berde türbesi ve orta çağ türbe mimarisinin kura aras havzası ile yakın çevreden benzerleri...

11. ULUSLARARASI ARAS HAVZASISEMPOZVUMU

13 - 15 ARALll< 2011 - IGDIR

THE SECOND INTERNATIONALSYMPOSIUM OF ARAS BASINDECEMBER 13th - 15th - IGDIR

YAYINA HAZIRLAYANLAR - EDITORSOKTAY BELLİ - VEDAT EVREN BELLİ

l

11. ULUSLA~RASI ARAS HAVZASI SEMPOZVUMU13-15 ARALiı< 2011 - IGDIR

THE SECOND INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ARAS BASIN,DECEMBER 13th - 15th - IGOIR

~dır Valiliği, Belli Eğitim Kültür Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi (BEKAM), Iğdır Üniversitesi,TMMOB Mimarlar Odası Van Şubesi'nin organizasyonu ile Iğdır Üniversitesi l<araağaç

Sosyal Tesisleri l<onferans Salonu'nda gerçekleştirilmiştir.

©Yayın HaklarıProf.Dr. Oktay BELLİ

Kapak - İç Tasarım ve UygulamaMuhammet S.l<ARACA

Ön - Arka l{apak ResmiAras Havzası - Sait l<ÜÇÜI< (Sadık MİSl<İNİ)

DüzeltiGüzin Sühran BELLİ

Baskı ve CiltZafer Ofset Ltd. Şti. Yenikapı Cad.

Eski Cezaevi l<arşısı, No1 Yakutiye-ERZURUMTel: 0442 234 22 85 Fax: 0442 233 69 52

e-posta: [email protected]

İlk Basım 2012 Erzurum

Tüm Hakları Saklıdır. l<aynak Belirtmek Koşulu ile Yararlanılabilir.

IGDIR VALİLİGİ, İL ÖZEL İDARESİ YAYINI, N0:1ISBN: 978-605-359-948-7

Kitapta Yer Alan Görsel Malzemelerin Çok Büyük Bir l<ısmı, Makale Yazarı Tarafından sağlanmıştır.Kitapta Yer Alan Makalelerin Her Türlü Bilimsel ve Yasal Sorumluluğu, Yazarlarına Aittir.

2

DÜZENLEME l<OMİTESİ ~ORGANIZATION BOARDAmir ÇİÇEI<

{Iğdır Valisi - Governor of Iğdır)Ahmet PEI<

{Iğdır Valisi - Governor of Iğdır)Prof. Dr. Oktay BELLİ

(Organizasyon l<omitesi Başkam - Chairman of the Organisation Commitee)Prof. Dr. İbrahim Hakkı YILMAZ

{Iğdır Üniversitesi Rektörü - Rectrate of Iğdır University)Prof. Dr. Nihat FALAY

Prof. Dr. Metin TUNCELProf. Dr. l<erem l<ARABULUT

Yrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRI<Güzin Sühran BELLİ

Vedat Evren BELLİ (M.A.)

DANIŞMA l<URULU~EDITORIAL ADVISORY BOARDProf. Dr. İbrahim Hakkı YILMAZ

{Iğdır Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Iğdır University)Prof. Dr. Sami ÖZCAN

{l<afkas Üniversitesi Rektörü - Rectorate of l<afkas University)Prof. Dr. Ramazan l<ORl<MAZ

{Ardahan Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Ardahan University)Prof. Dr. Mahmut DOGRU

(Bitlis Eren Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Bitlis Eren University)Prof. Dr. İrfan ASLAN

{Ağn İbrahim Çeçen Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Ağn İbrahim ÇeçenUniversity)Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ

(Nahçıvan Devlet Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Nakhichevan University)Prof. Dr. İsmail HACIYEV

{Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Bölümü)Prof. Dr. Hacı l<adir l<ADİRZADE

Prof. Dr. Ramazan ŞEŞENDoç. Dr. Zeynelabidin MAl<AS

YAYIN l<URULU~EDITORIAL BOARDProf. Dr. Oktay BELLİ

(Yayml<uruluBaşkam - Editor in Chie~Prof. Dr. Metin TUNCELProf. Dr. Nihat FALAYProf. Dr. İsa YÜCEER

Prof. Dr. Enver l<ONUl<ÇUYrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRl<

Güzin Sühran BELLİİsmet ALPASLAN

Vedat Evren BELLİ (M.A.)Sait l<ÜÇÜl<

3

II. ULUSLARARASI ARAS HAVZASI SEMPOZVUMU13-15 ARALll< 2011 - IGDIR

THE SECOND INTERNATIONAL SYMPOSIUM OF ARAS BASIN,DECEMBER 13th - 15th - IGDIR

Iğdır Valiliği, Belli Eğitim Kültür Tarih ve Arkeoloji Araştırma Merkezi (BEKAM), Iğdır Üniversitesi,TMMOB Mimarlar Odası Van Şubesi'nin organizasyonu ile Iğdır Üniversitesi l<araağaç

Sosyal Tesisleri Konferans Salonu'nda gerçekleştirilmiştir.

©Yayın HaklarıProf.Dr. Oktay BELLİ

Kapak - İç Tasarım ve UygulamaMuhammet S.KARACA

Ön - Arka Kapak ResmiAras Havzası - Sait KÜÇÜK (Sadık MİSl<İNİ)

DüzeltiGüzin Sühran BELLİ

Baskı ve CiltZafer Ofset Ltd. Şti. Yenikapı Cad.

Eski Cezaevi Karşısı, No1 Yakutiye-ERZURUMTel: 0442 234 22 85 Fax: 0442 233 69 52

e-posta: [email protected]

İlk Basım 2012 Erzurum

Tüm Hakları Saklıdır. Kaynak Belirtmek Koşulu ile Yararlanılabilir.

IGDIR VALİLİGİ, İL ÖZEL İDARESİ YAYINI, N0:1ISBN: 978-605-359-948-7

Kitapta Yer Alan Görsel Malzemelerin Çok Büyük Bir Kısmı, Makale Yazarı Tarafından sağlanmıştır.Kitapta Yer Alan Makalelerin Her Türlü Bilimsel ve Yasal Sorumluluğu, Yazarlarına Aittir.

2

DÜZENLEME KOMİTESİ - ORGANIZATION BOARDAmir ÇİÇEK

(Iğdır Valisi - Governor of Iğdır)Ahmet PEI<

(Iğdır Valisi - Governor of Iğdır)Prof. Dr. Oktay BELLİ

(Organizasyon l<omitesi Başkam - Chairman of the Organisation Commitee)Prof. Dr. İbrahim Hakkı YILMAZ

(Iğdır Üniversitesi Rektörü - Rectrate of Iğdır University)Prof. Dr. Nihat FALAY

Prof. Dr. Metin TUNCELProf. Dr. Kerem l<ARABULUT

Yrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRI<Güzin Sühran BELLİ

Vedat Evren BELLİ (M.A.)

DANIŞ MA KURULU - EDITORIAL ADVISORY BOARDProf. Dr. İbrahim Hakkı YILMAZ

(Iğdır Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Iğdır University)Prof. Dr. Sami ÖZCAN

(l<afl<as Üniversitesi Rektörü - Rectorate of l<afkas University)Prof. Dr. Ramazan l<ORl<MAZ

(Ardahan Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Ardahan University)Prof. Dr. Mahmut DOGRU

(Bitlis Eren Üniversitesi Rektörü - Rectorate of Bitlis Eren University)Prof. Dr. İrfan ASLAN

(Ağn İbrahim ÇeçenÜniversitesi Rektörü - Rectorate of Ağn İbrahim ÇeçenUniversity)Prof. Dr. İsa HABİBBEYLİ

(Nahçıvan Devlet Üniversitesi Rektörü - Rectorote of Nakhichevan University)Prof. Dr. İsmail HACIYEV

(Azerbaycan Milli İlimler Akademisi Nahçıvan Bölümü)Prof. Dr. Hacı Kadir l<ADİRZADE

Prof. Dr. Ramazan ŞEŞENDoç. Dr. Zeynelabidin MAKAS

YAYIN KURULU - EDITORIAL BOARDProf. Dr. Oktay BELLİ

(Yayml<uruluBaşkam - Editor in Cniet}Prof. Dr. Metin TUNCELProf. Dr. Nihat FALAYProf. Dr. İsa YÜCEER

Prof. Dr. Enver l<ONUl<ÇUYrd. Doç. Dr. Şahabettin ÖZTÜRI<

Güzin Sühran BELLİİsmet ALPASLAN

Vedat Evren BELLİ (M.A.)Sait l<ÜÇÜI<

İÇİNDEl<İLER I CONTENTSAmir ÇİÇEI<

Önsöz 1 O

Oktay BELLİ - Vedat Evren BELLİSunuş 12

Sait KÜÇÜi<Aras Nehri 14

Oktay BELLİRecently Discovered Urartu Irrigation Facilities on Sinek Yaylası, Mount Ararat Region 16Ağrı Dağı Bölgesi'ndeki Sinek Yaylası'nda Yeni Keşfedilen Urartu Sulama Tesisleri 18

