•• ••

BUYUK • •

MECiDiYE CAMİİ VE

••

ORTAK OY

• KUUEYTTÜAK

e KUUEYTTÜAK

Kuveyt Türk Katılım Bankası Kültür Yayınları Dizisi: 4

"BÜYÜK MECtDIYE CAMll VE ORTAKÖY"

EDİTÖR Mehmet Baha Tanınan

YAYIN KURULU Yrd. Doç. Dr. Gözde Çelik Prof. h.c. M. Uğur Derman Prof. Dr. Ahmet Ersen Cengiz Göncü Dr. M. Çağhaa Keskin Serap Timaş Koçak Dr. Sevgi Parlak Prof. Dr. Turgut Saner Prof. Dr. M. Baha Tanınan Ferhan T ekiıımirza

PROJE KOORDİNATÖRÜ Hasan Yılmaz

KURUMSAL ILETİŞL\11 Gökhaa Şengül Esra Hebil

KiTAP TASARIM Abdüsselam Ferşatoğlu

FOTOCRAF Cihat Htdır

SON OKUMA Dr. Mustafa Demiray

YAPIM Forografika Ltd. Şti. Selami Ali Mh. Vakıf Sk. No: 2/2 D.7 34664 Tel: +90 (216) 201 10 94 Üsküdar lstanbul

BASKI ve ClL T Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No:3/1 Baha iş Mrk. A

Blok 34310 Ha.ramidere / lstanbul

ISBN 978-605-63459-2-0. ". . .. BASKI YERl ve YILI İstanbul 2014

Copyright © Her hakkı mahfuzdur. Tüın yayın haklan Kuveyt Türk Kanlım Bankası'na aittir. Tanıtun amacıyla yapılacak kısa alıncılar hariç, yayıncının izni olmaksızın tümüyle veya kısmen, hiçbir yolla ve hiçbir ortamda yayınlanamaz ve çoğalnlaaıaz.

KUVEYT TÜRK KATILIM BANKASI A.Ş. Büyükdere Cad. No: 129/1 34394 Esentepe I lST ANBUL Tel.: +90 (212) 354 11 11 www.kuveytturk.com.tr

\

BÜYÜK MECİDİYE (ORTAKÖY)

CAMii'NiN MİMARİSİ

Banisi Sultan Abdülmecid'in adıyla

da anılan "BüyükMecidiyeCarnii"

veya yaygın tanımıyla "Orta­

köy Camii" 1853 yLlında inşa edilmiş,

Boğaziçi'nin geç dönem imparatorluk .__ -- -

yapıları sahnesindeki yerini almıştır .1 Bir-

çok yayında Nikağos Balyan'ın yapının

mimarı olduğu belirti lmiş,2 ne var ki ya­

pılan son arşiv araştırmalarında, bu bilgi­

yi doğrulayacak hiçbir kayda rastlanma­

mış, buna karşılık inşaat sürecinde önce

Artin Kalfa, ardından da Hacı Stefan

Kalfa'nın görev aldığı tespit edilmiştir. ı

Denize doğru belirgin biçimde uzanan

bir rıhtım üzerindeki Ortaköy Camii, - -- - -T anzimat'tan sonr~ kendine özgü bir

karakte.r kazanan Osmanlı mimarlığının

eski kent merkezinden uzak en önemli -

temsilcilerinden biridir. 4 Yorumlanmış ve

Osmanlı beğenisine uydurulmuş tutarlı

bir neoklasik-barok tarzın egemen oldu-- -ğu tasarım v~ inşaat etkinliğinin ürünü-

dür. Anıtsal ifadesini 17. yüzyılda Yeni - -:::---. Cami ile bulan rıhtun veya '~lı-cami" konseptinin alçakgönüllü boyutta, ama ..__... ---imparatorluk iddiası taşıyan bir izleyi-

cisidir. Bu konuda Asya yakası kıbleye

yönlenme açısından elverişli konumda-

dır. Üsküdar'daki Mihrimah Sultan (İs­

kele) )Camii veya 1778 tarihli Beylerbeyi

Camii denizden yaklaşanı kucaklayan bir

yerleşim içindedir. Ancak aralarında Or­

taköy Camii'nin de bulunduğu Avrupa

yakası camileri5 denize ister istemez kıble

cepheleri ile yönelmekte, denizden yakla­

şım açısından doğrudan veya eksen esaslı

bir bütünleşmeyi yerine getirememekte­

dir (Rl).

Deniz kenarındaki özel konwnuyla

Istanbul'un simge yapılarından biri hali­

ne gelmiş olan caminin oturduğu zemin,

statik sorunları beraberinde getirmiştir.

Gerek zemin sorunları gerekse deprem

ve yangın etkileri yapının defalarca ona­

rılmasına neden olmuş, özgünlüğünü

zedelemiştir.~

HÜNKAR KASRI VE ANA İBADET MEKANI

Hünkar kasrı ve ana ibadet hacminden

oluşan caminin planı büyük ölçüde 1848

yılında Sultan Abdülmecid tarafından

Garabet Amira Balyan'a yaptırılan Kü­

çük Mecidiye Camii'nin plan kurgusu-

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMil'NIN MiMARİSi 267

nu tekrarlamaktadır (R2) .- Yapı, bod­

rum kat içeren bir platform üzerinde

yükselmektedir Ana hacmin kuzeyinde­

ki geniş bir alanı kaplayan hünkar kasrı

iki katlıdır (R3). Harim ve hünkar kas­

rının oluşturduğu kompozisyon büyük

ölçüde simetrik bir kurguya sahiptir.

Hünkar kasrı, cami ile bütünlük içinde

tasarlanmış olsa da, bağımsız işleyişi ile

ayrı bir yapı etkisindedir; harim bölü­

müne kuzeyden bağlanmaktadır (R4).

