BAHTYAR OL NZIM

Vera Tulyakova Hikmet (1932-2001) Nzm Hikmetin kars. Devlet Sinema niversitesi (VGK-Vsesoyuzniy Gosudarstvenniy nstitut Kino) Senaryo Blmn bitirdi ve SSCBnin en byk izgifilm kuruluu olan Soyuzmultifilmde redaktr olarak almaya balad. Novosti haber ajansndamuhabirlik yapt. 1955 ylnda tant Nzm Hikmetle birlikte yazdklar ki nat ve KrPadiah adl tiyatro oyunlar Moskova bata olmak zere SSCBnin eitli kentlerinde sahnelendi.1963te Nzm Hikmetin lmnn ardndan Rusya Edebiyat ve Sanat Devlet Arivinde NzmHikmet Blmnn olumasna n ayak oldu. Ayn yllarda VGKte doktora almasn tamamladve lnceye dek ayn niversitede retim grevlisi olarak alt. Ayrca 1998de Rusyannkonusunda ilk zel niversitesi olan Bamsz Sinema ve Televizyon Okulunu kurdu verektrln stlendi.

Anna Stepanova Tiyatro bilimci, profesr. 1952 ylnda Moskova da dodu. Rusya Tiyatro Sanatniversitesini bitirdi ve ayn niversitede akademik kariyer yapt. Rus tiyatro tarihi ve arlkRusya, SSCB ve Rusya Federasyonu tiyatrolarnn geleneksel geleri ve tarihleri zerine aratrmalaryapyor. Halen Rus Tiyatro Sanat niversitesinde ders veriyor ve annesi Vera Tulyakova Hikmetile birlikte kurduu Bamsz Sinema ve Televizyon Okulunda ynetici-akademisyen olarakalyor.

Hlya Arslan 1988 ylnda Ankara niversitesi DTCF Rus Dili ve Edebiyat Blmn bitirmesininardndan SSCB Devlet Bursu ile bir yl Pukin Dil Enstitsnde staj yapt.

1990-2000 yllar arasnda Moskovada eitli Trk firmalarnda st dzey ynetici olarak alt.1998-2000 yllarnda Pukin Devlet Rus Dili Enstitsnde Rus Dili ve Edebiyat zerine ykseklisans yapt. Doktora almasn Moskova Devlet niversitesinde tamamlad. Halen Okanniversitesi Rusa Mtercim Tercmanlk Blmnde retim grevlisi olarak alyor.

VERA TULYAKOVA HKMET

Bahtiyar Ol Nzm

DERLEYEN:

ANNA STEPANOVA

RUSADAN EVREN:

HLYA ARSLAN

ANI

Yap Kredi Yaynlar 2646

Edebiyat 809

Bahtiyar Ol Nzm/Vera Tulyakova Hikmet

zgn ad: Budj fiastliv Nazm

Derleyen: Anna Stepanova

Rusadan eviren: Hlya Arslan

Kitap editrleri: Kayhan Ykseler, M. Melih Gnefl

Dzelti: Filiz zkan

Kapak tasarm: Nahide Dikel

Grafik uygulama: Glin Erol

1. bask: stanbul, ubat 2008

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A.., 2008

Btn yayn haklar sakldr.

Kaynak gsterilerek tantm iin yaplacak ksa alntlar dflnda

yayncnn yazl izni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Ticaret ve Sanayi A..

Yap Kredi Kltr Merkezi

stiklal Caddesi No. 161 Beyolu 34433 stanbul

Telefon: (0 212) 252 47 00 (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23

http://www.yapikrediyayinlari.com

e-posta: ykykultur@ykykultur.com.tr

nternet satfl adresi: http://alisveris.yapikredi.com.tr

http://www.yapikredi.com.tr

Annem Vera

lmnden ksa bir sre nce Bu kitab yazan cesur gen kadna sayg duyuyorum, demiti annem.Gzleri 30 ksur yl ncesine dalmt bunlar sylerken.

31 yanda Nzm topraa vermesinin ardndan Vera, ac ve yalnzlkla mcadele etmek zorundakalmt. Yannda insanlar varken zaaflarn gstermek istemezdi. Ancak gndzleri, mezarla gidipNzmla konuabiliyordu. Nzmdan sonraki ilk yl, her gn yapt bu ziyaretlerini anmsyorum.Bazen beni de gtrrd yannda. On bir yandaki bir kz ocuu iin ac deneyimlerdi bunlar. nceiek almak iin pazara urardk. Annem, Bunlar houna gider mi acaba? kaygsyla seerdi buketi.Mezar bana geldiimizde, topra okar, (artk orada olmayan) banka otururdu. Yznde tuhaf birifade belirir ve beni ve etrafta olan bitenleri artk grmez olurdu. Ona engel olmak mmkn deildi.Yardm etmek ise imknszd. Uzaklarda bir yerlerde onunla buluurdu sanki. Bana hibitmeyecekmi gibi gelen srenin sonunda gerek dnyaya dner ve neredeyse neeli bir sesle Yarngrmek zere, Nzm! derdi. Annemin o gnleri hl hafzamda tazedir. Byyp de Verannkitabn okuduumda, onu kurtaran eyin, o uykusuz geceler ve o zaman balayp yaamnn songnlerine dek srdrd Nzmla sohbetleri olduunu anladm.

19 Mart 2001de ld annem. Geriye gz gibi bakt ve ok sevdii Nzmn evi kald. Bir deVerann mektuplar, notlar, senaryolar, taslaklar ve ok sayda dokmanla mektuptan oluan dankarivi. Bunlarn tamamn dzenlemeye baladmda, annemin Nzmla sk skya balyaamndaki pek ok bilinmezi ortaya kartacam biliyorum. Bunu yapabilmek iin gerekli gctopladmda, ie girieceim.

Bu kitapla buna balam olduumu sanyorum. Daha nce yaymlanm an kitabn annemin elyazmalaryla karlatrdmda pek ok nemli olayn atlanm olduunu fark ettim. Belli ki zamanngerekleriydi bunlar. Dnyaya mal olmu bir airin yaamnn en son ve mutlu dilimini onusevenlerden esirgememek gerektiine karar verdim. Bu zorlu ura iin annemin anlar, hayatkarsnda bana rnek olan duruu g verdi.

