bahtiyar vahapzade erdal karaman

Trk Dnyasnn Sesi: BAHTYAR VAHABZADE

1


2


Qafqaz Aratrmalar Enstits

3


Trk Dnyasnn Sesi BAHTYAR VAHABZADE BAK 2009 QAFQAZ NVERSTES QAFQAZ ARATIRMALARI ENSTTS NO: 10

REDAKTR Dr. Mehmet Rhtm Dr. Muharrem Kaplan

YAYIN EDTR Prof. Dr. mer Okumu Prof. Dr. Minehanm Tekleli

Kitapda, Bahtiyar Vahabzade ele alnmtr. Azerbaycann milli airi Vahabzadenin hayatna temas edildikten sonra eserleri deerlendirilmi, Vahabazadenin hayat boyunca savunduu, eserlerine konu edindii balklar altnda airin, Trkiye Sevdas, Azatlk, Ana dili, Karaba hakkndaki dnceleri ilenmitir. iirleri Trk dnyas, Trkiye ve dier iirlerinden semeler bal altnda incelenmitir. Dier tara an eserde, airin gazete ve dergilerde dncelerini dile getirdii makalelerden iktibaslar verilmitir.

Qafqaz niversitesi lmi urasnn karar ile yaynlanmtr.Adres: Qafqaz niversitesi, Qafqaz Aratrmalar Enstits, Bak-Sumkayt yolu 16 km Hrdalan, Az0101 Azerbaycan. Url: www.qafqaz.edu.az, www.kaen.edu.az E-pot: [email protected], Tel: +994(12)4482862/66, Faks: +994(12)4482861/67 Bak, NURLAR Nriyyat-Poliqraya rkzi, 2009, 268 ch.

ISBN: 978 9952 450 19 4

4


5


air fikirlerin rpnan seli, air hakikatin muannisidir. air tabiatn konuan dili, air cemiyetin isyan sesidir. air zamanenin, asrn vicdan, air tarihlerin erefi, an. air bu dnyaya zamann sz, air hakikatin, hakkn aynas.

6


NDEKLERTAKDM ...................................................................................9 N SZ ..................................................................................11

I. HAYATI ...............................................................................15 I.I. Hayatndan kesitler ...................................................16 I.II. Eitimi ........................................................................23 I.III. Ald grevler.........................................................25 I.IV. Ald dller ...........................................................26

II. ESERLERNDE ELE ALDII BAZI KONULAR..........27 II.I. Eserlerine genel bir bak ........................................28 II.II. Trkiye ......................................................................47 II.III. Ana dili ....................................................................59 II.IV. Azatlk......................................................................67 II.V. Karaba ve yirmi yanvar hadiseleri......................83 II.VI. Vatan ........................................................................94

III. ESERLERNDEN SEMELER.....................................103 III.I. RLER .................................................................104 III.I.I. Trkiye hakkndaki iirleri ..........................104 III.I.II. Dier iirlerinden semeler ........................111 7


III.II. Televizyon-radyo piyesleri .................................134 III.III. Hikyeleri ............................................................149 III.IV. Senaryolar ...........................................................175 III.V. Ke yazlar..........................................................188 III.VI. Hatralarndan semeler ....................................206 III.VII. Rportajlarndan semeler ..............................212

IV. VAHABZADE HAKKINDA DNCELER............241 IV.I. Trk aydnlar gzyle vahabzade .....................242 IV.II. Azerbaycan aydnlar gzyle vahabzade .......249 IV.III. Dier lke aydnlar gzyle vahabzade ........258 IV.IV. iirlerle vahabzade..............................................263

V. ARN HAYATINDA DNM NOKTALARI .........269

8


TAKDMKa as dalarnn eteklerindeki eki ehrinin temiz ruhunu, Azeri Trkesinin irin azn ilk defa onun sesinden duydum. Azerbaycana gelmeden yllar nce Baknn skntl gnlerini, Karaban faciasn televizyonda seyrederken bu rayihay, bu cazibeyi onun eserlerinde hissederdim. Bu, Bahtiyarn insann i dnyasna nfuz eden ses idi. Trkiye onun iirleriyle Azerbaycan, Azerbaycan halknn hissiyatn daha yakndan tanma frsat elde e i. Onun iirleri bir dnemde Azerbaycan ve Trkiye halk arasnda kpr oldu. Bahtiyarn iirleri insan kendine eker ve kucaklar. iirin gc onun dnce gc ile birlikte alar. Onun iiri kmil bir dncenin rndr. Onun eserlerinde, insan derinden saran, ilgi dairesine eken, tesiri altna alan bir felsefe vardr. Bu felsefe ba artan, sahte, tutarsz bir dnce yn deildir. Hayatn zorluklarndan gemeden, skntlara tahamml etmeden bu derece zengin duygu ve dnce sahibi olmak mmkn deildir: Gel ka lanet, yaza can deme Kn dertleri yaz iindedir. nite yoku var, yokuta ini. En byk ate de buz iindedir. Dizeleri onun hayat felsefesini, varlk anlayn ve idrak gcn, bir ermi edasnda bizlere akse irmektedir. 9


Ben kendisiyle ancak mrnn son dakikalarnda grebildim. Benim iin bu grme ok byk bahtiyarlk olmakla birlikte, derin bir acya mncer oldu. Kapda beklerken o, air feraseti ile ricam kabul edip Gelsin, gelsin! dedi. Ne bileydim ki bu onun dnyadaki son saatleriydi. Onun gzleri yaararak Trk dnyas ve Trkiye sevgisini anla szleri son kelimeleri imi. Erdal Karaman bu kitab airin salnda hazrlamaya balamt. Ne yazk ki o bu kitab gremedi. Eser onun vefatndan sonra yaynlansa da aslnda vaktinde yazlmtr. nk onu hatrlatan, onun hibir zaman solmayacak hatrasn taze tutan bu kitap, nmzdeki dnemde onu tekrar tanmaya, duymaya, deerlendirmeye, yanmzda hissetmeye, nihayet ilelebet sevmeye vesile olacaktr. Allah meknn cennet eylesin. Prof. Dr. Ahmet SAN Qafqaz niversitesi Rektr Bak 2009

10


N SZBir gn daha sona eriyordu. Akamst Baknn Hrdalan kasabas Ceyran Batan su ambar (baraj) kysnda yer alan Qafqaz niversitesindeki odamn penceresinden gnein batn seyrediyorum. Akamn bu vaktinde barajn sakin dalgalaryla gnein clz klar birleince doyumsuz gzellikte bir manzara ortaya kmt. Herkesin evinin yolunu tu uu bu saatlerinde koskoca bina bir anda sessizlie brnverdi. Koridordan ara sra gelen ayak seslerinden eser kalmamt. Bilgisayarn tularna dokunduumda kan sesle duvardaki saatin kard tik taklar birleince odadaki sessizlik aralanyordu. almaya younlatm anlarda okyanusun tesinden, Amerikadan, bir arkadan msnye gnderdii ileti ile birden irkiliverdim. ok uzaklardan gelen mesajdaki Banz sa olsun ibaresi bir anda beynimde imek gibi akt. kinci cmlede Bahtiyar Vahabzadenin vefat haberi yer alyordu. Bir anda, hibir ey yapmadan, gnderilen mesaja birka kez baktm. Evet, Bahtiyar Vahabzade vefat etmiti. Haberi bize ileten arkada Vahabzadenin vefatn Zaman gazetesinden renmiti. Zaman gazetesinin sayfasna baktmda son dakika haberi olarak airin vefat yer alyordu. Bu durumu Rektrmz Prof. Dr.Ahmet SAN Beye haber vermek iin telefona sarldm. Kendisine ulatmda bizden nce airin vefatndan haberdar olduunu rendim. Rektrmz, Vahabzade vefat etmeden saat nce, kendilerini ziyaret etmek istediklerini bildirmek iin evlerini aramlar. Son zamanlarda rahatszlndan dolay ziyareti kabul edemeyen aile, Rektr Beyin tale11


bini aire iletmi. Bahtiyar Vahabzade rahatsz olmasna ramen rektrmzn kendilerini aradn rendiklerinde Trkler buraya kadar gelecekler, bizi ziyaret etmek isteyecekler, onlar geri evirmek ho olmaz. der ve misarleri evine arr. Rektrmz kendilerini ziyaret e iklerinde air, oturmakta dahi glk ekmektedir. Bir tarafnda hanm dier tarafnda torunlarndan birisinin yardmyla misarlerini kabul eder. lmne saat kalmtr. Belki hi kimsenin aklna birka saat sonra Vahabzadenin vefat edecei gelmez. Bu anlarda dahi air Trk dnyasnn problemleriyle meguldr. Trk dnyasnn ne zaman skntlarndan kurtulacan, bu corafyada oynanan oyunlarn daha ne kadar sreceini sorar ve gzyalarna hkim olamaz. Vahabzade, Azerbaycann yetitirmi olduu en byk airlerden birisidir. Vahabzade ismini duyan birok Trk aydn, ilk nce, onun en mmeyyiz vasf olan airliini hakl olarak hatrlar. Oysaki Vahabzade gl bir air olmas yannda, gemi ve gelecein izdivacn akl ve tefekkr yoluyla gerekletiren bir kir adam, dnyada olup biten hadiselere bigane kalmayan, bu olaylar isabetli analiz eden hatr saylr bir entelektel, ayn zamanda lkesinde, Triyede, Trk dnyasnda, ksaca slam leminde, cereyan eden hadisleri ok yakndan takip eden, gzellikler karsnda sevinen, men hadiseler karsnda strap eken bir ile adamdr. Yaklak bir asra yakn mr sren Vahabzadenin hayatna bakldnda birbirinden farkl dnemin izleri grmek mmkndr. ocukluk yllar, Sovyetlerin Azerbaycanda hkimiyet kurmak iin vermi olduu mcadelelerin en kesif olduu dneme denk gelir. Doup byd ehir ekide ynetime isyan eden binlerce insan Sovyet askerleriyle mcadele eder. airin ocukluk yllarnda gerekleen olaylar, 1945 ylna kadar devam eder. O, hadiseleri ocuk merak ve hissiyle anlamaya alr, olup bitenlerin ne anlama geldiini daha sonraki dnemlerde daha iyi anlayacaktr.12


kinci dnem ise, airin gzel eserlerin altna imza att, dnyada olup bitenleri idrak e ii bir dnemdir. Bu dnemde Sovyet ideolojisini tenkid etmeye balar. Bahsedilen devir airin bitmez tkenmez mcadeleler verdii yllardr. Sovyetler Birlii dneminde o, krk ikindi yamurlarn hatrlatan bir izgide hayatn idme e irmek zorunda kalr. Bazen yz gler, bazen dncelidir, bazen de yazd bir eserden dolay lmle burun buruna gelir. nc dnem ise, airin olgunluk devri diyebileceimiz, yeniden yaplanmann Sovyetleri darmadan e ii, dier cumhuriyetler gibi Azerbaycann da bamszlna kavutuu yllardr. Ne yazk ki airin bu dnemde de yz glmez. Bamszln eiinde bu defa gen cumhuriyet kendisini savan iinde bulur. Bu dnemde Azerbaycan halk Karaba iin mcadele verir. Karaba savanda binlerce insan ehit olurken, yz binlerce Karabal mlteci durumuna der. lke topraklarnn yzde yirmisi igale uramtr. Bahsedilen dnemi de ok yakndan gren air, lkesinde oynanan oyunlara bigane kalamaz. Dile getirdiimiz dnemlerde cereyan eden hadiselerin hlasas onun eserlerinde gizlidir. Baz msralarnda air, 1930lu yllarda okul yllarn hatrlayp ocukken yaad gzel gnlerin zlemini eker. Baz dizelerde II. Dnya Savana katlan bir askerin ektii skntlar, kendisi savaa katlm gibi anlatr. Baz iirlerinde, bask ve iddetin en youn olduu dneminde, kafese hapsedilmi bir ku misali, azatlk gnlerinin zlemini dile getirir. Baz eserlerinde de o, bir entelektel olarak, Karaban elden kmasnn sebeplerini sorgular, Karaballarn derdine ortak olur. airin kirleri sadece msralarda kalmamtr elbe e. O, sznn ve ilinin uygun dtn, Rus askerlerinin Bakye ayak bast tarihte 20 Yanvar Meydannda gsterir. O gn halkyla birlikte Rus tanklarnn karsnda korkusuzca kar. Rus generale haksz olduklarn, lkelerini igal etmeye izin vermeyeceklerini yzne kar haykrr.13


Vahabzadenin eserlerinin znde insan vardr, Azerbaycan halk vardr. iirlerinde, tiyatrolarnda, hikyelerinde ve piyeslerinde ele alnan konular halkn hislerinin tercmandr. Bundan dolay da eserleri Sovyetler Birlii dneminden beri elden dmez. Yeni kitaplar drt gzle beklenir. Sovyet dneminde ele ald konular ideolojinin houna gitmese de o korkusuzca kirlerini dile getirir. Sz edilen devirde eserleri srekli incelenir, baz eserlerinden dolay sorguya ekilir. Sovyet ideolojisiyle kirleri rtmedii iin niversitesindeki grevinden dahi uzaklatrlr. Bu sreten sonra o kirlerini dolayl yollarla anlatmak zorunda kalr. Azerbaycan halk onun satr aralarnda neden bahse iini ok iyi bilir. Aslnda ideolojiye olan dmanln idare de bilmektedir; fakat eserlerinde ele ald olaylar baka baka lkelerde cereyan e ii iin, ynetim ok istemesine ramen, kendisini tutuklayamaz. Vahabzade gibi tarihi bir ahsiyetin bu aptaki bir eserde her ynyle anlatlamayaca bir gerektir. Bu almada, eserlerinde dokunulan can alc noktalara temas edildi. Bugne kadar ortaya koyduu almalardan derlemeler yapld. Kkken babamla birlikte zahire pazarna giderdik, tccarlar rmorktaki budaya bakarlar, steki budayn grntsyle yetinmezlerdi. Ellerine aldklar bir demir ya da plastik boru ile rmorkun dibine kadar daldrrlar, ii buday dolu boruyu bir kaba boaltrlard. Bylece rmorkun ierisinde olan budayn tamam hakknda bir kanaate varrlard. Bu eserde, zahire pazarndaki bir tccar misali, airin eserlerinden rnekler semek suretiyle Vahabzadenin hissiyat, kirleri, eserlerinde ele ald konular, vermi olduu mcadele aksettirilmeye alld. Kendilerine bu alma hakknda bilgi verdiimizde memnuniyetini izhar eden air, eserin ksa srede hazrlanmasn arzu e iini dile getirmiti. Ne yazk ki eseri grmeye Vahabzadenin mr vefa etmedi. Erdal KARAMAN Bak 200914