Caminin ana girişi nin üzerinde bulunan

salonla birbirine bağlanan doğu ve batı

yönündeki üçer bölümlü, girişi iki yan­

dan kuşatan kanatlar ile "U" şeklinde

bir plan sergilemektedir. Sultanın özel

girişi batı kanadındadır (R5). Rıhtıma

açılan bu düzenleme, -böyle bir yapıdan

beklenebileceği üzere- sultanın deniz

yol unu kullandığını göstermektedir. s

Üç açıklıklı bir portiko ile vurgu lanmış

gi riş bölümü hünkar kasrının batı kana­

dının ilk katına açılır. Buradan çift kol­

hı eğrisel hatlı bir merdivenle hünkar

dairesi olarak düzenlenmiş üst kata

u laşılır. Sultanın ibadeti için özelleşmiş,

bir balkon aracılığıyla harime yönelen

hünkar locası (mahfili) burada bulu­

nan hünkar dairesi ile ilişkilidir (R6, 7).

Hünkar kasrının doğu kanadının sirkü­

lasyonu kendi içinde, merdiven aracılı­

ğıyla işlemektedir. Bu düzenleme ile ca­

mjnin ana girişinden ikinci kata ulaşım

engellenmiş, böylece sultanın güvenliği

sağlanmış ve dönemin protokol kural­

larına uygun bir düzen getirilmiştir. •

Kasrın batı kanadındaki hünkar dairesi

yoğun bir şekilde dekore edilmiştir (RS).

Buradaki merdiven bölümü ve iki oda-

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMİİ'NIN MiMAAISI 26 9

nın duvar ve tavanları yüzey resimleri ile

değerlendirilmiştir. Merdivenin bulun­

duğu mekanı örten tonozun yüzeyinde­

ki kompozisyon, perdelerle vurgulanmış

pencereler ve aralarında bulunan dilimli

kemerli balkonlar ile "gökyüzüne açılır".

Tonoz tavanında bu düşey kurgu belirgin

biçimde devam eder. Merdivenin açıldığı

odanın tonoz yüzeyinde, d ilimli kemerler

ve sütun ların arasında, Hint-İslam or­

tamını çağrıştıran mimari bir arka plan

seçilrnektedir.ıı1 Bu sahne perdelerle çev­

relenmiştir. Tonoz tavanı ise, oda duvar­

ları gibi sade bir dekorasyona sahiptir.

Hünkar dairesinin güneyindeki odanın

duvarları da, ortalarında bitkisel motifler

işlenmiş panolara ayrılmıştır .

12.25 m'lik kenar ölçülerine sah ip kare - -harim bölümü tek kubbeli ya lın bir

mekandır (R9). Bu mekan, hünkar kasrı­

nın cami girişi olarak ayrılmış orta bö­

lümünün birleşmesiyle kuzey-gi.iney ek­

seninde genişler. Bu düzenleme, yani ana

hacmin giriş yönüne eklenen kapalı bir bi­

rimle dikdörtgene dönüşmesi, izlenimler

farklı olsa da, lznik'teki Yeşi l Cami'den

Laleli Camii ve Nusretiye Camii'ne uza­

nan benzer uygulamalar dizisine ekle­

nebilir (RlO, ıı, 12). Çift kollu eğrisel bir

merdiven ile ulaşılan kapının ardından

son cemaat yeri işlevini üstlenen bir bö­

lüme ul aşılır (R13). Burası, hünkar kasrı­

nın sirkülasyonundan özellikle aynlmış

ve kasrm iki kanad ı arasındaki bağlantı

üst kata taşınmıştır.

Harim bölümünün doğu ve bat ı duvarla­

rı altta ve üstte birer üçlü pencere dizisi

ile değerlendirilmiştir (R14). Aynı düzen-

BÜYÜK MECİDİYE CAMii VE ORTAKÖY

leme mihrabın kapattığı orta kısım hari­

cinde gi.iney duvarında da devam etmek­

tedir. Kuzey duvarında ise, pencerelerin

yerini, aynı sayıda açık lık almıştır. Alt­

ta bulunan i.iç açıklık, harim bölümüne

girişi sağlarken, üst sıradaki açıklıklar

hünkar kasrının harime açılan balkonla­

rını teşkil etmektedir (R15, 16). Üst katta

batıdaki birime yalnızca hünkar daire­

sinden ulaşılmaktadır. Burası küçük bir

oda, bir hünkar locası şeklinde düzen­

lenmiş ve su l tanın ibadetine aynlmıştır

(R17). Üst kat ile ana ibadet mekanı ara­

sındaki mekansal ilişki bir yandan yine

erken Osmanlı döneminin bazı özellikle­

rini akla getirmekte, örneğin Bursa'daki

Yeşil Cami'nin üst kat mekanlarını hatır­

latmakta (R18), bir yandan da genel hat­

larıyla kilise mimarlığında karşılaşılan

ve orgun da yerleştirild iği galeriyi akla

getirmektedir (R19).11 Osmanlı mimarlığı­

nın karakteri yüzyıllar içinde ihtiyaçlar,

etkiler ve yetkin uyarlamalarla özgünlük

kazanmıştır. Dolayısıyla ilk anda birbi­

riyle bağdaşmaz gibi görünen bu tür esin

kaynakları Osmarılı mimarlığının doğası

uyarınca Ortaköy Camii'nde de tasarımı

biçimlendirmiş olmalıdır.

