bir l(utlu doğum Şaheseri - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d193074/2010/2010_cetino.pdf ·...

Bir l(utlu Doğum Şaheseri

•

MEVLIDve •• •

SULEYMAN ÇELEBI

-=Edi törler

Bilal l(emildi

Osman Çetin

Mevlid ve Süleyman Çelebi

Bi/al Kemikli-Osman Çetin

Yayın No: 476

Sempozyum ve Paneller Serisi : 45

ISBN 978-975-389-649-8 ·-,

1 o.ci6.Y.ooo5.476

Yayıncı Sertifika No: 15402

© Bütün Hakları Türkiye Diyanet Vakfı'na aittir.

1. Baskı, Eylül 201 O, Ankara 1.000 Adet

iLKSAY Kurulu'nun 09.02.2010 tarihve 2/5 sayılı kararıyla

uygun görülmüş ve Türkiye Diyanet Vakfı Mütevelli Heyeti'nin

16.02.201 O tarih ve 1333 /16 sayılı kararıyla basılmıştır . •

Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık ve

Ticaret işletmesi'nin dizgi, fotomekanik, ofset ve cilt

tesislerinde hazırlanıp basılmıştır.

TÜRKiYE DiYANET VAKFI

Yayın Matbaacılık ve Ticaret işletmesi

Alınteri Bulvan 1256 Sokak No: 11

Yenimahalle 1 ANKARA

Tel: 0312. 354 91 31 (pbx) Faks:O 312 354 91 32

web: www. diyanetvakfiyayin.com.tr.

e-posta: tdvyayin@diyanetvakfi .org .tr

Mevlid ve Süleyman Çelebi 1149

SÜLEYMAN ÇELEBİ DEVRiNDE SiYASİ HAYAT

Prof. Dr. Osman ÇETİN

Uludağ Ü. İlahiyat Fakültesi, Bursa

Kuruluş dönemini ancak menkıbelerden takip edebildiğimiz

Osmanlı Beyliği'nin ortaya çıkışım XIII. yüzyıl Anadolu' sunun içinde bulunduğu şartların hangi ölçüde etkilediğini biliyoruz. Yine de bu oluşumda Moğolların Anadolu Selçuklu Devleti topraklarım işgal

etmelerinin temel faktör olduğunu belirtmek gerekiyor.

Anadolu, Selçuklu fetihlerinden, özellikle Malazgirt zaferinden soma hızlanan ve XIII. Yüzyıl sonlarına doğru hemen hemen tamamlanan Türkleşme ve İslamiaşma sürecini yaşamıştı. Bu süreç boyunca Selçuklu sultanları ve fatihleri, Asya' dan akıp gelen Türkmenleri Anadolu'ya yerleştirdiler. Başlangıçta daha çok göçebelerin gelmiş olması, onların, uygun bölgelere bilhassa "Uc"lara yerleştirilmesini ve böylece geleneksel hayat tarzlarırun korunmasım gerekli kılıyordu. Moğol istilasından soma ise her gruptan insanın Anadolu'ya adeta aktığı _görülür. Bu dönemde Ege bölgesi ve Karadeniz'in dağları, Kastamonu ve Sinop civarı, Toroslar ve Antalya yöresi, Türkmenlerle dolup taştı. Bu yer değiştirme sadece göçebeler arasında yaşanmadı. Şehir halkı da Moğol istilasından nasibini aldı. Bu sebeple ulema, şeyh ve dervişler, sanatkarlar, tüccar, esnaf grupları, asker ve bürokratlar, çiftçiler yani Orta ve Doğu Anadolu'nun yerleşik halkının bir bölümü de yeni açılmış topraklara geldiler ve mevcut şehir, ·kasaba ve köylerde yerleştiler. Hatta bu gruplar arasında Türkistan' dan yeni gelen unsurlar da yer almıştı ı.

İbn Bibi'nin verdiği habere göre; Geriniyan Türkmenleri, 1240 Baba İshak ayaklanması sırasında Malatya civarında idiler. Yine İbn

ı Necmeddin Ebü Bekir b. Muhammed er-Razi, Mirsadü'l-İbad, nşr., Muhammed Emin Riyahi, Tahran, 1352, s. 16-21; Osman Turan, Selçuklular Zamanmda Türkiye, İstanbul 1971, s. 505-513; Fuad Köprülü, Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuruluşu, Ankara 1972, s. 87, 88; Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu' da Türkler, çev. Yıldız Moran, İstanbul1979, s. 296 vd.

150 1 Mevlid ve Süleyman Çelebi

B ibi, 1278' de c ereyan eden Siyavuş /Cimri olayım anlatırken Germiyanlıların arhk Kütahya çevresinde bulunduklarından söz etmektedir2. Bu haber, Moğol tazyikinin Anadolu göçebelerine nasıl yer değiştirttiğini göstermesi bakımından önemlidir. Esasen başta Karamanoğulları olmak üzere bu Uc Türkmenlerinin Moğollara karşı büyük isyan orduları çıkarabilmeleri ve beylikler kurabilmeleri kalabalık bir nüfusa sahip olduklarının açık bir işaretidir. Nitekim Lütfi Paşa da tarihinde; "Ol ucdaki Türkmen beyleri ki, Oğuz boyundandır, ol uclara, Tatar (Moğol) şerrinden yayılmışlardı. Anda yazlar ve kışlarlardı.

Rüzgar-ile hayli çoğalmışlardı" derken işte bu gerçeği ifade eder3.

