611

İZMİT’TE BATAKLIKLARIN KURUTULMASI İÇİN YAPILAN ÇALIŞMALAR

Derya GEÇİLİ*

Giriş

19. yüzyıldan itibaren gelişmeye başlayan teknoloji, sanayileşme, nüfus artışı doğada bazı olumsuz etkilere sebep olmuştur. Özellikle deniz kıyılarında, akıntısı yeterli olmayan

düz ovalarda, sığ, üzeri yoğun sazlarla kaplı su birikintilerinde bataklıklar ortaya çıkmıştır1. Bataklık alanlar kurutulabilirse ekosistem açısından oldukça önemli yerlerdir. Bataklıkların kurutulması2, arazi kazanımı sağlaması yanında sağlık açısından da büyük önem taşımaktadır. Osmanlı Devletinde bataklıkların sayısının artması nedeniyle incelemeler yapılmasına karar verilmiştir3. Bataklıkların tesirleri, neden oldukları hastalıkların miktarıyla teferruatına dair bazı çalışmalar yapılmıştır. İzmit körfezi denizler, karalar ve iklimler arasında bir geçiş sahası olup, Marmara denizinin kıyılarında Darıca’dan uzanan bir burunla Yalova’nın doğusundaki burun arasında bulunan uzun bir deniz girintisidir4. İzmit Vilayetinin sınırları içinde olan ba-taklık, körfez boyunca kuzey-güney doğrultusunda uzanan ve doğrudan batıya gelişen bir delta durumundaydı5. İzmit’in özellikle doğusu deniz seviyesinden ve denizden düşük alan-larda bataklıklardan oluşuyordu. Tuzla olarak kullanılan bu bataklıklar; bazı zamanlarda göl haline gelebiliyor ve ağır koku sebebiyle çevreye büyük bir zarar veriyordu6. Bu gölcüklerde üreyen sivrisineklerden dolayı sıtma hastalığı İzmit ve çevresinde yaygın bir şekilde görül-müştür7. Çevre sağlığı bakımından zararlı olduğundan yerel yönetimler tarafından her zaman bataklıkların kurutulmasına çalışılmıştır. Osmanlı Devletinde ihtiyaçların artması ve kullanı-labilir iyi temel zemin özelliği gösteren yerlerin azalması uygun olmayan zeminlerin kulla-nılır hale getirilmelerini zorunlu kılmıştır. Tanzimat Fermanın ilanından sonra 1857 yılında çıkarılan Arazi Kanunu ile devlet arazisini kanunsuz bir şekilde işletenlere engel olunarak kullanılmayan arazilerin işler hale gelebileceği düşünülmüştür8. Bu kanuna dayalı olarak İzmit ve çevresindeki sağlıksız ve kullanım dışı olan bataklıklar da kurutularak ziraata uygun bir hale getirilebilirdi. Ayrıca, körfezde bataklıklar kurutulduktan sonra gemilerin indirme ve yükleme yapabilmesi içinde bir rıhtım inşa edilebilirdi9. Doğal bir liman olan İzmit Körfezi işlek bir de-niz yoluydu, kıyılardaki bataklıklar temizlenerek daha işler bir hale getirilmesi amaçlanmıştır10.

* Okt. Dr., Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü, e-mail: degecili@hotmail.com, dgecili@ohu.edu.tr

1 Dilek Ayrıbaş, Rüşen İzgi, Müzeyyen Ünal, İlker Kumral, İzmit Yöresinde Sıtma Mücadelesi, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi, Kocaeli Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Vol: 1, No Supply: 1, 2015.

2 Denizden kurutma yöntemi ile arazi kazanan en önemli ülke Hollanda’dır. Polder adı verilen topraklar yeniden kullanılır hale getirilmiştir.

3 Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD). No: 44/1-4-1-1.4 Ahmet Alp, Karayolları Teknik Bülten, Gölcük/İzmit Güzergâhında (Km 31+500+37+033) Arasındaki Bataklık Geçişi

ile ilgili Morfolojik Bir Etüt, 1966, s. 86.5 F. Yavuz Ulugün, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit 2008, s. 2396 Şennur Kaya, Tanzimat’tan Günümüze İzmit Kenti (1839-1938), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür yayınları,

Kocaeli 2009, s. 52.7 Avni Öztüre, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul 1981, s.123.8 Yusuf Hallaçoğlu, XIV-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara, 1995, s. 88.9 BOA, İrade Meclis-i Mahsus (I.MMS), 78/3409-1-1, 15 Cemâziy’el evvel 1301[13 Mart 1884]10 Kocaeli ili, Körfez İlçesi, Hereke Mevkii, Liman Alanı Nazım İmar Planı Açıklama Raporu, 2015.

Derya GEÇİLİ

612

Resim 1 İzmit Körfezi ile Sapanca Gölü Çevresindeki Bataklıklar11

Bataklıkların Kurutulması İçin Haritaların Hazırlanması

Osmanlı Devletinde çevre sağlığını korumak ve topraktan faydalanmak amacıyla vilayet ha-ritalarında bulunan bataklık gibi alanların yerleri, yükseklik dereceleri, çöküşleri hakkında in-celemelerde bulunulmuştur. Halkın sağlığını korumak amacıyla sıhhiye, mülkiye ve belediye memurlarına durum bildirilerek bataklıklar hakkında yapılan incelemeler ve çalışmalar kont-rol altında yapılmıştır12. Sağlık tedbirleri alınabilmesi için sıhhiye müfettişi, vilayetin nafia müdürüyle mühendislerden oluşan bir komisyon teşkil edilerek bu komisyonun araziler hakkındaki kararlarına uygun olarak hareket edilmiştir13. Komisyon tarafından bataklıklar et-raflı bir şekilde incelendikten sonra büyük ölçekli haritalar çizilmiştir. Haritaların hazırlanması sırasında bazı konulara özellikle dikkat edilmeye çalışılmıştır14. İlk olarak bataklıklar dâhilin-de sahipleri tarafından ziraat yapılan mahaller var ise harita da özel renklerle gösterilmiştir. İkinci dikkat edilen önemli konu ise harita da bir takım yerlerin kurutulacak arazilere dâhil olmadığını anlatmak için farklı renkler ve işaretler kullanılmasıdır15. Üçüncü olarak işlemlerin tamamlanmasından sonra haritanın komisyon tarafından tasdik edilmesidir. Dördüncü adım ise doğruluğu kabul edilen harita ile ona dair komisyon tarafından ayrıca hazırlanacak mazbata üzerinde idare meclisi tarafından bir incelemenin yapılmasıdır. Bölge halkından konu

11 BOA, (Haritalar) HRT.h, 584/1, 27 Teşrîn-i sâni 1298[27 Kasım 1882].12 BOA, Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ), 19/48-1-1.13 BOA, DH.İD, 44/1-4-3-2.14 BOA, Şura-yı Devlet (ŞD), 508-10-2.15 BOA, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat (Y.A.RES), 113/31-2-5.

