BÜTÜN YÖNLERiYLE

ERZURUMLU iBRAHiM HAKKI HAZRETLERi

SEMPOZYUMU (16·18 KASIM 2011 ERZURUM)

BiLDiRiLER

EDiTÖR

ocç.oR. CENGIZ GÜNDQGDU

ERZURUM 2012

,Marifolllinte'tkii .A!Jd w Jladiskri11 l:eHtalil Vö11de1t lllcd(ltllftSi

Prof Z>r. ){. ~lt111d K1diJ/J( Aıaııirk Oniveniıesi K. K Eğitim Fakültesi

Vrtl. ıq.. Z>r. .M. fklil Vanşof/11 Taliinn Oniversiıesi

~!f. viir. lk!ti« Vanşof/11 A rarıirk Oniveniıesi K K Eğitim Fa/Uilusi

Giriş YazıldıAı dönemden günümw-e gelinceye k:ı.W ilgillleti için başucu eser ni~lijlinde olm Muifemime, müclli6 Ihrahim Haldcı'nın m m çok lllf1I1WI eseridir. Tıp. ıısıronomi. mııernaıik, coj!rnfyn, anıııomi, adabım112J=! ve tc:dris usulü gibi pek çok komxb ıansildopedık bilgi ıçeren C$CtiJl

belli lxı,ıı konusu lc:imil insan olm:ı yolunu ~uncl<tiı:.

lbraiıim l lakkı. Mıuifem:ime'ıı 175Tde &zurum'da ı::unıunbmışaı:. Ami1 Çdehi~lu'na göre eserin 3J ınne yıızma

nüshıısı oldugu ve özel koleksiyoncularda da ~ yıızıruı nüsbııya nısıl:ın:ıbileceği U7.=ndr durulmuşrur (AkL Çiftçı, 2000: 45). Bu bilgiden bardcalc eşerin döoc:rnindc ,-e sonr.ısında oldukça n\Abct göıtl~ sonucwu vanbbihr.

Çalışm:ırun amııcı, İbrahim I IJıkkı'nın Msııifeıruirne adlı esc:rindcki ayeı ve hııdisleri ıeınaıik obııık iucdemck •-e escnleki ayet \'e hadi.'llcrlc ilgili durum ıc:spiıi yapıp ıeııul:uıN gön: genci bir ÇUÇ<:\"e çizmektic Bu am:ıç doğrultusunda nitel ~ıımıilirda lcull:ırulao doküman inedcrnesi yönteminden yarnrlruulmışor. Yımb ınetinlenn ~urmanın ıırn:ıana göre farklı açıJanbn incelenmesine ve kur:ımsıı.l ıemeUerinin dikkate alınmasına ve beomlmmesine olanak +>-:ırı bu )'ÖIUelnlc: (Yıldırun \'e Şimşek 1999:1 59) elde edilm \'en ler kodlanarak konuya ilişkın ıcuıabr oluşı:unılmuşrur. T cmaıik an:ıl12 yöntemı de denilen bu yöntemin en önemli Ö't.eliW, arnşıırmacılruı verilerden ~ nbnn yııpmay:ı SC\'k emıesidir. Bu tur aıulizlerde amaç. elde edilm bulgulao dü:zenlmrniş ve yorumlanmış bu biçimde olru)'UOJ) .. snrunakttc

Eserin Tanzimi MMifemime bit mukaddime, üç ana bölüm (fen) ve bir hadmeden oluşmakıadtt

Her bit bölüm ka>di ıçinde ı..h, fasd '-e ı>e\i.lere aynbrak koruı)b ılgjl:i aynnah bilgi içcnt .M ukoddimedc ilemin y:ır:ıahşı, gök cısımleri, melddcr, orzın tabakaları; cennet, cehennem, kıyamet obınetleri gibi dini ve kozmolojik konular ı-er alır. Her konunun nlı bopııbnyb geni,Jenlcıd< ele aiu>dığı fen adı verilen ana bölüınleriıı ilkinde sırasıyb Allab'ırı \'Orl~ ınsanın, bukinin. ha)~ ,-uo~uşu; dünya, •)' ,.., )ıldızlann ı-:ıpısı \'e dört unsurla ilgilı bilgiler yer nlmakmilir. Burndo osıronomı, c:ogrofya. m:ıtem:ıtJk ,.., gcomeın bilimleıiylc: ilgili çağının ölçüılenne göre ileri seviyedeki bilgiler kıılcme alıruruşor. Eserin ilancı am bölilmünde (fcnninde) ıınoıomi. tÜ) -:ı ı:ıbiri, tıp, beslenme, :ıd:ıbıınu:ışer ha) .. l ·

ölüm •..: bulm-ruh ilişkisi gibi ol.ınbr:ı yönelik bilgiler sunulmuş syncı insan k:ır:ıktttırun beden yapısı ve kıy:ıfcıleri~ie ilişkılencliıildi~ "Kıy:ıfemome" olarak da bilinen mesneviyc de bu böliimde )U venlmiştir. F.serın uçüncü ana bölümünde (fenninde) ncfis ıerbiycsi \'e ırıs:ında buJunm:ısı gcn:Jıerı özellıkler 1.17-Cnnde durulınuşruL 1-bnınc: lX>IWniinde ISe

ahlak ve ıckror adabtmuoşereoen S<iz edilmıştıL

,Milrf/dlfiltt'ildi-Vtf ır }(iltlltltrfll ı:-JJJ Vtiob illfdı'111Wıf Prrf. :Dr.}{ • .AJ/ottt Kirliı/ıç · Vtrl. :t\:f. :Dr. Al. l!dil llıfiiU/III · .A,. (iifr. lldtla l~n,.ylı!