Bu Türkmen beyleri, Orta Anadolu' daki sıkışık durumdan kurtulmak için Bizans'ın içine düştüğü siyasi bunalımdan da yararlanarak Bah Anadolu' da faaliyete geçtiler ve birer devlet kurdular. Karaman, Germiyan, Karesi, Aydın, Saruhan, Menteşe, Candar, Hamidoğuilan vs. bunlar arasında yer alıyorlardı. Böylece 1300' e doğru, İstanbul' un yakın çevresi hariç, Bizanslıların bir zamanlar Anadolu' da sahip oldukları her yer çeşitli Türk beyliklerinin eline geçti. Bütün bunlara kuzey-balı ucunda sıkışıp kalan ve başlangıçta hiç de dikkati çekmeyen ancak XIV. yüzyıl başlarından itibaren ele geçirdikleri topraklarda yavaş ve emin adımlarla ilerleyen Osmanoğullarını da eklemek gerekir4.

Şimdi kısa bir kronoloji ile bu devirde ne olup bittiğini hatırlamaya çalışalım:

Selçuklu sultanı, 1299'da,.Osman Bey' e beylik alanıeti olarak tabi u alem ( davul ve sancak) gönderdi. 1302' de Osman Gazi, Koyunhisar Zaferi'ni kazandı. 1326' da Orhan Gazi Bursa'yı fethetti. 1331' de İznik ele geçirildi. 1334'te Karesi Beyliği ilhak olundu. 1337' de Kocaeli bölgesi alındı. 1349 ve 1352' de Bizans' a yardıma giden Süleyman Paşa'ya Kantakuzenos tarafından Bolayır yakınlarında Çimpi Hisarı üs olarak

2 İbn Bibi, el-Evilıniru'1-Alcüyye fi'1-Umüri'l-Alcüyye, tıpkıbasım nşr., A.S. Erzi, Ankara, 1956, s. 500, 501, 506, 507, 728; Ebu'l-Ferec Bar Hebraus, Ebu'l-Ferec Tarihi, çev., Ö. Rıza Doğru!, Ankara, 1950, II, 530, 537, 541, 595; Turan, Selçuklular Zamarunda Türkiye, s. 569-570.

3 Lütfi Paşa, Lütfi Tarihi (fevfuih-i Al-i Osman), İstanbul, 1341, s. 21. 4 Fuat Köprülü, a.g.e., s. 145-172; Faruk Sümer, "Anadolu'da Moğollar", Selçuklu Araştırmalan Dergisi, 1969, I, 3, 45-47; Cahen, a.g.e., s. 139; P. Wittek, Menteşe Beyliği, (tre. O. Şaik .Gökyay),. Ankara 1986, s. 3; P. Wittek, "Osmanlı İmparatorluğu'nda Türk Aşiretlerinin Rolü", İEFTD, XIII, 261.


verildi. Böylece önemli bir tutunma noktası elde eden Osmanlılar, Gelibolu ve Trakya'ya doğru akınlara başladılar. 1354'de Gelibolu uğradığı bir deprem sonrasında kısa sürede ele geçirildi, artık tek hedef Trakya idi. Bu gelişmeler Süleyman Paşa'nın ölümünden sonra da devam etti. Bölgeyi yakından tanıyan Karesi emirleri, Osmanlıların Rumeli'ye geçişlerinde oldukça önemli rol oynadılar. 1362' de Orhan Gazi vefat etti ve I. Murat tahta çıktr5.

Mevlid'in gür sesli müellifi Süleyman Çelebi işte bu sırada dünyaya geldi. Doğum tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte ilk çocukluk yıllarını Orhan Gazi'nin kahramanlık ve zafer haberlerini dinleyerek geçirdiği tahmin olunabilir. Ölüm tarihi de kesin olarak bilinmeyen Çelebi'nin, I. Murad, Yıldırım ve Çelebi Mehmed devirlerinde yaşadığı hususu ise kesindir. Bu sebeple sözü edilen üç Osmanlı padişahırun hüküm sürdükleri devir biraz daha yakından ele alınırsa Süleyman Çelebi'nin yaşadığı dönemin siyasi yapısı daha iyi anlaşılmış olur.

I. Murad Hudavendigar: Sultan I. Murad, 1326' da doğdu. Babası Orhan Bey, annesi Yarhisar tekfurunun kızı Nilüfer Hatun' dur. Babası onu henüz on iki yaşında iken Bursa Sancak Beyi olarak görevlendirdi6. Rumeli fatihi kardeşi Süleyman Paşa' nın ölmesi üzerine 1357' de Lala Şahin ile beraber önemli bir kuvvetle Rumeli'ye geçti. Orada 1362'ye kadar şehzade sıfahyla fütuhatta bulundu.

Şehzade Murad'ın emrinde Lala Şahin, Evrenos ve Hacı İlbey gibi ünlü komutanlar bulunuyordu. Rumeli kuvvetlerini emri altmda toplayıp Edirne üzerine yürüdü ve 5 Mayıs 1361' de şehri teslim aldı. Ardından Lala Şahin ile birlikte kuzeyde Bulgaristan' a ait Eski Zağra ve Yukarı Meriç vadisinde Filibe doğrultusunda sefere çıkh. Fakat bu sırada Bursa kadısı Çandarlı Kara Halil' den Sultan Orhan'ın ölüm haberi geldi (Mart 1362).

Tahta geçtikten sonra üç yıl Anadolu' da kalan Sultan, Eretna ve Karaman tehdidinl ortadan kaldırdı. Ankara Ahileri de kalenin anahtarlarını getirip Murad' a teslim ettiler. Mart 1366' da Rumeli'ye geçen Sultan, Bizans ve Bulgar topraklarında birçok fetihte bulundu, Edirne yakınındaki Çirmen'i ele geçirdi7. Bu sırada Gelibolu Osmanlıların elinden çıkmış ve Haçlıların eline geçmişti (Ağustos 1366).

s İ. Hakkı Uzunçarşılı, Osınarılı Tarihi, Ankara, 1972, I, 157. 6 Mehıned Neşri, Neşri Tarihi, haz., M.A. Köymen, Ankara, 1983, I, 161-164. 7 Halil İnalcık, "Murad I", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2006, XXXI, 156

1521 Mevlid ve Süleyman Çelebi

1368 baharında Doğu Bulgaristan' da askeri harekata girişti. Balkan dağ geçitlerini kontrol eden Aydos'a ve Karin Ovası'na kolaylıkla hakim oldu. 1369 yılı baharında Bizans' a ait Pınarhisar, Kırklareli ve Vize kalelerini ele geçirdi. Bu sırada, Kara Tirnurtaş Bey, Tunca vadisindeki Kızılağaç Y enicesi ve Y anbolu, Lala Şahin de Saınakov ve İhtiınan' a kaı-şı akınlar yapıyorlardı.

