* Yrd. Doç. Dr., A.İ.B.Ü. Fen Edebiyat Fakültesi, Bolu, Türkiye

ÖzetTanzimat’ın getirdiği önemli yeniliklerden biri de herkesten gelirine göre

vergi alınması kuralı idi. Kuralın sağlıklı ve verimli bir şekilde uygulanabilmesi için öncelikle Tanzimat’ın uygulamaya konulduğu bölgelerde mal ve mülk sayımı yapıldı. Temettuat defterleri bu sayımlar sonucunda oluştu.

Temettu; kar etme, kazanç, mal ve eşya anlamlarına gelir. Temettuat defterleri ise şehir, kaza ve köylerdeki Müslim ve gayrimüslim ahalinin menkul ve gayrimenkulleri ile besledikleri hayvanları, yetiştirdikleri ürünleri ve bunların fiyatlarını ihtiva eder. Temettuat defterleri bu özellikleri itibarıyla iktisat ve yerel tarih çalışmalarında birinci elden kaynak olma özelliği taşımaktadırlar.

1844/1845 Temettuat yazımında Bolu idari olarak eyalet statüsündedir. Bundan dolayı temettuat kayıtları açısından zengin şehirlerimizin başında gelir. Bolu temettuat defterlerinde yer alan bilgiler, özelde Bolu’nun genelde ise Osmanlı taşra yapısının sosyo-ekonomik ve demografik yapısına ilişkin sağlıklı bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Bolu, Temettuat Defteri, Tanzimat

The Temettuat Registers of Bolu (1844/1845)AbstractOne of the most important innovations of the administrative reform was the

rule of being imposed tax from people according to their incomes. Census of property was a necessity firstly in areas where applied the administrative reform before, with the purpose of being applied the rule correctly and effectively, and it was done. The Dividend records came into existence as a result of these censuses.

"Temettü" means making a profit, income, goods and chattels. The Dividend records includes animals, which muslims and non-muslims in cities, subdivision of the province and villages feed them with chattel and real chattels and plants’ costs. By reason of these qualities, the dividend records are original sources in local history studies.

In 1844/1845 dividend writing, Bolu was state as administrative statue. Because of this, Bolu is one of the most richest cities in terms of dividend records. Information in Bolu’s dividend records will give us correct information about socio-economic and demographic structure of particularly Bolu’s, in general Ottoman’s provinces structure.

Key Words: Bolu, the Temettuat Register, the Tanzimat.

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

Mehmet Süme*

605

21. Yüzyılda Köroğlu ve Bolu Araştırmaları Uluslarası Köroğlu, Bolu Tarih ve Kültürü SempozyumuBildirileri (17-18 Ekim 2009 Bolu, Dörtdivan/Türkiye)

Editörler: A.Yaman - A. Aktaş Yasa - E. Öztürk – B. Kaya Yiğit, AİBÜ BAMER Yayınları No: 9, Bolu 2011, 596-608

GirişÇalışmamızın amacı Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Maliye Nezareti

1Defterleri katalogunda yer alan Bolu Temettuat Defterlerini tanıtmaktır. Bu defterler hakkında genel bir bilgi verilirken, özellikle Bolu merkezde yer alan on dört mahallenin defterleri ele alınarak 1844-1845 tarihi itibarıyla Bolu’nun idari, iktisadi ve sosyal

2 yapısına ilişkin bilgilerin ipuçlarına yer verilecektir. 3 Temettu; kar etme, kazanma anlamına gelir. Temettu vergisi ise; herkesin

kazancına uygun olarak devlete verdiği vergidir. Bu verginin tespiti için yapılan sayımlarda hane reislerinin mal varlıkları ve gelirlerine ilişkin bilgilerin yazıldığı defterlere ise temettuat defteri adı verilir. Her tüccar, esnaf ve çiftçi yıllık kazançları

4üzerinden yüzde üç oranında temettu vergisi ödemekle yükümlüydü. Böylece Tanzimat’ın öncelikli amaçlarından biri olan ‘‘herkesten gelirine göre vergi alma’’ işlemi gerçekleştirilmiş olacaktı.