Vera Tulyakova 19 Mays 1932de Moskova yaknlarnda kk bir yerleim yeri olan Bolevodadodu. Babas, dedem Vladimir Tulyakov gnll olarak cepheye gitmi ve 1943te cephede lm.Onu hi grmedim. Anneannemin ve annemin anlattklarndan tandm onu ve Moskoval eski birtccar ailesinden geldiini, savatan nce olduka iyi koullarda yaadklarn rendim. BabaannemYevgeniya Yusupovann Rus tarihinde nemli bir yere sahip bir hanedan ailesinden geldiini deannem gururla anlatmt bana.

Devrimden sonra her eylerine el konulmasn ailede bir tek dedem kolaylkla kabullenmiti.Devrime ve onun adaletine inanmt nk. Tpk Nzm Hikmet gibi.

Verann annesi, anneannem Mariya Koptelovann babas ise byk bir yurtluun idarecisiymi.1917de, ana konan merdivenlerinde Bolevikler tarafndan vurulmu. Tek istei sorumluluunutad eyalar, talan etmeye gelen kalabal durdurmakt.

Anneannem, byk aabeyi tarafndan bytlm. Annem Verann kitabnda bahsettii KolyaDay odur. Devrimden nce Sorbonne rencisi olan Kolya Day, Sovyet ynetiminden yaamnnsonuna dek nefret etti.

Kk yata ksz kalan anneannem yaamn ocuklara, zellikle de anas babas olmayanlaraadamt. Anneannem, annemi dourduktan sonra ocuk bakmevinde almaya balam, sk skannemi de i yerine, ksz ve yetim ocuklarn yanna gtrmt. Hepsi bir rnek giyinmi ocuklarben de anmsyorum. Ben de anneannemin bu hayat okulundan nasibimi aldm.

Annem babasnn kzyd ve onu ok severdi. Dediklerine ve fotoraflarda grldne gre, bir okadar da benzerdi dedeme. Sava balayp da dedem cepheye gittiinde mutlu gnler sona erdi.Anneannemin alt ocuk bakmevi, Tatar ky olan Solouiye tand. Anneannemin aslahatrlamak istemedii o gnlerden annem bana bahsetmi ve ksa srede Tatarca rendiini, orannyerlileri ile nasl ahbap olduunu kendisi anlatmt. Nzm Hikmetin Ekber Babayeve annemin dgrn ile ilgili syledii Trke bir cmle zerine annemin hafzasnn bir yerlerinde kalmTatarca, Nzmla ilk tant gn canlanvermiti. O anda kendini kt hissetmi olsa da her zamanTatar dilinin tns, Tatar mzii mutlu etmitir annemi. Hatta mutlu olduu anlarda mrldand birTatar arksn bile anmsyorum.

Moskova ve evresinin zorunlu boaltlmasnn ardndan balayan Tataristan gnleri zordu. Paralarkarnlarn doyurmaya bile yetmiyordu. Beraberlerinde getirdikleri tm eyalarn yiyecekledeitirmek zorunda kalmlard. Anneannem hastalandnda btn yk annem Verann omuzlarnakalmt. Annem dramatize etmeden, hatta glerek eski giysileri skp rd apkalar pazardasattn, bazen de yumurta veya ekmek karlnda pazarda evirmenlik yaptn anlatrd. Yerlihalkn Rusa bilmemesi, oraya yerletirilmi Ruslarn ise Tatarca bilmemesi annemin iine yaramt.Bin bir glkten sonra, annemle anneannem eve dnebilmiler ve dedemin lm haberini 1943te

Moskovada almlard.

Annem babasnn lmyle yaad acy ne o zaman ne de sonrasnda asla paylamad. Bu zerindekonuulmas yasak bir konuydu sanki.

Yaam devam ediyordu. Anneannem sal dzelip yeniden ocuk yetitirme yurdunda almayabalad. Ve ksa bir sre sonra onlara iki oda bir ev verdiler. Belli ki devrim ncesinde, Moskovalvarlkl ailelerin kr evi olarak kullandklar bu kolonlu bina, Sovyetler Birlii zamannda adetakarnca yuvasna dnm ve pek ok aile buraya yerletirilmiti. Annemle babamn boanmasnnardndan anneannemle beraber yaadm bu evi, bahesindeki kuyuyu, oca, beyaz leylak aacnanmsyorum.

1950 ylnda liseyi bitiren annem Devlet Sinema ve Senaryo Enstitsne girdi. lkenin en prestijliyksekrenim kurumlarndan olan bu enstitnn snavlarna hazrlanmak iin hi kimseden yardmalmad. Kendi bana baard bunu.

lmnden iki hafta nce onunla televizyon seyrediyorduk. nl sinema sanatlarn anlatanbelgesel bir programd izlediimiz. Kadn sanatlardan biri annemle beraber okumutu. Ve annem ozaman birdenbire giri snavn nasl verdiini anlatmaya balad. O zamann imknszlklar iinde,akl almaz glklerle zel olarak imtihan iin dikilmi ak mavi kareli beyaz elbisesini anmsad.Arkadalk ettii delikanl, uur getirmesi iin en deerli eyasn, nl futbol takm Spartaknrozetini vermiti anneme. Dnemin nl filmi, toplumsal ierikli Gen Muhafz adl film hakkndakomisyon yeleriyle nasl tarttn anlatt bana. Sonra anszn avucunda skt uurlu rozetinolmadn fark etmi, elbisesinin yeniliine aldrmadan eteklerini toplad gibi, masann altna giripretmenlerin dizlerinin dibinde emekleyerek hazinesini aramt. ine dt durum yzndenuur ve en deerli kavramlarn komisyon yelerine aklamas gerekmi ve onlar daglmlerdi.

Verann beraber okuduu arkadalar iinde Anatoli Stepanov da vard. Mcadeleci, futbolcu ve sonderece kltrl bir insand. kinci snftayken evlendiler ve 1952 ylnda ben dodum. nceleribabamn ailesi ile birlikte yayorduk. Sonra Rusakovskaya Sokakta, birden ok ailenin birlikteyaad komnal bir daireye tandk. Nzm Hikmetin Veray aramak iin sk sk telefon ettiiyere. Tek odamz; mutfa, banyo ve tuvaleti paylatmz neeli komularmz hayal meyalhatrlyorum.

Annemle babam 1955te bitirdiler enstity. kisi de redaktr olarak almaya balad. BabamMosfilmde, annem muhteem izgi filmlerin yapld Soyuzmultifilm stdyosunda almayabalad. Maddi skntmz vard. Annem sinema ile ilgili makaleler yazyor, babam ise ilk senaryolarzerinde alflyordu. Beni de dzenli olarak Bolevoya anneannemin ve vey dedem Grigorininyanna brakyorlard. alma tempolar iyice artnca srekli olarak orada yaamaya baladm. lkdnemlerde, hafta sonlar ve tatillerde ikisi beraber gelirdi yanma. Ama sonralar ayr ayrgerekletirmeye baladlar ziyaretlerini. Ailemizin yklmakta olduunu anlamayacak kadarkktm.