Sultan Murad' ın Bursa' da bulunduğu bir sırada Sırp ordusunun harekete geçmesi Lala Şahin'i zor durumda bırakmıştı. Sultandan yar~ istemekle birlikte Lala Şahin, Çirmen' e kadar ilerleyen Sırpların karşisına çıktı. Karşılaşma, Hacı İlbeği komutasındaki öncü Osmanlı kuvvetlerinin ani bir baskınıyla sonuçlandı (26 Eylül1371). "Sırp Sındığı" adını alan bu zafer, Edirne'yi de büyük bir tehlikeden kurtarmış oldu. I. Murad bu sırada Anadolu' da Biga kuşatınasındaydı 8•

Sırp Sındığı zaferi, Bulgaristan topraklanndaki Osmanlı ileri hamlesi için yeni ve güçlü bir adım oldu. Macaristan, Sırhistan ve Arnavutluk' a kadar sokulan Türk birliklerinin Adriyatik sahillerine inmelerinden korkan Papalık ve diğer devletler bu iledeyişi durdurmak içirt yeni formüller aramaya, ittifaklar kurmaya çalıştılar; ancak hiçbir olumlu sonuç elde edemediler. Bu durumda Bizans İmparatoruna, Osmanlılarla anlaşmaktan başka çare kalınıyordu. O da diğer Balkan hanedanları gibi I. Murad'a haraç vermeyi kabul etti (1372). Bu başarısı I. Murad'a kolayca GelihqJu'ya geçme imkarn sağladı; Ayrıca Rumeli'de Osmanlı hakimiyeti güvence altına alınmış oldu9.

Sırp Sındığı zaferi, büyük ölçüde feodallerin yönetiminde olan Bulgaristan' ın direncini kırdı. Başta Sultan Murad olmak üzere Osmanlı akıncı beyleri bölgedeki şehirleri ele geçirmeye başladılar. Rumeli beylerbeyliğine tayin edilen Kara Tirnurtaş Paşa, önemli reformlar gerçekleştirdiği, tırnar sistemine çeki düzen verdiği gibi pek çok yeri de fethetmişti. Sonunda Bulgar Krallığı Osmanlı hakimiyetini kabul etmek zorunda kaldı (1376).

Kuşkusuz bu dönemin en can sıkıcı olayı Savcı Bey isyanıdır. I. Murad'ın, muhtemelen Bizans imparatoru ile birlikte 1372 baharında Rumeli'de bulunduğu sırada, her iki hükümdann İstanbul ve Bursa' da bıraktıkları oğulları Andronikos ve Savcı Bey aynı anda babalarına karşı isyan ettiler ve 1373 Mayıs başında harekete geçtiler. Savcı Bey Bursa' da

s Halil İnalcık, a.g.md., s. 157-158. 9 Halil İnalcık, a.g.md., s. 158.


kendisini sultan; Andronikos, İstanbul' da kendisini imparator ihin etti. Edirne' de isyaru duyan Murad, Boğaz' ı geçip Bursa'ya yürüdü; Kite ovasında şehzade ele geçirildi.

Haziran 1373' de tekrar Edirne'ye geçen Sultan Murad'ın emriyle Çandarlı Kara Halil Hayreddin, Gazi Evrenos ve Lala Şahin Serez, Gümülcine, Buri, İskeçe, A vrathisarı gibi şehirlerin fethine koyulınuşlardı. 1377' de, Gelibolu yeniden Osmanlı topraklarına kabldı. Bir süre soma N iş ve Sofya Osmanlı hakimiyetine geçti. Sofya' nın alınması Makedonya,, Sırhistan ve Arnavutluk yolunu açmış oluyordu.

I. Murad, Anadolu beyleri üzerindeki kontrolünü sağlamlaşbrmak amacıyla akrabalık bağları oluşturmaya çalışb. Şehzade Bayezid'i Germiyanoğlu Süleyman'ın kızı ile evlendirdilO. Süleyman Bey, Bayezid' e çeyiz olarak Karaman ülkesine sınır olan Kütahya, Simav, Emet, Tavşanlı ve Gediz'i verdi. I. Murad da kızı Nefise (Melek) Hatun'u Karamanoğlu Alaeddin Ali Bey' e nişanladı. Bu yolla Anadolu'yu emniyete almak, özellikle Karamanlıların Osmanlılar

aleyhinde girişecekleri faaliyetleri engellemek istedi. Harnitoğullarından Göller bölgesindeki bir kısım topraklarını n sabn almak düşüncesinin albnda da bu yabyordu.

Murad Hudavendigar, Anadolu' da işleri yoluna koyduktan soma 1383'te dördüncü defa Edirne'ye geçmişti. Bab Balkanlar' daki Sırp

prensleri arasında birlik yoktu. Bu şartlar albnda Osmanlıların Niş, Epir, Arnavutluk doğrultusundaki akınları hız kazandı. Rumeli Beylerbeyi Kara Timurtaş Paşa, Pirlepe, Manastır ve İştip' i aldığı gibi 1383-1385' te Epir bölgesine de akınlar başlatb. Arnavutluk arbk Osmanlı fetih hedefine girmişti. Uc bölgesine, Vardar ve Serez ovasına Manisa delaylarından Yörükler getirtilip yerleştirildi ıı.

