463TBV 18 / nr 10 / december 2010

Beroepsziekten en slechte arbeidsomstandighe-den doen zich vooral voor aan de onderkant vande arbeidsmarkt. Zo blijkt uit de historie vanberoepsziekten en een reeks van arbeidsepide-miologische studies.1 In een context van arbeids-omstandigheden wordt de ‘onderkant van dearbeidsmarkt’ wel gebruikt voor werknemers inlaaggekwalificeerde beroepen die onder slechtearbeidsomstandigheden werken.2,3 In deze publi-caties wordt ook gewezen op de mogelijke nega-tieve gezondheidsgevolgen van flexibiliseringvan arbeidscontracten, met name voor de kwets-bare groep van werknemers met lage opleiding.Werknemers met flexibele arbeidscontractenhebben mogelijk minder toegang tot bedrijfsge-zondheidszorg. Dit geldt ook voor arbeidsmi-granten en in het bijzonder voor de naar schat-ting 100.000 illegale werknemers in Nederland.Waarnemingen vanuit instellingen waar patiën-ten met beroepsziekten gezien worden, bevesti-gen dat onvoldoende toegang tot bedrijfsgezond-heidszorg nog steeds actueel is.4,5 De slechtstearbeidsomstandigheden komen vooral voor bijde minst geschoolde werknemers.

De onderkant van de arbeidsmarkt kan in driegroepen worden verdeeld:2

1. Laag gekwalificeerd werk (laag opleidingsni-veau, lage lonen) in vaste dienst. Dit werkwordt vooral verricht in de land- en tuin-

bouw, bouwnijverheid, schoonmaaksector,transportsector, voedingsindustrie en ge-zondheidszorg. Deze werknemers hebben inprincipe wel toegang tot arbozorg, maarsoms is deze onder de maat, bijvoorbeeldalleen gericht op verzuimcontrole en niet opverbetering van arbeidsomstandigheden.

2. Flexwerk en werk via uitzendbureaus. Somshebben deze werknemers direct toegang totarbozorg, maar meestal vallen zij onder hetregime van UWV, waar zij bij ziekteverzuimbegeleid worden door verzekeringsartsenmet een zogeheten ‘arborol’. In deze rol ver-zorgt de verzekeringsarts alleen de verzuim-begeleiding. Er vindt geen advisering plaatsover arbeidsomstandigheden en een eventu-ele beroepsziekte wordt niet gemeld.

3. ‘Dagloners’ (waaronder ook illegalen). Dezegroep heeft in het algemeen geen toegang totarbozorg of UWV en ook zijn er drempelsnaar de curatieve zorg: kosten voor mensenmet lage inkomens of angst voor ontdekkingbij illegalen. Bij vormen van onderaanne-ming, waarbij bedrijven risico’s afwentelenop derden, hebben werkenden soms geentoegang tot arbozorg.

D E R E L AT I E T U S S E N A R B E I D S R I S I C O ’ S

E N D E A R B E I D S M A R K T P O S I T I E

In een literatuurstudie naar de relatie tussen eentijdelijk dienstverband en een aantal gezond-heidsmaten rapporteren tijdelijke krachten invergelijking met werknemers met een vastdienstverband vaker psychische klachten (oddsratio 1,25), een slechtere lichamelijke gezond-heid (odds ratio 1,08) en vaker klachten van hetbewegingsapparaat (odds ratio 1,24).6,7 Het ziekte-verzuim bij tijdelijke krachten was echter lager.In dit verband wordt wel gesproken van ‘presen-teeism’: werknemers met een kwetsbare positieop de arbeidsmarkt zijn geneigd ziek door te wer-ken uit angst voor baanverlies.Een literatuurstudie naar gezondheidsrisico’s bijbuitenlandse werknemers kwam tot de conclusiedat er bij hen sprake was van een relatief hoogrisico voor diverse blootstellingen, ongevallen enaandoeningen.8 In vergelijking tot autochtonewerknemers was het bedrijfsongevalsrisico indiverse landen een factor twee hoger. HetEuropean Agency for Safety Health at Work komttot vergelijkbare conclusies, met uitzonderingvan de Scandinavische landen.9

