ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

***********

NGUYỄN HÕA MAI PHƢƠNG

CHIẾN LƢỢC HỘI THOẠI

TRONG MỘT SỐ TRUYỆN NGẮN TIÊU BIỂU

CỦA SOMERSET MAUGHAM

Chuyên ngành: Lý Luận Ngôn Ngữ

Mã số: 62220101

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN

TP. HỒ CHÍ MINH - 2015

Công trình được hoàn thành tại Trường Đại học Khoa học Xã

hội và Nhân văn (Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh)

Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Hoàng Tuấn

2. PGS. TS. Đinh Điền

Phản biện 1:

Phản biện 2:

Phản biện 3:

Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp cơ sở

đào tạo họp tại …………………………………………………

………………………………………………………………….

Vào hồi ………giờ…………ngày……tháng……..năm……….

Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:

1

MỞ ĐẦU

0.1. Lí do chọn đề tài

Trong những thập niên gần đây, chiến lược hội thoại

(conversation strategies) không chỉ được tiếp cận từ góc độ một

hiện tượng giao tiếp thuần túy mà còn được nghiên cứu như

một thành tố của diễn ngôn văn học, giúp soi sáng nhiều đặc

điểm của tác phẩm văn học và phong cách của nhà văn. Hướng

nghiên cứu này mở ra những triển vọng mới để giải mã văn bản

văn học một cách khoa học hơn. Đặc biệt, trong bối cảnh ở Việt

Nam, khi tình trạng biệt lập giữa ngôn ngữ học và văn học còn

tiếp diễn thì việc ứng dụng phạm trù chiến lược hội thoại vào

nghiên cứu văn bản văn học càng có ý nghĩa. Điều đó gợi ý

chúng tôi lựa chọn hướng nghiên cứu chiến lược hội thoại trong

sáng tác của Somerset Maugham (1874 – 1965) do ông được

đánh giá là một trong những người viết truyện ngắn bậc thầy

với lối hành văn dung dị, đã đưa nghệ thuật kể chuyện đến một

sự mẫu mực khó ai sánh bằng. Các sáng tác của ông mang

nhiều nét đặc sắc xét về phương diện chiến lược hội thoại. Các

hội thoại trong các truyện ngắn của ông mang nhiều kịch tính,

là ngữ liệu thích hợp cho việc nghiên cứu chiến lược hội thoại

trong các tác phẩm văn học.

0.2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

0.2.1. Mục đích nghiên cứu

Mục đích của luận án là áp dụng lí thuyết về hội thoại

để làm rõ chiến lược hội thoại được Somerset Maugham sử

dụng trong truyện ngắn của ông, đồng thời ứng dụng kết quả

nghiên cứu vào lĩnh vực giảng dạy tiếng Anh và văn học Anh

cũng như lĩnh vực nghiên cứu lí thuyết và thực hành dịch thuật

từ tiếng Anh sang tiếng Việt.

0.2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu

– Diễn giải các khái niệm thuộc lĩnh vực ngữ dụng học

và phân tích hội thoại được dùng làm công cụ để xác lập và

phân tích các chiến lược hội thoại trong truyện ngắn của

Somerset Maugham.

2

– Xác lập và phân tích các chiến lược hội thoại trong

truyện ngắn của Somerset Maugham dựa trên sự vận dụng các

nguyên tắc hội thoại trong ngữ dụng học và phân tích hội thoại.

Việc phân tích tập trung vào tác dụng, hiệu quả của các chiến

lược hội thoại đối với cấu trúc, nội dung của hội thoại cũng như

các mối quan hệ liên nhân giữa các nhân vật nhằm giúp người

đọc thấy được các chiến lược hội thoại này có những đóng góp

như thế nào đến diễn tiến của truyện kể, đến việc khắc họa tính

cách nhân vật và không khí của câu chuyện được kể.

– Làm rõ một số nét đặc trưng trong các chiến lược hội

thoại trong truyện ngắn của Somerset Maugham bằng cách so

sánh các chiến lược hội thoại trong truyện ngắn của ông với một

số nhà văn khác. Do những hạn chế về ngữ liệu và cũng không

phải là nhiệm vụ nghiên cứu trọng tâm của luận án, việc so sánh

này chỉ ở mức độ hạn chế.

0.3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

0.3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu của luận án là chiến lược hội

thoại trong những truyện ngắn tiêu biểu của Somerset

Maugham.

0.3.2. Phạm vi nghiên cứu

Luận án này chỉ tập trung khảo sát quá trình chọn lựa,

sử dụng các phương tiện ngôn ngữ phù hợp với các mục tiêu

giao tiếp trong những tình huống nhất định và những yếu tố thể

hiện nổi trội nhất chiến lược hội thoại trong các tác phẩm tiêu

biểu của Somerset Maugham.

0.4. Phƣơng pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu

0.4.1. Phương pháp nghiên cứu

0.4.1.1. Phương pháp miêu tả

Phương pháp này được áp dụng để miêu tả các cuộc hội

thoại nhằm làm nổi bật vai trò của các phương tiện ngôn ngữ

trong việc kiến tạo nên các chiến lược hội thoại. Nó cũng giúp

làm sáng tỏ một số phương diện ngữ dụng có liên quan đến

3

những phương tiện này như hành động ngôn từ, lượt lời,

phương châm hội thoại, phạm trù thể diện và lịch sự.

Đôi khi để làm rõ những nét đặc trưng của chiến lược

hội thoại trong truyện ngắn của Somerset Maugham, luận án

cũng so sánh với một số nhà văn khác. Tuy nhiên, so sánh

không phải là trọng tâm của công trình này.

0.4.1.2. Phương pháp phân tích hội thoại

Luận án sử dụng phương pháp phân tích hội thoại như

một phần quan trọng trong khung lí thuyết của công trình nhằm

tập trung vào sự tương tác có tính xã hội của giao tiếp ngôn ngữ

trong đời sống hàng ngày. Do hội thoại văn học cũng chịu sự

chi phối của cơ chế lượt lời, nguyên tắc cộng tác, lịch sự và thể

diện, nên các công cụ phân tích như lượt lời và các biến liên

quan đến lượt lời, các khái niệm như cộng tác, lịch sự và thể

diện…được coi là những vấn đề mấu chốt của luận án.

0.4.1.3. Thống kê

Luận án này về căn bản là một công trình nghiên cứu

định tính nên thống kê chỉ được xem là thủ pháp để làm rõ một

số đặc điểm có thể lượng hóa được của chiến lược hội thoại

trong tác phẩm của Somerset Maugham.

0.4.2. Nguồn ngữ liệu

Nguồn ngữ liệu nghiên cứu dựa vào những tác phẩm

tiêu biểu của Somerset Maugham được tuyển chọn bởi các nhà

xuất bản có uy tín. Các ngữ liệu được lựa chọn phải phản ánh rõ

nét các mục tiêu giao tiếp và cách thức đạt đến những mục tiêu

đó của các nhân vật, đồng thời thể hiện những nét đặc trưng

trong phong cách ngôn ngữ của Somerset Maugham.

