162

Osmangazi Tıp Dergisi 2007; 29(3):162-170

Tıp Tarihi

CUMHURİYETİN İLK ONBEŞ YILINDA SAĞLIK HİZMETLERİ(1923-1938)

HEALTH SERVICES DURING THE PERIOD OF FIRST 15-YEAR OFTURKISH REPUBLIC (1923-1938)

1Mustafa Yahya Metintaş, 2Ömür Elçioğlu

ÖZET

Türkiye’nin yabancı işgalinden kurtularak, bağımsız bir Türk devletinin kurulması, yeni bir devletinkurulmasının ötesinde, ulusçuluk ve halkçılık prensipleri çerçevesinde toplum ve devlet yaşamında daha öncebilinmeyen bir anlayışı da içermektedir. Bu anlayış, devletin toplumun hizmeti için var olduğu prensibi olup,bu anlayış 1923’ten itibaren kurulan Cumhuriyet hükümetlerinin izledikleri politikaların temelinioluşturmuştur. “Ulusa hizmet” prensibinin açık bir şekilde uygulanmaya çalışıldığı ve böylece izlenebildiğialanlardan biri ve belki en önemlisi sağlık hizmetleri olmuştur. Osmanlı Devletinde sağlık işleri “DahiliyeNazırlığı” na bağlı “Sıhhiye Umum Müdürlüğü” tarafından yönetiliyordu. 23 Nisan 1920’den on gün sonraçıkarılan yasa ile “Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Vekilliği” kuruldu. Böylece yetki ilk kez bir bakanlıkdüzeyine çıkarıldı. Cumhuriyet kurulduktan sonra sağlık hizmetleri hızlı bir planlama sürecine girmiş, genişbir örgütlenme ile halk sağlığı hizmetleri, tanı ve tedavi hizmetleri olarak gelişmeye başlamıştır. Bir sayısalörnek olarak 1923’te 554 olan hekim sayısı 1940’da 2378’e ulaşmıştır. Cumhuriyetin ilk 15 yılında sağlıkalanında yapılanlar uluslararası ölçekte bir sağlık devriminin gerçekleştirilmesidir. Bu yazıda sağlıkhizmetleri için söz konusu 15 yıllık dönemdeki değişim nicel verilerle açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar kelimeler: Türkiye Cumhuriyeti, sağlık, halk sağlığı

SUMMARY

The establishment of indepenedent Turkish Republic via rescuing aliens occupation have achieved anew mind including nationalism and populism in all respect of social life. This new mind was that being astate means to serve its people and this vision occured in the political programs of all governments from1923. The one and maybe the most important field for the process of this new mind, serve to nation, wasrelating to the health services. During Otoman Impire, a general directory of health depends on ministery forinternal affairs was responsible of health services. After establishment of the first Turkish Parliement in 1920,the ministry of Health was settled by a related law with number 3. After the establishment of TurkishRepublic, health services became to improve in a rapid progress with planning and carrying out as theservices of public health, diagnose, scanning, and therapeutic implications. As an example, there were 554medical doctors in 1923, in 1940 this number reached to 2378. The accomplishment during the first 15-yearperiod was a real revoluation on the health of Turkish people. This article is subject to the changes on healthservices during the period mentioned above through quantitative data.

Key words: Türkish Republic, health, public health__________________________________________________________________________________________

Yazışma Adresi: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, 1Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, 2Tıp Fakültesi TıpTarihi ve Deontoloji Anabilim Dalı, EskişehirTelefon: 05.355.632.856 Faks: 0 222 239 47 14 e-posta: metintas@ogu.edu.trGeliş Tarihi :30.07.2007Kabul Ediliş Tarihi :07.08.2007

163

Devlet – Toplum İlişkisinde Yeni Anlayış

Kurtuluş Savaşıyla Türkiye’nin yabancı işgalinden kurtularak, bağımsızbir Türk devletinin kurulması tarihte yeni bir dönemin açılmasını sağlamıştır. Buyeni dönem, yeni bir devletin kurulmasının ötesinde, ulusçuluk ve halkçılıkprensipleri çerçevesinde toplum ve devlet yaşamında daha önce bilinmeyen, II.Meşrutiyet döneminde kısmen tartışılmaya başlanan yepyeni bir anlayışı daiçermektedir. Bu anlayış, “devletin toplumun hizmeti için var olduğu”. Bu anlayış,1923’ten itibaren kurulan Cumhuriyet hükümetlerinin izledikleri politikalarıntemelini oluşturmuştur. Artık reaya yoktur, Cumhuriyetin eşit yurttaşları vardır;yurttaşların hakları vardır ve bu haklar ancak ulusa hizmet prensibiyle işler halegelebilir.