I. Murad, Tebriz' den Anadolu'ya giren ve Bursa'ya ulaşan kervan yolunun hayati önemini kavradığından Danişmendiye vilayeti, özellikle Kastamonu ve Amasya ile de yakından ilgilendi. Kastamonu beyi Kötürüm Bayezici'in oğlu Süleyman ile kardeşi Süleyman Paşa'nın kızı Sultan Hatun'u evlendirerek akrabalık . kurmaya çalışb. Kadı

Burhaneddin'in bölgedeki etkinliğini yok etmek için de mücadele etti.

1o Aşıkpaşaoğlu, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, nşr., Atsız, İstanbul, 1970, s. 62-64; Halil İnalcık, a.g.md., s. 159.

ıı Akşehir, Beyşehri, Seydişehri, Yalvaç, Karaağaç ve Isparta 12 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., I, 179-181 ..


Büyük ölçüde bunda başarılı oldu. Özellikle güneydeki bazı beylikler üzerinde etkili olduğunu bildiği Mernlüklerle de iyi ilişkiler kurmaya çalıştı ve Sultan Berkuk'a elçiler gönderdi (1388).

Beylerbeyi Kara Timurtaş Paşa, Çandarlı Ali Paşa, Lala Şahin ve Timurtaş oğlu Yahşi Bey'in Bulgaristan'da yayılan ve Bosna'ya doğru gelişen fetih hareketleri 1389' da I. Kosova Savaşı ile noktalandı. Osmanlı kuvvetlerinin kesin galibiyeliyle sonuçlanan savaş, ne yazık ki, Sultan Murad'ın şehadetini de beraberinde getirdi13.

I. Murad, Rumeli'yi fetih alanı olarak seçmişti. Onu en çok üzen şey Ba:I:kanlar' a hakim alınaya çalışırken başta Karamanoğulları olınak üzere bazı beylerin Anadolu' daki başkaldırıları ve yıkıcı faaliyetleri idi. Onlarla uğraşmak fetihlere sekte vuruyordu14.

I. Murad'ın yirmi yedi yıl süren saltanatı sırasında Süleyman Çelebi'nin ne yaptığını bilmiyoruz. Ancak o, bu dönemde tahsilini tamamlamış, olgunluk çağına girmiş, şehid Sultan M ura d' ın naşının Bursa'ya getirildiğini görmüştü. Bursa gibi çok önemli bir merkezde üst düzey devlet adamları ile bir araya geldiğini tahmin etınek ise zor olınaz. Ancak Süleyman Çelebi bakımından asıl önemli olan husus, onun ilim ve fikir adamlarından, şairlerden, tasavvuf erbabından kimlerle görüştüğü, kimlerin meclisinde bulunduğu, hangi irfan pınarlarından beslendiği meselesidir.

Yıldırım Bayezid: Sultan Murad'ın oğlu olan Bayezid, 1386'da babasının Karamanoğlu Alaeddin Bey' e karşı giriştiği sefere katılınış ve Frenk Yazısı Savaşı'nda gösterdiği cesaret ve atılganlık dolayısıyla

"Yıldınm" lakabını almıştı. Babası onu Kütahya'ya yerleştirdi ve Osmanlıların doğu sınırlarının korunması ve gözetimi ile görevlendirdi. Bayezid, Haziran 1389' da Türklerin Rumeli'deki geleceğini tayin eden I.

13 i. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., I, 252-257; Halil İnalcık, a.g.md., s. 162. 14 Neşri, a.g.e., I, 105; Halil İnalc1k, a.g. md, 163. (Karamanoğlu Alaeddin Bey Osmanlı

topraklanna girince); "Gazi Murad Han bunu duyarak, üzüldü, devlet iiyiinını, saltanat erkanını topladı ve "şu alımak zalimin yaphğı işleri görün: Ben Allalıu Tealayolunda din gayreti ile çalışarak ülkemi bırakıp, bir aylık yol kiifir içine gireı;im, gece ve gündüz önırünıü gazaya sarf etmek için niyet edeı;im, yiyip içmeı;i terk edeyim, belli ve milıneti seçeı;im, o gelsin, bir bölük mazlum Müslümanlamı üzerine düşsün, yağnıa etsin, incitsin. Ey gaziler, bu zalimleri nasıl edeı;im? Beni gazadan men ederek, bana Müslümanlar üzerine kılıç sallanzak köh1 işini işletir. Eğer vazgeçip cihiid ve gaza ile meşgul olursam, Müslümanlar zalim eline düşerler, eğer üzerine vanrsam, gaza kılan gazilerin kılıçlanm Mü'minlerin üzerine döndümzek lazım gelir" diye hayli tereddüt etti ... "(Neşri, aynı yer)

Mevlid ve Süleyman.Çelebi 1155

Kosova Savaşı'nın kazarulmasında da önemli rol oynadı.

I. Murad' ın ölümünden sonra vasiyeti gereği tahta çıkarılan

Yıldırım Bayezid hemen Bursa'ya döndü. Çünkü Sultan Murad'ın vefatını öğrenen Anadolu beyleri Osmanlılara tabiiyeti reddederek isyan başlatmışlardı. Karamanoğlu Alaeddin Bey, Beyşehir'i alarak Eskişehir' e kadar uzanmiş, Germiyanoğlu II. Yakub Bey Osmanlı yönetimine geçen toprakları yenidenzapt etmiş, Kadı Burhaneddin ise Kırşehir' i almıştı.

Anadolu'ya geçen Bayezid, 1389-1390 kışında Alaşehir'i zapt ettiği gibi Batı Anadolu' daki Türkmen beyliklerini, Aydın, Saruhan, Menteşe, Hamid ve Germiyan'ı Osmanlı idaresi altına aldı. Konya'yı kuşattı ve Karamanoğlu'nu antlaşmaya zorladı. Kadı Burhaneddin ile mücadeleye girişti. Mahalli beyleri itaatine alarak Amasya ve Samsun havallsini topraklarına kattı (1392). Böylece sarsılan Anadolu birliği bir ölçüde yeniden kuruldu. Ancak bu birlik güce dayanan bir birlik idi ve Osmanlıların güçlerini yitirmeleri halinde dengenin bozulması, birliğin dağılması çok zor olmayacaktı ıs.