ANA İBADET MEKANININ

DEKORASYONU

Ana hacim geleneksel öğeler ~e içermek­

le birlikte esas olarak Batı mimarlığında,

Röneş_ans'la şekillenen, özellikle 17. yüz­

yılla birlikte dön~en Fransız ve İtalyan

barok mekan anlayışının -ve bunun 19.

yüzyıldaki görüntüsünün- esinlerini ta­

şımaktadır. Buradaki etkiyi, duvarlann

çok parçalı yüzeylere ayrılması ve bunla­

rın renkli taş taklidi alçı panolar ile de­

ğerlendirilmesi, antik sütun düzenlerin­

den alıntılar ve görsel yanılsama getiren

resimli dekorasyon (trompe-l'oeil) olarak

özetlemek mümkündür (R20). 12 Esasta ya­

lın kare bir mekandan ibaret olan bu ya­

pıda mimari iddia, yüzeylerin düzenlen­

mesinde ve özellikle kubbenin kalemişi

dekorasyon unda aranmıştır.

Mekan, alçak ve yüksek pencere sırala­

rının etkisine eşlil< edecek şekilde, görsel

açıdan iki katlı tasarlanmıştır. Zeminde

yüksek kaideler (piedestal) üzeri11de yük­

selen üçlü pilaster demetleri ana ifadeyi

belirlemektedir. Ana pilasterler, içeride

giriş ve hünkar kasrının bulunduğu cep­

hede yarım sütuna dönüşmektedir; aynı

cephenirı köşelerinde ise duvar içinde

çeyrek sütunlar durmaktadır (R21 ). Yüzey

dekorasyonuna mimari canlılık katan bu

taşıyıcılarda T oskana düzeni seçilmiştir.

Başlıkların yüzeyine birer rozet yerleş­

tirilmiş, abakus tablasının kenarlarına

üzerinde İyon yaprak dizisi bulunan bir

profil işlenmiştir. Başlıklar iki görsel katı

birbirinden ayıran ve orta kısımlarda

konsollarla zenginleşen kornişi taşımak­

tadır. !kinci sırada da yine aynı pilaster

demetleri devam etmekte, ortadaki taşı­

yıcılar bu kez Korint düzeninden bilinen

akantus yapraklarıyla bezeli başlıklar­

la sonlanmaktadu (R22). Yine zengin ve

konsol dizili bir saçaklık (entablature)

tüm düzeni sınırlamaktadır. Ortalar­

daki sütun çiftleri eğrisel bir alınlığı ta­

şımakta, kompozisyon bunun üzerinde

ayrıca taşıyıcı kemerlerin geniş yayı ile

çerçevelenmektedir.

R6 Harimden

mahfillere bakış

BÜYÜK MECiDİYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSi 2 71

. ~ .. ~ . .... "':" ~

~ . ~ ~ . fi'!- . "':"

~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ ~ -:-

Kubbenin iç yüzeyi yoğun bir kalemi­

şi bezeme ile değerlendirilmiştir. Yüzey

tasarımı temelde baldakene dayanan bir

gök mimarisi sahnesini içermektedir. Or­

tasında bir madalyon bulunan geleneksel

Osmanlı camiinin kubbe tasarımı, yerini

burada kökeni Helenistik döneme kadar

inen, Roma, Bizans ve Avrupa mimari­

sinde de çağlar boyunca izlenebilen "ske­

ne kubbesi"ne bırakmıştır. Kubbe yü­

zeyinde ele alınan gök mimarisi iki ayn

baldaken motifi ile oluşturulmuştur.13

Kubbedeki baldaken imgesi, pandantif­

lerin de temel dekorasyon öğesini teşkil

ederek, bütüncül bir kompozisyon ortaya

koymuştur. Bu dekorasyon birlikteliğin­

de aynı zamanda pandantifler ile kubbe­

nin strüktürel bütünlüğü de vurgulanmış­

tır. Pandantiflerde görülen, geriye doğru

çekilmiş yeşil perdeli baldaken görüntüsü

kubbe yüzeyinde aynen tekrarlanmıştır.

Pandantif baldakenleri ile aynı ışınsal ek­

sende bulunan dört adet kubbe baldakeni

yine yeşil perdeler ile sarılmış, bunların

arasında kalan diğer dört tanesi ise kır­

mızı perdeler ile çevrelenmiştir. Böylece,

kubbe ve pandantifler arasındaki deko­

rasyon birlikteliği, renk seçimiyle de güç­

lendirilmiştir. Kubbe yüzeyinde bulunan

diğer baldaken, bir sütun dizisinin orta­

sında yer almaktadır. Baldaken ve sütun

dizisi arasındaki kemerler, aralarında

mavi gök ve beyaz bulutlar görülen il<i

sıralı kuşaklar meydana getirmektedir.

Kubbe göbeğindeki güneş rozeti benzeri,

ışınsal bir madalyon, tasarımı tamamla­

maktadır. Dekorasyon programı her ne

kadar farklı bir geleneğin imgelerini ba­

rındırıyor olsa da, kubbe merkezine doğ-

ru yönelen tasarım, geleneksel Osmanlı

uygulamalarına yapılan bir gönderme

olarak yorumlanmaktadır. H

Mihrap nişi, minber ve vaaz kürsüsü de

ana mekanın dekorasyon diline uygun

hazırlanmıştır. Mermer mihrabı iki ya­

nında, yüksek kaideler üzeri11de geomet­

rik zincir motifli pilaster-bordürler sınır­

lamakta, iç çerçeveyi de alt kısmı akantus

yaprakları ile bezeli ince sütunlar ve Ko­

rint türevi başlıkları belirlemektedir (R23).

Bu tür sütunlarla, aynı mimari etkinlik

kapsamında Topkapı Sarayı'na eklenen

Mecidiye Köşkü'nün cephelerinde de

karşılaşılmaktadır (R24). Ajurlu bir üçgen

a l ınlık miltrap kompozisyonunu taçlan­

dumaktadır. Mihrap nişinin alt bölümü,

genel dekorasyona uygun biçimde kırmı­

zı mermerden levhalarla doldurulmuş ve

sivri kemer bitimli şeritlerle bezenmiş beş

parçadan meydana gelmektedir. Nişin

üst kısmı mukarnas sıralarını ima eden

bir düzenleme ile doldurulmuştur (R25).

