Beth nesaf i hawliau plant yng Nghymru?

Rhian Croke, Cydgysylltydd Grŵp Monitro Confensiwn y

Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn 5

Gorffennaf 2011.

Cyflwyniad

Heddiw rwy’n siarad ar ran Grŵp Monitro Confensiwn y Cenhedloedd Unedig

ar Hawliau’r Plentyn (y Confensiwn) Cymru a sefydlwyd yn 2002 ychydig cyn

yr 2il broses adrodd reolaidd i Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r

Plentyn. Mae Grŵp Monitro’r Confensiwn yng Nghymru yn gynghrair

genedlaethol o sefydliadau anllywodraethol ac academaidd. Prif waith y grŵp

hwn yw paratoi adroddiad amgen y cyrff anllywodraethol i Bwyllgor y

Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn.

Fodd bynnag, ers 2002, mae Grŵp Monitro Confensiwn y Cenhedloedd

Unedig ar Hawliau’r Plentyn wedi cynyddu mewn maint a grym gan arwain at

nifer cynyddol o asiantaethau’n ymgysylltu a datblygu eu dealltwriaeth eu

hunain yn ogystal â dealltwriaeth partneriaid eraill o bwysigrwydd y

Confensiwn. Mae’r asiantaethau hyn hefyd yn datblygu llais adeiladol pwysig

ond beirniadol sy’n monitro dyletswydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y

DU i sicrhau hawliau’r plentyn. Mae dylanwad adroddiad Grŵp 2006 y cyrff

anllywodraethol, sef Cywiro’r Cam: realiti hawliau plant yng Nghymru gan

Grŵp Monitro’r Confensiwn yn tystio i hyn, ynghyd ag adroddiad amgen y cyrff

anllywodraethol swyddogol i’r Pwyllgor sef, Aros, Edrych, Gwrando: sut mae

gwireddu hawliau plant yng Nghymru. Roedd y ddau adroddiad yn erbyn

Sylwadau Crynhoi’r Pwyllgor ar Hawliau’r Plentyn 2002.

Mae deinameg proses adrodd y Confensiwn Ar Hawliau’r Plentyn a Sylwadau

Crynhoi’r DU sy’n seiliedig ar awdurdod y fframwaith hawliau dynol

rhyngwladol wedi dod yn ddull digyffelyb ar gyfer ysgogi trafodaeth yng

Nghymru a rhoi pwysau ar lywodraeth i fynd i’r afael yn llwyr â’r Confensiwn

ar Hawliau’r Plentyn a gwneud newidiadau i ddeddfwriaeth a pholisïau.

Ers 2002, mae’r gwaith o lunio polisïau strategol yng Nghymru wedi bod yn

gynyddol seiliedig ar y Confensiwn. 1 Mae’r Grŵp a’u partneriaid wedi bod yn

allweddol yn y gwaith o gynghori a dylanwadu ar Lywodraeth Cymru i

ddatblygu strwythurau effeithiol i gefnogi persbectif hawliau plant ar draws

peirianwaith y Llywodraeth.

1 Examples of WAG policy underpinned by the CRC, National Service Framewok for Children, Young People and Maternity Services (NSF), National Youth Offending Strategy, Sexual Health and Well-being Strategy, Rights to Action, Extending Entitlement and Fairer Future for Our Children.

Ar ôl bron i flwyddyn o lobïo dyfal gan Grŵp Monitro’r Confensiwn, gan

ddadlau o blaid gwneud Llywodraeth Cymru’n atebol i blant wrth iddynt

sicrhau eu hawliau, efallai i hyn gael ei amlygu wrth i Rhodri Morgan, y Prif

Weinidog ar y pryd, gyhoeddi’r posibilrwydd o sicrhau bod egwyddorion

Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plant yn cael eu gwneud yn

rhan annatod o’r gyfraith ar ran plant Cymru. Manteisiodd y Grŵp ar y cyfle

hwn gan gynghori ar y dull gorau o ddatblygu Mesur, gan fynd ati’n ddygn i

lobïo a chynghori gydol y cyfnod ymgynghori a thaith ddeddfwriaethol y Mesur

yn 2010.

Hawliau plant yn cael eu diystyru yng Nghymru

Fodd bynnag, mae’n bwysig cydnabod yn y fan hon bod yr her o sicrhau

hawliau dynol plant yn dal i fodoli ac nid yw realiti presennol profiad plant yr

hyn y dylai ei fod mewn cenedl ffyniannus, ddatblygedig.

