Bilgi Varlıklarının Değerlemesi

Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve

bilhaoumllccedilseolmoumln

seccedile

de

Va

haAcinfcacone

intan

mo

bil

Dr Suphi Aslanoğlu Dr İsrafil Zor

Değerleme Modelleri Karşılaştırmalı Bir Analiz

Dr Suphi ASLANOĞLU

Dr İsrafil ZOR Kırıkkale Uumlniversitesi İİBF

Oumlzet Bilgi varlıklarının guumlnuumlmuumlzde zenginliğin yeni kaynağı olması ve sermaye yoğun uumlretim anlayışının

gi yoğun uumlretim anlayışına doumlnuumlşmesi bu varlıkların oumllccediluumllmesini ve muhasebeleştirilmesini gereklilik line getirmiştir Guumlnuumlmuumlzde uygulandığı şekliyle muhasebe ortaya ccedilıkan yeni anlayışı yansıtma ve uumllmesi zor olan bilgi varlıklarını raporlama yeteneğini kaybetmiştir Oysa ki buguumln entelektuumlel rmaye olarak adlandırılan ve işletmelerin finansal tablolarında goumlruumlnmeyen bilgi varlıkları veya maddi ayan varlıklar firma değerinin yarısından fazlasını oluşturmaktadır Entelektuumlel sermayenin artan bu

emi bu sermayenin oumllccediluumlm ve değerlemesini zorunlu kılmaktadır Bu ccedilalışmanın amacı literatuumlrde yer alan ve guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan entelektuumlel

rmaye oumllccediluumlm ve değerleme modellerini karşılaştırmalı olarak sunmaktır Modellerle ilgili kavramsal rccedileve verildikten sonra modellerin uumlstuumln ve zayıf youmlnleri incelenecektir Anahtar Kelimeler Bilgi varlıkları entelektuumlel sermaye maddi olmayan varlıklar oumllccediluumlm ve ğerleme modelleri Abstract (Assesing Knowledge Assets Models of Intellectual Capital Measure and

luation A Comparative Evaluation) Today as knowledge assets have become source of wealth and knowledge intensive production

s replaced capital intensive production measuring and reporting these assets are required counting as it is currently practised has lost much of its ability of reflecting new tendency and of orming knowledge assets that are difficult to measure Knowledge assets or intangible assets ndashlled intellectual capital- that are invisible on financial statements currently constitute more than half of rporate value Given growing importance of intellectual capital its measurement and valuation is of cessity The purpose of this paper is to present a comparative evaluation of the most commonly used

ellectual capital measurement and valuation models Having noted conceptual framework strengths d weaknesses of the models will be explained Key Words Knowledge assets intellectual capital intangible assets measure and valuation dels 1 Giriş Entelektuumlel sermaye bilgi sermayesi gi organizasyonları oumlğrenen organizas-

yonlar oumlrguumltsel oumlğrenme bilgi ccedilağı bilgi sistemleri maddi olmayan varlıklar ve insan sermayesi gibi son doumlnemin ccedilok

152

2 Entelektuumlel Sermayenin Tanımı yaygın kullanılan ve oldukccedila popuumller olan bu kavramları organizasyonlardaki oumlnemi gittikccedile artan bilgi varlıklarını ifade et-mektedir Bu ve benzeri kavramlar eko-nomik değerlerin yeni doumlnuumlşuumlmlerini oluş-turan unsurlar olup bireyler ve organizas-yonlara oumlnemli rekabet avantajı sağlayan yeni paradigmanın tanımlayıcılarıdır İşlet-melerin mali tablolarında yer alan fiziksel ve finansal varlıklar guumlnuumlmuumlz işletmele-rinde değer yaratan unsurlar olmaktan ccedilık-mış ve bilgiye dayalı entelektuumlel varlıklar zenginliğin yeni kaynağı olmuştur

Entelektuumlel sermayenin tanımı konuyu ele alan yazarların bakış accedilısına goumlre değiş-mektedir Thomas A Stewartrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye zenginlik yaratmak uumlzere kullanıma sokulabilen entelektuumlel malzeme yani bilgi enformasyon entelek-tuumlel muumllkiyet ve deneyim olarak tanım-lanmıştır Hugh McDonald entelektuumlel sermayeyi bir kuruluşun iccedilinde bulunulan ve ilave avantaj yaratmada kullanılabilen bilgi diğer bir ifadeyle bir şirket iccedilindeki insanlar tarafından bilinen ve şirkete bir rekabet uumlstuumlnluumlğuuml kazandıran şeylerin toplamı şeklinde tanımlamıştır1 Konuya muhasebe accedilısından yaklaşan Brooking ise entelektuumlel sermayeyi bir işletmenin defter değeri ile bu değere oumldenilmeye hazır olunan değer arasındaki fark olarak tanımlamıştır2 İlk profesyonel entelektuumlel sermaye youmlneticisi olarak bilinen ve bu konunun bir başka oumlncuuml ismi olarak kabul edilen Leif Edvinsson ise entelektuumlel ser-mayeyi değere doumlnuumlştuumlruumllen bilgi olarak tanımlamıştır Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) entelektuumlel sermayeyi maddi olmayan varlıklar olarak ele almış ve ticari marka bilgisayar yazı-lımları lisanslar telif hakları patentler imtiyaz anlaşmaları hizmet ve uumlretim hakları ve formuumlllerden oluşan bir buumltuumln olarak tanımlamıştır3

Geleneksel muhasebe sistemine goumlre hazırlanan ve kapsamını ccediloğunlukla fizik-sel varlıkların oluşturduğu finansal tablo-larda yer alan bilgilere dayalı olarak yapı-lan finansal performans oumllccediluumlmuuml uzunca yıllardır şirketler tarafından yapılmakta-dır Şirket karlılığı borccedil oumldeme yeteneği likidite verimlilik ve pazar genişliği finan-sal performans oumllccediluumlmuumlnuumln spesifik goumlster-geleridir Fakat bu tuumlr performans oumllccediluumlmuuml tarihi maliyet esasına dayalı olup maddi olmayan unsurları ve şirket değerinde meydana gelen değişimleri yansıtmaktan oldukccedila uzaktır Bu nedenle finansal performans oumllccediluumlmuuml guumlnuumlmuumlz işletmecilik anlayışına dayalı ve değer odaklı stratejik karar alma accedilısından elverişli değildir Bunun yerine değer yaratan ve zenginliğin yeni kaynağı olan ve bilgi varlıkları olarak adlandırılan entelektuumlel varlıkları kapsa-yan finansal olmayan oumllccediluumlm ve değerleme modellerinin kullanılması kaccedilınılmaz olmuştur

Geleneksel muhasebe anlayışına goumlre entelektuumlel sermaye şerefiye olarak kabul edilmektedir Piyasa işletmeyi bir buumltuumln olarak değerlemekte işletmenin alış fiyatı ile tuumlm varlıklarının değeri arasındaki fark şerefiye olarak adlandırılmaktadır Kuram-sal olarak şerefiye alıcının edinilen işlet-menin tuumlm varlıklarının gerccedileğe uygun

Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlıkları oumllccedil-meye youmlnelik ccedilok sayıda model geliştiril-miştir Modellerin bir kısmı entelektuumlel sermaye unsurlarını rakamsal olarak oumllccediler-ken diğer kısmı değere dayanan suumlreccedilleri ve sonuccedillarını rakamsal değerlerin dışında oumllccedilmektedir Bu ccedilalışmanın amacı entelek-tuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değerlemesinde literatuumlrde yer alan ve yaygın olarak kulla-nılan modelleri inceleyerek bu modeller hakkında karşılaştırmalı bir değerlendirme yapmaktır Modellerle ilgili kavramsal bilgi verildikten sonra modellerin uygulanması ile uumlstuumlnluumlkleri ve zayıflıkları incelen-miştir

1 Stewart A Thomas Entelektuumlel Sermaye

Ccedileviren Nurettin Elhuumlseyni Mess Yayınları İstanbul 1997 s72

2 Brooking Annie ldquoThe Management of Intellectual Capitalrdquo Long Range Planning Cilt30 Sayı3 s364rsquoten alıntılayan Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEntelektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı43 2002 s20

3 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charateristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and Reporting IC Amsterdam 1999 s7

153

değerlerinin uumlzerinde vermiş olduğu primdir Uygulamada geleneksel muhasebe maddi olmayan varlıkları nadiren değerler Genellikle maddi varlıkların gerccedileğe uygun değerleri belirlenir ve onun dışındaki herşey şerefiye olarak nitelendirilir4 Fakat entelektuumlel sermaye kavramı yukarıdaki tanımlamalardan da anlaşılacağı uumlzere daha geniş kapsamlıdır Diğer bir ifadeyle geleneksel muhasebe anlayışına goumlre şe-refiye kavramı entelektuumlel sermayenin oumlnemini yansıtmaktan ve onu ifade etmek-ten oldukccedila uzaktır Ayrıca geleneksel muhasebede maddi olmayan varlıklar ve şerefiye amortismana tabi olup belirli bir zaman suumlreci sonunda değerini kaybe-derler Oysa guumlnuumlmuumlzde geleneksel anla-yış değişmiştir ve maddi olmayan varlıklar oumlzellikle ticari unvanlar markalar patent-ler tasarım ve sanatsal değer taşıyan ccedili-zimler guumln geccediltikccedile değer kazanmaktadır5

3 Entelektuumlel Sermayenin Unsur-ları Entelektuumlel sermayenin bileşenleri ko-

nusunda literatuumlrde farklı yaklaşımlar soumlz-konusu olmakla birlikte bu yaklaşımların ccediloğunun entelektuumlel sermayenin oumlnde gelen uygulayıcılarından Sveiby Stewart ve Edvinssonrsquoin birbirlerinden bağımsız olarak yapmış oldukları sınıflandırma paralelinde olduğu goumlruumllmektedir Ste-wartrsquoın yaklaşıma goumlre entelektuumlel ser-maye insan yapısal ve muumlşteri sermayesi olmak uumlzere uumlccedil temel unsurdan oluşurken Leif Edvinsonrsquoun benimsediği yaklaşıma goumlre ise entelektuumlel sermaye insan serma-yesi ve yapısal sermaye olmak uumlzere ikiye ayrılmaktadır Bununla birlikte buguumln entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana unsur uumlzerinde buumlyuumlk oumllccediluumlde goumlruumlş birliği oluşmuş durumdadır6 Literatuumlrde yapılan sınıflandırmalar da dikkate alındığında entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana

unsur aşağıdaki şekilde sınıflandırmak muumlmkuumlnduumlr

31 İnsan Sermayesi Bu kavram işletme buumlnyesinde bulunan

insanların tecruumlbe yetenek bilgi ve ka-biliyet gibi beşeri unsurların tuumlmuumlnuuml ifade eder7 İnsan sermayesi oumlrguumlt uumlyesi bi-reylerin bir parccedilasıdır Şayet birey oumlrguumlt-ten ayrılacak olursa sahip olduğu insan sermayesi de onunla birlikte gitme oumlzelli-ğini taşır İnsan sermayesi kazanılabilir ve tekrar yenilenebilir Yenilik ve yaratıcılığın kaynağıdır8 İşletmelerin kişilerin sahip oldukları bilgi yetenek ve becerilerden yararlanabilmesi iccedilin insan sermayesinin yapısal sermayeye doumlnuumlştuumlruumllmesi gerekir Diğer bir ifadeyle bireye ait bilgi oumlrguumltsel değer yaratmak iccedilin kullanıldığında ve paylaşıldığında tam anlamıyla entelektuumlel sermayenin bir parccedilası olur İşletmeler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln daha belirgin bir şekilde kavranılan insan ser-mayesinin bileşenlerini aşağıdaki şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr9

bull Teknik Bilgi (Know-How) bull Eğitim bull Mesleki yeterlilik bull Bilgi uumlretimine youmlnelik ccedilalışmalar bull Yetenekbeceri oluşturmaya youmlnelik

ccedilalışmalar bull Girişimcilik ruhu yenilikccedililik

değişimcilik

32 Yapısal Sermaye Yapısal sermaye işletmenin katı ve sert

varlıklarıdır Entelektuumlel sermayeye yapı-sal sermayeyi eklemek bir bilgi işletmesini nelerin oluşturduğu hakkında daha doğru ve gerccedilekccedili bir goumlruumlntuuml sağlar Stewartrsquoa goumlre yapısal sermaye geceleri eve gitmeyen

7 Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997 s34 4 Oumlnce Saime Muhasebe Bakış Accedilısı İle

Entelektuumlel Sermaye Anadolu Uumlniversitesi Yayını No1100 Eskişehir 1999 s72-73

8 Kinney T ldquoKnowledge Management Intellectual Capital and Adult Learningrdquo Adult Learning Vol10 Issue2 1999 s1 5 Ertuğrul agm s4

6 Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoCons-tructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandi-navian Journal of Management Issue17 2001 s91

9 Guthrie James ldquoThe Mnagement Measurement and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt2 Sayı 2001 s35

154

bilgi olarak ifade edilmektedir Bu nedenle yapısal sermaye bir buumltuumln olarak işletmeye aittir İşletmeye yasal muumllkiyet hakkı ka-zandıran yapısal sermaye unsurları patente bağlanabilir telif haklarıyla guumlvence altına alınabilir10 Bontis yapısal sermayeyi ccedilalı-şanları optimum entelektuumlel performans goumlstermeleri iccedilin destekleyen ve buna bağlı olarak işletmenin optimum performans goumlstermesini sağlayan yapı olarak tanım-lamaktadır11

İnsan sermayesine goumlre daha buumlyuumlk oumlneme sahip olan yapısal sermaye işletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte oumlrguumlt iccedilerisinde yapısal sermayeyi oluşturan unsurlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir12

Entelektuumlel Muumllkiyete İlişkin bull Patentler bull Telif hakları bull Dizayn hakları (Tasarım) bull Ticari sırlar bull Ticari markalar bull Hizmet markaları Altyapı Varlıkları bull Youmlnetim felsefesi bull Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml bull Youmlnetim suumlreci bull Bilgi sistemleri bull Ağ sistemleri bull Finansal ilişkiler