Yatay düzlemlerin çoğu küçük kemer

dizileriyle, üçüncü sıra da akantus yap­

rakları ile değerlendirilmiştir. Alttaki üç

sıradan güğüm motifleri sarkıtılarak mu­

karnas vurgusu güçlendirilmiştir . Mih­

rap, örnekleri Nuruosmaniye Camii'nden

iti baren görülen, Laleli, Beylerbeyi ve

Eyüp camilerinde de uygulanan, içbükey

ve dışbükey yatay hatların mukarnas di­

zilerinin yerini aldığı ve bunların Batılı

klasik dağarcığa ait ayrıntılarla bezendiği

tasarımı sürdürmektedir.15

Mermer minberin kapısı, mihrap üzerin­

de de görülen kenarları kıvrımlı, ajur­

lu üçgen alınlıkla vurgulanmıştır (R26).

BÜYüK MECİDİYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSi 2 7 3

Merdiven korkulukları ve kapı ile geçit

arasındaki üçgen yüzeyler panolara ay­

rılmıştır . Bu panoların değişken biçimleri

ve örgü çerçeveleri rokoko dekorasyonu

hatırlatmakta, buna Ortaçağ sanatında

karşı laşılan, köşeleri düğümlü daireler

eşlik etmektedir. Merdivenin sonunda

köşk baldakeni yer almaktadır. Ortala­

rında daireler bulunan dikdörtgen pano­

larla bezeli ayaklar, üç dilimli kemerlerin

belirlediği açıklıklar ve alınl ıkl ı bitiş bu

kısmın temel öğeleridir (R27). Hem balda­

kende hem de geçiş açıklığında görülen

bu tür üç dilimli kemerler de genel an­

lamıyla Ortaçağ biçim sözlüğünde yer

almaktadır; Romanesk ve Gotik rnimar­

lıklarda sıklıkla kullanılmıştır. ı• Nitekim

aynı kemer biçimiyle Küçük Mecidiye

Camii 'nin neogotik üslup özellikleri için­

de tasarlanmış şerefesinde de karşıla­

şılmaktadır (R28). Minber baldakeninin

üzerinde altın yaldızlı şeritlerle dilimlere

ayrılmış ve yıldızlarla süslenmiş konik

minber külahı yükselir. Alışılmışın dışın­

daki yüksekliğiyle dikkat çeken külahın

üzerinde stilize akantus yaprakları ile

oluşturulmuş bir alem bul unmaktadır.

Vaaz kürsüsü doğu duvarında, iki pence­

re arasında yer almaktadır (R29). Çokgen

kaide üzerinde, volütlerle sonlanan dört

dikey konsol üzerindeki taht kısmı bir

profille çevrelenmiştir. Çokgen kaidenin

tasarımı mihrap nişinin düzenini hatır­

latmaktadır. Ortaköy Camii'nde ve genel

olarak geç dönem Osmanlı camilerinde

karşılaşılan vaaz kürsüleri, yine dönemin

model seçimine uygun ola rak Batı kilise

mimarlığındaki kürsülerden çok farklı

değildir.

Özetle, mimari kurgu taşıyan iç cepheler,

bunu düşeyde sürdüren kubbe dekoru

ile mihrap, minber ve vaaz kürsüsü gibi

dekorasyon yüklü alanlar, bütüncül bir

sanat ifadesi içinde Ortaköy Camii'nin

iç mekanın ı özel kılmaktadır. lç mekanın

bu yüklü an latımla düzenlenmesi biçim­

ler dağarcığı açısından Batı mimarlığın­

dan bilinen saray, kilise ve başka anıtsa l

yapıların klasisist-barok diline bağlana­

bilmektedir. Diğer yandan da daha önce

Laleli Camii'nde denenmiş (ve benimsen­

miş) olan saraysı bir dekoru yen i görün­

tü ler içinde sürdürmüş olmaktadır.

DIŞ CEPHELER lkj farklı yapı gövdesinden, yani ana ha­

cim ile hünkar kasrından oluşan Ortaköy

Camii'nin cephe dekorasyonu da iki ayrı

mimari ifade içindedir. Harim bölümü­

nün dış cepheleri yoğun dekorasyonuyla

dikkat çekerken, hünkar kasrı cepheleri

sade bir görüntü sergiler (R30). Harim

cepheleri , sütunlar, alınlıklar, nişler ve

kavislerle coşkun bir hareket içinde gö­

rülmekte ve taş kabartmalarla yoğun

bir dekorasyon taşımaktadır (R31). Ba­

rok hareketler ve öğeler ön plandadır.

H ünkar kasrı ise neoklasik bir durgunluk

içindedir.

Kasrın cepheleri çift sıra l ı, basık kemerli,

taş söveli, üçerli pencere dizisi ile hare­

ketlendirilmiştir. Alt sırada ki pencereler

dekoratif nitelikte parmaklıklarla ka­

patı lmıştır. Batı kanadının a lt katında '

hünkar dairesinin bulunduğu bölümün

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMİİ'NİN MiMARiSi 2 7 5

R13 Cümle kapısının önündeki

merdiven

R15 Mahfiller

J~ 276 9 . .. UYUK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY

üç cephesinde sağır kemerli pencere dü­

zeni tekrarlanmıştır. Zemin üstündelG

duvar kaidesi ile ana duvarların sınm ve

katların arası geniş profillerle birbirinden

ayrılmıştır. Kasrın tonoz örtüsü pilaster­

lerle hareketlendirilmiş bir parapetin ar­

kasında bırakılmıştır. Cephe tasarımıyla

cami kütlesinden bağımsızlığı özellikle

vurgulanan hünkar kasrı, on dokuzuncu

yüzyıldaki çağdaşlarıyla aynı anlayışın

ürünüdür. 1- Batı cephesinde dışta birer

ayak ve pilaster, ortada iki sütunun be­

lü:lediği bir giriş oluşturulmuştur. Tos­

kana düzenindeki sütunlar üç yüzlü bir

arşitravı, onun üzerindeki friz ve kornişi

taşımaktadır. Bu düzenleme aynı zaman­

da alt ve üst katı ayıran belirgin bir hat

oluşturmaktadır (R3 1).