Mae’n gwbl annigonol bod 1 plentyn o bob 3 (36% o blant Cymru) yn byw

mewn tlodi (cartrefi sydd 60 % yn is na’r incwm canolrifol), bod plant tlawd 5

gwaith yn llai tebygol o gael mynediad at le chwarae diogel yn yr awyr agored,

bod plant Sipsiwn a Theithwyr yn cael eu disgrifio gan Gymdeithas Feddygol

Prydain fel y grŵp sydd yn y “perygl mwyaf” yn y system iechyd, bod gan

blant sy’n derbyn gofal ganlyniadau llawer is na’u cyfoedion, bod adroddiad

diweddar gan Barnardo’s yn dweud ei fod yn ymwybodol o 2,756 o blant sy’n

ddioddefwyr troseddau cam-fanteisio’n rhywiol fel meithrin perthynas

amhriodol a masnachu, bod pobl ifanc yng Nghymru (rhwng 16 a 29 oed) yn

llawer mwy tebygol o ddioddef gwahaniaethu, aflonyddu neu

droseddu na thrigolion dros 40, bod plant anabl yn aml yn ofidus nad yw eu

llais yn cael ei ystyried o ddifrif, a’u bod yn cael trafferth defnyddio

gwasanaethau maen nhw wirioneddol eu hangen.

Rhaid i ni hefyd gofio y gall plant gael eu taro a’u niweidio’n gyfreithlon gan

oedolion o hyd, bod plant sy’n ceisio lloches yn dal i gael eu cadw ac yn aml

iawn yn cael eu halltudio’n ôl i wledydd anniogel, a bod y DU yn dal i garcharu

plant ar gyfradd uwch na gweddill gwledydd Gorllewin Ewrop. Mae’r rhain yn

feysydd polisi nad ydynt wedi’u datganoli ond mae angen i ni barhau i ystyried

sut y gallwn ddylanwadu’n effeithiol er mwyn newid y sefyllfa i blant mewn

perthynas â’r meysydd hyn lle mae hawliau plant yn cael eu diystyru.

Mae’r holl resymau uchod yn dangos bod yn rhaid i ni yng Nghymru barhau i

ymdrechu i roi gwedd ffurfiol ar hawliau dynol plant a’u prif ffrydio, gan

sylweddoli y dylid cydnabod plant yn yr un modd ag oedolion, yn bobl sydd â

hawliau dynol. Mae angen i ni barhau i berffeithio’r strwythurau a fydd yn

gwneud hyn yn realiti.

Beth nesaf i hawliau plant yng Nghymru?

Mae’r datblygiad radical a blaengar a geir ym Mesur Hawliau Plant a Phobl

Ifanc (Cymru) 2011 yn gyfle pwysig i ni fwrw ymlaen ymhellach â’r gwaith o

sefydlu agwedd seiliedig ar hawliau dynol ar gyfer plant. Os yw’n cael ei

weithredu’n effeithiol, gall helpu’r Llywodraeth i ddatblygu gwell cyd-

ddealltwriaeth gyfannol o hawliau dynol plant a’r gwaith o’u gweithredu. Mae’n

rhoi’r cyfle i ni greu mecanwaith atebolrwydd cyfreithiol cadarn nad yw’n

bodoli yn unman arall yn y DU ar gyfer gwarchod hawliau sifil, gwleidyddol,

cymdeithasol, economaidd a diwylliannol plant. Mae’n gyfle i dorri tir newydd!

Er mwyn i’r ddeddfwriaeth lwyddo, ni all fod yn rhywbeth a geir mewn llyfr

statud yn unig gan fod angen adnoddau effeithiol i’w gweithredu (o ran pobl

ac arian). Dyma pam mae dealltwriaeth o’r Confensiwn ei hun a dealltwriaeth

o’r testunau atodol a chyfreitheg Pwyllgor Hawliau’r Plentyn mor bwysig. Yn ôl

Jane Williams a Simon Hoffman, Ysgol y Gyfraith, Prifysgol Abertawe, mae

angen sefydlu cymuned sy’n medru dehongli er mwyn cynorthwyo’r

Llywodraeth i gydymffurfio â’r egwyddor ‘sylw dyledus’. Mae cynnwys

Comisiynydd Plant Cymru yn ffurfiol (a gydnabyddir gan y ddeddfwriaeth ei

hun), y sector Gwirfoddol a’r plant a’r bobl ifanc eu hunain yn rhan hanfodol

o’r gwaith o gynnig cyngor, meithrin gallu a chynorthwyo i ddehongli beth yn

union y mae cydymffurfio ag erthyglau’r Comisiwn yn ei olygu yng nghyd-

destun Cymru.