B E R I C H T E N U I T H E T N C V B

Beroepsziekten aan de onderkant van de arbeidsmarkt

In 2009 heeft het NCvB in opdracht van hetministerie van Sociale Zaken en Werkge-legenheid een verkennende studie uitgevoerdnaar de mogelijkheden om beroepsziektenaan de onderkant van de arbeidsmarkt beterin beeld te krijgen. Andere onderzoeksvragenwaren: Welke aanwijzingen zijn er dat wer-kenden aan de onderkant van de arbeids-markt een hoger risico lopen op beroepsziek-ten? Op welke manier zijn beroepsziekten indeze groepen beter te monitoren en signale-ren en welke mogelijkheden zijn er voor ver-betering van preventie van beroepsziekten indeze groepen?Het rapport ‘Beroepsziekten aan de onderkantvan de arbeidsmarkt’ is het verslag daarvan enis te vinden op de website van het NCvB:www.beroepsziekten.nl/content/beroepsziekten-aan-de-onderkant-van-de-arbeidsmarkt.

464 TBV 18 / nr 10 / december 2010

Ontwikkelingen in de Verenigde Staten zijn doorverschillende auteurs kritisch beschouwd.10-12 Dedaling van het aantal uitkeringen wegens be-roepsziekten en bedrijfsongevallen die zich in delaatste decennia van de vorige eeuw in de VSheeft voltrokken, zou verklaard worden door hetminder makkelijk melden van deze ziekten enongevallen. Factoren die hierbij een rol spelen,zijn de toenemende baanonzekerheid en vormenvan tijdelijk werk, uitsluiting van deelname aancompensatiesystemen van een steeds groter aan-tal buitenlandse werknemers, meldingsbarrièreszoals angst voor ontslag, toename van het aantalwerkenden met moeilijke toegang tot adequategezondheidszorg, gebrek aan voorzieningen voorhet vaststellen van de werkgerelateerdheid bijgezondheidsproblemen, en herziening van deregelgeving op het gebied van compensatie bijberoepsziekten en ongevallen.10

Beschermende regelgeving en compensatierege-lingen zijn in de VS vooral toegesneden op werk-nemers met een vast dienstverband. Dit maakt de‘contingent workers’ min of meer vogelvrij enzorgt er verder voor dat bij hen optredendeberoepsziekten en arbeidsongevallen niet in deofficiële statistieken belanden. Deze onderrap-portage zien we ook terug in de cijfers van eeneerstehulppost van een universitaire kliniek inde VS. Bij 25% van de gevallen die door patiëntenzelf als werkgerelateerd werden aangegeven, waser geen mogelijkheid om een beroep te doen opeen compensatieregeling of ziektekostenverze-kering.11 Deze situatie deed zich vooral voor bijde Latijns-Amerikaanse werknemers, werkne-mers jonger dan 25 jaar en werknemers werk-zaam in de bouw. Deze groep werkenden zou inde VS zelfs bijna een derde van de beroepsbevol-king beslaan.12 Met de term contingent of preca-rious die in de literatuur ook vaak wordt ge-bruikt, probeert men de onzekere positie vandeze doelgroep op de arbeidsmarkt tot uitdruk-king te brengen. Binnen de Europese Unie zou15% van de werkenden in deze situatie van werk-onzekerheid verkeren.13

Naast de wettelijke en institutionele bescher-ming en adequaat inkomensniveau, zijn nog destatus van de werkrol, sociale steun op het werk,kans op risicovolle blootstelling op het werk entrainings- en ontwikkelingsmogelijkheden vanbelang. Al deze laatste factoren kunnen een bij-drage leveren aan het ontstaan van chronischestress en zo tot gezondheidsproblemen leiden(zie figuur).14