“Ulusa hizmet” prensibinin açık bir şekilde uygulanmaya çalışıldığı veböylece izlenebildiği alanlardan biri ve belki de en önemlisi sağlık hizmetleriolmuştur. Cumhuriyetin ilk 15 yılı yakından incelendiğinde, başta Atatürk olmaküzere Cumhuriyetin kurucu kadrosunun, sağlık hizmetleri alanındaki çağdaşanlayış ve hizmetlerin yakalanmasıyla modern devletin unsurlarından birinin dahaelde edileceği düşüncesini taşıdıkları rahatça görülür. Nihayet yurttaşların entemel haklarından biri “temel yaşam ve sağlık” hakkıdır.

Cumhuriyet Öncesi Dönem Sağlık Hizmetleri

Yirminci yüzyıla girildiğinde Osmanlı Devletinde sağlıkla ilgili birbakanlık yoktu. Sağlık işleri “Dahiliye Nazırlığı”na bağlı “Sıhhiye UmumMüdürlüğü” tarafından yönetiliyordu (1). Yani sağlık hizmetleri bir genelmüdürlük düzeyinde götürülüyordu. Ekonomik sorunlar içindeki devlet sağlıkhizmetlerine yeterince ödenek ayıramıyor, dolayısıyla bilimsel gelişmelerin sağlıkalanına getirdiği yeniliklerden yararlanılamıyordu. Anadolu nüfusunu oluşturanyaklaşık 13 milyon kişinin 2 milyonu dış göç, 2 milyonu ise iç göçe uğramıştı. Buyapılanma içinde halk, pek çok hastalıkla uğraşmak zorundaydı; tifo, tifüs, kolera,trahom, verem, sıtma, çiçek, frengi gibi salgın hastalıklar Anadolu’da yaygındı.Öyle ki Kurtuluş Savaşı yıllarında Anadolu’daki toplam 13 milyon nüfusun yarıyayakını hastaydı. Hatta bazı bölgelerde yaşayan nüfusun % 80’ine yakınının çeşitlihastalıklardan yakındığına dair tespitler yapılmıştı. O yıllarda o kadar ilginçgözlemler olmuştur ki, sıtma nedeniyle kimi bölgelerde köylülerin hasat bileyapamayacak kadar bitkin düştükleri kayıtlara girmiştir (1).

Sağlık koşullarının iyileştirilmesine, Türk Kurtuluş Savaşı sırasındabaşlandı. 23 Nisan 1920’de Büyük Millet Meclisi’nin açılışından on gün sonra, 3Mayıs 1920 gün ve 3 sayılı Kanunla “Sıhhıye ve Muaveneti İçtimaiye Vekaleti”kuruldu (1929 yılında bu isim “Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti” adını aldı).Böylece Osmanlı Devleti döneminde bir genel müdürlük ile yönetilen sağlıkişleri, ilk kez bir bakanlık düzeyine çıkarılmış oluyordu (2). Söz edilen bu göreve,o dönemdeki uygulanma gereği Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından Dr.Adnan Adıvar seçildi. Milli Mücadele döneminde Bakanlık iki katlı bir eski

164

Ankara evinde faaliyete başladı. Bir bakan ve iki bakan yardımcısı toplampersoneli oluşturdu. Üç kişilik bu bakanlık kadrosu ağırlıklı olarak MilliMücadele’nin askeri sıhhi hizmetlerini koordine ettiler, ama bir yandan daönderlikle birlikte geleceğin programını oluşturdular (Resim 1).