İsa HABİBBEYLİAras Havzasında İlkin Şehir Salma Medeniyeti İzleri 50The Traces of Primitive Urban Culture in the Araz Basin 52

Hacı Kadir l<AZİRZADE - Behlül İBRAHİMLİThe Grave Monuments and Burial Traditions of Gilanchay Valley 54Gilançay Vadisinin Kabir Abideleri ve Defin Adetleri 55

Zeyneb QULİYEVANew Finds of Middle Bronze Age in the Arpachay Valley 72Nahçivan'ın Arpaçay Vadisinde Orta Tunç Çağı'na Ait Yeni Buluntular 73

Vedat Evren BELLİA General View of the İshak Paşa Palace Restoration 76İshak Paşa Sarayı Restorasyon Çalışmalarına Toplu Bir Bakış 78

Ayşe DENl<NALBANT ÇOBANOGLUTravelogues and Engravings in the Aras Basin by Some of the Architectural Monuments 96Seyahatnameler ve Gravürlere Göre Aras Havzası'nda Yer Alan Bazı Mimari Anıtlar 97

Firudin Hasanoğlu RZAYEVPrototurks and Historical Movings in the Areas of Nakhchivan and lghdır 111Nahçıvan ve Iğdır Yörelerinde Prototürkler ve Tarihi Göçler 112

Şahabettin ÖZTÜRI< - Aybike EROL - Kemal KALAFATAn Example of Iğdır Civil Architecture Service Room of Iğdır Chamber of Architects 1 21Iğdır Sivil Mimarisinden Bir Ornek "Iğdır Mimarlar Odası Hizmet Odası" 122

Kadir ALİYEVSphere of Influence of Classical Nakhchivan Architectural Traditions 134Klasik Nahçivan Mimari Geleneklerinin Etki Alanı 135

Gulnara l<ANBEROVAThe Graphic Features and Architectural Decor of Nakhchivan's Sepulchers Along the Araz 139Nahçıvan'ın Araz Boyu Türbelerinin Bedii Hususiyetleri ve Mimarlık Dekoru 141

AnarAZİZOVOver the Equivalents From l<ura-Aras Basin and its Close Vicinity ofBerde Tomb and Medieval Architecture 1 50Serde Türbesi ve Orta Çağ Türbe Mimarisinin Kura-Aras Havzası ile Yakın ÇevredenBenzerleri Uzerine 1 51

Elbrus İSAYEVBridges an.~ Ra_ft Crçıssong Over the Araz River Serving Silkway 1 68Araz Çayı Uzerınde ipek Yoluna Hizmet Eden l{öprü ve Bere Geçiciler 169

Lemin GÜLDERENMinstrel l<agizmanli 1 78l{ağızmanlı Halk Şairleri 179

Fergana l<AZIMOVAThe Struggle of Nakhchivan Poet Aliqulu Qemkusar for the Unity of the Araz Adjoining Peoples 187Naxçivanlı Şair Alil<ulu Qeml<üsarın Aras Havzasının Birliği Uğrundaki Savaşı 188

6

Muhammed Alipur MUl<ADDEMThe Ceremonies and Customs of the Last Wednesday of Solar Year,New Year in Khoud Afar in Zone 191Xudaferin Bölgesinde Çarşamba ve Bayram Debleri. 192

Vagif MAMMADOVTheme of "The Araz" in Azerbaijan Poetry 1 98Azerbaycan Şiirinde Araz Mevzusu 199

Rafiq BABAYEVlgdır and Nakhchivan Texts in the Atmosphere of Along the Araz Folklore 202Araz Boyu Folklor Muhitinde Iğdır ve Nahçivan Metinleri. 203

Yakut GULIYEVANahçivan Folklor Mukisi-Yallılar 206Folk Music of Nakhchivan-Yallis 21 O

Yakup CİVELEKVocabulary of Iğdır Region in Turkish Vocabulary and its Importance 212Türkçe Söz Varlığı İçinde Iğdır Yöresi Söz Varlığının Yeri ve Önemi 213

Zülfiyya ISMAYIL - Ramiz GASIMOVLiterature in Nakhchivan in the Middle Ages 229Orta Asırlarda Nahçivan'da Edebiyat 230

Erkan l<ARAGÖZGreeks People in the l<ars Region 236Kars Bölgesi Rumları 238

Yaşar l<ALAFATAnimal Caresses in the Aras Valley 246Aras Vadisinde Hayvan Okşamaları 247

Yasin l<ILIÇThematic Review of the Bard Sadık Miskini and His Poetry 253Kağızmanlı Ozan Sadık Miskini ve Şiirlerinin Tematik İncelenmesi 255

Zeynelabidin MAKASEvaluation of Names of Places in lğdır 261lğdır'daki Yer Adları Üzerine Bir Değerlendirme 262

Cevdet BAYCANMusic in Doğubayazıt and ismet Öztürk 265Aras Havzası'nın Kültür ve Sanat Abidesi Asırlık Çınar İsmet Öztürk'ün Yaşamı 267

Günay MEMMEDOVANahçıvan ve Türk Musiki Folklorunda Araz Motifi 270The Araz Motif in Nakhcivan and Turkish Folk Music 274

Natevan QEDİMOVANaxçivan Folklor Musiqisi - Yallılar 277Folk Music of Nakhchivan 281

Salih ŞAHİNMani and the Songs Tradition in Northeast Anatolia Region 284Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi'nde Mani ve Türkü Geleneği 285

Özcan Al<KAYAReflections of Anatolia Love and tho Love of the Beloved in Azerbaijan Affection Epics 294Azerbaycan Muhabbet Destanlarındaki Aşık ile Maşuk'un Sevgisinin Anadolu'daki Yansımaları 296

Meryem NAl<İBOGLUJahrhunderste Aite Eich - Ramiz Özler 296Iğdırlı Asırlık Çınar - Ramiz Özler 300

Sait KÜÇÜi<l<ağızman Accent and Cultural Values 305l<ağızman Şivesiyle Kültürel Değerler 306

7

Kerem l<ARABULUT~e ,{\n_alysis of lmmigr.~ti.?n in lğ?ı: Provience 31 3lgdır llınde Yaşanan Goçun Analızı 314

Nihat FALAYAt the Beginnirıg of the Rebuplican Administration the Railway Policy and the Sarıkamış Line 31 9Cumhuriyetin Ilk Yıllarında Demiryolu Politikası ve Sarıkamış Hattı 320

Turgut ÖCALKarahanlı Murat Yıldız Sa Vie et Ses Ouvrages 328Araz Havzası Aşıklık Geleneği İçinde Aşık Karahanlı Murat Yıldızın Hayatı, Sanatı ve Şiirleri 329

İlhami ALİYEVNakhchivan Region of Azerbaijan at the Time of Ottoman Authority 338Osmanlı Yönetimi Zamanında Azerbaycan'ın Nahçıvan Bölgesi 339

İsmet ALPASLANThe Social and Psychological Effect of Ares River on Public Region 343Aras Nehri'nin Bölge Halkı Üzerindeki Sosyal ve Psikolojik Etkileri. 344

Enver l<ONUl<ÇUFrom Hagia Maria to Sürmeli 352Hagia Maria'dan Sürmeli'ye 353

Ahmet DEMİRŞeddadid-Byzantine Relations in the Period of Abu'I Esvar Shavur I. 35 71.Ebu'I Esvar Şavur Döneminde Şeddadi'Bizans İlişkileri 359

Ziya Zakir ACARAres Türk Cumhuriyeti 372Aras Turkish Republic 387İsaYÜCEERSpiritual Structure of the Ares Basin 399Aras Havzasının Manevi Yapısı 400

Necmeddin ŞEl<ERShia Hadith Professionals and Their Works .408Şii Muhaddisler ve Eserleri 409

Çakır Ceyhan SÜVARİKars Transhumance as a Case of Division of Labour Related to Social Gender .421Toplumsal Cinsiyete Bağlı İşbölümü Örneği Olarak Kars Yaylacılığı .422Elifl<ANCAStone Symbolism and Social Functions of Narratives With Stone Symbols:Casses of "Fatma Ana'nın Teknesi" and "Gelin Kavası" .429yaş Sembolizmi ve Taş Sembollü Anlatıların__Toplumsal İşlevleri :Fatma Ana'nın Teknesi" ve "Gelin Kavesı" Ornekleri .430

Aşiret Boran ŞENT~~ditional Folk Medicine in Iğdır and Around it .436g ır ve Çevresinde Geleneksel Halk Hekimliği .437

Caner IŞll< - Uğur ÖZDEMİR~~ Potry of "Sinezen" in the Tradition of Mourning in Iğdır .448g ır Yas Geleneğinde Sinezenler 449