ı\1ıanfeınime'cıai ")"' ~ bıadisleri a:nuıik obnık iocdcycbilmek için cser:in aruı bölümlerinın l2nZiminin hangi :ınb)'lşa göre oluşruruld+m bcıkmak g=kır. tbralıim Hakkı'mn, eserini oluştururken y.aptıgı tanzim şu sırayı izlediği görülmektedir: Tevhit anlayışı, evren ve varlık düzeni, ilim, ~n (Kanşman, 20 1 0).

Eserin ana bölümleıi bu sıny.a göre ~ Tablo l'deki gibi bir durum oıuya çılan:ab:ıdır.

Tablo l : Eserin blifumlcrinin ddn temel kavram;a gorc r.ınzuni

Eıcrin canz..imindc kullan1lan dön rc.mcl kavram

T~vbit Evren ve İ/im lnu.n anlayıfl varhk dOzeni

Mubdd ı KJiıut1 •r ıl.thı" Alem ın AmJOI.f/4..-r Hz. A.ltm"ın )"lrJUI'l'

mc WWJ !=ntqı Gol; Hz.l~yg;ımbcr (U.\. rın

diifilnnx:rc Cennetler cmmkn dog\lfll ,..,.t cd<·n Cchca1uem

••'tticr Kıyamet .ı.tncdm

Birinci 1\/bb .,, •klı V .ultl:.bn n 1.\f..ıJcttUnt. lnuncn nuhişaı

Fen dc/i/krk I>J'"O CC\'hc:t \"C ecoo,.,,; Qntzbrı Asutmomi i\kıL fdck. dort ü.flr•li• uomt \~ ndiın

O<U)"l çı~rxlilkı dU7.t'D

Ikinci Fen '= ln.<>n tıcdeninin A/Qtr)tni Gcn<l obt:tk ._,,

tt:nduu ~nil'\'''< Ttp bcdcıu

D/1/IIUSJ \'r' """" ll .tki Cimıın \'r ~.~nın

r.ttUJnMI fi!rl kcyfi)'Ciı

Oçüncll ı ·.,.l21ll hfljıı Bıcdrni vı- Nhu Amromi llnwo•n~ri

Fen l'<'WH>ıdrJ! ıcrlıo)-.: concnoı Tıp """""' ohbkt etme

m;ahiyco lkslamk' Hı.l'cyg;ımbcr'ıo

T.-u.1~ıvuf .tilnneunc: U}'m;l

Edcp. o;ıbı r, bilgi, f.a.alct. rv.ı. rc(\'U.. t:n'dk:W \'r

nclis lctbt\um.it1 ınunı olgwd.lfUTmlfı

Ha time Hcrifrt: Suıpl d(ll.cn AhiJt Bz l'<yg;ımbcr'in glw:l

Albh i aunuJ. içailındc lllS.UII Ad.ıh<m""f ohbkt n\'Dn ,~pan crtf E" ldık \~ aıJc: .ııp..ıkn degericnn Esırım Hoco Oj)rmci ihıkık:n m.ıhıvcn K.ıdııı · erkek iliıkılcri

Tablo 1 incclrn<fiWode eserin mnziminde soyuttan somum ve bütünden pMÇ•yn d*" bir sım izlerıdigi görülmektedir. Tablodaki saudıır ve sütunlar arnsında da kendi içinde bir sıralama ynpılıı:sa bu düı.eoin degişmediği görülür. Bu durumda eserdeki ayet ve hadisleri bu dört ana =yıı göre incc:leıııek mümkün olacıkur.

T eınatik İnceleme Marifemıimc dini- rnsavvufi bir eser niıeliğindedir. Esetck temelini tecrübe ve

tefekkürün oluşturduğu, kişinin ruhani )'Olla kıızandığı vasıtasız b!c bilme çeşidi olan m:ırifeı:in gerekliliği üzerinde durulur. ''Marifetnıl.me'nin bütünü m:ırifcr bilgisine sahip olrnnrun en ıemel şaro olamk Allah 'ı bilmeyi ve bu bilincin insanda uyanabilmesi için gerekli m.1ddi ve mıınevi şard:ın :ıramayı kapsar" (Kaoşm:ın, 2010: 431).

M:ırifetnıl.me'deki ayet ve bJıdisler ıemııôk olamk Allab'ı bilme, ~ve evreni bilme, ilmi bilme ve kendini bilme konusund• ormyn konulan deliUcrdir. Gelenekten beslenen ve b!c İslam Alimi/ mumsavvıfı/ şairi ol-ın İbrohim Hnklo'run ormyn koymak isıediği düşüncelerini ayeı ve hadistede cemellendirmesi (Çagncı, 2000) oldukça anlnşılır bir durumdur.

Marifeoo:iıne'deki ayet ve badisietin genel tem:ılanruı, alt rcmalanna ve ıemarlk yargılıu:ın2 göre msvirleri Tablo 2, Tablo 3, Tablo 4 ,,. Tn blo S're gösıerilmişıir.

. Tablo l : Marifi:ıname'dcki aytt ve hadi<l<rio "Tevlıir Ania)'ıtr ıttnaSında göre

ta.wiri

Ayetler ve hadisler Genel Alr Temacik yargı tema tema .

• Anı olsun ki, ölseniz de, öldüriilscniı. de T<\lhit Haşir Alloılı honda Albh banda ıoplamcıbmız" (3/158), hcıl(es lıcs;ıp {9n (29/57), (62/8),(2/156),(10/56), (50/43) bir ara ya gclcccktiı.

"Buyunnuırur ki: Dünyada öyle ol.ısın ki Tcvhir H<ı4ir AJlab bnnda kendini bir garip yıı bir mt1afir bilesin, bbir lıakcs lıcs;ıp için dülnc:kn ny.um.P H~ bir 2ta)"lt gdcccktir.