Tanzimat’ın mali alanda gerçekleştirmeye çalıştığı yeniliklerin başarıya ulaşabilmesi için öncelikle halkın gelirlerini tespit etmek amacıyla sayımların yapılması gerekiyordu. Tanzimat’ın ilanından sonra bu yönde ilk sayım 1840’ta yapıldı. Meclis-i Vâlâ tarafından 1840’ta sayıma ilişkin bir talimatname düzenlendi. Bu talimatnamenin dördüncü bendi sayım usulü ile ilgilidir. Buna göre muhassıllar yanlarında biri mal katibi diğeri emlak ve nüfus katibi olmak üzere iki yardımcı ile birlikte görev yapacaklardı. Sayım sırasında şahısların isimlerine ve sahip oldukları bütün mal varlıklarına yer verildi. Böylece bu sayımların kayıt edildiği temettuat defterleri ortaya çıktı. 1840 yılında yapılan sayımlarda, yolsuzluk ve halkın yeni vergiler konulacağı endişesi ile sayıma karşı koyması gibi nedenlerle istenen sonuçlar

5elde edilememiş, 1840 sayımları sınırlı alanlarda yapılabilmiştir. Ancak 1840 sayımı deneyiminden de yararlanılarak gerekli hazırlıklar

yapıldıktan sonra 1844 yılında yeni bir sayım başlatılmıştır. Sayımlarda bu kez herhangi bir karışıklığa yer vermemek ve usulüne uygun

bir sayım yapmak için vali ve defterdarlara talimatnameler gönderilmiştir. Sayımlar merkezden gönderilen memurlarca değil sayımı yapılan bölgenin muhtar ve imamı, gayrimüslimlerin yaşadığı bölgelerde ise bölgenin papazı ve kocabaşları marifetiyle

1 Bolu Temettuat Defterleri üzerine yapılan çalışmaları şu şekilde sıralayabiliriz: Mehmet Karakaş, Maliye Nezareti Temettuat Defterlerine Göre 1844 Yılında Bolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995., Mustafa Doğan, Gerede Kazası 1261(1845) Tarih ve 3616, 3634, 3635, 3638, 3645 Numaralı Temettuat Defterleri Transkripsiyonu, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyon, 2005., Ramazan Kaşmer, 19. Yüzyılda Gerede Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1994., Mehmet Ekincikli, Temettuat Defterlerine Göre 1261(1844) Mudurnu Kazasının Sosyo-Ekonomik Yapısı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1995.21844-1845 sayımında Bolu merkezi şu mahallelerden meydana gelmekteydi: Debbağlar, Karaçayır, Aslahaddin, Gölyüzü, Semerkand, Püre, Cami-i Kebir, Akmescid, Yeni Cami, Akpınar, Karamanlı,Çukur, Ermeniyan-ı Atik ve Ermeniyan-ı Cedid mahallesi. (Bu mahalleler 2010 yılı itibarıyla Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) ML.VRD.TMT.d Katoloğunda temettuat kayıtları bulunan mahallelerdir.) 3 Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Ankara, 1984, s.12884 Abdurrahman Vefik Sayın, Tekalif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Maliye Bakanlığı, APK. Kurulu Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1999, s,441., M.Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III. İstanbul,1983,s.453.5 Said Öztürk, ‘Türkiye’de Temettuat Çalışmaları’, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.I, S.1, İstanbul, 2003, s.289.