613

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

ile ilgili olanlar tarafından haritanın imzalanarak doğruluğunun kabul edilmesi de zorunluydu. Bazı eksik yönleri görülür ise düzeltmeler yapılarak ve tamamlandıktan sonra gerekli olan ruhsatname verilebiliyordu16. Ruhsat sahibi olan kişi harita göz önüne alınarak, komisyon tarafından mahalli hükümete yazılı olarak bildirildikten sonra bataklığı temizleme hakkına sahip oluyordu.17 Bataklığı temizleyecek kişi yazılı şartlara uygun olarak hareket ederse İdare Meclisi tarafından tapu senetleri veriliyordu. Ancak, bataklıklar temizlenmeden önce tapu se-netlerinin verilmesinden kaçınılmıştır. Bataklıklar hakkında yapılan incelemeler ve işlemlerde görevlendirilen mühendis ve komisyon heyeti de nizama uygun hareket etmek zorundalardı. Mühendis ve komisyon heyeti incelemeler sırasındaki masrafları için belli bir miktarda harcı-rah alıyorlardı. Nafia18 Nezaretine temizlenmesi üç seneden daha uzun sürecek bataklıklar hakkında da bilgi verilmesi gerekiyordu. Büyük masraflar yapılarak temizlenen bataklıklar sü-rekli ve iyi bir şekilde muhafaza edilerek bakımları yapılmazsa kısa süre içinde eski hallerine geri dönebilirlerdi. Bu konuda yapılan masrafların heba olmasına engel olabilmek için Nafia Nezaretinin onayı alınarak kontrolleri yapılmıştır19.

İzmit’te Bataklıkların Kurutulmasına Karar Verilmesi

Osmanlı Devleti’nde sermaye yetersizliği ve teknik bilgi eksikliği nedeniyle pek çok yatırım, yabancılara imtiyaz vermek suretiyle gerçekleştirilmiştir. Bataklıkların kurutulabilmesi için ka-nallar açılarak setlerin inşa edilmesi hem oldukça masraflı oluyor, hem de konu hakkında fen sahibi şahıslara ihtiyaç duyuluyordu. Bu nedenle, bataklıkların kurutulması ve kıyıların kullanı-ma açılabilmesi için bazı şartlara bağlı olarak yerli ve yabancı kişi ya da şirketlere projeler ha-zırlatarak uygun görülenler için imtiyazlar verilmiştir20. Bu projelerden biri de İzmit civarında tuzlalar ve bataklıkların temizlenmesi konusundadır. İzmit’teki bataklıklar, bir veya birkaç şa-hıs tarafından Arazi Kanunu hükmünce kurutularak ziraat için uygun bir hale getirebilirlerse bu arazinin bir kısmı bir miktar ücret karşılığında kendilerine verilecekti. Böylece, İzmit çevre-sindeki bataklıkların hızlı bir şekilde kurutulabileceği düşünülmüştür. Ermeni Viçin Acemyan Efendinin İzmit’teki bataklıkların kurutulmasına dair verdiği dilekçesi üzerine Nafia Nezareti tarafından bir inceleme başlatılmıştır21. Yapılan incelemelere göre bir şirketin açılmasından sonra nazırla devlet tebaasından uygun görülenler arasında bir anlaşma yapılabilirdi. Kanallar boyunca fabrikalar tesis edilmesine de izin veriliyordu. İzmit Körfezinde kurutulacak bataklık alanlarla ilgili haritalar hazırlanarak çalışmalara başlanmıştır. Bu haritalara göre iki bin sekiz yüz dönüm arazi içindeki yedi yüz seksen dönüm bataklığın kurutulmasına çalışılacaktı. Nezaret, tarafından yapılan incelemelerden sonra bataklığın temizlenmesi işi ihale yoluyla Acemyan Efendiye verilmiştir. Komisyon tarafından ihale ile ilgili mukavelenâme, şartname ve layihalar aslına zarar verilmeden bazı düzenlemelere ve değişikliklere tabi tutularak bataklık bölgenin haritasıyla birlikte Nafia Nezaretine sunulmuştur. Nafia Nezaretinin 18 Ağustos 1883 tarihli tezkeresiyle komisyon tarafından kararname hazırlandıktan sonra mukavelenâmenin madde-leri, şartları ve kararlarına uygun görüşmeler yapılmıştır.

16 BOA, DH.İD, 44/1-4-2-1.17 BOA, Y.A.RES, 113/31-2-4.18 Tanzimat’tan önceki dönemlerde ülkenin imar faaliyetleri genellikle merkezi olmayan bir sistemle idare edilmiştir.

Ancak, Tanzimat Fermanı ile bu gibi işler merkezi bir konum almaya ve merkezden planlanmaya başlanmıştır. Nafi’a Nezaretinin en genel anlamda görevleri; ülkede tarım, sanayi ve sanatın geliştirilmesi, yeni fabrikaların kurulması, eşya ve emti’anın çoğaltılması çarelerinin aranması ve bunlar için gerekli ortamın hazırlanmasıydı. Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, İstanbul 1993, s. 140.

19 BOA, Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği (DH.HMŞ), 14/75-1-1.20 Ebul Faruk Önal-Osman Doğan, Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi 1848, İstanbul 2011.21 BOA, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (A.MKT.MHM), 493/1-1-1.

Derya GEÇİLİ

614

İzmit körfezindeki temizlik çalışmaları için mutlaka İzmit Tersanesi ile de görüşülmesi gerekiyordu. Bataklıkların kurutulması sırasında lazım olan kereste kurallara uygun olarak İz-mit civarındaki ormanlardan kesilerek elde edilecekti. İzmit’e on sekiz saat mesafede bulunan Hendek kasabasındaki Hazar Fabrikası vasıtasıyla kesilen keresteler Sakarya nehrinin diğer tarafındaki ormanlardan tedarik edilebilirdi. Ayrıca, Tophane-i Âmire’nin ormanlarından da kereste alınabilmesine izin verilmiştir. Mukavelenâmede bu durumun Tophane-i Âmire’ye bir mahzuru olmadığına özellikle işaret edilmiştir. Vergi emanetinin cevap yazısında; Arazi Ka-nunnamesiyle Tapu Nizamnamesine göre ihale edilecek arazinin yeri ve sınırlarıyla dönüm miktarının belirtilmesi gerekiyordu. Ancak, devlete ait olan arazinin hududu ve mevkiinin şim-diden yazılmasının uygun olmayacağından, bataklığın kurutulmasından sonra ölçümlerinin ya-pılmasına karar verilmiştir. Bu ölçümlerin ve sınırların belirlenmesi sırasında bütün masrafların müteahhide ait olacağı mukavelenâmeye eklenmiştir22.