33 Muumlşteri Sermayesi Muumlşteri sermayesi organizasyonun

muumlşteri tedarikccedili ve toplumun geri kalan kesimiyle ilişkisinin değerini ortaya koyar ve soumlzkonusu kişilerin organizasyona

bağımlılıklarını ifade eder13 Entelektuumlel sermaye uygulamalarında oumlncuuml işletme olan Skandia tarafından yapılan tanıma goumlre muumlşteri sermayesi muumlşteri ilişkile-rinin buguumlnkuuml değeri olarak ifade edilmek-tedir Muumlşteri sermayesi entelektuumlel ser-mayenin parasal değere doumlnuumlştuumlğuuml alandır Edvinsson tanıma muumlşterilerin gelecekte işletmeyle iş yapmaya devam etme olasılığı olarak bakar Muumlşterisi olan her işletmenin muumlşteri sermayesi vardır Hubert Saint-Onge bu sermayeyi şirketin unvan değeri satış yaptığı kişi ve kuruluşlarla suumlregiden ilişkilerinin değeri olarak tanımlamaktadır Entelektuumlel sermaye iccedilinde değeri en belirgin olan sermaye muumlşteri sermayesi-dir14

İşletmeler tıpkı kendilerine ve ccedilalışan-larına yaptıkları gibi sosyal sorumluluk gereği muumlşterilerine de yatırım yapmak mecburiyetindedirler Muumlşteri sermayesi insan sermayesine oldukccedila benzer İşlet-meler insanlara sahip olamayacakları gibi muumlşterilere de sahip olamazlar Muumlşteri sermeyesi uumlretici ile tuumlketicinin birlikte yarattıkları bir servettir Aralarındaki ortaklık ne kadar sağlam olursa getirisi de o kadar yuumlksek olacaktır

Muumlşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak muumlmkuumlnduumlr15

bull Markalar bull Muumlşteriler bull Muumlşteri sadakati bull İşletme adı bull Dağıtım kanalları bull İşle ilgili işbirliği bull Lisans anlaşmaları bull İstenen nitelikteki soumlzleşmeler bull Franchising anlaşmaları

10 Stewart age s119

11 Bontis Nick ldquoIntellectual Capital An Exploratory Study That Develops Measures and Modelsrdquo Management Decision 362 1998 S66rsquodan alıntılayan Karacan Sami ldquoEntelektuumlel Sermaye ve Youmlnetimirdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Yıl14 Sayı69 Ekim-Kasım-Aralık 2004 s187

13 Chwalowski M ldquoIntellectual Capital Mattersrdquo

The Electricity Journal Cilt10 Sayı10 s89rsquodan aktaran Ccedilıkrıkccedilı Daştan age s22

14 Stewart age s158 12 Oumlnce age s29 15 Guthrie agm s35

155

4 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesi Entelektuumlel sermaye guumlnuumlmuumlzde işlet-

melerin en değerli varlığı ve en oumlnemli rekabet aracına doumlnuumlşmuumlş olup işletmeler iccedilin rekabet edebilmenin ve piyasada tutu-nabilmenin bir oumln koşulu haline gelmiş bulunmaktadır İşletmelerin gelecek per-formansları accedilısından hızla oumlnemli bir oumllccediluuml haline gelen fakat mali tablolarda goumlruumln-meyen bu varlıkların oumllccediluumlm ve değerlemesi ihtiyaccediltan oumlte bir zorunluluk haline gelmiştir

Kurumsal ve oumlrguumltsel değerin oumllccediluumllme-sinde geleneksel muhasebe sistemleri ye-tersiz kalmaktadır Bu sistemlerin kullanıl-ması sonucu hesaplanan firma değeri şir-etin gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak hale gelmiştir Bu nedenle entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek muhasebe sistemine yansıtılması gerccedilek firma değerinin tespit edilmesi accedilısından kaccedilınılmaz olmuştur16

41 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesinin Oumlnemi

411 Sosyo-Ekonomik Oumlnemi Piyasaların fonksiyonlarını yerine geti-

rebilmesi iccedilin bilgiye gereksinimi vardır Alıcıların piyasadaki satıcı tekliflerini aynı şekilde satıcıların da alış beklentilerini bilmesi gerekir aksi taktirde işlemler gerccedilekleşmez Alıcılar ve satıcılar yeterince bilgilendirilmediklerinde fiyatlar beklenti-lerinin ccedilok uumlzerinde oluşacaktır

ldquoYeni Ekonomirdquo olarak adlandırılan guumlnuumlmuumlz duumlnyasında değerleme artık fiziksel varlıklara değil maddi olmayan varlıklara dayanmaktadır17 Farklı hesap-lamalar maddi olmayan varlıkların orta-lama olarak şirket değerinin 65-70rsquoine tekabuumll ettiğini tahmin etmektedir Bu derece yuumlksek bir orana tekabuumll eden bu varlıkların değerinin tam olarak tespit

edilememesi sosyal accedilıdan sakıncalar mey-dana getirmektedir Bu sakıncalar aşağı-daki şekilde ifade edilebilir18

bull Bu varlıkların yaygın finansal bilgi manipuumllasyonu iccedilin kullanılması

bull Şirket hisselerinin satın alınmasında iccedilerdekilerce aşırı kazanccedilların elde edil-mesi

bull Hisse fiyatlarında aşırı değişkenlik bull Yenilik ve buumlyuumlmeye engel teşkil

eden aşırı sermaye maliyeti Guumlnuumlmuumlzde accedilık bir şekilde goumlruumllmek-

tedir ki bilgi uumlretim faktoumlrleri olarak bilinen sermaye emek hammadde ve girişimcilikten daha etkin ve etkili bir duumlzeyde oumlnemli ve ayrıcalıklı bir uumlretim girdisi şeklini almıştır Bu şekliyle bir yandan enduumlstriyel yaşamı bir yandan da iş ccedilevrelerindeki rekabet dolayısıyla oumlrguumlt-lerde insan kaynakları youmlnetim ve denetim suumlrecini yeniden duumlzenleme gereği ortaya ccedilıkmaktadır Bunun sonucunda bilgi teknolojisindeki gelişmelerin işletmeler-deki oumlrguumltsel yapı ve ilişkileri yeni baştan şekillendirmesi kaccedilınılmazdır Gelişmelerin kapsamı işletmedeki personel youmlnetsel birimler işlevsel suumlreccediller iletişim eğitim-geliştirme etkinlikleri olmak uumlzere işletme buumltuumlnuumlnuuml baştan sona etkilemektedir19 Bu bağlamda emek sermaye hammadde ve girişimcilik olarak ifade edilen geleneksel uumlretim faktoumlrleri guumlnuumlmuumlzde bir uumllkenin ulusal ekonomik performansını yansıtmak-tan oldukccedila uzak olup bir teşebbuumlsuumln değeri ve ulusal ekonomik performansın belirlenmesinde entelektuumlel sermaye ccedilok oumlnemli bir araccedil haline gelmiştir20

18 Lev B Committe on Energy and Commerce

US House of Representatives (Ed) Washington DC New York University Leonard N Stern School of Business 16 Yogesh Malhotra ldquoKnowledge Assets in the

Global Economy Aassesment of National Intellectual Capitalrdquo Journal of Global Information Management July-Sep 2000 8 (3) s5

19 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2003 s235

17 Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Capital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol283 s1194

20 Petty R Guthrie J ldquoIntellectual Capital Literature Review Measurement Reporting and Managementrdquo Journal of Intellectual Capital 1(2) s165

156

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

2 Entelektuumlel Sermayenin Tanımı yaygın kullanılan ve oldukccedila popuumller olan bu kavramları organizasyonlardaki oumlnemi gittikccedile artan bilgi varlıklarını ifade et-mektedir Bu ve benzeri kavramlar eko-nomik değerlerin yeni doumlnuumlşuumlmlerini oluş-turan unsurlar olup bireyler ve organizas-yonlara oumlnemli rekabet avantajı sağlayan yeni paradigmanın tanımlayıcılarıdır İşlet-melerin mali tablolarında yer alan fiziksel ve finansal varlıklar guumlnuumlmuumlz işletmele-rinde değer yaratan unsurlar olmaktan ccedilık-mış ve bilgiye dayalı entelektuumlel varlıklar zenginliğin yeni kaynağı olmuştur

Entelektuumlel sermayenin tanımı konuyu ele alan yazarların bakış accedilısına goumlre değiş-mektedir Thomas A Stewartrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye zenginlik yaratmak uumlzere kullanıma sokulabilen entelektuumlel malzeme yani bilgi enformasyon entelek-tuumlel muumllkiyet ve deneyim olarak tanım-lanmıştır Hugh McDonald entelektuumlel sermayeyi bir kuruluşun iccedilinde bulunulan ve ilave avantaj yaratmada kullanılabilen bilgi diğer bir ifadeyle bir şirket iccedilindeki insanlar tarafından bilinen ve şirkete bir rekabet uumlstuumlnluumlğuuml kazandıran şeylerin toplamı şeklinde tanımlamıştır1 Konuya muhasebe accedilısından yaklaşan Brooking ise entelektuumlel sermayeyi bir işletmenin defter değeri ile bu değere oumldenilmeye hazır olunan değer arasındaki fark olarak tanımlamıştır2 İlk profesyonel entelektuumlel sermaye youmlneticisi olarak bilinen ve bu konunun bir başka oumlncuuml ismi olarak kabul edilen Leif Edvinsson ise entelektuumlel ser-mayeyi değere doumlnuumlştuumlruumllen bilgi olarak tanımlamıştır Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi (IASC) entelektuumlel sermayeyi maddi olmayan varlıklar olarak ele almış ve ticari marka bilgisayar yazı-lımları lisanslar telif hakları patentler imtiyaz anlaşmaları hizmet ve uumlretim hakları ve formuumlllerden oluşan bir buumltuumln olarak tanımlamıştır3

Geleneksel muhasebe sistemine goumlre hazırlanan ve kapsamını ccediloğunlukla fizik-sel varlıkların oluşturduğu finansal tablo-larda yer alan bilgilere dayalı olarak yapı-lan finansal performans oumllccediluumlmuuml uzunca yıllardır şirketler tarafından yapılmakta-dır Şirket karlılığı borccedil oumldeme yeteneği likidite verimlilik ve pazar genişliği finan-sal performans oumllccediluumlmuumlnuumln spesifik goumlster-geleridir Fakat bu tuumlr performans oumllccediluumlmuuml tarihi maliyet esasına dayalı olup maddi olmayan unsurları ve şirket değerinde meydana gelen değişimleri yansıtmaktan oldukccedila uzaktır Bu nedenle finansal performans oumllccediluumlmuuml guumlnuumlmuumlz işletmecilik anlayışına dayalı ve değer odaklı stratejik karar alma accedilısından elverişli değildir Bunun yerine değer yaratan ve zenginliğin yeni kaynağı olan ve bilgi varlıkları olarak adlandırılan entelektuumlel varlıkları kapsa-yan finansal olmayan oumllccediluumlm ve değerleme modellerinin kullanılması kaccedilınılmaz olmuştur

Geleneksel muhasebe anlayışına goumlre entelektuumlel sermaye şerefiye olarak kabul edilmektedir Piyasa işletmeyi bir buumltuumln olarak değerlemekte işletmenin alış fiyatı ile tuumlm varlıklarının değeri arasındaki fark şerefiye olarak adlandırılmaktadır Kuram-sal olarak şerefiye alıcının edinilen işlet-menin tuumlm varlıklarının gerccedileğe uygun

Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlıkları oumllccedil-meye youmlnelik ccedilok sayıda model geliştiril-miştir Modellerin bir kısmı entelektuumlel sermaye unsurlarını rakamsal olarak oumllccediler-ken diğer kısmı değere dayanan suumlreccedilleri ve sonuccedillarını rakamsal değerlerin dışında oumllccedilmektedir Bu ccedilalışmanın amacı entelek-tuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değerlemesinde literatuumlrde yer alan ve yaygın olarak kulla-nılan modelleri inceleyerek bu modeller hakkında karşılaştırmalı bir değerlendirme yapmaktır Modellerle ilgili kavramsal bilgi verildikten sonra modellerin uygulanması ile uumlstuumlnluumlkleri ve zayıflıkları incelen-miştir

1 Stewart A Thomas Entelektuumlel Sermaye

Ccedileviren Nurettin Elhuumlseyni Mess Yayınları İstanbul 1997 s72

2 Brooking Annie ldquoThe Management of Intellectual Capitalrdquo Long Range Planning Cilt30 Sayı3 s364rsquoten alıntılayan Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEntelektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı43 2002 s20

3 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charateristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and Reporting IC Amsterdam 1999 s7

153

değerlerinin uumlzerinde vermiş olduğu primdir Uygulamada geleneksel muhasebe maddi olmayan varlıkları nadiren değerler Genellikle maddi varlıkların gerccedileğe uygun değerleri belirlenir ve onun dışındaki herşey şerefiye olarak nitelendirilir4 Fakat entelektuumlel sermaye kavramı yukarıdaki tanımlamalardan da anlaşılacağı uumlzere daha geniş kapsamlıdır Diğer bir ifadeyle geleneksel muhasebe anlayışına goumlre şe-refiye kavramı entelektuumlel sermayenin oumlnemini yansıtmaktan ve onu ifade etmek-ten oldukccedila uzaktır Ayrıca geleneksel muhasebede maddi olmayan varlıklar ve şerefiye amortismana tabi olup belirli bir zaman suumlreci sonunda değerini kaybe-derler Oysa guumlnuumlmuumlzde geleneksel anla-yış değişmiştir ve maddi olmayan varlıklar oumlzellikle ticari unvanlar markalar patent-ler tasarım ve sanatsal değer taşıyan ccedili-zimler guumln geccediltikccedile değer kazanmaktadır5