"Kadınlıırdan, ~!ardan, bnrarbıa yıBalmıı Tcvhir lı- ve Dünya tı.ya<ı gelip al on ve gümüVcn, s:ılırunJ4 adardan, ihsm geçicidir. All.1b davarbrdan ve ekinlerden uvlclere aşın katındı makbul düşlrünlillc, iııs;ınbr.ı sil.dü göoıerildi. Sımlar olanlar güW ve s:ıdccc dünya tı.ynının gcçimidir. Asd tı.yırlı '4lcrdir. v~nbc:ak gı1ıd 4")', Allah'ın yaruncbdır.•

(3/ 14), (16/96)

.ıswn birinizin hcii'1S~ benim gcrirdigim Tevhit fıım ve Dünya hayao gdip f<rlaı hükümlerine tabi olmadıkça o kimse ıı....n geçicidir. Allab mürnin sayılmaz." H. katında makbul

obnlar güzel vc tı.yırlı Oılcrdir

JIIJJtfjdlliiK 'idi .Ata ııı .HJMiisltr(ıt <attJJij ViWtll J,.rJ.,_; /1rrJf. .no: R . .Airllld KtdJIII( • Vri. ı\ı' . .no: Al. Cdll llılll<f/11 · .Arı. gör. l!dıla ı•llf'lilıi

wycryüzü Rabbinin nuruyb aydı.n1anır." T~hit lbs.an AUah'a mmma.k 'çin (39/69) sınu-stı. ibn:t vardu

'" bu ibrct, insan için ihAn ... fc:ı'iz Juıynatxıır.

"Mumiııin fensctindcıı ..ıwun çllnklJ o TC\iuı lhsın Albh'ı ı:onıınak için Albh'ın ııunıyla babr." H. sonımı ıl:nı nrdır

Ye bu ilim......, için ilıwı '" fqi1 b)....pbr.

"Ncrcdc o1un>ııtt Albh sızinlcdır" (57/4), Tcvhit iıhn Albh inunı ln:wıın (8/2-4), (6/46) lı:cndisindcn d>h•

y.Jwıdır.

"Sdim kalp onu döndureni g&llr." H. Tcvbi< trfan Albh'ı ıanım:ıl: için ssntrsız ibrct vardır

'" bu ibrct, insan

için ih,..n "" reyu. b)ıu~r.

•sizi yadaı )'V'Imk; yınc ölumllnuulcn ooon TC\iıiı y~ !nun ı••r.mlqını:bki

mi <opnt;a ~ H<m de ond.ın sı:ıj sıNn idnk cdmc boıb bW dı:h cWu ~· (20/SS) Albh'ı buhır.

,_

Tablo 2 ~ ıe--hit anbyı~ı ıc:nı:ı.sıruo h2şir. ibta "'~: ihsan, ihsan, ir&ıı \'e yıuıuılış alı ıcnul= aynldı#J görülmckıalir. ibr.ılıiın !Ukkı'run Albh'ın vıırlıgın:ı ve: bttfiAine dikbı çekmek için escrinde ön pbna çıkardığı mesajlar, ıemuik )':Ilgi ıüıunund:ı göstc:ıilmiştir.

Tablo 3 : Mı.nfco:Wnc"'dcl.ı .net \C' badı~n ''YMiık \-.:: bm1• rcnuııllıW gon:: CH\ın

Ayetler ve hadisler Genel Alr rcma. Tcmaıik yıugı

rc.ma

• Ben,. ırtıııo~nlan \""C" cinlcn .ını;'.Jk V~rfık \"(: lbm lb.kkt nmtnın C"Mla"tU

ban;ı ıMdct minkr dw-ç C\ ren y;ır:ırrım," (51/56)

"Sizin dll.n\ aıu:,o.tbn bıN \'Af'tık \T lıım thadct roncnın t.MlM'tı ll<"gifi ol.uı uç ~ep ardır' bm C\ ml

k.ldınlar, btri güıı:l kokuhı ııönck:r \'C gözümlın nutu namudır " H.

"110\ica: ba, llırıhim'c \ 'ullk \"C' lbm lnw>. •kh "' ilmi\ le: gol<lc:nn '" ı..nn mclc:kurunu C\'1"<n ibhı \lrbn ıdrık cdcrıc gÖ6tcri)"ONtı.k kı. kc.~ın kunulup erer. in:uuııbrd.m ols:w1•, (7/S~),

( 17/85)

.. Jnunbr U.Jlbn Jn-'n'nllldc \'~r1ı.k \"r lıım ln.qn. üh '~ ilnm k söylcyın •• ll. C'\ttn ibht \ırl.ın ldnk C' .. knc

kurntlu\ı cn:t.

"ff"i btr ıcv onun mblı \'ıtltk Alblı , .. rın.ıJannJ.uı olnudı" ('ll/9) '" lbm mltnct:.tdmr.

fii\:U

"Göklctdt: ol.uıbn, )erde Vırlıb"< lhnn lımı"' pmtbn.J.;ır obnbn '" hcpuu swn C\'l'm ııçut~ ~--ıı~ı aklı \~ OO}~UlUl. .ıon. \"CJTJ\qtır," tlmt\ le: ıd.ıR: oltbtlmtlır. (45/ 13)

"() Albh ki, ,....ı, bı goUrn '" Varlık"~ \'ır.ıulıı iıı.un ,-.ınnlıtmdık.i bunbı-bbt da ~w r;ınm .. C\'l'm ...Un i<hk cdcrıc AIWı'ı (65/ 12), ( 17/84) lıtıhıt -•KC'ndım htlc:n R.ıbhmi htklı ... Varlık "c lhn.1 in.~n. aklı \"C iln1i~ Ic d.ıhı H. C'Ht'll sırl.ln ldr.ık cd<:n<

kunulufl .....,..,

"'Ben 11\io~nl.ın v.: onk:n \'artık \*anuhı lb.lı.kr nmaun üncmı anc:..ık ~ın~ lb.Ktcr cr~inlcr \'C

dıyc \'>r>mm" (51/56) e\· ren

Toblo 3't~ sunulan •-:&dık <e evn:n ıı:masına )oöndık :alt ıemabr '" )'21glbr d:ı ıı:vbiı fikrini deın~lılu niıeliktcdıt. Bu bölümde de ibteı, ılwn V"< y:ar.tubş alt ıcm:abruıa ilişkin mesaj w vul')l\llanmışor.