Türkan l<ADİRZADE -Abbas ARll<Customs and Beliefs Connected With the Birth and Protection of Children and

~~~~~~?dn:~~~k~~ı~ ~a;~~-~~-~-~··ı(~-~~~-~~~;. ii~. iiğ.i"ü' Ad~tİ~~,· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 459

inançlar ve Araz Havzası ile l{arşılaştırmalar .460Zeki TANRecognition of Positive Discrimination For Women, The Importance of Languages in Makingthe Lıfe Meaningful and High-Quality .464l<adınlara Pozitif Ayrımcılığın Tanınması, Yaşamı Anlamlı ve l{aliteli Kılmada Sevgi Dillerinin Önemi .465

Resul ÖZTÜRI<Dawud Al-Karsi and His Theological Sources .491Davud-i l{arsi (1169/1756) ve l<elami l{aynal<ları .492

8

Emine ÖZTÜRI<Socio-Cultural Life Past and Present in Iğdır .499Dünden Bugüne lğdır'da Sosyo-l(ültürel Hayat 500

Veysel NARGÜLLiving in a Prototype Basin Aras Scholars of Religion Molla Musa:Life, the Works of Identification and Evaluation 505Aras Havzasında Yaşayan Bir Din Alimi Prototipi Olarak Molla Musa:Hayatı, Eserlerinin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi 506

Şahin AHMETOGLUCarner in the Context of Educational Activities of Aras Catchment .516Aras Havzası Eğitim Faaliyetleri Bağlamında Carner 517

l<ıyasettin l<OÇOGLUThe Living Superstitions in Aras Basin .520Aras Havzasında Yaşayan Hurafeler 521

M.Salih MERCANReport on Irrigation in 1935 and 1910-1914 Plain Iğdır Circuit Stateof the World Cotton Protuction and Trade 529Iğdır Ovası'nın Sulanrnast Hakkındaki 1935 Yılı Raporu ve 1910-1914 DevresiDünya Pamuk Uretimi ve Ticaretinin Durumu 531

Metin TUNCELCity of Iğdır 545lğdır 546

Muhammet Emin YILDIZGeographical Structure of l<ağızman 549l(ağızman'ın Coğrafi Yapısı 550

Fethi Ahmet YÜl<SELNatural Sources and Environmental Problems of Aras Basin .562Aras Havza'sının Doğal Kaynakları ve Çevre Sorunları 564

lnara MAHARRAMOVANahçıvan'da Operet Oyunları 571The Operreta Shows in Nakhchivan 572

Yahya AZEROGLUThe Revan Azerbaijani Turks Living in Taşburun 573Taşburun'da Yaşayan Revan Azeri Türkleri 574

Mehmet REZZAl<I {ZENGANLI) - Ali MOHAMMEDİBayatis in Azerbaijani Folklore Concernlnç River Araz 580Azerbaycan Folklorunda Arazla ilgili Bayatılar 581

Nuray ALİYEVAReview of Regional Dialects in Araz Basin 587Aras Havza'sındaki Bölgelerin Şivelerine Bir Bakış 589

Elöset GULIYEV- Eli HASANOVkarızes (Qanats) in the Existence of Turkish People 592Türk Varlığında l<ehrizler 593

AyferYAVİThe Slow Food Italy Award Winning lg dır Apricot (Şalağı) 597Slow Food İtalya'dan Ödüllü Iğdır l(aysısı (Şalağı) 598

Güzin Sühran BELLİ - Oktay BELLİTuz İçinde Pişirilen Tavuk Yemeği 601Chicken Cooked in Salt 603

Güzin Sühran BELLİ - Oktay BELLİAras Havzası Geleneksel Mutfak Kültürünün En Zengin Yemek Çeşidi: Pilavlar 606The Most Diverse Dishes of the Aras Plateau's Traditional Culinary Culture: Pilaffs 619

Zeynelabidin MAl<ASAras Aşkı 631

9

OVER THE EQUIVALENTS FROM KURA-ARASBASIN AND ITS CLOSE VICINITY OF BERDE TOMB

AND MEDIEVAL ARCHITECTURE

AnarAZİZOV

ABSTRACT

F or centuries, Ber?e, known. as P~r~~v in ancient resources, h~s been one ~f the most important centres ofAran regıon, which Kura-Aras cıvilizatıon comprıses. The cıty which ıs sıtuated on the bank of Tertercay

was the capital of r'\lbania State; and it continued this importance after the acceptance of Islam. Especiallyduring Atabeks, Berde, which flourished nearly 5 km. towards north-east of the city from its original location,became the scene of rapid reconstruction activities with Seljuk conquest.

In this period, there experienced remarkable developments not only in new construction types which wereprovided for the architecture treasure of the country but also in techniques and compositions of constructiontechniques and architectural decorations.

There is no doubt that the effects of four different architectural schools operating on the lands of the countryat that time can be denied. Berde Tomb is a representative of both schools since it is one of the masterpiecesof Aran Architectural School and it is Ahmet bin Eyup El-Hafiz ez-Nahçvarıis work from Nahçivan School.

Ingeneral sense, in architecture of tombs that developed during the period of Atabeks and afterwards, it isobserved that a totally new architectural understanding peculiar to each region emerged with the impression oflocal arts although Turkish Architectural traditions were stuck to in shape and style.

These works which were called as "tower type tombs" or "Seljuk tombs" in local sources because of theircylindrical body form, and which were mostly localized in Kura-Aras basin and its nearby vicinity are themonumental works which aforementioned architectural schools brought in, though they had a different placein Medieval Turkish Architecture from the perspective of continuity and accelerating role

Key words: Tomb, Berde, Medieval Architecture, Seljuk tombs, Kura-Aras basin, Nahçıvan, MedievalArchitecture, Tower Type Tombs, Medieval Turkish Architechıre.

'Assistant Prof Anar AZİZOV, Batman University, Faculty o/Science and LettersBatman - TURKEY e-mail:[email protected] - [email protected]

150

BERDE TÜRBESİ VE ORTA ÇAG TÜRBE MİMARİSİNİNKURA-ARAS HAVZASI İLE YAKIN ÇEVREDEN

BENZERLERİ ÜZERİNE

GİRİŞ

Mezar anıtlarının İslam Mimarisinde Orta Asyave İran'da yaptırılan erken örneklerinin var

olduğu bilinmekle beraber, literatürde daha çokkürnbet olarak geçen iki katlı ve çift örtülü yapıtürlerinin özgün karakterlerine uygunşekillerımeierinin, XII. yüzyılın ortalarında yaygınlıkkazandığı görülmektedir. 1 Bu dönernde, hatta biryüzyıl öncesinden başlayarak kitleler halinde yayılanOğuz boylarının yurt edindikleri coğrafyalarda,zamanla başka Türk beyliklerine devredilecek olandevletler vücuda getirerek, sağlam kültürel zeminde,zengin bir sanat ortamı oluşturdukları bilinmektedir.Ortaçağ sonlarına doğru Selçukluların Azerbaycan'dahakimiyeti ele geçirrnesi ile birlikte, buradaki kentmerkezlerinin de sosyo-kültürel hayatında parlakdeğişimler yaşanmış; Selçuklu devrinin tarilu-kültüreldurumu, çağımıza ulaşan nice eserlerin yapıgeleneklerinde etkin olmuştur. Daha İlkçağda,Albaniya Devletirıin başkenti ve kilise merkezi ikenPartav2 adıyla ün yapmış Berele, Atabekler devrinde,eski yerinin yaklaşık 5 km. kuzeydoğusuna doğrubüyüyerek hızla imar edilmiştir.' Atabeyler hakimiyetiile başlayıp, İlhanlılarla devam eden devirde, Berelede dahil olmak üzere belli başlı kent merkezleriningörsel etkinliğinin yoğun ve yeni bir kimlik kazandığıanlaşılmaktadır.' XIII. yüzyıl aynı zamandaAkkoyunlular'ın, İlhanlı Hükümdarı Argun Hanzamanında Horasan'dan Azerbaycan'a yerleştikleridevirdir.' XIV. yüzyılda ise bu akın Anadolu'yauzanmıştır,"