3 Entelektuumlel Sermayenin Unsur-ları Entelektuumlel sermayenin bileşenleri ko-

nusunda literatuumlrde farklı yaklaşımlar soumlz-konusu olmakla birlikte bu yaklaşımların ccediloğunun entelektuumlel sermayenin oumlnde gelen uygulayıcılarından Sveiby Stewart ve Edvinssonrsquoin birbirlerinden bağımsız olarak yapmış oldukları sınıflandırma paralelinde olduğu goumlruumllmektedir Ste-wartrsquoın yaklaşıma goumlre entelektuumlel ser-maye insan yapısal ve muumlşteri sermayesi olmak uumlzere uumlccedil temel unsurdan oluşurken Leif Edvinsonrsquoun benimsediği yaklaşıma goumlre ise entelektuumlel sermaye insan serma-yesi ve yapısal sermaye olmak uumlzere ikiye ayrılmaktadır Bununla birlikte buguumln entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana unsur uumlzerinde buumlyuumlk oumllccediluumlde goumlruumlş birliği oluşmuş durumdadır6 Literatuumlrde yapılan sınıflandırmalar da dikkate alındığında entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana

unsur aşağıdaki şekilde sınıflandırmak muumlmkuumlnduumlr

31 İnsan Sermayesi Bu kavram işletme buumlnyesinde bulunan

insanların tecruumlbe yetenek bilgi ve ka-biliyet gibi beşeri unsurların tuumlmuumlnuuml ifade eder7 İnsan sermayesi oumlrguumlt uumlyesi bi-reylerin bir parccedilasıdır Şayet birey oumlrguumlt-ten ayrılacak olursa sahip olduğu insan sermayesi de onunla birlikte gitme oumlzelli-ğini taşır İnsan sermayesi kazanılabilir ve tekrar yenilenebilir Yenilik ve yaratıcılığın kaynağıdır8 İşletmelerin kişilerin sahip oldukları bilgi yetenek ve becerilerden yararlanabilmesi iccedilin insan sermayesinin yapısal sermayeye doumlnuumlştuumlruumllmesi gerekir Diğer bir ifadeyle bireye ait bilgi oumlrguumltsel değer yaratmak iccedilin kullanıldığında ve paylaşıldığında tam anlamıyla entelektuumlel sermayenin bir parccedilası olur İşletmeler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln daha belirgin bir şekilde kavranılan insan ser-mayesinin bileşenlerini aşağıdaki şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr9

bull Teknik Bilgi (Know-How) bull Eğitim bull Mesleki yeterlilik bull Bilgi uumlretimine youmlnelik ccedilalışmalar bull Yetenekbeceri oluşturmaya youmlnelik

ccedilalışmalar bull Girişimcilik ruhu yenilikccedililik

değişimcilik

32 Yapısal Sermaye Yapısal sermaye işletmenin katı ve sert

varlıklarıdır Entelektuumlel sermayeye yapı-sal sermayeyi eklemek bir bilgi işletmesini nelerin oluşturduğu hakkında daha doğru ve gerccedilekccedili bir goumlruumlntuuml sağlar Stewartrsquoa goumlre yapısal sermaye geceleri eve gitmeyen

7 Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997 s34 4 Oumlnce Saime Muhasebe Bakış Accedilısı İle

Entelektuumlel Sermaye Anadolu Uumlniversitesi Yayını No1100 Eskişehir 1999 s72-73

8 Kinney T ldquoKnowledge Management Intellectual Capital and Adult Learningrdquo Adult Learning Vol10 Issue2 1999 s1 5 Ertuğrul agm s4

6 Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoCons-tructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandi-navian Journal of Management Issue17 2001 s91

9 Guthrie James ldquoThe Mnagement Measurement and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt2 Sayı 2001 s35

154

bilgi olarak ifade edilmektedir Bu nedenle yapısal sermaye bir buumltuumln olarak işletmeye aittir İşletmeye yasal muumllkiyet hakkı ka-zandıran yapısal sermaye unsurları patente bağlanabilir telif haklarıyla guumlvence altına alınabilir10 Bontis yapısal sermayeyi ccedilalı-şanları optimum entelektuumlel performans goumlstermeleri iccedilin destekleyen ve buna bağlı olarak işletmenin optimum performans goumlstermesini sağlayan yapı olarak tanım-lamaktadır11

İnsan sermayesine goumlre daha buumlyuumlk oumlneme sahip olan yapısal sermaye işletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte oumlrguumlt iccedilerisinde yapısal sermayeyi oluşturan unsurlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir12

Entelektuumlel Muumllkiyete İlişkin bull Patentler bull Telif hakları bull Dizayn hakları (Tasarım) bull Ticari sırlar bull Ticari markalar bull Hizmet markaları Altyapı Varlıkları bull Youmlnetim felsefesi bull Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml bull Youmlnetim suumlreci bull Bilgi sistemleri bull Ağ sistemleri bull Finansal ilişkiler

33 Muumlşteri Sermayesi Muumlşteri sermayesi organizasyonun

muumlşteri tedarikccedili ve toplumun geri kalan kesimiyle ilişkisinin değerini ortaya koyar ve soumlzkonusu kişilerin organizasyona

bağımlılıklarını ifade eder13 Entelektuumlel sermaye uygulamalarında oumlncuuml işletme olan Skandia tarafından yapılan tanıma goumlre muumlşteri sermayesi muumlşteri ilişkile-rinin buguumlnkuuml değeri olarak ifade edilmek-tedir Muumlşteri sermayesi entelektuumlel ser-mayenin parasal değere doumlnuumlştuumlğuuml alandır Edvinsson tanıma muumlşterilerin gelecekte işletmeyle iş yapmaya devam etme olasılığı olarak bakar Muumlşterisi olan her işletmenin muumlşteri sermayesi vardır Hubert Saint-Onge bu sermayeyi şirketin unvan değeri satış yaptığı kişi ve kuruluşlarla suumlregiden ilişkilerinin değeri olarak tanımlamaktadır Entelektuumlel sermaye iccedilinde değeri en belirgin olan sermaye muumlşteri sermayesi-dir14

İşletmeler tıpkı kendilerine ve ccedilalışan-larına yaptıkları gibi sosyal sorumluluk gereği muumlşterilerine de yatırım yapmak mecburiyetindedirler Muumlşteri sermayesi insan sermayesine oldukccedila benzer İşlet-meler insanlara sahip olamayacakları gibi muumlşterilere de sahip olamazlar Muumlşteri sermeyesi uumlretici ile tuumlketicinin birlikte yarattıkları bir servettir Aralarındaki ortaklık ne kadar sağlam olursa getirisi de o kadar yuumlksek olacaktır

Muumlşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak muumlmkuumlnduumlr15

bull Markalar bull Muumlşteriler bull Muumlşteri sadakati bull İşletme adı bull Dağıtım kanalları bull İşle ilgili işbirliği bull Lisans anlaşmaları bull İstenen nitelikteki soumlzleşmeler bull Franchising anlaşmaları

10 Stewart age s119

11 Bontis Nick ldquoIntellectual Capital An Exploratory Study That Develops Measures and Modelsrdquo Management Decision 362 1998 S66rsquodan alıntılayan Karacan Sami ldquoEntelektuumlel Sermaye ve Youmlnetimirdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Yıl14 Sayı69 Ekim-Kasım-Aralık 2004 s187

13 Chwalowski M ldquoIntellectual Capital Mattersrdquo

The Electricity Journal Cilt10 Sayı10 s89rsquodan aktaran Ccedilıkrıkccedilı Daştan age s22

14 Stewart age s158 12 Oumlnce age s29 15 Guthrie agm s35

155

4 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesi Entelektuumlel sermaye guumlnuumlmuumlzde işlet-

melerin en değerli varlığı ve en oumlnemli rekabet aracına doumlnuumlşmuumlş olup işletmeler iccedilin rekabet edebilmenin ve piyasada tutu-nabilmenin bir oumln koşulu haline gelmiş bulunmaktadır İşletmelerin gelecek per-formansları accedilısından hızla oumlnemli bir oumllccediluuml haline gelen fakat mali tablolarda goumlruumln-meyen bu varlıkların oumllccediluumlm ve değerlemesi ihtiyaccediltan oumlte bir zorunluluk haline gelmiştir

Kurumsal ve oumlrguumltsel değerin oumllccediluumllme-sinde geleneksel muhasebe sistemleri ye-tersiz kalmaktadır Bu sistemlerin kullanıl-ması sonucu hesaplanan firma değeri şir-etin gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak hale gelmiştir Bu nedenle entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek muhasebe sistemine yansıtılması gerccedilek firma değerinin tespit edilmesi accedilısından kaccedilınılmaz olmuştur16

41 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesinin Oumlnemi

411 Sosyo-Ekonomik Oumlnemi Piyasaların fonksiyonlarını yerine geti-

rebilmesi iccedilin bilgiye gereksinimi vardır Alıcıların piyasadaki satıcı tekliflerini aynı şekilde satıcıların da alış beklentilerini bilmesi gerekir aksi taktirde işlemler gerccedilekleşmez Alıcılar ve satıcılar yeterince bilgilendirilmediklerinde fiyatlar beklenti-lerinin ccedilok uumlzerinde oluşacaktır

ldquoYeni Ekonomirdquo olarak adlandırılan guumlnuumlmuumlz duumlnyasında değerleme artık fiziksel varlıklara değil maddi olmayan varlıklara dayanmaktadır17 Farklı hesap-lamalar maddi olmayan varlıkların orta-lama olarak şirket değerinin 65-70rsquoine tekabuumll ettiğini tahmin etmektedir Bu derece yuumlksek bir orana tekabuumll eden bu varlıkların değerinin tam olarak tespit

edilememesi sosyal accedilıdan sakıncalar mey-dana getirmektedir Bu sakıncalar aşağı-daki şekilde ifade edilebilir18

bull Bu varlıkların yaygın finansal bilgi manipuumllasyonu iccedilin kullanılması

bull Şirket hisselerinin satın alınmasında iccedilerdekilerce aşırı kazanccedilların elde edil-mesi

bull Hisse fiyatlarında aşırı değişkenlik bull Yenilik ve buumlyuumlmeye engel teşkil

eden aşırı sermaye maliyeti Guumlnuumlmuumlzde accedilık bir şekilde goumlruumllmek-

tedir ki bilgi uumlretim faktoumlrleri olarak bilinen sermaye emek hammadde ve girişimcilikten daha etkin ve etkili bir duumlzeyde oumlnemli ve ayrıcalıklı bir uumlretim girdisi şeklini almıştır Bu şekliyle bir yandan enduumlstriyel yaşamı bir yandan da iş ccedilevrelerindeki rekabet dolayısıyla oumlrguumlt-lerde insan kaynakları youmlnetim ve denetim suumlrecini yeniden duumlzenleme gereği ortaya ccedilıkmaktadır Bunun sonucunda bilgi teknolojisindeki gelişmelerin işletmeler-deki oumlrguumltsel yapı ve ilişkileri yeni baştan şekillendirmesi kaccedilınılmazdır Gelişmelerin kapsamı işletmedeki personel youmlnetsel birimler işlevsel suumlreccediller iletişim eğitim-geliştirme etkinlikleri olmak uumlzere işletme buumltuumlnuumlnuuml baştan sona etkilemektedir19 Bu bağlamda emek sermaye hammadde ve girişimcilik olarak ifade edilen geleneksel uumlretim faktoumlrleri guumlnuumlmuumlzde bir uumllkenin ulusal ekonomik performansını yansıtmak-tan oldukccedila uzak olup bir teşebbuumlsuumln değeri ve ulusal ekonomik performansın belirlenmesinde entelektuumlel sermaye ccedilok oumlnemli bir araccedil haline gelmiştir20

18 Lev B Committe on Energy and Commerce

US House of Representatives (Ed) Washington DC New York University Leonard N Stern School of Business 16 Yogesh Malhotra ldquoKnowledge Assets in the

Global Economy Aassesment of National Intellectual Capitalrdquo Journal of Global Information Management July-Sep 2000 8 (3) s5

19 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2003 s235

17 Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Capital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol283 s1194

20 Petty R Guthrie J ldquoIntellectual Capital Literature Review Measurement Reporting and Managementrdquo Journal of Intellectual Capital 1(2) s165

156

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

değerlerinin uumlzerinde vermiş olduğu primdir Uygulamada geleneksel muhasebe maddi olmayan varlıkları nadiren değerler Genellikle maddi varlıkların gerccedileğe uygun değerleri belirlenir ve onun dışındaki herşey şerefiye olarak nitelendirilir4 Fakat entelektuumlel sermaye kavramı yukarıdaki tanımlamalardan da anlaşılacağı uumlzere daha geniş kapsamlıdır Diğer bir ifadeyle geleneksel muhasebe anlayışına goumlre şe-refiye kavramı entelektuumlel sermayenin oumlnemini yansıtmaktan ve onu ifade etmek-ten oldukccedila uzaktır Ayrıca geleneksel muhasebede maddi olmayan varlıklar ve şerefiye amortismana tabi olup belirli bir zaman suumlreci sonunda değerini kaybe-derler Oysa guumlnuumlmuumlzde geleneksel anla-yış değişmiştir ve maddi olmayan varlıklar oumlzellikle ticari unvanlar markalar patent-ler tasarım ve sanatsal değer taşıyan ccedili-zimler guumln geccediltikccedile değer kazanmaktadır5