0.5. Dự kiến những đóng góp của luận án

0.5.1. Về phương diện lí thuyết

Thông qua việc nghiên cứu về chiến lược hội thoại

trong văn học, luận án sẽ góp phần vào việc tìm hiểu cơ chế vận

hành của ngôn ngữ trong hành chức. Ở đây, hội thoại được đặt

trong một kiểu diễn ngôn đặc thù là diễn ngôn văn học. Vì vậy,

luận án cũng sẽ có những đóng góp nhất định vào việc nghiên

4

cứu ngôn ngữ văn học và phong cách của nhà văn. Kết quả

nghiên cứu của luận án sẽ giúp mở rộng và làm sâu sắc hơn

hướng tiếp cận liên ngành trong việc nghiên cứu văn học.

0.5.2. Về phương diện thực tiễn

Việc tiếp cận chiến lược hội thoại trong văn học theo

quan điểm ngôn ngữ học sẽ giúp nâng cao chất giảng dạy và

phê bình nghiên cứu văn học, giúp cho việc phân tích các tác

phẩm văn học có cơ sở khoa học hơn, đồng thời còn có ý nghĩa

tích cực trong thực tiễn giảng dạy và giao lưu văn hóa, ngôn

ngữ giữa Việt Nam với các nước.

0.6. Cấu trúc luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo,

luận án gồm có ba chương chính: Chương 1 trình bày tổng quan

tình hình nghiên cứu và xác lập khung lí thuyết cho luận án

thông qua việc diễn giải, phân tích các khái niệm hữu quan;

Chương 2 phân tích các chiến lược tác động trực tiếp đến cấu

trúc hội thoại; Chương 3 tập trung phân tích chiến lược chi phối

nội dung hội thoại và mối quan hệ liên nhân giữa các nhân vật.

CHƢƠNG 1

TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU

VÀ CƠ SỞ LÍ THUYẾT

Chương này trình bày tổng quan tình hình nghiên cứu

và lần lượt tìm hiểu những khái niệm liên quan đến đề tài.

1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu

Từ những năm 1970 trở lại đây, nghiên cứu về hội thoại

trong văn học rất được quan tâm. Nhờ những thành tựu ngữ

dụng học và phân tích hội thoại, các nhà nghiên cứu đã vượt

qua khỏi giới hạn của những phát ngôn riêng lẻ để khảo sát hội

thoại trong văn học như một hệ thống qua đó mối quan hệ xã

hội của nhân vật được xác lập trong quá trình tương tác năng

động. Theo hướng này, các nhà nghiên cứu chú trọng xem xét

quá trình vận động hội thoại, đặc biệt là trong kịch bản sân

5

khấu, chẳng hạn như luân phiên lượt lời, những chỗ nói trùng

lắp, cách tổ chức hội thoại theo các biến trong hệ thống luân

phiên lượt lời, những trường hợp vi phạm phương châm hội

thoại để tạo ra hàm ngôn, những trường hợp lệch chuẩn trong

hành vi hội thoại thể hiện qua vi phạm các nguyên tắc cộng tác

và lịch sự, các vấn đề về địa vị xã hội và các mối quan hệ quyền

lực… thông qua các khái niệm như kiểm soát đề tài (topic

control), điều hành lượt lời (turn management), hành động ngôn

từ (speech act), nguyên tắc cộng tác (cooperative principle),

nguyên tắc lịch sự (politeness principle) để tìm hiểu những vấn

đề về địa vị xã hội và các mối quan hệ quyền lực.

Đặc biệt, hướng nghiên cứu hội thoại văn học nhìn từ

cấp độ tác giả – độc giả cũng được đề xướng từ những năm cuối

thập niên 1970. Các lí giải ở cấp độ nhân vật – nhân vật cũng

được đặt trong khuôn khổ tương tác giữa tác giả – độc giả. Gần đây, tuy các nhà nghiên cứu bắt đầu hướng đến

khoa học tri nhận để tiếp cận văn học, nhưng đường hướng ngữ

dụng học vẫn là công cụ hữu ích cho việc lí giải các vấn đề như

hàm ngôn, chỉ xuất và lịch sự và từ đó đi sâu nghiên cứu cách

thức mà ngôn bản văn học tác động đến đời thực.

Ở Việt Nam, hướng nghiên cứu chiến lược hội thoại

trong tác phẩm văn học chưa được quan tâm đúng mức. Tuy

vậy đã có một số chuyên luận đề cập đến những vấn đề chung

của phân tích hội thoại, phân tích diễn ngôn, phân tích cấu trúc

của truyện kể, cùng với một số giáo trình ngữ dụng học. Những

công trình này đóng vai trò quan trọng trong việc thu hút sự

quan tâm của giới ngôn ngữ học ở Việt Nam nghiên cứu về hội

thoại nói chung và hội thoại trong văn học nói riêng.

Những nghiên cứu cụ thể về hội thoại trong tác phẩm

văn học từ góc độ của ngôn ngữ học chủ yếu là các luận án tiến

sĩ, luận văn thạc sĩ. Những công trình này tập trung khảo sát

một loại hành động ngôn từ trong tác phẩm văn học nhằm tìm

hiểu đặc điểm ngôn ngữ và văn hóa ứng xử, hoặc nhằm xác

định cấu trúc, ngữ nghĩa của biểu thức ngôn hành thể hiện hành

6

động ngôn từ đó. Việc nghiên cứu vấn đề chiến lược hội thoại

chỉ mới dừng lại ở chiến lược thực hiện một loại hành động

ngôn từ nào đó. Đặc biệt, gần đây, luận án tiến sĩ của Vũ Văn

Lăng (2013) đã tập trung phân tích một số tác phẩm của Nam

Cao dưới ánh sáng của phân tích diễn ngôn và ngữ dụng học.

Do nghiên cứu từ nhiều bình diện của phân tích diễn ngôn và

ngữ dụng học nên tác giả chưa có điều kiện khảo sát kĩ chiến

lược hội thoại trong tác phẩm văn học. Nguyễn Thị Thái (2015)

trong luận án Tiến sĩ Ngữ văn với đề tài “Đặc điểm ngôn ngữ

nhân vật trong tiểu thuyết Chu Lai” cũng đã vận dụng lí thuyết

hội thoại để tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ nhân vật trong tiểu

thuyết Chu Lai qua từ xưng hô, từ thông tục, quán ngữ và thành

ngữ. Các nghiên cứu được điểm qua trong phần này cho thấy đề

tài luận án của chúng tôi là một vấn đề còn bỏ ngỏ.

1.2. Cơ sở lí thuyết

1.2.1. Chiến lƣợc hội thoại

“Chiến lược hội thoại” (conversation strategies) là khái

niệm cơ sở của đề tài. Trong lí thuyết dạy tiếng, thuật ngữ này

được dùng để chỉ những phương tiện, biện pháp mà những

người tham gia giao tiếp sử dụng để xử lí các điểm trục trặc

(trouble spots) trong giao tiếp nhằm giữ cho cuộc thoại đi theo

hướng mong muốn. Để có cơ sở lí thuyết thích hợp cho luận án

này, quan niệm này về chiến lược hội thoại cần được bổ sung

theo cách hiểu của Rodney Jones (2012). Jones cho rằng chiến

lược hội thoại là những phương cách tạo lập hình ảnh bản thân

trong mắt những người chung quanh cũng như tạo lập, duy trì

các mối quan hệ xã hội qua quá trình thương lượng với đối

ngôn về những gì ta đang làm và về hình ảnh ta lúc giao tiếp.