Sonra annem gitti. Bolevoya gelen babam smsk kucaklad beni. Onun azndan bir kere bileannem hakknda kt bir sz duymadm.

Geenlerde bir mektup geti elime:

Canlarm Benim, Canm Annem, Dedecik ve Harika Kzm,

Mektubunuz iin teekkr ederim. Ah Anyuta, Anyuta, neler yapyorsun yle?[1] yilemekte olmanasevindim, belki bir daha byle kt hastalklara yakalanmazsn. Anneciim, benim iin endielenme.Tm arzularn elbette gerekleecek. imdi zm Tolya[2] bal. Eer o boanmay kabul edersehemen evleneceiz. Kabul edeceini sanyorum. Moskovaya dndmzde onunla konuacam.imdilerde ok zldn biliyorum. Raya[3] yazd bana, ama elden ne gelir? Onunla dost kalmakistiyorum, yapabileceim baka bir ey yok onun iin. Annesi Anna Efimovna ile birlikte yayormuimdi. Anneciim, onunla bu konular konuma, eskiden olduu gibi iyi davran ona. Sizden ok ricaediyorum. imdi zor durumda.

Kislovodsktan Bakye gideceiz. Nzmn ofr Yura, Volga yla buraya geldi. evreyigeziyoruz. Bakye Soi zerinden gideceiz. Gnderdiiniz mektubu Nzma okudum, ok mutluoldu. Artk gerek bir ailesi olduunu ve iyi yaknlar olduunu sylyor. Hepinizi ok seviyor.Moskovada onun Novopesannaya Sokandaki evinde yaayacaz ve sk sk ziyaretinizegeleceiz. Herhalde, hepsi bu. Burada dinlenmek ok gzel. Yemekler ok iyi ve harika bir hava var.Dorusu, Nzm sk sk toplantlara davet ediyorlar. Tm grme ve konumalar iten ve trenortamnda geiyor. Size selamlarn ve pcklerini gnderiyor. 12sine kadar[4] Kislovodsktaolacaz, martn ilk gnlerinde Moskovada oluruz. Anneciim, paketi aldnz m?..[5] Canlarmbenim, sizleri ok seviyorum ve ok zledim. Geldiimizde her ey yoluna girecek ve siz de kznziin endielenmekten kurtulacaksnz.

Sevgiyle pyorum, sizin Verua

26. 01. 60

Sayfann altnda farkl bir el yazsyla bir not var. Belli ki zorlukla izilmi Rus harfleri ile Nzmamca, siz tm yaknlarn pyor. Verann varl iin teekkr ederim. Nzm Hikmet yazlm vebildik imza var. Hik ve met hecelerinin arasnda ta yapraklar sarkan bir iekcik izilmi, ikide yapra var.

Nzm amca benim iin yaktrlm bir hitapt. Ben de buna uymu, byle demeye balamtmNzm Hikmete. Bir keresinde Pesannaya Sokandaki evde mz kahvalt ediyorduk. Telefon

alm, annem bakmaya gitmiti. det olduu zere Nzm amca diyerek bir ey sordum Hikmete.Birden ciddileti ve Anyuta, bana baba diyemez misin? Annene bir soralm bakalm, belki bize izinverir, dedi. Donup kaldm ve yant veremediimi anmsyorum. O srada Vera yanmza geldi veHikmet, olduka heyecanl bir ekilde (masadaki gergin hava hl aklmdadr) ayn soruyu bakakantlar ekleyerek anneme sordu. Annem net bir ses tonuyla kestirip att: Anyutann sadece birbabas var. Ve bir daha bu konuya hi dnmedik. Vera daha sonra, Hikmet nedeniyle babamdankopacamdan endie ederek aradaki mesafeyi korumaya altn sylemiti bana. Haklyd bence,adil olmaya alyordu.

Hikmetin alma masasnn stnde fotoraf duran Memede olan zlemini imdi anlyorum.(Annem, Nzmn lmnden ancak yllar sonra ve Memedin Pariste babasn pek de iyi anmadbir makalesinin yaymlanmasnn zerine kaldrd o fotoraf.) Herhalde, baba szcnduyabilmekti Nzmn arzusu; varsn Rusa olsun, varsn Verann kz sylesin.

Nzmla tanmamz ok net anmsyorum. lk kez anneannem getirdi beni Pesannaya Sokandakieve. Misafir odasna gemitik annemle. Oradaki uzun masann nnde, sanki klar iinde uzunboylu bir adam duruyordu. Bana glmsedi ve Anyuta! Anyuta! diye adm tekrar etti. Utanarakyaklatm yanna, gzlerimi kaldrdm. Bana doru eildi ve elimi alp ok nazik bir hareketle pt.Kk bir Sovyet kz iin bir oktu bu. imdi bile o an dtm deheti anmsyorum. Ruh halimyzme yansm olacak ki annem glmeye balamt. Sonra beni sakinletirdi. kisi birden bir eylersylemiti bana. Ama aklmda kalanlar sadece hisler: Byklarnn tenime deii, hafif bir erkekkokusu, kahverengi lekelerle kapl yanaklarnn ipeksi yumuakl. Bir de annemle birbirlerinebaklarn anmsyorum. O zaman, artk annemin yaamndaki en nemli insann Nzm Hikmetolduunun ayrmna varp varmadm anmsamyorum; herhalde, henz fark etmemitim.

Sonu gelmez seyahatlerinden frsat bulduka Bolevoya bizi ziyarete gelirlerdi. Ama ounluklapazar gnleri ve tatillerde ben Moskovaya onlarn yanna giderdim. Anneannem, trensel birifadeyle Nzm Hikmetin ok byk bir air olduunu, 17 yl hapis yattn ve kalbinden hastaolduunu sylemiti bana. Bu nedenlerden dolay, onu rahatsz etmemem ve bktrmamamgerekiyordu. Ben de sessiz olmaya ve dikkat ekmemeye zen gsteriyordum. Bu hi de zor deildi.Moskovadaki evde benim anlayamayacam bir yaam sryordu. Srekli birileri geliyor, birilerigidiyordu. Glyorlar, tartyorlar, iirler okuyorlard. Ne zaman ciddi konulardan konumayabalasalar, telefonun stne kocaman bir yast skca koyuyorlard. Bu, o zamanlar KGBninkulaklarndan kurtulmak iin dnlm ve hemen herkesin bildii gnlk bir riteldi. Konuklargecenin ge saatlerine kadar her zaman uzun masamzn banda, alak lambann altnda otururlard.Nasl olduysa, annem Verann lmnden ksa bir sre nce, masann rtsn kaldrmtm. Annemkzla alan masann stn okad ve hznle Bu masann dile gelip de uzun yaam boyuncadinlediklerini anlatamamas ne yazk... dedi.