İslami donemde ülke mimarisine kazandırılan yeniyapı tiplerinin yanı sıra, yapım teknikleri ve mimaribezemelerin teknik ve kompozisyonlarında da, kaydadeğer gelişmeler yaşanmıştır. Kuşkusuz burada ülkearazisinde o dönem faaliyet gösteren mimarlıkokullarının etkisi yadsınamaz," IX. yüzyıl sonlarında

AnarAZİZOV

Berde'de kurulan Aran Mimarlık Okulunun diğermerkezleri, X. yüzyıl itibariyle, Kura ile Arnsnehirlerinin ihtiva ettiği Aran Bölgesinin Gence,Beylekan ve Şemkir kentleri olmuştur." Ne yazık ki,çeşitli nedenlerden dolayı günümüze ulaşamayanAran ekolü sanatçılarının yapıtları, görsel (gravürler)ve yazılı belgelerden kısmen anlaşılmakta; Gence,Şernkir kazılarında son dönemlerde gün yüzüneçıkarılan bulgulardan ise bu dönem mimarisiningenel karakterine ilişkin fikirler elde edilebilrnektediı·.

Daha XIX. yüzyılın ortalarına kadar ayakta kalmayıbaşaran Şemkir Minaresi (Xl.-XII)9, oldukça yükseksilindirik gövdesi ve üst kısımlara doğru incelerekestetik yönünün de vurgulanmağa çalışıldığı önemlibir örnektir (Res. 1). Yaklaşık bir yüzyıl sonra inşaedilen Berde Türbesi (1322) ise Aran merkezininbilinen erken tarihli tek mezar anıtı oldug~u zıbi

b 'Nahçıvan ekolünden Ahmet Nahçıvani'rıin'veseriolınakla, her iki okulun temsilcisi durumundadır(Çiz. 1; Res. 2). Günümüzde kent merkezinde asliyapısını kısmen koruyabilen türbe, dıştan daireselplanlı taş kaide üzerine tuğladan hafif içerleksilindirik gövdeyle yükselerek konik külahlasonlanmaktadır. İçten dört eyvanlı/haçvari plandakripta bölümü üzerinde yükselen kubbeyle örtülü onkenarlı düşey gövde, iç yapı tasarımı itibariyle kulemezarlarının en eski tarihli örneği olarak bilinenGurgan, Kümbeti Kabus'un (1006/7) dış cephesinitaklit eder (Çiz. 2-3; Res. 3).11

Kaynaklarda, Türklerin kurgana benzer veya çadırabenzer mezar yapıları olarak da nitelendirilen kulemezarlann,12 İslam öncesi mezar geleneğine inengeçnuşi olup, kat konstrüksiyonu itibariyle M.Ö. II.yüzyıldaki iki katlı Hun tabutları ile ilişkisine dikkatçekilmektedir.13 Türlderde kült niteliğinde oları" ve

'' Yard.Doç.Dr Anar AZİZOV, Batman Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Taşınabilir Kültür VarlıklarınıKoruma ve Onarım Bölümü Batman - TÜRKİYEe-mail: azizov [email protected] · [email protected]

151

JI. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu

ayıu zamanda öldükten sonraki daimi ev anlamınagelen türbelerde" kriptalı kuruluşun, Şamaninancındaki gök, yeryüzü ve yeraltı şeklindekimikrokozmik anlayışın, yapı tasarımına simgeselyansıması olarak16 Selçuklu sonlarına kadarkullanılması da ilgi çekicidir.'? Ayrıca, Azerbaycan'da"karadam" olarak isimlendirilen ilkel evlerin de, aynıtasarımda oluşu, ortak bir prototipe işaret etmektedir(Res. 4). Nitekim İlhanlıların daha hayatta ikenkendilerine daimi evleri olacak türbeler yaptırdıkları,Gazan Han (1271-1304) ve Olcayto Han'ın (1281-1316) vasiyetnamelerinden öğrenildiği gibi18, SultanSencer'in ölmeden önce kendisine kubbe (türbe)yaptırdığı da, Türk Destanı Selçukname'debildirilmekte'? ve Selçuklu Sultanlarında da böyle birgeleneğin varlığına işaret etmektedir.

İster mezar anıtları, isterse de diğer yapı türlerininİlhanlı döneminde inşa edilen örnekleri, İlhanlıihtişamının göstergesi olarak büyük boyutludıırlar.vİlhanlılardan önceki dönemde ise anıtsal mezarlarınAtabeyler devrinden itibaren özellil<le Nahçıvanekolünden Mimar Acemi prensiplerine dayananönemli örnekleri yapılmıştır. Türk Mimarisindebilinen en erken tarihli çifte minareli taç kapısıylaaynı zamanda külliye yapısı olarak dikkat çekenMümine Hatun Türbesi (l 186)21, renkli sırlı tuğla veçini mozaik dekorasyonuyla Azerbaycan mimarlıkokulunun başyapıtlarından olup, on iki dilimli düşeygövdeli Karabağlar Türbesi (XIV yy.)22, plan ve formgelişimi itibariyle ilgi çekici diğer bir külliye yapısıdır(Res. 6). Form (biçim) bakıırundan özellikle düşeykarakterin hakim olduğu bölge ekolünün KarabağlarTürbesiyle yakın benzeri, ünlü Azerbaycan şairianısına yaptırılan Nizami Gencevi Makberesidir='(XIII.-XIV. yy.)24 (Res. 7). Aran ekolünün Berde'densonraki merkezi Gence'nin başyapıtlarından olaneserin ilk yapısının kesin tarihi bilinmediöi cibi

b b 'mimarı ve yaptıran hakkında da bilgi verecekkaynağa rastlanılmamal<la beraber, Ortaçağsonlarında, aşevi ile beraber külliye (manzume)olarak inşa edilıniş olup, zamanla yıkıldığı ve asliyapısı üzerine 1947 yılında yeniden yapıldığı; 1981,1991 yıllarında ise onarım geçirdiği şeklinde bilgiyeulaşılmaktadır.25 Usta gelenel<lerinin uzun süreyaşatıldığına bariz örnek teşkil eden bu yapınınAnadolu'da Bedrettin Tebrizi tarafından inşa edilenbenzer karakterdeki Konya, Mevlana Türbesi (1274)ıse geleneksel çizginin farklı coğrafyalardasürdürüldüğüne önemli örnektir (Res. 8).

AnarAZİZOV

Ortaçağ sonlarına doğru Azerbaycan'ın büyük birbölümü ile İran'ın özellikle Güney Azerbaycanolarak da bilinen bölgesinde tercih edilen iki katlı,çift örtülü ve genelde silindirik gövdeli türbetiplerinin, çifte minareli taçkapı kompozisyonuylabirlikte, Şii geleneğinden kaynal<landığı muhtemelbazen mescit, zaviye, aş evi vs. birimlerin yakınında26,

külliye olarak kuruldukları görülmektedir. Şiibüyüklerine ait anıt mezar geleneğinin Selçukluöncesinden var olduğu göz önünde bulundurulacakolursa", yüksek kaideli mezar odası üzerine çokgenveya silindirik formda yükselen düşey karakterli veçift örtülü yapı tasarımında, mezar geleneğindekisimgesel anlayışın da etkin olduğu söylenebilir.

Silindirik gövde formuyla yerel kaynaklarda "burçtipi türbeler"28 veya "Selçu ldu/ Atabey türbeleri"29

olarak nitelendirilen söz konusu mezar anıtlan,Azerbaycan ve İran'da başlıca yapı tipi olarakgelişmiş olup, XII. yüzyıl itibariyle yayılma alanıbularak, zamanla İlhanlıların büyük boyutlukümbetlerinde, değişik plan ve formlardadenenmiştir. Erken tarihli önemli örnelderi İldenizmerkezi Nahçıvan'dan ulaşan söz konusu türbelerin,Aran ve Tebriz okullarının Fuzuli, Aşağı Veyselli(Mirali) Türbesi (XIV yy.)3°, Laçin, Cicirnli (Me]jkAjdar) Türbesi (XIV yy.ın ill yarısı}", Ağdam,Kengerli Türbesi (XIV. yy.)32, Salmas, (Argun)Türbesi (XIV yy.)13, Hive Türbesi (XIV yy.)34 gibiBerde Türbesine plan ve form bakımından benzerkarakterde çağdaşı örnekleri yapılırken, bu okulaözgü mimari gelenel<lerin sözü edilen okulun sanatçıgrubu vasıtasıyla önce Anadolu, sonrasındaysaTimur eliyle Orta Asya'da eşsiz ürünleri görülecektir.Ortaçağ sonlarına doğru Azerbaycan'dan-Anadolu'yaaynı kültür çatısı altında birleşen mimari ortamın,Kura-Aras Havzası ve yakın çevrede adeta bir ağoluştururcasına meydana getirdikleri silindirikgövdeli türbelerin, plan ve form bakımından kendiiçlerinde belirli bir gelişimi izlenebildiğinden, yapıtiplerinin genel karakteri belirlenebilmektedir, Başkabir değişle, cephelerin anıtsal konumunu belirleyensivri formlu derin eyvan kemerli ve çifte minareli öncephe kuruluşunun yanı sıra, eserlerin kitlebiçimlenişinde etkin olan yüksek kasnaklı, soğankubbeli konstrüksiyonda, bazen ana cepheyi ikiyandan sınırlandıran çifte minareler ile ana malzemeolarak tercih edilen tuğlanın, sırlı ve çini mozaikteknikte uygulanan çeşitli kompozisyonlardakipolikrornik dış cephe kaplamaları, bu okulun