Nhìn từ góc độ khoa học tri nhận, chiến lược hội thoại

gắn với khái niệm thông tin tiền giả định về ý định, mục đích,

ước muốn, sở thích, ý kiến, thái độ, ý thức hệ, tình cảm, cá tính

của người nói. Cách hiểu này cho phép ta mở rộng sang mô

hình đối thoại giữa tác giả và độc giả vì nó giúp ta thấy rằng

7

trong cách kể chuyện hay trong việc chọn hình thức tự sự, có sự

tính toán các bước đi và có cả những điều chỉnh dựa trên những

tiên liệu của nhà văn trước thái độ tiếp nhận của độc giả. Tác

giả là người khởi xướng và duy trì chiến lược hội thoại dựa vào

khả năng nắm bắt tâm lí, nhu cầu thẩm mỹ của đối tượng độc

giả của mình.

1.2.2. Hội thoại trong đời sống và hội thoại trong văn học

Nói chung, hội thoại trong văn học cũng có những đặc

điểm như hội thoại trong đời sống, song nó là sự tinh tuyển từ

nguồn chất liệu hội thoại trong đời sống, mang dấu ấn hư cấu

theo ý đồ nghệ thuật của nhà văn. Những yếu tố thuộc về cấu

trúc tự sự như điểm nhìn, ngôi kể, nhân vật trung tâm do chính

tác giả lựa chọn sẽ có tác dụng điều khiển hệ thống lượt lời

trong truyện kể. Nhà văn cũng thường tạo ra bất ngờ từ cấu trúc

có thứ tự lớp lang của hội thoại. Những chỗ có thể tạo ra bất

ngờ ấy thường rơi vào những điểm kết nối, chuyển tiếp giữa các

lượt lời. Đó có thể là những khoảng lặng, những lượt lời bị cố

tình bỏ qua hay cần phải hiệu chỉnh. Đó cũng có thể là những

bất ngờ từ chỗ liên kết giữa các cặp kế cận hay chính từ những

chọn lựa trong đơn vị kiến tạo nên lượt lời. Những chọn lựa đó

có thể ở cấp độ từ, ngữ đoạn, câu, cấu trúc ngữ pháp… giúp tạo

nên những trục trặc ở lời trao hay lời đáp. Tất cả những bất ngờ

đó tạo ra sự biến động trong vận động hội thoại buộc người đọc

phải chú ý đến cấu trúc hội thoại và những mong đợi về chuỗi

cấu thành hệ thống lượt lời hiện diện trong văn bản. Trong

tương quan với toàn bộ văn bản nghệ thuật, hội thoại trong văn

học còn có chức năng đặc thù là làm nổi bật nhân vật và các

mối quan hệ giữa họ, qua đó giúp độc giả hiểu về xã hội với

những ứng xử, mối quan tâm trong xã hội đó.

1.2.3. Ngữ cảnh

Ngữ cảnh trong tương tác xã hội không phải là một khái

niệm tĩnh tại, mà là một hình thức năng động gắn với thế giới tri

nhận, phản ánh quá trình chuyển biến tâm lí ở người tham gia

hội thoại qua đó ta thấy được những đổi thay trong niềm tin, ý

8

định của họ khi tương tác. Sell (2000) cho rằng giao tiếp là quá

trình qua đó các khác biệt về ngữ cảnh được thương lượng giải

quyết, do đó không thể có ngữ cảnh giống nhau cho tất cả mọi

người tham gia hội thoại.

1.2.4. Hành động ngôn từ

Theo Austin (1962), khi nói một điều gì đó có nghĩa là

thực hiện một hành động, gọi là “hành động ngôn từ” hay “hành

động nói” (speech act). Austin phân chia hành động ngôn từ

thành ba loại: hành động tạo lời (locutionary act), tức là phát

ngôn như nó đã được tạo ra; hành động ở lời (illocutionary act),

tức là những hành động người nói thực hiện ngay khi nói năng;

và hành động mượn lời (perlocutionary act), tức là mượn các

phát ngôn để gây một hiệu quả nào đó ngoài ngôn ngữ. Hành

động mượn lời tạo ra hiệu quả về mặt tâm lí đối với người nghe,

nó tác động đến suy nghĩ, tình cảm, hành động của người nghe

hoặc đối với chính bản thân người nói, và điều này có thể tạo ra

vì cố tình, có tính toán trước với mục tiêu nào đó. Nhận xét này

của Austin (1962) rất hữu ích cho nghiên cứu chiến lược hội

thoại trong văn học, đặc biệt là ở cấp độ tác giả – độc giả. Ở cấp

độ này, tác giả cần nắm bắt tâm lí người đọc để chọn lựa hành

động ngôn từ nào, với đích đến và cường lực nào cho phù hợp

để tạo sức hấp dẫn cho truyện kể. Về phía người đọc cũng cần

nhận dạng loại hành động ngôn từ nào được nhân vật sử dụng

và những yếu tố nào cấu thành nên lực ở lời của hành động

ngôn từ đó để biết được ý định của nhân vật, và qua đó ý định

của tác giả.

1.2.5. Các nguyên tắc hội thoại

1.2.5.1. Nguyên tắc về lượt lời

Nguyên tắc về lượt lời liên quan đến tổ chức hội thoại.

Đó là tổ chức các chuỗi lượt lời (sequences), luân phiên lượt lời

(turn taking), và hiệu chỉnh (repair). Đây là những hệ thống

hoạt động được tổ chức một cách tự nhiên nhờ sự nối kết giữa

những cặp kế cận (adjacency pairs). Thuộc tính của cặp kế cận

là ràng buộc nhau, qui định lẫn nhau theo cơ chế tự động hóa,

9

cái này “gọi” cái kia. Thuộc tính này đảm bảo cho tương tác xã

hội diễn ra theo trình tự nhất định nhờ điều được người này nói

về cơ bản sẽ qui định điều mà người kế tiếp sẽ nói.

Trong quá trình diễn tiến hội thoại chắc chắn sẽ có

những “trục trặc” (troubles) nảy sinh trong khi nói năng, nghe

hiểu. Đây là chỗ mà các nhà văn thường khai thác để tạo ra

những bất ngờ trong dòng hội thoại.

Một điều đáng chú ý khác là tính hệ thống của văn bản

mà từ đó lượt lời xuất hiện. Tính hệ thống này thể hiện qua

phương thức tổ chức các cuộc thoại có nội dung hoàn chỉnh

xoay quanh một chủ đề nhất định. Ở đây, có thể xem cấu trúc

tổng thể của hệ thống hội thoại trong văn bản văn học như một

tập hợp nhiều ô trống được sắp xếp theo trình tự nhất định. Lần

lượt các cuộc thoại sẽ được điền vào ô thích hợp theo cái cách

giống như trong hệ thống điều hành cục bộ ở luân phiên lượt

lời, nghĩa là cuộc thoại này sẽ “gọi” cuộc thoại kia, và chúng

đan kết vào nhau, soi rọi cho nhau trong chuỗi mắc xích hợp lí.

Trên cơ sở này, luận án sẽ khảo sát các cuộc thoại và cách

chúng đan kết lại để từ đó hiểu được quá trình tương tác diễn ra

trong truyện kể và nhận dạng được các chiến lược hội thoại mà

tác giả sử dụng để tác động đến độc giả.