Sabahlar ev sessiz olurdu hep. Nzm Hikmet alma odasnn kapsn kapatp almaya dalard.Biz kh fsltyla, kh alak sesle konuurduk. Telefonun her alnda annem abucak ahizeyekoard. O zaman alma odasnda Hikmetin ilerinin nasl olduu anlalrd. Eer Nzm amca,kapy aralayp arayann kim olduunu sorarsa bu almasnn pek de verimli gemediine iaretti,eer herhangi bir nedenle mutfaa yanmza kadar gelirse iler pek kt demekti. Ama telefonunsesine hibir tepki vermezse, istedii gibi yazdn anlardk. len yemei iin masayaoturduumuzda akalar yapar, her eyden keyif alrd.

Moskovadaki evde en ok grdm ey, ya bir seyahat arifesinde hazrlanan ya da dnte alanbavullard. Annemle Nzm amcann her seferinde yurtdndan getirdikleri hediyeler beni zordurumda brakrd. Bolevoda fabrika iilerinin ocuklarnn gittii bir okula gidiyordum. Ozamanlar, Sovyet sanayii baka trlsn retmedii iin, lkemizin tm ocuklar ayn soluk, pek degzel olmayan eyalar kullanrd. Nzm Hikmet ise evde giydii deve tynden bej hrkasyla bileok kt. Annemi de sslenmeye zorlard. Bir keresinde, her zaman gittikleri bir yere hazrlanrkenkimin ne giyecei konusunda neeyle tarttklarn anmsyorum. Bana da Batdan ak renklielbiseler, komik ayakkablar, SSCBde kimsenin grmedii renkli klotlu oraplar getirirlerdi.Bunlar zlmeme neden olurdu. Okulda ocuklar bana laf atar, Anyutann yeni paal donunabakn, derlerdi. Sessizce alar, gzel giysiyi saklayp dierleri gibi olmadmz iin ac ekerdim.Sovyetler Birlii deer yarglarna gre bunlar utanlacak eylerdi. Nzm Hikmetin belli llerdebunu anladn sanyorum. Annem, elinizdeki kitapta Nzm amcann benim iin uakta nelerardn anlatyor. Benim iin alnm ilk ekerlemelerin tad hl damamda, Nzm amcaylaortak srrmzn keyfi yreimdedir.

Hikmetin 60. ya gnn kutlamamz anmsyorum. ok mutluydu o gn. Evimiz her zamankindendaha ok dolup tamt konuklarla. 60 ayr kdn her birine iyi dileklerimi yazm, onlaranneannemle 60 farkl renkli zarflara koymutuk. Zavall Nzm amca, bu kaln kt ynn alpsabrla okumutu hepsini.

Annemle Nzm amcann beni Satir (Yergi) Tiyatrosuna Demoklesin Klc adl oyununun ilkgsterimine gtrdklerini anmsyorum. Beni locaya oturtup kendileri partere gitmilerdi. O yllar,Sovyetler Birliinde ar tasfiyeci deerlerin hkm srd bir dnemdi. Oyun ise bu deerlerin

dndayd. Yan locada oturan pek de gen olmayan hanm oyundaki krtaj szcnduyduklarnda, oyunun oynanmakta olmasna aldrmadan tavuk gibi gdaklamaya balayp benimortada grnmeyen byklerimi, byle bir oyuna beni getirdikleri iin yermilerdi. Arada, annem veHikmet beni almak iin locaya yanma geldiklerinde kadnlarn az ak kalm, tek kelime etmedengzleriyle bizi takip etmilerdi. Bizim koca lkemizde Nzm Hikmeti tanmayan yoktu o zaman.

1963 ylnn Mays ayn, mz birlikte Moskova yaknlarnda bir yer olan Ruzada, kk birevde geirdik. Moskovadaki evde tamir yaplyordu. Annemin kitabnda sizlerle paylat,Nzmn yanndan geerken ya da birlikte oturduklarnda Verann ellerini tutuunu anmsyorum.Sanki annemi tutmak istiyor, ayn zamanda da kendi gidiini engelliyordu.

Bir keresinde ne yaptysak annemi kzdrm ve bir torba dolusu cevizi krma cezas almtk. Nzmamcayla yere oturup cezamz ekmeye balamtk. Dorusu ok elenceliydi. Cevizleri kapnnaralnda, kapy ap kapayarak krmtk nk. Krdklarmz da hemen yemitik.

Mays tatilimiz sona erdiinde ben anneannemin yanna dndm.

Birka gn sonra, Nzmn cenazesinin kt eve anneannemle geldim. O kalabaln iinde bir tekVera, herkesten farklyd.

Yetikin yalara eriip Nzm Hikmetin cenaze trenini izlediimde annemin bu yz ifadesininayrmna vardm. Acdan olumu ince bir perdeydi bu. Nzm Hikmetin st ak tabutta yatt,Merkez Edebiyatlar Evindeki trende, annemin Nzmn yanan okamak istediinde AntoninaSverevskaya nn onun kulana bir eyler fsldadn, Verann Hayr, o hl scak, hayr! diyeatt l anmsyorum. Novodevii Mezarlnda tabut kapal olarak aklmda. Birisinin banaukurun dier tarafnda duran yatm bir erkek ocuunu gsterip Nzmn olu dediinianmsyorum. O zaman, karmdakinin, alma odasndaki fotorafla ayn gzel yz olduunuanlamtm.

Annem ok gen yata dul kald.