Mehmet Süme

606

yapılmıştır. Sayımlarda ziraat memurları veya vekilleri de sayıma nezaret etmişlerdir. Temettuat defterlerine, şahısların arazi gelirleri, menkul ve gayrimenkulleri, sahip oldukları hayvanlar, yıllık toplam temettuatları öşür ve vergi-yi mahsusası yazılmıştır. Temettuat defterlerinin yazımı için maaşlı katipler görevlendirilmiştir. Yazım sırasında kullanılan kırtasiye malzemeleri ve katiplerin karyelere ulaşımını sağlayan beygir

6ücreti için de bütçe ayrılmıştır.

I. BOLU TEMETTUAT DEFTERLERİBolu Eyaletine dahil olan kaza, karye ve mahallelere ait toplam 1862 adet

7Temettuat Defteri bulunmaktadır. Bu defterlerin 136 tanesi Bolu Eyaleti merkez kazası köylerine, 2 tanesi

merkeze bağlı Sazak ve Gökçesu Nahiyelerine, 14 tanesi ise merkez kazanın 8mahallelerine aittir. Defterlerin çoğu 18x50 ebatındadır. Her bir deftere katipler

tarafından numara verilmiştir. 9 Defterlerin ön yüzünde hangi karye veya mahalleye ait olduğu belirtilmiştir.

Ayrıca defterin ilk sayfasında karye veya mahalle ismi bir kez daha belirtilirken mahallede yaşayanların müslim veya gayrimüslim oldukları belirtilmiştir. Örneğin Debbağlar Mahallesine ait defter “Debbağlar Mahallesinde Mukim Ehl-i İslâmın

10Emlak Arazi ve Hayvanat ve Temettuatını Mübeyyin Defteridir” ibaresi ile başlarken Ermenilerin ikamet ettiği mahalleye ait defter “Der Mahalle-i Ermeniyan-ı Atik” ibaresi

11ile başlamaktadır. Defterlerde hane ve numara kelimelerinin altına rakamlar konulmuştur. Birincisi defterdeki kaçıncı hane, ikincisi ise hane içindeki kaçıncı aile

12olduğunu göstermektedir. Karamanlı Mahallesinde 121 numaralı hanede Numara 1 13de Dedeoğlu Ömer Numara 2’de Kardeşi Hüseyin bin Abdullah ikamet etmektedir. Bu

durumda 121 numaralı hanede iki aile bulunmaktadır. Defterlerin yazımından Müslümanlar söz konusu olduğunda imamlar ve muhtarlar, gayrimüslimler söz konusu olduğunda papazlar ve kocabaşlar sorumlu

14olduğu için defterlerin sonunda bunların mühürleri bulunmaktadır. Bazılarında ise

6 Bu konuda geniş bilgi için bkz. Ertan Gökmen, ‘Saruhan Sancağında Temettuat Tahriri,’ Bilig, S.45, Bahar 2008, s. 73-90.7 Mustafa Serin, “Osmanlı Arşivinde Bulunan Temettuat Defterleri”, I.Milli Arşiv Şurası, 20-21 Nisan 1998, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1998, s.722-723.8 Mehmet Karakaş, a.g.t, s.1’de merkez mahalle sayısı 10 olarak belirtilmiştir. İlgili tezin hazırlandığı1995 tarihinden günümüze devam eden tasnif çalışmaları sonucu Bolu’ya ait 4 yeni defter tespit edilmiş böylece bu sayı 14’e yükselmiştir.9 BOA ML. VRD. TMT. d. Nr. 3105, Cami-i Kebir Mahallesi.s.1.10 BOA ML. VRD. TMT. d. Nr.3083, Debbağlar Mahallesi.s.2.11 BOA. ML. VRD. TMT.d. Nr.3208, Ermeniyan-ı Atik Mahallesi.s.2.12 Mübahat S.Kütükoğlu, ‘’Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettü Defterleri,’’Belleten, LIX, S.225, Ankara, 1995, s.398.13 BOA.ML.VRD.TMT d.Nr.3207, Karamanlı Mahallesi.s.45. Burada günümüzde Bolu’da yaşatılan bir uygulamanın da izlerine rastlamaktayız. Bolu ve çevresinde erkek çocuk sahibi olmayan bazı aileler kızlarından birini evlendirirken kız gelin gitmek yerine damat kayınpederinin evine gelmekte ve bu uygulamaya damat getirme anlamında ‘damat koyma’ denilmektedir. Aslahaddin Mahallesinde 1 numaralı hanede 1 numara ile Hacı Kara Ali Ağa 2 numara ile damadı Ali kayıtlıdır. Bkz. BOA. ML. VRD. TMT d. 3088. , Aslahaddin Mahallesi. S.214 BOA, ML. VRD. TMT. d. Nr.3166, Karaçayır Mahallesi.s.107 - BOA. ML.VRD.TMT. d. Nr.3208, Ermeniyan-ı Atik Mahallesi. s.18