Sultanın Anadolu' da bulunduğu sırada Rumeli'de fetihler devam etmişti. Paşa Yiğit Bey 1391' de Üsküp'ü almayı başardı. Böylece Bosna ve Arnavutluk' a yönelecek akınlar için bir üs elde edilmiş oldu. Batıda, sınır boylarındaki Uc beyleri de boş durmuyor fetihlerine devam ediyorlardı. Evrenos Bey, Tesalya'ya; Firuz Bey, Eflak'a; Şahin Bey ise, Arnavutluk'a karşı akınlarını sürdürüyorlardı.

Bayezid, 1394' de yıllardır devam eden İstanbul kuşatmasıru iyice artırdı. 1395' te de Macaristan' a karşı harekete geçti ve bazı kaleleri ele geçirdi. Eflak tahtında değişiklikler yaptı, ardından Niğbolu'yu aldı (1395). Bayezid'in bu ani ve hızlı fetihleri, Macarlar ve Venediklilerin ittifak kurarak Osmanlılara karşı yeni bir Haçlı seferi başlatmalarına yol açtı. Sultan, 1396' da İstanbul kuşatmasıyla uğraşırken Macar Kralı

. Sigismund idaresindeki Haçlı kuvvetleri Niğbolu'yu kuşattılar. Acele olarak kuşatmayı kaldırıp Niğbolu'ya giden Bayezid onları büyük bir bozguna uğrattı (25 Eylül 1396). Bu zaferle Balkan hakimiyetini sağlamlaştırdı ve Bizans üzerindeki baskıyı da iyice artırdı. Bu son gelişmeler sebebiyledir ki İmparator Manuel, İstanbul' da bir Türk mahallesi kurulması, cami yapılması ve kadı tayin edilmesi teklifini kabul etmek zorunda kaldı. Evrenos Bey, 1397' de Argos ve Atina'yı aldı.

15 Aş:ıkpaşaoğlu, a.g.e., 76-78; Neşrl, a.g.e., I, 149-154; Halil İnalcık, "Bayezid I", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 1992, V, 232.


Ancak Yıldırım' ın Avrupa' da olmasım fırsat bilen Karaınanoğlu

Alaeddin Bey'in düşmanca faaliyetleri Sultan'ın Anadolu'ya geçmesini gerekli kılıyordu. Akçay Savaşı'nda mağlup olan Alaeddin Bey, Konya Kalesi'ne kapandıysa da yakalanarak öldürüldü. Konya ve diğer

Karaınan toprakları Osmanlı hakimiyeti altına girdi (1397). Ertesi yıl Canik bölgesi ve Kadı Burhaneddin'in hakim olduğu yerler Osmanlı topraklarına katıldı. Ancak Bayezid'in, Timur tehlikesine karşı Meınluk sultanı ile anlaşmak yerine ona ait Elbistan, Malatya ve Divriği gibi şehirleri ele geçirmesi politik olarak çok yanlışh.

--Gittikçe güçlenen Yıldırım, Anadoluhisarı'nı yaptırarak (1396-1397) İstanbul üzerindeki baskıyı artırdı. Fakat bu sırada doğuda Timur tehlikesi baş gösterdi. 1399 sonbaharında Doğu Anadolu'ya gelen Timur, Erzincan ve Sivas'ı ele geçirdi (Ağustos 1400). Sonunda iki hükümdar Ankara yakınında Çubuk Ovası'nda karşı karşıya geldiler (28 Temmuz 1402). Yapılan savaşta Bayezid yeniidi ve esir düştü, bir süre soma da esaret altında Akşehir'de vefat etti (Mart 1403)16.

Ankara Savaşı, güçlükle kurulan Anadolu birliğini yerle bir etti. Anadolu beyleri eski topraklarına sahip oldular. Osmanlı şehzadeleri babalarının ölümünden hemen soma birbirleriyle mücadele etmeye başladılar. Biraz da siyasi meşruiyet elde etmek için Timur'un yüksek hakimiyetini tanımak zorunda kaldılar. Osmanlı tarihinde "Fetret Devri" adıyla anılan bu dönem, II. Mehmed'in saltanahile sona erdi .

• Yıldırım Bayezid, Anadolu ve Rumeli'ye yayılan, Tuna' dan Fırat' a

kadar uzanan merkezi bir devlet kurmak istemiş ve bunda başarılı da olmuştu. Bu amaca yönelik düzenlemeler yapmış, yeni örfi hukuk uygulaınaları getirmiş, kanunnameler çıkartmışh. Fakat bu merkezi devlet uzun ömürlü olamadı. Timur darbesiyle Anadolu' da bü~ bir sarsınh geçirdiği gibi I. Murad devri başlarındaki sınırlarına çekilmek zorunda kaldı. Bayezid'in oğulları Süleyman, İsa, Musa ve Mehmed arasında yaşanan saltanat mücadelesi bilhassa Anadolu topraklarında siyasal, sosyal ve ekonomik sıkıntılara, toplumsal sarsıntılara yol açh. Devlet, ancak bütünlüğünü koruyan Rumeli toprakları ve Çelebi Mehmed'in güçlü iradesi ve başarılı siyaseti sayesinde bu zor dönemi aşarak yeniden toparlanma imkanına kavuştu ı7.

Çelebi Mehmed: Osmanlı tarihinde "Çelebi Mehmed" adıyla tanınan

16 İ. Hakkı Uzunçarşılı, a.g.e., I, 309 vd. 17 Halil İnalcık, a.g.md., s. 233-234.