Resim 1: Ankara Hacı Bayram Semtinde 1923 yılında açılan Türkiye Cumhuriyeti SağlıkVekaleti Binası (İlk Sağlık Bakanlığı Binası) (Sağlık Hizmetlerinde 50.Yıl, Sağlık veSosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ankara. 1973; s: 39).

Mustafa Kemal, 1 Mart 1922 tarihinde, TBMM’yi açarken yaptığıkonuşmada o dönemde oluşan yeni sağlık anlayışını şöyle dile getirmiştir: Kişi vetoplum sağlığına yönelik yakın hedefleri; “milletin sağlığının korunması ve dahasağlıklı hale getirilmesi, ölüm oranının düşürülmesi, nüfus artışının sağlanması,salgın hastalıkları etkisiz kılarak toplum sağlığının iyileştirilmesi, böylelikle ulusbireylerinin dinç ve çalışmaya yetenekli duruma getirilmesi amacımızdır (3).Mustafa Kemal’in bu konuşması, Cumhuriyet yönetiminin ilk on beş yılı içindesağlık alanında yapılacak devrimci atılımların habercisi olmuştur.

Erken Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri

1923 yılına kadar Kurtuluş Savaşının olağanüstü koşulları içinde ve dahaçok askeri alanda yürütülen sağlık hizmetleri, Cumhuriyet kurulduktan sonra hızlıbir planlama sürecine girmiş ve gelişmeye başlamış, yeni bir anlayış ve güçlemerkez ve taşra örgütü şekillenme sürecine girmiştir. 1923’te devletin sağlıkteşkilatı özet bir çerçevede şöyle idi: Merkez ve Taşra Teşkilatı. AnkaraMerkez’de üç daire vardır: Sağlık Dairesi, Sicil Dairesi ve Muhasebe ve EvrakKalemi. Taşrada ise sağlık müdürlükleri vardı. Bunlar, hükümet ve belediyeninkarantina tabiplikleri ile sıhhiye memurlarından ibaretti.

1925 yılında Sağlık Bakanlığı’na atanan ve sonraki dönemin sağlıkhizmetlerine damgasını vuran Dr. Refik Saydam tarafından, kendi el yazısı ile1925 yılında hazırlanan Cumhuriyetin sağlıkla ilgili ilk çalışma programında; üçana başlıkta toplanabilecek hedeflerle sağlık sorunlarına ilişkin çözümlerüretilmesi planlanmıştır:

1. İdari ve hukuki çalışma (mevzuat); Planlama yapmak, devlet sağlıkörgütünü esnek ve yaygın hale getirmek, sağlıkla ilgili yasaları yapmak

165

2. Kurumsallaşma: Bakanlık merkezini organize etmek, numunehastaneleri, sağlık merkezleri, sağlık istasyonları, doğum ve çocuk bakımevleriaçmak, sağlık örgütünü köylere yaymak, Hıfzısıhha okulu ve hıfzısıhha enstitülerikurmak.

3. Personel temini: Bakanlık merkez kadrosunun oluşturulması, hekim,sağlık memuru ve ebe yetiştirmek, sıtma, verem, trahom, frengi ve kuduz gibiönemli hastalıklarla savaş ekipleri kurmak.

Osmanlı Devleti döneminde sağlık mevzuatıyla ilgili ciddi bir etüdve/veya çalışma olmadığı için 1923 – 1938 yılları arasında “Sağlık Mevzuatı”çalışmaları önemli bir yer tutmaktadır. Bu dönemde, Genç Cumhuriyetin sağlıksistemi adeta yeniden yapılandırılmış ve örgütlenmiştir. Öyle ki on üç yıl içindesağlık sisteminin kuruluş ve örgütlenmesi amacıyla bakanlık tarafından 50 yasa ve18 tüzük hazırlanmış ve yürürlüğe konulmuştur. Bunların belli başlıları tarihsırasına göre şunlardır (4):

1. 1926 Tarih ve 831 Sayılı Sular Hakkında Kanun.2. 926 Tarih ve 826 Sayılı Etibbanın Sıtma Enstitülerinde Staj

