektualëve Dibranë, Rruga e Arbërit, Tiranë 2007.

80. Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Gjeografia turistike IV, Tiranë 2012. 81. Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Marketing IV, Tiranë 2012. 82. Shtëpia Botuese e Teksteve Mësimore, Gjeografia turistike e Shqipërisë, Tiranë

2014. 83. Tirta, M., Gjurmë të besimeve të lashta në krahinën e Dibrës, Dibra dhe etnokultura

e saj, Vëll. II, Tetovë 1995. 84. Tirta, M., Mitologjia ndër shqiptarë, Tiranë 2004. 85. UNDP, Nxitja e zhvillimit rajonal nëpërmjet objektivave të mijëvjeçarit-Qarku

Dibër. 86. UNDP, Regional disparities in Albania, november 2010.

87. UNEP, Feasibility study, Sharr-Korab-Deshat. 2010 88. Universiteti i Prishtinës, E drejta në turizëm dhe hoteleri, Pejë 2003. 89. Xhafa, B., Lufta e Dibrës 1920, Shkodër 2001.

INSTITUCIONE SHTETËRORE

90. Drejtoria e Përgjithshme e Gjendjes Civile.

91. Drejtoria Rajonale e Bujqësisë, Dibër. 92. Drejtoria Rajonale e Sigurimit dhe Kujdesit Shëndetësor, Dibër. 93. Drejtoria e Shërbimit Pyjor, Dibër.

94. Drejtoria Rajonale e Kulturës Kombëtare Shkodër, sektori Dibër. 95. Instituti i Monumenteve të Kulturës.

190

96. Këshilli i Qarkut Dibër. 97. Muzeu i Dibrës, Peshkopi.

98. Muzeu i Kastriotëve, Sinë. 99. Parlamenti i Shqipërisë.

100. Pika e kalimit kufitar Bllatë. 101. Qendra balneare Peshkopi. 102. Qendra Kulturore Peshkopi.

103. Shërbimi Gjeologjik Shqiptar, dega Dibër. 104. Zyra e informacionit turistik, Peshkopi.

STRATEGJI

105. Bashkia Peshkopi, Strategjia e zhvillimit të qëndrueshëm 2012-2030, Peshkopi

2013. 106. FLAG, Strategjia afatmesme e zhvillimit 2008-2015, Komuna Arras, Fushë

Çidhën dhe Zall Dardhë. 107. MTKRS, Strategjia dhe plani i veprimit për zhvillimin e turizmit kulturor e

mjedisor, Dhjetor 2005.

108. MTKRS, Strategjia sektoriale e turizmit 2007-2013. 109. MZHUT, Draftstrategjia kombëtare për turizmin, 2014-2020.

110. Planet strategjike të zhvillimit, Komuna Maqellarë, Melan, Tomin, Kastriot, Sllovë, Kala e Dodës, Luzni, Muhurr, Selishtë, Zall Reç, Lurë dhe Bashkia Peshkopi.

111. UNDP, Strategjia e zhvillimit rajonal 2012-2016, Qarku Dibër, qershor 2012.

LIGJE DHE VKM

112. Qendra e Publikimeve Zyrtare, Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, Tiranë 2009.

113. Ligj nr. 8906, datë 06.06.2002 “Për zonat e mbrojtura”. 114. Ligj nr. 9048, datë 07.04.2003 “Për trashëgiminë kulturore”.

115. Ligj nr. 9386, datë 04.05.2005 “Për muzetë”. 116. Ligj nr. 93/2015 “Për turizmin”. 117. Ligj nr. 5/2016 “Për shpalljen e moratoriumit në pyje në Republikën e

Shqipërisë”. 118. Vendim nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve

të natyrës shqiptare”. 119. Vendim nr. 898, datë 21.12.2011 “Për shpalljen e ekosistemit natyror malor

Korab-Koritnik Park Natyror”.

TË TJERA

120. www.google.com/maps. 121. www.google.earth. 122. www.iucn.org.

123. www.progeo.ngo. 124. www.unesco.org.

125. www.unwto.org.

191

ANEKSE

Aneks 1. Elementët klimatikë të regjistruar në stacionin e Peshkopisë.