şehzade Mehmed, Haziran 1399' da Amasya, Tokat, Sivas ve Ankara'yı da içine alan "Rum Vilfiyeti"ne vali olarak gönderilmişti. Babası ile birlikte katıldığı Ankara Savaşı hezirnetinden sonra Bayezid Paşa · tarafından büyük zorluklarla düşman askerinden kurtarılarak salimen Amasya'ya ulaştırıldı. Tirnur'un Anadolu' dan ayrılmasından sonra Süleyman, İsa ve Musa'nın, Bursa ve Edirne'yi ele geçirmek için yaptıkları mücadeleye o da kahldı.

Şehzade Süleyman, Timur' dan Rumeli toprakları üzerinde hakimiyetini belirleyen bir yar lık/ ferman almışh. Çelebi Mehmed, Tirnur'la görüşmek 'için çağTildığı Kütahya'ya gidernemekle birlikte onun hükümranlığını kabul etti ve böylece Tokat ve Amasya bölgesindeki hakimiyetini meşrulaştırdı. Ayrıca saltanat mücadelesinde ulema ve şehir eşrafının desteğini almayı da başardı.

Başlangıçta şehzadeler arasında cereyan eden mücadelede İsa Çelebi, Mehmed'e yeniidi ve Bursa Çelebi Mehmed'in eline geçti. Ancak Çelebi aynı başarıyı kardeşi Süleyman' a karşı gösteremedi, Bursa ve Ankara'yı kaybetti ve Amasya'ya çekilmek zorunda kaldı. Gelişen

olaylar bir süre sonra Amasya ve civarının Çelebi Mehmed'in, Bursa ve bah Anadolu'nun Süleyman'ın, Edirne ve Rumeli'nin de Musa'nın yönetimine girmesiyle sonuçlandı. Musa'nın Osmanlı yönetlıninden çıkan toprakları yeniden itaat alhna almak ve yeni fetihler yapmak suretiyle Doğu Balkanlarda elde ettiği başarılar Süleyman'ı Rumeli'ye geçmeye mecbur etti. Süleyman ve Musa arasındaki mücadeleler Şubat 1411' de Musa'nın bir haskıtıla Edirne'yi ele geçirmesi ve Süleyman' ı öldürmesi ile son buldu ıs.

Süleyman Çelebi, hayalının bir bölümünü de Yıldırım'ın oğlu Emir Süleyman devrinde Bursa Ulu Camii'nde görevli olarak geçirdi. 1402 Ankara bozgunundan sonra Tirnur'un tarunu Ebu Bekir Mirza, otuz bin kişilik kuvvetle Bursa'ya doğru kaçan Şehzade Süleyman'ı yakalamak istemiş ancak başaramarnışh. Y a1nız Bursa kalesine girildi ve Osmanlı hazinesi ele geçirildi. Sonra Bursa yağmalandı, ahalisi kılıçtan geçirildi, camilerle medreseler ahır olarak kullanıldı ve içlerine atlar bağlandı. Yıldırım devrinin en zarif eseri olan Ulu Cami'nin yedi yüz gümüş kandili çapulcuların eline geçti, sonunda bütün şehir ateşe verildi. Yangın sırasında ilk Osmanlı padişahlarına ait resmi vesikalar ve birçok

ıs Halil İnalcık, "Melımed I", TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2003, XXVIII, 391.


telif eser yok oldu19• Bu acı olaylardansoma Emir Süleyman 1411 yılına kadar Bursa'ya hakim oldu. Kaynaklarda Emir Süleyman ile "hemmeşreb" olduğu, bazen onun bezm halkasına dahil olup sohbet ettikleri rivayet edildiğille göre Çelebi, şehzade ile kurduğu bu yakınlık sebebi ile Yıldırım devrinde başlayan Ulu Cami' deki görevini sürdürmüş olmalıdır. Onun Emir Sultan'ın müridi hatta hulefası arasında yer alması, şeyhin de saraya damat olması bu yakınlığın sebepleri arasında görülebilir20.

Süleyman, Anadolu' dan ayrıldıktan soma Çelebi Mehmed Buı:sa'yı yeniden ele geçirmişti21. Böylece devlet iki kardeşin yönetimine girdi: Ancak Rumeli'ye hakim olan Musa, hırçın yönetiini ile tabi devletleri kendinden soğuttu. Hatta ona bağlı Uc beyleri ve ileri gelen devlet adamları da kendisinden uzaklaşarak Çelebi Mehmed'in tarafına geçtiler. İki kardeş arasındaki mücadele Çelebi Mehmed'in Temmuz 1413' deki başarısı ve Musa'nın ölümü ile sonuçlandı22•

Murad Hudavendigar ve Yıldırım Bayezici'in Bizans ve Balkanlar' daki tabi devletlerle kurdukları ilişkiler Fetret döneminde bozulmuş ve Osmanlıların aleyhine işlemeye başlamışh. Çelebi Mehmed, 1413' de Edirne' de Osmanlı ülkesinin tek hükümdan olarak tahta çıkınca ilk iş olarak Bizans, Sırbistan, Eflak, Mora Despotluğu, Atina Prensliği gibi tabi devletlerin elçilerini kabul etti ve onlarla yeni anlaşmalar yaph. Balkanlar'ı emniyet alhna alınca Anadolu'ya geçti ve iki yıl içinde Anadolu' ~aki hakimiyetini yeniden tesis etme, eski topraklarını alma mücadelesini başarıyla tamamladı. Bursa'yı tahrip eden, her tarafı yakıp yıkan Karamanlılara karşı da başarılı bir sefer düzenlemiş ve yeniden itaatlerini sağlamışh.

Osmanlıların Anadolu' da tekrar siyasi bir güç haline gelmeleri, Bizans imparatoru gibi, Timurlu Şahruh'u da rahatsız etmişti. Ş8.hruh, şehzade kavgaları yeniden başlatmak için esir olarak yanında bulunan

19 İbn Kemal (Kernalpaşazade), Tevilıih-i AI-i Osman, haz., K. İmazawa, Ankara, 2000, IV, 247-247; İ. H. Uzunçarşılı, a.g.e., I, 316.