,

,;llarlfrtifhtt)(dj~ w){lldisltrill l:atiıti1 VıWdm /HidotJilal JlrıJf. tır. ){ . .Aitlllff KırU/lif • Vrıl. ZJq: tır. ,u. &/JI IIıtlfiJII• · .Art. Qiir. lltltla llrnf<!it•

Tablo 4: A·larifmı:lmc:'dcki ayet \'C b.ıdiskrin .. liim .. renı:ısırıc:b göfC t .tsvıti

Ayetle r ve Genel Ah T e matik yargı badis ter cc ma rema

"Olur ki bir şey ~"Unuz.t Ilim Davr.ınış i ıı.~1.0m rilm gi0'1'1C7...kcn, sV..in için o d>'nnljbn Allıh

hayırlı olur ve bır ıfCYi dt rnr.ıfıncbn

S<:Wiginiz h•ldc o. gro.knmclm:dir. luklunı:t,(b yer olur. All.th bilir, sir bilrn<!7 .. ~ini~, .. (2/216)

""El birlik Alkıh'ın ipine Slmsıkı ilim Dıvr.ımı Allth ~·olunda sanlm. Hirbinniı . .dcn ııynlıp cem olm01k. d>j!olmayın." (3/ 103)

.. Ma.l \'t' ogull:ır, du np ilim D.avr.ını~ PUnp1 turııu h;ıyaonın sUsudıir. lbld bi3Clk gelip gı:çkidir. Alloh ol:ı.n gtizc:l i1lc:r ise Rtı.hbiuin buıtd.ı moıkbul oloıılor

kıruxb sc:v:tp;:ı d• dah• gfrlcl ,.., hlyırtı ijlcr<lir.

ha)'ıtlıdır, unmtça d:ıı daha hlyırlodır.• ( 18/46)

'"Siı dün)'"lışleruıi d:ılu ı)1 ilim D:ıvr:uıış D!lııpluyıo gdip g..,i.,dır. Allah k>nıı<b

bih.-.iniz." (H) m.ıkbul ol>ı~ır gilz<l '" luprlı i)lcrdir.

-o kim<K"&c:r ki y;a.lıan ye~ il tm D.wr:ul~ Her dummcb en doQ.nı şahidik cmıa.k:r, ı Mili;rikk:rin ı ve en 4.'tkili ~"'TU s;cçmck orun \'C ctJcnıcc )CrlcriudCn 8ncrnlidir. gtÇ><'k:r kendilerini ıcnzih edcrd< g~cr." (H)

.. On.ı., ne Onfiodm... ne ardtod;ın itim ~luk Kur'•n'd;ıkl h!lkDmlcrin OOcıl ~ııkJışam:ıı.. O, Ham it \'C: kesin, dojını vı: dcl\iımcz H.ıkim ol:ııl AJbh~cın olll)tl

indirilmedir" (41/ 42)

..ı i~ıc tıu Kur'an mtuZtlın bır lhm İbn.'T ve Kur\\ıl'.ı u~·m;tnul önemi kitapnr. onu biz uKhrdilt; çok. lhsan miıNn:krir. Arnlt buıu u~1Jn, r.:rnirlcritlC b:ıQI:utın v~ Allıh•rn1 korkun. T .ı k.i mc:rh:anll:t nhmı<ını7." (fl/ 155 ). (68/ 1 ), (5/ 15· 16), (29/51 ). (38/29). (39/23)

•ı.;nuıtuı~wı I.JltWI Albh'ı ;ın

'"'de kı; Olur ki IW>b'un lxnı bund.m ~;oh• yolun bır urn.ınd• dosdcl@;ru btr mu,\1n:,tuyı.:tc

ubştınr • (H)

"Albb'm kclım<lm rul;aınıcct" (3 1/27). (l / 1·2 ), (6/S9)

" Ey ınunbr. ıı« sıı.c IUbbınııdrn btr ogm. kalplmlc:kııııı~ btr ııf• '" muınınlcr içuı bır hıd.ı•n ,.., tolıınct ol.ın Kur'.m gcı.Jı." ( 10/57), ( 16'!111), ( 17/112)

.. E,,· Omn~ıun. a"t~hıın, ııl~

fCh.xk't ctmc:ı mi!ıınu kı ıt:udo-c: b~U bm~ \uknır • .anul All.ıh Tull '.ln.hr. Kcn onun ntc tu.k. n:sulti)"Um. Gcf\ı.:kRn h4,ı Kut".tn'm hır ı...:u AJbh T.ula"nuı 1:\'Uw..k:. btt ucu \u..ın dini7Acdar ()lu g~

~~mır Lı ~"Clrcn 1;11

Kur'an ıl-c ıund etrtkrcn '<N1r.ı Mb :uo.Jp • .\.&pıklıgıı dtljnl(.")'Jıinb, cliı<n< hcbk olm=ruıu • (ll )

•s.n.. ruhun .......ı.r 1'>< b Ruh, JUN-ıumn cmnnJa.lır Sı7,c ilınllkn pek az hır ~' '"nlmıııır• ( 17/ M5), 12/31 )

'"-Sözltn l\.\\ırhM Allıh'ın

kıubıdır. H~ hKtweıin h.nırh~ı .\h.dununtt'uı hMhyı-tklır J..ıknn ~~ «)flf"Mhn ( Wf.l\;&