Gzleri kr edecek kadar gzeldi. Birlikte sokakta yrdmz zamanlar sadece erkekler deil,gen yal kadnlar, ocuklar da durup bakarlard ona. Hikmetin lmnden hemen sonra avcerkeklerin nasl ataa getiini imdi anlyorum. Ama Vera kimseyi istemedi. Nzm Hikmetin yerinidoldurmak mmkn deildi. Annem her zaman onunla beraberliklerinin devam ettiine ve Hikmetinonu izlediine inand. Hatta zor anlarda anneme yardm ediyor, annem onun holanmayaca bir eyyaptnda bunu belli ediyordu. Evin iinde ayak seslerini iittiini sylyordu annem, her zamanyanndayd. Ve bu durum karsnda kimsenin yapacak bir eyi yoktu.

ok zor koullarda yayorduk. Maddi imknlarmz kstlyd. Annem, cenaze treninin ardndanGalina Kolesnikovann[6] bir yerlerden bulup kard eski bir vasiyeti Konstantin Simonov a[7]verdiini sylemiti. Vera ile evlenmesinden ok nce yazlm bu vasiyette, lmnden sonra tmtelif bedellerinin olu Memed ve Trkiye Komnist Partisi arasnda paylatrlmas ngrlyordu.Verann kitapta bahsettii gibi, Simonov annemden nefret ediyordu. Ve bu vasiyet SimonovunVeradan almas, onu aalamas iin iyi bir bahane oldu. Dier yandan, Sovyet kanunlarna gre,kars olmas nedeniyle annem her koulda mirasn yarsn alabilirdi. Dostlarnn ou mahkemeye

bavurup hakkn aramasn sylediler anneme. Ama Vera, Ne bir ocukla ne de bir komnistpartiyle mahkemelik olmayacan syleyerek konuyu kapatt.

Geenlerde, annemin evraklarnn arasnda bir tomar beyaz kt buldum, altlarnda sadece Nzmnimzas vard. O zaman dndm de annemin yerinde baka bir kadn olsa, kendi kar iin kim bilirneler yapard bu ktlarla...

Nzm Hikmetin lmnn ardndan annem almaya balad. skustvo (Sanat) yaynevinderedaktrlk yapyordu. Ardndan mezun olduu Devlet Sinema ve Senaryo Enstits nde doktorayapmaya balad. Tez almasn bitirdikten sonra niversitede hoca oldu. Bir yandan da televizyoniin senaryolar yazd, sinema ile ilgili almalar yapt. Bu amala tm lkeyi gezdi, en kuzeynoktamza kadar gitti.

1998 ylnda, lmnden yl nce Sinema ve Televizyon Okulunu kurdu. Bu lkemizde, devlettenbamsz olarak kurulan ilk zel eitim kurumuydu, renciler yetikinlerdi. Mkemmel bireitimciydi. Hl eski rencileri telefonla arar, mezarn ziyaret ederler.

Annem Vera yaam boyunca ok alt. Nzm Hikmetin hediyelerini, evdeki eyalarn satmayasla dnmedi. Evde ok az eyi deitirdi.

3 Haziran gnleri hep en zor gnmzd. Vera, tpk 1963 teki cenaze gn olduu gibi donarkalrd. Nzm Hikmetin vefat ettii eikte dururdu uzun sre. O gnlerde ne mezar ba ne de hergeen yl azalan sayda toplanan ortak dostlar onu teselli edebilirdi.

Trkiyeden ok gelen olurdu evimize. Vera her zaman itenlikle onlar karlar, ay ikram ederdi.Nzm Hikmetle ilgili sorular sabrla yantlard. Konuklar uurladnda uzun sre kendinegelemezdi. Her seferinde hasreti artar, youn bir duygu seli kaplard iini. ld son dakikayakadar sevmeye devam etti Nzm.

Vera ok gl bir insand. Kanserle amansz bir mcadeleye girmiti. Kimse annemin hastalnbilmiyordu. Ac veren tedavi srecini kendi bana yaad. O zaman bile neeli olmaya gayret ediyor,eskisi gibi zeki ve cana yakn davranyordu. lmnden on gn ncesine kadar okulunda dersvermeyi srdrd.

Son gn yaklatnda Nzm Hikmetin hediyesi olan altn yz parmandan kard veTrkiyeden gelen gm bir yzk takt. Yzn stne Nzmn imzas ilenmiti. Annemldnde bu yzk parmandayd. Yatann ba ucuna Pariste ekilmi fotoraf koymutu. kiside nee iinde bakyorlard fotoraflardan. Okuduu en son kitap, Lili Brikle Elsa Trioletninmektuplaryd. Mektuplardan birinde Elsa Triolet kz kardeine, Paristeki evlerine gen karsylaNzm Hikmetin geldiini yazmt. Bu mektubu okudu, ama kitab bitiremedi.

lmeden gn nce annem hi konuamaz olmu, algs kapanmt. Yanna yaklatmda acylaaladn grdm. Unuttum!.. Unuttum!.. diyordu. Nasl olduysa unuttuu eyin ne olduunuanladm. Adn m unuttun? Nzm Hikmet! dedim. Bir anda aydnland yz. Bu annemle sonkonumamz, onun da son glmsemesiydi.

Ve biliyorum ki glmsemesi bana deil Nzmayd.

Yaam bazen kimi olaylar tekrar edip tuhaf oyunlar oynuyor. Annem Verann yalnz kalmasndanbirka yl sonra anneannemin yanndan onun yanna tanmtm. Ksa sreli yaadm iki evliliklegeen sreleri saymazsak, tm hayatm boyunca Nzm Hikmetin alma odasnda yaadm ve busatrlar da orada kaleme aldm. Annem de Nzmla olan syleisini bu odada, bu masann bandakda dkmt.

Her ikisinin de bahtiyar yaad, kalplerinde birbirlerine olan aklaryla ldkleri bu evde gizlicevarlklarn srdrdklerine ben de inanyorum.

Anna Stepanova

Moskova, Aralk 2007

BAHTYAR OL

NZIM

VERA TULYAKOVA HKMET

Moskova 1963-65

Elinizdeki bu kitap yaznsal anlar deil, Nzm ile syleilerimizdir. Onun bizi terk ediindenyaklak iki hafta sonra balad bu sohbetlerimiz. nk inann bana, iki yakn insann syleisineengel olabilecek hibir g yoktur.

1963-65 aras, iki yl geceler boyu (nedense bylesi daha kolayd) sohbet ettik Nzmla. Geriye binsayfa ve onu bildiim haliyle Nzm kald. imdi en nemlisi de bu.

Burada sizlere sunulan, bin sayfann iinden seilmi bir demet. Hepsi fazla olurdu kanmca. Bizimilikimizin geliimini ve yaammzdaki deerli baz zel sayfalar bir kenara ayrdm. Ayrca,Nzmn benim tan olduum iirler, piyesler, senaryo ve romanlar zerindeki edebiyat almalarile ilgili sohbetlerimizi kitabma almadm.

Halen hayatta olan ve sosyal ilikilerinde Nzmn zlmesine neden olan ve belki deyaattklarndan zlen kiileri ise yok saydm.