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

607

sadece bende ibareleri yer almaktadır. Mahallede kiracı olarak ikamet eden şahıslar defterlerinin sonuna ‘‘mahalle-i

mezbûrda bulunan müstecirler’’ ifadesinden sonra hane numarası 1 den başlayarak 15ayrıca yazılmışlardır.

Bazı temettuat defterlerinde ise kiracıların hemen ardından ‘‘mahalle-i mezbûrda bulunan dul hatunların esamiyeleri’’ ifadesinden sonra yeni hane numaraları verilerek mahallede bulunan ve hane reisi olan kadınların gelirleri kayıt edilmiştir. Örneğin Karamanlı Mahallesine ait temettuat defterinde 129 hane kayıt edilmiş bunlardan sonra 8 hane olan kiracılar ile 3 hane olan hane reisi kadınların yazımı

16 yapılmıştır.

II. BOLU’NUN İDARİ YAPISITemettuat defterleri her ne kadar ahalinin vereceği vergi miktarlarını tespit

için tutulmuşlarsa da idari yapıya ilişkin sağlıklı bilgiler vermektedirler. 1844 tarihi itibarıyla Bolu eyalet statüsündedir. Bu eyalete bağlı herhangi bir yerleşim birimi veya mahallenin temettuat defteri bu hususu belirten küçük değişiklikler olsa da genel olarak “Bolu eyaleti dahilinde kain Bolu Sancağı kazalarından Bolu Kazasına tabi… karyesi/mahallesi ” şeklindeki bir ibare ile başlayarak bölgenin idari statüsünü ortaya

17koymaktadır. Bolu Eyaleti, başta Bolu merkez olmak üzere bugünkü, Kastamonu, Sinop, Adapazarı, İzmit, daha batıda Kartal ve Şile bölgelerini de içine alan çok geniş bir coğrafyayı kapsıyordu. Bolu temettuat defterlerinin sayıca çok olmasının sebebi Bolu Eyaletinin sahip olduğu bu geniş coğrafyadır.

Temettuat defterleri dolaylı da olsa idari yapıda yer alan devlet görevlileri hakkında da bilgiler vermektedir. Tahrir sırasında hane reislerinin meslekleri belirtildiğinden 1844-1845 tarihi itibarıyla Bolu’da devlet hizmetinde bulunan pek çok kimsenin ismini tespit etmek mümkündür. Bunlara birkaç örnek verebiliriz. Kaymakam ve aynı zamanda Nakibü’l-eşraf el-hac Süleyman Efendi Debbağlar Mahallesinde 5 numaralı hanede ikamet etmektedir. Bolu kaza meclisi üyesi Dergâh-ı âlî kapucubaşılarından Alaybeyzade Mehmed

18Bey yine Debbağlar mahallesinde 4 numaralı hanede oturmaktadır. Bunların yanında mahalle muhtarlarını mekteplerde görev yapan hocaları, medreselerde görev yapan müderrisleri yine devlet hizmetindeki katipleri temettuat defterlerinden tespit etmemiz mümkündür. Konuya ilişkin şu örnekleri verebiliriz; Karamanlı mahallesinde bir numaralı hanede mekteb hocası Mustafa Efendi, iki numaralı hanede muhtar-ı evvel Eciroğlu Molla Mehmed, dört numaralı hanede Bolu meclisi üyesi Velizade Ahmed Aga ikamet etmektedir.