3 Entelektuumlel Sermayenin Unsur-ları Entelektuumlel sermayenin bileşenleri ko-

nusunda literatuumlrde farklı yaklaşımlar soumlz-konusu olmakla birlikte bu yaklaşımların ccediloğunun entelektuumlel sermayenin oumlnde gelen uygulayıcılarından Sveiby Stewart ve Edvinssonrsquoin birbirlerinden bağımsız olarak yapmış oldukları sınıflandırma paralelinde olduğu goumlruumllmektedir Ste-wartrsquoın yaklaşıma goumlre entelektuumlel ser-maye insan yapısal ve muumlşteri sermayesi olmak uumlzere uumlccedil temel unsurdan oluşurken Leif Edvinsonrsquoun benimsediği yaklaşıma goumlre ise entelektuumlel sermaye insan serma-yesi ve yapısal sermaye olmak uumlzere ikiye ayrılmaktadır Bununla birlikte buguumln entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana unsur uumlzerinde buumlyuumlk oumllccediluumlde goumlruumlş birliği oluşmuş durumdadır6 Literatuumlrde yapılan sınıflandırmalar da dikkate alındığında entelektuumlel sermayeyi oluşturan uumlccedil ana

unsur aşağıdaki şekilde sınıflandırmak muumlmkuumlnduumlr

31 İnsan Sermayesi Bu kavram işletme buumlnyesinde bulunan

insanların tecruumlbe yetenek bilgi ve ka-biliyet gibi beşeri unsurların tuumlmuumlnuuml ifade eder7 İnsan sermayesi oumlrguumlt uumlyesi bi-reylerin bir parccedilasıdır Şayet birey oumlrguumlt-ten ayrılacak olursa sahip olduğu insan sermayesi de onunla birlikte gitme oumlzelli-ğini taşır İnsan sermayesi kazanılabilir ve tekrar yenilenebilir Yenilik ve yaratıcılığın kaynağıdır8 İşletmelerin kişilerin sahip oldukları bilgi yetenek ve becerilerden yararlanabilmesi iccedilin insan sermayesinin yapısal sermayeye doumlnuumlştuumlruumllmesi gerekir Diğer bir ifadeyle bireye ait bilgi oumlrguumltsel değer yaratmak iccedilin kullanıldığında ve paylaşıldığında tam anlamıyla entelektuumlel sermayenin bir parccedilası olur İşletmeler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln daha belirgin bir şekilde kavranılan insan ser-mayesinin bileşenlerini aşağıdaki şekilde sıralamak muumlmkuumlnduumlr9

bull Teknik Bilgi (Know-How) bull Eğitim bull Mesleki yeterlilik bull Bilgi uumlretimine youmlnelik ccedilalışmalar bull Yetenekbeceri oluşturmaya youmlnelik

ccedilalışmalar bull Girişimcilik ruhu yenilikccedililik

değişimcilik

32 Yapısal Sermaye Yapısal sermaye işletmenin katı ve sert

varlıklarıdır Entelektuumlel sermayeye yapı-sal sermayeyi eklemek bir bilgi işletmesini nelerin oluşturduğu hakkında daha doğru ve gerccedilekccedili bir goumlruumlntuuml sağlar Stewartrsquoa goumlre yapısal sermaye geceleri eve gitmeyen

7 Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997 s34 4 Oumlnce Saime Muhasebe Bakış Accedilısı İle

Entelektuumlel Sermaye Anadolu Uumlniversitesi Yayını No1100 Eskişehir 1999 s72-73

8 Kinney T ldquoKnowledge Management Intellectual Capital and Adult Learningrdquo Adult Learning Vol10 Issue2 1999 s1 5 Ertuğrul agm s4

6 Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoCons-tructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandi-navian Journal of Management Issue17 2001 s91

9 Guthrie James ldquoThe Mnagement Measurement and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt2 Sayı 2001 s35

154

bilgi olarak ifade edilmektedir Bu nedenle yapısal sermaye bir buumltuumln olarak işletmeye aittir İşletmeye yasal muumllkiyet hakkı ka-zandıran yapısal sermaye unsurları patente bağlanabilir telif haklarıyla guumlvence altına alınabilir10 Bontis yapısal sermayeyi ccedilalı-şanları optimum entelektuumlel performans goumlstermeleri iccedilin destekleyen ve buna bağlı olarak işletmenin optimum performans goumlstermesini sağlayan yapı olarak tanım-lamaktadır11

İnsan sermayesine goumlre daha buumlyuumlk oumlneme sahip olan yapısal sermaye işletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte oumlrguumlt iccedilerisinde yapısal sermayeyi oluşturan unsurlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir12

Entelektuumlel Muumllkiyete İlişkin bull Patentler bull Telif hakları bull Dizayn hakları (Tasarım) bull Ticari sırlar bull Ticari markalar bull Hizmet markaları Altyapı Varlıkları bull Youmlnetim felsefesi bull Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml bull Youmlnetim suumlreci bull Bilgi sistemleri bull Ağ sistemleri bull Finansal ilişkiler

33 Muumlşteri Sermayesi Muumlşteri sermayesi organizasyonun

muumlşteri tedarikccedili ve toplumun geri kalan kesimiyle ilişkisinin değerini ortaya koyar ve soumlzkonusu kişilerin organizasyona

bağımlılıklarını ifade eder13 Entelektuumlel sermaye uygulamalarında oumlncuuml işletme olan Skandia tarafından yapılan tanıma goumlre muumlşteri sermayesi muumlşteri ilişkile-rinin buguumlnkuuml değeri olarak ifade edilmek-tedir Muumlşteri sermayesi entelektuumlel ser-mayenin parasal değere doumlnuumlştuumlğuuml alandır Edvinsson tanıma muumlşterilerin gelecekte işletmeyle iş yapmaya devam etme olasılığı olarak bakar Muumlşterisi olan her işletmenin muumlşteri sermayesi vardır Hubert Saint-Onge bu sermayeyi şirketin unvan değeri satış yaptığı kişi ve kuruluşlarla suumlregiden ilişkilerinin değeri olarak tanımlamaktadır Entelektuumlel sermaye iccedilinde değeri en belirgin olan sermaye muumlşteri sermayesi-dir14

İşletmeler tıpkı kendilerine ve ccedilalışan-larına yaptıkları gibi sosyal sorumluluk gereği muumlşterilerine de yatırım yapmak mecburiyetindedirler Muumlşteri sermayesi insan sermayesine oldukccedila benzer İşlet-meler insanlara sahip olamayacakları gibi muumlşterilere de sahip olamazlar Muumlşteri sermeyesi uumlretici ile tuumlketicinin birlikte yarattıkları bir servettir Aralarındaki ortaklık ne kadar sağlam olursa getirisi de o kadar yuumlksek olacaktır

Muumlşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak muumlmkuumlnduumlr15

bull Markalar bull Muumlşteriler bull Muumlşteri sadakati bull İşletme adı bull Dağıtım kanalları bull İşle ilgili işbirliği bull Lisans anlaşmaları bull İstenen nitelikteki soumlzleşmeler bull Franchising anlaşmaları

10 Stewart age s119

11 Bontis Nick ldquoIntellectual Capital An Exploratory Study That Develops Measures and Modelsrdquo Management Decision 362 1998 S66rsquodan alıntılayan Karacan Sami ldquoEntelektuumlel Sermaye ve Youmlnetimirdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Yıl14 Sayı69 Ekim-Kasım-Aralık 2004 s187

13 Chwalowski M ldquoIntellectual Capital Mattersrdquo

The Electricity Journal Cilt10 Sayı10 s89rsquodan aktaran Ccedilıkrıkccedilı Daştan age s22

14 Stewart age s158 12 Oumlnce age s29 15 Guthrie agm s35

155

4 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesi Entelektuumlel sermaye guumlnuumlmuumlzde işlet-

melerin en değerli varlığı ve en oumlnemli rekabet aracına doumlnuumlşmuumlş olup işletmeler iccedilin rekabet edebilmenin ve piyasada tutu-nabilmenin bir oumln koşulu haline gelmiş bulunmaktadır İşletmelerin gelecek per-formansları accedilısından hızla oumlnemli bir oumllccediluuml haline gelen fakat mali tablolarda goumlruumln-meyen bu varlıkların oumllccediluumlm ve değerlemesi ihtiyaccediltan oumlte bir zorunluluk haline gelmiştir

Kurumsal ve oumlrguumltsel değerin oumllccediluumllme-sinde geleneksel muhasebe sistemleri ye-tersiz kalmaktadır Bu sistemlerin kullanıl-ması sonucu hesaplanan firma değeri şir-etin gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak hale gelmiştir Bu nedenle entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek muhasebe sistemine yansıtılması gerccedilek firma değerinin tespit edilmesi accedilısından kaccedilınılmaz olmuştur16

41 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesinin Oumlnemi

411 Sosyo-Ekonomik Oumlnemi Piyasaların fonksiyonlarını yerine geti-

rebilmesi iccedilin bilgiye gereksinimi vardır Alıcıların piyasadaki satıcı tekliflerini aynı şekilde satıcıların da alış beklentilerini bilmesi gerekir aksi taktirde işlemler gerccedilekleşmez Alıcılar ve satıcılar yeterince bilgilendirilmediklerinde fiyatlar beklenti-lerinin ccedilok uumlzerinde oluşacaktır

ldquoYeni Ekonomirdquo olarak adlandırılan guumlnuumlmuumlz duumlnyasında değerleme artık fiziksel varlıklara değil maddi olmayan varlıklara dayanmaktadır17 Farklı hesap-lamalar maddi olmayan varlıkların orta-lama olarak şirket değerinin 65-70rsquoine tekabuumll ettiğini tahmin etmektedir Bu derece yuumlksek bir orana tekabuumll eden bu varlıkların değerinin tam olarak tespit

edilememesi sosyal accedilıdan sakıncalar mey-dana getirmektedir Bu sakıncalar aşağı-daki şekilde ifade edilebilir18

bull Bu varlıkların yaygın finansal bilgi manipuumllasyonu iccedilin kullanılması

bull Şirket hisselerinin satın alınmasında iccedilerdekilerce aşırı kazanccedilların elde edil-mesi

bull Hisse fiyatlarında aşırı değişkenlik bull Yenilik ve buumlyuumlmeye engel teşkil

eden aşırı sermaye maliyeti Guumlnuumlmuumlzde accedilık bir şekilde goumlruumllmek-

tedir ki bilgi uumlretim faktoumlrleri olarak bilinen sermaye emek hammadde ve girişimcilikten daha etkin ve etkili bir duumlzeyde oumlnemli ve ayrıcalıklı bir uumlretim girdisi şeklini almıştır Bu şekliyle bir yandan enduumlstriyel yaşamı bir yandan da iş ccedilevrelerindeki rekabet dolayısıyla oumlrguumlt-lerde insan kaynakları youmlnetim ve denetim suumlrecini yeniden duumlzenleme gereği ortaya ccedilıkmaktadır Bunun sonucunda bilgi teknolojisindeki gelişmelerin işletmeler-deki oumlrguumltsel yapı ve ilişkileri yeni baştan şekillendirmesi kaccedilınılmazdır Gelişmelerin kapsamı işletmedeki personel youmlnetsel birimler işlevsel suumlreccediller iletişim eğitim-geliştirme etkinlikleri olmak uumlzere işletme buumltuumlnuumlnuuml baştan sona etkilemektedir19 Bu bağlamda emek sermaye hammadde ve girişimcilik olarak ifade edilen geleneksel uumlretim faktoumlrleri guumlnuumlmuumlzde bir uumllkenin ulusal ekonomik performansını yansıtmak-tan oldukccedila uzak olup bir teşebbuumlsuumln değeri ve ulusal ekonomik performansın belirlenmesinde entelektuumlel sermaye ccedilok oumlnemli bir araccedil haline gelmiştir20

18 Lev B Committe on Energy and Commerce

US House of Representatives (Ed) Washington DC New York University Leonard N Stern School of Business 16 Yogesh Malhotra ldquoKnowledge Assets in the

Global Economy Aassesment of National Intellectual Capitalrdquo Journal of Global Information Management July-Sep 2000 8 (3) s5

19 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2003 s235

17 Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Capital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol283 s1194

20 Petty R Guthrie J ldquoIntellectual Capital Literature Review Measurement Reporting and Managementrdquo Journal of Intellectual Capital 1(2) s165

156

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

bilgi olarak ifade edilmektedir Bu nedenle yapısal sermaye bir buumltuumln olarak işletmeye aittir İşletmeye yasal muumllkiyet hakkı ka-zandıran yapısal sermaye unsurları patente bağlanabilir telif haklarıyla guumlvence altına alınabilir10 Bontis yapısal sermayeyi ccedilalı-şanları optimum entelektuumlel performans goumlstermeleri iccedilin destekleyen ve buna bağlı olarak işletmenin optimum performans goumlstermesini sağlayan yapı olarak tanım-lamaktadır11

İnsan sermayesine goumlre daha buumlyuumlk oumlneme sahip olan yapısal sermaye işletmeden işletmeye farklılık arz etmekle birlikte oumlrguumlt iccedilerisinde yapısal sermayeyi oluşturan unsurlar aşağıdaki şekilde sıralanabilir12

Entelektuumlel Muumllkiyete İlişkin bull Patentler bull Telif hakları bull Dizayn hakları (Tasarım) bull Ticari sırlar bull Ticari markalar bull Hizmet markaları Altyapı Varlıkları bull Youmlnetim felsefesi bull Oumlrguumlt kuumlltuumlruuml bull Youmlnetim suumlreci bull Bilgi sistemleri bull Ağ sistemleri bull Finansal ilişkiler

33 Muumlşteri Sermayesi Muumlşteri sermayesi organizasyonun

muumlşteri tedarikccedili ve toplumun geri kalan kesimiyle ilişkisinin değerini ortaya koyar ve soumlzkonusu kişilerin organizasyona

bağımlılıklarını ifade eder13 Entelektuumlel sermaye uygulamalarında oumlncuuml işletme olan Skandia tarafından yapılan tanıma goumlre muumlşteri sermayesi muumlşteri ilişkile-rinin buguumlnkuuml değeri olarak ifade edilmek-tedir Muumlşteri sermayesi entelektuumlel ser-mayenin parasal değere doumlnuumlştuumlğuuml alandır Edvinsson tanıma muumlşterilerin gelecekte işletmeyle iş yapmaya devam etme olasılığı olarak bakar Muumlşterisi olan her işletmenin muumlşteri sermayesi vardır Hubert Saint-Onge bu sermayeyi şirketin unvan değeri satış yaptığı kişi ve kuruluşlarla suumlregiden ilişkilerinin değeri olarak tanımlamaktadır Entelektuumlel sermaye iccedilinde değeri en belirgin olan sermaye muumlşteri sermayesi-dir14