Nod y Mesur yw annog y llywodraeth i fynd ati’n ddyfal yn hytrach na rhoi

atebion unigol ymatebol os oes achosion a hawliau’n cael eu diystyru. Bydd

cydymffurfio â’r ddyletswydd yn golygu sicrhau rheolaethau mewnol digonol,

addysgu (gweision sifil yn benodol), casglu a monitro data, asesiadau effaith -

yn union fel roedd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn erfyn amdanynt ac

rydym eisoes wedi cyfeirio atynt heno wrth sôn am y mesurau cyffredinol o

ran gweithredu. Mae rheolaethau allanol yn dod ar ffurf heriau o dan gyfraith

gyhoeddus, gan herio pa mor gyfreithlon yw camau a gymerir gan y cyfreithiol

cyhoeddus o ran cyfreithlondeb gweithredu’r llywodraeth, cwynion

gweinyddol, arolygiadau, archwiliadau gan gomisiynwyr, a phrosesau craffu

archwilio a seneddol (Williams J, 2011).

Gan ddychwelyd nawr i’r mesurau cyffredinol eraill o ran gweithredu

sy’n rhan annatod o waith gweithredu llwyddiannus y mesur. Mae angen

i ni gael:

Cynllun Gweithredu Cenedlaethol Cadarn y mae Llywodraeth Cymru,

Awdurdodau Lleol a Chyrff Cyhoeddus yn gyfrifol amdano.

Mae polisïau a strategaethau da iawn ar gael, a chydnabuwyd hyn ym

mhroses adrodd ar y Confensiwn yn 2008, ond mae’r bwlch sylweddol rhwng

polisi a gweithredu yn parhau. Mae angen gweithredu clir erbyn hyn. Mae

Llywodraeth Cymru eisoes wedi cychwyn ar y gwaith yn llwyddiannus, ond

mae angen adolygu’r cynllun gweithredu cyfredol er mwyn cael fframwaith

monitro clir gyda chanlyniadau clir ar gyfer plant a phobl ifanc. Yn anad dim,

mae’n rhaid cyflawni’r cynllun gweithredu mewn partneriaeth ag awdurdodau

lleol a chyrff cyhoeddus eraill. Ni all Llywodraeth Cymru sicrhau newid i blant

ar ei phen ei hun, mae’n rhaid i’r rhai sy’n ceisio sicrhau hawliau plant gymryd

cyfrifoldeb a gweithio mewn partneriaeth.

Llywodraeth Gydgysylltiedig

Rydym wedi gweld peth dirywiad yng Nghymru mewn perthynas â hyn yn

ddiweddar. Mae’n hanfodol ein bod yn sicrhau bod strwythurau ar waith sydd

ag adnoddau digonol i lywio’r gwaith cydgysylltu a monitro’n effeithiol o ran

gweithredu’r Confensiwn ar draws y Llywodraeth. Ar un adeg, roedd gennym

Weinidog dros Blant ym mhortffolio’r Uwch Weinidog, ond erbyn hyn mae

gennym Ddirprwy Weinidog sydd â chylch gorchwyl llawer ehangach. Mae’r

rôl hon yn haeddu mwy o awdurdod a dylid cael cyfrifoldeb clir am weithredu’r

Confensiwn. Mae angen cryfhau Pwyllgor y Cabinet ar gyfer plant a phobl

ifanc a’i wneud yn gyfrifol am oruchwylio’r gwaith o weithredu’r Confensiwn yn

effeithiol. Bu peth torri ar y gyllideb o ran nifer y gweision sifil sy’n gyfrifol am

weithredu hawliau. Nid yw hyn yn dderbyniol chwaith ac mae angen uned

hawliau plant trawsbynciol yn Llywodraeth Cymru sydd ag awdurdod ac

adnoddau digonol.

Yn union fel gyda Llywodraeth Cymru, mae angen i Lywodraeth

gydgysylltiedig ar gyfer plant hefyd fod yn rhan o gylch gwaith awdurdodau

lleol o ran eu dulliau o ymdrin â llywodraethu corfforaethol. Mae angen

cynnwys atebolrwydd y Confensiwn ym mhob swydd-ddisgrifiad. Dylid

datblygu polisïau a chanllawiau ar gyfer staff er mwyn dangos sut y gallant

ymgorffori agweddau ar hawliau dynol plant yn eu harferion gwaith. Dylid

hefyd ymgorffori amcanion a thargedau hawliau plant yn eu trefniadau rheoli

perfformiad gan gynnwys targedau CAMPUS mewn cynlluniau busnes

rhanbarthol. Yn olaf, mae angen i awdurdodau lleol sicrhau mai uwch reolwyr

sy’n gyfrifol am gydgysylltu’r gwaith o weithredu’r Confensiwn.