1.2.5.2. Nguyên tắc cộng tác hội thoại

Grice (1975) giả định rằng khi giao tiếp với nhau người

ta thường cộng tác để làm cho phát ngôn có thể chấp nhận

được. Từ giả định này, Grice đề ra nguyên tắc gọi là nguyên tắc

cộng tác (cooperative principle). Theo nguyên tắc này, người

tham gia giao tiếp có thể đáp ứng được những mong đợi của đối

ngôn về hành vi hội thoại, đó là mong đợi rằng điều nói ra là

đúng sự thật, có liên quan đến đề tài đang trao đổi, được diễn

đạt rõ ràng, không mơ hồ, và vừa đủ, không nhiều hơn điều cần

nói. Tuân thủ nguyên tắc cộng tác và các phương châm hội

thoại là việc làm hợp lí (reasonable/rational) vì nó có lợi cho

người tuân thủ. Người nói có thể cố tình vi phạm nguyên tắc

cộng tác và các phương châm hội thoại (flouting a maxim) để

10

tạo ra hàm ngôn hội thoại (conversational implicature), và

đây cũng là trường hợp cần đặc biệt chú ý khi tìm hiểu về

chiến lược hội thoại trong văn học vì nhân vật có thể cố tình

vi phạm một hay nhiều phương châm hội thoại để đạt mục

tiêu nào đó. Ở cấp độ tác giả – độc giả, phương châm hội

thoại cũng có thể bị tác giả cố tình vi phạm để tạo nên yếu tố

hài hước, mỉa mai trong truyện kể.

1.2.5.3. Nguyên tắc lịch sự

Cơ sở của lí thuyết về lịch sự được xây dựng trên khái

niệm “thể diện” của Goffman (1967). Theo Goffman, thể diện

không nằm trong bản thân một cá nhân nào, mà nó chỉ xuất hiện

trong quá trình tương tác xã hội. Điều này đòi hỏi những người

tham gia giao tiếp, bên cạnh việc bảo vệ thể diện của mình, còn

cần phải chú ý ứng xử sao cho không làm tổn hại đến thể diện

của người khác.

Brown & Levinson (1987) xem thể diện như là hình

ảnh bản thân trong mắt công chúng mà người tham gia giao tiếp

muốn duy trì trong sự kiện giao tiếp. Thể diện là điều được chú

tâm về phương diện tình cảm, có thể mất đi hay được duy trì,

hoặc tôn lên, và phải luôn được lưu ý trong quá trình giao tiếp.

Khi giao tiếp, mọi cá nhân đều cần giữ thể diện hoặc tránh

không làm phương hại đến thể diện của người khác, và điều này

được thực hiện thông qua các chiến lược lịch sự. Eelen (2001)

nhận xét rằng cốt lõi của lí thuyết lịch sự của Brown &

Levinson nằm ở chỗ họ xem lịch sự là nền tảng của mọi cấu

trúc xã hội, là thể hiện của những mối quan hệ xã hội và là

phương thức giải quyết các xung đột trong giao tiếp liên nhân.

Theo đường hướng hậu hiện đại (post-modern

approach), lịch sự được xem xét như một quá trình năng động,

thương thảo, ở cấp độ diễn ngôn và không đồng nhất vì còn tùy

thuộc vào tình huống giao tiếp hay người nói. Theo đường

hướng này thì người ta cần đến một khái niệm bao quát hơn

khái niệm “lịch sự” để có thể đánh giá đúng đắn thế nào là hành

vi lịch sự vốn bị chi phối bởi nhiều yếu tố văn hóa xã hội trong

11

các cộng đồng khác nhau. Những tiến bộ trong nghiên cứu về

lĩnh vực này sẽ giúp cho việc khảo sát chiến lược hội thoại

trong tác phẩm văn học thuận lợi hơn vì chúng cung cấp những

góc nhìn và công cụ khác nhau để đánh giá một cách toàn diện

hiệu quả của chiến lược lịch sự trong giao tiếp.

1.3. Tiểu kết

Những khái niệm trình bày trong chương này chính là

công cụ để nghiên cứu hội thoại theo hai cách tiếp cận: phân

tích hội thoại và ngữ dụng học. Hai cách tiếp cận này không

loại trừ nhau mà bổ sung cho nhau và cho ta những “ô cửa”

khác nhau để nhìn rõ hơn các hiện tượng hội thoại. Theo đó,

luận án sẽ khảo sát các chiến lược hội thoại trong các truyện

ngắn tiêu biểu của Somerset Maugham trong hai chương:

chương 2 tập trung vào các chiến lược vận dụng nguyên tắc về

lượt lời; còn chương 3 tập trung vào các chiến lược vận dụng

nguyên tắc cộng tác hội thoại và nguyên tắc lịch sự. Tên gọi cho

hai chương này là xuất phát từ góc độ người đọc vận dụng lí

thuyết về hội thoại để nhận diện, phân tích các chiến lược hội

thoại mà Somerset Maugham đã xây dựng trong truyện ngắn

của ông.

CHƢƠNG II

CÁC CHIẾN LƢỢC HỘI THOẠI VẬN DỤNG

NGUYÊN TẮC VỀ LƢỢT LỜI

Chương này khảo sát các chiến lược hội thoại vận dụng

nguyên tắc về lượt lời được Somerset Maugham sử dụng trong

50 truyện ngắn tiêu biểu.

2.1. Nhận xét chung về các chiến lƣợc vận dụng nguyên tắc

về lƣợt lời

Như truyện ngắn của nhiều tác giả khác, truyện của

Somerset Maugham là một chỉnh thể có bắt đầu, có diễn tiến, có

đột biến và có kết thúc. Hội thoại trong truyện cũng đảm bảo

12

tính hoàn chỉnh đó trong thế liên kết giữa các đơn vị hội thoại.

Về mặt hình thức, sự liên kết này được thể hiện qua cách tác giả

phân bố lượt lời dành cho nhân vật. Nhân vật nào nói trước, nói

sau, bỏ qua lượt lời hay ngập ngừng… tất cả đều chịu sự chi

phối bởi cách phân bố lượt lời chung cho cuộc thoại và làm nên

cái mà ta gọi là “chiến lược hội thoại”. Chiến lược này được

xây dựng trên nguyên tắc tâm lí chủ yếu của chiến lược giao

tiếp, đó là “tác động mạnh đến người đọc”. Trong các truyện

ngắn của Somerset Maugham, bước đầu, chúng tôi nhận dạng

được hai nhóm chiến lược: (1) Tổ chức các cuộc thoại và lượt

lời từ điểm nhìn trần thuật; và (2) Tạo ra những biến động trong

dòng hội thoại (ở lời trao và ở lời đáp).

2.2. Tổ chức các cuộc thoại và lƣợt lời từ điểm nhìn trần

thuật

Là nhà văn trung thành với cách kể chuyện truyền

thống, Somerset Maugham luôn bảo đảm sao cho mọi truyện

đều có bắt đầu và có kết thúc theo một cốt truyện chặt chẽ. Tính

chặt chẽ này được phản ảnh qua cách Somerset Maugham tổ

chức hội thoại từ điểm nhìn trần thuật để từng bước hé lộ chủ đề

tư tưởng của tác phẩm.