Mecburiyeti Hakkındaki Kanun3. 1926 Tarih ve 927 Sayılı Sıcak ve Soğuk Maden Sularının İstismarı İle

Kaplıcalar Tesisatı Hakkında Kanun.4. 1926 Tarih ve 1262 Sayılı Türk Kodeksi Hakkında Kanun.5. 1926 Tarih ve 839 Sayılı Sıtma Mücadelesi Hakkında Kanun.6. 1927 Tarih ve 984 sayılı Ecza Ticarethaneleri ile Sanat ve Ziraat

İşlerinde Kullanılan Zehirli ve Müessir Kimyevi Maddelerin SatıldığıDükkanlara Mahsus Kanun.

7. 1927 Tarih ve 992 Sayılı Seriri ve Gıdai Taharriyat ve Tahlilat Yapılanve Mısli Teamüller Aranılan Umuma Mahsus Bakteriyoloji ve Kimyalaboratuarları Kanunu.

8. 1928 Tarih ve 1219 Sayılı Tababet ve Şuabatı Sanatlarının Tarz-ıİcrasına Dair Kanun.

9. 1928 Tarih ve 1262 Sayılı İspençiyari ve Tıbbi Müstahzarlar Kanunu.10. 1930 Tarih ve 1593 Sayılı Umumi Hıfzısıhha Kanunu.11. 1933 Tarih ve 2219 Sayılı Hususi Hastaneler Kanunu.12. 1933 Tarih ve 2313 Sayılı Uyuşturucu Maddelerin Murakabesi

Hakkında Kanun.13. 1934 Tarih ve 2821 Sayılı Seyyar Tabiplerin Vazifeleri Hakkında

Talimatname.14. 1935 Tarih ve 2767 Sayılı Sıtma ve Frengi İlaçları Kanunu.15. 1936 Tarih ve 3039 Sayılı Çeltik Ekim kanunu.16. 1936 Tarih ve 3017 Sayılı Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti

Teşkilat ve Memurin Kanunu.

İdari Çalışmalar:

Yukarıda konu edilen yasalar ile Cumhuriyet döneminin sağlık örgütü esasolarak şekillendirildi. Hekimlik mesleğinin uygulama kuralları düzenlendi ve

166

hekimlerin görev - çalışma koşulları belirlendi. Serbest çalışan hekimlerle dişhekimlerinin, eczacıların, ebelerin mesleki çalışma kuralları saptandı.

1928 yılında, “Tebabet ve Şuabatı Sanatlarının Tarz-ı İcrasına DairKanun” adı ile çıkarılan ve halen yürürlükte olan “1219 sayılı, sağlıkmesleklerinin nasıl yürütüleceğine dair kanun” Cumhuriyetin en büyükeserlerinden biri olarak kabul edilebilir. Ayrıca 1930 yılında çıkarılan 1593 sayılıUmumi Hıfzısıhha Yasası, o dönemin uluslararası alanda en ileri sağlıkyasalarından biriydi. Sovyetler Birliği hariç Yakın Asya, Orta Doğu ve Türkiye’yekomşu ülkeler dahil bir çok Avrupa ülkesinde benzer bir umumi yasa yoktu. Yasao denli toplumsal bir yayılım taşıyordu ki, yasanın bakanlığın görevlerinibelirleyen 18 maddesinden 15’i “koruyucu sağlık hizmetleri” ile ilgiliydi.

Bu dönemde sağlık alanında yapılan bütün çalışmalara ve devletin sağlıkörgütünün yapılanmasını başaran kişi Dr. Refik Saydam’dır (Resim 2).

Resim 2: Dr. Refik Saydam ve Bakanlık Çalışma Masası.

Dr. Refik Saydam tarafından sivil yönetime paralel olarak kurulan sağlıkörgütü, merkezde Sağlık Bakanı ve Bakanlık Örgütü, illerde valiye bağlı ve onunsağlık işlerinde danışmanı olan sağlık müdürü ile ilçelerde kaymakama bağlı vekaymakamın danışmanı olan hükümet tabibinden oluşmaktadır. Cumhuriyet’in ilk15 yılı içinde nüfusun %90’ından fazlası kırsal kesimde yaşadığı için sağlıkörgütlenmesinin kilit noktasında Sağlık Bakanlığı’ nın kırsal bölgelerdekitemsilcisi durumunda olan hükümet tabipleri bulunmaktadır.