I. HAYATI

15


I.I. Hayatndan Kesitler

Bahtiyar Vahabzade, 16 Austos 1925 tarihinde ekide dnyaya gzlerini aar. eki, Azerbaycan tarihinde ve Vahabzadenin hayatnda nemli bir yere sahiptir. Dalarn ve yeilliklerin koynunda, Anadolu ehirlerini andran bu gzel ehir, az zellikleri ve insanlarnn karakterleri ynyle de Azerbaycann dier ehirlerinden farkllk arz etmektedir. Vahabzade, ocukluunun getii ehir hakknda u hususlar dile getirir: ekinin drt taraf dalarla evrilidir. Sk ormanlarnda daha ok palamut, karaaa, fstk aalar vardr. Dalk bir yapya sahip olan ekide halkn ekseriyeti odunculukla megul olur. Halk dalardan getirdii odunlar kuyulara doldurur. Kmr yaptktan sonra ehir merkezine gtrp satarlar, bylece ailelerinin geimini salarlar. Vahabzadenin babas, amcalar da odunculukla itigal ederler. ocukken kendisi de babas ve amcalar ile ormana gider, gnde birka kez ormandan merkep ve katrlarla odun tarlar. Temiz havas, tabii gzellikleri ve sk ormanlaryla mehur olan bu gzel ehir, Vahabzadenin hayal dnyasnn gelimesinde nemli bir yere sahiptir. Zira ninesinin uzun k gecelerinde kendisine anla gizemli masallar bu sk ormanlarn derinliklerinde gemektedir. Babas kn ve ilkbaharda dalar ona gstererek arzularnn bu dalarn arkasnda olduunu syler, kk Bahtiyarn merak hislerini kamlar. air ocukken hayallerinde ve ryalarnda babasnn gsterdii dalarn arkasna uar, arzularna ular. Masallarda dinledii kahramanlar da ellerinde asa, ayaklarnda demir16

B.Vahabzade 1939

B.Vahabzade 1938

B. Vahabzade 1930

B.Vahabzade 1941

B.Vahabzade 1942

Dedesi Zekeriyye

Ninesi Hanm

Babas Mahmut

Anas Glzar

Kardei sfendiyar

Kz kardei Firuze

Kz Glzar

Olu sfendiyar

Ei Dilare hanmla

Ei Dilare hanmla

Olu Azer

Anas, babas, halasnn olu Sadk, amcasnn olu Hikmet, kz kardei Ruziye ve Bahtiyar(2. srada sadan) 1944

Dokuz yandaki Bahtiyar anas(sadan 1.) v akrabalar ile 1934

Bahtiyar VIII. snfda iken (n srada sadan 1.) 1940


arklarla arzularn dalarn arkasndaki ormanlarn kuytu yerlerinde arar.1 airin resmi belgelerde babasnn ad Mahmut Aa, annesinin ad da Glzar Hanm olarak geer. Aslnda Mahmut Aa, airin z kardeidir. Glzar Hanm da kardeinin hanmdr. Asl babasnn ad Zekeriya, annesinin ad da Hanmdr. Mahmut Aa Zekeriya Beyin oludur. 1925 ylnda Mahmut Aa, babasndan kardeini ocuklar olmad iin kendisine evlatlk olarak vermesini ister. Bu srele birlikte kardeini baba, babasn da dede olarak tanyan kk Bahtiyar, 1946 ylnda Zekeriya Beyin lmne kadar bu hadiseden haberi yoktur. Zekeriya Beyin vefat zerine bu gerekleri renir. Bu hakikati rendiinde duygu ve dncelerini yle anlatr: Ben 1946 ylnda 21 yanda iken yllardr dede olarak tandm Zekeriya Bey vefat ederken gerek ninem, Hanmn annesi bana gerekleri sylemi ben buna inanmamtm. Daha dorusu inanmak istememitim. imdi bile bunlar sylerken o ac any hatrlyor irkiliyorum. O zaman yaadklarm ifade etmek mmkn deil. 21 yl boyunca baba ve anne bildiklerim aslnda benim z anne ve babam deillermi. Dede ve nine dediklerim anne ve babamm.2 Her ne kadar gerek annesi ve babasn farkl ekilde bilse de air uzun sre onlarla birlikte yaamtr. Vahabzadenin ailesi geni bir ailedir. Dedesi, ninesi, be oul iki kz; drt gelin ve torunlar hepsi bir arada yaarlar. Zekeriya Bey ailenin reisidir. Her akam bu byk aile, dedesinin odasnda toplanr, oullar gnlk kazanlar hakknda babalarna hesap verir, i yerinde1 2

Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, Bak 1991, s.260. Hsniye Mayadal, Bahtiyar Vahabzade, Hayat ve Eserleri, Ankara 1998, s.5.

17


karlatklar ilgin olaylar da ona anlatrlar. Ailenin geliri de, gideri de dedesinin elinden gelip geer. Akamlar ailenin bir yere topland geni bir oda vardr. Ailenin topland bu geni salona Zal odas3 derler. Odann ba tarafnda dek stnde arkasnda ilemeli yasta dedesi yaslanr. air aradan uzun yllar gemesine ramen ocukluk dneminde yaadklarn unutamaz. Bir eserinde ocuk gzyle evlerinde yaanlan adetleri yle anlatr: Odann sa tarafnda dek zerinde babam ve amcalarm, sol tarafnda gelinler ve aada semaverin yannda ise daha o zaman evlenmemi olan halam Fatime oturarak aileye hizmet ederdi. yi hatrlyorum, dedem bir i iin ayaa kalktnda sadan ve soldan oullar ve gelinler hemen ayaa kalkar, o ktktan sonra da tekrar otururlard. Dedem odaya girdiinde yine herkes ayaa kalkar, oturduktan sonra tekrar otururlard, o zamana kazan da kazan da bir idi. Ailenin btn problemlerini dedem zerdi. Dedenin izni olmadan ne oullar, ne de gelinler hibir meseleyi tek bana halledemezlerdi. Ertesi gnk problemler dedenin direktieriyle akamdan hallolur ve akam yemeinden sonra her aile kendi odasna ekilirdi. Bu dzen, o dnemde btn Azerbaycan ailelerinde cari olan bir anlayt. Hi kimse bu tarz aile yapsndan farkl hareket edemezdi. nk aksakal4 ve abirek5 ailede sz geen, sayg duyulmas gereken bykler olarak grlyordu. Hanm, dedemin ikinci zevcesi idi. Buna ramen, ailede z vey tartmas hibir zaman olmazd. Hanmn ismi de Hanmd kendisi de... O, drt gelinin drdne de ayn gzle bakar, vey ocuk3 4

Byk salon. Duayen, Sz geen kii. 5 Bilge kadn, evin byk hanm.

18


larndan olan torunlarna ve kendi ocuklaryla gelinlerine de eit davranr ve onlarn terbiyeleriyle yakndan ilgilenirdi. Kendisi okuryazar deildi. Ama onda kendi iinden gelen kltr, sabr ve arballk vard. O, hi bir zaman bu gelinden o geline, o ouldan bu oula hi bir ey sylemez ve gelinleriyle arasnda olan kk dargnlklar oullarna ve kocasna anlatmazd.6 Vahabzadenin ocukluk yllar Sovyet sisteminin Azerbaycana kabul e irilmeye alld yllara denk gelir. ekide otorite kurma abasnda olan Sovyet hkmeti halkn tepkisiyle karlar. Halk, Sovyet yetkililerinin topraklarn ellerinden almalarna raz olmaz. Komnist Partinin 1930 ylnda Byk Dn Yl ismini verdikleri icraatlar erevesinde ekide kolhoz ve sovhozlarn kurulmas ynnde almalar balatlr. Sz edilen icraatlara zellikle kyller kar kar. Azerbaycann birok yerinde ayaklanmalar olur. Gencede ve ekide isyanlarn n alnmaz. Cezaevlerindeki mahkmlar serbest braklr. Bir ha a boyunca ehir isyanclarn elinde kalr. O dnemde Komnist partisinin ehir parti ktibi olarak grev yapan Babayev adndaki ahs yetkililerin gzne girmek iin isyanlar karsnda ahesterevlik yapar. Halkn isyanna aldrmaz. Halkn esi her geen gn daha da artar. ekinin, Aa ve Yukar Gynk kyleri hkmete kar ayaklanr. Bu harektn banda da abalp kynn eyhinin olu Molla Mustafa vardr. ok cesur birisi olan Mustafa kendi ky yannda dier kyleri de hkmete kar ayaklandrr. Molla Mustafa ve enitesi Hseyin Eset, Gynk ky retmenini ve parti ktibi Zleyhan ky meydannda ldrrler. Mustafa ky6

Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 44.

19


meydannda toplanan halka ynelip, Artk ura hkmeti bundan sonra yoktur. der. O dnemde ekide parti yesi olan Kasmov halka ok ikence eder. Molla Mustafa beraberindekilerle ekiye yrr ve Kasmovu ldrr. ehir iki saa en sonra isyanclarn eline geer. Parti yeleri eki postanesine snr. Buradan Bak ile irtibat kurarlar, gelimeleri Bakye bildirirler. ehirde isyan Behram Bey idare eder. Kk Bahtiyarn kirlerinin olumasnda sz edilen olaylarn ok nemi vardr. air bu hadiselerin getii dnemde be yandadr. O gnleri yle anlatmaktadr: Hi aklmdan kmyor. O gn bahemizdeki elma aacnn altnda oynuyordum. Birden silah sesleri ii im. Silah sesiyle birlikte yanma kk bir demir parasnn dtn grdm. Demir parasn elime aldm, scak olduunu anladmda hemen geri a m. syan birka gn sonra bastrlr. syanclar tutuklanr. Kuruna dizilir. Bazlar da dalara kar. Mcadelesini uzun sre dalarda srdrr. ekinin yukar ksmnda dalarn eteinde bulunan airin evi o dnemde isyanclarn sklkla geceleri ziyaret edip yiyecek aldklar evlerden birisidir. O dnemde isyanclara yardm edenlere en ar cezalar verilir. ehirde isyanclara sahip kan, eki Polis Mdr Zahidov adndaki grevli cezalandrr. O, sz edilen dnemde birok insan kuruna dizer. Kuruna dizilenler arasnda airin yakn akrabalar da vardr. syanclara yardm e ii iin idamla cezalandrlan ehrin en saygn ahslarndan birisi de Hac Yusuf Efendidir. Halkn gz nnde onu da byk bir meydana getirirler. Hac Yusuf Efendi kendisini meydana getiren ahslardan abdest almas iin izin ister. Teyemmm abdesti aldktan sonra iki rekt namaz klar, askerlere kendisini kalbinden vurmamalarn ister, askerler onun son isteini yerine getirirler. 20


Hkmetle isyanclar arasndaki mcadele 1947 ylna kadar devam eder. En son ldrlen isyanclarn lideri Kaak Abbastr. Kaak Abbasn ls ehirde srklenerek halka gsterilir. ocuk yalarnda Vahabzade bu vahete ahit olur.7 airin dnya grnn ekillenmesinde nemli yere sahip olan olaylar o hala unutamamaktadr. Kendisiyle grtmzde sz edilen dnemde gerekleen olaylar u ekilde anlatmaktadr: 1930lu yllarda ekide binlerce insan Sovyet askerlerine isyan eder, Ruslara teslim olmak istemez. ekililer yllarca Sovyet ordusu ile mcadele eder. Binlerce insan bu isyan srasnda canndan olur. Sz edilen dnemde cereyan eden hadiseleri ocuk yalarnda gren Vahabzade, Rus askerlerinin yaptklarn hibir zaman unutamaz. Gzleri nnde gerekleen olaylar, bunca yl gemesine ramen, hala airin hatralarnda bugn olmu gibi ter tazedir. Yukarda da ifade edildii gibi, air, Ruslarn, Azerbaycan igal e ii bu lkede sistemini yerletirmek iin youn bir propaganda ierisine girdii bir dnemde dnyaya gelir. O, ocuk yalarnda Sovyet askerlerinin, ekide yaptklarn kendisiyle yaptmz mlakatta yle anlatmaktadr: ocukluumda yaadm, beni ok etkileyen, unutamadm bir olay 1932de doduum ehir ekide geti. Ruslar Azerbaycana girdiklerinde icraatlarn gerekletirmeye baladlar. O dnemlerde, 1932lerde, kolhozlarn temelleri atld. Halk, topraklarn ve mlklerini ellerinden alan Ruslarn bu faaliyetlerine kar kt, ekiye, gelen Rus yetkilileri ehre almadlar. Uzun sren mcadeleden sonra ehir halkn eline geti. eki,7

Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s.259.