çıunbrJır kı. bıdlmr • (ll)

•4Wu \'mt dı1(t.ın "' Wd;an ..,.,.uı.v ll< ki: Onbr uıaniJnn mu;unc:kkn \~ tuc '\)tl \pillrrr.ıt ~)"·ulcnıdır• 2 1 HV

ihm itırn ,,

""""

ll un ltf•n

lhm lhs;ın

lı im ih'-ln

llım lbıun \UUn

-iıım lfmuı 'uun

llım \'ıt.u

- -'-------1.--

Kur·.ı.n"o~ u'mının oncmi

AJJ.ılı'ı tJnii1UI; '\'UI

i1n1n1.t •bm \"ardu

'~bunlar, ıru;1n '"'" ih;;ın '~ ft.•vb urıuplır

Kur•ın·.a U\"11'13nUI bnc:mı

Kur'ıan·.l uym-;ımn Oncmi

-

-ltl:Wnın dım sunrlıııı.lır

llmın ıcrmalıjlı durumlan:b hilltum All.1h•ın t.tkdırinc bu·.tkıhr. Kı.ldıUcnmıJ'

An..ı.h ''" rmliX' u.tı.lır f- --lmJUtıl ilım sanırlıdır .

Ilmin yctı~ı~ 4-lunımb.rd.J hukum Albh' n utdum< hır .. kılır. tstı..tikktımv 1\ll.;ıh•ıu rnıinc t.ah1'-hr.

- - -7..;ınunı rJ~nbm.ımn . C'lltn "-ulbnr:run.ın -.c ıhll\ ~l.tr;a !t""' duı.cnJcmaun _gctt"kldıAı

-

1

,ı 18rifdlliM i/dj ,Ap ır: ){llllls/mit ı:t.ltiJ V""""' i lltrkt!JIIal Pntf. t>r. Jl. .Aitm Kntiıflr . Vni. ıı,. t>r. , ll. edil lllnt<flv • Aif. t;i!t. l!ti!IM lluqo/111

'"Allah, sizi fopr:ıkNn, sonn ilim nutfedcn ~"J.r.ub .. sonr.1 sizi çift çift y~pn. Bir di4inln gdx: kalm;ısı ve dogtınn~1 ~ onun ibniyl<dir." (35/ 11), ( 16{78), (23/12· 14).

İnsan. )'OU':ttliL1Uld."'lki

sırloırı idrnk odet"!!C Albh 'ı bulur.

Tablo 4'ıeki ilim ı:ı:masıyla ilgili m<sajl:ır sırasıylı clı~, doğruluk; ibret ve ilısruı, irfan, ihsan, vııkiı, yaranlış başhklınnda vurgulanmışnr. Ilimin, insanın kendisini ve kendi...ınden horekede Allah'ı ııınımasında bir acıç oldu~ iiuı:inde durulmuşıur.

TabJo S: M.,_,jfcmimc:'dck.i nycr ve h.lC.Ii..slcrin .. ins;ın .. rcmııınnd.:ı göre rawiri

Ayecler ve hadi.slcr Genel Alt tema Tl'mal1k yarcı tema

'"Kcnrlinlzi cllcrini1:k tchlikryc im.ın o~wr.uu~ lnsunın lereihlt"ri

:mn;ıyınız ... (2/ 195) ona yu hıayır yu da şer getirir.

"'O peygamberler~ All.ıh\n hldta)'crinc im;an ı>.wramı lnıunlıann Ondcti ~rirdigi kimsdcrdir. Sen de onlan:rı peygı:ınıbc:1'1crdır

gird3i ı-old.ın ytirii." (6/90), (3/ 31 ), (3/32), (3/132), (3/164). (4{59), (4/65), (4/69), (4/80), (7{56. 57), (24/ 63), (33/21 ), (33/ 45 • 46), (33{70 • 71 ). (3/ 196), (59{7)

• Kim ki l'ıc:nim ~iinocrimdcn vı1~ Ç<Yirirsc o kimse benden dcgiklir." (H)

im::ı.u Davr:utıt ln.ownlımn anderi pc:ygambctlcrdir.

"De ki: E&« baoolınnıı, ~ılbnnıı, ıns~n Davr.tnı.ş Dllnyu hnynu aeııp

ku.rdq JcriniJ"' qJt.riı\i-1'_ basım geç lcıdir. A n<:ak

ak.r:ıb:al:tnıuı., lunıxha;ımı. nu.llıt..r. Allllh" ı.n cııırini

4-lüşmcs;ndcn k.cwkrnAtınır.ı. ric~ret., yerine sc:ıin:nh:r

hc~blllhguıu. makrnlcr. s:i7.t< Allah~tan, k.ıam:nırbtr.

Resulünden ''ı: onun \"'iuncb dh:u crmckrcn d:ıh• S<Vgili ısc o h>idc AlL'h annru gctırlnCC)'t: k..ıd."'lr götctk)in. Albh yoJdın çakıuış nııphılugu )'Oiı ik:<m<'<." (9/ 24), (66/8)

.. --vanıLua.k y:ıpt1A:mızd.ı.u &ize bir glliuh iııs;uı Dlvrmıı ln:Snnın ccreihleri

yok. fiak:u blplc:rini"l'.iu bile bile ona yıa tuayır ya da

~pnB:ından gün:ah v:ardır ... (33/5) ~-r g._"lJrir.

"'Onl.ır k~ fbblcri.JlC' toee.'tk ederek \'C lnun o~vr:uııt 1 badı..-t t1.rnenin ıumv. kıl:\r.ak gcı::c:yi gcçinrlcr''\ '"Ey.