Muaji

Rrezatimi diellor

(kwh/m² muaj)

Temp. mesatare

e ajrit (˚C)

Max. absolut i temp. së ajrit (˚C)

Min. absolut i temp. së ajrit (˚C)

Ditë të kthjellëta

/muaj

Reshje atmosferike (mm/muaj)

Numri i ditëve me

reshje/muaj

Janar 52.28 0.1 16.5 -20.8 4 120 13.3

Shkurt 65.33 2.1 21.9 -18.2 3.8 108 12.4

Mars 101.67 5.4 27.6 -12.9 4.9 96 11.9

Prill 123.97 10.2 27.6 -4.6 3.9 79 12.5

Maj 159.85 15 32.4 -0.4 3.8 70 11.7

Qershor 181.18 18.8 34.6 1.6 6.2 41 9.3

Korrik 197.96 21 38.3 6.5 13.6 31 6.1

Gusht 172.35 21.1 37.3 5 14.9 36 6.1

Shtator 135.45 17.3 33.6 -1.2 12.9 58 7.4

Tetor 90.16 11.8 28.4 -4.3 8 85 9.6

Nëntor 62.35 6.8 23 -12.9 3.5 130 13.7

Dhjetor 54.09 2.1 19.6 -15.4 3.9 135 13.9

Burimi: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Gjeografia fizike e Shqipërisë, Vëll. I, Tiranë 1990. 402

402

Të dhënat për temperaturën dhe reshjet atmosferike janë për periudhën e viteve 1951-1980

192

Aneks 2. Monumentet e natyrës së rrethit Dibër.

Nr Gjeomonumente Hidromonumente Biomonumente

1 Shpella e Gurit të Kuq Liqeni i Luleve Lisi i Dobit

2 Shpella e Rusit Liqeni i Zi Lisi i Kabe

3 Shpella e Qytezës Liqeni i Madh Rrapi i Kërçishtit

4 Shpella e Akullit Liqeni i Zi-Radomirë Rrapi i Çidhnës

5 Shpella dhe burimi

Sopanikës

Burimi termomineral i

Llixhave të Peshkopisë Vakufi i Sinës së Sipërme

6 Gryka e Madhe Ujëvara e Pocestit Vakufi i Çangës

7 Gryka e Setës Burimi i Kërçinit Ahu i Blliçes

8 Fusha e Pelave Liqenet e Kacnisë Pisha e Blliçes

9 Fusha e Panairit Burimet e Bellovës Hartinat e Lurës

10 Bjeshka e Zonjave Uji i Ftohtë Rrobulli i Lurës

11 Karsti i Malit të

Bardhë Kroi i Mbretit

12 Pasqyrat e Gramës

13 Shllinasi

14 Guri i Kërçinit

15 Rrafshi i Korabit

16 Morenat e Fushë

Lurës

17 Cirku i Kunorës së

Lurës 18 Kodra e Parave

19 Krasta e Pocestit

20 Boroviku i

Begjunecit-Rabdishtë

Burimi: VKM nr. 676, datë 20.12.2002 “Për shpalljen zonë e mbrojtur të monumenteve të natyrës shqiptare”.

193

Aneks 3. Monumentet e kulturës së rrethit Dibër.

Nr. Monumenti i kulturës NJA Fshati Data e

shpalljes Institucioni i shpalljes

1 Kalaja e Grazhdanit Maqellarë Grazhdan 15.01.1963 RUSH

2 Kalaja e Lashkizës Zall Dardhë Zall Dardhë 08.01.1977 MAK

3 Kalaja e Dodës Kala e

Dodës

Kala e

Dodës 05.11.1984 MAK

4 Gradishta e Bellovës Melan Bellovë 10.06.1973 MAK

5 Gradishta e Begjunecit Peshkopi - 8.01.1977 MAK

6 Qyteti i Skënderbeut Selishtë Qafë Murrë 15.01.1963 RUSH

7 Kisha e Shën Sotirit Maqellarë Kërçisht 30.05.1970 MAK

8 Kisha e Shpërfytyrimit Maqellarë Herbel 30.05.1970 MAK

9 Kisha e Shën Dhimitrit Maqellarë Kërçisht 25.09.2007 MTKRS

10 Xhamia e Allajbegisë Maqellarë Burim 30.05.1970 MAK

11 Banesa e Mudë dhe

Sali Kadrisë Melan Bellovë 18.12.1987 KKA

12 Banesa e Selman Tollës Lurë Fushë Lurë 18.12.1987 KKA

13 Banesa e Reshit Zunës Kastriot Sohodoll 08.01.1977 MAK

14 Banesa e Tashko

Markos Maqellarë Herbel 08.01.1977 MAK

15 Banesa e Vehap Isakut

dhe Ramadan Hysës Peshkopi -

08.08.1980

25.10.1980 MAK

16 Banesa e Zef Doçit Lurë Fushë Lurë 27.07.2006 MTKRS

17 Kulla e Dine Hoxhës Muhurr Muhurr 17.05.2010 MTKRS

Burimi: DRKK Shkodër, sektori Dibër.

194

Aneks 4. Turistët e huaj që kanë vizituar Dibrën në vitet 2008-2014.