Körfezde temizlenecek mahaller dâhilinde bulunan arazilerde hakkı olduğunu iddia edenler-le ilgili bir inceleme yapılmalıydı23. Mahalli hükümet, tarlalarla ilgili ilanın yayınlanmasından sonra üç ay zarfında tarla sahipleri olduğunu iddia edenlerin kanunen bunu ispat etmelerini zorunlu tutmuştur. Bu süre içinde hukuki olarak bunu ispat edemeyenlerin talepleri geçersiz kabul ediliyordu. Bazı arazi sahiplerinin gerek askeri nedenlerden dolayı gerekse kayıp olduk-larından ikametgâhları bilinmiyordu Bu tapu sahiplerinin arazilerdeki hakları başka hükümler ile muhafaza edilmiştir. Arazilerini bağlarını terk edenler terk ettikleri tarihten on seneye kadar doğrudan hakka sahip olabilirlerdi. Ancak, on seneden sonra hak talep edenlerle ilgili bazı sınırlandırmalar getirilmiştir. On sekizinci maddeye göre; devamlı surette su altında ka-lıp temizlenecek arazi yanında tarlaları olduğunu ispat edenlere bataklığın kurutulmasından sonra hükümet tarafından tayin edilecek miktarda bir nakdi bedel veya bataklıktan kurtarılan araziden verilecekti. Bazı tarlalar bataklıkların kurutulması sırasında kısa bir süre su altında kalabilirdi. Bölgenin tamamen temizlenebilmesi ve iyi bir hale gelebilmesi için bu durum zo-runluydu. Sürekli ve geçici olarak su altında bulunan araziler hakkında uygulanacak kuralların birbirine denk derecede yapılmasının doğru olmadığı düşünülmüştür. Bu nedenle zorunlu ola-rak tamamen sular altında kalacak arazi sahiplerine biraz öncelik tanınmıştır24.

Bataklıkların Kurutulmasından Sonra İzmit Körfezine Rıhtım İnşasına Karar Verilmesi

Osmanlı Devletinde sıhhi ve askeri nedenlerle bataklıklar kurutularak kullanılabilir hale ge-tirilebiliyordu25. Ancak, bazı şirketler demiryolları güzergâhında yahut rıhtım ve liman inşa olunan mevkilerde çok fazla araziyi haksız yere istimlak da edilebiliyordu26. Buna engel olabil-mek amacıyla rıhtım inşası için taliplere ruhsat verilmeden önce incelemeler yapılmaya baş-lanmıştır27. 1861 tarihinde İzmit’te Nikolaki adında bir gayrı müslim rıhtım inşası için talepte bulunmuştur. Ruhsat verilebilmesi için İzmit kaymakamı Kamil Paşa ile görüşerek tersaneye bir mahzuru olmadığını beyan etmiştir. İzmit sahilinin bir haritası hazırlanarak bir rıhtım inşası-na lüzum olup olmadığı, kaç kuruş masraf olacağı, rıhtımın kimin üzerinde kalacağı ve yanaşan

22 Düstûr 5, Birinci Tertib, “İzmit Kasabasında Kilis Bataklıklarının Tathîri İmtiyâz Mukâvele ve Şartnâmesi”, s. 13, 14 Rebîy’ül evvel 1301-26 Receb 1305, Ankara Başvekâlet Matbaası 1937.

23 BOA, DH.İD, 44/1-4-4-1.24 BOA, I.MMS, 78/3409-1-1.25 BOA, Y.EE, 52/106-1-1, 8 Teşrîn-i sâni 1302.26 BOA, DH.İD, 44/1-4-10-2.27 BOA, DH.MKT, 2545/67-1-1.

615

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

kayıklardan vergi alınıp alınmayacağı ile ilgili bir inceleme yapılmıştır28. İzmit Körfezindeki bataklıkların kurutulması için çalışmaların başlamasıyla bir rıhtım inşası yeniden dile getirilmiş-tir. İzmit Körfezinde bulunan rıhtım yolcu ve eşyaların gemilere yüklenmesi ya da indirilmesi için yeterli değildi. Bataklıkların kurutulmasından sonra İzmit’e uygun bir rıhtım inşa edilebi-lirdi. Ancak, rıhtım inşası için İzmit Tersanesine bir sakıncası olup olmadığının araştırılması gerekiyordu. Bahriye Nezaretinden alınan cevapta; tersanenin sahile rıhtım inşasına ihtiyacı olmasa da ileride demiryolu hatlarının büyümesi halinde memleket için faydalı olabileceğine işaret edilmiştir. Ayrıca, tüccarların mallarını rahat bir şekilde nakledebilmesi için de rıhtıma ihtiyaç vardı. İzmit Tersanesinden gönderilen haritada işaretle gösterilen rıhtımın tersane için herhangi bir mahzuru olmadığı beyan edilmiştir. Bu konuda bir mebus tayin edildikten sonra Viçin Acemyan Efendi ile görüşülerek rıhtım inşasına başlanabilirdi29. İzmit’te rıhtım inşası için gerekli ücretin miktarı hakkında meclis tarafından bir inceleme yapılarak bir mazbata hazırlanmıştır30. Bu rıhtımın inşası için yapılacak masrafla ilgili Maliye Nezaretine de bilgi ve-rilmiştir31. (1883)

Acemyan Efendi ile Yapılan Mukavelenâme

Bataklıklardan temizlenen arazinin Acemyan Efendiye ait olacak bölümü kurutma çalışma-larının sonunda ölçülerek belirlenecekti. Bu arazinin ölçüm ve sınırlarının belirlenmesine dair ücretler kendisine ait oluyordu. Geçici olarak bataklık hale gelen arazinin değiştirilmesi konusunda ise müzakereler yapılarak karar verilebilirdi. Çünkü arazide sahibi olanlar için belirlenen masraf, arazi kıymetinin yarısı derecesindeydi. Bu arazilerin yarısının, devlete ait arazilerin ise tamamının müteahhide terk edilmesinin uygun olacağı düşünülmüştür. Ba-taklıkta arazi sahibi olanların ödemeleri gereken masraf, arazi kıymetinin dörtte birinden fazla olmamalıydı32. Bu gibi araziler yanındaki devlet arazileri dörtte bir hisse itibar edilerek yalnız üç hissesi müteahhide bırakılırdı. Arazinin diğer hisseleri devlet malı olarak kalmıştı. Ancak, ileride hükümet tarafından satılacak olurlarsa müteahhit diğer talipler karşısında daha üstün bir hakka sahip oluyordu. Bataklıktan kurtarılan araziler hakkında bir harita hazırlanarak hem mahalli hükümete hem de bölge ahalisine bunun doğruluğu mutlaka ispat ettirilmeliydi. Müteahhit, devlet arazisi olan bataklıklarda imtiyaz sahibi oluyordu. Bataklık olduğu iddia edilen tarla ile arsa sahipleri bataklığın sadece geçici bir süre mevsim müna-sebetiyle su birikmesinden dolayı meydana geldiğini iddia ederek müteahhitte itiraz etme hakkına sahiptiler33.