Hünkar kasrının kanatları tarafından

kuşatılan cami girişi üç eşit kemerli açık­

lılda değerlendirilmiştir. Ortadaki açık­

lık, ana kapı, diğerleri ise pencere olarak

düzenlenmiştir. Kapının yivli konsollarla

desteklenen dikdörtgen alınlığına yapı­

nın kitabesi yerleştirilmiştir . 18 Kapının

üstünde, ortasında Sultan Abdülmecid'in

tuğrası bulunan barok çizgili tepelik yer

almaktadır (R32).

Uzaktan, örneğin denizden bakıldığın­

da ana hacim ile hünkar kasrının kütle

ilişkisi klasik camilerdeki ana gövde-av­

lu birlikteliğini hatırlatmaktadır. Bu eski

ilişkide olduğu gibi Ortaköy Camii'nde

de ön parça, yani hünkar kasrı, alçak

kütlesi ve sade cepheleriyle arka planda

kalmakta, ışık ve gölge karşıtlığı içindeki

ana hacmin ifadesi kendini baskın biçim­

de duyurmaktadır. Alçak hünkar kasrı ve

yüksek minareler ile caminin ağırlık kule­

leri, kubbesi ve cepheleri uyumlu bir oran

ilişkisi sergilemektedir.

Yapının cepheleri giriş ve mihrap yönle­

rinde özelleşen ayrıntıların dışında, ilke

olarak eş anlayışla tasarlanmıştır. Kö­

şelerdeki taşıyıcılar ve orıların üzerinde

duran ağırlık kuleleri düşeyde süreklilik

içinde birleşmiş ve "köşe kulesi" ifadesi

kazanmıştır. Bunların arasındaki cephe

parçaları da iki sıra pencereleri ve ara -

lardaki duvara bitişik sütunları ile yine

düşeyde vurgulu bir anlatım getirmek­

tedir. Kuleler ve cephe parçalan yatayda

da birbirine profilli kuşaklarla bağlana­

rak -ldasik Osmanlı mimarlığında her

zaman gözlendiği gibi- dengeli bir örgü

içine alınmıştır. Taşıyıcı kemerler her

cephe parçasında kompozisyonu -uzak­

tan algıya yönelik olarak- bir alırılık gibi

kapatmış, her cepheyi adeta bağımsızlaş­

tırmıştır (Rl ). '"

Genel düzenleme, hem geleneksel camı

mimarlığı özellikleriyle, hem 18. yüzyıl­

dan itibaren denenen ve yaygınlaşan Ba­

tılı etkilerle hem de 19. yüzyıl ortalarının

yeni alıntılanyla oluşturulmuştur. Tek

kubbeli ldasik anıtsal örnek olarak Mih­

rimah Sultan (Edirnekapı) Camii, köşe­

lerin vurgulanması, taşıyıcı kemerin dışa

yansıması ve cephelerin çok sayıda pen­

cereyle şeffaflaşması gibi temel noktalar­

da kuşkusuz baskın bir modeldir (R33).

Klasik kütle ve cephe kurgusunun Batılı

"giysilerle" ele alınması ise 18. yüzyılın

katkısıdır. Bu tür ayrıntılar 18. yüzyı lda

daha çok profiller, yüzeylerde bazı çekirı­

gen eğrise l hatlar ve farklılaşan pencere

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll 'NIN MiMARiSi 2 77

R17 Hünkar mahfili

kemerleriyle dile gelirken, bu yapıda an­

tik sütun düzenleri ve onların barok (ve

geç barok) yorumları değerlendirilmiştir.

Kütlede, daha doğrusu plan düzeyinde

eğrisel hareketlerin kullanımı ise 18. yüz­

yılda fazlaca yaygınlaşmamış, örneğin

N uruosmaniye'deki avlu ve kütüphane

tasarımında bile Batı mimarlığının esin­

lendirdiği kavisli barok hareketler ancak

çokgen kırılmalarla sağlanmıştır (R34) .ı"

18. yüzyılın türbe, sebil ve çeşme mi­

marlığı ise gerçek eğrilerin kullanılabil-

diğ i bir tasarım alanıdır. Bunun Ortaköy

Camii ile ilişki içinde görülebilecek, Os-)h_ 2 78 BUYUK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY

manlı ortamı içinde bir "öncül" örneği

Cağaloğlu'na yakın inşa edilen, içbükey

cephe parçalarıyla baroklaştırılan 1745

tari hl i Hacı Beşir Ağa Sebili'dir (R35 ).

Nihayet, bir 19. yüzyıl ortası yapısı,

Tanzimat' la birlikte yerleşen yeni Batı­

lı beğeniyi yansıtan bir tasarım olarak

Ortaköy Camii bazı yeni biçim yükleri­

ni de taşımaktadır. Bu yapıyı 18. yüzyıl

anlayışından ayı ran başlıca yeni yön, an­

tik sütun düzenlerinin ve çok yoğun bir

yüzey dekorasyonunun uygulanışıdır.

Cephelere üst üste duran bitişik sütun­

lar yerleştirilmiştir. Zemin katta duran

sütunlar belli bir yüksekliğe kadar yiv­sizdir, üst kısımları ve üst kat sütunları

yiv lendirilmişti r (R36). Bu tür düzenle­meler Helenistik-Roma dönemlerine ka­

dar geriye gitmektedir; Rönesans-barok uygulamalarda sıklıkla tercih edilmiştir.