152

The Second International Symposium of Aras Basin

belirleyici temel tasarım unsurlarıdır. Çifte minarelitaçkapı kuruluşuyla bilinen erken örneğini yukarıdada kaydettiğimiz Mümine Hattın Külliyesininoluşturduğu bu okul prensiplerinin, Türkleşmeçızgisi boyunca, geniş yelpazede; biçim ve üslupıtıbariyle Türk Mimari geleneklerine bağlı kalınmaklabirlikte, yerel sanatların da etlisi ile her bölgeye özgüçeşitlemeleriyle uygulandığı izlenebilınektedir.35

Ozellikle dini mimarlık örneklerinin plan ve mekankuruluşunu belirleyen bu tasarım, Anadolu SelçukluMimarlığının da genel karakterini oluştLırmaktadır.36

Ancak ana malzeme olarak tuzlanın tercih edildizib b

yapıların yerini Anadolu'da daha çok taştan örnekleralmıştır. Söz konusu örneklerden yapıda çalışansanatçıların İran-Azerbaycan türbe mimarisineyabancı olmadıkları gibi, yeni tasarımı yakalamak içindenemelerde bulundukları anlaşılmaktadır. Yerelsanatçıların şekillendirdiği yapılar dışındaMengücekli, Danismentli Saltuklu bevlikleri zibi

.I ) ) b

Büyük Selçuklu egemenW'" alanlarıyla sıkı ilişkideolan bölgelerde, nice seçkin esere imza atanAzerbaycmılı sanatçıların isimleri de bilinmektedir."Usta geleneklerinin etlisiyle gelişen mimari faaliyet,Karakoyunlu ve AlJwyunlu devrinde de devamederek, mezar anıtlarının temel tasarutundaçözümleyici rol oynar. Söz konusu planda yeterinceörneği barındıran Doğu ve Güneydoğuda,Akkoyunlulann Ahlat, Emir Bayındır Türbesi(l 481 )38 ve Hasankeyf, Zeynelbey Türbesi (XV. yy.ınson çeyreği başları)?', bu grubun dikkat çekici sonönemli örnekleridir (Res. 12-13). Bu örnekler sonrasıAzerbaycan mimarlık okulu etkilerinin Timurdevrinin Orta Asya'daki ihtisamlı eserlerinde zenis' r» '.(çapta uygulama alam bulduğu görülürkenıo, ErkenOsmanlı dönemi yapılarırıın daha çok mimarisüslemelerinde yaşatıldığı söylenebilir.11

Atabeyler devrinde ülkede yaygınlaşan renkli sırlıtuğla ve çini mozaik teknikli mimari süslemeler,Azerbaycan sanatkarları eliyle yerel geleneklerinyaşatılacağı geniş çaplı yayılma alanı bulmuştur.Mimar ve yapı ustaları gibi nakkaş ve çinicilerin deAnadolu sonrası Timur Devrinin Özbekistarı'dakianıtsal yapılarında başarılı çalışmalara imza attıklarıgörülmektedir. Çini mozaik tekniği ve sırlı tuğlm11ndekorda yaygın kullanımı, bezemelerde özellikle yazıve geometrik dekorasyona ağırlık verilmesi, nakışkompozisyonlarının incelmesi ve bölünmesi, yazınınbütünlüğü, bu dönem sanatçılarının konu dünyasınagirmekte; örgüde ilerleyen şeritler halindeki

AnarAZİZOV

geometrik ve bitkisel dekorasyon ile bunlarlakaynaşarak her birisi özgün kompozisyon oluşturankitabe panoları, devrin genel bezeme ôzelliklerinivansrtmaktadır. Yine Atabeylerin Nahçıvanyapıtlarında büyük ustalık ve ince zevkle tertiplenenmozaik dekorunun daha sonraki Berele Türbesi veHasankeyf, Zeynel Bey Türbesi arasındaki yakınbenzerliği, ustalık etkisiyle bölgesel şekil alan yapılararasındaki organilc çizgiyi izlememize açıkça olanaktmıımaktadır.

Berele Türbesinin sade tutulan iç mekan karakterinekarşılık, dış gövde yüzeyine eşit olarak dağılan"Allah" lafzının, Nahçıvan ekolünün KarabağlarTürbesinden kufi hatlı benzerinin hatırlanmasıgerekmelde beraber, Ortaçağ dönemi mimarisüslemelerinde, sonsuzluk imgesinin vazgeçilmezunsuru olarak, sürekliliği dikkat çekicidir. Yapılarınbezeme kurgusuyla bir bütün oluşturan makili yazıkompozisyonunun erken örneklerinin Acerni'rıinNahçıvan ekolü ile yüksek estetik değer kazandığıgörülürken, Berde Türbesinin gövde yüzeyi dışındagiriş açıklıklarının dış bordıırdeki kufi hatlı ayetkitabesi ile mukarnaslı saçak altındaki genişbordürün sülüs hatlı ayet kuşağında da başarılıuygulaması izlenebilmektedir. Söz konusu yapılarda,bazı sıralarda tuğla11111 dikey istifiyle hareketlendirilenörgü kompozisyonuna, renkli sırlı tuğla ve çinimozaik tekniği ile oluşturulan geometrik ve bitkiselôrrıeklerden müteşekkil süsleme prograırn dahiledilerek, konu ve kompozisyon itibariyle zengin birrepertuar hazırlanmaktadır. Berde Türbesine kuzeyve güneyden sağlanan giriş açıklıklarının tepelik,köşelik ve kavsara bölümleri ile kuşatmabordürlerinin çeşitli kısımlarında; gövdenin üst sınırmukarnas saçağı ve saçak altının yoğun olarakgeometrik motiflerle süslendiği, ancak mevcut haldesöz konusu bezemelerin büyük ölçüde tahripoldukları anlaşılmaktadır (Res. 14-15). Ayrıca,gövdenin üst s.U11r süsleme kuşağı ile kuzey girişportalirıin kitabe kuşaklı iç bordürü koşeliklerirıde,bugün çoğu sökük durumda rumi ve palmetlerirıseçilebildiği bitkisel örnekler izlenmektedir.Geometrik örnel<lerde ise basık ve yamukaltıgenlerin yam sıra, karelerin eşkenar dörtgen vekuçuk üçQ:enlerle kesişerek meydana zetirdiöi·~ . b b

kompozisyon denemesiyle dört, altı ve sekiz kolluyıldızların mukarrıas kavsara dolgularında, içbordürlerde, gövde yüzeyinin üst sınır çizgisinibelirleyen mukarnas saçak yüzeylerinde yoğun om1ak

153

II. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu

üzere, diğer motiflerle bir arada veya kendi başlarınauygulandıkları izlenmektedir. Geometrikkaplamalarda aynı zamanda rüzgar gülleri ve kurdelebenzeri motiflerin yanı sıra, Anadolu Türk süslemesanatında farklı malzeme ve varyasyonlarda denenenve yine sonsuzluğun başka bir temsili olarak kuzeytaç kapı sağ milirabiye yanına işlenen fırıldakmotifıne yer verilmiştir. Firuze ve lacivert renklerinağtrW<lı olarak tercih edildiği bezemelerde, yer-yerbeyaz ve siyah renklere de rastlanmaktadır. Ne yazıkki, günümüze kadar önemli ölçüde zarar gören sözkonusu süslemelerin, zaman içerisinde koruma veonarımına yönelik herhangi müdahaledebulunulmadığı anlaşılmaktadır. Hatta, Kültür veTurizm Bakanlığının 1957-58 yıllarında yürüttüğüonarım sırasında yapının ziyaret mekanının içdokusuna ciddi zarar verilerek, tavana kadarkibölümü çimento harcıyla sıvanmış ve burada olasımuhtemel mozaik dekorunun üzeri kapatılmıştır.42