Nr Origjina Viti

Gjithsej 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

1 Australi 1 5 14 8 10 8 10 56

2 Austri 4 26 68 53 62 94 96 403

3 Belgjikë 16 23 24 51 39 49 46 248

4 Bosnje H. 2 3 4 5 11 9 19 53

5 Brazil 0 0 0 0 0 7 0 7

6 Bullgari 22 47 55 60 89 88 91 452

7 Bolivi 0 0 0 0 0 1 1 2

8 Bjellorusi 0 0 0 0 0 0 3 3

9 Çeki 23 55 133 154 222 193 247 1027

10 Danimarkë 2 2 2 2 4 10 6 28

11 Ekuador 0 0 0 0 2 0 0 2

12 Estoni 0 0 3 0 1 12 5 21

13 Finlandë 0 1 0 2 10 5 4 22

14 Francë 16 32 38 63 150 109 101 509

15 Greqi 10 12 45 53 48 66 42 276

16 Gjermani 45 98 172 149 222 229 269 1184

17 Gjibraltar 0 0 1 0 0 0 0 1

18 Hollandë 11 15 32 43 68 70 104 343

19 Hungari 11 2 14 17 16 16 27 103

20 Islandë 0 1 0 0 0 0 0 1

21 Iran 0 0 0 0 0 2 0 2

22 Irlandë 0 1 1 0 4 3 2 11

23 Itali 18 39 60 91 96 86 87 477

24 Izrael 0 7 0 8 14 7 9 45

25 Kanada 1 2 1 6 0 6 7 23

26 Kazakistan 0 0 0 0 2 1 0 3

27 Kosovë 25 17 42 64 24 45 28 245

28 Kili 0 0 0 0 0 1 0 1

29 Kore J. 0 0 1 0 1 2 21 25

195

30 Kore V. 0 0 0 0 0 0 2 2

31 Kinë 0 0 0 0 0 0 29 29

32 Kroaci 2 44 13 28 21 25 49 182

33 Letoni 0 1 1 3 7 1 3 16

34 Lituani 0 8 0 1 18 4 9 40

35 Luksemburg 0 0 5 13 13 10 4 45

36 Mali i Zi 1 3 8 8 12 23 14 69

37 Maqedoni 645 896 2777 3069 2764 3006 1909 15066

38 Moldavi 0 0 0 0 1 0 2 3

39 Mbretëri e B. 4 6 23 50 54 38 56 231

40 Nikaragua 0 0 0 0 0 0 1 1

41 Norvegji 0 2 2 13 0 7 17 41

42 Oman 0 0 0 0 0 0 1 1

43 Poloni 6 89 83 143 203 224 201 949

44 Portugali 0 0 2 0 3 7 1 13

45 Qipro 0 0 0 0 1 0 0 1

46 Rumani 2 6 10 21 23 28 34 124

47 Rusi 0 0 0 4 35 59 73 171

48 Serbi 18 14 21 26 28 43 44 194

49 SHBA 19 17 92 96 99 161 100 584

50 Sllovaki 7 6 11 17 26 36 54 157

51 Slloveni 9 27 56 36 67 53 141 389

52 Spanjë 0 11 2 6 13 17 15 64

53 Suedi 1 4 12 11 12 22 22 84

54 Tajvan 0 0 0 0 0 1 0 1

55 Turqi 8 2 12 7 26 38 45 138

56 Ukrainë 0 0 4 17 8 18 21 68

57 Zelandë e Re 0 0 0 6 2 4 4 16

58 Zvicër 0 19 33 47 52 72 55 278

Gjithsej 929 1543 3877 4451 4583 5016 4131 24530

Burimi: PKK Bllatë.

196

Aneks 5. Turistët e huaj që kanë vizituar Dibrën në vitin 2015.

Shteti Nr Shteti Nr

Itali 687 Kanada 36

Kosovë 651 Spanjë 30

Gjermani 506 Norvegji 25

Mbretëri e Bashkuar 495 Luksemburg 20

Greqi 415 Estoni 20

Turqi 353 Finlandë 12

Poloni 278 Kore e Jugut 11

Francë 241 Izrael 11

Bullgari 236 Irlandë 9

Austri 230 Letoni 7

Belgjikë 221 Lituani 5

Çeki 208 Kazakistan 4

SHBA 195 Moldavi 4

Rumani 172 Brunei 4

Hollandë 157 Argjentinë 3

Slloveni 152 Brazil 3

Zvicër 144 Tajvan 3

Serbi 142 Tunizi 3

Kroaci 142 Bjellorusi 3

Mali i Zi 138 Meksikë 2

Ukrainë 128 Portugali 2

Suedi 117 Ekuador 2

Bosnje Hercegovinë 91 Egjypt 1

Rusi 89 Japoni 1

Sllovaki 67 Kinë 1

Australi 60 Maltë 1

Hungari 50 Marok 1

Malajzi 48 Sahara Perëndimore 1

Danimarkë 39 Zelandë e Re 1

Burimi: PKK Bllatë.

197

Aneks 6. Disa hotele dhe struktura pritëse në Dibër.