Sütun başlıkları akantus yapraklı Korint

örneklerini hatırlatmakta, ancak daha

çok Toskana kompozisyonu ve bunun ampir uygul amalarını çağrıştırmaktadır.

Sütun başlıklarının üzerinde saçaklığa

karşılık gelecek parçalar ve onların yü­zey boyunca yatayda devam eden uzan­

tıları yer almaktadır. Bu hat, rozetler, di key konsollar ve İyon yaprak dizisi gibi

motifler ve profillerle değerlendirilmiştir (R38). Sütunların düşeydeki görsel vurgu­

sunu arttırmak üzere en üst kısımlara vo­

lütlü birer konsol-tepelik oturtulmuştur. Bu küçük ayrıntı cephelere önemli ölçüde zenginlik katmaktadır. Cepheyi tamam­

layan kemer eğrisi , yukarıda da belirtildi­

ği gibi, bir eğrisel alınlık ifadesi içindedir; alt yüzeyi sekizgen kaset tavan süslemesi

ile doldurulmuştur. Bu görüntü bir antik Roma sa ray ını veya barok bir düzenle­

meyi akla getirmektedir. "Köşe kuleleri"

R18 Bursa Yeşil Cami, mahfiller

R19 Nusretiye Camii, mahfiller

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MİMARiSi 2 79

ve bunların en üst parçalan, yani ağırlık

kuleleri ise Batılı biçim dağarcığında yine aynı bağlam içinde, kompozisyonları

tamamlayan bitişlerde veya çan kulele­ri gibi alanlarda karşılaşılan tasarımları

çağrıştırmaktadır (R37).21

Minareler de camideki tüm tasarım an­layışını destekler bir görüntü içindedir

(R39). Hünkar kasrının içine yerleştiril­

miş tek şerefeli minarelere caminin ana

girişinden ulaşılmaktadır. Bugün g~ minareler 1909 yılındaki onarımda inşa

edilmiştir. Özgün h-;_lindey ivli gövdeli -minareler 1894 depreminde yıkılmış, yer-

lerine y[yslz olarak yeniden inşa edilmiş­tir; ıı ana dekorasyon şerefeler ve külah

kısmında toplanmıştır. Şerefelerin başlı­

ca motifleri konsollar, İyon yaprak dizili profiller ve akantus yapraklarıdır; dalgalı

bir tasarım barok havayı beraberinde ge­tirmektedir. Ancak dikkatli bakıldığında,

burada -yapının başka alanlarında da karşılaşıldığı üzere- ampir an layışla ta­

sarlanmış Toskana düzeninde bir başlık oluşturulduğu görülmektedir.11

Özetle Ortaköy Camii hem tasarım

yaklaşımıyla, hem de seçilen biçimlerle Osmanl ı dünyasının karakteristik "dö­

nüştürme-uyarlama" özelliğini yansıt­

maktadır. Kuşkusuz, tek kubbeli cami

geleneğinin üzerindedir. Aynı zamanda

klasik dönemde kristallik kazanan strük­tür-biçim ilişkisini ima etmekte, ama

bunu dekoratif bir oyuna dönüştürmek­tedir. Barok beğeni açısından 18. yüzyıl

Osmanlı deneyimini de dikkate almış gö­rünmektedir. Camilerin adeta bir Fransız

veya İtalyan sarayı (veya kilisesi) gibi de­kore edilmesi arzusu Nuruosmaniye'den

itibaren elle tutulur olmuş, Laleli Camii'nde bu anlayış kendine özgü renk-

~ !er içinde, ama geleneğin kanonlarından

280 BÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY

çok da uzaklaşmadan uygulanmıştır.

Ortaköy Camii Batılılaşma yaklaşımına

biçimler yükünü, sütun düzenlerini ekle­miştir. Başka örneklerde olduğu gibi bu

caminin tasarımında da, Batı'nın belli başlı tarihsel ve çağdaş yapılarının yer al­

dığı çizim kitaplarınm birer katalog gibi kullanıldığı , biçimlerin seçilerek uyar­

landığı anlaşılmaktadır. Boğaziçi kıyı­

sındaki konumu, tüm mimari iddiasının

ve tasarım ustalığmm yanı sıra Ortaköy Camü'ni özel kılan unsurların başında gelmektedir.ı.

A20 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, harimde duvarların düzeni

R21 Harimin köşelerinden ayrıntı

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MIMARlsf 2 81

R22 Hariınde duvarın üst kesimi

R24 Topkapı Sarayı Mecidiye Köşkü, cephe

R25 Mihraptan mukarnas

ayrıntısı

R26 Minberin kapısı

R27 Minberin yan yüzeyi

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY)CAMll'NIN MiMARiSi 285

R29 Büyük Mecidiye Camii, vaaz kürsüsü

R28 Küçük Mecidiye Camii, şerefe

R3D Ban cephesi

R31 Harim cephelerinin düzeni

R33 Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii

R35 Cağaloğlu Hacı Beşir Ağa Sebili

R32 Ortaköy Camii Cümle kapısı

R36 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii,

harim cephe dekorasyonundan ayrıntı

R37 Köşe kuleleri

R38 Harim cephe dekorasyonundan ayrıntı

292 --... BUYUK MECİDiYE CAMii VE ORTAKÖY

KOTU PLANI Ö:l/50 +1.50

R2 Ki.içuk ec ·· lan .. M idiye Camu, p

BÜYUK MECiDiYE (ORTAKÖY) 293 CAMll'NIN MiMARiSi

111

,Jf.:L BÜVÜK MECIOOE CAMii VE ORTAKÖY

R3 Büyük Mecidiye (O rtaköy) Camii,

enine kesit

R4 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Cam ii,

kuzey (giriş) cephesi

R5 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, batı (hünkar girişi) cephesi

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSi 29 5

R7 Büyük Mecidiye {Ortaköy) Camii, mahfillerin kotundan plan

~ 0Ü'IÜK MEaOlVE CAMli VE ORTAKÖY

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSİ 297

)-- - - - - - - - - -1.. ' J' , . ' / .