Masrafların karşılanmasından sonra arazi eskiden olduğu gibi devlet malı olarak kalıyordu. Bu konuda Acemyan Efendinin de muvafakati alınarak mukavelenâme hazırlanmıştır. Bu muka-velenâme layihası görüşmelere göre değiştirilerek daha uygun hale getirilebilirdi. Bataklığın temizlenmesi sırasında İzmit’ten temin edilen kereste gibi malzemeler nizama uygun olarak açıklamalı bir şekilde kayıt edilmeliydi. Şartname, harita ve diğer evraklarla masraflar incele-nerek memlekete, ahaliye ve sağlık şartlarına uygun görülürlerse hızlı bir şekilde uygulamaya geçirilebilirlerdi34. (13 Mart 1884)

28 DMA, Envanteri (ENV), 1873-15, 1277[1860].29 BOA, I.MMS, 78/3409-1-1.30 BOA, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES), 59/39-1-1, 30 Zilhicce, 1309[16 Temmuz 1892].31 BOA, Y.A.RES, 59/39-2-1.32 BOA, I.MMS, 78/3409-2-1.33 DMA, ŞUB, (Şurayı Bahriye), 200/17d.34 BOA, I.MMS, 78/3409-1-2.

Derya GEÇİLİ

616

Acemyan Efendiye ihale edilen bataklıkların temizlenmesi işi İzmit için oldukça faydalı ve uy-gun bulunduğundan heyet tarafından uygun bir mukavelenâme hazırlanmıştır35. (21 Mart 1884) Bu mukavelenâme layihasının onuncu maddesine Acemyan Efendinin bu imtiyazı sonradan ecnebi tebaaya satamayacağı şartı ilave edilmiştir36. Acemyan Efendiye İzmit bataklıklarının temizlenmesi konusunda verilen imtiyazla ilgili imzalanan mukavelenânemeye göre37;

İzmit kasabası ile demiryolu ve Çuha fabrikası arasında Kilis ırmağının iki tarafında bu-

lunan haritada kırmızı hat ile gösterilen bataklıklar temizlenerek ziraat için uygun hale

getirilmelidir. Gemilerin indirme ve yükleme yapabilmesi için İzmit kasabası önündeki deniz

sahiline beş sene içinde zorunlu olarak rıhtım inşa edilebilmesi işi de Viçin Acemyan Efen-

diye ihale edilmiştir38. Müteahhit mukavelenâmenin başlama tarihinden itibaren bir senelik

süre zarfında şartnamede beyan edildiği gibi keşiflerde bulunarak mükemmel bir harita ve

layiha düzenleyerek bunu Nafia Nezaretine takdim etmelidir. Nezaret, bu harita ve layi-

haların sunulmasından sonra incelemelerde bulunarak bazı eksiklikler ve hatalar görülürse

gerekli değişikliklerle düzeltmeler yapabilecektir. Müteahhit, bütün masraflarla hasar ve

sorunlar tarafına ait olmak üzere mukavelenâmenin başlama tarihinden itibaren iki senelik

süre içinde çalışmalara başlamayı ve belirlenen haritanın tasdik edilmesinden itibaren üç

sene içinde işi tamamlamayı taahhüt etmiştir. Bataklıkların kurutulması sırasında hem fenni

kurallara ve şartnameye bağlı kalınacak hem de harita ve layihalara uygun hareket edilecek-

tir. Ancak, bazı sebeplerle sorunlar yaşanabilir ve ara verilebilir. Böyle durumlarla karşılaşı-

lırsa durumdan Hükümet ve Nafia Nezareti haberdar edilerek işin zamanında bitirilmesine

çalışılacaktır39. Nafia Nezareti, bataklıkların kurutulması sırasında ve bitiminde müfettişler

vasıtasıyla incelemeler yaparak teftişlerde bulunabilir. Müteahhit, Nafia Nezareti tarafın-

dan kontroller ve teftişler yapılırken bataklığın kurutulmasına kadar geçerli olmak üzere

senelik altmış lira vermekle mükellef tutulmuştur. Bataklıkların kurutulmasının İzmit körfe-

zine çok büyük faydaları bulunmaktadır. Bu nedenle arazide tarlası olanlarla anlaşmazlıklar

yaşanırsa istimlak kanununa göre hareket edilecektir. Bataklıkların kurutulması sırasında

kullanılması gereken yerler ise mahalli hükümet ve müteahhit tarafından sahiplerine tazmi-

nat verilmek şartıyla geçici olarak kullanılabilecektir. Bu arazi dahilinde Ârazi-i Emiriyye40

olursa bu arazinin su altında kalacak kısmı için müteahhit hiçbir ücret ödemeyecektir. Ge-

çici bir süre su altında kalacak arazide parasız olarak aynı şekilde müteahhide verilecektir.

Bu arazi eskiden olduğu gibi devletin malı olarak kalacak ancak aniden satılacak olursa

müteahhidin hakkı korunacaktır. Bataklıkların kurutulması sırasında kullanılacak tarlaların

sahiplerine de bazı kolaylıklar sağlanacaktır.

Bataklıkların temizlenmesi için hem Osmanlı Devletinden hem de yabancı devletlerden te-darik edilen araç ve gereçler gümrük resminden muaf tutulacaktır. Bataklıkların kurutulma-sı sırasında müteahhit mukavelenâme ile şartname resminden de muaf olacak sermayesi ve gelirleri üzerinden vergi alınmayacaktır. Müteahhit imalatın inşası ve tamiri için kullanılacak keresteleri kurallara uygun olarak İzmit ormanlarından tedarik edebilir. Ormanların muhafa-zasından sorumlu olan kereste idaresi, ağaçların kesilmesi sırasında çevredeki ahali şikâyetçi

35 BOA, I.MMS, 78/3409-1-3.36 BOA, I.MMS, 78/3409-5-1.37 BOA, I.MMS, 78/3409-3-1.38 BOA, I.MMS, 78/3409-5-2.39 BOA, DH.İD, 44/1-4-5-2.40 Arazi-i Emiriyye: Memleketteki arazilerin büyük bir kısmı bu topraklardır. Bu topraklar devlete ait topraklardır