Mewn perthynas â chraffu ar benderfyniadau a pholisïau Gweinidogion

Cymru, mae angen i Gynulliad Plant a Phobl Ifanc Cymru a Phwyllgorau eraill

y Cynulliad Cenedlaethol sicrhau eu bod yn craffu ar y gwaith o weithredu’r

cynllun gweithredu cenedlaethol ar hawliau plant. Mae angen iddynt hefyd

graffu ar y gwaith o weithredu Sylwadau Crynhoi 2008 yn ogystal â datblygu

eu rôl atebolrwydd wrth graffu ar benderfyniadau a pholisïau Gweinidogion

gan sicrhau eu bod yn cydymffurfio â Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc

(Cymru).

Ar lefel awdurdodau lleol, dylai pwyllgorau craffu hefyd graffu ar

benderfyniadau cabinet awdurdodau lleol er mwyn pennu a ydynt yn

cydymffurfio â’r Confensiwn.

Cyllidebu ar gyfer Hawliau Plant

Unwaith eto, mae’n galondid gweld fod Cymru ar y blaen o ran Cyllidebu ar

gyfer Plant ac mae ganddi ddulliau tryloyw o ddangos cyfran y gwariant ar

blant.

Erbyn hyn, mae cyllidebu tryloyw yn bwysicach nag erioed yn y cyfnod hwn o

gyni ariannol. Os gall y Llywodraeth ddangos ei bod yn cyflawni ei

hymrwymiad yn erthygl 4 i wario ‘hyd eithaf yr adnoddau sydd ar gael iddi’ ar

sicrhau hawliau plant, yna ni fydd angen i’r gymuned anllywodraethol ei

herio’n gyfreithiol dan y ddeddfwriaeth newydd mewn perthynas â’r

Llywodraeth yn cydymffurfio ag erthygl 4.

Dylem barhau i wella’r systemau angenrheidiol a fydd yn golygu bod modd

dadansoddi holl wariant y Llywodraeth yn rheolaidd ym mhob un o’i

chyllidebau yn y dyfodol, yn ogystal â sicrhau bod y broses gynllunio ac

adrodd yn gwneud cysylltiadau gwell rhwng cyllidebau a chanlyniadau ar

gyfer plant a phobl ifanc. Dylid sicrhau fod hyn yn digwydd ar lefel

awdurdodau lleol hefyd.

Asesiadau effaith ar hawliau plant

Un o’r ffyrdd gorau o graffu ar y Confensiwn a sicrhau ei fod yn sail i’r

penderfyniadau a wneir yw defnyddio’r dull Asesiadau Effaith ar Hawliau

Plant. Mae’r dull hwn yn meithrin proses o brofi polisïau, deddfwriaeth,

penderfyniadau cyllidebu a phenderfyniadau yn rheolaidd er mwyn pwyso a

mesur eu heffaith ar blant a gweld a ydynt yn cydymffurfio â’r Confensiwn.

Dyma fan cychwyn persbectif hawliau plant systematig mewn prosesau

gweithio a gwneud penderfyniadau ar gyfer gweithgareddau sy’n effeithio ar

blant a phobl ifanc. Hyd yn hyn, nid yw Llywodraeth Cymru wedi defnyddio’r

dull hwn er bod asesiadau effaith wedi’u cynnal mewn perthynas â

chynaliadwyedd, cydraddoldeb a chynllun yr iaith Gymraeg, ond mae’n

ymddangos eu bod wrthi’n comisiynu contractwr i ddatblygu dull o’r fath, sy’n

gam cadarnhaol. Hefyd o ddiddordeb ar lefel awdurdodau lleol, mae

Awdurdod Lleol Caerdydd wrthi’n ymchwilio i’r model gorau o asesiadau

effaith ar hawliau plant er mwyn ei ddefnyddio i sefydlu’r Confensiwn yn ei

brosesau gwneud penderfyniadau ei hun.