21


bir ha a boyunca, ayaklanan, kolhozlara kar kan halkn elinde kalr. Babamn anla na gre, Bakde bulunan Rus askerleri isyan bastrmak iin ekiye gelirler. Rus askerleri bunlarn byk bir ksmn ortadan kaldrr. Sa yakalananlarn bir ksm zindana atlr, bir ksm da kuruna dizilir. Kalan insanlar, mcadelesini devam e irmek iin daa kt. Szn e iimiz isyandan sonra bu ehirde tevkierin, takiplerin ard arkas kesilmedi. pheli insanlar, sorgulanmak zere KGBye arlp, ifadeleri alnd. Bu olaylardan birka yl sonra biz Bakye g etmek zorunda kaldk. O dnemde daa kan insanlar, mcadelelerini 1949 ylna kadar srdrdler. Halk onlara yardm e i. Dadaki insanlara yardm edenler arasnda dedem de vard. Bizim Bakye gmemize bu olay sebep olmutu. Dedemin yardm e ii destekledii isyanclardan birisi de onun akrabalarndan Kaak Abbast. Kaak Abbas ok cesur bir insand. Arkadalaryla birlikte yzlerce Rus askerini ldrmt. Ruslar onun yanna yaklaamyordu. Bir gn dada onu vurdular, srkleyerek ekiye getirdiler. Pantolonu kmt. Askerler onun lsne kurun atyorlard. Halka; Bakn isyan edenlerin sonu byle olur. diye Kaak Abbasn cesedini ehirde sokak sokak dolatrdlar. Kk yalarmzda gzlerimizin nnde geen bu olay, bizim kuaktaki birok insann hkmete kar kinle dolmasna sebep oldu. Gzlerim nnde geen bu olay, beni ok mteessir etmiti. Bu fecaat karsnda dayanamadm aladm. Eve gi iimde, amcalarmn hanmlar, annem siyah elbiseler giymilerdi. Dedemin yanna gi iimde onun da gzyalarna hakim olamayp aladna ahit oldum. Bu olay beni ok etkilemiti. Bundan dolay da Sovyet hkmetine hibir zaman iim snmamt. 22


Bana sk sk sorulan Sendeki bu derece hkmete ve sisteme kar dmanln sebebi nedir? sorusunun temelleri bu hakikatler altnda yatmaktadr.8

I.II. Eitimi

Hkmet ve isyanclar arasnda geen mcadeleler srasnda Vahabzade ilkokula balar. Kendisinden drt ya byk olan aabeyi sfendiyara zenen Bahtiyar sekiz yanda ilkokula balamas gerekirken yedi yanda ilkokul rencisi olur. 1934 ylnda nc snf bitirir. Ayn sene ailesi Bakye ger. Bakde drdnc sn an renimine devam etmesi gerekirken Rusa bilmedii iin nc snf tekrar okumak zorunda kalr. Bakde Rusa dersleri nc sn a dier ehirlerde de drdnc sn a okutulmaktadr. Yeni okuluna uyum salamada glk eken Vahabzade, reniminin ilk senelerinde baarl olamaz. Derslerinde istenilen dzeyde baar elde edememesinin sebeplerini bir hatrasnda u szlerle dile getirir: Bak artlarna uyum salamakta glk ekiyor, arkadalarmla iletiim kuramyordum. Yeni okulumdaki arkadalar benimle srekli alay ediyorlar, beni oyun oynarken aralarna almyorlard. Snfa girdiimde bana Hac day9 geldi. diyorlard. antam sn a birbirlerine atp de er ve kitaplarm datrlard. ou8 9

1999 ylnda kendisinden dinlediimiz bir hatradr. Hac day ekili olup fkralaryla mehur bir halk kahramandr.

23


zaman getirdiim meyveleri ve ekmei elimden alrlard, ben de a kalrdm. Korkumdan okulda olanlar aileme anlatamazdm. Sonunda olanlar annem anlamt, uzun teneslerde okula gelip yemeimi yedirir giderdi. Dier tara an Bakdeki hocalarn seviyesiyle ekideki retmenlerinki ayn deildi. Bakdeki retmenlerden ekinmeye baladm. Onlara cevap veremiyordum. Velhasl bu byk ehirde yapayalnz kalmtm. Ailesi Bakye geldikten sonra babas Bakde ipek fabrikasnda ii olarak almaya balar. Babas rahatszlannca fabrikadaki iinden ayrlmak zorunda kalr. Lokantalarda garson ve a olarak alr. Vahabzadenin babas okuma yazma bilmez. Vahabzade, 1942 ylnda liseyi bitirir. Glzar Hanmn istei zerine kaydn Tp Fakltesine yaptrr. ki ay Tp Fakltesine devam eder. Kendi ifadesiyle kemiklerin isimlerini ezberlemekte glk eker. Hocalarndan birisi kendisini yanna arr ve: Senden doktor olmaz, bann aresine bak, der. Savan en kzgn gnleridir. Fakltelerde talebe says azalr. Ailesinden habersiz Filoloji fakltesine gei yapar. Sabahlar Tp Fakltesine, leden sonra da Filoloji Fakltesine devam eder. 1943 ylnn ocak aynda durumu annesine syler, annesi de olunun kararna raz olur. Vahabzade ilk iirlerini de o dnemde yazar. 1947 ylnda lisans renimini tamamladktan sonra ayn niversitede yksek lisansa balar. Kk yalarnda Samet Vurguna ilgi duyan ve tesirinde iirler yazan Vahabzade ilmi almalarn da onun eserleri zerine yapar. 1951 ylnda Samet Vurgunun Eserleri konulu tezle doktor, 1964 Samet Vurgunun Yaratclk Yolu 24


balkl konuyla da profesrlk unvann alr. Bak Devlet niversitesinde uzun sre retim yesi olarak grev yapar.10 1990 ylnda Bak Devlet niversitesinden emekli olur.

I.III. Ald Grevler

1945 yl Ocak aynda Azerbaycan, Yazarlar Birliinin bakan Samet Vurgunun da tavsiyeleri ile Yazarlar Birliinin yesi olur. 1947 ylnda Bak Devlet niversitesine asistan olarak greve balar. 1981 ylnda, Sovyetler Birliinin ve Yazarlar Birliinin VII. Kurultaynda Sovyetler Birliinin dare Heyetinin, ayn zamanda Azerbaycan Yazarlar Birliinin dare Heyetinin yeline seilir. O, ayn zamanda Azerbaycan limler Akademisi ve Azerbaycan Komnist Parti Bak komitesinin de yesi olarak grev yapar. On ve on birinci dnemde Sovyetler Birlii dneminde Azerbaycan Milli Meclisinde milletvekili olarak grev yapar.

I.IV. Ald dller

1976 ylnda Leninle Sohbet ve Mugam manzum hikyeleri Cumhuriyet; 1984 ylnda da Bir Ge10

Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Geden Yol, s. 261.

25


minin Yolcusuyuz iir kitab Sovyetler Birlii Devlet dlne layk grlr. air, bunlarn yannda Ekim nklb ve Krmz Emek Bayra dlleriyle de mkfatlandrlr. Vahabzadeye 1985 ylnda Halk airi unvan verilir. 1995 ylnda Azerbaycan Milli Bamszlk Mcadelesinde gstermi olduu gayretlerden dolay da stiklal Madalyas verilir.

26


II. ESERLERNDE ELE ALDII BAZI KONULAR

27


II.I. Eserlerine Genel Bir BakBahtiyar Vahabzadenin kirleri; doup byd muhitin rf ve adetleri, ailesinden ald terbiye ile ekillenir. Kk yalarnda yaadklar hatralar airin dnya grnn olumasnda rol oynarken, eserlerinde iledii konular da bahsedilen dnemdeki olaylarn tesiriyle ortaya kar. O, iir denilirse, diye nitelendirdii ilk eserini, ilkokul drdnc sn a yazar. Kendisi iiri ocukluk dneminde kayeli, ahenkli sz syleme merakndan doan bir heves olarak niteler. ocukken Vahabzadenin ilgisini iir kitaplarndan daha ok nesir kitaplar eker. imdi de nesir kitaplar okumaktadr. Nesir ve iirin bir arada bulunduu kitaplarda da iir ksmn atlar nesir olan blmleri okur. iirde sylenilmek verilmek istenilen dnce uzatld iin nesri tercih eden air, kendisinin bir air olarak yetimesinde iirden ok nesrin nemli rol oynadn dile getirmektedir.11 Ona, iiri ilkokul retmeni brahim Cafer sevdirmitir. Vahabzadenin ilk iiri Ana ve ekil 1943 ylnda yaymlanmtr. Bundan sonra iirleri muntazam olarak dergi ve gazetelerde kmaya balar. 1945 ylnda Yazclar ifakna ye olur. airin yetimesinde Samet Vurgun nemli rol oynamtr. O, ilk iirlerini Samet Vurguna gsterip onun, iirleri hakknda ne dndn renmek iin can atar. airlii adm atan Vahabzade tabiri yerinde ise icazetini Samet Vurgundan almak ister. Ben Ona Borluyum balkl hatrasnda Samet Vurgunla grmesini yle anlatr: Bu arzu11 Bahtiyar Vahabzade, enbe Gecesine Giden Yol, s. 247.

28


ma ilk defa 1945 ylnda nail oldum. O zaman edebiyat gazetesinde benim, Yeil emen, Aa Alt, Demli ay balkl iirlerim yaymlanmt. Ertesi gn beni Yazclar ifakna ardlar. Edebiyat Gazetisinde alan Zeynal Cebbarzade, Yazclar ifaknn bakan olan Samet Vurgun seni grmek istiyor, dedi. Zeynal Cabbarzade ile Samet Vurgunun odasna girdik. O gne kadar sadece toplantlarda, resmi trenlerde grdm, kendisiyle grmek iin frsat kolladm Samet Vurgunu, odasnda masasnn arkasnda oturur halde buldum. eri girdiimde gazete okuyordu. Bizi grnce gazeteyi brakt. Zeynel Cabbarzade beni kendisine tan . Kalbim iddetli bir ekilde atmaya balad. Onun bana ilk sorusu u oldu: Ne zamandan beri yazyorsun, bala? sene oldu, diye cevap verdim. O, Edebiyat Gazetesinde yaymlanan iirimi gsterip: Bu, yaymlanan kanc iirindir, dedi. Dokuzuncu, diye cevap verdim. Ayaa kalkp: Gzel iir, dedi. Ssl ve allagelmi kelimelerden uzak olmas ok gzel, dedikten sonra bu eserde net bir tasvir ortaya koyduumu syledi.12 Daha sonra sz edilen iirler, gen airlerin iirlerinin yer ald antolojiye ve airin ilk kitabna alnmtr. Vahabzade airlie sz edilen iirlerle balad sylenebilir. Vahabzade daha nceki iirlerinde olduu gibi bu iirlerinde savaa katlan askerlerin balarndan geen hadiseleri anlatr. lkenin sava halinde olmas birok airi ve yazar derinden etkilemitir. O d12

Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 6.

29


nemde Vahabzadenin etkili bir anlatm iin araylar ierisinde olduu, eitli vastalar arad, lirik tarzda iirler yazd grlmektedir. Cepheden dnen gen arkadan hatrlar, vurumadan nce arkadayla arasnda geen sohbe e onun arzularn zlerek hatrlar. Bahsedilen asker savatan nce bir gn vatanna dnp dnmeyeceini, aalarn altnda oturup demli ay iip iemeyeceini, iekli bahelerde gnl rahatlyla gezip gezemeyeceini dostuna anlatr. Sava bitmitir. Bu hayalleri kuran asker artk yoktur. Cephede kalmtr. Arkada demli ay kardeiyle birlikte vatannda aalarn altnda imektedir. Bu srada arkadann cephede anlatlar aklna gelir: Cephede bir elimizden dostum var idi, Benim iin dar gnmde gamkusar idi. Bazen sohbet eyleyirdik dy yatanda, Gelecekle yayorduk imdi bu anda Bir gn dostum dedi: Bir de bahemizde ben ieklerin arasndan geecek miyim? Glgelikte, otlar ste oturup hemen, Vatanmn dem ayndan iecek miyim? Bu iirlerde olay anlatann heyecan, endiesi korkusu ortaya konulmas yannda hadiseyi aktarann, yani airin heyecan da iire ayr bir anlam katar. airin sanatnn ta ilk yllarnda bu hususiyet fark edilmektedir. Yeil emen, Demli ay, Aa Alt iirlerinde sz edilen husus ortaya kmaktadr. air, olay anla ktan sonra derin bir sessizlik kmektedir. Bu aamadan sonra o artk hadiseyi deil, hadisenin sebep olduu teessrat, heyecan ifade eder. Bylece iirin lirik yn glenir.1313

Yaar Garayev, amil Salmanov, Poeziyann Kamilliyi,Bak 1985, s.13.

30


Vahabzadenin sz edilen iirlerle sanat lemine dhil olduu dnemde Azerbaycan iirinde dneme damgasn vurmu airler vardr. S.Vurgun, M.Rahim, R.Rza, M.Dilbazi, N.Rebeyli, E.Cemil bunlardan birkadr. Onlar kendi izgilerini bulmulardr. Belli bir tecrbe de kazanmlardr. Sava yllarnda ve sava sonrasnda yeni bir nesil gelmitir. Bu yeni neslin de hi phesiz kendinden nceki dnemden rnek alaca ok nemli hususlar vardr. O dnemde airler Samet Vurgunun tesirinde kalrlar. ok gemeden dier gen airler gibi Vahabzade de kendi yolunu bulur. Vahabzadenin iirlerini ele alan aratrmaclar, ilk iirlerinde, sava yllarnda ortaya kan akmn, zellikle de E.Cemilin, tesiri altnda kald grndedirler. Bu sre uzun srmez zamanla Vahabzade de kendi yolunu izer. Onun 1949 ylnda kan Benim Dostlarm adl ilk iir kitab sanat evreleri tarafndan beenilir. Bu kitaptaki iirlerin bir ksm Mektep iirleri bal altnda bir araya getirilir. Sz edilen iirlerinde yaygn olarak kullanlan kelimelerden kanr, bu hususta da baarl olur.14 1950li yllarn ortalarndan balayarak airin eserlerinde bir yenileme grlr. Sz edilen devirlerde air artk daha ciddi konulara, toplumu yakndan ilgilendiren meselelere deinmeye balar. 19461951 yllar arasnda yazd ki Dn, Dokuyucu Kz, Ayl Geceler, Ebedi Heykel gibi eserler, bu dnemde ortaya koyduu deerli iirlerdir. Vahabzade, o dnemdeki lirik iirlerinde allmam bir konuya, sade insanlarn manevi hayatna dikkatleri eker. iirlerinde yal demir yolu iisinin zahmetinde, insanlara olan hizmetin deerini arar. Otobsn h14

Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, s.15.