Vera

Moskova, 1977

Geen sefer, mezarnn yan bandaki mavi bankta seninle oturmu sessizce fsldarken nmzdenyal bir kadn almla gemiti. Bana biraz kmser bir bak atp yoluna devam etmiti. Birdenonun kuvvetli sesini duymutum:

Yeryznde bir kadn yayordu. Sonra ona bir ta giydirdiler. imdi ise karttlar tac. Geriyesadece kadn kald.

Dorusu, bunlar syleyen nine, kadn szcne bir de gzel sfat eklemiti. iirsel bir edaylakonumutu. Ne yazk ki sen duymadn. Houna giderdi. Biliyorum. Oysa benim yanmda oturuyordun.O kadar yakndk ki dizlerimiz birbirine deiyordu ve sen her zamanki gibi: Ne dnyorsun,Verusya?[8] Ne dnyorsun? diye soruyordun.

Mezarnn banda hafzam daha net oluyor ve kafam hafifliyor. Tekrar beraberiz. Yalnz deilim. Vebu dakikalarda benim iin hibir problem, hibir sorun kalmyor. Her ey basit ve net, tpkocukluumdaki gibi. Dnya duruyor ve dncelerim gibi iki tarafa dalyor. Mevsimler birbirinekaryor, yollar buluuyor, mesafeler ksalyor ve tm bu grnt ve biimlerin oluturduu nehrinarasndan seslerimizin yanks, mezarnn banda seninle mavi bankta oturup sessizce fsldatmzsaatlerde oluyor.

nceleri daha sk, hatta neredeyse her gn seni ziyaret ediyordum. Sonralar cumartesileri gelmemkonusunda seninle anlatk. Sen gnlsz de olsa kabul ettin: Ne yapalm, yapacak bir ey yok,kk Verusyam. Madem yle cumartesileri gel. Biliyorum. Her eyi biliyorum, Nzm ama elden negelir? Benim de yaamam gerek. Yardm et bana.

Cumartesi sabahlar genellikle nce pazara gidip sana iek alyorum. Onlar sanki gzelliklerinden,canllklarndan bir fayda gelecekmi, ikimizin yazgsnda bir eyleri deitireceklermi gibi zenleseiyorum. lk zamanlar sana taksiyle geliyordum. ofrn direksiyonun banda dalp gideceimi vebu nedenle paralanacam dnerek garajn anahtarn bana vermiyordu. zlyordu banaadamcaz. Sonunda bir gn arabay kullanmama izin verdi. O gnden beri de sana bizim krmzapka ile geliyorum. Mezarln kapsndan sanki evime girer gibi geiyorum. lk balarda heradmm zorlukla atyordum. imdi ise sanki kendi evime gelmiim gibi yryorum. Dahas,mezarln giriindeki grevliden glleri sulamak iin kova ve etraf temizlemek iin de sprgealyorum. Sana doru yryorum ve biliyorum, sen bankn kenarna oturmu beni bekliyorsun. Bankntam kenarna oturuyorsun. yle ki isterse be kii otursun banka, sen hibirine engel olmazsn. Yorgunhasta insanlarn hastane kelerinde muayene saatini bekledikleri gibi oturup bekliyorsun. Ve herseferinde sanki gelmeyecekmiim, gelmeme bir engel kacakm gibi geliyor sana... Gerekten tamhastanedeki hastalar gibi, kuruntulara kaplyorsun. Ben ise ilerliyorum ve ilkin bank tarafna hibakmyorum, sanki hi yokmu gibi davranyorum. iekleri yere koyuyorum. Mezarl kolaan edipher ey dzgn m diye kontrol ediyorum. Benim getirmediim iekler gryorum. Demek ki birilerigelmi. Bazen tatl bir eyler buluyorum. Bir keresinde badem ekeri brakmlard. Hi kukusuzsenin memleketinden getirmilerdir.

Bazen, ve gittike daha sk ieklerin altnda sarmtrak renkli madeni Trk paralar buluyorum.lgiyle inceliyorum senin lkenin paralarn. Tuhaf ey, Nzm seninle dnyay gezdim, ama hibir

yerde Trk paras grmedim... imdi ise otlara salmlar. Bulduklarm topraa gmyorum. Brakonlar Trk okurlarnn eliyle sana ulaan gecikmi telif bedeli olsun.

Ksacas, bizde her ey bildiin gibi, hatta biraz gizemli. Ben mezarnn banda ilk dakikadanitibaren hararetle ie koyuluyorum. Vazolar, iek sakslarn elden geiriyorum. Kuruyanlar atptaze iekleri koyuyorum. Gidip su alyorum, glleri suluyorum. yle bir dallanp budaklandlar ki!Tm ileri tamamlyorum. Her eyi yerine koyuyorum, spryorum, topluyorum ve tm bunlardansonra oturuyorum. te o zaman bizim sohbetimiz balyor. Saate baktnda zaman hzla akp geiyor.Uuyor zaman...

Bu seninle son syleimiz Nzm. Son nk biz onu imdi bitirmezsek bir daha bitiremeyeceiz.Bizim i ie gemi, karmakark olmu, kimi zaman kederli, kimi zaman neeli, kimi zaman cesur,kimi zaman trajik seslerimiz bir yandan kyler ve yollarla, dier yandan ehirler ve gkle, korku veneeyle karm bir halde insanlarn yreklerinde yank buluyor. Tanrm, dua etmeyi bilmiyorum.Sadece tek bir ey diliyorum. Anlarm koru. Henz tm szckleri, tm tebessmleri, mendilininkenar rengine varncaya dek tm renkleri anmsyorum. Ben insanm ve anlarmla varm.

Seninle ayrldmza inanamyorum Nzm. Ne kadar aceleci davrandn! Oysa, bunca insann a,barnaksz yaad yeryznde, bu kadar umutsuz insan varken biz seninle mutluyduk Nzm. Buartc deil mi?

1955 ylnn ayaza ekmi Aralk aynda karlatk seninle. Sovyetler Birlii Devlet Sinema veSenaryo Enstitsn yeni bitirmi, Devlet izgi Film[9] stdyosunda redaktr olarak almayabalamtm. Beni dn olmayan kader yolculuuma kartan tekerlekler, ilk kez orada dnd.