Hükümet tabibinin pek çok görevi bulunmaktadır. Bu görevler dört anabaşlık çerçevesinde toplanabilir:

1. Koruyucu Hekimlik Görevleri,2. İyileştirici Hekimlik Görevleri,3. Adli Hekimlik Görevleri,4. Sağlık Yöneticiliği Görevleridir.Nüfusa ve hizmetin azlığına - çokluğuna bakılmaksızın her ilçeye bir

hükümet tabibi atanmıştır. Cumhuriyet yönetimi kırsal kesim sağlık hizmetlerindeyeni bir dönem başlatmıştır. Hatta bu alan, ilk kez hizmete açılmıştır denebilir.

167

Hizmet Çalışmaları:

Sağlık hizmetlerini köylere dek yaymak için “seyyar tabiblik” uygulamasıgetirildi. Türkiye’ye özgü bir uygulama ile hekimler at, eşek ya da kağnı ileköyleri dolaşarak hastalık taraması yaptılar.

Küçüklü büyüklü bütün yerleşim birimlerine hastane hizmeti götürülmesiçok güçtür. Bu nedenle hastanesi bulunmayan yerlerin sağlık hizmeti ihtiyacını birölçüde karşılayabilmek için “muayene ve tedavi evi” adı altında sağlık hizmetiünitelerinin kurulmasına karar verilir. Bu amaçla 1924 yılında 150 ilçemerkezinde muayene ve tedavi evi kurulması kararı alındı. Muayene ve TedaviEvleri, 5 – 10 yataklıdır. Beş yataklı olanlarda hükümet tabipleri, 10 yataklıolanlarda ise ayrı bir hekim görevlendirilmiştir. Muayene ve tedavi evlerindehasta muayenesi ücretsiz olup, yoksul hastaların ilaçları da parasız verilirdi.Sağlık Bakanlığı tarafından kurulan muayene ve tedavi evlerinin sayısı, 1936’da180, 1942’de 200’ü bulmuştur. Bu tür sağlık evlerinin gelişmiş bir örneği, ilk defaEtimesgut’ta 1932’de açılan “İçtimai Hıfzısıhha Numune Dispanseri” idi (5).

1925 yılından itibaren Ankara, Konya, Balıkesir, Adana, Çorum, Malatya,Erzurum ve Kars’ta doğum ve çocuk bakım evleri açıldı. Bu merkezler,Cumhuriyet yönetiminin çok önem verdiği nüfus siyasetinde ve doğum öncesi vedoğum sonrası anne – çocuk sağlığının korunmasında kayda değer hizmetler verdi(6).

Ülkeye yaygın 150 ilçede, ücretsiz muayene ve tedavi hizmeti ile parasızilaç veren dispanserler kuruldu (Resim 3). 1922 yılında 100 olan hastane sayısı,1932’de 177’ye, 7127 olan yatak sayısı 10646’ya, 22 olan dispanser sayısı 339’açıkarıldı. Dispanserlerde 1922’de 189 yatak varken bu sayı 1932’de 1318 oldu.

Resim 3: A. Ayvalık Sağlık Merkezi, B. Diyarbakır Trahom Mücadele Merkezi (SağlıkHizmetlerinde 50.Yıl, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları, Ankara. 1973).

1924 yılında Ankara, Erzurum, Diyarbakır ve Sivas’ta, 1936’da iseİstanbul Haydarpaşa’da hekimliğin bütün uzmanlık dallarını içinde toplayanNumune Hastaneleri kuruldu. Numune Hastaneleri, yatılı-ayakta-poliklinikmesaisi olarak tedavi eden tam teşekküllü, uzman kadrolu, modern donanımlıhastanelerdi. Adından da anlaşılabileceği gibi, bu modern nitelikli hastanelerkanalıyla ülke çapında sağlam bir model yaratılmaya çalışıldı (7).