III. BOLU’NUN NÜFUSU Daha önce belirtildiği üzere temettuat defterlerinde numara vermek suretiyle karye ve mahallelerdeki haneler kayıt edilmiştir. Bu husus ele alınan mahalle veya karyenin nüfusu hakkında tahmini bir bilgi vermektedir. Osmanlı nüfusu üzerine yapılan çalışmalarda bir hanenin ortalama beş kişiden

19meydana geldiğine dair bilgi genel bir kabul görmüştür. Aşağıda tablo 1’de belirtildiği 15 BOA ML. VRD TMT. D. Nr. 3088, Aslahaddin Mahallesi.s.1516 BOA. ML. VRD. TMT. d.Nr. 3207, Karamanlı Mahallesi, s.47-5117 BOA. ML. VRD. TMT. D. Nr. 3088, Aslahaddin Mahallesi.s.218 BOA. ML. VRD. TMT d. Nr.3083, Debbağlar Mahallesi.s.3

Mehmet Süme

608

üzere beş rakamını karye veya mahallede yer alan hane sayısı ile çarptığımızda her bir karye ve mahallenin tahmini nüfusunu elde etmiş oluruz.

IV. AİLE / ŞAHIS ADLARI VE LAKAPLARIBolu temettuat defterlerinde öncelikle hane reislerinin adı yazılmıştır. Bu

yazım sırasında kişiler çoğu zaman babalarının adlarıyla birlikte anılmakta ve 20Müslümanlar için ‘bin’ ve ‘oğlu’ ibareleri kullanılmaktadır. Gayrimüslimler söz

21konusu olduğunda ise ‘veled’ ve ‘oğlu’ ibareleri kullanılmıştır. Burada oğlu anlamına gelen bin ve veled kelimeleri Müslümanlar ve gayrimüslimler arasında ayırt edici bir özellik olarak göze çarpmaktadır.

Hane reisleri kimi zaman icra ettikleri meslekler ile anılmaktadır. Tomrukçu 22 23Ömer ve Kahveci Mehmed örneklerinde olduğu gibi. Hane reislerinin aile

lakaplarıyla anılmaları da oldukça sık göze çarpmaktadır. Bunlardan bazılarını tablo 2’de belirtilmiştir.

19 Ayrıntılı bilgi için bkz. Ömer Lütfi Barkan, “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi” Türkiyat Mecmuası, C.X İstanbul, 1951, s.1.20 BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3166, Karaçayır Mahallesi, s.36,37.21 BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3094, Ermeniyan-ı Cedit Mahallesi, s.4,5 vd.22 BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3097, Gölyüzü Mahallesi, s.34 vd.

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

609

23 BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3097, Gölyüzü Mahallesi, .s.36 vd24 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3166, Karaçayır Mahallesi, s.13,16.25 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3166, Karaçayır Mahallesi, s.10426 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3088, Aslahaddin Mahallesi, s. 5.27 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr.3088, Aslahaddin Mahallesi, s. 3.28 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3088, Aslahaddin Mahallesi, s. 5.29 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3102, Semerkand Mahallesi, s.7.30 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3207, Karamanlı Mahallesi, s.2.31 BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3208, , Ermeniyan-ı Atik Mahallesi. s.2.