In het bedrijfsleven bestaat de tendens om deactiviteiten die niet tot de ‘core-business’ beho-ren, af te stoten en vervolgens in te huren; het‘outsourcen’ van slechte arbeidsomstandighe-den. Allerlei onderhouds- en schoonmaakwerk-zaamheden vallen hieronder. De goede zorg voorarbeidsomstandigheden die grotere bedrijvenvaak voor hun personeel hebben, is niet vanzelf-sprekend voor de ‘contractors’, vaak kleineondernemingen met een minder sterk ontwik-keld arbobewustzijn. In deze bedrijven is de arbo-zorg minder goed ontwikkeld. De wetmatigheiduit de verzorgingssociologie, de ‘Inverse CareLaw’, doet zich ook hier voor: bedrijven die demeeste arbozorg nodig hebben, krijgen ze niet enomgekeerd.15

C O N C L U S I E S

De onderkant van de arbeidsmarkt wordt geken-merkt door laag gekwalificeerd werk. In dergelij-ke 3D-banen (dirty, dangerous, demanding) is het

CASUS

Een 42-jarige man met cognitieve problemenwordt door een neuroloog verwezen voor eensecond opinion. Zijn werkanamnese luidt alsvolgt. Van 1978 tot 2005 constructieschilder-werk bij verschillende werkgevers en op ver-schillende locaties en enkele jaren schilder vanelektriciteitsmasten met gevaarlijk werk ophoogte en relatief lage blootstelling aan oplos-middelen. Hij maakt lange werkdagen, maar zit’s winters in de WW. Het constructieschilderwerk van bruggen, via-ducten en pijpleidingen omvat meestal eencombinatie van stralen en spuiten. De laatstejaren vooral onderhoud van grote opslagtanksvoor chemicaliën in de Rijmond. De tanks meteen diameter van circa 80 meter worden eerstgestraald en vervolgens gespoten met een twee-componentencoating; dagelijks circa 6 uur stra-len en ten minste 6 uur spuiten. Dit alles meteen ploeg collega’s. De koolstoffiltermaskerswerden niet frequent gewisseld. De meetappa-ratuur die door de opdrachtgever ter beschik-king was gesteld om te hoge dampconcentra-ties te signaleren, zou bewust door de werkge-ver zijn afgezet. De spuitapparatuur werdschoongemaakt in een zeecontainer zonderafzuiging, waar ook de opslag van verf was. Hijwaste daar ook zijn handen en gelaat met thin-ner. Bij neurologisch onderzoek worden geen afwij-kingen gevonden; bij neuropsychologischonderzoek worden de cognitieve functiestoor-nissen geobjectiveerd. De diagnose OPS wordtbevestigd.

465TBV 18 / nr 10 / december 2010

risico op beroepsziekten het grootst. Flexwerkersen dagloners komen vaak terecht in deze banen.Er is onvoldoende zicht op de arbeidsomstandig-heden en werkgerelateerde gezondheidsproble-matiek. Noodzakelijke voorlichting en instructieontbreekt. Werkenden aan de onderkant zijn vaakverstoken van adequate arbeidsgeneeskundigezorg. In de officiële registraties ontbreken meestalmeldingen van beroepsziekten uit deze groepen. Flexibele contracten komen vaker voor aan deonderkant van de arbeidsmarkt en gaan gepaardmet sterkere arbeidsonzekerheid. Door toene-mende flexibilisering van de arbeid wordt deomvang van de onderkant relatief groter. Deregelgeving en praktijk rond arbodienstverleninglijkt onvoldoende toegesneden op deze groepen. In het bedrijfsleven bestaat de tendens om deactiviteiten die niet tot de ‘core-business’ beho-ren, af te stoten en vervolgens in te huren; het‘outsourcen’ van slechte arbeidsomstandigheden.

A A N B E V E L I N G E N

1. Verbetering van toezicht op laag gekwalifi-ceerd werk door de arbeidsinspectie.

2. Toegang tot laagdrempelige arbeidsgenees-kundige zorg in de eerste lijn voor werkne-mers met tijdelijke contracten. Financieringhiervan uit de algemene middelen voor diag-nostiek en behandeling in de tweede lijn.