2.2.1. Tổ chức các cuộc thoại và lượt lời từ điểm nhìn trung

tâm (đối với các truyện theo phương thức trần thuật từ ngôi

thứ ba số ít)

Ở cấp độ vĩ mô, các chiến lược hội thoại hướng đến

việc tổ chức các cuộc thoại thành hệ thống theo diễn tiến cốt

truyện và nhất quán với chủ đề chung của truyện kể. Xuất phát

điểm của các chiến lược này là dựa vào một điểm nhìn trần

thuật để từ đó xác định vai giao tiếp của nhân vật cùng với số

lượng cuộc thoại, số lượng lượt lời cũng như loại hành động

ngôn từ phù hợp với vai giao tiếp đó. Với cách tổ chức như vậy,

Somerset Maugham đảm bảo được tính chặt chẽ, nhất quán

trong hệ thống lời thoại, khác với cách Ernest Hemingway tổ

chức lời thoại, như nhận xét của Lê Huy Bắc (2014: 334),

“thường rõ về chủ thể, về cấu trúc nhưng lại mơ hồ trong logic

13

hội thoại”, mục đích của đối thoại (về cái gì) lại bị xóa mờ để

buộc độc giả phải tham gia đồng sáng tạo. Trong khi đó, đối

thoại trong truyện ngắn của Somerset Maugham luôn liền mạch,

chặt chẽ, rõ ràng, không khuất lấp như tảng băng trôi.

2.2.2. Tổ chức các cuộc thoại và lượt lời theo phương thức

trần thuật ngôi thứ nhất với nhân vật xưng “tôi”

2.2.2.1. Tổ chức các cuộc thoại và lượt lời từ điểm nhìn của

người được trao quyền kể chuyện

Chiến lược này được xây dựng trên nguyên tắc chọn

điểm nhìn trần thuật từ nhân vật được giao quyền kể chuyện.

Đây không phải là người thuật chuyện (tức tác giả), mà là nhân

vật vốn đã quen biết, hay mới gặp gỡ tác giả, đảm nhận phần kể

chuyện. Bằng cách phân vai như vậy, Somerset Maugham có

thể phân bố lượt lời hợp lí giữa người nghe và người kể chuyện.

Nhân vật tôi (hay tác giả) đóng vai trò người lắng nghe, do vậy

các lượt lời thường ngắn, dưới hình thức câu hỏi hoặc câu thừa

nhận, và nội dung mang tính đánh giá, gợi mở hoặc biểu hiện sự

chú ý. Độ dài lượt lời ở đây thể hiện sự dẫn dắt, đưa đẩy giúp

quá trình vận động hội thoại diễn ra đúng hướng của một người

biết lắng nghe trên tinh thần cộng tác: chỉ đóng góp phần mình

vào cuộc thoại theo như yêu cầu ở vào một thời điểm cụ thể.

2.2.2.2. Tổ chức các cuộc thoại và lượt lời theo điểm nhìn của

người thuật chuyện là nhân vật tham gia vào câu chuyện do

mình kể

Người thuật chuyện có thể tham gia vào câu chuyện do

mình kể với vai giao tiếp thụ động hay chủ động. Khi ở vai giao

tiếp thụ động thì phần lớn số lượng lượt lời dành cho người

thuật truyện thường rơi vào các ô trống dành cho hồi đáp và các

lượt lời này cũng hạn chế cả về số lượng lẫn độ dài. Với cách

chọn nhân vật nào sẽ đóng vai chủ động trong giao tiếp,

Somerset Maugham có thể tổ chức lượt lời để làm nổi bật vai

chủ động của họ. Ở một số truyện, Somerset Maugham tổ chức

cuộc thoại và lượt lời từ điểm nhìn của người thuật chuyện với

vai trò trung gian cho hai tuyến nhân vật đối lập. Anh ta đi lại

14

tiếp xúc với các nhân vật, kết nối họ lại với nhau. Do vậy ta có

lần lượt những cuộc thoại giữa người thuật chuyện với từng

nhân vật. Cách tổ chức cuộc thoại và lượt lời tùy theo vai giao

tiếp là để đảm bảo tính hợp lí về mặt cấu trúc truyện kể.

Westbrook (2002) nhận thấy lời thoại ở các tác phẩm

của Somerset Maugham là phiên bản của lời thoại trong kịch

bản sân khấu vì Somerset Maugham đã lăn lộn trong lĩnh vực

sân khấu nhiều năm trước khi viết truyện ngắn. Điều này làm

nên khác biệt trong phong cách sáng tác của Somerset

Maugham với Anton Chekhov và với các nhà văn cùng thời

theo hướng cách tân. Khác với lời thoại trong tác phẩm của

Anton Chekhov vốn thiên về miêu tả, phân tích tâm lí nhân vật,

ít dựa vào cốt truyện, lời thoại trong truyện ngắn của Somerset

Maugham gắn liền với cốt truyện, được tổ chức theo trình tự

các cuộc thoại nối tiếp nhau trong mối quan hệ thời gian hay

nhân quả phản ánh kết cấu cốt truyện truyền thống theo tuyến

tính.

Tuy tổ chức hội thoại theo cách truyền thống, nhưng

điều đó không có nghĩa là thiếu tính bất ngờ để lôi cuốn độc

giả. Điều này có thể lí giải qua các chiến lược tạo biến động

trong dòng hội thoại của Somerset Maugham.

2.3. Tạo ra những biến động trong dòng hội thoại

Ở cấp độ vi mô, Somerset Maugham sử dụng các chiến

lược hội thoại để tạo ra những biến động trong dòng hội thoại.

Những biến động này có được không phải do ngẫu nhiên mà

dựa vào khả năng có thể phát sinh trục trặc trong cơ chế luân

phiên lượt lời. Những trục trặc đó gây ra một sự hụt hẫng trong

mong đợi của người tham gia giao tiếp. Để làm cho sự hụt hẫng

ấy giàu kịch tính, Somerset Maugham tạo ra sự dồn nén, bức

bối trong lòng nhân vật đến mức cần được giải tỏa, đồng thời,

ông sử dụng cặp kế cận không được chuộng, im lặng và hiệu

chỉnh ở lời đáp để tạo ra một độ vênh cần thiết trong việc đáp

ứng mong đợi đó. Độ vênh đó tạo ra những biến động trong

dòng hội thoại, làm người đọc phải dừng lại, ngẫm nghĩ để giải

15

mã các dấu hiệu ngôn ngữ xuất hiện một cách bất thường trên

văn bản.

2.3.1. Chiến lược tạo ra những biến động ở lời trao

Ở lời trao, Somerset Maugham tạo ra sự dồn nén, bức

bối trong lòng nhân vật đến mức cần được giải tỏa qua giao

tiếp, thông qua những công thức ngữ dụng thường dùng như

“Anh có biết X không?”, “Bà có nghe gì về Y chưa?”…. Đây là

cách Somerset Maugham để cho nhân vật tự tạo ra lượt lời để

có được quyền kể ra những nỗi niềm chất chứa trong lòng.

Dường như nhà văn không bận tâm lắm với chuyện tìm tòi cách

tân. Ông cứ đơn thuần dùng một từ cốt lõi là “suddenly” (“thình

lình, đột nhiên”) mà trong giao tiếp hàng ngày vốn vẫn thường

được dùng để chỉ một điều gì đấy bất ngờ, đột biến, hoặc các từ

đồng nghĩa trong lời dẫn thoại hoặc trần thuật, và đôi khi dùng

động từ chỉ hành động đột ngột đi kèm, để lưu ý độc giả về

những bất thường trong luân phiên lượt lời.