Temettuat defterlerinde aile lakaplarının yer alması mahalle ve köylerdeki akrabalıkların tespitini de mümkün kılmaktadır. Bu konudaki örnek şöyledir. Karaçayır Mahallesinde 14 numaralı hanede Kasapoğlu damadı Ahmed Efendi ikamet ederken aynı mahallenin 20 numaralı hanesinde Kasapoğlu damadı Hacı Osman bin Mehmet

24ikamet etmektedir. Mahallelerde bulunan kiracıların defterlerin sonuna ayrıca eklendiğini belirtmiştik bunlar mahalleye başka bir beldeden gelmişler ise geldikleri

25beldenin ismi ile anılmaktadırlar. Örneğin Dörtdivanlı İbrahim’ şeklinde. Hane 26 27 28 29sahipleri kimi zaman ise ‘el-hac’ ‘hafız’ ‘derviş’ veya ‘seyyit’ sıfatlarını

kullanmaktadırlar.Bütün bunların yanında temettuat defterleri ait olduğu bölgede kullanılan

şahıs isimlerinin tespitini de mümkün kılmaktadır.

V. HANE REİSLERİNİN MESLEKLERİ Temettuat defterlerinde hane reislerinin isimlerinin üst kısmına dikey olarak “attar esnafından idiğü”, “mahkeme baş katibi idiğü” “erbab-ı ziraatten idiğü” vb. şekillerde meslekleri yazılmıştır. Köylerde yaşayan hane reislerinin büyük bir bölümü erbab-ı ziraatten iken merkez mahallelerde oturan hane reislerinin birer meslek erbabı olduğu görülmektedir. Bunların yanında müderris, imam, müezzin, zabtiye vb. belirli bir ücret karşılığında devlet hizmetinde görev alanlar bulunmaktadır. Bu meslek sahipleri gelirleri nispetinde %3 oranında temettuat vergisine tabidirler. Bunların yanında vergiden muaf olan hane reisleri de vardır. Örneğin Karamanlı Mahallesinde 1 numaralı hanede ikamet eden mektep hocası Mustafa Efendi aynı zamanda karşılıksız olarak mahallede imamlık yaptığı için temettuat vergisinden muaf tutulmuştur. Bu

30durum defterde “hasbi imam olmağla temettuatı olmadığı” şeklinde açıkça yazılmıştır. Aynı şekilde Ermeniyan-ı Atik Mahallesinde ise 1 numaralı hanede ikamet eden Papaz

31Kirkor Veled-i Karabet vergiden muaf tutulmuştur. Fakir olduğu için kendisinden hiçbir vergi tahsil edilmeyen şahısların durumu açıkça belirtilmiştir. Gölyüzü Mahallesinde 18 numaralı hanede oturan Ali Kaptanoğlu Mustafa hakkında, ‘’Fakir olmağla vergi tarh olunmadığı merkumun sakin olduğu hanesinden maada bir nesnesi olmayub hizmetkarlığa dahi kudreti olmayub şunun bunun ianesiyle geçinmekte olduğu.’’ ibaresi yazılmıştır.

Bolu Merkez mahallelerine ait temettuat defterlerinde tespit ettiğimiz meslekler tablo 3’te gösterilmiştir.

Mehmet Süme

610

VI. TARIMHane reislerinin sahip olduğu topraklar mezru/ekilebilen ve gayr-i

mezru/ekilemeyen topraklar dönüm olarak defterlere kayıt edilmiştir. Ekilebilen arazilerden elde edilen yıllık gelir 1844 tarihi itibarıyla yazılmış 1845 yılı için ise tahmini bir gelir öngörülmüştür. Buradan elde edilen bilgilerle 1844/1845 tarihleri itibarıyla Bolu’da ekilen veya nadasa bırakılan arazilerin dönüm itibarıyla miktarlarını tespit etmemiz mümkündür. Bolu merkez mahallelerinde ikamet eden ve tarlası bulunan hane reislerinin çok büyük bir bölümünün merkeze bağlı köylerde ikamet eden bir şahısla ortaklık kurduğu göze çarpmaktadır.