Yine aynı sırada türbenin dış örtüsü, ağırlığıtaşımakta zorlanan çimento harçlı betonarme külahlaörtülerek, güneyden sağlanan girişin basamakları dakaldırılmış ve bu yöndeki giriş iptal edilmiştir. Ayrıca,kuzeyden sağlanan giriş önündeki çift yönlü tuğlamerdivenler ile kaide kısmının kesme taş kaplamalarıda bu sırada yenilenmiştir. Çimento harcın türbeninkripta bölümünde de kullanılarak buradaki duvarlarında sıvanmış olup, kubbe geçidini sağlayan pandantifkaplamalardaki fıruze, lacivert ve siyah renkli sırlıtuğlalardan çok az bir kısmı ulaşmayı başarmıştır.Oldukça zengin kompozisyondaki süslemeleringövdeyi dıştan kapladığı gibi, iç yapının önemlibölümlerinde de kullanıldığı muhtemeldir. Aynıteknik ve kompozisyondaki süslemelerin OrtaAsya'daki çağdaşı yapılarda ise külaha kadar kaplıbüyük boyutlu anıtsal örnekleri yapılmıştır. Tüm bubenzerliklerin aynı coğrafi ve kültürel çevrenin çatısıaltında toplanan usta çırak ilişkisine dayalı sanatçıüslubu ve geleneksel tasarıma bağlı kalınarak OrtaAsya'ya kadar uzanan mimari anlayışın ortak ürünüolarak ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Ortaçağ sonlarına doğru Azerbaycan mimarlıkokullarının Kura-Aras Havzası ve yakın çevredea~.eta_l~ir ağ oluştururcasına meydana getirdüderisilindirik gövdeli türbe tiplerinin Berele Türbesiüzerinden seçkin örneklerle tanıtılmasını amaçlayançalışmamız ile IX. yüzyılda çekirdeği oluşan sözkonusu okulların mimari geleneklerinin, zamanla çokgeniş coğrafyaya nüfus ettiği gibi, XX. yüzyıl iılke

AnarAZİZOV

mimarisinin anıt eserlerinde yaşatıldıkları da, tespitedilmiştir, 43

Sonuç olarak, İslam dünyasında, ilki AbbasilerinHalife Muntasır'a yaptırdığı ve daha çok Karahanlılardöneminde yaygınlaşarak anıtsal boyut kazananmezar yapılarının genel anlamda ilci türünden sözedilir lci44, silindirik veya çokgen bir kule yapınınkonik külahla örtülü olup, kripta bölümünün ele dalıaçok taştan yapıldığı kule mezarların Kura-ArasHavzasında lokalleştiği görülür. Kümbet olarak dabilinen bu yapı türlerinin Anadolu'nunTürkleşmesiyle birlikte, Doğu ve GüneydoğuAnadolu'da, özellil<le İlhanlı imzasını taşıyaneserlerde aynı üslubu yansıtan yakın benzerleri vardır.Bölgesel özellik ve geleneksel tercihten doğanmimari gelişim sonucu, her bölgeye özgü örneklerüretilmel<le beraber, temelde aynı tasarım.ınuygulandığı bu yapıların konumları açısından çifteminareli taçkapı kompozisyonlu birden fazlabirimlerle birarada kurulan örnel<leri de mevcuttur.Yapının yaklaşık 100 m. kuzeydoğu yönüne doğru,19 SO'li yıllarda yaptırılan tuğladan giriş açıklığı,Atabekler devrinden kalma eski taçkapı geleneğiniarıımsatmakta ve türbenin orijinalinde de böyle birkompozisyonun olabileceğini alda getirmektedir.Dolayısıyla, bir külliye yapısı olabileceğine de ihtimalverebileceğimiz Berele Türbesinin bilimsel niteliklikazı çalışmasıyla bilinmeyen yönlerininaydınlatılacağına inandığımızı bildirerek, aynızamanda özel bir çalışma konusu olan restorasyondurumunun, uzman bir ekip tarafından ivedilikleelden geçirilınesi gerektiği kanısındayız.

DİPNOTLAR1 Bu konuda bkz.: O. Arık, Anadolu TürkMimarisinde Türbe Biçimleri, Ankara, 1969, s. 62,80-82; H. Önkal, Anadou Selçul<lu Türbeleri, TTKYayınları, Ankara, 1996, s. 16; O. Aslanapa,Anadolu'da İll<. Türk Mimarisi Başlangıç veGelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara,2007, s. 106-108; A. Altım, Ortaçağ Türkl\ı1imarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji veSanat Yayınları, İstanbul, 1988, s. 20-23, 31-32, 43-47; ve bşk,2 G. Hacıyev, Berde Seheri (Coğrafi, Siyasi ve MedeniTarilii), Bakı, 2008, s. 33.3 Hacıyev, 2008, s. 129-131.4 İslamiyet'in ilk yıllarından ülkenin önemli şehirleriarasında yer alan ve Hilafetin zayıflamasından sonra

154


da bu önemini koruyabilen kentin, X. yüzyılda CumaCamisi, büyük çarşısı-pazarı ve çift katlı kerpiç evleriolan kalabalık şehirlerden olduğu öğrenilı11ektedir.Aran Mimarlık Okulunun da ilk merkezi olanBerde'nin Selçuklu Beylikleri ve bunu izleyen İlhanlıdönemine kadar önemini koruduğu yine kaynaklardabildirilmekle beraber, Berde Türbesi (1322) gibianıtsal eserinden de anlaşılmaktadır. Ancak, ne yazıkki, çalışmamıza konu olan eser dışında, daha erkendöneme tarihlerıdirebileceğimiz yapılar, 1139 ve 1192yıllarındaki Gence depremi ve 1235 yılındaki Moğolakınlarından önemli ölçüde zarar görmüş vegünümüze ulaşamamışlardır. Kent merkezinin XIVyüzyıldan kalımı diğer yapıları ise İmamzade veAksadan Baba turbeleridir, Daha ayrıntılı bilgi içinbkz.: R. GöyüşO\~ Azerbaycan Arkheologiyası, Bakı,1993, s. 131-132; C. Giyasi, Nizami Devri MimarlıkAbideleri, İşıg Neşriyatı, Bale, 1991, s. 8-9; A.Salamzade, K. Memmedzade, Arazboyu Abideler,Elı11 Neşriyatı, Bakı, 1979, s. 29-30; Hacıyev, 2008, s.132; ve bşk,5 İ.H. Uzunçarşılı, Anadolu Beylikleri ve Ak.koyunlu,Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984, s. 188.6 Uzunçarşılı, 1984, s. 188.7 IX. yüzyıl itibariyle Hilafetin zayıflamasına paraleloluşan süreçte, ülkede birtakım yerli feodal devletlermeydana geleli. Bu devletlerin merkezi kentleri veyadönemin önemli bolzelerindc kurulan mimarlıkbokulları, isimlerini yine söz konusu kent merkezleriveya bölgelerden aldı. Malzeme ve teknikte cüzi birfarkın gözetildiği ve genelde aynı üslup geleneklerineesaslanan bu okullar, ülkenin batısında kurulan vegüneye doğru Karabağ Bolsesine kadar uzananŞ

. b.· eddadi Devletinin siyasi-coğrafi sınırları içerisindekiBerde ve Gence merkezli Aran Okulu: doeudan) b

Hazar Denizi ile başlayıp, kuzeye doğru Dağıstansınırına kadar uzanan Şirvanşahlar Devletibünyesinde aynı adla anılan Şirvan ve Abşeronokulları; Arns Nehri sahilindeki İldeniz merkeziNahçıvan'da, Nahçıvan Okulu ve İlhaıili zamanındaÖn Asya'ıun sanat merkezi haline gelerek Safeviler'ekadar bu önemini koruyan ve Mcraza Marend

b' 'Zincan, Erdebil, Urnıiye gibi yerleşim yerlerininbölgedeki merkezi Tebriz'de, Tebriz Okulu idi; bkz.:F Mamedov, Arkhitekturıuye Svyazi ShkolZodchestva Srednevekovogo Azerbaydjana, Baku,1988, s. 9, 33-35, 60-61.8 Mamedov, 1988, s. 60.9 Giy asi, 1991, s. 52.ıo Çalıştığı diğer eserler hakkında bilgi verecek

AnarAZİZOV