İşletmeler tıpkı kendilerine ve ccedilalışan-larına yaptıkları gibi sosyal sorumluluk gereği muumlşterilerine de yatırım yapmak mecburiyetindedirler Muumlşteri sermayesi insan sermayesine oldukccedila benzer İşlet-meler insanlara sahip olamayacakları gibi muumlşterilere de sahip olamazlar Muumlşteri sermeyesi uumlretici ile tuumlketicinin birlikte yarattıkları bir servettir Aralarındaki ortaklık ne kadar sağlam olursa getirisi de o kadar yuumlksek olacaktır

Muumlşteri sermayesinin unsurlarını aşağıdaki gibi sıralamak muumlmkuumlnduumlr15

bull Markalar bull Muumlşteriler bull Muumlşteri sadakati bull İşletme adı bull Dağıtım kanalları bull İşle ilgili işbirliği bull Lisans anlaşmaları bull İstenen nitelikteki soumlzleşmeler bull Franchising anlaşmaları

10 Stewart age s119

11 Bontis Nick ldquoIntellectual Capital An Exploratory Study That Develops Measures and Modelsrdquo Management Decision 362 1998 S66rsquodan alıntılayan Karacan Sami ldquoEntelektuumlel Sermaye ve Youmlnetimirdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Yıl14 Sayı69 Ekim-Kasım-Aralık 2004 s187

13 Chwalowski M ldquoIntellectual Capital Mattersrdquo

The Electricity Journal Cilt10 Sayı10 s89rsquodan aktaran Ccedilıkrıkccedilı Daştan age s22

14 Stewart age s158 12 Oumlnce age s29 15 Guthrie agm s35

155

4 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesi Entelektuumlel sermaye guumlnuumlmuumlzde işlet-

melerin en değerli varlığı ve en oumlnemli rekabet aracına doumlnuumlşmuumlş olup işletmeler iccedilin rekabet edebilmenin ve piyasada tutu-nabilmenin bir oumln koşulu haline gelmiş bulunmaktadır İşletmelerin gelecek per-formansları accedilısından hızla oumlnemli bir oumllccediluuml haline gelen fakat mali tablolarda goumlruumln-meyen bu varlıkların oumllccediluumlm ve değerlemesi ihtiyaccediltan oumlte bir zorunluluk haline gelmiştir

Kurumsal ve oumlrguumltsel değerin oumllccediluumllme-sinde geleneksel muhasebe sistemleri ye-tersiz kalmaktadır Bu sistemlerin kullanıl-ması sonucu hesaplanan firma değeri şir-etin gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak hale gelmiştir Bu nedenle entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek muhasebe sistemine yansıtılması gerccedilek firma değerinin tespit edilmesi accedilısından kaccedilınılmaz olmuştur16

41 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesinin Oumlnemi

411 Sosyo-Ekonomik Oumlnemi Piyasaların fonksiyonlarını yerine geti-

rebilmesi iccedilin bilgiye gereksinimi vardır Alıcıların piyasadaki satıcı tekliflerini aynı şekilde satıcıların da alış beklentilerini bilmesi gerekir aksi taktirde işlemler gerccedilekleşmez Alıcılar ve satıcılar yeterince bilgilendirilmediklerinde fiyatlar beklenti-lerinin ccedilok uumlzerinde oluşacaktır

ldquoYeni Ekonomirdquo olarak adlandırılan guumlnuumlmuumlz duumlnyasında değerleme artık fiziksel varlıklara değil maddi olmayan varlıklara dayanmaktadır17 Farklı hesap-lamalar maddi olmayan varlıkların orta-lama olarak şirket değerinin 65-70rsquoine tekabuumll ettiğini tahmin etmektedir Bu derece yuumlksek bir orana tekabuumll eden bu varlıkların değerinin tam olarak tespit

edilememesi sosyal accedilıdan sakıncalar mey-dana getirmektedir Bu sakıncalar aşağı-daki şekilde ifade edilebilir18

bull Bu varlıkların yaygın finansal bilgi manipuumllasyonu iccedilin kullanılması

bull Şirket hisselerinin satın alınmasında iccedilerdekilerce aşırı kazanccedilların elde edil-mesi

bull Hisse fiyatlarında aşırı değişkenlik bull Yenilik ve buumlyuumlmeye engel teşkil

eden aşırı sermaye maliyeti Guumlnuumlmuumlzde accedilık bir şekilde goumlruumllmek-

tedir ki bilgi uumlretim faktoumlrleri olarak bilinen sermaye emek hammadde ve girişimcilikten daha etkin ve etkili bir duumlzeyde oumlnemli ve ayrıcalıklı bir uumlretim girdisi şeklini almıştır Bu şekliyle bir yandan enduumlstriyel yaşamı bir yandan da iş ccedilevrelerindeki rekabet dolayısıyla oumlrguumlt-lerde insan kaynakları youmlnetim ve denetim suumlrecini yeniden duumlzenleme gereği ortaya ccedilıkmaktadır Bunun sonucunda bilgi teknolojisindeki gelişmelerin işletmeler-deki oumlrguumltsel yapı ve ilişkileri yeni baştan şekillendirmesi kaccedilınılmazdır Gelişmelerin kapsamı işletmedeki personel youmlnetsel birimler işlevsel suumlreccediller iletişim eğitim-geliştirme etkinlikleri olmak uumlzere işletme buumltuumlnuumlnuuml baştan sona etkilemektedir19 Bu bağlamda emek sermaye hammadde ve girişimcilik olarak ifade edilen geleneksel uumlretim faktoumlrleri guumlnuumlmuumlzde bir uumllkenin ulusal ekonomik performansını yansıtmak-tan oldukccedila uzak olup bir teşebbuumlsuumln değeri ve ulusal ekonomik performansın belirlenmesinde entelektuumlel sermaye ccedilok oumlnemli bir araccedil haline gelmiştir20

18 Lev B Committe on Energy and Commerce

US House of Representatives (Ed) Washington DC New York University Leonard N Stern School of Business 16 Yogesh Malhotra ldquoKnowledge Assets in the

Global Economy Aassesment of National Intellectual Capitalrdquo Journal of Global Information Management July-Sep 2000 8 (3) s5

19 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2003 s235

17 Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Capital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol283 s1194

20 Petty R Guthrie J ldquoIntellectual Capital Literature Review Measurement Reporting and Managementrdquo Journal of Intellectual Capital 1(2) s165

156

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

4 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesi Entelektuumlel sermaye guumlnuumlmuumlzde işlet-

melerin en değerli varlığı ve en oumlnemli rekabet aracına doumlnuumlşmuumlş olup işletmeler iccedilin rekabet edebilmenin ve piyasada tutu-nabilmenin bir oumln koşulu haline gelmiş bulunmaktadır İşletmelerin gelecek per-formansları accedilısından hızla oumlnemli bir oumllccediluuml haline gelen fakat mali tablolarda goumlruumln-meyen bu varlıkların oumllccediluumlm ve değerlemesi ihtiyaccediltan oumlte bir zorunluluk haline gelmiştir

Kurumsal ve oumlrguumltsel değerin oumllccediluumllme-sinde geleneksel muhasebe sistemleri ye-tersiz kalmaktadır Bu sistemlerin kullanıl-ması sonucu hesaplanan firma değeri şir-etin gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak hale gelmiştir Bu nedenle entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek muhasebe sistemine yansıtılması gerccedilek firma değerinin tespit edilmesi accedilısından kaccedilınılmaz olmuştur16

41 Entelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumll-mesinin Oumlnemi

411 Sosyo-Ekonomik Oumlnemi Piyasaların fonksiyonlarını yerine geti-

rebilmesi iccedilin bilgiye gereksinimi vardır Alıcıların piyasadaki satıcı tekliflerini aynı şekilde satıcıların da alış beklentilerini bilmesi gerekir aksi taktirde işlemler gerccedilekleşmez Alıcılar ve satıcılar yeterince bilgilendirilmediklerinde fiyatlar beklenti-lerinin ccedilok uumlzerinde oluşacaktır

ldquoYeni Ekonomirdquo olarak adlandırılan guumlnuumlmuumlz duumlnyasında değerleme artık fiziksel varlıklara değil maddi olmayan varlıklara dayanmaktadır17 Farklı hesap-lamalar maddi olmayan varlıkların orta-lama olarak şirket değerinin 65-70rsquoine tekabuumll ettiğini tahmin etmektedir Bu derece yuumlksek bir orana tekabuumll eden bu varlıkların değerinin tam olarak tespit

edilememesi sosyal accedilıdan sakıncalar mey-dana getirmektedir Bu sakıncalar aşağı-daki şekilde ifade edilebilir18

bull Bu varlıkların yaygın finansal bilgi manipuumllasyonu iccedilin kullanılması

bull Şirket hisselerinin satın alınmasında iccedilerdekilerce aşırı kazanccedilların elde edil-mesi

bull Hisse fiyatlarında aşırı değişkenlik bull Yenilik ve buumlyuumlmeye engel teşkil

eden aşırı sermaye maliyeti Guumlnuumlmuumlzde accedilık bir şekilde goumlruumllmek-

tedir ki bilgi uumlretim faktoumlrleri olarak bilinen sermaye emek hammadde ve girişimcilikten daha etkin ve etkili bir duumlzeyde oumlnemli ve ayrıcalıklı bir uumlretim girdisi şeklini almıştır Bu şekliyle bir yandan enduumlstriyel yaşamı bir yandan da iş ccedilevrelerindeki rekabet dolayısıyla oumlrguumlt-lerde insan kaynakları youmlnetim ve denetim suumlrecini yeniden duumlzenleme gereği ortaya ccedilıkmaktadır Bunun sonucunda bilgi teknolojisindeki gelişmelerin işletmeler-deki oumlrguumltsel yapı ve ilişkileri yeni baştan şekillendirmesi kaccedilınılmazdır Gelişmelerin kapsamı işletmedeki personel youmlnetsel birimler işlevsel suumlreccediller iletişim eğitim-geliştirme etkinlikleri olmak uumlzere işletme buumltuumlnuumlnuuml baştan sona etkilemektedir19 Bu bağlamda emek sermaye hammadde ve girişimcilik olarak ifade edilen geleneksel uumlretim faktoumlrleri guumlnuumlmuumlzde bir uumllkenin ulusal ekonomik performansını yansıtmak-tan oldukccedila uzak olup bir teşebbuumlsuumln değeri ve ulusal ekonomik performansın belirlenmesinde entelektuumlel sermaye ccedilok oumlnemli bir araccedil haline gelmiştir20

18 Lev B Committe on Energy and Commerce

US House of Representatives (Ed) Washington DC New York University Leonard N Stern School of Business 16 Yogesh Malhotra ldquoKnowledge Assets in the

Global Economy Aassesment of National Intellectual Capitalrdquo Journal of Global Information Management July-Sep 2000 8 (3) s5

19 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2003 s235

17 Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Capital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol283 s1194

20 Petty R Guthrie J ldquoIntellectual Capital Literature Review Measurement Reporting and Managementrdquo Journal of Intellectual Capital 1(2) s165

156

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

412 İşletmeler Accedilısında Oumlnemi Guumlnuumlmuumlzde işletmelerin yenilik yarat-

mak amacıyla bilgi odaklı strateji geliştir-meleri ve bu stratejilerin uygulanması ile sağlanan performans işletme stratejisi ala-nında oumlnemli bir konuyu teşkil etmektedir Entelektuumlel sermaye youmlnetimi bir işlet-menin uzun vadeli başarısı iccedilin ccedilok buumlyuumlk oumlnem arz etmektedir Entelektuumlel sermaye-lerini etkin olarak youmlneten firmalar diğer firmalara buumlyuumlk uumlstuumlnluumlk sağlamakta-dırlar21

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesi ve raporlanması işletmelere pek ccedilok accedilıdan rekabet avantajı sağlamaktadır Bu avan-tajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir22

bull İşletmenin goumlruumlnmeyen entelektuumlel varlıklarının goumlruumlnuumlr bir biccedilimde ortaya konulması işletmenin fon bulma olanak-larını oumlnemli oumllccediluumlde arttıracaktır İşletme-ler kredi kuruluşlarına sahip oldukları entelektuumlel varlıkları (oumlrneğin diğer işlet-melere goumlre yuumlksek olan bir ldquoişgoumlrenle-rinin23 becerilerini geliştirme hızırdquonı) teminat olarak goumlsterebilirler

bull Halka accedilık olan ya da accedilılmayı planlayan bir işletmenin entelektuumlel ser-mayesini ve bunun gelecekte yaratacağı muhtemel gelir potansiyelini goumlstermesi işletmenin hisse senetlerinin piyasa performansını arttırıcı etki yapacaktır

bull Yuumlksek piyasa değerine sahip işlet-meler satın alma birleşme gibi oumlzel fi-nansal durumlarda bu yuumlksek değerlerinin kaynağını yatırımcılara goumlsterebilme olanağına sahip olur

bull Halka accedilık olmayan bir işletme her-hangi bir amaccedilla değerlenirken oumllccediluumllmuumlş

ve raporlanmış entelektuumlel sermaye satıcı işletme iccedilin pazarlık unsuru olacak ve işletmenin satış fiyatını arttırıcı etki yapacaktır

bull Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllerek rakamsallaştırılması yeni ekonomi kural-larına uyum sağlamada işletmenin rakip işletmeler karşısındaki durumun analiz edilerek uumlstuumln ve zayıf youmlnlerin tespitin edilmesini ve zayıf youmlnlerinin geliştirilmesi ccedilabalarının hız kazanmasına katkı sağlar