617

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

olursa ağaçların kesimine itiraz etme hakkına sahiptir. Böyle bir durumda müteahhittin taz-minat talebinde bulunma hakkı da olmayacaktır. Müteahhit, bataklığın temizlendiğini bil-dirdikten sonra Nafia Nezaretinden bir fenni komisyon tarafından incelemeler yapılmalıdır. Muayene sonucunda bataklığın kurutulduğu geçici olarak kabul edilecektir. Bir sene sonra tekrar fenni komisyon bölgede incelemeler yapacak ve bu incelemeler sırasında şartname ve kurallara uygun bir şekilde bataklığın kurutulduğuna karar verilirse uygun bir rapor hazırlanarak Nafia Nezaretine sunulacaktır. Müteahhit, bataklığın kurutulması ile ilgili masraflar kendisine ait olduğu için daima dikkatli olmalı ve araziyi iyi bir şekilde muhafaza etmelidir. Aksi halde şartnamenin on üçüncü maddesine göre hareket edilecektir. Müteahhit üstüne aldığı işlerin yapılması sırasında eğer isterse bölge halkından ve Osmanlı tebaasından icap edenlerle ortak-lık yapabilecektir. Ayrıca, bu imtiyazı ecnebi tebaayla da yapma hakkına sahiptir. Müteahhit üstüne aldığı işlerin kendisine tebliğ edilmesinden itibaren bir aylık süre zarfında Osmanlı Bankasıyla veya hisse senedi olarak yüz elli lira kefalet akçesi verecektir. Bu hisse senetlerinin verildiği fiyata uygun olduğu ve noksanının bulunmadığını bankaya taahhüt ettirilmelidir41.

Taşcıyan Serkez Efendi ile Mukavelenâme Yapılması

İzmit körfezinde bulunan bataklıkların temizlenmesi imtiyazını alan Viçin Acemyan Efen-di’nin bir ay içinde Osmanlı Bankasına teminat akçesini ödemesi zorunlu tutulmuştur. An-cak, yüz elli liralık ücreti yatıramamasından dolayı mukavelenâmenin on birinci maddesine göre imtiyaz fes edilmiştir42. Devlet tebaasından Taşcıyan Serkez Efendi, Nafia Nezaretine bir arzuhal göndererek bataklıkların temizlenmesi imtiyazına talepte bulunmuştur. İzmit bataklığının temizlenmesi işi mukavelenâmenin on beşinci maddesine göre43 bir şirkete ve-rilebilirdi44. Bu nedenle Taşcıyan Serkez Efendi, mukavelenâme ve şartnameye göre bir Os-manlı şirketi teşkil etmek üzere kendisine izin verilirse teminat akçesini derhal ödeyeceğini de beyan etmiştir. (29 Mayıs 1886)

Osmanlı Devletinde sermaye elde edebilmek için etkileyici ve önemli şirketler kurulmuştur. Bu şirketlere bazı imtiyazlar verildiği mukavelenâmelerde belirtiliyordu. Hatta Adana, Konya gibi mahallerde bataklıkların temizlenmesi için şirket sahiplerine imtiyazlar verilmiştir. İzmit bataklıklarının kurutulması hakkındaki imtiyazında bir şirkete verilmemesi bunun gibi misal-lere muhalif bir durumdu. Taşcıyan Serkez Efendinin bir Osmanlı şirketi teşkili hakkında izin talebine dair olan dilekçesi bu karara aykırı olsa da bu konuda esas ve emsallerine tamamen uygun bir kararın verilmesi gerekirdi45. Bataklıklar doldurulduktan sonra iş sırasında kullanılan tarlalar şirket üzerinde kalamazdı46. Bu arazilerle ilgili durumdan Nafia Nezareti haberdar edi-lecekti. Bataklığın ilk temizlenme işi devlet tebaasından Acemyan Efendiye verildiği için bu işin tamamen şirkete bırakılması da uygun değildi. Sadece, dolaylı yollardan bu iş için bir şirket görevlendirilebilirdi. Şirket teşkil edilebilmesi hakkındaki teklif üzerine bu konu görüşülmüş ve imtiyazın mukavelenâmeyle şartnameye uygun bir şekilde Taşcıyan Serkez Efendiye veril-mesine karar verilmiştir47. (20 Kasım 1886)

41 Düstûr 5, Birinci Tertib, “İzmit Kasabasında Kilis Bataklıkları…, s.5.42 BOA, (Sadaret Mektubi Mühimme), A.MKT.MHM, 493/1-1-1.43 BOA, A.MKT.MHM, 493/1-2-1.44 BOA, ŞD, 507-19-5.45 BOA, I.MMS, 78/3409-5-3.46 BOA, A.MKT.MHM, 493/1-1-2.47 BOA, ŞD, 507/19-3.

Derya GEÇİLİ

618

Sazlıgöl ve Gölköprü Bataklıklarının Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

10 Kasım 1886 tarihinde İzmit sancağı dâhilinde ve Kandıra kazası civarında Sazlıgöl ve Göl-köprü bataklıklarının temizlenmesi48 ve ıslah edilmesine karar verilmiştir. İzmit bataklıklarının temizlenmesi için nezaret tarafından hazırlanan evrakın daireye havale edildiği49 ve bu batak-lıkların dikkatli bir şekilde kurutulmasıyla körfezin zararlı durumuna son verilebileceği belir-tilmiştir. Bunun temin edilebilmesi hakkında İzmit mutasarrıflığından gönderilen resmi yazı, evraklarla birleştirilerek taraflara takdim edilmiştir50. Sahipsiz olan arazi ve bataklıklarla ilgili herhangi bir sorun yoktu. Ancak, bunların çevresinde veya içinde yılın bazı mevsimlerinde ziraata uygun ve kanunen tasarruf sahiplerine ait yerler bulunması da muhtemeldi. Araziler, bataklıklardan dolayı sahipleri tarafından işletilememiş olabilirdi. Ancak, kurutma çalışmala-rının yapılması ile de hak iddia edebilirlerdi. Ayrıca, göl ve bataklık gibi mahallerde yapılan incelemelere göre bu tür topraklar oldukça verimliydi. Bu tür zorluklara meydan verilmeyerek ortadan kaldırılabilmeleri için bazı kararlar alınmıştır. Bir mühendis gönderilerek keşif ve ince-lemelerde bulunulmuş, harita ve raporlar hazırlanarak çalışmalara başlanmıştır. Bir defterhane hali memuru ihtiyaç görülürse defterhane kati memuruyla vakıf muhasebecisi ve idare meclisi azasından bir komisyon teşkil edilmiştir. Komisyon incelemelerinin sonunda, İzmit bataklıkla-rın üç seneden daha kısa bir süre içinde kurutulmasının mümkün olduğuna karar vermiştir51.