Casglu Data

Mae Llywodraeth Cymru’n haeddu cael ei llongyfarch am ei Monitor Lles Plant

a Phobl Ifanc gan ei fod yn dangos bod modd i Lywodraeth gael dealltwriaeth

gywir o fywydau plant a sut i wella canlyniadau i blant. Mae casglu’r data hwn

yn gyson yn hanfodol er mwyn i’r Llywodraeth wneud penderfyniadau priodol

er budd plant a phobl ifanc ledled Cymru. Gellir hefyd canmol yr ail fonitor a

gyhoeddwyd yn 2011 oherwydd ei fod yn cynnwys barn plant am eu bywydau

gan gefnogi, am y tro cyntaf, y persbectif hawliau dynol y dylid cydnabod mai

plant yw’r arbenigwyr ar eu bywydau eu hunain ac y dylai eu profiadau

ddylanwadu ar y gwaith o lunio polisïau. Mae’n amlwg fod ganddo le i wella ac

y dylai gynnwys data sydd wedi’i ddadgyfuno ymhellach a dangosyddion ar

hawliau plant. Fodd bynnag, mae’n gasgliad cadarnhaol o ystadegau yn erbyn

y saith nod craidd ac mae’n cydnabod fod lles plant a phobl ifanc yn ddibynnol

ar fyrdd o ffactorau.

Codi ymwybyddiaeth o hawliau plant

Nid wyf am fanylu ar hyn gan fod Louise wedi crybwyll rhai o’r datblygiadau

cadarnhaol mewn perthynas â gweithredu erthygl 42 (codi ymwybyddiaeth o’r

Confensiwn) yng Nghymru. Fodd bynnag, hoffwn ategu pa mor bwysig yw

hyrwyddo gwybodaeth a dealltwriaeth o’r Confensiwn a pha mor bwysig yw

mynd ati ar sail y Confensiwn er mwyn sicrhau ei fod yn cael ei weithredu’n

llwyddiannus yng Nghymru. Fel y nododd Pwyllgor y Cenhedloedd Unedig,

“os nad yw’r oedolion sydd ymysg plant… yn deall goblygiadau’r Confensiwn,

ac yn bwysicach fyth, yn deall ei fod yn cadarnhau statws cyfartal y plentyn fel

un sydd â hawliau, mae’n annhebygol iawn y bydd yr hawliau a nodir yn y

Confensiwn yn cael eu gwireddu”.

Mae angen i’r Llywodraeth nawr lunio strategaeth gynhwysfawr i hyrwyddo

gwybodaeth a dealltwriaeth o’r Confensiwn yng Nghymru, gyda

chyfarwyddebau clir i gyrff proffesiynol ymgorffori’r Confensiwn yn eu

cwricwlwm a’u safonau galwedigaethol. Mae angen hefyd i’r holl weithwyr

proffesiynol sy’n gweithio gyda phlant ac ar eu rhan dderbyn hyfforddiant

statudol cynhwysfawr parhaus ar y Confensiwn cyn ac ar ôl cymhwyso a dylid

dysgu’r Confensiwn yn yr ysgol.

Dylai Atodlen 5 y Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) gynnig

cyfleoedd sylweddol i ddatblygu’r uchod ymhellach.

Y Camau nesaf ar gyfer Grŵp Monitro’r Confensiwn

Yn olaf, bydd Grŵp Monitro’r Confensiwn yn parhau gyda’i rôl o fonitro’r

Llywodraeth a’i gwneud yn atebol am weithredu’r Confensiwn. Prif

flaenoriaethau’r grŵp, cyn adrodd i Bwyllgor y Cenhedloedd Unedig yn 2014,

fydd cynnal cyfres o adroddiadau rheolaidd am Sylwadau Crynhoi 2008 a’r

Cynllun Gweithredu Cenedlaethol ar Hawliau Plant. Byddant hefyd yn

cynnwys cynnal seminarau ac annog trafodaethau gyda’r Llywodraeth, llunio

adroddiadau ar ble mae’r diffygion cyfredol o ran hawliau plant yn cael eu

diystyru a sicrhau eu bod yn ymateb ganddynt.

Mae’r grŵp yn benderfynol hefyd o gefnogi a dylanwadu ar y gwaith o

weithredu Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru), a bydd yn parhau i

weithredu fel ffrind beirniadol ac yn cynnig cymorth trwy feithrin gallu a

dehongli’r Confensiwn. Yn ogystal, bydd rôl a swyddogaeth bwysig is-grŵp

Erthygl 42 y grŵp monitro yn parhau i gynnal trafodaethau gyda’r Llywodraeth

a gweithwyr proffesiynol ar y ffordd orau o hyrwyddo gwybodaeth a

dealltwriaeth o’r Confensiwn ledled Cymru.

Ar hyn o bryd mae’r gymuned ryngwladol yn gwylio cynnydd Cymru’n eiddgar

mewn perthynas â gweithredu mesurau cyffredinol y Confensiwn. Beth am i ni

barhau i’w synnu trwy weithio mewn partneriaeth a manteisio ar bob cyfle i

sicrhau bod hawliau dynol wrth wraidd ein holl waith gyda phlant a phobl

ifanc.