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinin işletmelere sağladığı avantajlar sayıca fazla ve oumlnemli olmasına rağmen bu sermayenin subjektif varlıklardan oluşması oumllccediluumlmuumlnuuml diğer fiziksel ve finansal varlıkların oumllccediluuml-muumlne goumlre zorlaştırmaktadır Entelektuumlel sermayeyi oumllccedilme ve değerlemede karşıla-şılan temel zorluklar aşağıdaki gibi sıra-lanabilir

bull Farklı rekabet ortamlarında ve farklı sektoumlrlerde faaliyet goumlsteren firmaların ihtiyaccedil duyduğu bilgi de farklı olacaktır Bu farklılık bilginin enformasyonun maddi olmayan varlıkların değerlemesini zorlaştı-rıcı bir etkendir

bull Bilgi varlılarının değeri belli bir anda fazla olabilirken başka bir ortam veya zamanda değersiz hale gelebilir Bir marka yada oumlzelliğin değerini suumlrekli korumak oumlzellikle teknolojik değişimin yoğun olduğu piyasalarda zordur

bull Maddi olmayan varlıklar şirketin defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olarak tanımlandığında bu farkın uumllkeden uumllkeye sektoumlrden sektoumlre buumlyuumlk değişimler goumlstermesi standart bilgi edin-meyi zorlaştırmaktadır Oumlrneğin 1997 yı-lında Business Week tarafından yapılan analizde Microsoftrsquoun maddi varlıklarının değerinin piyasa değerinin sadece 7rsquosi olduğu hesaplanmıştır Kalan 93rsquoluumlk kısım maddi olmayan varlıklardan kaynak-lanmaktadır

21 Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital

Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3) s 215

22 Oumlztuumlrk M Başaran Ban Uumlnsal ldquoEntelektuumlel Sermayenin Firma Değeri Uumlzerine Etkisirdquo Asomedya Dergisi Nisan 2003 s56rsquodan alıntılayan Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı14 Ocak 2005 s33

bull Muhasebe sistemleri maddi olmayan varlıkları oumllccedilebilecek şekilde oluşturul-mamıştır Bu durum oumlzellikle ileri teknoloji kullanan ve enduumlstrilerde buumlyuumlk oumlnem arzetmektedir

23 İşgoumlren kavramının kapsamı iccedilin bkz Yavaşi Mahmut ldquoAvrupa Birliğinde İşgoumlrenlerin serbest dolaşımı ve Tuumlrk Tabiyetindekilerrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı6 ss1-47

157

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

42 Entelektuumlel Sermaye Oumllccediluumlm ve Değerleme Modelleri

Entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlm ve değer-lemesine youmlnelik olarak gerek işletme duumlzeyinde ve gerekse entelektuumlel serma-yenin bileşenleri duumlzeyinde farklı yazar-larca farklı modeller geliştirilmiştir Bu ccedila-lışmanın amacı guumlnuumlmuumlzde yaygın olarak kullanılan ve literatuumlre yerleşmiş entelek-tuumlel sermaye oumllccediluumlm ve değerleme model-lerini karşılaştırmalı olarak incelemektir Her model ile ilgili kavramsal ccedilerccedileve verildikten sonra modelin varsayımları uumlstuumln ve zayıf youmlnleri bu boumlluumlmde ele alınacaktır

421 Ekonomik Katma Değer (Economic Value Added-EVA)

Değere dayalı performans oumllccediluumlm youmln-temleri arasıda son yıllarda oumlnemi giderek artan ve yaygın kullanım alanı bulan ekonomik katma değer finansal boyutuyla ele alındığında yeni bir kavram olmasına karşın orjin olarak yeni bir kavram de-ğildir Muhasebede performans oumllccediluumlsuuml ola-rak kullanılan ve toplam net kazanccedillardan yatırılan sermayenin cari faiz oranları uumlzerinden sağlayacağı faiz tutarının duumlşuumll-mesi olarak hesaplanan artık kar kavramının bir uzantısıdır

EVA mali danışmanlık firması olan Stern Stewart amp Company tarafından ortaya atılan ve sermaye buumltccedilelemesi fi-nansal planlama firma hedeflerinin oluştu-rulması şirket hissedarlarının iletişimi insan kaynakları alanında kullanılan de-ğere dayalı ve geniş kapsamlı bir perfor-mans oumllccediluumlm aracıdır24 EVA işletmeler iccedilin yatırım merkezi değerleme oumllccediluumllerinden en oumlnemlisidir Etkin bir performans oumllccediluumlm youmlntemi olmasının yanısıra işletmelerde değere dayalı youmlnetim anlayışının en oumlnemli araccedillarından birisi olarak kabul edilen EVA işletmeler accedilısından oumlnemli bir rekabet avantajı sağlamakta ve bu nedenle

guumlnuumlmuumlzuumln en guumlncel finans konularından birisini oluşturmaktadır25

EVA temelini geleneksel muhasebeden almaktadır Stern Stewartrsquoın tanımına goumlre ekonomik katma değer vergi sonrası net faaliyet karı ile sermaye maliyeti arasındaki fark olarak ifade edilebilir26 Ekonomik katma değer aşağıdaki şekilde formuumlle edilebilir

EVA = [(Net Faaliyet Karı ndash Duumlzeltilmiş Vergiler) ndash (Ağırlıklı Ortalama Sermaye

Maliyeti x Yatırılan Sermaye)]

Aşırı kazanccedil sağlama suumlrecine sıkı bir şekilde bağlı olarak ekonomik katma değer bir işletmenin elde ettiği başarının sadece işletme masraflarını değil ayrıca yatırılan sermaye iccedilin oluşan masrafları karşılama-sının yada aşmasının ne oumllccediluumlde muumlmkuumln olduğunu oumllccedilmektedir Doumlneme ilişkin performans değerlemesinde negatif bir EVA değeri bir değer kaybı anlamına gelirken pozitif bir EVA değeri şirketin değerinin arttığı anlamına gelir27

Ekonomik katma değer modelinin sağlayacağı yararlar ve uumlstuumlnluumlkleri aşağıdaki şekilde ifade edilebilir28

bull Guumlnuumlmuumlz kurumsal youmlnetişim so-runlarının başında gelen youmlnetici-hissedar ccedilıkar ccedilatışmasını engelleyerek29 işletme youmlneticilerinin ccedilıkarları ile hissedarların ccedilıkarlarının aynı doğrultuda olmasını sağ-lamakta olup youmlneticilerin ve hissedarların sermaye maliyetinin uumlstuumlnde bir kazanccedil

25 Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomik Katma Değer

(EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı24 Ekim 2004 s106-107

26 Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) s72

27 Argun Doğan Ekonomik Katma Değer(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl4 Sayı11 Ocak 2004 s118

28 Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Başarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Katma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı20 Ekim 2003 s91

24 Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 17 s394

29 Yavaşi Mahmut ldquoBuumlyuumlk Şirketlerde Pay-daşlığın Verdiği Hakların Kullanılmamasının Yarttığı Sorunlar ve Alternatif Bir Modelrdquo Tuumlhis İş Hukuku ve İktisat Dergisi Cilt18 Sayı2-3 s36-59

158

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

422 Piyasa Katma Değeri (Market Value Added-MVA)

temin edebilecek şekilde değer yaratmaya odaklanmalarını sağlar

bull Birim youmlneticileri ile firmanın buumltuumln-luumlğuuml arasında yaşanabilecek amaccedil ccedilatışma-larını engellemektedir Ekonomik katma değer baz alınarak değerlendirme yapıldı-ğında birim youmlneticilerinin firma amaccedilla-rının aksine davranmaları soumlzkonusu olmamaktadır30

Piyasa katma değeri bir firmanın pi-yasa değeri (borccedil + oumlzkaynak) ile yatırım-cılar tarafından firmaya tahsis edilen toplam sermaye arasındaki fark olup yatı-rımcıların oumldedikleri tutar ile hisselerini satması durumunda elde edecekleri tutarın buguumlnkuuml değeri arasındaki farkı oumllccediler Piyasa katma değerinin pozitif olması şirketin sermaye değerinin ve dolayısıyla hissedarların servetinin artması anlamına gelirken negatif olması ise hissedarların servetinin azalması demektir Bontisrsquoe goumlre piyasa katma değeri şirketin bir buumltuumln olarak piyasadaki net buguumlnkuuml değerini yansıtır ve şirketin performansını değer-lendiren oumlnemli bir oumllccediluumlm modelidir32

bull İşletme youmlneticilerini sermaye mali-yetinden daha az getirisi olan varlıkları elemeye buna karşılık daha fazla getirisi olan varlıklara yatırım yapmaya teşvik eder

bull Ekonomik katma değer işletmenin tuumlmuuml iccedilin hesaplanabileceği gibi her iş-letme boumlluumlmuuml iccedilin ayrı ayrı da hesaplana-bilir Boumlylece işletmeler ya da işletmenin boumlluumlmleri arasında karşılaştırma yapma imkanı verir

Shawnrsquoa goumlre piyasa katma değeri bir şirketin esas misyonu olan hissedarlar iccedilin değer yaratmasının nasıl değerlendirile-ceğinin en iyi youmlntemi olarak goumlzuumlkmek-tedir Duumlşuumlk bir piyasa katma değeri şirketin geccedilmişte kendisine tahsis edilen sermayeyi etkili kullanmadığını goumlster-mekle birlikte şirket youmlnetimi dışındaki piyasa faktoumlrlerinin etkisinden de kaynak-lanabilir Piyasa katma değeri gelecekteki getirilerin dengesini etkileyen bir risk faktoumlruuml gibi işlev goumlrmektedir33

Yukarıda ifade edilen uumlstuumlnluumlklerine rağmen uygulamada EVArsquonın sınırlılıkları soumlzkonusudur Bu guumlccedilluumlklerin başında ise toplam sermaye maliyetinin hesaplanması gelmektedir Hisse senetlerinin değeri varlıkların etkin kullanımı kadar varlık-ların hangi sektoumlrlerde kullanıldığına ge-nel ekonomik yapıya sektoumlruumln durumuna kurumsal stratejilere ve hisse senedi piya-salarının genel trendine de bağlı bulun-makta olduğundan EVA gibi oumllccediluumlm model-lerini her zaman hisse senedinin piyasa değerindeki değişmelerle ilişkilendirmek doğru olmayabilecektir Nitekim yapılan ampirik araştırmalarda EVArsquonın hisse senedi fiyatını daha iyi tespit ettiğine dair bir goumlstergenin yoktur Ayrıca tarihi mali-yetlere dayalı olması ve temelde hissedar-ların ccedilıkarına dayalı işletme faaliyetlerini modelin başlangıccedil noktası olarak varsay-ması EVArsquonın zayıf youmlnlerini oluştur-maktadır31

Piyasa katma değeri sadece halka accedilık hisse senetlerinin piyasa fiyatı belli olan firmalarda hesaplanabilmektedir Bu de-ğer işletme sahiplerinin servetinin sadece işletmenin toplam değeri ile toplam sermaye toplam sermaye arasındaki farkın artırılması durumunda maksimum olacağı goumlruumlşuumlne dayanmakta olup aşağıdaki gibi formuumlle edilmektedir Piyasa Katma Değeri = Borccedilların Piyasa Değeri

+ Oumlzkaynakların Piyasa Değeri ndash Toplam Yatırılan Sermaye

Piyasa katma değeri aynı zamanda şirketlerin piyasa performanslarındaki değişimi de oumllccedilmenin bir yoludur Buna

30 Oumlztuumlrk MBaşaran ldquoFinansal Performansın

Oumllccediluumlmuumlnde Alternatif Bir Youmlntem Ekonomik Katma Değerrdquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi Cilt18 Sayı3-4 2004 s358

32 Bontis ve diğerleri (1999) agm s395

31 Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume3 Issue1 March 2001 s55

33 Şamiloğlu Famil ldquoPiyasa Katma Değeri ve Hisse Getirileri İMKBrsquodeki İmalat Sanayi Şirketlerinde Ampirik Bir Uygulamardquo MUFAD Dergisi Sayı25 Ocak 2005 s81

159

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

goumlre piyasa katma değerindeki yıllık değişimin başlangıccedil yılındaki sermayeye boumlluumlnmesiyle standart piyasa katma değeri hesaplanır ve boumlylece karşılaştırılabilir bir piyasa katma değeri elde edilir

423 Piyasa Değeri Defter Değeri Oranı

Piyasa Değeri Defter Değeri oranı işletmenin piyasadaki hisse senetlerinin beli bir tarihteki piyasa fiyatının aynı tarihteki hisse senetlerinin defter değerine boumlluumlnmesi suretiyle bulunmaktadır Piyasa değeri dolaşımda bulunan hisse senetleri-nin belli bir tarihte yatırımcılar tarafından oumldenmeye razı olunan tutardır Defter değeri ise bilanccediloda yer alan varlıklardan borccedilların duumlşuumllmesi sonucu elde edilen değerdir

Model piyasa değerinden defter değe-rinin duumlşuumllmesi sonucu bulunan değerin işletmenin entelektuumlel sermayesini oluştu-racağı varsayımına dayanmakta olup aşağıdaki şekilde formuumllize edilebilir

Entelektuumlel sermaye = Piyasa değeri ndash Defter

Oranın 1rsquoden kuumlccediluumlk olması durumunda yatırım yapılan varlığın piyasa değerinin yerine koyma değerinden duumlşuumlk olması nedeniyle boumlyle bir varlığın daha fazla sa-tın alınması pek akılcı değildir 1rsquoden duuml-şuumlk bir Q oranı işletmenin entelektuumlel var-lıklara sahip olmadığını goumlsterir Oranın 1rsquoden buumlyuumlk olması ise yatırım yapılan varlıkların piyasa değerinin bu varlıkların yerine koyma değerinden daha yuumlksek olması nedeniyle benzer varlıklara yatırım yapmaya devam etmesinin akılcı olduğu anlamına gelir 1rsquoden buumlyuumlk bir Q oranı işletmenin yuumlksek değerde entelektuumlel varlıklara sahip olduğunu ve bu varlıkların yuumlksek getiri elde ettiğini goumlsterir36

değeri

Entelektuumlel sermayenin en basit olan oumllccediluumlmuuml piyasa değeri ile defter değeri arasındaki farktır Şirketin piyasa değeri defter değerinden daha yuumlksekse aradaki farkı entelektuumlel sermayeye bağlamak an-lamlıdır Youmlntemin hesaplanmasının kolay olmasına karşın işletmenin piyasa değeri-nin işletme faaliyetlerinden bağımsız bir şekilde dış faktoumlrlerden etkilenmesi defter değerinin ccediloğu zaman amortisman ayırma ve değerleme youmlntemlerindeki farklılıklar gibi nedenlerle olduğundan daha duumlşuumlk goumlzuumlkmesi gibi hususları dikkate almaması bu youmlntemin sakıncalı youmlnlerini oluştur-maktadır34