2.3.2. Chiến lược hội thoại tạo ra những biến động ở lời đáp

2.3.2.1. Sử dụng cặp kế cận không được chuộng

Với chiến lược này, Somerset Maugham buộc độc giả

phải dừng lại đặt dấu hỏi vì sao nhân vật không dùng cặp kế cận

được chuộng. Và khi tìm kiếm câu trả lời, độc giả buộc phải

chú ý đến đường dây liên kết giữa các lượt lời. Đường dây liên

kết này luôn chặt chẽ mang tính nhân quả, lượt lời này soi rọi

cho lượt lời kia, chúng mang trong đó những dấu hiệu ngôn ngữ

giúp lí giải cho những bất ngờ mà chúng tạo ra. Nó không giống

như hình thức luân phiên lượt lời của kiểu đối thoại rời rạc như

từng mảnh vụn (fragmentary dialogue) ở đó các cặp kế cận

dường như hoạt động tách biệt, không quan tâm gì đến môi

trường chung quanh chúng, như có thể thấy trong hội thoại của

các nhà văn theo hướng cách tân khác. Các cặp kế cận theo cấu

trúc không được chuộng dù có tạo bất ngờ nhưng vẫn phản ánh

một cấu trúc hội thoại được tổ chức theo kiểu truyền thống, lượt

lời này nối lượt lời kia trong một chuỗi móc xích tự động thành

một hệ thống nhất quán từ đầu đến cuối.

16

2.3.2.2. Sử dụng sự im lặng

Chiến lược này nhằm tạo ra sự bất thường trong kênh

phản hồi. Nhân vật có khi im lặng, bỏ qua lượt lời của mình, và

sự bỏ qua ấy tạo ra một sự khác biệt mang ý nghĩa chiến lược

trong luân phiên lượt lời. Hiệu quả đạt được qua chiến lược này

là: (i) tạo ra những gián đoạn trong mạch hội thoại nhằm khắc

họa một cách sinh động tâm trạng của nhân vật; (ii) tạo sự căng

thẳng, đồng thời thu hút sự chú ý của độc giả về phía nhân vật.

Somerset Maugham có cách lưu ý riêng dành cho độc

giả như sau: khi nhân vật chưa xuất hiện thì các cuộc thoại

trước đó diễn ra rất trơn tru, thông suốt. Nhưng từ khi có nhân

vật đó tham gia giao tiếp thì bắt đầu có nhiều trục trặc. Độc giả

liên tục nhận được tín hiệu của người thuật chuyện cho biết

nhân vật đang sử dụng triệt để chiến lược giữ im lặng qua các

cách biểu đạt trong lời thuật như “Once more Millicent said

nothing.” (Lại một lần nữa Millicent chẳng nói gì.), “Millicent

shrugged her shoulders.” (Millicent nhún vai.)… Đây là những

dấu hiệu mà các nhà văn thường dùng để cho biết nhân vật im

lặng. Somerset Maugham cũng theo thông lệ đó, nhưng ông đưa

những hành động im lặng riêng lẻ vào trong hệ thống lượt lời để

chúng đan kết với nhau thành chiến lược hội thoại.

2.3.2.3. Hiệu chỉnh

Theo cơ chế hiệu chỉnh thì người đang nói có cơ hội

trước tiên để nêu ra và hiệu chỉnh bất cứ trục trặc nào ở lượt lời

của mình khi đang nói giữa chừng hoặc ngay khi hoàn tất lượt

lời. Nhưng trong văn học thì để tác động mạnh đến tâm lí đối

ngôn, người đó có thể bỏ qua cơ hội hiệu chỉnh dành cho mình,

hoặc có thể dùng hiệu chỉnh khi muốn làm cho đối ngôn phải

chú ý đến điều họ nói.

Somerset Maugham dùng hiệu chỉnh để tạo ra những

biến đổi trong cấu trúc hội thoại từ đó đạt tới những hiệu quả

sau: (i) tạo ra những đoạn đứt khúc ở lời thoại buộc người nghe

lẫn độc giả phải dừng lại đặt dấu hỏi về mối quan hệ gia đình,

xã hội gia đình của nhân vật được đề cập; (ii) làm cho dòng hội

17

thoại bị thay đổi đột ngột thu hút sự chú ý của độc giả vào tâm

trạng của nhân vật đang kể chuyện; (iii) điều khiển dòng hội

thoại đi về hướng mục tiêu giao tiếp mà nhân vật cần đạt tới;

(iv) làm tăng mức độ căng thẳng, hồi hộp, đồng thời cho thấy

tính chất nghiêm trọng của vấn đề liên quan đến nhân vật; (v)

tạo tiếng cười.

Nhìn chung, việc dùng các chiến lược hội thoại nhiều

hay ít không quan trọng bằng việc dùng chúng như thế nào và

vào lúc nào. Có chiến lược chỉ được sử dụng có một lần trong

truyện kể, nhưng đó là lần quan trọng, không có nó sẽ không

thành truyện. Có những chiến lược được sử dụng nhiều lần theo

chiều tăng cấp để tác động mạnh đến đối thể giao tiếp và quan

trọng hơn là để tác động mạnh đến người đọc. Thời điểm thực

hiện chiến lược hội thoại có thể rơi vào những tình huống căng

thẳng, kịch tính trong diễn tiến cốt truyện, hoặc có thể rơi vào

lượt lời kết của nhân vật (thường là nhân vật chính) khi truyện

khép lại để tạo dư âm trong lòng độc giả. Tùy theo mục tiêu

giao tiếp mà Somerset Maugham sử dụng chiến lược hội thoại

theo một mức độ phù hợp để tạo ra hiệu quả cần thiết.

2.4. Tiểu kết

Các chiến lược hội thoại nêu trên đều có những mục

tiêu cụ thể, song chúng không đứng tách biệt, riêng lẻ mà phối

hợp với nhau để tạo ra một hiệu quả chung về mặt tâm lí, đó là

lôi cuốn độc giả vào những tình tiết bất ngờ, thú vị trong quá

trình tương tác giữa các nhân vật.

CHƢƠNG III

CÁC CHIẾN LƢỢC HỘI THOẠI VẬN DỤNG

NGUYÊN TẮC CỘNG TÁC VÀ LỊCH SỰ

Chương này nhận diện và phân tích các chiến lược chi

phối nội dung hội thoại và mối quan hệ liên nhân giữa các nhân

vật trong truyện ngắn của Somerset Maugham. Tổng cộng có

sáu chiến lược hội thoại được gọi tên theo tác dụng, hiệu quả

của chúng.

18

3.1. Chiến lƣợc thiết lập và duy trì mối quan hệ hài hòa

trong giao tiếp liên nhân

Chiến lược này đáp ứng được chức năng cơ bản nhất

của các nguyên tắc hội thoại, nhất là nguyên tắc lịch sự, đó là

thiết lập và duy trì mối quan hệ tốt đẹp trong giao tiếp. Tùy theo

những mối quan hệ xã hội khác nhau và mức độ tham gia của

các biến độc lập như mục tiêu giao tiếp, thiện cảm, các dạng

quyền lực khác nhau trong từng tình huống cụ thể mà nhân vật

chọn lựa hành động ngôn từ phù hợp với hành vi lịch sự cần thể

hiện.

3.2. Chiến lƣợc tạo hiệu quả trong thuyết phục, thƣơng

lƣợng

Chiến lược này có mục tiêu, ý đồ giao tiếp rõ nét là

nhằm thuyết phục đối ngôn suy nghĩ và hành động theo cách

như mình mong muốn. Việc vi phạm phương châm hội thoại

hay bỏ qua nguyên tắc lịch sự suy cho cùng chẳng qua là nhằm

làm cho đối ngôn dễ dàng chấp nhận thay đổi quan điểm, nhận

thức, niềm tin…của mình.