Bu durum şehirde oturan ve tarlaya sahip olan şahısların tarımla ilgili işlerinin büyük bir bölümünü ortaklık yoluyla köylülere yaptırdığı şeklinde yorumlanabilir. Örneğin, Debbağlar mahallesinde 8 numaralı hanede oturan Mısırlızade Mehmed bin İbrahim etraf-ı şehir kuralarından Yozgad Karyesi ahalisinden İbrahim Ustanın oğlu

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

611

Mehmet ile ortaklık kurmuştur. Bu şekilde kurulan ortaklıkların oldukça yaygın olduğu görülmektedir. Ekilebilen arazilerde hınta (buğday), şair (arpa) ve kapluca tarımı yapılıyordu. Elde edilen ürünlerden kile hesabıyla verilen aşar vergisi deftere kayıt edilmiş kuruş olarak değerleri yazılmıştır. Aşar vergisinin 1/10 oranında alındığından hareketle verilen miktarları on ile çarparak vatandaşların hangi üründen ne oranda hasat elde ettiğini öğrenebiliriz. Temettuat defterlerinde mezru ve gayr-i mezru arazi dışında hane reislerinin sahip olduğu bağ, bahçe, dükkan, değirmen, tahta hızarı atölyeleri ve bunlardan elde

32 33 edilen yıllık gelirler kayıt edilmiştir. Bahçeler evlek hesabıyla yazılmıştır.

VII. HAYVANCILIKTemettuat defterleri ahalinin sahip olduğu bütün gelirleri tespit etmek

amacıyla yapıldığı için hane reislerinin sahip olduğu hayvanlar ve bunlardan elde edilen yıllık gelirlere de yer vermektedirler. Eğer hayvan buzağı veya düve ise onlardan ileriye dönük hangi yıllarda ürün alınacağı tahmini olarak yazılmıştır. Bu yazım sırasında hayvanların sahip olduğu sağmal, erkek, dişi, kısır vb. özellikleri de belirtilmiştir. Defterlere kayıt edilen hayvanlardan bazıları tablo 4’te gösterilmiştir.

32 BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3083, Debbağlar Mahallesi, s.8.33 Evlek: Dönümün dörtte bir oranında olan alan ölçüsüne verilen isimdir. Türkçe Sözlük TDK. Yayınları, Ankara, 1988. s.479.

Mehmet Süme

612

SONUÇMetin içinde verdiğimiz örnekler de göstermektedir ki, Bolu Temettuat

defterleri ele alındığında Bolu’nun idari-iktisadi ve sosyal yapısına ilişkin çok çeşitli ve sağlıklı bilgiler elde edilecektir. Bu bilgilerin bir an önce belirlenmesi için Bolu temettuat defterleri üzerine yapılacak olan akademik çalışmalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bizim tespit edebildiğimiz kadarıyla bu defterleri konu edinen 4 adet yüksek lisans tezi bulunmaktadır. Bunlardan biri Bolu merkezi diğerleri Gerede ve Mudurnu’yu konu edinmektedirler. Bolu eyaletine ait 1862 adet temettuat defterinden yaklaşık 150 kadarının Bolu merkez, nahiye ve köylerine ait olduğunu düşünürsek bu sayının ne kadar yetersiz olduğu ortadadır.

Peki bu konuda neler yapılabilir. Özellikle Bolu merkezine ait temettuat defterlerinin transkripsiyonu yapılmalıdır. Bu konuda pek çok örnek bulunmaktadır. Karaman, Yozgat, Kocaeli ve Sakarya gibi illerin temettuat kayıtlarının büyük bir bölümü günümüz Türkçesine aktarılmıştır. Bolu için de benzer çalışmalar yapıldığında tarihçilerin yanında, edebiyatçılar, iktisatçılar ve sosyologlar da Bolu temettuat defterlerinden yararlanabileceklerdir.