İzmit’te Sazlıgöl ve Gölköprü bataklıklarının kurutulması için yapılan diğer bir çalışma 23 Haziran 1895 tarihindedir. Sazlıgöl ve Gölköprü bataklıklarının kurutulabilmesi için Emekli piyade mir liva Mahmud Paşa ile meclisin eski maarif azalarından Ali Selahaddin ve Şişli’de oturan İzmitli İsmail Beyzade Ahmet Mufid ve Divanı harp daimi azasından Binbaşı Osman Sabri Beyler tarafından ruhsat verilmesi talep edilmiştir. Bunun üzerine şura-yı devlete havale edilen tezkere Nafia ve Maliye dairesinde görüşülerek bazı şartlar belirlenmiştir52. Bataklıkla-rın temizlenmesi sırasında kabul edilmiş olan imtiyaz veya ruhsatlara bağlı hareket edilmeliydi. Bataklık hududu sabit işaretlerle belirtilmeli ve mükemmel bir harita hazırlanarak sazlık arazi-nin bulunduğu yerde ayrı bir şekilde gösterilmeliydi. Bataklık halinde bulunan yerlerle ziraata uygun olan tarlaları birbirinden ayırt edebilmek için haritada farklı renkler kullanılmalıydı. Bölge ile ilgili haritalar hazırlandıktan sonra bataklıkların temizlenmesine dair şartname veya ruhsatname tanzim edilerek, taliplerden teminat akçesi alınarak çalışmalara başlanmıştır53.

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması için Yapılan Diğer Çalışmalar

18 Ekim 1884 tarihli ve 164 numaralı emirnamede Nafia Nezareti tarafından İzmit bataklıkla-rını incelemek üzere mühendis Mösyö Nemulmanın yola çıktığı ve kendisine bazı kolaylıklar sağlanması talep edilmiştir54. Mösyö Nemulmanın gelmesinden sonra refakatine tayin olunan bir memur ve mühendis Sami Efendi ile birlikte bataklıkların keşif ve muayenesi yapılmıştır. Bu incelemelere göre; İzmit Körfezi ile Sapanca gölü arasında bulunan bazı göller, değirmen ocakları ve tuzla çukurlarıyla, ırmaklar ve Kumla Çiftliği bataklığı toprak ile doldurulmalıydı.

48 BOA, ŞD, 507/19-9.49 BOA, ŞD, 507/19-8.50 BOA, ŞD, 507/19-4.51 BOA, DH.İD, 44/1-4-3-152 BOA, Y.A.RES, 113/31-2-4.53 BOA, ŞD, 508-10-1.54 BOA, Şura-yı Devlet (ŞD), No: 507/19-1.

619

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

Bataklıkların temizlenmesi için yapılan müzakerelerde körfezdeki kötü havanın değiştirilmesi ve ıslah edilmesinin devlet için uygun olacağının doğruluğu komisyon tarafından kabul edil-miştir. Nafia Meclisinin incelemeleri sonunda bu ameliyatın oldukça zor ve meşakkatli olduğu düşünülmüştür55.

İzmit Körfezinde 1889 yılında kurutulsa da yağmurlar ve akarsuların taşması gibi nedenlerle bölgede yeniden bataklıklar oluşmuştu. Bu bataklıkların temizlenmesi için J. L. Sabuncu’ya imtiyaz verilmiştir. Sabuncu’ya verilen imtiyazda; 39.675 dönümlük arazi kanalize edilecekti. Denizden kazanılacak topraklar (ortalama 3.985 dönümdür) ve kanalize edilmekten kazanıla-cak topraklarında ¾ (ki bu da ortalama 26.775 dönümdür) kendisine hibe edilecekti. Toprağı işlemek satmak üzerinde bürolar, oturulacak evler veya çeşitli fabrikalar kurmak hakkı da Sabuncu’ya ait olacaktı. Rıhtım iskele, yolcu salonları antrepolar inşa etmek, yolcu ve ge-milerden vergi almak hakkı da Sabuncu’ya aitti. Kurutulmuş arazinin sahipleri %1 vergi ve-receklerdi. Bu bataklıkların bir ucunda mülkiyeti devlete ait bir Çuha Fabrikası vardı, burası her ne kadar bataklıkların sınırı içine giriyorsa da mülkiyeti hükümete ait kalıyordu. İzmit körfezinde kurutulacak arazi ikiye ayrılmıştır. Birincisi deniz seviyesinin altında olup 4.000 dönüm kadardı, bu kısım denizden bir bent yapılmak suretiyle kurutulacaktı. Diğer kısım-da kısmen bataklık kısmen kuru olmak üzere 36.000 dönümdü. Bu bataklıkların kurutulması için 400.000 sterline ihtiyaç olduğu hesap edilmiştir. Toprağın doldurulması ve bent (barajat) yapılması için 250.000 sterline ihtiyaç olmuştur. İmtiyaz için istenen para ise kısmen hisse kısmen nakit olmak üzere 60.000 sterlindi. Bataklıkların kurutulması ile kazanılacak 36.000 dönümlük toprağın her metre karesi yarım franktan olmak üzere 510.000 sterlin değerindey-di. Denizden kazanılacak arazinin de her metre karesi 3 franktan 480.000 sterlin kıymetinde olacaktı56. (1889)

Resim 2 İzmit Körfezi57 (İzmit Bataklıklara dair olup mukavelenâme layihasında merbût olan haritadan fi 24 Teşrîn-i sâni 1299 [6 Aralık 1883]

55 BOA, ŞD, No: 507/19-2.56 Öztüre, Avni, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul, 1981, s. 144.57 BOA, I.MMS, 78/3409-1, 78/3409-2, 78/3409-3.

Derya GEÇİLİ

620

İzmit sancağı dâhilinde Çatalköprü, Hendek bataklığı ziraata gayet uygundu ve bu mevki hiç kimseye ait değildi. Bataklık iki sene içinde kurutularak imara açık hale getirilirse devlete büyük menfaatler sağlayabilirdi. İzmit çevresindeki bataklıklar yüzünden halk oldukça zarar görüyordu. Bu bataklıların kurutulması, Hendek’te bulunan tophane fabrikasındaki askerlerin erzak nakliyatının yapılabilmesi ve sağlıklarının kontrol altına alınabilmesi için de büyük bir öneme sahipti58.