Sen ise Nzm, artk birka yldr Moskovada yayordun ve akl almaz derecede nlydn. Adngazete sayfalarndan hi inmiyor, ehrimizin sokaklarn donatan tiyatro afilerinde hep senin isminoluyordu. iir sekilerin srekli olarak kitap raflarnda yerini alyordu. Sk sk radyo ve televizyonprogramlarna konuk oluyordun. Efsane adamdn. Ama Moskovaya geldiinden beri seni hidnmemitim. O zamanlar, Kremlinde st dzeyde alanlar gibi uzaktn bana. Bu an ve hretleyceltilmi insanlar, sokaklarda dolamazlard, yaamlar bizden soyutlanm srerdi ve i karartcbir gizemle doluydu. Tm bunlar, seni ilk grdm gn belleime daha bir derinliine kaznd.

Stdyoda ilk grevim bir Arnavut halk masalndan film yapmakt. izgi filmin imdi hatrlamadmpolitik nemi olan bir gne yetitirilmesi gerekiyordu. Bu nedenle, iki ayamz bir pabutaalyorduk. Her ey iyi gidiyordu. Bulduum olaanst masala ho bir senaryo yazmtk. Ancak,iin asl yklenicileri, ressamlar iin iine girince felaket balad. Stdyoda hi kimsenin Arnavutlukhakknda en ufak bir fikri olmad anlald. Hibirimiz Arnavutluku grmemitik. Ne ulusalgiysilerini, evlerinin, eyalarnn neye benzediini biliyorduk ne de ulusal yaamnn zgnatmosferini ekrana nasl yanstacamz hakknda bir neride bulunabiliyorduk. almalarmztkanmt. Filmin imgesel ieriini anlayp anahtar bilgiler verecek bir danmana ihtiyacmz vard.Ne yapacamz armtk. Proje kmaza girmi, yneticilerimiz kzmaya balamt. Benimleberaber tm i arkadalarm danman arayn srdryordu. Sonunda, umutsuzlua dtmz biranda ynetmenlerimizden biri adeta sayklar gibi Nzm Hikmeti aramamz nerdi. Dediine gre,Trkler yz yl Arnavutlukta hkm srmlerdi ve Nzm Hikmet onlar hakknda her eyi biliyorolmalyd.

efim filozofa bir edayla: Neden olmasn ki? diye akl yrtt, Vera, Nzm Hikmet ya sizi kuumaz kervan gemez bir yere gnderecek ya da yardm edecektir. Ancak, telefonunu nasl bulursunuzbilmem, herhalde gizlidir...

Gn ortasyd. Yazarlar Birliine telefon ettim ve hibir glkle karlamadan telefonnumaralarn aldm. Biri Moskovadaki dieri ise Peredelkinodaki[10] kr evinin numaralarydbunlar.

Anmsar msn Nzm? Yllar sonra seninle Grcistanda tatildeyken al yanakl bir kadn plajdayanmza gelmiti: Vera, Nzmn telefonunu size ben vermitim, demiti glerek. Sesinizdentandm...

Telefon numaran kaydettiim anda nedense iim bir tuhaf oldu ve giderek artan bir endieyleetrafmdakilerden benim yerime seni aramalarn rica etmeye baladm. Nzm Hikmeti herkestenok grmeyi arzu eden filmimizin ynetmeni Valentina Brumbergdi. Ufak tefek, yuvarlak hatl, boyakpne batm, olduu yerde duramayan ve kafasndaki koca topuzuyla, neeli izgi filmkahramanlarndan birini andran bir kadnd. Sovyet dnemi ncesinde doan Valentina, girikenkiiliini korumutu. Moskovann tm nl artistleri, ressamlar ve yazarlaryla tankl vard.Avucumda sktm ktta Nzm Hikmetin telefonunun yazl olduunu renir renmez, tmstdyonun her kesini bir kou dolap, sanki konu halledilmi gibi, Nzm Hikmetin bizimlealacan herkese duyurdu!

Bu mthi haberi duyan stdyo ahalisi iin asln renmek zere senaryo blmne akn etti. NzmHikmetin ad etrafndaki grlt byyordu. Herkes harekete gememi istemekteydi. Ben isealamakl bir halde, bu tip ilikilerde uzman olan Valentina Brumberge telefon etmesi iinyalvaryordum. Fakat o berrr-bat diksiyonunu ne srerek beklenmedik bir ekilde ricalarm kabuletmedi.

Trrrk benim dediklerimden birrr ey annnlamaz ve telefonunnn alllmacn yerine brakverrirrr veher ey balamadan biterrr! Siz- gensiniz! Trrrkler genleri severler! Sizin melek gibi inceciksesinizi duyduunda... diye balayan szlerini usta bir pandomim sanats gibi Moskovallara zgaksann da szckleri eke eke syleyerek srdrd: Al-lo, Nzm Hikmetle mi gryorum?Ben Verrra Tulyakov-a, redaktrm... Ver-raa Tulyakova-a, rrredaktrr... dediiniz anda o teslimolacaktr! Hi phe yok buna. Her ey gn gibi ortada!

Valentina Brumberg adeta benim bir karikatrm izmiti. Benzetmiti de. Herkes iinelencesindeydi.

arkadalarmdan Arkaka Snesarev:

Hangi akla hizmet bu ii yapmak istesin ki? dedi. Nzmn nesine gerek?! Yapacak baka ii mikalmad? Dileri Bakan Gromkaya telefon et daha iyi, diye akl verdi.

Kalabalktan birisi ise: Komnist yolda Hikmete halknn smrgeci olduunu anmsatmak hi deetik deil, uyarsnda bulundu.

Sonunda efim ie el att. Etraftakileri itekleyerek marur bir tavrla elimdeki kd ald ve kararlbir ekilde numaray evirdi. Telefonun teki ucundan yant aldnda, ahizeyi kzgn bir demirparasym gibi bana doru frlatt. Herkes donup kalmt. Soyut bir siluet olarak Nzm Hikmetimgesi belirdi.

Al-lo, diye fsldadm. Nzm Hikmetle mi gryorum? Ben, h-mm, Vera Tulyakova, re-dak-tr Vera... Tulyakova...

te byle Nzm, ilk kez 8 yl nce sana, Moskovadaki evine telefon ettim. Daha sonra seninleberaber yaadmz, imdi de geceleri daktilonun tularna vurduum bu yere...

Sen benim ricam dinleyip ok normal bir ekilde:

Gelin, canm, dedin.

Kulaklarna inanamayan ben: Ne zaman? diye sordum.

Madem iiniz var, imdi gelin.