Hoteli Nr. i

dhomave

Nr. i shtretërv

e

Dhoma teke

Dhoma ≥ 2

Shtretër tek

Shtretër dopjo

Adresa

Brooklyn 15 32 13 2 30 2 Blv. Elez Isufi

Brazili 10 25 5 5 20 5 Rr. Tercilio Kardinali

Veri 27 50 7 20 30 20 L. Nazmi Rushiti

Korabi 38 80 24 14 66 14 Blv. Elez Isufi

Klajdi 49 117 45 113 80 4 L. Vehbi

Dibra

Ergoni 6 12 0 6 6 6 L. Dobrovë

Lazri Oil 7 20 3 4 12 8 Maqellarë

B. Lazri 4 12 4 0 12 0 Bllatë e

Sipërme

Kosiqi 5 15 5 0 15 0 Maqellarë

Gjuetia 4 12 2 2 8 4 Lishan i Poshtëm

Lura 15 27 6 9 18 9 Fushë Lurë

Natyra e Qetë

20 80 5 25 55 25 Llixha

Ballkan 40 106 4 8 82 12 Llixha

Alpin 35 70 12 23 70 0 Llixha

L. Nela 10 22 8 2 20 2 Llixha

Termal 22 60 12 10 50 10 Llixha

Reian 15 33 10 5 28 5 Llixha

Modena 21 50 15 6 44 6 Llixha

Jashari 8 20 6 2 18 2 Llixha

Tetova 20 50 12 8 50 0 Llixha

S. Sela 6 17 4 2 15 2 Llixha

Shtetëror i Llixhave

25 80 22 3 77 3 Llixha

A.Nela 14 35 0 14 33 2 Llixha

SHUMA 416 1025 224 283 839 141 -

Burimi: Këshilli i Qarkut Dibër.

198

Shkurtesë

Rrethi i Dibrës është ndër rajonet me mundësi të shumta në vend për zhvillimin e turizmit. Potenciale të rëndësishme paraqesin zonat e mbrojtura, relievi me format e tij të

shumëllojshme, rrjeti hidrografik i pasur, klima me veçoritë e saj, bota bimore dhe shtazore, trashëgimia kulturore materiale dhe shpirtërore etj. Prezenca e këtyre resurseve turistike ofron mundësi reale për zhvillimin e llojeve të ndryshme të turizmit dhe

mbështetjen e ekonomive lokale në të cilat ato ndodhen. Përveç mundësive dhe potencialeve që ato paraqesin, kërcënohen edhe nga shumë rreziqe të cilat janë kryesisht

me natyrë humane.

Qëllimi kryesor i këtij disertacioni është evidentimi dhe analiza e potencialeve turistike

në rrethin e Dibrës. Nëpërmjet vëzhgimeve në terren, shfrytëzimit të literaturës, të dhënave statistikore, intervistimeve, metodave hartografike etj., jemi munduar të paraqesin gjendjen reale të sektorit të turizmit dhe mundësitë për zhvillimin e këtij

sektori. Mbi zhvillimin turistik të rrethit të Dibrës, evidentohet mungesa e botimeve dhe artikujve shkencorë në fushën e turizmit, prandaj kjo ishte ndër arsyet kryesore të

përzgjedhjes së kësaj teme disertacioni. Në fund të studimit kemi dalë në disa përfundime paraprake dhe kemi dhënë rekomandime për përmirësimin dhe masat që duhen marrë në zhvillimin e sektorit të turizmit në këtë rreth.

Fjalët kyçe: Vlerësim turistik, zonë e mbrojtur, struktura akomoduese, zhvillim i

qëndrueshëm, burime turistike.

Abstract

Dibra District is one of the regions with numerous opportunity for development of tourisms. Important potentials represent protected areas, the landscape with its diversity,

rich hydrographic network, climate with its features, flora and fauna, and cultural, spiritual and material heritage. The presence of these tourism's resources, offers real

opportunities for the development of different types of tourism and support of local economies in the places where they are. Despite the opportunities and potentials that they represent, they are also in danger from other risks, mainly with human na ture.

The main purpose of this dissertation, is identification and evaluation of touristic

potentials in the region of Dibra. Through observations, exploitation of literatures, statistical data, interviews, mapping methods etc, we tried to represent the real situation of tourism sector dhe opportunities for development of this one. About tourisms

development in Dibra region, it's evidenced the absence of scientific publications in field of tourism, so that was one of the reasons we choose this dissertations topic. At the end of

this study, we have arrived in some preliminary conclusions and we have give some recommendations in improving it and some measures to be taken in development of tourism sector in this region.

Keywords: Touristic evaluation, turistic resources, protected area, accommodation facilities, sustainable development.

d i s e r t a c i o n - doktoratura.unitir.edu.al...edhe shqipëria është një vend mjaft...

Documents