Bazı çayların fazlalaşmasıyla arazilere zarar vermesinin çaylar üzerindeki değirmenlerden ile-ri geldiği ve bu durumun düzeltilebileceğinin bildirilmesi ile ilgili Nafia Nezaretine tezkere gönderilmiştir59. Suların taşmasına ve etrafa hasar vermesine sebep olan setlere karşı alınacak tedbirler hakkında Maliye, Nafia ve Maarif Dairesinden tanzim kılınan mazbata sureti gönde-rilmiştir60. Değirmen sahiplerinin fenni tedbirler alarak nehir sularının yüksekliklerinin kaldı-rılmasının men edilebilmesi için Vilayet Nizamnamesine göre hareket edilebilirdi. Bu konuda idari bir muamele yapılmasının uygun olmayacağı düşünülmüştür. Bir mahkemeden karar alı-narak hukuki bir muamele yapılmasının doğru olduğuna karar verilmiş böylece, setlerin bazı tedbirler dairesinde inşa edilmesi zorunlu tutulmuştur61.

İzmit Körfezine Okaliptüs Ağacı Dikilmesine Karar Verilmesi

İzmit’te bataklıkların kurutulması ile ilgili incelemeler yapmak üzere Avusturyalı Mühendis Bernoni görevlendirilmiştir62. İzmit kooperatif şirketinden Hüseyin Paşa ve Rauf Bey tarafın-dan Mühendis Bernoni’nin 24 saat İzmit’te kalmasına müsaade edilmiştir63. Mühendis Berno-ni’nin yaptığı incelemelerde, İzmit’te bataklıkların kurutulmasından sonra arazilerin ağaçlan-dırılması gerektiğinin önemine dikkat çekmiştir64. İzmit, Adapazarı ve çevresinde bataklıklar olması sağlığı oldukça kötü etkileyerek bulaşıcı hastalıklara neden olabiliyordu. Böylece, İzmit ve çevresinde yayılmaya başlayan salgın hastalıklar hakkında inceleme yapmak üzere bir sağlık heyeti oluşturulmuştur. Sağlık heyetinin incelemeleri sonucunda İzmit ve çevresindeki halkın sağlık durumu ile ilgili bir rapor hazırlanmıştır. Bu raporda; İzmit ve çevresinde yayılmaya baş-layan hastalığın sıtma ve zatürre olduğu ifade edilmiştir65. Salgın hastalıklara engel olabilmek amacıyla, fenni usul çerçevesinde kanallar açılarak bataklıklar kurutulmaya çalışılmalıydı66. Bataklıkların kurutulmasından sonra da kontrol altında tutabilmek amacıyla bölgenin ağaç-landırılması yoluna gidilecekti67. İzmit körfezinde okaliptüs ağacının dikilmesinin bataklıkların tekrar oluşmasına engel olabileceği düşünülmüştür. Çünkü okaliptüs, uzun boylu ve bünye-sinde 200 ile 1000 litre su bulundurabilen bir ağaçtı. Topraktaki suyu alıp havaya vermesinden dolayı bataklık alanların kurutulması için kullanılabilirdi. Böylelikle sıtma hastalığının yayıl-masında önemli rol oynayan sivrisineğin nesli kurutulacaktı. Okaliptüs ağaçlarının İzmit ve çevresinde bataklıkların kurutulmasından sonra çevre için de faydalı olabileceği düşünülerek Ticaret, Nafia ve Umur-ı Tıbbiye-i Mülkiye Nezaretine durum bildirilerek temin edilmeye çalışılmıştır68. (4 Nisan 1909)

58 BOA, Y.PRK.BŞK, 41/45-1-1.59 BOA, ŞD, 507-19-6.60 BOA, DH.MUİ, 159/95-1-1.61 BOA, (Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye Hapishaneler Müdiriyeti Müteferrik), DH.MB.HPS.M, 5/43-1-1.62 BOA, Y.A.RES, 113/31-1-1.63 BOA, Y.A.RES, 113/31-2-1.64 BOA, Y.A.RES, 113/31-1-2.65 BOA, DH.MKT, 2801/55-2-1.66 BOA, DH.MKT, 2801/55-1-2.67 BOA, DH.İD, 44/1-4-4-2.68 BOA, DH.MKT, 2801/55-1-1, 13 Rebiyül evvel 1327[4 Nisan 1909].

621

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

Sonuç

İnsan ve doğa birbirinden büsbütün kopuk varlıklar olarak kabul edilemez. Doğanın yaşa-

mış olduğu sorunlar insan hayatında yıkımlara yol açabilir. Bu yıkımın farkına varılması ile

bazı çevrecilik çalışmaları başlatılmıştır. Bataklıkların kurutulması hem sağlık açısından hem

de kıyı sahilinin iskâna açılabilmesi açısından önemlidir. Belirlenen sahaların kısa ve uzun dö-

nemde işletilerek canlandırılması ikinci bir işlev olarak karşımıza çıkmaktadır. Liman, göl veya

akarsular havalisindeki bataklık sahalar da bu konuda göze çarpan önemli noktalardandır.

Osmanlı Devletinde ülke genelinde atıl durumda olan verimli arazilerin tespiti noktasında bir

çalışma başlatılmıştır. Daha önceleri sıhhi ve askeri nedenlerle bataklık sahaların kurutulması

olaylarına rastlanılmaktaydı. Fakat 19. yüzyılda yukarıda izah ettiğimiz nedenlerden dolayı

çeşitlenerek artmıştır. Birçok göl veya bataklık sahanın ıslahı maksadıyla projeler yapılmaya

başlanmıştır. İzmit Körfezinde denizin çekilmesi veya ilerlemesi delta oluşumu gibi coğrafi

olaylarla, kara ve denizlerin kapladığı alanı sürekli olarak değiştirmiştir. Bunun sonucunda

Körfezde bataklıklar meydana gelmiştir. Bataklıklar, hem sağlık açısından hem de kıyı

sahillerinin kullanılabilirliğine engel teşkil ediyordu. Bataklıklar yüzünden İzmit’te bazı mahal-

lerde sıtma hastalığı çok yaygın bir şekilde görülmüştür. Bataklık arazinin büyük bir bölümü

su tabakasıyla kaplıydı. Ayrıca, içerisinde çeşitli türde ağaçlardan oluşan orman ve sazlıklar

bulunuyordu. İzmit halkı bataklıklardan dolayı ne ormandan ne de kıyıdan faydalanamıyor-

du. Körfezdeki bataklıkların kurutulması ile bölgenin iskâna açılabileceği de düşünülmüştür.

1870’li ve 1890’lı yıllarda İzmit yöresindeki bataklıklarla yoğun bir şekilde mücadele edilmiştir.