ıo Bilal Kemikli, "Süleyman Çelebi'nin Muhiti Vesiletü'n-Necat'ın Yazıldığı Ortam Üzerine Bazı Değerlendinneler", Uluslararası Süleyman Çelebi ve Mevlid -Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri- Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Mustafa Kara - Bilal Keınikli, Bursa, Ekim 2007, s. 18-22.

ıı Neşri, a.g.e., n, 480. 22 Neşri, a.g.e., n, 47-54. 22 Halil İnalcık, a.g.md., 391-392.


şehzade Mustafa'yı serbest bıraktı. Venedikliler ve Bizans imparatoruyla temasa geçen Şehzade Mustafa, Konya ve Kastamonu'ya uğradıktan sonra denizyoluyla Eflak'a geçti ve burada bazı yerlerizapt etti. O, bu hareketiyle Anadolu ve Rumeli'deki tabi devletlerin düşmanca tavrın içine girmelerine, Batı Anadolu' da ve Rumeli/Deliorman' da Şeyh Bedreddin tarafından başlatılan dini-sosyal karakterli ayaklanmanın ortaya çıkmasına sebep oldu (1416). Şeyh Bedreddin, Zağra' da yakalanarak Serez' de idam edildi. Sultan, önce Şehzade Mustafa' nın Eflak' e geçmesine yardım eden İsfendiyar Bey'in üzerine yürüdü ve itaatini sağladı. Karamanlılara karşı da Bayezid Paşa'yı göndermişti. (1417). Her fırsatta Balkanlar' daki Osmanlı hakimiyetine karşı çıkan Eflak voyvodasının hertaraf edilmesi gerektiğini düşünen Çelebi Mehmed, 1419' da ona karşı bir sefer düzenledi. Neşri'ye göre voyvoda teslim oldu ve üç oğlunu sultana rehin olarak gönderip haraç ödemeyi kabul etti 23•

Çelebi Mehmed, 25 Haziran 1421' de Edirne' de vefat etti. O, kısa bir sürede dağılmaya yüz tutmuş devleti "Fetret'' öncesi duruma getirmeyi başarmıştı. Sultan'ın ölümünden 45 gün sonra oğlu Murad, Bursa' da tahta çıktı yeni bir dönem başlamış oldu.

Çelebi Mehmed'in saltanatı boyunca yaptığı en önemli hizmet, 1402 felaketinden sonra Osmanlı Devleti' ni, Anadolu ve Balkanlar' da hakim bir güç olarak yeniden ortaya çıkarrnasıdır. Kesin olmamakla birlikte muhtemelen onun ölümünden bir yıl sonra, kuruluş devrinin ikbalini, Fetret döneminin idbarini bu üç sultan ve bir şehzade ile birlikte yaşayan, dini ve toplumsal çalkantıları yakından gören Süleyman Çelebi hayata veda etti. Şurası kesindir ki; Çelebi, yazdığı Mevlid manzumesiyle devletin yeniden inşa ve ihya edildiği dönernde Osmanlı kültür hayatına en güçlü harcı koymuş oldu.

_ Bursa Yeşil Camii içinde, sağ ve sol eyvanlara kıble tarafından bitişik olan iki odanın iç taraftan kapı alınlıklarındaki çini pano üzerinde Farsça bir dörtlük yer almaktadır:

İn 'imaret ta ebed rna'rnür bad Bu imaret ebediyete kadar mamur olsun.

Sambeş ender cihan rnansür bad Sahibi cihanda hep muzaffer olsun.

23 Halil İnalcık, a.g.md., 392-393.


Her ki ın devlet ne-hahed payidar Kim bu devletin payidar olmasını istemezse

Daima ender cihan makhill bad Daima dünyada perişan olsun.

Edebi değeri bir tarafa bu dörtlük, Sultan Yıldınrn Bayezid sonrası Anadolu' sunu, "Fetret" psikolojisini, yeni Osmanlı hükümdan Çelebi Mehıned'in devlet telakkisini, hatta belki halkın, devlet otoritesinin yokluğu sebebiyle içine sürüklendiği kargaşayı nasıl algıladığını,

"devletsiz" kalınanın onu nasıl etkilediğini anlarnarnız bakırnından değer t~şıınaktadır. ,_

Sonuç: Bu kısa kronolojiden de anlaşılacağı gibi Osrnanlılar, çok hızlı bir şekilde "Beylik"ten "Devlet" e geçmeyi başardılar. Büyük doğuşlar çalkantılı olur; Osmanlı'nın Beylik'ten Devlete doğuşu da siyasi ve sosyal açıdan nice sıkıntılarla yoğrularak gerçekleşmişti.

Üstelik bu büyük başarı sadece asker! üstünlükten kaynaklanmadı. Fetih sahasındaki şartların müsait olması yanında Osmanlı sultanlarının yeni bir zihniyetle siyasi, sosyal, ekonomik hayatı düzenlerneleri ve geliştirmeleri bunda etkili oldu. Selçuklulardan miras olarak alınan ahilik gelenekleri çerçevesinde ekonomik faaliyetler örgütlendi. Ticaret hayatı için son derece önemli olan yol güvenliğinin sağlanmasına çok önem verildi. Erken bir tarihte kurulan veya eskiden beri var olan medrese, tekke ve zaviyelerin desteklenmesiyle i1rn1 hayatın

güçlendirilmesine çalıŞıldı. İmaret sistemiyle bütün halka devletin •

yardım eli uzatıldı. Adaletin yaygınlaştırılrnasıyla halkın, özellikle gayrimüslirn te b' anın güveni kazanıldı. Böylece Osmanlı m ülkü bir cazibe merkezi haline geldi. Önce Anadolu' daki Selçuklu ilim ve kültür merkezlerinden daha sonra Türkistan ve Orta Doğu'nun Şam, Kahire gibi öneınli şehirlerinden pek çok devlet ve ilim adamı, şair ve edip, şeyh ve derviş, sanatkar ve tacir Osmanlıların himaye ve hizmetine girmeye başladılar. Bunun getirdiği hareketlilik yeni ve güçlü bir toplumu ve onu temsil eden güçlü devleti ortaya çıkardı. Bu gücün elde edilmesinde sadece sultanların değil devlet adamları ve askerlerin, alim ve sfıfilerin, şair ve ediplerin, tacir ve sanatkarların hatta bu süreçte yer alan, rol üstlenen halkın etkisi oldu. Süleyman Çelebi de işte bu değişimin bir parçasıydı.