_,, clbi$ı:lcrine biirünüp 'ı":lr.ın

(l'cvg;ıınbcrl) (ıb;ıdcı eunck u1.crc) guaılll ız bır unwıınııı dıjın.Jı Ullı. nım~.t kır', ·şophesi7 R;ıbb'in, ~

gecenın uç.-c 1kuindcn .l)'LOHI '''"gecenin ,........, '" uı;tt bırini ıwnazb gcçinJı3ini bilır'", "'Ve S'-ttılin bır kısmında IUm>J kıl "'uzun btr kısmında dı omı ıe<bth ct'", -ı-. ı H:abıhim, .un-.. m.--ıh'"us ftazl:.ı bır ı1am;17 obnk gox lW1UZ kıl", "Kalk. b.ın;ı )'Önel ve: kunulut buL •, •:-ıımw dosdOAtu Jr.ıl,1 ını n.ım.~, ... k:örO ve )'1<>1dınmq fC\ ltrdon alıko)-.r. l:Jbcm i\Jbh'ı ıikır en lısrundur. • , (2/ 115)

•Kim ki Kur-".ıJH rıım'ı oku'"UP t'2.bct lns;ın l.n>Toll1ıl lbodcı cımcnln

cdenc ' " hclılını hdll, hırımını hmm On<mı

bilip gcrcwı•:c gKlcrtC Hak Toala onu Kur'an ık cmnttt tok.ır '" kmdı dılı am-uıd;ın :uqt miiuchJk ob.n on ldıns<)·c ıcf.ur>i obr:al< gundcrir • (H )

" Ey kuluml llcno ge>'< karonlıgınJ&. Jngn D.nnnq Albh .,..,. ıl\>oiiUII koldinc. ~nden daiu ~~km bulun-un. kcndl"nıkn ılahi

An kı, bul.ısın. ". - i\Jbh, b:ndılmni ya!< ı ndır.

bmnlılrr.ın •ıdınlıg;ı çıbrdıBı onun cdcnlcnrt domıdur.• ( llıkm, 257)

·~tutnının bJbt AUıh"ın ~ir.• (H) lm;uı Da>TolllOŞ Allah ın»M ,_,

kcndı:<ındcn doho yal<ındır.

.. Beni ı.lkrtdini.t. txn ek siıj anıp, '""'" 0J\T.;u11J IM<In, A llıh' ı an1111lı

ilı<ondı bulun.nım. Sm- >'CrdıBun >< .akrtUnctidır

oimcdc:re brı• ınkir ve ıs\-;ın cc:mcvip ıilkr<dıni.t! •, "Onlar (u okd s.hıı•icri) Albh ·, »'Ün dunırtcn. orururkcn '" y;an y;ıtmW.ı tken de 1..ık.roJıı:ttcr .... "Aibh'ı çol: zıkrc..Una ki, bdki bımılı'f' cıtnına. · , •ı,,. H.abıl>ım.

~~· 1ikm ><: "'bıh· •t..m da

,

.AI61i/dlliMt ildi.Ajti~Y }(..UtlnfJı l:noiıtll Viiillnl J~~a~at.m l'rıı/. tk.}(. Akllti K1rtiJII( • Vrrl. 14 tk. .Al. Cdil llıttf<ıl/11 ·.Aft. (/ir. 1k11itr l'llff(<J/1•

oou tabıh (nolsm nf.ul.ınbn n:mih) cı.•, • ( hı• H•hibim,) ILıbbını nbah • •4•m. korluyl• ve lxıı ' "' ~cn:k gi1Jıcc ıikra. Ve (AIIıh'ı) ıikin1c.'f1 g•fd olm>. •. "Unumıgun am;ın. Albh'ı :ın ı-.: de ~ı: Olur kı, ILıbbım bem bunchn ,ı,ıu )'Olkın bır ~,;~m>nd• <kl\d~ bir muwO'>Jı.Jı-.:rc ut.ı.ıonr.•, "0 kınısclcr kı,

ım:ın cııılct ' " ulplrnnı Allıh'ı zibaınctlc urmin cclctlct. llılinız kı, ulplct Albh'ın 1jknylc: nınıın olur.•, ıı.Rabbiui, A1im l'ıni ık: u::. ... hıh tt", .. Rabbinın kmini .ın "~ ~ ~~dıc::n

kcilc:rck O'na ıboeieı cı. •, ~aı

lüfllnlaı ıcmvJmı:n laırrulnıiJ}rur. Ve Rıbbinın ı<nunı amp 'b ııam17. kıhm dı

(kurtıılnıuımr).", (73/8), ·-"Aibh'•.....,. gdındım s:>bıwıt.r, """" ınınnıt Al~bundal)ı

gu.,lü hııkunı<bnn unı..U, \ ııksck bır ıılcr yııpan ııwınlar,

derecede, <-.:nncılcrdc nur ilindcdirlcr." Allah'ın ıoıurıc

(54JS4-55) rcyılne loyık olurllr.

·ı-.y huzur ıçınde obn an' Hoınuı lnsm ll~ıt Al~ bıında hcrul cımij '" cdılmıı obn R;ıbbonc diin! h) h~p ıçm bır lr1)'11

can! KuJI:ırnn :anı..tu1; gir. ü:nncrimc: aclceekıir.

gır.• (89/27·30)

"Şupho17 AIWı. uısmbrı <>~'10 ,.,..,. llısan All.ıh ~ı~b)ı<l

'" b~l)byıcıdır," (2/ 143), (93/4-5) \C koruyuc:udur.

"EIIırnt All.ıh kulunı çıık :ı..ııı.:ıdır. lıı<on hıwı A lloıh betışbı K ı Mcmc:dcn kaılmiı bir Ç0<1Jp ,. konı)ucudur

101\C!iınıo jdhrindeıı .ı.ıu j<tk.ıılidır.· (li)

"1) ılcr )UphaıL ıumct ~Wıdcr." lns;ın ltıwı Al~ Uıı.ııda i)ı

(82 IJı. (5. 3ı.l621ll ) ıtlct )>;>an ·-ı.r. Alllh'ın lihuf•e fe)tjnc loyık olurlıır.