31


znda anne babaya ve sevgiliye vuslat dile getirir. air sz edilen eserlerinde makamn byklnden ziyade emein azizliine vurgu yapar. airin sanatnn ikinci, nc ve son dnemlerini tekil eden 1960, 1970, 1980 ve 1990l yllarnda yazd iirlerde Zaman, Dnya konular ele alnr: z gnlme gvenmekle, z yurdumun, topramn evladyam, Budak budak kollarmla, Sal sollu yollarmla Babamdan ok, z amn evladyam. Sz edilen dnemdeki iirlerinde, Azerbaycan halknn yaad bask ve skntlara kar, ister istemez, sar ve dilsiz olduklarn, halkn bu hale nasl getirildiini 1979 ylnda kaleme ald lal-kar iirinde yle anlatr: Hem lal olduk hem de kar15 Lallk karlktan doar. Niye lal olduk gren? Bunu bilirsen mi sen? Zaman zaman ezildik, Mahkm olduumuzu Ne anladk, ne bildik. Bununn de soydular Derimizi katbekat. Bizim karlmz da, Bizim lallmz da Doup susmamzda.16

15 16

Sar. Yavuz, Ahundlu, age, s. 30.

32

N.Rzayev ve olu sfendiyarla Acdere Mevkiinde 1918 ylnda ehit den Trk subaynn kabri banda 1966

Topubann mezar banda. H.Aliyev, B.Vahabzade, Z. Bnyadov, H.Hasanov Paris. Sen-Klu kabristanl 1994

Ka asya Aratrmalar Enstits mdr Mehmet Rhtm ile 2001

Mehmet Emin Resulzadenin mezar banda. Ankara 1989

Antkabirde Mustafa Kemal Atatrkn eref kitabna teessratn yazarken. Ankara 1961

Trkiyede Beir Ayvazolu ile 1989

Trkiyede askeri tahsil alan rencilerimizle. Ankara 1998

Azer Vahabzade Qafqaz niversitesinin rektr prof.dr.Ahmet Sani ve Ahmet ksz ile birlikte. Bak 2006

Halil Rza Ulutrkn olu Tebrizin den merasiminde 1992

smail hl ve Azerbaycan edebiyyatnn dostu, Alman ilim adam H.P.Ahmed mide ile. Almanya. Manheym 1982


Sovyet dneminde Azerbaycan aydnnn yaad korkuyu anlatmas asndan ki Korku manzum hikyesi nem arz etmektedir. Sz edilen eserde Vahabzade gibi aydnlarn ektikleri skntlar, rejimin insanlar zerinde brakt korku ve endie etkili bir ekilde dile getirilir. Vahabzadenin Bestekr dostu Kamber Hseyinli ceza evine girer. O cezasn ekip ktktan sonra da dostlular devam eder, srekli grrler. Uzun sre ayr kalan iki dost, ilerini birbirlerine aarlar. Yreklerindeki skntlar, ellerinde olmadan farkna varmadan birbirlerine dkverirler. air sohbet arasnda dostuna niin tutuklandn sorar: Bilmirsen? Dnyay lanetlemitim, Eller atasna dman demitim. Fakat bunu der demez airin dostu derin derin dnmeye balar. Vahabzade dostunun bu dalgn halinden kendisinden phelendiini hisseder: O zaman evlerde, idarelerde Kara kbus gibi gezerdi phe. Yaman hzl idi phenin at, Hepimiz kleydik, o beydi ancak. Birinin birine mnasebeti pheydi, pheydi, pheydi ancak! Sz edilen dnemde airin dostunun endielenmesi gayet tabiidir. Zira kendisi de birok insann gzleri nnde ar cezalara arptrldn ok iyi bilmektedir. air dostunun phelerini gidermeye alr. Onlar gecenin ge vakitlerinde ayrlrlar, evlerine giderler. Bu defa da airin iini kemirir pheler. Dostunun kendisini ikyet edeceini dnmeye balar. Ya benim33


dediklerimi idareye bildirirse, diye dnmeye balar. Sabaha kadar gzne uyku girmez, kula kapnn zilindedir. O sohbe en sonra kapnn alnmas ve kendinsin tutuklanmas an meselesidir. Zira kendisinden nce niceleri ayn akbete uramtr. Bu endie ile kalkar iirlerinin bir ksmn atee verir. Bir ksmn da annesine saklamas iin emanet eder. Ha a gecenin ge saatlerinde, sabah olur olmaz dostuna gidip syledikleri szlerin hepsinin yalan olduunu sylemek iin plan yapar. Sabahn ilk klarnda hemen kalkar elbiselerini giyer, kapya yneldiinde kapnn zili almaya balar. airin yreine ate dmtr. Korka korka kapy aar, karsnda dostu Kamberi grr:17 Ese ese18 ellerim ben kapy anca, O, stme atlp boynumu kucaklad, Hngr hngr alad. Boyland19 mell mell O, bir sola, bir saa. Dnenki sohbetini tez-telesik20 Ayr semte yozmaa:21 aka ile demitim dnen ben o szleri, Aslnda ok sevirem ben o dahi rehberi. O, bizim dnyada tek gman22 yerimizdir. Dnen beynimizdir, gren gzlerimizdir. yi anladm ben onu Sustum bu yozumlarn ak yalan olduunu, Anlayrken, kanarken

17 18

Yavuz, Ahundlu, age, s. 39. Titreye titreye. 19 Etrafa baknmak. 20 Alelacele. 21 Yorumlamaa. 22 mit, snacak.

34


Bir gn sonra o ve ben szmz danrken23 Riyakra dnderdi vakit hem onu hem beni. O da yatabilmeyip, demek btn geceni24. air bahsedilen dnemde yaanlan korkular eserlerinde dile getirirken ayn zamanda iirlerinde farkl konulara da temas eder. O baz iirlerinde insann talihinden bahseder, manevi, ahlak ynlerine temas eder. Baz iirlerinde vatannn gzelliklerini dile getirir, halknn, dier milletlerin azatlk uruna verdii mcadelelere methiyeler dzer. Yeryznde adaletin, vicdann tesis edilmemesi airi derinden dndrr, kalbini yorar. Bundan dolay da o aire byk vazifeler ykler: air-Fikirlerin rpnan seli, air-Hakikatin mugannisidir. air-Tabiatn konuan dili, air-Cemiyetin isyan sesidir. air-Zamanenin, asrn vicdan, air-Tarihlerin ere, an, air-Bu dnyaya zamann sz, air-Hakikatin, hakkn aynas. airin sz edilen dnceleri, nsan ve Zaman 1964, Bir Yrekte Drt Fasl 1966, Kkler Budaklar 1968, Deniz, Sahil 1969, Tan Yeri 1973, Alan Seherlere Selam 1979, Payz Dnceleri 1981, Ah Dnya Frlanr 1987, Lirika 1990, Nal Hayat 1991 gibi eserlerde ilenmitir.25 Nal Hayat iirinde hislerini yle dile getirir: Bir dan,26 nerdedir, grem saadet? Bizim yurdumuza o niye gelmez?23 24

nkr ederken. Geceyi. 25 Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 12. 26 Dan-: konu.

35


Dan, dan grm, Melik Muhammet Zulmetten a nasl kt bes27? Danma, ay anam, danma, kiri, Beynime batmyor bu efsaneler. Devler grmem ki, masal devleri, Onlarn yannda tavua benzer. Nadanlar grmem, z yolundaki Dike ini deyir, dze dik deyir. Tilkiler grmem, z elindeki Demir zincirlere de bilezik deyir. Babasna sen, ya da ba een Rehberler grmem, gaddar, amansz. Dikene gl diyen, gle kol28 diyen Karlar grmem dinsiz, imansz. airin zellikle, 19601990 yllar arasnda yazd iirler ok dikkat ekicidir. Bu dnemdeki iirlerinde aktiik n plana kar. air, evresinde cereyan eden olaylara bigne deildir. Yaamak yanmaktr, yanasn gerek dsturu onun hayata bak asn, olaylar ele aln ortaya koyan en zl ifadedir. 1964 ylnda kaleme ald Benim iirim balkl iirinde ideal bir insann vasarn resmeder:29 Sen ate ol, sen od ol, Yandr da sen, yak da sen, Yldrm ol ak da sen, Gster z nda bu dnyaya zn, Bir an yumma gzn, Hem gr sen hem de gster!...27 28

Peki. Aas bitki. 29 Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 14.

36


Sen dn derin derin, dndr, derin derin, Vatann, Elini inkr eden tfeylilerin Vatanin deil, Manatin30 yanan tfeylilerin, Yumrua dn banda. Keiki ol bu yurdun topranda, tanda. Vahabzadeyi halka sevdiren halkn gznde onu ycelten en nemli amillerden birisi, hi phesiz, eserlerinde vatan sevgisini ok gzel ilemesidir. O, hadiseleri ok dikkatli izler. Mspet ve gzel hadiseleri alklar, men ve topluma zararl faaliyetleri tenkit eder. Millete zarar veren, halk rahatsz eden cereyanlara, dneklere, eline obasna srt evirenlere, diline vatanna sahip kmayanlara eserlerinde kkrer. Sz edilen durumlarda sesi daha gr kar.31 50. yllarn sonu 60. yllarn banda Vahabzade artk Azerbaycanda en byk air olarak tannr. O, halk tarafndan sevilen, saylan iirlerini mzakere edilen bir sanat adamdr. Azatlkla ilgili iirleri ilgiyle takip edilir. Bundan dolay da onu kimse susturamaz. O, artk Azerbaycann sesi olmutur: alamak isteyirem dada elale gibi, Serpilmek isteyirem lde lale gibi; Derya olup, nehir olup comak isteyirem, Gklerde yldz gibi ben yanmak isteyirem. mak32 isteyirem basz rzgrlar gibi, Beslenmek isteyirem btn yreklerde ben, Arzu, dilekler gibi30 31

Manat iin B.Azerolu, Edebiyat ve ncesanat Gazetesi, 23 Austos 1985. 32 Sratle hedefe doru hareket etmek, akmak.

37


Alar Gleyen Yollar Oullar, Hayat lm, Tezatlar gibi azatln manevi ve ahlaki ynlerini ortaya koyan manzum eserleri, 1960l yllarda kaleme alnmtr. Bu eserlerin her biri milli ideoloji kitab kadar tesir gstermitir. Caferova gre sz edilen eserlerle air, ideoloji tefekkrnden, akli tefekkre kpr kurup Azerbaycan iirini dnceler iirine evirmitir.33 Alar Gleyen iirinde Sabirin dili ile azatla olan hasretini dile getirir: Hayalim azat olsun, Dncem azat olsun. Yreimin szn Ben yazmak isteyirem, Koy kalem azat olsun. Ben grmek isteyirem, Gzlerim azat olsun. Konumak isteyirem, Szlerim azat olsun. Haykrmak isteyirem, Koy dilim azat olsun. Dudam azat olsun. Eitmek isteyirem, Kulam azat olsun. Esaret zincirini Ben krmak isteyirem Kollarm azat olsun steyirem azatlk Beni yerden gtren Muhkem bir kanat olsun. stemirem azatlk Kuruca bir ad olsun.

33

Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s.22.

38


Onun eserleri; son zamanlardaki itimai, psikolojik durumu ok gzel akse iren, milli, sosyal tefekkre derinden nfuz eden, yrekleri coturan, insanlar dnmeye sevk e iren vasara haizdir. nk sz edilen eserlerin mayas sa r, eserlerin melli uzun yllarn sosyal estetik tecrbesine, istiklal urunda mcadele medeniyetine sahip bir ahsiye ir. airin dhili azatl bundan yllar nce itimai istibdada kar olduu gibi bugn de mill istibdada kardr. Zulmet Eriyerse, Dnen Bugn, Muhalif, Geldi Bi Eyyam iirleri ile halk harekt kahramanlarn keyyetlerini halka tantan air; Dayan Kama Dayan, Kalk Ayaa iirleri ile de genleri vatann korumaya davet eder.34 airin; Sade Adamlar 1954, Istrabn Sonu 1956, eb-i Hicran, Glstan 1958, tiraf 1961, Alar Gleyen 1962, Yollar Oullar 1963, Hayat lm 1965, Tezatlar 1967, Mugam 1974, Atlmlar 1978, Amerika Gzeli 1982, Merziye 1984, Balayn Hata Oldu 1985, Liyakat 1986, ehitler 1990 gibi manzum hikyelerinde de mill, manev, tarih, ahlak, sosyal, itima ve siyas konulara yer verilmitir ve sz edilen mevzularda problemlere zm yollar nerilmitir. nsann manevi, ahlaki yn onun eserlerinde en gzel ekilde ortaya konur. Bahsedilen hasletler Vahabzadenin eserlerinde en ok ele alnan konulardandr. zellikle de Sade Adamlar, Istrabn Sonu, tiraf, Hayat lm, Atlmlar gibi eserlerinde manevi deerler etkili ekilde dile getirilmitir. Istrabn Sonu ve tiraf gibi manzum eserlerinde olaylar geleneksel aile etrafnda cereyan etse de kahramanlarn manevi olarak arnmasnda, ykselmesinde manevi ahlaki deerlerin nemine dikkat ekilmektedir.3534 35

Nizami Caferov, age, s.24. Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 16.