168

Sağlık Bakanlığı 1923 yılında tüm ülkede 554 hekim, 60 eczacı, 560 sağlıkmemuru ve 136 ebe ile hizmete başlamıştır. Hekim başına düşen nüfus 1923yılında 30.000 dolayındadır. Bu sayı Cumhuriyet yönetiminin nasıl yetersiz birpersonel kadrosu ile hizmete başladığını göstermesi açısından son dereceönemlidir. 1935 yılında hekim sayısı 1625’e, ebe sayısı 400, sağlık memuru sayısı1365’e ulaşmış, başlangıçta hiç kaydı olmayan 202 hemşire kayda girmiştir.Gelişme süreci o kadar hızlıdır ki, dışarıdan getirilenler dahil 1940 yılında hekimsayısı 2378 (1923’e göre 17 yılda 4 misli)’e, hemşire sayısı 405’e ulaşmıştır (8).

Eğitim Çalışmaları:

Doktor sayısını arttırmak amacıyla tıp eğitimini özendirici kararlar alındı.Gelir düzeyi düşük başarılı öğrencilerin de tıp eğitimi almasını özendirecektedbirler uygulamaya konuldu, ücretsiz öğrenci pansiyonları, burs olanaklarısağlandı. İstanbul’da Leyli (yatılı) Türk Talebe Yurdu açıldı. Buradan yetişendoktorlar, Sıhhiye Vekaleti’nin gösterdiği yerlerde hükümet tabibi olarak mecburihizmetlerini yaptılar. İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi’nin olanakları ayrıcalıklıdesteklerle arttırıldı. Hekimlere zorunlu hizmet yükümlülüğü getirilerek ülkeninücra köşelerinde yaşayan vatandaşların da tıp bilimindeki gelişmelerdenyararlanması sağlandı. Anadolu’da hizmet yapan hekimlerin maaşları yükseltildi.O yıllarda koruyucu sağlık hizmetlerinde çalışan bir hekim, zorunlu hizmetyaparken, Başbakan’dan daha fazla ücret alıyordu (9).

Tarihimizde modern anlamda ilk tıp okulu, II. Mahmut zamanında 14 Mart1827’de İstanbul’da açılan Tıphane-i Amire’dir. Bu okul Cumhuriyet ilan edildiğisırada Darülfünun’a bağlı olarak faaliyet gösteriyordu. 1933 üniversite reformu ileDarülfünun’un kapatılması ve onun yerine İstanbul Üniversitesinin kurulması ileülkemiz modern anlamda ilk yüksek öğretim kurumunu ve ona bağlı olarakfaaliyet gösteren ilk tıp fakültesini kazanmış oldu. Almanya'dan Ülkemize gelenseçkin hocaların katkısı ile yeniden yapılandırılan İstanbul Tıp Fakültesi’ndenyılda 150 – 250 hekim mezun oluyordu.

İstanbul Tıp Fakültesi'ne girmek isteyen öğrencilerin sayısı artınca, yenibir Tıp Fakültesi'nin kurulması kaçınılmaz olmuştu. Bu konuda 1937'de çıkarılanbir kanun bu meselenin çözümlenmesinde başlangıç oluşturdu. İkinci TıpFakültesi'nin açılması görüşüne inanan ve bunu Türk Tıp Encümeni'nde(kongresinde) 1927'de savunan dönemin Başbakanı İsmet İnönü, o tarihtefakülteler ilgili Bakanlık işbirliğiyle eğitim yaptığından, konuyu Sağlık ve SosyalYardım Bakanı olan Dr. Refik Saydam'la görüşerek Refik Saydam HıfzısıhhaEnstitüsü karşısındaki şimdiki Morfoloji, İbni Sina ve Yüksek İhtisasHastanelerinin bulunduğu yerde tıp fakültesinin kurulması için kanununhazırlanmasını istedi. Böylece 9.6.1937 tarih ve 3228 sayı ile Ankara'da ikinci tıpfakültesinin açılmasına ait kanun çıkartıldı (10). Ancak II. Dünya Savaşı'nınpatlak vermesi, bu konudaki girişimlerin savaşın sonuna kadar ertelenmesineneden oldu.