424 Tobinrsquoin Q Oranı Modeli Tobinrsquoin Q oranı Nobel oumlduumllluuml iktisatccedilı

James Tobin tarafından faiz hadleri gibi makro ekonomik faktoumlrlerden bağımsız olarak yatırım kararlarının tahmin edil-mesi iccedilin geliştirilen bir modeldir Her ne

kadar entelektuumlel sermayenin oumllccediluumllmesinde kullanılmak amacıyla geliştirilen bir model olmasa da Tobinrsquoin Q oranı bu işlevi iyi goumlrmektedir Amerikan Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan yuumlksek Q ve Piyasa Değeri-Defter Değeri oranlarının teknoloji ve insan sermayesine yapılan yatırımların değerini yansıttığına işaret etmiştir35

Q oranı bir şirketin piyasa değerinin varlıklarının cari yerine koyma değerine oranını ifade eder Oran esas olarak Piyasa Değeri Defter Değeri oranı modeline ben-zemekle birlikte hesaplamada varlıkların defter değeri yerine yerine koyma maliyeti kullanılmıştır Bu haliyle piyasa değeri defter değeri modelinin karşılaştığı birccedilok zorluğu ortadan kaldırmıştır

Q = İşletmenin Piyasa Değeri İşletme Varlıklarının Yerine Koyma Değeri

Piyasa değeri defter değeri oranı mode-line ccedilok benzemekle beraber ilave olarak farklı amortisman politikalarının sonuccedilla-rını noumltralize etme ve aynı sektoumlrde faa-liyet goumlsteren benzer şirketlerle belirli bir zaman dilimine goumlre karşılaştırma imkanı vermektedir Bu model işletmenin sahip olduğu fakat diğer işletmelerin sahip olma-dığı entelektuumlel varlıklar nedeniyle işlet-menin yuumlksek kar ve rekabet uumlstuumlnluumlğuuml

35 Stewart age s252

34 Stewart age s250-251 36 Stewart age s253

160

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

elde etmesini sağlamasına rağmen37 işletmenin piyasa değerini etkileyen dışsal faktoumlrleri ortadan kaldıramaması modelin zayıf youmlnuumlnuuml oluşturmaktadır

425 Balanced Scorecard Robert Norton ve David Kaplan tara-

fından ortaya atılmıştır Strateji esaslı so-rumluluk muhasebe sistemini tanımlayan bir stratejik youmlnetim sistemi olup organi-zasyonun strateji ve goumlrevlerini stratejik youmlnetim sistemi temeline dayalı kapsamlı bir performans oumllccediluumlm setine doumlnuumlştuumlr-mesini sağlayan bir modeldir Bu model finansal hedeflere ulaşmaya oumlncelik tanı-makla birlikte finansal hedeflerin perfor-mansa bağlı youmlnlerini de goumlz oumlnuumlnde bulundurur38

Balanced Scorecard modeli organizas-yonun goumlrev ve stratejilerini uygulamaya youmlnelik hedeflerle ilişkilendirmek ve bu ilişkileri temsil eden goumlstergeleri izleyerek stratejilerin beklenen sonuccedillara ulaştırıp ulaştırmadığını kontrol esasına dayanmak-tadır39 İşletmelerin uzun doumlnemli rekabet yeteneği kazanmalarında geleneksel muha-sebe youmlntemlerinin yetersiz kalması so-nucu ortaya ccedilıkan bu model geleneksel fi-nansal oumllccediluumlmlerin oumltesine giderek işletme-nin geccedilmişte kaydettiği performansa ait finansal oumllccediluumllerin işletmenin gelecekteki performansını sağlayacak faktoumlrlere ait oumllccediluumllerle buumltuumlnleşmesini sağlar40 Bu model ile işletmenin gelecekteki performansını iyileştirmek iccedilin gerekli olan proseduumlrler sistemler ve insanlara yatırım ve iccedil yeteneklerin arttırılması iccedilin buguumlnkuuml ve gelecekteki muumlşteriler iccedilin nasıl değer yaratılabileceği oumllccediluumllebilecektir41

Finansal ve finansal olmayan stratejik oumllccediluumltleri birbirine entegre eden Balanced

Scorecard modeli işletmenin vizyon ve stratejisini doumlrt farklı accedilıdan faaliyet he-defleri ve performans oumllccediluumllerine ccedilevirmek-tedir Bunlar finansal accedilı muumlşteri accedilısı iccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı ile oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısıdır42 Finansal accedilı diğer uumlccedil accedilıdan yuumlruumltuumllen faaliyetlerin ekonomik sonuccedillarını ortaya koyar Muumlşteri accedilısı oumlrguumlte bağlı birimlerin rekabet edeceği muumlşteri ve pazar boumlluumlmlerini tanımlar İccedilsel iş suumlreccedilleri accedilısı oumlrguumlt iccedili suumlreccedillerin muumlşteriler ve oumlrguumlt sahiplerine değer yaratması iccedilin gereksinimlerini ifade eder Oumlğrenme ve buumlyuumlme accedilısı ise oumlrguumltuumln uzun doumlnemli buumlyuumlme ve gelişme sağla-yabilmesi iccedilin gereksinim duyduğu değerleri tanımlar43

Balanced Scorecard birccedilok youmlnetim prensibini tek bir enstruumlman altında birleştirmektedir Bu prensipler muumlşteriye youmlnelik organizasyonlar ccedilalışanların yetki-lendirilmesi tam zamanında uumlretim ve lojistikler oumlğrenen oumlrguumltler değişim muuml-hendisliği risk youmlnetimi toplam kalite youml-netimi ve değere dayalı faaliyet youmlneti-midir44 Model iccedileriği itibariyle buumlyuumlk oumllccediluumlde entelektuumlel sermaye unsurlarını ortaya koymaktadır Bu nedenle modelin ortaya koyacağı sonuccedillar işletmenin sahip olduğu entelektuumlel sermaye unsurları konusunda oumlnemli oumllccediluumlde fikir vermek-tedir

426 Skandia Klavuzu (Scandia Navigator)

Skandia İsveccedil merkezli bir mali danış-manlık şirketi olup entelektuumlel varlıkların oumllccediluumllmesi konusunda duumlnyada ilk ccedilalış-maları yapan şirket olarak kabul edil-mektedir45 Şirket buumlnyesinde ccedilalışan ve ilk entelektuumlel sermaye youmlneticisi unvanlı Leif Edvinsonrsquoun Skandia Klavuzu olarak

37 Oumlnce age s39 42 Bourguıgnon A Malleret V Norreklit H

ldquoThe American Balanced Scorecard versus the French Tableau de Bord The Ideological Dimentionrdquo Management Accounting Researach Vol15 Issue2 June 2004 a1152rsquoten alıntılayan Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı24 Ekim 2004 s75

38 Kaplas SRobert Norton P David Balanced Scorecard Ccedileviren Serra Egeli Sistem Yayıncılık İstanbul 1999 s3

39 Koccedilel Tamer İşletme Youmlneticiliği Beta Yayınevi 9 Baskı İstanbul 2003 s454

40 Kaplan Norton age s9 43 Erden agm s91 41 Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir

YaklaşımBalanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı261 Mayıs 2003 s160

44 Akguumll agm s76 45 Bontis (2001) agm s44

161

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

3) İnsan sermayesi indeksi adlandırdığı dinamik entelektuumlel sermaye raporlama modeli 5 temel goumlsterge uumlzerinde odaklanmaktadır finansal odak muumlşteri odağı suumlreccedil odağı insan odağı ile yenilik ve gelişme odağı Model bir işletmedeki gizli dinamik faktoumlrleri oumllccedilerek şirketin değerini oluşturan temel unsurları tespit etmeye ccedilalışır46

4) Yenilik sermayesi indeksi Entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade

edilen doumlrt temel indeks kapsamında oumllccediluumll-mesi uumlccedil aşamalı bir suumlreci gerektirmekte-dir Bu suumlreccediller mevcut goumlstergelerin goumlz-den geccedilirilmesi entelektuumlel sermaye kate-gorileri arasındaki akışı yansıtan goumlsterge-lerin geliştirilmesi ve hiyarerşik bir en-telektuumlel sermaye goumlstergesinin geliştiril-mesi

Skandia modeline goumlre entelektuumlel ser-maye insan sermayesi ve yapısal sermaye-nin bileşiminden meydana gelir Skandia modeli yukarıda ifade edilen ve modelin odak noktalarını teşkil eden beş temel goumls-tergeyi oumllccedilmek iccedilin ccedilok sayıda geleneksel ve yeni oumllccediluuml birimleri kullanır Bunlardan bir-kaccedilı faaliyet sonuccedilları muumlşteri sayısı muumlş-teri tipi satıcı sayısı işgoumlren başına youmlne-tim masrafı işgoumlren devir hızı işgoumlren ba-şına eğitim gideri işgoumlren tatmin endeksi muumlşteri başına pazarlama gideri şeklinde sıralanabilir47

Roosrsquoa goumlre entelektuumlel sermaye indek-sinin ayırt edici oumlzellikleri aşağıdaki şekilde sıralanabilir49

bull Spesifik bir oumllccediluumlm aracıdır bull Entelektuumlel sermayenin dinamikleri-

nin goumlruumlntuumllenmesi uumlzerinde yoğunlaşır bull Oumlnceki doumlnemlerin performansını

goumlzoumlnuumlnde bulundurma yeteneğine sa-hiptir

bull İndeks performasının şirketin piyasa değerindeki değişimleri yansıtmaması du-rumunda indeksin duumlzeltici oumlzelliği vardır

427 Entelektuumlel Sermaye İndeksi (IC-Index)

Model Goumlran ve Johan Roos tarafından geliştirilmiş olup ilk olarak Skandia şir-ketinin 1997rsquodeki yıllık raporunda kullanıl-mış ve daha sonra birccedilok şirket tarafından benimsenerek uygulanmıştır Entelektuumlel sermayeyi insan sermayesi oumlrguumltsel ser-maye ve muumlşteri ilişkileri sermayesi kapsa-mında değerlendiren model entelektuumlel sermayeye ilişkin farklı bireysel goumlster-geleri tek bir indeks altında toplamayı ve entelektuumlel sermayedeki değişimleri piya-sadaki değişimlerle ilişkilendirmeyi ve ara-larında ilişki tespit etmeyi amaccedilla-maktadır Boumlylece youmlneticilerin şirketin entelektuumlel sermayenin yapısı hakkında bir değerlendirme yapmasına imkan verir48

Entelektuumlel sermaye indeksi modeli ta-nımlamalar stratejik oumlncelikler misyonlar ve goumlstergelerin seccedilimi vb gibi unsurların işletmeden işletmeye farklılıklar goumlster-mesi nedeniyle şirketler arasında uluslara-rası duumlzeyde karşılaştırmayı sınırlamak-tadır

428 Technology Broker

Model entelektuumlel sermayeyi doumlrt temel indeks kapsamında ele alarak oumllccedilmektedir Bunlar

1) Muumlşteri ilişkileri sermayesi indeksi 2) Altyapı sermayesi indeksi

Annie Brooking tarafından 1996 yılında Technology Broker olarak adlandırılan ve entelektuumlel sermayenin parasal değerini hesaplamak iccedilin geliştirilen işletme strate-jileriyle bağlantılı bir modeldir Model entelektuumlel sermayenin oumllccediluumlmuumlne pratik bir katkı sağlamıştır Brookingrsquoe goumlre en-telektuumlel sermaye piyasa varlıkları insan merkezli varlıklar entelektuumlel muumllkiyet varlıkları ve yapısal varlıkların topla-mından oluşmaktadır Piyasa varlıkları marka muumlşteriler şirket adı dağıtım kanalları ve soumlzleşmeler gibi piyasa bağlantılı varlıklar ile frahchise ve lisans anlaşmalarından oluşur İnsan merkezli

46 Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York1997 s11

47 Bontis (2001) agm s45-47 48 Bontis (2001) agm s48 49 Bontis (2001) agm s48

162

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

varlıklar uzmanlık yaratıcılık ve problem ccediloumlzme yeteneği liderlik şirket ccedilalışanla-rının girişimcilik ve youmlneticilik becerile-rinin toplamından oluşur Entelektuumlel muumll-kiyet varlıkları şirket varlıklarını koru-maya youmlnelik yasal mekanizmalar ile know-how ticari sırlar telif hakkı patent dizayn hakları ticari markalar gibi yapısal varlıklardan meydana gelir Altyapı varlıkları ise bir organizasyonu fonksi-yonel kılan teknoloji metodoloji ve suumlreccediller ile şirket kuumlltuumlruuml youmlnetim felsefesi iletişim sistemleri finansal yapı piyasa ve muumlşterilerle ilgili veri tabanından oluşur

Model organizasyonun entelektuumlel ser-maye durumunu tespit etmeye youmlnelik suumlreccedille başlar Yaklaşık 178 sorudan olu-şan teste verilen cevaplardan yola ccedilıkılarak entelektuumlel sermayenin bileşenleri ve alt bileşenleri tespit edilir Bu doğrultuda iş-letmenin entelektuumlel sermayesinin parasal değeri Brookingrsquoin oumlnerdiği uumlccedil yaklaşım kullanılarak tespit edilir maliyet yakla-şımı piyasa yaklaşımı ve gelir yaklaşımı Modelin en oumlnemli dezavantajı kalitatif nitelikteki sorulardan hareket ederek parasal değerler elde etmesidir50

429 Maddi Olmayan Varlıklar Monitoumlruuml (Intangible Asset Monitor)

Karl Eric Sveiby tarafından geliştirilen entelektuumlel sermaye oumllccediluumlm modelidir Sveiby entelektuumlel sermayeyi maddi olma-yan varlıklar bağlamında ele alarak bu var-lıkların kolaylıkla oumllccediluumllebileceğini oumlngoumlr-muumlştuumlr Finansal youmlnetici olarak ccedilalıştığı şirkete geleneksel mali tabloların şirket gerccedilek değerini yansıtmaktan oldukccedila uzak olduğunu fark eden Sveiby şirketin asıl değerinin bilgi temeli varlıklara dayalı maddi olmayan varlıklar olduğunu ifade etmiştir