3. Plicht om beroepsziekten te melden voorverzekeringsartsen die de Ziektewet uitvoe-ren voor vangnetters.

4. Een experiment met meer werknemersbe-trokkenheid bij het signaleren van gezond-heidsschade door het werk. Vergelijkbaarmet de Health Hazard Evaluation in de VS enparallel met patiëntenmeldingen van bijwer-kingen van geneesmiddelen bij LAREB.

LITERATUUR1. McDonald C (red.). Epidemiology of work-related dis-

eases. 2e ed. Londen: BMJ Books, 2000.2. Popma J. Aan de onderkant: Ook Nederland kent slech-

te arbeidsomstandigheden. Arbo 2008; (11): 11-13.3. Beer P de. Het onderste kwart: Werk en werkloosheid

aan de onderkant van de arbeidsmarkt. Den Haag/Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau, 1996.

4. Bureau Beroepsziekten FNV. Ziek van je werk, eenboekje open over beroepsziekten. Amsterdam: BureauBeroepsziekten FNV, 2004.

5. PvdA. Berichten van de werkvloer; arbeidsomstandig-heden in Nederland anno 2010. 2010, www.pvda.nl.

6. Storrie D. Uitzendwerk in de Europese Unie, EuropeanFoundation for the Improvement of Living andWorking Conditions. Luxemburg: Office for OfficialPublications of the European Communities, 2002.

7. Virtanen M, Kivimäki M, Joensuu M, et al. Temporaryemployment and health: a review. Int J Epidemiol2005; 34: 610-622.

8. Ahonen EQ, Benavides FG, Benach J. Immigrant popu-lations, work and health: A systemic literature review.Scand J Work Environ Health 2007; 33: 96-104.

9. European Agency for Safety and Health at Work.European Risk Observatory. Literature study onmigrant workers. Luxemburg: Office for official publi-cations of the European Communities, 2007

10. Azaroff LS, Lax MB, Levenstein C, Wegman DH.Wounding the messenger: the new economy makesoccupational health indicators too good to be true. IntJ Health Serv 2004; 34: 271-303.

11. Nicholson VJ, Bunn TL, Costich JF. Disparities inwork-related injuries associated with worker compen-sation coverage status. Am J Ind Med 2008; 51: 393-398.

12. Cummings KJ, Kreiss K. Contingent workers and con-tingent health: Risks of a modern economy. JAMA2008; 299: 448-450.

13. Benavides FG, Benach J, Diez-Roux AV, Roman C. Howdo types of employment relate to health indicators?Findings from the Second European Survey onWorking Conditions. J Epidemiol Community Health2000; 54: 494-501.

14. Tompa E, Scott-Marshall H, Dolinschi R, et al.Precarious employment experiences and their healthconsequences: Towards a theoretical framework.Work 2007; 28: 209-224.

15. Sorgdrager B. Verschil moet er zijn, het ABC van orga-nisaties en adviseurs. Arbo 2010; (3): 28-30.

Auteurs : Gert van der

Laan, Dick Spreeuwers ,

Bas Sorgdrager,

NCvB/Coronel Inst i tuut

voor Arbeid en

Gezondheid , AMC/UvA,

Amsterdam

Onder redact ie van:

Bas Sorgdrager

Conclusies

Werkgerelateerde dimensies bij werkonzekerheid

- Mate van continuïteit in het werk - Controle over werkprocessen - Wettelijke en institutionele

bescherming- Adequaat inkomensniveau- Status werkrol - Sociale steun op het werk - Blootstellingsrisico’s- Trainings- en

ontwikkelingsmogelijkheden

Hoge blootstelling: lawaai, chemisch, fysiek

Stress

Financiële onzekerheid

Negatieve gezondheids- effecten

Ontoereikende arbozorg

Figuur: Schematisch model van de wijze waarop de verschillende elementen van baanonzekerheid inwerken op de gezondheid.

(Gemodificeerd naar Tompa et al., 2007).14