" J)c li: All:ıh'ın lurfuvlo, r:ıhmc:ııvlc lns;uı lh<.>n OOnyo hayall !<lıp ,,.,.,.._ ommb fo:nhbımnbr. Bu, onl>nn aoçıcldır Allah'ın

r"f'l•np "gdıkbnıl<bn h.)ırlıdır. • mtnnı )ertne

( 10.'53) 1 ... ımıl<r bnnırbr

'"Si11 )'t'I)'\17Jıni.Je h.llıtCicr yıpın odur." lru'ID llv~ın lnsanlorın Oııd<:ri

(35/39) M'li'Unbcrl"r<lir.

• l.ulbnm uru bcn.Jm ..,.vı.ı..; Ilen insm 11\"'n Allah llbaDa IO$atuft

onlm )'Üınım. B•m du.ı «lın<c dU> ~cndısıııd<:n dolı.t

cdcnın duoasın.ı b"ılık vcnnm. O 1\oklc yJkındır.

onl.ır do~ b;~n;a kartılık v~nm&cr, bın.1

Jn.ın,u'llır ki dog.ru ~ulu bul.ıbr ... (2 186)

"'ııl.r benim duım•nımdır, ~..ın11 lrt$31l th..., lnı.1n. ol<lı '~ ilınıı Ic llcmkrın R:ıbbi du,nınıo.lıır. 1\cni ı lahi sırl•n ıdnıl.

\'1nt~n \'C bını yol gl))tcrm odur ..ı .... kunulıııa lbna \'alımı \'C' ...,n:n udur .. (26 77

.,.,. 79ı. (3 gl, (8.10), (6 125),

i-"Ail.ıh'ı. bdın· crltcl.. ~ok zıl.mknlcn: lns.m lh<>n fn!hln. A !lah·ı anınılı Albhı m:ıAfirc:• 'c hfırük c..:_ukr H! tOkrctrnelidır.

luıırl.ımıınr.•

"K.ılk b.uı.ı ,UıcJ '~ kumılıq buL • 1 H l lllWl lhwı ,...,, A;l.ılı'ı IUlfiiOiı \e .Ukmmehdir.

'"Kım bu tliln~"3lb kur nlurs:a, amk Insan lrfaıı lnwn. ıakh "~ o. ~h.rc:ttc de kordur '"' '"' ılmıyl• Uııhi

b.ıkımııl<bn d3 d.ılu u,ruır• \lr1aıı ıcnı.

117/i2). (311541.11> 110),139,42) cdmckı.otıılııJ;a ..... ---•<:ul<l<rc. )1:ılcrc "~ıtı>nt, an.:ak Insan irf•n All.ıh Insana mılnıın Lulumun L:ıllı<ıx: sıg;tnm", in~nı.n

"CwJmm U\'lll', ~.ıbn Wl>ıın ltndı"~mdm

.ilcmlmıı R>bbınd<n pfd .k@. •• elohi ıwndır .

(8 43), "O'dur l.ı. wkn U\'lllM>k

Ulu gıbı ~"'lp1yor"'. c .. nunc"9). 150/16), (57/4)

r

, llllnfd/tiÜtie\ldl .AF ~~~:JWislniit U..JIJ 'IOwtfot ill«<atwsi Ptı;f. :Dr. Jl. .Aitıttd K1rliılir • Vni. t:q-. :Dr. ,~11. f1dil Uuquj/11 • .A11. Qir. .1k1ti« llurtııl/11

"0\inya luyatıyb scvinirlcr. Oysa lllS2ll İrfan Oonyal\ayaıı gelip ahirerin y:a.nınd:a düny.ı h:w.ıcı~ bir g<-çicidir. Allah'ın

gco,;mdcn i b;ın.'ttir." ( 13/26), (28/60), tmrini yerine

(3 1/33), (42/25), (30/7), (57/20), getirenler kazanırlar.

(57/20), (6/32), (3/ 198)

•H::llkLn en :ıkdhs1 öliimü en çok insan irf.ııı Oilny1 hayall gelip fikr<dcndir, redarikiyk iki dilnya geçicidir. Allah"ın ı<:rcfini alıp gidcndir." (H) emrini yerine

gclirc:nler kıv.anırJar.

•i~rc bunlar hayvanlar gibi, harra daha iowı Olun\!UZ Insan. insan l ı~ da s;ıpıknrbr" (7/179), (2/30), (7/176) d:ıvl"lnıt yaraşır davranışlarda

bulunm:ıhdır.

.. Hıyır. siz,. çabuk geçen düny·:ıy• in5Jrı Olı.un..~uz. Oilnyo 1\ayou gclıp

!ıC'Viyorsuouz d:a. abirai d::wnınıt geçicidir. Allah'ın

bır•kıy<ırsunuz." (75/20), (79/37·39), emrini yerine

(87/ 16·17), ( 102/ 1·2) gctircnlcr kazanırlar.

~'Sonr.ı bunun :trdınd:;uı yine kalplerini~ Ini:. n Olumsuz rnsanın leteihlffl kan~rı; 4imdi onbr, ~gibi, hma da=nıt ona ya ha.yı.r yn da

daha rl.ı kandır." (2f74), (2/88), (2/7), şer getirir.

(2/10), (5/ 13), (6/25), (5/4 1 ). (35/32). (82/ 14)

"H•k Toal> her l!;t< nfk \ 'C yıımupklıgı Insan ı>.ıvnımş Insanın tercihleri !>C'\'C,_'1'. Hnin \'r mcrhaıncrli ol:ın lt.:ılbc ono ya hayır yo da >evgiyk b;ıkar." (H) ~f getirir.