Ankara’da, sağlık sorunlarının bilimsel incelemesini yaparak, hastalıklarlasavaşımda yöntem belirleyecek, aşı ve serum araştırması yapıp üretecek, Merkez

169

Hıfzısıhha Müessesesi kuruldu. Diğer aşı üreten kuruluşların nitelik ve üretimyetenekleri yükseltildi. Tıp fakültesinde okuyan öğrencileri ücretsiz yatırmak veyedirmek için 1924’te 200 kişilik Tıp Talebe Yurdu açıldı. Anadolu’nun çeşitliyörelerinde sağlık memuru ve ebe yetiştiren okullar açıldı, İzmir’de 100 yataklıözürlüler okulu hizmete sokuldu. Sağlık Bakanlığı eğitim amacıyla ilgili değişikkitap, dergi vb yayınlarda bulunduğu gibi, aynı amaçla çeşitli eğitim ve geliştirmekursları da açmıştır.

Tıp Fakültelerinden mezun olan hekimlerle, devlet, özel idare, belediye,askeri kurum ve kuruluşlarda çalışan hekimlere 1927 yılında 3 ay süre ile sıtmakursu zorunluluğu getirilmiştir. 1928 yılında Adana Sıtma Enstitüsü’nün açılmasıile buarad hekimlere düzenli kurslar başlatılmıştır (11).

1936 yılında Ankara’da Merkez Hıfzısıhha Müessesine bağlı olarakçalışan “Halk Sağlığı Okulu” açıldı. Bu okul uzun süre her düzeyde sağlıkpersoneli yetiştirdi ve halk sağlığı alanında uzmanlık eğitimi verdi.

Temel Hastalıkları Hedef Alan Halk Sağlığı Hizmetleri:

Cumhuriyet yönetiminin sağlık alanındaki en önemli hizmetlerinden biride Anadolu’yu kasıp kavuran sıtma, trahom, frengi gibi salgın hastalıklara karşıyürütülen mücadeledir. Cumhuriyetin ilk yıllarında sıtmalı oranı bazı bölgelerde%70’leri buluyordu. 1924 yılında Sağlık Bakanı Dr. Refik Saydam başkanlığındatoplanan bir komisyonca Sıtma ile mücadele kararı alındı ve bu karar 2 Eylül1925’te Ankara’da toplanan 1. Milli Türk Tıp Kongresi’nin gündemine deyansıdı. 1925 yılında başlatılan sıtma mücadelesiyle, 1931’e dek iki milyonhastaya ulaşıldı. Adana’da uzman hekim yetiştirecek bir Sıtma Enstitüsü, yurdundeğişik bölgelerinde 11 Sıtma dispanseri açıldı. Türkiye’nin sıtma savaşı, tarihinbilinen en büyük sağlık savaşımlarından biridir. Bu savaşta tam 17 milyon insankontrolden geçirildi, 5 milyonu tedavi edildi. Tedavi için 70 ton kinin ilacı parasızdağıtıldı. 350 km2’ lik bataklık kurutuldu, bunun için 1000 km uzunluğunda kanalaçıldı (12). Kararlılıkla yürütülen mücadele sonrasında 1940 yılına kadar sıtmalıoranı %11’e düşürüldü (6).

Ondokuzuncu yüzyıldan itibaren Avrupa üzerinden İstanbul’a ulaşan,zaman içinde Anadolu’ya yayılan ve ayrıca Rus limanları ile ilişkili Karadenizkıyılarında da görülen frengi, Cumhuriyet öncesi dönemde civa buharı gibibilimsel olmayan yöntemlerle halk tarafından tedavi edilmeye çalışılmıştı. 1925’teçıkarılan Frengi Talimatnamesi ile tedavi metotlarında modernleşme vestandartlaşma sağlandı. İlk olarak Ankara ve İzmir’de olmak üzere, 1927 yılında“Deri ve Tenasül Hastalıkları Tedavi Evi” adıyla birer dispanser açıldı (7).