Bataklığın kurutulma nedenleri ilk önce tarım arazileri için elverişli alan meydana getirmek

daha sonra ormandan ve göldeki balıklardan istifade etmek, bataklığın yazın ve kışın ortaya

çıkardığı olumsuz koşullardan kurtulmaktı. İzmit kasabası ile demiryolu ve Çuha fabrikası

arasında Kilis ırmağının iki tarafında bataklıkların öncelikli olarak ziraat için uygun hale ge-

tirilmesi amaçlanmıştır. Bataklığın çevresinde kil gibi su geçirmez katmanlar bulunduğu için

sıtma kaynağı olsa da aynı zamanda kaynak suları biriktirdiği için kazanılacak tarımsal bir

araziydi. Bu bataklıklar ve neden oldukları sorunlar meclis tarafından sıkı bir incelemeye tabi

tutulmuştur. Bataklıkların kurutulması sırasında verilen ruhsatnameler için de arazi hakkında

tam bir araştırma yapılmıştır. Bataklığın temizlenmesi için bir mühendis tarafından keşifler ve

incelemeler yapılarak haritalarla raporlar hazırlanmıştır. İzmit bataklıkları bir imtiyaz şeklinde

şirketlere bağlı olarak 1889 yılında kurutulmuş olsalar da Sakarya ve diğer akarsuların taşma-

sıyla bataklıklar yeniden oluşmaya başlamıştır.

Bataklıklar, İzmit’te yapılması düşünülen birçok projeye engel teşkil etmiştir. Örneğin; Sa-

panca gölünde küçük tekneler kullanılmış olmasına rağmen, İstanbul boğazına doğru deniz

ulaşımından kaçınılmıştır. Karadeniz ve Marmara denizi arasındaki ulaşımı kısaltmak ve kolay-

laştırmak için birçok kez projeler yapılsa da devam edilememiştir. Bu çalışmaların terk edilme

nedeni olarak da yeni kurutulmuş ve temizlenmiş İzmit bataklıkları öne sürülmüştür. Türkiye

Cumhuriyeti’nin kurulmasından sonra İzmit bataklıklarının kurutulması için çalışmalara de-

vam edilmiştir. Vali Eşref Sayıt döneminde (1933) alınan ekskavatör (toprak işlerinde kulla-

nılan iş makinesi) ile bataklıkların büyük bir bölümü kurutulabilmiştir. Ancak, sanayi bölgesi

olması nedeniyle bataklıklar şehirde etkisini göstermeye devam etmiştir.

Derya GEÇİLİ

622

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA),A.MKT.MHM, 493/1-1-1, 493/1-1-2, 493/1-2-1, 493/1-2-2.

I.MMS, 78/3409-1-1, 78/3409-1-2, 78/3409-1-3, 78/3409-2-1, 78/3409-2-2, 78/3409-2-3, 78/3409-3-1, 78/3409-3-2, 78/3409-4-1, 78/3409-4-2.

DH.HMŞ, 14/75-1-1, 14/75-1-2.

DH.HMŞ, 19/48-1-1.

DH.İD, 44/1-4-1-1, 44/1-4-1-2, 44/1-4-2-1, 44/1-4-2-2, 44/1-4-3-1, 44/1-4-3-2, 44/1-4-4-1, 44/1-4-4-2, 44/1-4-5-1, 44/1-4-5-2, 44/1-4-6-1, 44/1-4-6-2, 44/1-4-7-1, 44/1-4-7-2, 44/1-4-8-1, 44/1-4-8-2, 44/1-4-9-1, 44/1-4-9-2, 44/1-4-10-1, 44/1-4-10-2.

DH.MB.HPS.M, 5/43-1-1.

DH.MKT, 2545/67-1-1, 2801/55-1-1, 2801/55-1-2, 2801/55-2-1, 2801/55-2-2.

DH.MUİ, 159/95-1-1.

HRT.h, 584/1.

ŞD, 507/19-1, 507/19-2, 507/19-3, 507/19-4, 507/19-5, 507/19-6, 507/19-7, 507/19-8, 507/19-9.

ŞD, 508/10-1, 508/10-2.

Y.A.RES, 113/31-2-1, 113/31-2-2, 113/31-2-3, 113/31-2-4, 113/31-2-5.

Y.EE, 52/106-1-1.

Y.PRK.BŞK, 41/45-1-1, 41/45-1-2.

Y.A.RES, 59/39-1-1, 59/39-1-2, 59/39-2-1.

Deniz Müzesi Arşivi (DMA)BV, 209/3999, 26/277-23.

MB, 739/406.

ŞUB, 200/17b.

Resmi YayınlarDüstûr 5, Birinci Tertib. (1937), “İzmit Kasabasında Kilis Bataklıklarının Kurutulması Mukâvele

ve Şartnâmesi”, 14 Rebîy’ül evvel 1301-26 Receb 1305, Ankara Başvekâlet Matbaası.

Türkiye Cumhuriyeti Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Etüd-Plan Başmühendis, Kocaeli-Merkez-Derbent Bataklığının Kurutulması ve Aygır Dere Islahı Hakkında, 13 Ekim 1972.

Kaynak Eserler ve AraştırmalarAlp, Ahmet, Karayolları Teknik Bülten, Gölcük/İzmit Güzergâhında (Km 31+500+37+033) Ara-

sındaki Bataklık Geçişi ile ilgili Morfolojik Bir Etüt, 1966.

Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, Eren Yayıncılık, İstan-bul, 1993.

623

İzmit’te Bataklıkların Kurutulması İçin Yapılan Çalışmalar

Ayrıbaş, Dilek; İzgi, Rüşen; Ünal, Müzeyyen; Kumral, İlker, İzmit Yöresinde Sıtma Mücadelesi, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi, Kocaeli Üniversitesi, Hacettepe Üniversitesi, Sağlık Bilimleri, Vol 1, No Suppl 1, 2015.

Fırat, Nezih, İzmit Şehri ve Eski Eserleri Rehberi, İstanbul, 1970.

Hallaçoğlu, Yusuf, XIV-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, TTK, An-kara, 1996.

Kantarcı, Doğan, Toprak İlmi, İstanbul, 2000.

Öztüre, Avni, Nicomedia Yöresindeki Yeni Bulgularla İzmit Tarihi, İstanbul, 1981.

Kaya, Şennur, Tanzimat’tan Günümüze İzmit Kenti (1839-1938), Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları 13, Kocaeli, 2009.

Kocaeli Çevre Durum Raporu, Kocaeli, 1996.

Kocaeli İli Körfez İlçesi, Hereke Mevkii, Liman Alanı Nazım İmar Planı Açıklama Raporu, 2015.

Önal, Ebul Faruk – Doğan, Osman, Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi 1848, İstanbul, 2011.

Sebilür reşad, Cilt 10, Sayfa: 130, 5 Cemâziy’el evvel 1331.

Ulugün, F. Yavuz, Seyahatnamelerde Kocaeli ve Çevresi, İzmit, 2008.

Resim 3 İzmit Bataklığının Meydana Gelişini Gösteren Morfolojik Kesit69

69 Alp, Karayolları Teknik Bülten, Gölcük/İzmit Güzergâhında…, s. 86.