Bu modele goumlre entelektuumlel sermaye bileşenleri dış yapı goumlstergeleri iccedil yapı goumlstergeleri ve bireysel yetenek goumlsterge-lerinden meydana gelmektedir Bu goumlster-geler buumlyuumlme ve yenilik etkinlik ve istik-rarlılık ccedilerccedilevesinde değerlendirilmektedir Bu uumlccedil bileşenden iccedil yapı veya operasyonel

etkinlik geleneksel muhasebe oumllccediluumlmuumlnuumln bir parccedilası iken diğer iki bileşen bunun dışındadır51

Sveibyrsquoe goumlre bu uumlccedil entelektuumlel sermaye bileşeni yoluyla yapılan oumllccediluumlmuumln temel amacı youmlnetim kontroluuml sağlamaktır Mo-del entelektuumlel sermayenin yukarıda ifade edilen her bir bileşeni buumlyuumlme ve gelişme etkinlik ile istikrarlılık olmak uumlzere uumlccedil boyutta oumllccedilmekte ve youmlneticilerin her bir boyutla ilgili olarak şirket stratejisine dayalı ve şirketin gerccedilek durumunu yansı-tabilecek iki yada uumlccedil goumlsterge seccedilmesini oumlnermektedir

Celemi şirketinden Barchan Celemirsquonin başarısında kritik oumlneme sahip olan maddi olmayan varlıkların oumllccediluumllmesi iccedilin siste-matik olarak geliştirilen bu modelin her tuumlr işletmeye uygulanabileceğini belirt-miştir İşletmeler kendi başarı unsurlarını dikkate alarak bu modeli kendileri iccedilin rahatlıkla kullanabileceklerdir52

4210 Patent Değeri Bontisrsquoe goumlre Dow Chemical patentler

yoluyla şirketin entelektuumlel sermayesini oumllccedilen ve bu modeli ilk olarak uygulayan şirkettir Şirketin eski youmlneticilerinden Gordon Petrash entelektuumlel varlıkların youmlnetimi amacıyla 6 aşamalı bir suumlreccedil geliştirmiştir Bu suumlreccediller işletmede bilgini roluumlnuumln tanımlanması rakip işletmelerin strateji ve bilgi varlıklarının değerlendiril-mesi şirketin bilgi varlıkları portfoumlyuumlnuumln sınıflandırılması bu varlıkların değerinin artırıcı işlemlerin yapılması boşlukların bulunduğu alanlara yatırım yapılması ve yeni bilgi portfoumlyuumlnuumln oluşturulması olarak ifade edilebilir53

Model entelektuumlel muumllkiyet olarak ifa-de edilen ve yasal koruma altında olan en-telektuumlel varlıklar yoluyla şirketin ente-lektuumlel sermayesini oumllccedilmektedir Bu mode-le goumlre patentler entelektuumlel sermaye var-lıklarının oumlnemli bir bileşenini oluştur-maktadır Model şirkete entelektuumlel

51 Bontis (2001) agm s51 52 Oumlnce age s61

50 Bontis (2001) agm s49-51 53 Bontis (2001) agm s56

163

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

muumllkiyet yaratmaya youmlnelik araştırma-geliştirme faaliyetlerini yansıtan ldquoteknoloji faktoumlrrdquouuml belirlemekte ve bu faktoumlruuml belirleyen birim satış tutarı başına ar-ge masrafı patent sayısı ar-ge masrafı başına gelir tutarı birim satış tutarı başına patent maliyeti ve birim satış tutarı başına proje maliyeti gibi goumlstergeler yardımıyla ente-lektuumlel sermaye varlıklarının değerini oumllccedilmektedir Hall tarafından yapılan araştırmalar geliştirilen patentler ile şirketin piyasa değeri arasında anlamlı bir ilişki olduğunu ve patentlerin piyasa değerini arttığını goumlstermiştir54

4211 İnsan Kaynakları Muhase-besi İnsan kaynakları muhasebesi entelek-

tuumlel sermaye bileşenlerinden insan ser-mayesini kapsayan ve insan kaynaklarına ait bilgileri belirlemek oumllccedilmek ve elde edilen verileri işletme ile ilgili bilgi kulla-nıcılarına iletmek işlevini uumlstlenen mu-hasebe işlemleridir İnsan kaynakları mu-hasebesi sadece kişilerin işletmeye mali-yetleri iccedilin kurulmuş bir sistem olmayıp aynı zamanda insan kaynağının youmlnetil-mesine ilişkin bir duumlşuumlnce sisteminin de geliştirilmesine youmlnelik bir sistemdir55

Bu model youmlnetsel ve finansal kararlara veri oluşturmak amacıyla oumlrguumlt ccedilalışan-larının maliyetini ve ekonomik değerini belirlemeye youmlneliktir Bu yapılırken oumlr-guumltuumln maliyet tasarrufu ile ilgili amaccedillarını gerccedilekleştirmede insan kaynaklarının ko-runması geliştirilmesi dağıtılması ve te-mini hakkında youmlnetimin alacağı karar-larda maliyet ile ilgili bilgilerin sağlan-masına ccedilalışılır Bu modelin uygulan-masıyla işletme ccedilalışanların varlık olarak kabul edilerek ccedilalışanların hem mali-yetlerinin ve hem de ekonomik değerle-rinin oumllccediluumllmesi işletmenin etkinlik ve

verimliliğini arttırıcı kararlara almasını sağlayacaktır

5 Sonuccedil ve Oumlneriler Guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel sermaye bilgi

yoğun enduumlstrilerde boy goumlsteren işlet-meler accedilısından oumlnemi her geccedilen guumln artan varlıklar konumuna gelmiştir Finansal ve fiziksel varlıkların oumllccediluumlm ve hesaplanması genellikle kolay olurken gerek bireysel bazda insan boyutunda ve gerekse oumlrguumlt kuumlltuumlruuml ve youmlnetim suumlreccedilleri gibi kurumsal duumlzeyde ortaya ccedilıkan entelektuumlel serma-yenin soyut varlıklar olması nedeniyle oumllccediluumllmesi oldukccedila zordur Bu zorluğu aşmak iccedilin guumlnuumlmuumlzde entelektuumlel varlık-ların oumllccediluumllmesine youmlnelik ccedilabalar gittikccedile artış goumlstermekte ve gerek işletme duuml-zeyinde gerekse unsurlar duumlzeyinde oumllccediluumlm ve değerleme modelleri geliştirilmiştir

Bu varlıkların oumllccediluumllmesine youmlnelik mo-deller entelektuumlel sermaye bileşenlerinin bir bilanccedilo unsuru olarak dikkate alın-masını ve ekonomik değere doumlnuumlştuumlruumllerek parasal değerinin tespit edilmesini ma-liyet katma değer ve devir hızı gibi bir takım finansal değişkenler kullanılarak rakamsallaştırılmasını ve muhasebeleştiril-mesini gerekli kılmaktadır

Fakat artan bu ccedilabalara ve geliştirilen modellere rağmen gelinen nokta mevcut entelektuumlel varlıkların tuumlmuumlnuuml yansıtmak-tan uzaktadır ve subjektif varlıklar olması nedeniyle bu varlıkların işletmenin muha-sebe sistemlerinde goumlruumlnmesini zorlaştır-maktadır Benzer şekilde oumlzellikle Tuumlrkiye gibi gelişmekte olan uumllkelerde dış faktoumlrler nedeniyle entelektuumlel varlıkların olması gerekenden farklı duumlzeylerde gerccedilekleşmesi bu varlıkların gerccedilek değerinin dışında yansıtılmasına neden olmaktadır

Uluslararası Muhasebe Standartları Komitesi entelektuumlel sermayenin tespitine youmlnelik olarak standartlar belirleme ccedila-baları iccedilerisindedir Tuumlrkiyersquode de oumllccediluumlm ve değerleme modelleri kullanılarak işletme-lerin sahip olduğu entelektuumlel varlıkların gerccedileğe yakın değerleriyle tespit edilerek en azından temel finansal tablolara ara-cılığıyla sunulmasına youmlnelik ccedilabalara gidilmelidir Tekduumlzen muhasebe sistemi

54 Bontis (2001) agm s57 55 American Accounting Association Committee

on Human Resources Accounting ldquoReport of the Committee on Human Resources Accountingrdquo The Accounting Review CiltXLVII Suplementary 1973 s169rsquoden alıntılayan Karacan Sami ldquoMuhasebeye Farklı Bir Bakış İnsan Kaynakları Muhasebesi Genel Tanımrdquo Mali Ccediloumlzuumlm Dergisi Sayı66 Ocak-Şubat-Mart 2004 s98

164

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165

iccedilerisinde finansal tablo dipnotlarından da yararlanmak suretiyle entelektuumlel varlıkla-rın finansal tablolarda yer alması sağlan-malıdır

Ccedilıkrıkccedilı Mustafa Daştan Abdulkerim ldquoEn-telektuumlel Sermayenin Temel Finansal Tablolar Aracılığıyla Sunulmasırdquo Bankacılar Dergisi Sayı 43 2002

Eckstein Claire ldquoThe Measurement and Recognition of Intangible Assets Then and Nowrdquo Accounting Forum No 28 2004 Kaynakccedila

Acar Durmuş Dalğar Huumlseyin ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesinde Muh Bilgi Siste-minin Katkısı Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı14 Ocak 2005

Edvinson L Malone MS ldquoIntellectual Capital Realizing Your Companyrsquos True Value by Finding its Hidden Brainpowerrdquo Harper Business New York 1997

Ahmed Ben Mohamed ldquoInvesting in the Intellectual Capital Todayrsquos challenge To-morrowrsquos Assetsrdquo Presented to ICT Visioning Meeting ECA Ford Foundation Addis Ababa 14-16 June 2003

Edvinson Leif ldquoDeveloping Intellectual Capital at Skandiardquo Long Range Planning Vol 30 June 1997

Edvinsson Leif Malone M Intellectual Capital Harper Collins Pub USA 1997

Akdemir Ali ldquoEntelektuumlel Sermaye Konsep-tinin İşletmecilik Anlayışındaki Doumlnuumlşuumlmlerirdquo Suumlleyman Demirel Uumlniversitesi İİBF Dergisi Yıl1998 Sayı3 (Guumlz)

Erden Selman Aziz ldquoYatırım Merkezi Ba-şarı Değerlemesinde Kullanılan Ekonomik Kat-ma Değer Oumllccediluumlsuuml İle Dengeli Değerleme Kartı (Balanced Scorecard) Uygulaması Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 20 Ekim 2003 Akguumll Ataman Başak ldquoİşletmelerde Yeni

Performans Oumllccediluumlmleme Sistemlerirdquo MUFAD Sayı 24 Ekim 2004

Ertuğrul Murat ldquoBilgi Ccedilağında İşletmelerin Yeni Kaynağı Entelektuumlel Sermayerdquo Active Dergisi Ekim-Kasım 2000 Akın Adnan ldquoBilgi Ccedilağı İşletmelerinde Yeni

Oumlrguumltsel Yapılanmardquo Atatuumlrk Uumlniversitesi İİBF Dergisi Cilt17 Sayı3-4 2003

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Oumllccediluumllmesi ve Raporlanmasırdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Akpınar Ali Talip ldquoEntelektuumlel Sermaye

Kavramırdquo Kocaeli Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi Sayı1 Kocaeli 2000

Ertuğrul Murat ldquoEntelektuumlel Sermayenin Piyasa Değeri Uumlzerine Etkisirdquo httpwwwbilgi yonetimiorgcmpagesmkl_gosphp Argun Doğan Ekonomik Katma Değer

(EVA) Muhasebe ve Denetime Bakış Dergisi Yıl 4 Sayı11 Ocak 2004

Evans MH ldquoCreating Value Through Financial Managementrdquo httpwwwexinfm comtrainingpdfilescourse08pdf Bontis N Dragonetti NC and Roos G ldquoThe

Knowledge Toolbox A Review of the Tools Available to Measure and Manage Intangible Resourcesrdquo Europen Management Journal 1999 17

Goumlkccedilen Guumlrbuumlz ldquoEkonomikKatma Değer (EVA)rdquo MUFAD Muhasebe ve Finansman Dergisi Sayı 24 Ekim 2004

Guthrie James ldquoThe Mnagement Measure-ment and the Reporting of Intellectual Capitalrdquo Journal of Intellectual Capital Cilt 2 Sayı 2001

Bontis Nick ldquoAssesing Knowledge Assets A Review of the Models Used to Measure Intellectual Capitalrdquo International Journal of Managemet Review Volume 3 Issue 1 Harvey G Mıchael Lusch FRobert

ldquoBalancing the Intellectual Capital Books Intangible Liabilitiesrdquo European Management Journal Vol 17 No 1

Brennan N Connel B ldquoIntellectual Capital Current Issues and Policy Implicationrdquo Journal of Intellectual Capital 1(3)

Jan Mouritsen ldquoDriving Growth Economic Value Added versus Intellectual Capitalrdquo Management Accounting Research 1998 9

Bukh PN Larsen HT Mouritsen J ldquoConstructing Intellectual Capital Statementrdquo Skandinavian Journal of Management Issue17 2001 Johanson Ulf ldquoMobilising Change Charac-

teristics of Intangibles Proposed By 11 Swedish Firmsrdquo OECD International Symposium Measuring and ReportingIC Amsterdam 1999

Chen S Dodd JL ldquoOperating Income Residual Income and EVA Which Metric Is More Value Relevantrdquo Journal of Managerial Issues 13(1) Kahana Eran ldquoProtecting Intellectual Ca-

pital In Startups A Guide for Enterpreneurial Attorney In The New Economyrdquo William Mitchel Law Review Vol 283

Ccedilakıcı Cemal ldquoMuhasebede Yeni Bir Yaklaşım Balanced Scorecardrdquo Vergi Duumlnyası Sayı 261 Mayıs 2003 s160

165