.. Gerı;ektcn bil, in~:ınbn llsrün ins;ın Yor.ıtılıj Insan. kıklık, kar;ıda '" dcni1.dc raıııbro y.ınıu lanlar

yill<lcdik "" onbr;ı b<>j nzık verdik. içni:sindc eşyuyı

Kcndllcrinı., )'3r.tımkb.nmıt.cbıı oklı 'e ilmiyle

çngunuu fuc:rine usnin kıJdı~" idarr

(17!70) cdcbilcndir.

"Sc:ni de oııt.-ık iknıkrc rahmı.-r olarak .in§an Yorarılıt fnwılıtnn &deri gündcrdiJc.• (21/ 107), (2/30) pcyg;ımberlcrdir.

""Bit 7.lm:ınbt R:ıbbin ıncle-k.lcl'c fMlll Y:ır:ı.nht 1 nsan y:ı.rau hşandakt demisri ki: 8cn kuokuru amurd;uı, sırfruı ldmk ederse d<gilkcn bolçıkran bir in.un Allah'ı bulur. y.ır.~rna&lm. Onu düı.cnlcy'-"CC&im \'C

oru mhumd:an Uflcdiiti-m z.ı.nun hc:mcn "'"' so:d<')'< kapanı n." ( 15/28 • 29), (31/20), (32/6 . 9), (37/96)

T:ıblo 5 in«lcnd:iginde. İbnhinı 1-lakkı'tull esc!rinck en çok üze.rinde dı:ırdtıWı insan ıernasıyla ilgili algı ,.., !llnl~Ilbruun delilleıi ol:uı ayet ,.., tıaclıslerin lıangi alı ıeın:ıbnb ~görebiliriz_ Bwılıır sırasıyilı davrııruş, hıışir, ihsan, ir&n, olumsuz davmnış ve y:tratılışDL Ozdlikle <bvnanış alı ıeı:nasında çok çeşiıh m=jl:ıra >""' \-eo'lmişık

Sonuç Mıui(ettı:imc'deki ayet '"' lıııdıslcr insanın )'lU'llolış senn'tnllli idtal< ctrneSi. kmıhni

ı:ıı.ıurnıısı ve nihaveı AIWı'ı bilmesi konusunda delil ol:ırak sunulmuş temel kaynakltrdır. AJI:ıb. v.uhk- iJiıiı ve i=ın $U2Iııınasın2 görE ı:anzim edilen eserddd ıeınWr, SO)'UIW1

somuıa ve bütünden p:uçııya d~ sımlan~ur. A1Wı 'ın bitlıgine ip= eden ill< ıemada öne çıkanlan ı=saj, insanın ~=dini

yaratom iyi ııınıması ve onun kudreti karşısında ibreı '-erio obybn idrU edip ona )oöoelmc:sidir. Bu temadaki ayeı ,.., lıadisler bu fikri dclillendirnıek için seçilmi~tir.

Varlık \'C <V=ıtı yapısıyla ilgili obybno anbtıJdıı'ıı ılıinci ~ ıns:ının ı•onlıpna kadar geçen sUrtde nclc:ıin vuku buld+ üzerinde dutulmuşrur. Insan :ıklının All:ıh'ın y:uaruklao laıtJısında sınırlı bldıgı ,.., Allalı'ı anl.utı2 ,.., bilmenin yine All:ıh 'u:ı iznine boığb old~ bu bölümde açıkL'11111'11Jllf. Konuyla ilgili ayet '-t hadısierin scçiıııinde llııııhım H2lda ibreı, ihs:ın ve ı=mlış filctindeo hareket etrnişık

lbr.ıhım Hakkı'nın Alb.h'ı ııuıımuun ,.., ona yönelmeıün en önemli araçJ:annd2n biri olarak gördüğü ilinıle ilgili ayet ,.., b:ıdislcrin genelinde, insana celkın, insanın bilgiı-c obn ıhafact, insanın ilminin sınırlı olması "" ılımin kayn~nın Kur'an olması gibi hususlara yer vc:ıibnişık

Son tema ise y=ıulandan )':Ulltanı idrılk erme fikrine odıtkl•nuken insanın gayesınin, kendı bedenini, çevresını ,.., kendisine göndenlen ibret \'ttiQ obyl:ın anbmalc ,.., All:ıh'ı idrak eı.nıek okluAu \~ŞDL Seçilen oyeı ve hadislerde doh• çok ins:ıni cl2vranış1ıı:ı ,.., lrullufl:a alı durumlar üzennde ~llL

Sonuç obr.ık 18. ı'ilzyıldakı dini, ıosavvufi, ilmi, sosyal ve ahl:ılci •nbı~şıon besleııen:k ı'*".ıbn pek çok konuda bilgi ve ötreıi sunan Marifeınaroe'dekl ayeı •·e h:ıdislenn, insaru "'ı:unbşarm:ı yolunda birer delil obıalt lrulbnıldığı g<ırülmekıedir.

Kaynaldar Çiftçi, C. (2000). Er1.urumlu lbrahim Hakkı. Eri.Urum: Şule Yayınlıın.

Katışm:uı, S. (2010). ~ lbobim ~ ve Adım Srruıh "Marifeı ve Zenginlik Anısınd.1 lkı Düşünce lkı Dünyıı". lsıanbul: ÖCiihn Y•~..nbtı.

Kocnis)'OO, (2000). Tüı:lci)-e Oıy:ınet Valcfı isıarn Ansiklopedis~ XXI. i <ı:ınbul: Oiyaneı Vakfı Yayınlıın.

Yıldınm, Ali ,.., Şimşek, Hasan. (2008). Sosy2l Bilimiade 'itel Araşarm:ı Yönıemlcri. Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Yılm:ı?.. D.,.., Kılıç, H. (2003) . .Mıui(eaı2me- Eı:zurum1u İbohim Hııkla 1 i22rederi 1- ll. Istanbul: Huzur Yayınevı.