3.3. Chiến lƣợc giải quyết những rào cản, xung đột văn hóa

Chiến lược này được sử dụng cho những truyện có tình

huống giao tiếp liên văn hóa, và đặc biệt là chùm truyện viết về

những người ở phương Tây sang các hòn đảo thuộc địa sinh

sống, làm việc. Mặc dù số phận của mỗi người mỗi khác, nhưng

trong đời sống giao tiếp, họ cùng chịu những thách thức của

một nền văn hóa với những hệ thống giá trị khác biệt. Trước

những thách thức đó, dù muốn hay không họ buộc phải chọn

lựa và hành động. Điều mà Somerset Maugham quan tâm đó là

hiểu và đánh giá đúng những giá trị văn hóa để từ đó có thể

chọn lựa chiến lược giao tiếp phù hợp trong môi trường đa văn

hóa, đa ngôn ngữ. Hơn thế nữa, khả năng thích nghi cũng như

một thái độ rộng mở trước những khác biệt văn hóa cũng là

những nhân tố đảm bảo thực hiện thành công chiến lược hội

thoại này.

3.4. Chiến lƣợc tạo ra hàm ngôn

19

Chiến lược này được xây dựng dựa trên những nguyên

tắc hội thoại làm xuất hiện những hàm ngôn phi qui ước.

Somerset Maugham không tạo hàm ngôn theo hướng cách tân

để lôi cuốn độc giả vào cuộc chơi đồng sáng tạo, mà để cho độc

giả ở vai truyền thống của người nghe kể chuyện, vừa lắng nghe

vừa quan sát, đánh giá để cảm thụ hết những ẩn ý trong lời thoại

nhân vật. Với vai giao tiếp này, độc giả có lợi thế nhìn thấy rõ

mục tiêu, ý đồ sử dụng chiến lược hội thoại của nhân vật. Còn

nếu như theo hướng cách tân, thì có thể độc giả cần phải tham

gia vào quá trình tạo nghĩa, sắp xếp lại những mảnh hội thoại có

vẻ không đầu không đuôi để biết được nhân vật muốn gì qua

những hành động ngôn từ nhất định. Theo hướng truyền thống,

độc giả có thể vận dụng nguyên tắc cộng tác và nguyên tắc lịch

sự để hiểu được vì sao lại có những trường hợp vi phạm phương

châm hội thoại tạo ra hàm ngôn. Tác giả và độc giả cộng tác

theo nguyên tắc tác giả là người lập mã, độc giả là người giải

mã dựa theo những tín hiệu ngôn ngữ mà tác giả đã cố tình tạo

ra để lưu ý độc giả.

3.5. Chiến lƣợc lƣợc tạo yếu tố hài hƣớc, mỉa mai

Somerset Maugham tạo ra một độ chênh giữa lời nói

của nhân vật và bản chất con người của họ, từ đó vẽ nên những

bức tranh biếm họa đầy nét hóm hỉnh, mỉa mai về một thế giới

nghịch lí do con người tự tạo ra. Để xác định được hiệu quả của

chiến lược này, người đọc cần chọn một vị trí khác với vị trí của

nhân vật, một vị trí mà người đọc có thể nhìn thấy và hiểu được

điều mà nhân vật không thể nhìn thấy và thông hiểu.

3.6. Chiến lƣợc tạo kịch tính cho truyện kể

Chiến lược này nhằm tạo ra những thay đổi bất ngờ,

nhưng hợp lí, cả trong cốt truyện lẫn trong phương thức xây

dựng tính cách nhân vật. Với chiến lược này, Somerset

Maugham có thể dịch chuyển nhân vật hay tình huống từ trạng

thái này sang trạng thái khác, theo hướng tích cực hoặc tiêu cực,

tốt hơn hay xấu đi từ đó tạo ra kịch tính. Không như Anton

Chekhov, ông không để nhân vật thoát vai hoàn toàn để nhập

20

vào vai trái ngược hẳn nhằm tạo ra kịch tính. Ông chỉ tạo ra sự

thay đổi trong trạng thái như cách các nhà văn thường làm trong

quá trình xây dựng tính cách nhân vật hay diễn tiến cốt truyện.

3.7. Tiểu kết

Các chiến lược trình bày ở chương này được nhận dạng

và phân tích dựa trên nguyên tắc cộng tác và lịch sự. Ranh giới

giữa các chiến lược hội thoại đôi khi không thể phân định rõ

ràng vì chúng có thể được sử dụng nhằm đến nhiều tác dụng

giao tiếp cùng một lúc.

KẾT LUẬN

Vận dụng lí thuyết về hội thoại và ngữ dụng học giúp ta

xác lập được các chiến lược hội thoại trong truyện ngắn tiêu

biểu của Somerset Maugham. Các chiến lược đó tác động đến

cấu trúc, nội dung hội thoại và mối quan hệ liên nhân của các

nhân vật.

Về mặt cấu trúc hội thoại, tổ chức các cuộc thoại và

lượt lời theo điểm nhìn trần thuật là chiến lược lấp các ô trống

phù hợp trong hệ thống văn bản hội thoại văn học, đảm bảo tính

chặt chẽ và nhất quán trong sự phân bố các cuộc thoại và lượt

lời cũng như trong việc chọn lựa thực hiện hành động ngôn từ

và sử dụng phương tiện ngôn ngữ phù hợp với vai giao tiếp của

nhân vật. Nhìn ở phương diện tổ chức cục bộ, chiến lược hội

thoại khai thác những chỗ có khả năng dẫn đến trục trặc trong

hệ thống điều hành lượt lời để tạo ra biến động trong dòng hội

thoại. Chiến lược tạo lượt lời một cách đột ngột ở lời trao tạo sự

chú ý cho độc giả, buộc họ phải dừng lại, ngẫm nghĩ để giải mã

các dấu hiệu ngôn ngữ xuất hiện một cách bất thường trên văn

bản. Tương tự, ba chiến lược chính làm nên biến động ở lời đáp

là cặp kế cận không được chuộng, im lặng và hiệu chỉnh cũng

mang lại bất ngờ cho cả nhân vật lẫn độc giả vì chúng tạo ra

một sự hụt hẫng trong mong đợi của các bên tham gia giao tiếp

21

(ở đây, độc giả cũng là đối thể giao tiếp) và chúng tuân theo qui

luật tương tác, chứ không phải ngẫu nhiên tùy tiện.

Khi khảo sát các chiến lược chi phối cấu trúc hội thoại,

chúng tôi không thể đi sâu tìm hiểu khả năng tham gia tạo nghĩa

của chúng do chú trọng nhiều hơn đến những biến động trong

mạch hội thoại. Đây là một vấn đề cần được nghiên cứu do

những trục trặc trong mạch hội thoại không chỉ dừng lại ở hình

thức bề mặt của hội thoại mà còn có thể báo hiệu một sự thay

đổi trong quan hệ giao tiếp liên nhân.