herhangi bir kaynağa rastlanılmayan "Ahmet binEyüp El-Hafız ez-Nahçıvani'nin" ismi, türbeyekuzeyden sağlanan portal üzerindeki kitabede yeralı11aktadır. Halihazırda okunamayacak kadar tahripolan sanatçı kitabesinin dışında, yapım yılı olan 1322M. tarihinin kayıtlı olduğu aynı durumdaki inşakitabesinin, mevcut halde girişi iptal edilen güneycephe portalirıe kaydedildiği de yayınlardanöğrenilı11ektedir. Bkz.: E. Pakhomov, BashniMavzolei v Barde i İkh Nadpisi, Tr. AzFAN, T.XXV, İstoricheskaya Seriya, 1936, s. 91; M. Useynov,L. Bretanitskiy, A. Salamzade, İstoriya ArkhitekturıAzerbaydjana, Moskva, 1963, s. 137-138; (Res. 2, 5).ı 1 Hafif sivri kemerli ve sekiz adedi yerden kubbeeteğine yükselen, iki adedi ise kapı açıklıklarının üsthizasına kadar uzanan 1 O adet nişle gövdeninhareketlendirildiği içyapı tasannu, XIV yy. sonu-XVyy. başlarına kadarki aynı plan ve formlu çok sayıdatürbelerde de görebileceğimiz uygulamalardandır.12 C. Giyasi, Yakın-Uzak Ellerde, İşıg Neşriyatı, Bakı,1985, s. 44, 46-47.ı3Giyasi, 1991, s. 84.ı4 D. Kuban, Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, Türkiyeİş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009, s. 171.ıs Y Çoruhlu, "Kurgan ve Çadır (Yurt)'dan, Kümbetve Türbeye Geçiş", Geçmişten Günümüze MezarlıkKültürü ve İnsan Hayatında Etkileri Sempozyumu18-20 Aralık 1998, İstanbul, 1999, s. 49.ı<ıT. Yazar, "Alt Katı Ortasında Ayak BulunanTürbeler Üzerine Ikorıografik Bir Yal<laşım", I.Uluslararası Selçuklu Kl.ütür ve Medeniyeti KongresiBildirileri, II. Cilt, Selçuk Üniversitesi, SelçukAraştırmaları Merkezi, Konya, 2001, s. 459.17 M. Çerkez, "Merzifon'da Türk Devri MimariEserleri", (Ankara Üniversitesi, Sosyal BilimlerEnstitüsü, Sanat Tarihi Arıabilim Dalı,Yayınlanmanuş Doktora Tezi), Ankara, 2005, s. 479.ıs Giyasi, 1991, s. 83.ı9 İbni Bibi, Selçukname, çeviren M. H. Yinanç,Kitapyurdu, İstanbul, 2007, s. 13. .ZOGiyasi, 1985, s. 8-12.2ı A. Salamzade, Acemi Ebubekir oğlu Nahçıvani,Elm Neşriyatı, Bakı, 1976, s. 12.22useynov, vd., 1963, s. 129-132.23 Makbere, İmamzade, Meşhed, Kubbe, Kümbet,Türbe, Ziyaret gibi terimler, mezar anıtı anlamında,yerel dilde bugün dahi kullanılmaktadır.24 H. Araslı, "Nizami Vakfı Hakkında Yeni Senet"

. 'Edebiyat ve Incesenet, Bakı, 1983, s. 2-3.zs Araslı, 1983, s. 3.

155


26 Bu yapıların özellikle Şii imamlarına atfen yapılanve yerel dilde "İmamzade" olarak isimlendirilenözgün örneklerine Gence, Berele, Nahçıvan, İsfahangibi devrin önemli kentlerinde rastlanmaktadır. Odaknoktasını türbelerin oluşturduğu bu ziyaretmekanlarının, birkaç birimden ibaret manzumehalinde yapılmış olup, XJII.-XN. yüzyıldan-XJX.yüzyılın başlarına kadar inşa edilen örnekleribilinmekle beraber, yapı kuruluşlarındaki malzemeteknik ve bezemelerden, erken dönem özellil<leriniuzun süre surdürdükleri gözlenmektedir (Res. 9-1 O).27 Kuban, 2009, s. 213; Arıl<, 1969, s. 99.28 Giyasi, 1991, s. 83.29 Giyasi, 1991, s. 83, 95.30A. Salamzade, "Novıye Materialı Po İstoriiAzerbaydjanskoy Arkhitktun", İssledovaniya iMaterialı Po J\rkhitekture i İskusstvu Azerbaydjana,AN Az. SSR, Bairn, 1966, s. 74.31 Mameclov, 1988, s. 80.32 Salamzade, 1966, s. 74.DUseynov, vd., 1963, s. 142.34Useynov, vd., 1963, s. 143.35 İran ve Azerbaycan'ın Gurgan, Kümbeti Kabus(1006/07), Rezget Anonim (1009/10), LacimBurcu/İmamzade Abdullah (1012), Radkan Nika(1016-21), Damgan, Pir Alemdar (1027), Damgan,Çibil Duhteran (1056), Meraga Anonim (1167/68),Urmiye, Se Kümbet (1184/ 5) gibi silindirik gövdelive Abarguh, Kümbeti Ali (1056), Harrekan İkiKümbet (1067/8-1093), Meraga, Kümbeti Kırmız(1147), Nahçıvan, Yusuf bin Kuseyir (1162),Mümine Hatun (1186) ve Karabağlar (XlV. yy.)türbeleri gibi poligorıal gövdeli belli başlı mezaranıtlarının düşey karakterli ve çift örtülü yapıtasarımında, Budist stupalann etkisi görülebileceğigibi, XlII. yüzyıl itibariyle Anadolu'da yaygınlaşanörneklerin örtü konstrüksiyonunda, Gürcü veErm~ni kiliselerinden etkilenmenin olabileceği debildirilmektedir. Bu dönemde aynı zamanda medreseveya camilerle birlikte inşa edilen Anadolutürbelerinden özellikle Ahlat, Erzurum ve Kayseriçevresinde lokalleşerı silindirilc mezar anıtlarının tekbaşlarına ilginç uygulamalar olup, XV. yüzyıla ka~larAzerbaycan-Meraga etkisinde şekillendiklerigö.rülmektedir (Res. 11). Aynı zamanda Orta AsyaMimari geleneğinin de unutulmadığı yapıtasarımlarında, Kazakistan, Talas'daki Ayşe BibiTürbesi (Xll. yy. başları), çifte portalli ve piramidalkülahlı örtüsü ile erken tarihli önemli örnektir. OrtaAsya mezar anıtlarının kökenindeki kurgan etkisinin

AnarAZİZOV

ise daha önce de belirttiğimiz üzere daimi evanlamında kullanıldığı ve Çağatayca bir kelime olankoruma anlamından geldiği ve bu yüzden Türklerinölü gömme geleneğini etl<ilediği muhtemeldir.Buradan hareketle, kökeninin Orta Asya Yurt/Türkçadırı mı? veya barklar nu? yoksa Tümülüs/Kurganveya Budist Stupalar mı? olduğu tam olarakbilinmemekle beraber, ölüm sonrasında dakorunmalarına inanılarak hemen her toplurndaseçkin sınıfa ait çeşitli mezar yapılarının benzeramaçla tercih edildiği rahatlıkla söylenebilir. Bukonuda ayrıca bkz.: Arık, 1969, s. 62-64, 80-82, 96-99, Aslanapa, 2007, s. 96-111; Kuban, 2009, s.169-172, 229-237, 319-329; ve bşk.36A. Altun, "Arıadolu'da Selçuklu Çağı Mimarlığı",http://www.istanbul.edu. tr/Bolurnler/ guzelsanat/ selcul<lu.htın, (erişim tarihi, Aralık, 2011).37XJI. yüzyılın ilk yarısından itibaren Anadolu'dabağımsız beylikler halinde boy gösteren SelçukSultanları, daha önce vaşadıkları kültürel çevreylebağlarını koparmamış ve saraylarında İran veAzerbaycan'dan gelen çok sayıda sanatçıçalıştırmışlardır. Nitekim dönemin ünlü Azerbaycanşairi Nizami Gencevi, ilk destanı "Sırlar Hazinesini",Mengücek hanedanından Erzincan hakiı:ni FahrettinBehram'a (1162-1225) ithaf etmiştir. Aynı şekildeMengücekli yapısı olan Divriği Kale CamisindeMimar Hasan bin Firuz (1180-81), Sitte MelihKümbetinde, Belin bin Tut Beg Meragalı (Xll. yy.),Divriği Ulu Camii (1299) mihrabında Ahmet binİbrahim (XlII.-XIV yy. ilk çeyreği), Sivas, I. IzzettinKeykavus Şifahane (1217-18) ve Türbesi (121 7) ileUlu Camii'nde (Xll. yy. sonu), Ahmed bin Bedel elMarendi (XllI. yy.), Niksar Kırkkızlar Türbesinde(1220), Ahmed bin Ebubelill el-Marerıdi (XIII. yy),Konya, Mevlana Türbesinde (1274) BedrettinTebrizi (XlII. yy.), Konya-Beyşehir yolu üzerindekiKızılören Hanında (1206-7), Hacı Bahtiyar (Xll.yy.sonu-XlII. yy.) isimli sanatçıların çalıştığı yapımkitabeleri ve yayınlardan öğren.ilmektedir. Bunun yanısıra kaynaklarda isimlerine rastlanılmayan, ancaküslup özelliğinden yola çıkılarak Erzurum, SaltukluKümbeti'nde (Xll. yy. sonu) de Hasan bin Firuz'unçalışabileceği ihtimal edildiği gibi, banisi bilinmeyenKemah, Melik Gazi Kümbetinde (XllI. yy. başı) de,ismi belirtilmeyen başka bir Azerbaycanlı sanatkarınçalışıldığı ileri sürülmektedir; (Giyasi, 1985, s. 79-89).Bu sanatçıların eserlerinin kuşkusuz bu yapılarlasınırlı tutulamadığı gibi, günümüze çeşitlinedenlerden dolayı isimleri ulaşamayan sanatçıların

156


da çok sayıda eserin banisi olduğu, eserlerin genelkarakterinden anlaşılmaktadır. Nitekim, O. Aslanapa,Ahlat'ın, Anadolu'nun pek alışık olınadığı türdenzengin mezar anıtlarına sahip olduğunu söylerken, O.Arılç, Erzurum ve Van Gölü çevresinin mezaranıtları bağlamında farklı bir zeleneöi olduü-unu~ b b b