'-- -~------.-~ ----~----- - -- l

.. -:- -~~~,..~~~-~'ı ı I ' . • ''I ,

', /, ' ' ~ , 1 1 'li,... ·< '· . - _y .L...--.ıtt---;•-----:ı;. --1

,.iL- •' '. '. • ) ,, ':\ " .. I ı '

',<.. · r' ,, .:~-=·.:~ - J_ -

R10 1znik Yeşil Cami, plan

/ I

R11 Laleli Camii, plan

~~ BiJWK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖ'

R12 Nusretiye Cami i, plan

SÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMfl'NIN MiMARİSi 299

R14 Büyük Mecidiye (Ortaköy) Camii, boyuna kesit

300 SÜYÜK MECiDiYE CAMii VE ORTAKÖY

R16 Büyük Mecidiye {Ortaköy) Camii, mahfillerden enine kesit

BÜYÜK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMli'NIN MiMARiSi 3Ü1

mım

A

~ BÜ\'ÜK MECIDNE CAMii "'ORTAKÖY

R34 Nuruosmaniye Camii, plan

NOTLAR Bibliyografya da içeren yorumlu bir raıutım

yazısı için bh. Afife Batur, "Ortaköy Camii",

Diinden Bugüne lstaııbul Ansiklopedisi, Vl,

143-144; aynca bkz. Tahsin Öz, 1sta11bul Camileri, II, Ankara, 1965, 51.

2 Pars Tuğlacı, Osmanlı Mimarlığmda Balyan Ailesinin Rolü, İstanbul, 1993, 306; Doğan

Kuban, Osmanlı Mimarisi, lsranbuJ, 2007,

61 O. Arşiv belgelerinde, Nikoğos Balyan'dan

başka, bu inşaatta görev a ldıklarından dolayı

kendilerine ödeme yapılan Garabet Kalfa,

lstefan Kalfa ve Artin Kalfa'nın da isimleri

geçmektedir (Alyson Wharcon, "Tanzimat

Döneminde Cami Mimarlığı", Batılıla§an

lstaııbu/'un Ermeni Mimar/an, lstanbul,

2010, 90-105; Gözde Çelik, lsta11b11l'da 19.

Yiizyıl Abdülmecid Camileri, Yüksek Lisans

Tezi, lTü Fen BiJjmleri Enstitüsü, İstanbul, 2000, 33) .

3 Bkz. bu kitapta yer alan: Cengiz Göncii,

"Büyük Mecidiye (Ortaköy) Caınii'nin (Eser-i

Cedld-i Bi'-Bedll) inşa Sürecine i l işkin Yeni

Belgeler ve Tespitler".

4 Tanzimat mimarlığının lsranbul'a getiriliği

yeni yüze ve bunun arka planına ilişkin çok

kapsamlı bir çalışma olarak bkz. Gözde Çelik,

lstanbıtl Tarihi Yanmadası'ııda Tanzimat Dönemi Yapılan, Doktora Tezi, hü Fen

Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2008.

5 Örneğin Nusreriye Camii ve Dolmabahçe Camii.

6 İnşaatından kısa süre sonra, 1862 ve 1866

yıllannda onarım gören cami, 1 894 depremin­

de büyük zarar görmüş, 1909 yılında tekrar

onarılmıştır; Çelik, Abdülmecid Camileri, 33.

Camirun temelinde oturma ve çatlamalar mey­

dana gelmesi nedeniyle J 962 yılında bozulmuş

olan rıhtım yeniden yapılmışcır. Ancak bu ça­

l ışma yeterli görülmemiş, yeni bir çözüm ara­

yışına girilmiştir. 1964 yı lında yapılan zemin

sondaj l arı, ahşap kazıklardan meydana gelmiş

bir ızgara sistemle inşa edilen remelin çeşitli malzemeler ile do lduru lduğunu göstermiştir;

Vakıflar Bülteni, Ankara, 1970, 63. 1967 yı­lında, Ortaköy Deresi yatağında bulunan yapı­

nın temeünin yetersiz olduğuna karar verilerek

yeni bir onarım çalışmasına başlanmıştır. Bu

çalışma sırasında , 20 m. derinlikteki sağlam zeminde inşa erulen 64 adet fore kazık, cami

beden duvarları boyunca karşılık l ı yerleştiril­miş, duvarlardan demir putreller geçirilmiş ve

ara l arına beton dökü lmüştür. Zemin, duvarlar

boyunca enjekte edilen 80 ton çimenco şerbeti

ile takviye edilmiştir; F. Kartın, "Ortaköy

Camii Tamir ve Onarımı", Rölöve ve Resto­

rasyon Dergisi, sayı 1, Ankara, 1970, 87-98.

Bu çalışma sırasında, minber, vaaz kürsüsü,

avize ve yazı levhaları sökülerek koruma

altına alınmış, ahşap zemin döşemesi kaldınl­

mıştır. Ayrıca duvara akrarılan yükün ortadan

kaldırılması amacıyla kubbe ve ağırlık kuleleri

sökülmüştür. lşlemJer sırasında kubbenin çift

cidarlı bir yapıya sahip olduğu anlaşılmış,

kubbe dekorasyonu fotoğrafları çekilerek ve

renkli kalıpları çıkartılarak belge lenmiştir.