Về mặt nội dung hội thoại và tương tác liên nhân, có

sáu chiến lược hội thoại được được gọi tên theo tác dụng, hiệu

quả của chúng:

1. Chiến lược thiết lập và duy trì mối quan hệ hài hòa

trong giao tiếp liên nhân. Chiến lược này được sử dụng linh

hoạt tùy theo mức độ quan hệ xã hội, mục tiêu giao tiếp, và sự

hiện diện của các yếu tố tâm lí, cá nhân người tham gia hội

thoại. Tùy vào văn hóa ứng xử của mỗi quốc gia, người tham

gia giao tiếp có cách nhìn nhận về mức độ và kiểu loại bù đắp

thể diện khác nhau. Do vậy, cần tìm hiểu cách thức một loại

hành động ngôn từ được nhìn nhận như thế nào từ phía người

nói lẫn người nghe, cũng như cách thức mà họ thương thảo khi

thực hiện hành động ngôn từ này.

2. Chiến lược tạo hiệu quả trong thuyết phục, thương

lượng. Mục đích của chiến lược này là nhằm thuyết phục đối

ngôn suy nghĩ và hành động theo cách như mình mong muốn

trên cơ sở tạo ra “tính có lợi” của phát ngôn làm cho người nghe

dễ dàng chấp nhận. Vận dụng phương châm hội thoại và

nguyên tắc lịch sự người đọc có thể nhận dạng chiến lược này

qua cách thức người nói sử dụng phương tiện ngôn ngữ (thức

giả định, từ tình thái, từ ngữ xưng hô, biểu thức rào đón…) để

22

giảm thiểu mức độ đe dọa thể diện cho cả người nói lẫn người

nghe.

3. Chiến lược giải quyết những rào cản, xung đột văn

hóa. Chiến lược này được thực hiện thông qua khả năng vận

dụng nguyên tắc cộng tác và nguyên tắc lịch sự trên cơ sở hiểu

và đánh giá đúng những giá trị văn hóa khác biệt. Thực hiện

chiến lược này, người tham gia giao tiếp cần có khả năng thích

nghi với tập quán ứng xử đặc thù của từng cộng đồng văn hóa xã

hội nhất định.

4. Chiến lược tạo ra hàm ngôn. Dựa trên lí thuyết về hội

thoại và lịch sự, độc giả có thể nhận ra hàm ngôn hội thoại phi

qui ước mà Somerset Maugham tạo ra. Bằng cách vi phạm

nguyên tắc cộng tác hay nguyên tắc lịch sự, nhân vật có thể

ngầm bảo với đối ngôn nhiều điều hơn những gì họ nói ra. Với

vai truyền thống của người nghe kể chuyện, độc giả có thể vừa

lắng nghe vừa quan sát để cảm thụ hết những ẩn ý trong lời

thoại nhân vật. Họ có cái lợi thế nhìn thấy rõ mục tiêu, ý đồ sử

dụng chiến lược lịch sự của nhân vật, một điều mà người tham

gia hội thoại không phải lúc nào cũng cảm nhận được, nếu

không chú ý đến thái độ, cách thức, phương tiện ngôn ngữ mà

người nói sử dụng trong một tình huống giao tiếp cụ thể.

5. Chiến lược tạo yếu tố hài hước, mỉa mai. Đường

hướng mà Somerset Maugham chọn lựa trong việc triển khai

chiến lược hội thoại này là tạo ra sự bất tương thích giữa tính

cách nhân vật và lời nói của họ. Sự bất tương thích này thể hiện

qua việc nhân vật vi phạm nguyên tắc cộng tác khi dùng ngôn

ngữ cường điệu hóa cảnh ngộ của mình, hay cho thấy ảo tưởng

về quyền lực bản thân, hoặc sử dụng chiến lược lịch sự một

cách bất thường trong ứng xử với người thân thuộc. Chiến lược

hội thoại này cần được xem xét trong quan hệ giữa nội dung lời

thoại với cách thức thực hiện lời thoại gắn với ngữ cảnh cụ thể.

23

6. Chiến lược tạo kịch tính cho truyện kể. Kịch tính

được tạo ra không chỉ đơn thuần là nhân vật nói điều trái với

mong đợi của mọi người mà còn ở cách thức nhân vật nói ra

điều không mong đợi ấy, vì nó bao hàm thái độ tiếp cận sự việc

theo một hướng mà không ai dự liệu tới nhưng nhất quán với

tính cách nhân vật. Nhận diện chiến lược này từ góc độ cộng tác

hội thoại và lịch sự sẽ giúp độc giả nhìn thấy sự đa dạng trong

cách tạo ra những thay đổi bất ngờ, nhưng hợp lí, cả trong cốt

truyện lẫn trong phương thức xây dựng tính cách nhân vật của

Somerset Maugham.

Có thể nói, vận dụng các nguyên tắc cộng tác và lịch sự

là một trong những phương thức giúp độc giả giải mã được các

tín hiệu ngôn ngữ nghệ thuật hàm chứa nhiều tầng nghĩa khác

nhau cũng như những nét tinh tế, ý nhị trong hệ thống hội thoại

ở truyện ngắn của Somerset Maugham. Hiệu quả nghệ thuật

được tạo ra từ các chiến lược hội thoại cũng có thể được nhận

biết qua các nguyên tắc ngữ dụng trên. Điều cần chú ý là việc

nghiêng về nguyên tắc nào là còn tùy theo mục tiêu của mỗi

truyện kể và tùy theo mức độ hợp lí mà nguyên tắc đó được vận

dụng cho từng tình huống giao tiếp cụ thể. Ranh giới giữa các

chiến lược hội thoại đôi khi cũng không thể phân định rõ ràng

vì chúng có thể được sử dụng nhằm đến nhiều tác dụng giao

tiếp cùng một lúc. Ngay trong cùng một phát ngôn cũng có thể

chứa những biểu thức ngôn ngữ phục vụ cho cả chiến lược tác

động đến cấu trúc hội thoại lẫn mối quan hệ tương tác giữa các

nhân vật. Đây cũng là một trở ngại khiến chúng tôi không thể

lấy tần suất xuất hiện của các chiến lược hội thoại để làm rõ

chiến lược nào là nổi trội trong cách hành văn của Somerset

Maugham. Vấn đề này cần được tiếp tục nghiên cứu dưới ánh

sáng của khoa học liên ngành.

DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

1. Nguyễn Hòa Mai Phương (2013a), “Chiến lược lịch sự

qua truyện Mưa của Somerset Maugham”, Đại học Thủ

Dầu Một, số 2 (9), tr. 19 – 25.

2. Nguyễn Hòa Mai Phương (2013b), “Phân tích hội thoại

trong văn học từ góc độ ngôn ngữ học”, Đại học Thủ

Dầu Một, số 4 (11), tr. 53 – 59.

3. Nguyễn Hòa Mai Phương (2014a) “Mối quan hệ giữa

ngữ cảnh và tri nhận: Một phân tích qua truyện ngắn

Ông Từ nhà thờ của Somerset Maugham”, Khoa học Xã

hội TP. HCM, số 3 (187), tr. 30 – 34.

4. Nguyễn Hòa Mai Phương (2014b) “Tiền giả định của

nhóm động từ thực hữu và phi thực trong phát ngôn

tiếng Anh”, Khoa học Xã hội TP. HCM, số 5 (189), tr.

53 – 59.

5. Nguyễn Hòa Mai Phương (2014c) “Kỳ vọng trong giao

tiếp liên nhân”, Tạp Chí Khoa học ĐHSP. TP.HCM, số

60 (94), tr. 74 – 80.