39


Hayat-lm manzum hikyesinde air; itimai, ahlaki atmalara zm yollar aramaktadr. airin, bahsedilen eserde kard manevi, felse neticeler dikkate deerdir. Bu eserde, muhteem tarihini ve tarihi ahsiyetlerin vermi olduu mcadeleyi renmek amacyla tarihi olmak isteyen, eitli sebeplerden dolay manevi ynden iasa urayan ve lm deine den bir gencin hazin facias anlatlmaktadr. air, hayatla lm arasnda ksa bir vaki e hayatn gzlerinin nne getiren kahramann yeniden doma ann zirve olarak gstermektedir. Mugam adl manzum hikyesinde air, milli servetlerin zenle korunarak nesillere aktarlmasn ele almaktadr. Mugam halkn milli manevi serveti, ruh ve estetik dnyas, sanat dnyas, ksaca halkn milli varldr. eb-i Hicran manzum hikyesinde Fuzulinin strapl hayat, Alar Gleyen manzum hikyesinde Sabirin eserlerindeki dile getirilen hususiyetlerle gereklerin rtmesi ele alnr. Bu eserlerde ayn zamanda servetleri, dili, milli deerleri elinden alnan Azerbaycan halkndan bahsetmektedir.36 Uluslararas konularda yazd eserler de dikkat ekicidir. Vahabzadeye gre btn insanlar ayn geminin yolculardr. Onun inancna gre, vatann olu olan bir ahs, ayn zamanda, insanln derdiyle dertlenmesi, insanlarn ektikleri skntlara ortak olmas ynyle dnya vatandadr. air seyahatleri srasnda birok iir yazmtr. Gezdii, grd lkelerle alakal duygu ve dncelerini iirlerinde dile getirmitir. Seyahat iirleri onun bu dnceyle yazd iirlerdir. Cezayir halknn azatlk36

Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 16-17.

40


yolunda verdii mcadeleyi anlatan Yollar-Oullar; Gney Azerbaycann halknn istibdat ve zulme kar verdii mcadeleyi dile getiren Merziye, Tezatlar ve Amerika Gzeli manzum hikyeleri zellikle dikkate ayandr.37 air, 1959 ylnda yazp merkezi basnda bastramad Glstan manzum hikyesini, 23-26 Ekim 1960 tarihinde ekide Nuha Fehlesi adl gazetede yaymlatr. Sz edilen manzum hikye hakknda 1962 ylnda soruturma balatlr. limler Akademisinin byk salonunda Milli Komitenin ideoloji meseleleri adna mehur maverede, airin bu eseri ele alnr. Bu grmeden birka gn sonra Vahabzade, milliyeti olarak sulanr. Parti cezas verilir. Bir ay sonra da doktora izni bahanesiyle iten uzaklatrlr. Sz edilen sreten sonra Vahabzade kirlerini dile getirmek iin farkl bir yol arar. Ahundzadenin Zaman ve mekn deitirerek szn syleme usul aklna gelir. 1959, 1961 ylnda yurt dna ktnda sz edilen dstur onun imdadna yetiir. Yazd Alaaddinin ra, zne Yalvarsana, Ehramlarn nnde, Alardan Toklara, Baba Gurgur, Sprge, stiklal, Ak ehir iirlerinde geen olaylar, gya, igale urayan baka lkelerde gemektedir. 1943 ylnda Fasta kurulan stiklal Partisine hasre ii stiklal iirinde spanyann smrd Araplara seslenir:38 Ramazan aynda oru tutup sen Kimi doyurursun, karde, sen kimi? z ana yurdunda seni kul eden Varn smren yd elleri mi?37 38

Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, s. 17. Bahtiyar Vahabzade, stiklal, Bak 1999, s. 57.

41


Ydlar giyindike lt39 kaldn zn, Servetin, devletin gzdan oldu Gelmeler evinde itiler gnbegn Evinin sahibi konan oldu. z ana yurdunda zne teke Topra kazdn h40 kald, karde Madrit sokaklar geniledike Senin sokaklarn darald, karde perim kardeim, perim senin stiklal haykran dudaklarndan. 1964 ylnda yazd Nal Hayat adl eseri gerek mana, gerekse mevcut dzeni eletirmesi ynyle ok daha ileri dzeydedir. air, bu eserde annesine seslenir. Aslnda vatan ve milletini bir aferine satan idarecilere hitaben yazlmtr. iirin banda annesine dner, yaadklar dehetin tesirinden kurtulmas iin kendisine masal anlatmasn ister. Masallardaki mutlu son onu teskin edecektir. iirin ikinci blmnde ise masaldan gerek hayata dner: Konuma ay anam, konuma kiri. Beynime batmayr41 bu efsaneler Devler grmm ki, masal devleri Onlarn yannda tavua benzer. Nadanlar grmm z yolundaki Dike ini diyor, dze dik diyor. Tilkiler grmm, z yolundaki Demir zincirlere bilezik diyor.39 40

plak. Kara saban. 41 Tesir etmiyor.

42


eteler grmm, zge yer deil, Yurdunu smrp asude yatm Tacirler grmm, simzer42 deil Aferin szne vatan satm. Tikene gl diyen gle kol43 diyen, Yallar grmm, dinsiz, imansz. Atasna sven, yda ba een, Rehberler grmm gaddar, amansz.44 Vahabzadenin piyesleri onun sanat hayatnda nemli bir yere sahiptir. Vicdan, kinci Ses, Yatan Sonra, Yollara z Dyor, Feryat piyesleri uzun sre Azerbaycan tiyatrolarnda sahnelenmiti.45 Genlik ylarnda kaleme ald Vicdan piyesi, Teyyare Gibi, Galyan radyo piyesleri, Ksas, Dz, Atlmam Glle gibi senaryolar onun bu sahada ortaya koyduu ilk eserlerdir. Teyyare Gibi radyo piyesinde olay niversitede gemektedir. Zeynall niversitede Matematik retmenidir. Onunla dekan arasnda zayf talebelere not verme hususunda tartmalar olur. Tecrbeli profesr yksek okullarda ortaya kan skntlarn sebebini niversiteye giri imtihann objektif olmamasnda grr. Onu susturmak iin niversiteye giri imtihanlarn yapan kurumun bana getirirler. Onu, bylece zor durumda brakmak isterler. Fakat profesr yeni grevinde hibir ekilde taviz vermez. Kimseye de iltimas gemez. Bundan dolay en yaknlar bile krlr. Ama hakkyla niversiteyi kazanan rencilerin42 43

Altn ve gm. Topraktan dal budak eklinde ayrlan alak aas bitki. 44 Bahtiyar Vahabzade, stiklal, s. 58. 45 Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, Bak 1998, s. 43.

43


yaknlar profesr takdir eder. Profesr de sk sk Uaklar kendi yolunu, kendileri aarlar. szlerini tekrar eder. Dar Aac (1972) Babek, harektndan bahseder. Babek, ldrldkten sonra Afin hkmdar olur; fakat o da kendisini bamsz hissetmez. Bir kle olduunu dnr. Feryat (1982-84) piyesi konusunu tarihten alr. Dnya ve gereklik ikiye ayrlmtr. Eserde hakikatyalan, vicdani manevi hafza-unutkanlk kar karyadr.46 kinci Ses 196869 piyesinde birka ailenin hayat ele alnr. Piyeste Botanik Enstitsnn mdr kr Beyle onun ei Melahat Hanm bu ailelerden birisidir. Zahiren bu aile mutludur. Fakat gerekte byle deildir. kr Beyin evinde manevi ynden skntlar vardr. Hayatnda yeknesaklk hkm srer. Her gn ayn eyler olmaktadr. Ayn sknt Reatla Hayatn ailesinde sz konusudur. Reat da kr Beyin Enstitsnde almaktadr. Eiyle arasnda manevi bir ba yoktur. Bir de kzlar vardr. Reat kalben balanamad Hayat Hanmla yaamay zulm kabul eder. O Arzu adnda bir kza gnl kaptrmtr. Bundan dolay da evresinden tepki alr. Reat iki seenek arasnda kalr: Birisi ei Hayat, dieri de sevdii kz Arzu. Rahatszlanan Hayat hastaneye kaldrrlar orada Hayat Arzu tedavi eder. Arzu, ilk nce sevgilisi ile arasnda bir sed olan Hayat kurtarmak istemez; ama daha sonra vicdann sesine uyar ve onu tedavi eder. Bu eserde yazar, Reat ve Arzunun vicdann sesini dile getirir. En sonunda Reat hasta einin yanna d46

Yavuz Ahundlu, stiklal airleri, s. 44.

44


ner. Bundan sonra skntl bir hayat srmek zorunda kalr. Yatan Sonra piyesinde de gergin, psikolojik hadiseler ele alnr. Bu eserde gzel, temiz duygularla, yalan ve rezillik karlatrlr. Eserdeki Kadim Bey, temizlik, olgunluk timsalidir. Yollara z Dyor (1978) piyesinde de hayatn manas, insann manevi olgunluk iin can atmas ve bu uurda ektii skntlar ele alnr.47 1990 ylnn 20 Ocak gecesinde Rus askerleri yzlerce insann kanna girer. O gece yzlerce insann ehit verir, Azerbaycan. air, o gece halkn feryadn, meale gibi parlayan, volkan gibi pskren azatlk arzusunu, bamszlk isteini bomaya yeltenenlerinin niyetlerini,btn dnyaya ehitler manzum hikyesi ile du_ yurur.48 Kzl Elma piyesinde hadiseler hastanede gese de eserde bahsedilen rahatszlk cismani hastalklardan ziyade manev problemlerdir. Eserde, gurur ve bananeciliin insana ve topluma verecei zararlar ele alnr. Doktor Turul ile onun bulularna sahip kmak iin frsat kollayan hastane mdr arasnda geen olaylar eserde incelenir. Doruluk ve drstl iar edinen Turulun zaferiyle piyes noktalanr. Bahtiyar Vahabzade iirlerinde ve piyeslerinde olduu gibi itimai konulara deinir. Bu eserlerde, doruluun drstln topluma hkim olmas gerektii vurgulanr. Sz edilen deerlerin, adaletin gereklemesinde oynad role dikkat eker. aire gre iir itimai bir kirdir. iir sadece bir ahsn dncelerini deil ayn zamanda bir toplumun k47 48

Yavuz Ahundlu, age, s. 47. Bahtiyar Vahabzade, Azer Neriyat, Bak 1995, s. 23.

45


rini, isteklerini, mcadelesini ifade edecek vas a olmaldr. Byk ideale hizmet etmeyen, ahsi dnceleri terennm eden iirin sanatla, edebiyatla alakas yoktur. Ona gre kendisini ve birok airi, statlar bu ekilde terbiye etmitir. Onlar varisleri olan bugnn airleri de statlarnn at rdan gitmelidir.49 airin sanat ve sanat hakkndaki dncelerini dile getirdii u satrlar dikkat ekicidir: Dnyan en byk sanatlarn dnrken her zaman gzmn nnde dev aalar canlanr. Bu aalarn dallarn ne kadar ykseklere uzanrsa, kkleri de bir o kadar yerin derinlerine iner. Daha dorusu dallarnn ykseklii, kklerinin derinlere nfuz etmesiyle doru orantldr. Ycelik kkten gelir. Kk olmayan yerde ycelikten bahsedilemez. Kkleri halkn yreine balanan sanat halkn yreine giden yolu da kolaylkla bulur. nk yrekten gelmeyen yree ulamaz. Halktan sanatya, sanatdan da halka dsturu ok nemlidir. Bu yolu bulanlar halktan da aks-i seda alabilirler. Bu yola dudak bkenler yolun yarsnda tkezler, ayaklar tutulur, bu durumda da uydurmalar, sahtecilikler, yabanc sesler ve okbilmilik hali sadr olur. Sanatsa hibir sahtelie izin vermez. Sanatn yolu birdir: Samimilik ve hakikat. Halk kendi cierleriyle nefes alp veren sanaty tespit etmeyi ve sevmeyi ok iyi bilir. Onlar aldatmak ok zordur. Halkn ruhundan ve maneviyatndan baka ne byk sanat ne de sanat vardr. Rus besteci Klinkann dedii gibi Ortaya koyan halktr, onu dzene sokan ise sanatdr.50

49 50

Bahtiyar Vahabzade, Sanatkr ve Zaman, Genlik, Bak 176, s. 101. Bahtiyar Vahabzade, Azerbaycan Jurnal, Bak 1976, No: 9, s. 8.

46


II.II. TrkiyeAzerbaycan ile Trkiye arasndaki ilikiler, her iki lke insannn ayn kkten gelmesi, ayn dili konumas ve ayn dinin mntesipleri olmas hasebiyle hususiyet arz etmektedir. Szn e iimiz mnasebetler, belli dnemlerde dumura urasa da, iki lke insannn kalbindeki sevgi, srekli, tazeliini korumu ve bu muhabbet kuaktan kuaa aktarlarak gnmze kadar tanmtr. Hi phesiz bu sevgi ve saygy en gzel ekilde insanlara yanstanlar, his ve duygu ynnden dier insanlara gre daha hassas bir konumda olan air ve ediplerdir. Azerbaycann yetitirdii birok edip ve air, bu sevgiyi, zellikle iki lkenin snrlarnn kapatld, geli ve gidilerin yasakland bir dnemde, eserlerinde dile getirmilerdir. zlemlerini; duygu yuma olan, hasretin ve sevginin, da yansmas diyebileceimiz dizelerle gidermeye almlardr. Herhangi bir zorlamann ve basknn tesiriyle nev nema bulmayan bu muhabbet, eserlerden de anlalaca gibi, temiz bir kaynaktan szlp gelen, berrak, dupduru kaynak suyu gibidir. Bahse iimiz vasaryla, Trkiyeye olan sevgi ve zlemiyle, dikkat eken aydnlardan birisi de, hi phesiz, Bahtiyar Vahabzadedir. Vahabzadedeki Trkiye sevdasnn temelleri derinlere gitmektedir. Sovyetler Birlii dneminde snrlarn kapatlmasyla birlikte Trkiye ve Azerbaycan ilikileri kesilir. Bu srele birlikte uzun sren bir ayrla kadem konmutur. Sz edilen dnemde iki lke insan zlemini farkl yollarla gider47


meye alr. Snrlar kapatlmasna ramen bu corafyada hibir zaman Trkiye kalplerden sklp atlamaz. Szn e iimiz dnemde ocuk yalarnda olan Vahabzade, Trkiye hakknda anlatlan hikyelerle byr. Vahabzadenin anla na gre, bu dnemde evlerinde srekli Trkiye anlatlr, Trkiye konuulurmu. Babasnn, dedesinin ve amcasnn azndan Trklerin hibir zaman dmediini belirten Vahabzade, dedesinin Ermenilerle yaplan savata, Eskeranda ayandan yaralandn anlatmaktadr. Savatan yaral bir ekilde kurtulan dedesi: 1918 Mart savanda Trkler Azerbaycann yardmna gelmeseydi, Ermeniler bizim hepimizi katlederdi. diyerek Trklere olan muhabbetini torunlarna alarm. O dnemde ayn zamanda retmenlerinden ve ihtiyar kiilerden Trkiye hakknda dinledikleri hikyeler, Vahabzadenin kalbine Trkiye sevgisi ekmi.51Trkiyeye Ayak Basyor

Kk yalarndan beri Vahabzadenin hayallerini ssleyen Trkiye, onun genlik yllarnda, Sovyetler Birlii dneminde, kalbini alevlendiren bir sevda haline gelir. Bir frsat bulup Trkiyeyi ziyaret etmek isteyen Vahabzade, nihayet bu zlemini gerekletirecei zaman 1961de yakalar. Vahabzade, ocukluundan beri zlemini ektii, byklerinden birka kez dinledii, hayallerinin lkesi olan Trkiyeyi birka gn sonra gidip ziyaret edecektir. air, bu vuslat ncesinde duygu dolu anlar yaar. Vahabzadenin zleminin gerekletii anlar tari zor anlardr. airin, ana vatan olarak nitelendirdii lkemize yapm olduu unutulmaz ziyareti kendisinden dinleyelim:51

Bahtiyar Vahabzade, Vatan Millet Ana Dili, Ankara 1999, s. 74.