Tarih bölümü tarafından yürütülen yüksek lisans çalışmalarında öğrencilere Bolu temettuat defterlerine ilişkin tezler verilebilir. Hatta bu husus lisans öğrencilerinin bitirme tezleri için de geçerli olabilir. Çünkü merkeze bağlı köylerin bir çoğu 15-20 hane civarındadır. Lisans öğrencileri bitirme tezi olarak bu köylere ait defterlerin transkripsiyonunu rahatlıkla gerçekleştirebilirler.

Bu uygulamalara yer verildiğinde zaman içinde Bolu merkez, kaza ve köylerine ait olan temettuat defterleri günümüz Türkçesine aktarılacak Bolu tarihi ve kültürüne ilişkin yeni ve orijinal bilgiler ortaya konacaktır.

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

613

KaynakçaBARKAN, Ömer Lütfi (1951): ‘Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi’ Türkiyat Mecmuası, C.X. BOA ML. VRD. TMT. d. Nr. 3105, Cami-i Kebir Mahallesi.BOA ML. VRD. TMT. d. Nr.3083, Debbağlar Mahallesi.BOA, ML. VRD. TMT. d. Nr.3166, Karaçayır Mahallesi.BOA. ML. VRD. TMT d. 3088, Aslahaddin Mahallesi.BOA. ML. VRD. TMT. d. Nr. 3097, Gölyüzü Mahallesi.BOA. ML. VRD. TMT. d. nr. 3102, Semerkand Mahallesi.BOA.ML.VRD.TMT d.Nr.3207, Karamanlı Mahallesi. BOA. ML. VRD. TMT.d. Nr.3208, Ermeniyan-ı Atik MahallesiBOA. ML. VRD. TMT.d. Nr.3094, Ermeniyan-ı Cedit Mahallesi.DEVELLİOĞLU, Ferit (1984): Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat,

Ankara.DOĞAN, Mustafa (2005): Gerede Kazası 1261(1845) Tarih ve 3616, 3634,

3635, 3638, 3645 Numaralı Temettuat Defterleri Transkripsiyonu, Afyon: Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

EKİNCİKLİ, Mehmet (1995): Temettuat Defterlerine Göre 1261(1844) Mudurnu Kazasının Sosyo-Ekonomik Yapısı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

GÖKMEN, Ertan (2008): “Saruhan Sancağında Temettuat Tahriri,” Bilig, S.45, Bahar 2008.

KARAKAŞ, Mehmet (1995): Maliye Nezareti Temettuat DefterlerineGöre 1844 Yılında Bolu Kazasının Sosyal ve Ekonomik Durumu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

KAŞMER, Ramazan (1994): 19. Yüzyılda Gerede Kazası’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.

KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. (1995): ‘’Osmanlı Sosyal ve İktisadi Kaynaklarından Temettü Defterleri,’’Belleten, LIX, S.225, Ankara, s.398.

ÖZTÜRK, Said (2003): ‘Türkiye’de Temettuat Çalışmaları’, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.I, S.1, İstanbul.

PAKALIN, M. Zeki (1983): Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C.III. İstanbul.

SAYIN, Abdurrahman Vefik (1999): Tekalif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi), Ankara: Maliye Bakanlığı, APK. Kurulu Başkanlığı Yayınları.

SERİN, Mustafa (1998): “Osmanlı Arşivinde Bulunan Temettuat Defterleri”, I. Milli Arşiv Şurası, 20-21 Nisan 1998, Ankara: T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayını.

Türkçe Sözlük (1988): Ankara: TDK,Yayınları.

Mehmet Süme

614

Ek1: Başlangıç Sayfası Örneği, BOA, ML. VRD. TMT. d. Nr. 3166, Karaçayır Mahallesi.

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

615

EK 2: Bende ve Mühür Örneği, BOA ML. VRD. TMT. d. Nr. 3083, Debbağlar Mahallesi.

Mehmet Süme

616

EK 3: Mühür Onaylı Son Sayfa Örneği, BOA.ML.VRD.TMT d.Nr. 3207, Karamanlı Mahallesi.

Bolu Temettuat Defterleri (1844/1845)

617