Özellikle Güneydoğu Anadolu bölgesini kasıp kavuran trahom ilemücadeleye 1925 yılında körler memleketi olarak tanınan Adıyaman veMalatya’da birer trahom hastanesi açılmasıyla başlandı. 1923 yılında üç milyontrahomlu hasta vardı. Bu yıllarda bazı illerde nüfusun % 70’i trahomdanyakınıyordu ve trahomdan körlük oranı % 3.5 idi. Bu nedenle mücadelekapsamında hastane ve dispanserlerin arttırılmasına karar verildi. Urfa, Maraş veSiverek’te kalıcı; Gaziantep, Kilis ve Besni’de gezici Trahom hastaneleri kuruldu

170

(6). 1920 yılında muayene edilen trahomlu olgu sayısı 2950 iken, bu sayı 1940’da120700’e ulaşmıştır, yeni vaka oranı muayene edilenler içinde % 69.9’dan %20.2’ye düşmüştür (6).

1924’te Heybeliada’da bir verem sanatoryumu, Ankara, Bursa veİstanbul’da verem dispanserleri açıldı. 1930’da özellikle Doğu Karadeniz’deyaygın olan ölümcül Ankilostom parazitine karşı mücadele başlatıldı, üç yıl içinde43.865 hasta tedavi edildi (8).

Kuduz, Anadolu’da hiçbir tanı, takip ve tedavi kurumu olmadığı içinönemli bir sorundu. O yıllarda sadece İstanbul’da “Darülkelp Tedavihanesi”adıyla bir köpek takip ve ıslah evi vardı. Bu nedenle Anadolu’da bir çok ölümeneden olan Kuduz’u önlemek için, Sivas, Diyarbakır ve Erzurum’da Kuduz tedavimüesseseleri açıldı. Çok önemli bir gelişme olarak yerli kuduz aşısı üretimibaşarıldı (8).

Ülkemizde ilk sağlık kongresi, 2 Eylül 1925’te Ankara’da toplanan I. MilliTürk Tıp Kongresi’dir. Yukarıda değinilen halk sağlığı ile ilgili çalışmalarınstratejileri bu kongrede belirlenmiştir.

Cumhuriyetin ilk 15 yılında sağlık alanında yapılanlar incelendiğinde,kuşkusuz uluslararası ölçekte bir sağlık devriminin gerçekleştirildiği görülecektir.Toplum sağlığını hedef alan, her kesime ulaşan, parasız, eşit, nitelikli bir sağlıksistemi o zaman kurulmuştur. Sağlık hizmetlerinde bugün girilen yol dikkatealındığında aradaki anlayış ve kavram farklılığı rahatça ortaya çıkmaktadır.

KAYNAKLAR

1. Aydoğan M. Türkiye Üzerine Notlar 1923 – 2005. İzmir: Umay Yayınları,2005.2. Aslan Y. TBMM Hükümeti Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu (23 nisan 1920 –

30 Ekim 1923). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2001; s: 60 – 65.3. “Atatürk’ün 1 Mart 1922 Tarihli Meclisi Açış Konuşması”. Atatürk’ün Söylev ve

Demeçleri I – III, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara: TTK Basımevi, 1997; s:236 – 260.

4. Eren N, Tanrıtanır N. Cumhuriyet ve Sağlık. Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları,1998; s: 10.

5. Aydın E. Türkiye’de Sağlık Teşkilatlanması Tarihi. Ankara: Naturel Yayınları, 2002; s:39.

6. Sağlık Hizmetlerinde 50 Yıl. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Yayınları,1973.

7. Özden N. “Dr. Refik Saydam’ın Türk Sağlık Politikaları Üzerindeki Etkisi (1923 – 1937).38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı. Ankara, 2005; s: 1504-05.

8. Cumhuriyet ve Sağlık. Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 1998.9. Saltık A. Cumhuriyet Dönemi Sağlık Hizmetleri’nin Tarihçesi. Bilim ve Ütopya Dergisi

1998; 44: 17 -19.10. Sağlık Hareketleri (1923 – 1963) 40. Yıl. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı

Yayınları, 1964; s: 53.11. Erdem A. Türkiye’de Sıtma Savaşı. Ankara: Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 1938; s: 30.12. Türk Tıbbının Kahramanları. İstanbul: Organon, 1999; s: 55.

171