48


Dedemin, babamn ve amcalarmn azndan Trkiye hi dmezdi. Ben imdi soyumdan gelen arzularn hayallerin lkesi olan Trkiyeye gidiyorum. Sabah erkenden kalkp tra oldum. Otuz be yldr hasretini ektiim, ismini zaman zaman andmda btn bedenimi titreten, koluma kuvvet, ayama takat, gzlerime k veren bir ehre, stanbula, gidiyorum. mitgahm, nnde boyun ediim, zorla elimden alnan admn sahibi, namusumun, izzet ve eremin koruyucusu, gren gzm, vuran kolum, dnen beynim, yardmcm, dayanam, bayram, kaybe iim tarihim, gemiim, ana dilim, erem hepsi sendedir. Kamarann penceresinden bakyorum uzakta fener yanp snyor. Allahm! lk defa Trk gryorum. O kta benim arzularm yanyor.Ey fener, sen sana tarih boyu dman olan bir milletin gemisine yol gsteriyorsun. O geminin iinde sana can vermeye hazr birisi var. Trkiyeye, kimlik kontrolnden sonra ayak basan Vahabzadenin heyecan devam eder. Trkiye Cumhuriyeti yazl mhr airi duygulandrr: Ben sana kurban olaym. Ey benim cumhuriyetim! Ey benim benden uzak vatanm! Benim iin yanan ve bana elini uzatamayan vatanm! zin belgesinin zerindeki mhr dne dne pyorum. Otuz be yldr vesikalarmn zerinde Rus dilinde yazl ifadeler vard, ilk defa imdi kendi dilimde yazl bir ibare var kimliimde. mrnde sadece on saat benim kim olduumu gsteren vesika ise ilk defa kendi dilimdeydi. Ben ancak imdi ben oldum.5252

Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, tken Yaynlar, stanbul 2000, s. 263-265.

49


Nihayet stanbula ayam basyorum. Bu mukaddes topra eilip pmek istiyorum. Ama yol boyunca beni takip eden ajanlardan korkuyorum. Yan, ama yle yan ki, alevin gzkmesin. stanbulda topu topu on saat kaldk. ehri gezdik. nsanlarla konumak istiyorum. Hal hatrlarn sorup; onlarn kalbine yol bulup girmek istiyorum. Ancak onlarn bana meyli yok. diyen air stanbulu ziyaret e ii dnemde sokaklarn bakmsz, marketlerde yatlarn ok yksek olduunu, mzelerin tertibatnn iyi olmadn grr. stanbulun bu durumunu gren air hayal krklna urar, o gece ge vaki e yatandan kalkar, geminin gvertesinde ellerini ge aarak: Ey Allahm! Sen Trkiyenin gemiteki kudretini ve azametini geri ver. diye dua eder. Vatanna, Vahabzadenin ifadesiyle, yrek arsyla dnen air, bu seyaha en sonra stanbul adl iirini yazar: Bugn bir aya Avrupadadr. Bir aya Asyada Trkn. Kulaklarnda motor sesi, Dilinde Kuran sesi, Trkn. Zaman onu dillendirir, Asrn ahengine ses verir, Dnp derinden; Ancak babas eker eteklerinden, rpnr ehir kilik iinde. Dm dm olmu kirler Asrn kemekeinde. Bir ehirde buluur ki dnya, iki lem.50


Bulacaktr eminim, Trkolu hak yolunu. O, imdilik seyreder San, Solunu... Yrei ark yrei, Akl Garp akldr Trkn. Bu tezattan sinesi daldr. Trkn.53

Trkiye ve Azerbaycan likileri

Trkiyeye yapm olduu ziyare en bu derece etkilenen Vahabzade, Sovyetler Birliinin dalmasyla birlikte, snrlarn almasndan sonra, iki karde lke arasndaki ilikilerin daha da artmasn ister. Snrlarn almasyla yllardr insanlarn ekmi olduu hasret sona erer. Vahabzadeye gre, bu sreten sonra iki lke arasndaki ilikilerin her ynden ivme kazanmas gerekmektedir. Esas yaplmas gerekenlerin bu aamadan sonra gerekleebileceini ifade eden Vahabzade, kendisiyle yapm olduumuz bir syleide Azerbaycan-Trkiye arasndaki mnasebetlerin yeterli dzeyde olmad u szlerle ifade etmektedir: Hem Anadolu Trkleri hem de Azerbaycan Trkleri ilikilerimizin daha sk olmasn arzu ediyorlar. Aydnlarmz bu konuda daha da istekli grnyorlar. Maalesef ilikilerimiz arzu edilen seviyede deil. Bu ilikiler, devlet nezdinde olmal. Trk tiyatrolar buraya gelmeli, bizim tiyatrolarmz Trkiyeye gitmeli. Her ey kltrle olur. Kltrel yaknlk olmadktan sonra hibir eyin gereklemesi mmkn deil.53

Bahtiyar Vahabzade, age, Ankara 1999, s. 52.

51


Fizik sahasnda Azerbaycanda byk limler var. Bu ilim adamlaryla Trk zikiler beraber almal. Bu almalarn merkezi Ankara olmaldr. Ylda birka kez akademisyenler toplanp, ortak almalar yapmallar. Ayrca Azerbaycan edebiyat tarihi olmamal. Umumi Trk Edebiyat Tarihi yazlmaldr. Bunun yannda Genel Trk Sanat Tarihi, Umumi Trk Tarihi kaleme alnmaldr. Bunlara Trk dnyasnn aabeyi durumunda olan Trkiyenin n ayak olmas gerekir.54Ortak Dil

Vahabzade, ilikilerimizin seyriyle ilgili dncelerini bu cmlelerle ifade eder. Dier tara an Trkiye ve Trk cumhuriyetleri yakndan ilgilendiren bir tartmaya, ortak dil tartmalarna o da katlr. Vahabzade, Trkiye ve dier Trk cumhuriyetlerle olan alakalarn daha da yaygnlamas ve bu ilikilerin seyrinin daha kolay olmas iin, dilde birlie gidilecek almalarn artrlmas ynnde lkeler nezdinde giriimlerde bulunulmasn gerektiini vurgular. Bu balamda Trk cumhuriyetlerde, dolaysyla da Azerbaycanda ve Trkiyede, kullanlan ortak kelimelerin ilerliinin artrlmas ynnde zellikle dilcilere nemli grevler dtn belirtirken, bu birliin ne ekilde balatlacan da u szleriyle iaret eder: Aydnlarmz imdiden almaya balamallar. Azerbaycan Trk, Trkiyede bugn konuulan baz kelimeleri anlamakta zorluk ekiyor. lim adamlarmz ortak dil hususunda almalar balatrken, dier tara an kullandmz or54

Erdal Karaman, Bahtiyar Vahabzade ile Dil Kltr ve Tarih zerine Sylei, Jurnal Of Qafqaz, Bak 2004, s. 11.

52


tak kelimeler dilden atlyor. Azerbaycanda okul kelimesini bilen ok azdr. Bunun yerine niin mektep kelimesi kullanmyoruz. Bunlar nemli meseleler. Mektebe, muallime dnmeli. Benim atam mektep demi, okul dememi. Bu konuda Trkiye aabeylik yapmaldr. Bu alanda yaplabilecek bir dier alma da ortak dil projesidir. Ortak bir lgat hazrlanmaldr. Trklerin kullandklar ortak kelimelerin ilerlii artrlmaldr. Biz bugn Azerbaycan Trkesinde dileke yerine eriza kelimesini kullanyoruz. Bu gzel bir kelime deil. Bu kelimenin yerine dileke kullanlmaldr. Ayn ekilde size yabanc dilden gemi anahtar kelimesi var. Bizde bunun karl aar kelimesidir. zbeklerin, Krgzlarn ve Kazaklarn kulland bu kelime niin btn Trk dillerinde ortak olmasn. Bu mesele bir iki yln ii deil. Biz bunu imdiden balatmazsak, gelecek nesil bizim yzmze tkrecek.55

Marmara Depremi

lim ve kltr arasndaki ilikilerin olmas gerektii seviyeyi iaret eden Vahabzade, birok iirinde Trkiyeye olan sevgisini de dile getirmitir. Grd ya da duyduu bir olaydan ilham alan air, dizelerinde lkemize olan sevgisini terennm etmitir. ki karde lkenin her zaman zor gnlerinde birbirlerinin yannda olduuna iaret eden Vahabzade, 1999 ylnda lkemizi derinden sarsan Marmara depremine bir Trkiye vatanda gibi zlr, ona bu znt Deprem iirini yazdrr. air duygularn sz edilen iirde yle ifade eder:55 Erdal Karaman, age, s.13.

53


itince ata yurtta depremi, Akt yam, dnd bam Trkiye. Her derdimin, her gammn orta Can kardam, can kardam Trkiye. Var m kaza, var m bela bu kadar? Seninleyiz biz ki mr boyunca Facian biz uzaktan duyunca, Gzlerimden akt yam, Trkiye. z hkm var her zamann, her ann, Yaman gnde yanndayz biz senin Ana yurtta vatanmsan, vatanm, Vatanmda vatandam, Trkiye. Tarih boyu bu ahdimiz sarslmaz, Trk milleti har olmam, har olmaz. Her beladan Trkn beli krlmaz. Sen benim can srdam, Trkiye.56

Trkiyeyi Yakndan Takip Eden air

Vahabzade, Trkiyedeki gelimelerle yakndan ilgilenmektedir. Trkiyede kan kitap ve dergileri takip eden air, birok eseri altn izerek okur. Trkiyede bu derece kalem erbab insanlarn olmasna sevindiini ifade ederdi. Bu eserleri titizlikle okuduktan sonra evresindeki insanlara, Trkiyedeki yaymlanan bu almalar gstermesi, onun, Trkiyeye olan balln gstermesi asndan dikkat ekicidir. Trkiyedeki aydnlar yakndan takip eden Vahabzade, Trk insannn heyecan duyduu ve zevkle oku56

Bahtiyar Vahabzade,Akl Baka Uzak Baka,Azerner,Bak 2000, s.171.

54


duu eserleri beenir, dikkatlice okur. O, 1977 ylnda Yavuz Blent Bakilerin Yalnzlk adl kitabnda bulunan Unu uumuz nsanlar balkl iir, Vahabzadenin duygu ve dncelerinin tercman olur. Bu iiri okuduktan sonraMenim qelbimden xeber verdi arzumun eks-sedas oldu. diyen air, Bakiler ile ayn dnceleri paylatn belirtir. Vahabzadenin szn e ii dizelerde Yavuz Blent Bakiler duygularn u msralarla dile getirir: Ben, ilesi ekilmemi bir Trkmen Ben, her sabah cierinden kurun yiyen bir yetim, aresizlikler iinde sizi dnyorum, Ey esir insanlar diyarnda Benim esir milletim, Ve ey Kafkas dalar ardnda Bayraksz memleketim. Yavuz Blent Bakilerin strabn ektii ve bu konuda aresizliini beyan e ii mesele, kendisi gibi ayn dertlerden mustarip olan Vahabzadenin eserlerinde de ilenir. Yavuz Blent Bakilerin szn e iimiz msralarnn Azerbaycanda da aksiseda bulmas duygu ve dce ynnden iki lke aydnn ayn kaynaktan beslenmesini gstermesi asndan nem arz etmektedir. Yavuz Blent Bakilerin eserlerini okuyan ve bu eserlerden etkilenen air, kendisine sorduu Bu yang hardandr? sorusunun cevabn, Bakilerin; milli varlna, milli kkne, soyuna, tarihine, diline, dinine sarslmaz balarla balanmasnda bulur.57 Vahabzadenin, Trkiyede en ok sevdii airlerden birisi de, Onun airlii akidesinden gelir. diye57

Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men Yaman da Men, Bak 1995, s.129.