1968 yı lında tamamlanan temel takviyesinin

ardından, kubbe, orijinal dü1,cnlemesine bağlı

kalınarak, ancak betonarme olarak yeniden

inşa edilmiştir. 1969'dan itibaren, caminin

iç ve dış dekorasyon elemanlarının reŞtoras­

yonuna başlanmıştır; Vakıflar Biilteııi, 63.

1970'lerde ibadete açılan cami, 1985 yılında

bir yangın geçirmiştir. Bu sebeple, kapsamlı

20 12 restorasyonundan önce son kez 1991

yılında onarıma alınmıştır; Çelik, Abdülmecid Camileri, 34.

7 Kuban, bu yapıyı Ortaköy Camii'ne bir

hazırlık olarak yorumlar ve 1862'de Sultan

Abdülaziz tarafından Sarkis ve Agop Balyan'a

yapcırılan Sadabad (Aziziye) Camii'ni de aynı

plan kurgusuna sahip bir yapı niceliğiyle Or­

taköy Camii'nin bir uyarlaması olarak görür;

Kuban, Osmanlı Mimarisi, 634 ve 639.

8 Batur, "Ortaköy Camii'', 143-144.

9 Ayn ı yer.

1 O Çelik, Abdiilmecid Camileri, l 38.

lJ Nusretiye Camii'nin "galerisi" veya üst katı

bu izlenimi güçlü biçimde uyandırmaktadır.

12 Onarımlar daha önce de belirtildiği gibi

mekanı ilk tasarım ve uygulama birliğinden

önemli ölçüde uzaklaştırmıştır. Ancak burada,

tek tek parçaların özgün lüğünü tartışmadan

genel etkini n üslup ve yorumlama değerl erine

işaret edilmektedir.

13 Semra Ôgcl, "Abdülmecid Devrinin Mimari

Resimli iki Kubbe Yüzeyi", Milli Saraylar Dergisi, sayı 1, 1987, 116-122.

14 Semra Öge!, "18. ve 19. Yüzyılların Osmanlı

Camilerinde Geleneksel Anlama Karkılar",

Semavi Eyice Annağam lstaııbııl Yazılan, lsranbul, L992, 269-280.

15 Ôgel bu tiir mihrap tasarımlarını, mekanda

yeni bir kapı açan, çok katlı ve kubbeli birer

bina imgesi olarak yoruınlamakrad ır (Semra

Ôgel, " ] 8. Yiizyd Mihrap Dekorasyonları", 18. Yüzyılda Osmanlı Kültiir Ortamı Sem­

pozyum Bildirileri, İstanbul, 1998, 183-192).

BÜYUK MECiDiYE (ORTAKÖY) CAMll'NIN MiMARiSİ 3 03

16 Bu kemer biçiminin Gotik sanat ile iJişkisine

Goodwin de dikkat çekmektedir; Godfrey

Goodwin, Osmanlı Mimarlığı Tarihi,

İstanbul, 2012, 542.

17 Selçuk Barnr, "XIX. Yüzyılda Son Cemaat

Yeri", Anadolu Sanatı Araştırmaları 2, lstan­

buJ, 1970, 97-112.

18 Kitabenin son beytinde tarih verilmektedir:

" ... Hirnmet-i Abdülmecit Han vftkıf-ı hayr-i umur, Ortaköy' de camii abad etti bl-bedel. ..

(1271/1853)" Öz, lstanbul Camileri, II, 51.

19 Duvarların adeta bağımsız cepheler haline

geldiğini belirten Kuban, Ortaköy Carnii'ni

İstanbul'da barok etkinin en yoğun olduğu

yapı olarak tanım lar ve cephe tasarımındaki

plastik ifadenin adeta bir gösteriye dönüştüğü­

nü söyler; Kuban, Osmanlı Mimarisi, 638.

20 Nuruosmaniye avlusu için Bernini

Kolonadları'nın, kütüphane için ise San Carlo

aile Quattro Fontane Kilisesi'nin esin kaynağı

olarak a lınması ve bunların Osmanlı usulü

yorumlanması konuları için bkz. Turgut

Saner, "18. Yüzyıl İstanbul Kütüphanelerinde

Kullanım, Mekan ve Tipolojik Esinlenmeler'',

Sanat Tarihi Defterleri 13114, Filiz Ôzer'e Armağan, lstanbul, 2010, 187-199.

21 Burada, örneğin Dolmabahçe Camii'nin

ağırlık kuleleri ile Londra'daki St Paul's

Katedrali'nin çan kulesi bitişler i arasındaki

çok yakın benzerliği hatırlamak gerekir. Çan

kulesi baş lı başına anıtsal boyutta bir bi~na

olarak tasarlanmış, aynı kurgu (veya dönemin

kil ise mimarlığında öne çıkan bir başka örnek)

basitleştiri lerek Dolma bahçe Camii 'nde ağırlık

kulesinde uygulanmıştır.

22 Vakıflar Bülteni, 63.

23 Minarenin bir antik sütun ifadesi içinde tasar­

lanması açısından burada yine Dolmabahçe

Canıii'nin "Korint düzenindeki" minareleri

hatırlanabilir.

24 Osmanlı mimarlığının Mecid dönemi, bilindiği

gibi Usul-i Mimilri-i Osmani"nin (1873) yön

vermesiyle "dekadan" sayLlınış, bu yakıştırma

20. yüzyılın ikinci yarısına kadar -itibarı özel­

likle Arel, Batur, Kuban, Ögel gibi araştırma­

cılar tarafından yeniden sağlanana kadar- bü­

yük oranda geçerli kalmıştır. Ortaköy Camii

de bu bakıştan, "hiçbir mimari kıymeti haiz değildir. Yalnız bulunduğu mevki güzeldir"

sözleriyle pay almıştır (Halil Ethem, Camileri­miz, İstanbul, 1933, 98).

~ BüYOK MEcioNE CAMii VE ORTAKÖY