kaydeder; bkz.: Aslanapa, 2007, s. 96, 103, 109-110;Arık, 1969, s. 97-99.38Arık, 1969, s. 9339 Arık, 1969, s. 92.40 XIV yüzyılın sonlarına doğru İslam dünyasınınsayılı sanat merkezlerinden olan Tebriz ekolüsanatçıları, Timur hakimiyetinin güçlenmesiylebirlikte okul geleneklerini de Semerkant'e taşıdılar.Böylelikle, Tebriz Alişah Mescidi (1322), SultaniyeCamisi (XIV. yy.), Şeyh Şebabettin Hanikahı (XIII.XIV yy.), Gazan Han Türbesi (1297), Olcayto HanTürbesi (1309) vb. anıtsal eserlerin yapıkuruluşlarındaki çifte minareli, derin eyvanlı-taçkapılıokul prensiplerini, Sernerkant Bibi Hanım Kümbeti(1399-1405), Şah Zinde Türbeler grubu (XlV.-XVyy.) gibi eserlerde de deneyerek, Semerkant'e Timurazametinin göstergesi, ihtişamlı eserler kazandırdılar.Söz konusu sanatçılardan Fehhar Zeyneddin Tebrizi(Olcay Türkan Külliyesi, 1372) ve Şeyh MuhammedHacı Bendgir Tebrizi'rıin (Ilıman Eke Külliyesi,1405) ı.simleri, usta kitabesine kaydolmuş olup,ısımlerı bilinmeyen ve yine Tebriz merkezliAzerbaycanlı sanatkarların farklı yapılarda dar,aaliyette bulunduğu, eserlerdeki homojenlik ve ortakuslup ôzelliklerine dayanılarak söylenebilir. Nitekim,

AnarAZİZOV

Meşhed, İmam Rıza Türbesi (XI. yy.ın ilk yarısı) ileSemerkant yapılarının şaşırtıcı benzerliğine dikkatçeken Arseverı, aynı zamanda Buhara'nın bazıbinalarının da Şirazlı veya Tebrizli ustaların eserleriolduğunu ileri sürmektedir; bkz.: C.E. Arseven, TürkSanatı, Cem Yayınevi, İstanbul, 1984, s. 32-33.~1 Bursa Yeşil Camii ve Külliyesinin (1419-1424) çiniyapımında çalışan sanatçının "Muhammed elMecnun Tebrizi" olduğu kitabesinden öğrenilmekleberaber, Çinili Köşkün (1472) erken dönernindekullanılan örneklerin teknik ve kornpozisyonlarındanda yine Tebriz işi olduğu bildirilmektedir; bkz.:Giyasi, 1985, s. 83.42 Bugün sadece kriptada siyah rengi izlenebilen sırlıtuğlaların, dış gövde kaplamalarındaki firuze, lacivertve beyaz renklerle bir arada aynı kompozisyoniçerisinde ve kriptanın yanı sıra, iç gövde yüzeyininbir kısmında da kullanıldığı düşünülınektedir. Sözüedilen durumu yansıtır çok fazla örneğin bilindiğiyapılardan Berde Türbesindeki dört rengin ayniyle veneredeyse aynı konu ve kompozisyonlarla süslendiğiZeynel Bey Türbesinin (XV. yy. son çeyreği başları)dıştan olduğu gibi, içten de yarıya kadar çini dekorlakaplanmış olması, bu görüşümüzü desteklerniteliktedir.43 Baku, Nizami Gencevi Anıtı (1949) ve Şuşa, VagifTürbesi (1982) gibi Sovyet devri eserlerinde de,Ortaçağ türbe mimarisinin düşey karakterli yapıgeleneğinin sürdürüldüğü görülmektedir (Res. 16).44 Bkz.: 1. dipnot

157

II. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu AnarAZİZOV

KAYNAKLAR I BIBLIOGRAPY

Altun, A., Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahatları İçin Bir Özet, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 1988.

Altun, A., ''Anadolu'da Selçuklu Çağı Mimarlığı",http://www.istanbul.edu. tr/Bolumler / guzelsanat/ selcuklu.htm, (erişim tarihi, Aralık, 2011).

Araslı, H., "Nizami Vakfı Hakkında Yeni Senet", Edebiyat ve İncesenet, Bakı, 1983, s. 2-3.

Arık, O., Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri, Ankara, I 969.

Arseven, CE., Türk Sanatı, Cem Yayınevi, İstanbul, 1984.

Aslanapa, O., Anadolu'da İlk Türk Mimarisi Başlangıç ve Gelişmesi, Atatürk KültürMerkezi Yayını, Ankara, 2007.

Çerkez, M., "Merzifon'da Türk Devri Mimari Eserleri", (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü SanatTarihi Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara, 2005.

Çoruhlu, Y, "Kurgan ve Çadır (Yurt)'dan, Kümbet ve Türbeye Geçiş", Geçmişten Günümüze MezarlıkKültürü ve İnsan Hayatında Etkileri Sempozyumu I 8-20 Aralık 1998, İstanbul, 1999, s. 47-62.

Kuban, D., Batıya Göçün Sanatsal Evreleri, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009.

Giyasi, C., Yakın-Uzak Ellerde, İşıg Neşriyatı, Bakı, 1985.

Giyasi, C., Nizami Devri Mimarlık Abideleri, İşıg Neşriyatı, Bakı, 1991.

Göyüşov, R., Azerbaycan Arkheologiyası, Bakı, 1993.

Hacıyev, G., Berde Şeheri (Coğrafi, Siyasi ve Medeni Tarihi), Bakı, 2008.

İbni Bibi, Selçukname, çeviren M. H. Yinanç, Kitapyurdu, İstanbul, 2007.

Önkal, H., Anadou Selçuklu Türbeleri, TTK Yayınları, Ankara, 1996.

Pakhomov, E., Bashni Mavzolei v Barde i İkh Nadpisi, Tr. AzFAN, T. :XXV, İstoricheskaya Seriya, 1936, s. 87-98.

Salamzade, A., "Novıye Materialı Po İstorii Azerbaydjanskoy Arkhitkturı", İssledovaniya i Materialı PoArkhitekture i İskusstvu Azerbaydjana, AN Az. SSR, Bairn, l 966, s. 71-89.

Salamzade, A., Acemi Ebubekir oğlu Nahçıvani, Elm Neşriyatı, Bakı, 1976.

Salamzade, A., Memmedzade, K., Arazboyu Abideler, Elm Neşriyatı, Bakı, 1979.

Useynov, M., Bretanitskiy, L., Salamzade, /\., İs toriya Arkhitekturı Azerbaydjana, Moskva, 1963.

Uzunçarşılı, İ.H., Anadolu Beylikleri ve AJ<lmyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara, 1984.

Yazar, T., ''Alt Katı Ortasında Ayak Bulunan Türbeler Üzerine İkonografik Bir Yaklaşım", I. UluslararasıSelçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Selçuk Üniversitesi, Selçuk Araştırmaları Merkezi,Konya, 2001, s. 457-460.

158

The Second International Symposium of Aras Basin AnarAZİZOV

Resim 1: Şemkir Minaresi (Xl-Xll. yy.) (Giyasi, 1991: 45)

159

II. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu AnarAZİZOV

Resim 2: Berde Türbesi, kuzeyden genel görünüm(Eylül, 2011)

b. Ziyaret Mekanı

Çizim 2: Berde Türbesi, kripta ve ziyaret mekanı planları(Azerberpa Proje Enstitüsü Arşivi, 2011)

160


Çizim 3: Berde Türbesi, kesit(Azerberpa Proje Enstitüsü Arşivi, 2011)

Resim 3: Gurgan, Kümbeti Kabus (1006/7)(gezi rehberi. com)

161

Anar A ll70V


Resim 4: Azerbaycan Sivil Mimarisinde İlkel Ev Tipi(Azerbaycan Etnografyası, 2007: 45)

Resim 5: Berde Türbesi, güneyden genel görünüm(Eylül, 201 J)

162

AnarAZİZOV


Resim 6: Nahçıvan, Karabağlar Türbesi (XIV yy.){ft Denknalbant Çobanoğlu)

Resim 7: Gence, Nizami Gencevi Anıtı {1947)(Araslı, 1983: 3)

163

AnarAZİZOV


Resim 8: Konya, Mevlana Türbesi {1274)(gezirehberi.com)

Resim 9: Gence, İmamzade Türbesi,(XIV. yy. sonu-XV. yy. başları), (medeni- yet.org)

164-

AnarAZİZOV


Resim 10: Türkistan, Ahmet Yesevi {1405)~mp://tr. wikipedia. org/ wiki/Ahmet_ Yesevi)

Resim 11: Ahlat, Usta Şakirt Türbesi (Xlll yy. sonları)(Aralık, 2011)

165

II. Uluslararası Aras Havzası Sempozyumu AnarAZiZOV

Resim 12: Ahlat, Emir Bayındır Türbesi {1481)(Aralık, 2011)

Resim 13: Hasankeyf, Zeynelbey Türbesi(XV. yy. son çeyreği başları} (HKF Kazı Arşivi, 2009)

166

I


Resim 14: Berde Türbesi, kuzey cepheportal detayı (Eylül, 2011)

Resim 16: Şuşa, VagifTürbesi (1982)(Salamzade, 1976: 38)

Resim 15: Berde Türbesi, dış gövde kaplama detayı(Eylül, 2011)

167

berde türbesi ve orta çağ türbe mimarisinin kura aras havzası ile yakın çevreden benzerleri...

Documents