Süleyman Çelebi, bütün safhaları ile bir devletin inşasını gördü; görmek bir tarafa bizzat yaşadı. Fetret devrinin getirdiği yıkırnla hüzünlendi. Büyük _bir ihtimalle o, Bayezid'in saray imamlığını yaptı ve


onun çevresinde yer aldı. Ulu Camlin inşasından soma da bu güzel mabette göreve başladı. 1403-1411 yıllan arasında Bursa'ya Emir. Süleyman hakim olmuştu. Mevlid de 1409' da yazıldı. MevZidin yaziliş menkıbesi göz önüne alınırsa, Süleyman Çelebi'nin Ulu Cami' deki görevini Yıldırım'ın vefahndan soma oğlu Emir Süleyman zamanmda da sürdürdüğü kabul edilebilir. Hatta belki bu durum vefahna kadar devam etmiştir. Süleyman Çelebi'nin hayalında bu on yıl, yalnız siyasi kargaşa bakımından değil sosyal ve kültürel açıdan da sıkıntılar getirmiş olmalıdır. Bah Anadolu' da ve Rumeli'de Şeyh Bedreddin tarafından başlatılan elini-sosyal karakterli ayaklanmanın temellerini de büyük ölçüde Fetret Devri'nin olumsuz gelişmelerinde aramak gerekir. Belli ki bir sürü karışıklığın art arda geldiği bu yıllarda siyasal, sosyal, elini ve kültürel bir çahşma yaşanıyordu. Aşık Paşazade, Yıldırım devrinden, özellikle Ali Paşa'nın vezareti döneminden söz ederken; "Elhasıl Osmanlı hanedanının günalı işlemesine Ali Paşa (Çandarlı) sebep olmuştu. Çünkü onun yanına hile eder Acem danişmendler çok gelirlerdi" (s. 76) diyor. Mevlid'in yazı1ışı ile ilgili olarak anlatılan menkıbede de Ulu Cami kürsüsünden, İranlı bir vaizin, Hz. İsa'nın Hz. Muhammed'den üstün olduğunu iddia ettiği ve Süleyman Çelebi'nin "Vesilet'ün-Necat"ı bu olay münasebetiyle yazdığı vurgulanıyor. Öyle anlaşı1ıyor ki, Mevlid'in yazıldığı şartlar ele alınırken, Çelebi ve Aşık Paşazade'nin bu düşünce ve tavır birliğinin de irdelenmesi gerekiyor24.

Ne gariptir ki varlık ve yokluğun, yükseliş ve düşüşün peş peşe yaşandığı bu çalkanhlı dönemden başlayarak alh yüz yıldır irfan hayahmıza hükmeden Süleyman Çelebi'nin soyu hakkında hemen hiçbir şey bilmiyoruz. Kuvvetle tahmin edilen husus, dedesinin Orhan Gazi'nin İznik'te adına bir medrese inşa ettirdiği "Fusus" şarihi Şeyh Mahmud; babasının da hakkında pek bir şey bilmediğimiz onun oğlu Ahmet Paşa olduğudur. Süleyman Çelebi'nin ailesinin diğer fertlerinin

24 Selçukluların İran' a gelişleri ve Büyük Selçuklu devletinin kurulmasından itibaren, Anadolu Selçuklu devleti dahil, merkezi otorite ile eski Türk kültürünü yaşatan Türkmenler arasında devamlı çatışmalar olmuştur. Sultan Sancar'ın Türkmenlerle mücadeleleri ve onlara yenilmesi bilinen tarihi biİ olaydrr. Anadçlu'daki Türkmen isyanlan da aynı şekilde değerlendirilebilir. Yani bu isyanlar, 'İranlılaşan merkezi idareye karşı milli kültürü temsil eden Türkmenlerin bir reaksiyonudur' denilebilir. Meşhur Babai isyanında da bu temayül sezilmektedir. Karamanoğullannın,

Moğollara ve dolayısıyla Selçuklu sultaniarına karşı bayrak açmalan ve ilk iş olarak resmi dil olan Farsça yerine Türkçeyi ikame etmeye çalışmalan, onların da aynı düşüncede olduklarını göstermektedir.


kimler olduğuna ve ne yapbklarına dair de bir bilgi bulunmuyor. Onun iyi bir eğitim alnuş olabileceğini bile ancak eserine bakarak tahmin edebiliyoruz25•

Yahya Kemal 11Itrf" başlıklı manzumesirtde:

ll O ki bir ihtişamlı dünyaya

Ses ve tel kudretiyle hiikimdi;

Adeta benziyor muammaya;

Wemamız da bilmiyor kirndi ?''

diyor. Itrl için yapılan bu tespiti bir kelime değişikliği ile Süleyman Çelebi için tekrarlamak yanlış olmasa gerek:

ll O ki bir ihtişamlı dünyaya

Ses ve söz kudretiyle hakimdi;

Adeta benziyor muammaya;

Wemamız da bilmiyor kirndi? ll

ıs Bilal Kernikli, a.g.e., s. 18-22.

bir l(utlu doğum Şaheseri - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/d193074/2010/2010_cetino.pdf ·...

Documents