55


nitelendirdii Mehmet Akif Ersoydur. Mehmet Akifin anakkale ehitlerine adl iirini okurken; Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn, Gmelim gel seni tarihe desem smazsn. Herc merc ettiin edvara da yetmez o kitap. Seni ancak ebediyetler eder istiab. msralarna geldiinde gzyalarn tutamayp alamas onun Akiften ne derece etkilendiini gstermektedir. anakkale ehitlerine ve stiklal Marna hayran olan Vahabzade, Mehmet Akifi, Trk ruhunun, Trk tarihinin, Trk medeniyetinin tecellisi olarak grr ve bununla da gurur duyar.Ortak Deerlerimiz

Trkiye ve Azerbaycandaki ortak deerlerin ok olmas ve bu deerlerin gn yzne kmas airi duygulandrmaktadr. Vahabzadenin kendisinden dinlemitim. air, rahmetli Ahmet Kabaklnn daveti zerine Trkiyeye gider. stanbulda birka gn konuunu arlayan Kabakl, Vahabzadeye bir gn sonra Ankaraya gitmek iin uakta iki kiilik yer ayr n syler. Vahabzade de Kabaklya uakla deil de kara yoluyla gidip gidemeyeceklerini sorar. Kabakldan bu konuda olumlu cevap gelince, stanbuldan Ankaraya kara yoluyla gitmeye karar verirler. Yola kmadan nce Vahabzade eline bir kalem bir de de er alr. Yolda levhalarda grdkleri yer isimleri teker teker kaydeder. Bu isimlerin birounun Azerbaycanda, ha a kendi memleketi olan ekide yer ismi olarak kullanldn grr. Ortak toponimlerin bu kadar ok olmasna sevinen air, yolda mola verdiklerinde Kabakldan56


izin ister hemen yanlarnda kendileri gibi mola vermi olan yolcularn masasna selam verip oturur. Oradaki yolcularla biraz sohbet e ikten sonra kendisini tanmadklarn anlayan Vahabzade, masasna konuk olduu Trkiyeli yolculara kendisinin nereli olduunu sorar. Onlar da Vahabzadeyi tanmadklar iin konumasndan Karsl ya da Ardahanl olabileceini sylerler. air, yolcularn vermi olduu bu cevaba ok sevinir.58Azerbaycandaki Trk Mezarna Sahip kyor

airi etkileyen bu olaylarn temelleri, iki lke insannn sarslmaz balarla birbirine balanmasna dayanmaktadr. Her dnemde tazelenen vefa numunesi diyebileceimiz olaylar, haliyle, iki lke insann daha da birbirine yaknlatrmaktadr. 1918 ylnda Ermeniler ve Ruslar birlikte Azerbaycanda halk katletmeye baladklarnda Azerbaycan hkmeti, Osmanl devletinden yardm ister. O dnemde, Nuri Paa komutasnda bir orduyla Azerbaycann yardm talebine cevap veren Osmanl devleti, Ermeni ve Ruslarn igal e ii topraklar Azerbaycanl ve Trk askerlerden oluan Ka as slam Ordusu sayesinde tekrar istiklaline kavuturur. Tabi ki bu topraklarda binlerce asker ehit verilerek bu baar salanr. Bugn Anadoludan Azerbaycanl kardelerinin zor gnlerinde yannda olmak iin gelip bu topraklarda cann veren binlerce asker, metfun bulunmaktadr. Bunlardan birisi de amah snrlar ierisindeki Acdere mevkiinde bulunan Trk subaynn kabridir. Azerbaycanl kardeleri iin cann veren Trk askerine Vahabzade, yazd bir iirle vefa borcunu yerine getirir. air bu iirinde duygularn yle ifade eder:58

2000 ylnda kendisiyle grtmz dnemde anla bir hatra.

57


Yolun kenarnda tenha bir mezar stnde ne ad var ne soyad. Ey yolcu, araban eyle bu yerde Soru kimdir yatan tenha yerinde O bir Trk zabiti kahraman, metin Doma kardeine yardma geldi. Krgna tutulan milletimizin Hakl savana yardma geldi. Uzaktan hay verip senin sesine Geldi, geldi dnmedi z lkesine. Dman saarn o, soldan saa Biip destesiyle cepheyi yard. Topran urunda dp topraa Senin topran sana gaytard. z koruduu, hem can verdii Yolun kenarnda defnedildi o. Urunda cann kurban verdii Topra zne vatan bildi o, Yolcu araban bu yerde durdur. O mezar nnde sen tazim eyle Secde kl, dua ver onun ruhuna Ayak bastn yer borludur ona. Vahabzadenin eserlerinde de grld gibi, Trkiye onun gznde kendi lkesi kadar azizdir. Trkiyenin mutlu gnnde sevinen, zntl gnlerinde, Trkiye vatanda bir fert gibi kederlenen air, Trkiyenin istikbaldeki yerinin dnyadaki mreeh devletlerarasnda olmaldr diyerek, Trkiyenin dnyadaki byk devletlerden birisi olmasn arzu etmektedir. Onun, Tek58


arzum, yirmi birinci yzylda Trkiyenin dnya muvazenesinde sz geen, dnyann en gl devleti olmasdr. demesi, Trkiyeye olan sevgisinin derecesini gsteren en gzel ifadedir.

II.III. Ana diliRuslar. XIX. yzyln balarndan itibaren Ka asya ve Azerbaycan igal etmeye balarlar. Azerbaycana Ruslarn girmesiyle cemiyet hayat, ynetim ekli deimekle kalmaz, bunlarla birlikte, yneticiler de deiir. Bu tarihten itibaren Azerbaycan Trkleri her alanda geri planda tutulurlar. Ruslarn, Azerbaycanda ve Ka aslarda hkimiyet kurmaya balad bir dnemde, 1925te, dnyaya gelen Bahtiyar Vahabzade, ocuk yalarnda Azerbaycan halknn Sovyet askerleriyle yapt mcadeleyi yakndan grr. Halk Sovyet ordusuna kar isyan eder. Uzun sre mcadelesini dalarda srdrr. Azerbaycanda sz edilen isyanlar bastrldktan sonra sosyal alanlarda deiiklere gidilmeye balanr. Azerbaycan okullarnda eitli milletler arasnda yaknl salamak, Sovyetler Birliindeki dostluu salamlatrmak amacyla bu milletlerin Rus ve dnya kltr zenginliklerine katlmas bakmndan en kudretli ara olan Rus dili retimini iyiletirmeye gidilir.59 Politika ve sosyal alanlarda yaplan deiiklerin yannda edebi dncede de deiiklerin yapld grlr.6059

Mehmet Saray, Kaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993, s. 106. 60 slam Ansiklopedisi, c.4, s.321.

59


Bu gelimelerden sonra Vahabzade de dier aydnlar gibi dncelerini serbeste ifade edemez. Btn yazarlar resmi ideolojiye uygun olarak yazmak zorundadrlar. Buna Sosyalist realizmi ad verilir. Cemiyete nklp gzyle baklmaya balanr, sosyal olaylar, insan ilikileri, snar arasndaki atma krine uygun olarak aklanr. Yeni bir cemiyet kurulmaktadr. Bu toplumun yeni bir edebiyata ihtiyac vardr. Bylece eski dnya grne, hayat tarzna ve buna bal olarak da eski edebiyata kar iddetli bir hcum balatlr. Tabii ki eskiyi temsil eden cemiyetin kendisidir. Eski ile yeni arasndaki diyalektik mcadeleyi tamamyla Bolevik yazarlar yrtr. Halkn yararna iddiasyla balatlan hcum, ferdin ve dolaysyla insann inkrna kadar varr. Cahil din adamlar, zalim beyler, eski yneticiler, hurafelere inanan insanlar, zengin kimseler, burjuvalar, anti sosyalist ve komnistler, eski hayatn tipik temsilcileri olarak canlandrlr. Bunlarn karsnda idealist komnistler, inklplar, iiler, retmenler, kadn haklarn ve kadn hrriyetlerini temsil eden gen kzlar, kadnlar adeta insanst zellikleri ve gayretleriyle n plana karlr. Bylece eski yeni kavgas sonucunda eserler, eserlerin kahramanlar birbirine benzemeye balar. Bu tarihten itibaren milli edebiyat ve ana dili yerine Leninin dili, komnist dnyann dili olan Rusa n plana karlmaya balanr. Rus edebiyat da emekinin, iinin, inklbn edebiyat olarak ykseltilir. Azeri edebiyatnn vazifesi ise byk karde Ruslarn edebiyatn rnek almaktr.61 Bunlara ramen Trkler arasndaki milli duygunun yok olmasna engel olamazlar. Rejime kar kan birok ilim adam, gazeteci, retmen, yazar, air acmaszca61

Yavuz Akpnar, Trk Dnyas El Kitab, Ankara 1992 c. 3. s, 652.

60


yok edilir. Vahabzade, ocukluk dneminde cereyan eden olaylardan ok etkilenir. Genlik dnemlerinde yazm olduu birok iiri saklar, rejime ramen bastramaz. Vahabzadenin, zellikle II. Dnya Savandan sonraki ilk on yl ve onu takip eden senelerde Azerbaycan Trk toplumunun bir tercman haline geldii grlr. Vahabzade sadece idar sistemdeki arpklklar, tarm ve sanayi alanndaki aksaklklar deil; ayn zamanda mill, manev konular, insan meseleleri ele alma hususunda da olduka baarl eserler vermitir.62 Vahabzadenin bir mr boyu vermi olduu mcadelede, azatlkla edeer tu uu ana dili byk nem arz etmektedir. Yazm olduu makalelerde ve iirlerde bu husustaki hassasiyetini grmek mmkndr. Ona gre ana dilini bilmeyen bir insann o millete ait olduunu iddia etmeye hakk yoktur. Dilini bilmeyen milli dnce ve vatanperverlik bakmndan onursuz olur. Onlar iin vatan me umu ahsi ev, millet dncesi de yakn akraba anlamna gelmektedir. Ana dilini bilmeyen bireyler milletin ruhuna, maneviyatna ve tarih uuruna biganedir ve o milletin evlad deildir.63 Bir iirinde Ana diliyle ilgili dncelerini u msralarla dile getirir: Ey vatan gzeli, gel pem senin Vatan dili diyen dudaklarndan. Hak szn kalbimi titretti benim Bu vatan topra koy olsun kanm, Vatanda yaayp onun diline, Ruhuna, zevkine, ana vatana, Hor bakan erefsiz vatanszlara!62

Nevzat zkan, Trk Dnyasnda Nfus, Sosyal Yap, Dil, Edebiyat, Kayseri 1997. s. 221. 63 Bahtiyar Vahabzade, stiklal, Bak 1999, s.15.

61


Vahabzadenin 1954te yazm olduu Ana dili iirini o dnemdeki basklara ramen yaynlatmas mmkn deildir. Vahabzadenin sayg duyduu airlerden Samet Vurgunun araclyla, Leninin Biz kendi dilimizi ve vatanmz severiz. szne istinaden bastrr.64 air bylece mevcut ynetimden tepki almaktan kurtulur. Ana dili iirinde Vahabzade duygularn: Ana dilim sendedir, halkn akl hikmeti Arap olu Mecnunun derdi sende dil am. Yreklere yol aan Fuzulinin sanat, Ey dilim kudretinle dnyalara yol am. Sende benim halkmn kahramanlklar dolu. Tarihi varaklanr, Sende nice bin yllk benim medeniyetim. an hretim saklanr Benim adm sanmsn, Namusum vicdanmsn! msralaryla anlatr. Vahabzade, ynetimden tepki almamak iin eserlerini farkl metotlarla kaleme almaktadr. Yurtd gezileri airin dncelerini anlatmada k yolu olur. Gezdii lkelerde grdklerini eserlerinde dile getiren air, aslnda kendi lkesini anlatmaktadr. Yabanc lkeleri anlatan air savunmasn kolayca yapar. Latin dili iirinde milleti yaarken dili l olan milletlere dikkat eken Vahabzade, Latin halknn ldn, oysa dilinin hala yaadn dile getirirken baz milletlerin yaadn, fakat dilinin ldn yle anlatr: Sen derde bak, vatan da var, millet de var. Ancak onun dili yoktur. yle bil ki ayna gibi.64

Bahtiyar Vahabzade, age, s.51.

62


imdi syle hangi dile l diyek? Vatan varken, millet varken, Kk yoksul komalarda Tutsak olan bir dile mi? Yoksa uzun asrlardan geip gelen Halk len z kalan Bir dile mi? Ona gre bir milletin varl ve bekas dille mmkndr. Dil yoksa millet de yoktur. air, Sovyetler dneminde ana dilinin durumunu Merziye iirinde u msralarla dile getirir: Ey bu gn dilim dilim Paralanan Ana dilim Sinesinde od kalanan65 ana dilim Kaplarn arkasnda Boynu bkk kalan dilim. Var iken yok olan dilim Ayaklarda kilim dilim Savalarda bir kahraman, Barlarda halim dilim. Vahabzade, 1959 ylnda yazd Glistan iirinden dolay sorguya ekilir. niversitedeki grevinden uzaklatrlr, kitab toplatlr.66 air, bu dnemde ok zor gnler geirir. Halk, kendisine gizli gizli yardm eder. Bu olaydan sonra air daha ihtiyatl olmak zorunda kalr. iirleri mercek altndadr. Sk sk sorgulanr, ifadesi alnr. Azerbaycanda Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten Rus sektr olarak nitelendirilen orta65 66

Kalan-: yakl-, tututur-. Bahtiyar Vahabzade, Tavana Ka, Tazya Tut, Ankara 1990. s.23.

63


dereceli okullarn yannda, Azerbaycan Trkesiyle eitim veren ve Azerbaycan sektr olarak adlandrlan okullar da bulunmaktadr. Vahabzade yabanc dilin renilmesi gerektiini vurgularken, halkn ana dilinde faaliyet gsteren okullara ocuklarn vermelerini ister. Riyakr iirinde ocuunu Rus dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okula veren bir retmene yle seslenir: Benim evladma ana dilinde Ders veren muallime bak! Vatan diyen z evladn, Ecnebi dilinde okutur ancak. zgeye dilim ren diyorsun. znse bu dili beenmiyorsun. Her milletin ana dili o milletin varlnn teminatdr. Dilsiz bir millet yoktur. air, 1980li yllarda Gney Azerbaycandan Farsa yazlm bir mektup alr. Mektupta: Sizdenim, yan Azerbaycan Trkym, ama ana dilimi bilmiyorum. Dilimi renmek iin bana bir kitap gnderin. der. Bu mektubu alan Vahabzade, soydann ana dilini bilmemesine ok zlr. Ne ondansn, ne bundan balkl iirini yazar. air, Gney Azerbaycanl Trke iirinde: Sehvini anlayan dz olmazd knamak. Gnah azaltr, gnahn anlamak. Bu yaradr. Bu yerde yarlanr bu yara. Ne deyek ne ad verek. msralaryla cevap verirken, ana dilini bilmeyenleri de u msralaryla eletirir:64


Anan bunu etmedi, O sana retmedi. Anasnn dilini. Anan sana retti aasnn dilini. z doma evladna doma ana dilini retmeyen analar, Bes ana adlanmaya sizin hakknz var m? Dilinizi knarken, znz knadnz. Ancak bu alakl ycelik sandnz. Ey kknden ayrlp z znden kaanlar. Emin olun sizi de bir gn knayacaklar Ana dilini bilmeyenlere birok eserinde seslenen air, bir makalesinde yaam olduu bir olay yle anlatr: Azerbaycanda nemli makamlarda bulunan birok aydn ana dilini bilmemektedir. Ben bu yaknlarda Bak Belediye Encmeni Bakanyla grtm. Benimle bir iki kelime bile ana dilinde konuamad. Hlbuki anayasaya gre cumhuriyetin resmi dili Azerbaycan Trkesidir. Ana dilini bilmemesi o kendisinin meselesidir. Fakat resmi dil olarak ana dili kabul edilmise, devletin nemli bir makamnda bulunan birisinin resmi dili bilmemesi neyle izah edilebilir?67 air, bir doktordan mektup alr. Doktor, ocuklarn Rus okuluna verdiini; fakat byle yapmakla meslektalar tarafndan knandn, yanl bir i yapt hususunda dostlarnn kendisini uyardklarn yazar. Vahabzadeye, Siz bu konuda ne dnyorsunuz? diye sorar. Vahabzade kendisine: Siz en adi hakikatin ne olduunu bilir misiniz? Ana dili zamana gre seilmemeli ve sevilmemeli. Vatan da gzel ve rahat olduu iin sevmezler, vatan67

Bahtiyar Vahabzade, mrden Sayfalar, stanbul 2000, s. 133.

65


olduu iin severler.68 eklinde mektuba cevap verir. Sovyetler dneminde ana dili daima tartlm, ana diline talep olmad iin layk olduu konuma gelememitir. Ackl olan udur ki baz veliler kendi dillerini Rus okullarndaki tedris planndan bile karlmasn istemilerdir.69 Vahabzade, ana dili hususunda yaplan yanllklara hibir zaman gz yummaz. 19891990 eitim retim plan ilan edildiinde mfreda a Azerbaycan Trkesine gre Rusa derslerinin kredisi daha fazladr. Vahabzade bu durumdan rahatsz olur. ikyetini Milli Eitim Bakanlna bir mektupla bildirir. Vahabzade mektubunda, Azerbaycan dilinde eitim retim faaliyetlerini yrten okullarda, Azerbaycan Trkesinin ikinci dil olarak okutulmas, dier tara an Rusaya Azerbaycan dilinden daha ok kredi ayrlmas, renim dili Azerbaycan Trkesinde olan okullarda Rusaya birinci sn an baland halde. Rus dilinde eitim retim yapan okullarda Azerbaycan Trkesine nc snarda balatlmasnn kabul edilemeyeceini vurgulayan Vahabzade bu mfredatn halkn kirlerine ters dtn bunun kabul edilemeyeceini ifade eder. Vahabzadenin bu mektubu tesirini gsterir. Ders saatleri Rusayla eit hale getirilir.70 Ana dilinin layk olduu yeri bulmas iin mcadele eden Vahabzade, kelimelerin de yerli yerince kullanlmas gerektiini belirtir. Baz kelimelerin kt illeri ifade etmede kullanlmasna kar kar. Rvet kelimesinin yerine hrmet kelimesinin kullanlmasn, yap68 69

Nizami Caferov, Bahtiyar Vahabzade, Bak 1996, s. 77. Hsniye Zal Mayadal, Bahtiyar Vahabzadenin Hayat ve Eserleri, Ankara 1998, s. 163. 70 Nizami Caferov. Age, s. 70.

66


lan crmn sanki meru bir ilmi gibi gsterilmesini tenkit ederken, bu kt ilin olumsuz ynn sanki kelimenin tad gzel anlamla haetilmeye allmasn, sayg ve tazim anlamna gelen bir kelimeyle ifade edilmesini yle eletirir: Hrmet hrmetini yitirdi bugn, Erilik dzln oldu glgesi. Hrmet, hrmete bak! Bu gzel szn Gizlendi ardnda rvet kelimesi. Hrmet! Alakln z sesidir bu. Hrszn mabede girmesidir bu. irkinin yzne ekilir kalay. Gzellik tahtnda eleir bugn. Vahabzadenin, ana dili zerine yazd eserlerinde, yarm asr geen bu mcadelenin seyrini grmek mmkndr. Bu mcadele tehlikeli olduu kadar heyecanl, heyecanl olduu kadar onurlu bir ba kaldrtr. airin, bu mcadelede lmle burun buruna geldiini, lmn souk nefesini adeta tenes e ii hissedilmektedir.

II.IV. Azatlk

Yllardr Azerbaycan halknn yaad dayla tayla Azerbaycan Trklerine ait olan topraklarn, yd eller tarafndan igal edilmesi bir anda Azerbaycan insann ev sahibi iken misar konumuna drr. Bu durum, lke insann derinden yaralar. Bir ev deiikliinde67


dahi adapte olmakta zorlanan insann bir anda kir, anlay, dnya gr ynnden tamamen farkl bir sisteme uyum salamas, gemie ait ne varsa inkr edilmek suretiyle ortadan kaldrlmas Azerbaycan insann zor durumda brakr. Sovyetlerin Azerbaycan igal etmesiyle birlikte Azerbaycan halk zikredilen sreci bir kez daha yaamak zorunda kalr. Sovyet hkmetinin Azerbaycan zapt etmesiyle birlikte aydnlar susturulur, varlkl ailelerin mallarna el konulur, sisteme kar kanlar iddetle cezalandrlr. Fikirlerini beyan eden aydnlarn bir ksm kuruna dizilir, bir ksm da Sibiryaya srgne gnderilir. Binlerce insan ya kirlerini syledikleri iin ya da sisteme zarar dokunaca dncesiyle etkisiz hale getirilir. lkede hkmet tamamen hkim oluncaya kadar zikredilen sre devam eder. Sovyet hkmeti lkede tam olarak hkimiyeti salad dnemde de aydnlar yer yer duygu ve dncelerini beyan ederler. Satr ararlarnda sistemi eletiren kirlere yer verirler. Aydnlar sistemi eletirdikleri eserlerinde kahramanlar ya baka lkeden seerler ya da sylemek istedikleri krileri sembollerle anlatmak zorunda kalrlar. Bahtiyar Vahabzade de sz edilen aydnlardan birisidir. air, hkmetin kendi sistemini topluma kabul ettirmek iin srgnleri, yargsz infazlar acmaszca yrrle koyduu ve birok insann geceleri uykusunun kat bir dnemde dnyaya gelir. Sz edilen srete i bandaki ahslar birka kez deise de bu corafyada estirilen iddet rzgrnn rengi, aa yukar, hep ayn olur. Basklarn ve tazyiklerin had sa ada olduu, dnceye pranga vurulduu bir devirde air kir ilesi eker. Bundan dolaydr ki, o, dncelerini, yrekteki rpnlar szler arasna szdrdklarn ifade eder: 68


Fikirler nnde atld talar, Diri diri kirlere kor oldu balar. Amal nndeki kaya talar, Ne gtrebildik ne krabildik. Amma yrekteki rpnlar, Szler arasndan szdrabildik. Vahabzade, bir dnemde ektikleri skntlar, hatrladnda o gnleri Yanan da men, yaman da men szleriyle ifade eder. Burada ben zamirinin tekil deil de oul anlamda alglanmas gerektiini belirtir. Sz edilen dnemde birok aydnn sknt ektiini lkesi iin yandn dile getiren air, onlar, yanmalarna, lkeleri iin rpnmalarna ramen yaman kt olarak damgalandn dile getirmektedir. Bir dnemde sistemi yeterince vmedii ve onlarn kirlerini can u gnlden benimsemediklerinden, kendi ifadesiyle byk Rus kardelerinin kendilerine empoze etmeye altklar anl gelecee dudak bktkleri iin Vahabzadeye de yaman ya as vurulur. Sz edilen dnemi air u msralarla dile getirir: Azatlk, saadet, demokrasi! Bu gzel szleri dnya alklar. Aslnda her biri bir oyun, riya Benim bu szlere yazm gelir O, esaretin, diktatrln mengenesinde boulan lkesinin dilinde bu tr debdebeli szlerin sylenmesini ikiyzllk ve riyakrlktan baka bir eyle izah edilemeyeceini belirtir. Diktatrlk rejimi altnda bu szlere, insan acmasn da ne yapsn, diye rahatszln dile getirir. Bu ortamda, dil kri ifade etmek iin deil de kri gizletmek iin kullanlmaldr. der.69


Silah sadece dili olan kalem erbab insanlar, kirlerini gizletmek iin deil, onlar halka ulatrmak iin kullandklarnda yaman kt insan oldular. Ben de her zaman kirlerimi gizletmediim iin yaman ilan edildim, diyen air, yanmasyla yamanlnn doru orantl olduuna dikkat eker. Totaliter rejimin hkm srd bir dnemde air kir ilesi eker. ini kemiren duygu ve dnceleri yetkililere ulatrmak iin can atar. Bir gn yetkili bir kiinin karna kar. lkenin nde gelen idarecisiyle arasnda geen grmeyi kendisinden dinleyelim: Hi ydmdan kmyor bir defasnda yamanlk yangs, beni, o zaman Merkezi Komitenin ktibi olan bir elolumuzun karsna karmt. Ben de yaman kii olmak iin huzura karldm hissetmitim. Ama gitmemek olmazd, gi im. Ikl lks odasnda yaklak bir saate yakn konutuk. Ben konuuyor o dinliyordu. Aylardan beri kalbimi yoran, lkedeki ban alp giden rve en, ana dilimizin ayaklar altna serilmesinden, irili ufakl btn dertlerimizden bahse im. Bir defa olsun szm kesmedi. Hi soru sormad, szlerime aklama da istemedi. Ben de korkusuzca kirlerimi sylediim iin kendimi ok mutlu hissediyordum. Yreimde bir hafleme hissediyordum. Szm bitirdiimi anlayan birinci ktip bana ne dese iyi! air, bunlarn hepsi bilinen eyler; ama seni bunlar sylemek iin kim vazifelendirdi? Sanki canma bu szle ate dt, stmden de bir derya su iseledi. Ona syleyecek sz bulamadm. Bulsam ne faydas olacakt ki? lkeden sorumlu bir ahs ok basit gerekleri anlamak istemiyordu. Kaplar iire, sanata kapal olduunu bildiim bu mekndan ayrlrken ayn zamanda bu kaplarn btn halka kapal olduunu da derk e im. 70


Yah hatrlayram bir elolumuzla diye balad dier bir hatrasnda da u hususlar nakleder: Sovyet hkmetinin yldznn parlad bir dnemde idi. O dostumuzda koltuuna ok salam oturmutu. Bir toplantda onunla karlatk. Benim yakamda renkli bayramz vard, ona bakt ve: Bu nedir? diye sordu, sonra da, niin yankesici bayran yakana taktn, dedi. Aradan bir hayli vakit gemiti. Ayn ahs yine koltuunda idi. Ama bu defa Sovyetlerin yldzlarnn snmeye yz tu uu bir dnemdi. O yine ssl rengrenk telefonlarn bulunduu bir masann arkasnda oturmutu. Bu telefonlarn arasnda benim dikkatimi eken bir ey daha vard, renkli bayramz. Dostum sanki bana vnerek bayra gstermeye alyordu. Onun yllar nce bana dedii sz aklma geldi; ama niin yankesici bayran masann zerine koydun diyemedim,dilim varmad.Ben de bu konu zerine gitmedim biliyordum ki yine Yanan da men, yaman da men olacaktm.71 1991 ylnda milletvekillerine seslendii bir konumada demokrasi ve totaliter rejimi karlatran air, demokrasi ve totaliter rejim bir arada olamaz. Demokrasi zoraki rejimi datmak iin vardr. Nasl ki gece ile gndz, matemle dn bir yerde bulunamazsa demokrasiyle despot ynetim de bir arada bulunmaz, der. Szlerini desteklemek iin Firdevsinin ehnamesinde geen u hikyeyi nakleder: Zalim, gaddar despot idarecilerin omuzlarnda ylan bulunur. Bu ylanlarn gdas insan beynidir. Onlar insan beyni yemezse yaayamazm. Buradan biz hangi sonucu karmalyz. Despotizmin yaayabilmesi iin insan beyinlerini yemesi gerekir. Sistemin devam iin dnen, kir beyan eden insanlarn beyin71

Bahtiyar Vahabzade, Yanan da Men, Yamanda Men, Bak 1995, s.7.

71


lerinin yok edilmesi gerekir. Aksi takdirde insan dndke baskc ynetime kar kar. Btn baskc sistemlerde insanlarn beynine kilit, diline yasak getirilmitir.72 Sz edilen dnemde kirleri aka yazamadklarn dile getiren air, eserlerindeki hadiseleri baka lkelerde canlandrr, kahramanlar da yine kendi lkeleri dnda bir lkeden seer. 1968 ylnda Asya ve Afrika yazarlarnn Takent toplantsna katlan air, kirlerini bir Afrikalnn diliyle yle ifade eder: Sizin gibi bir insanz, Biz ne taz, ne demiriz. Yeter artk biz he kese73 Yama olmak istemiyoruz. Yaman derttir, Bakasna yama olma. Yaman derttir, Azatln hasretine damak olmak. Yaman derttir Gzn ola, Ama grebilmeyesen, Yaman derttir Elin ola, Evin

bahtiyar vahapzade erdal karaman

Documents