Dnp yle bir arkama baktm. Sanki arkamda Gogoln Mfettiinden bir sahne oynanyordu.Srekli yazarlarla altmz iin, stdyoda herkes en kt yazara bile ulamann ne kadar zorolduunu biliyordu. Onlar randevu vermek iin srekli kendilerine yalvarp yakarlmasn isterler,ancak uzun ricalardan sonra (senin nefret ettiin syleyile) bizi kabul ederlerdi. Artk nl olmu,zenginlemi ad klasiklerin arasnda saylan yazarlar iin syleyecek bir ey bile yok... Evet,dorusunu sylemek gerekirse bizim stdyo o zamanlar kk bir yerdi. Ayrca televizyonda izgifilmler gnlszce gsteriliyor ve yazarlara ok kk miktarlarda deme yaplyordu. Buna ramen,ellili yllarda Nikolay Erdman, Mihail Volpin, Yuri Olyea, Mihail Svetlov, Aleksandr Gali,Vladimir Suteyev gibi nemli isimler, bu ii sevdiklerinden gnlden alyorlard bizimle.

Nzm Hikmete gtreceimiz malzemeleri toplamaya baladk. Ressamlar eskizleri toparlarken, iarkadalarmz birbirlerinin szn keserek Trkiyedeki politik yaamdan, Amerikanyaylmaclndan, minarelerden bilgiler vermeye baladlar bize. Arkadi ise genel tedirginlii dilegetirip Valentina Brumberge gzn benden ayrmamasn ve hibir koulda parlak Trkle beniyalnz brakmamasn tembihliyordu. Hi sakinleecek bir hali yoktu:

Yar mr boyunca adam hapiste tuttular. Vahi bir kaplan gibi bizim sarn grd gibi saldrpparalayabilir. Trkler byledir... Aslnda etrafn ispiyoncularla kuattklarn da unutmamak gerek.Herhalde, koca bir ordu gibi reklenmilerdir bana...

Ben ve Valentina Brumberg evine vardk. Sen kapy ardna kadar atnda youn bir kahve kokusuarpt burnumuza. Baklarm sana kaldrdmda kzl renkli kvr kvr bir yumak grdm.stmz karmamza yardm ederken koyun postundan ar paltomu az kalsn yere dryordun.Yar bo, geni salona getik, sanki akacktan geici olarak denmi izlenimi veren rahat, tuhaf birbarnakt... Odann ortasndaki yazl ktlarla kapl byk yuvarlak masann banda, ask suratlkrk yalarnda bir adam kendini kaptrm alyordu. Bizi kafasyla ylesine selamlad. Butercmann Ekber Babayevdi[11]. Siyah takm elbiseli, siyah gmlekli ve kara kvrck salaryla

kederli bir hali vard. Bu haliyle bir tabut ustasna ya da bizim izgi filmlerimizin detektiflerinebenziyordu. Ve Biz, Valentina ve ben, birbirimizle konumadan, bu kiinin Nzm Hikmete tahsisedilmi KGB ajan olduuna, hi phe etmeden, karar verdik.

imdi ise bu ilk izlenimin ok, hem de ok yanl olduunu biliyorum...

Ekber Babayev ile aranzda olaanst mkemmel bir iliki kurulmutu. Huzur ve dostluk dolu.Birbirinizi grmeden bir gn bile geirmeniz olanakl deildi. Birbirinize siz diye hitap etmeniz,bence, ilikinizin entelektel boyutunun, inceliin ve birbirinize gsterdiiniz zenin birgstergesiydi. Birbirinin tamamen zdd karakterlerdeki insanlarn dostluklarn ilk bakta kavramakzor olabiliyor. Ancak, ikinizin beraberliini daha sk izledike bu mertlik ve zek dolu ballnzdaha anlalr oldu benim iin. Bir yanda her an patlamaya hazr, duygularn kontrol edemeyen sen,barut gibi Nzm; dier yanda sakin karakteriyle asla telaa kaplmayan en frtnal durumlarda bileelenceli yaklamyla durumu sakinletirebilen Ekber. Siz, ikiniz birbirinizi tamamlyordunuz.

Kim bilir, belki de sana bakmaya ekindiimden, daha ok Ekbere bakyordum. Sesin odadagmbrdyor ve kafam toplamama engel oluyordu. aknlkla bu tuhaf adamn, syledii her szckzerinde beni dnmeye zorladn ve onlar beynime kazdn fark ettim. Bundan byle de hepbyle olacakt.

Rusa szckleri zorlanmadan buluyor, ateli tempoyla anlalr konuuyor, ama hatalar yapyordun.ok belirgin Dou aksann vard. Rusa grameri iyi bilmemene ramen dilimizi iselletirmitin.fade etmek istediklerini net bir ekilde dile getiriyor, olduka akc konuuyordun. Bu konuda zgnbir yetenein vard, sylediklerin kolaylkla aklda kalrd. te bu nedenle de seninle sylemeimkn bulmu pek ok kii konumandaki ufak detaylar bile hl anmsar.

Telefonda senden istediimiz eyi tam olarak anlamadn ortaya kt ve Arnavut kltr konusundabir Trke danmak istememiz seni ok elendirdi, ok gldn. Ama bu yapacamz filmi kendiizgi filmleri olmayan Arnavut ocuklarna armaan edeceimizi sylediimizde ciddiletin veyardm etmeyi kabul ettin.

Biz getirdiimiz eskizleri, izimleri yerde aarken gizleyemediin bir ilgiyle etrafmzdadolanyordun. Her ey hazr olup ktlara doru eildiinde biz olduumuz gibi kaldk. Hi hareketetmiyorduk. Dikkatle bakyordun... Ve aniden fkeyle:

Sanatta natralizmden nefret ediyorum, dedin.

Donup kalmtk. Valentina Brumberg, panik iinde konumann ynn kuramsal boyuta evirmekistedi.

Sevgili Nzm, demek natralizmi sevmiyorsunuz. Sizce ne demek natralizm?

Hi duraksamadan yantladn:

imdi ieri gmleksiz bir adam girerse bu realizm olur. Ama pantolonsuz bir adam gelirse bunatralizmdir.

Ve neyse ki gldn.

Ama senin herhangi bir konudaki grn deitirmek kolay deildi. Skntl bir ekilde sonzamanlarda Merkez Komitede ne bilge bir filozofa, ne Lunaarski[12] gibi bir aydna, ne de 20liyllarda Moskovada renimin srasnda derslerini dinledii polemik ustalarna pekrastlamadndan bahsettin. Merkez Komiteden sz etmen zerine Valentina merhamete gelmeniistedi ve bizimle politikadan konumaman rica etti.

Neden cancazm? diye sordun. Gerekten armtn. Hapishanelerin kaplar ald. rnein,benim genlik arkadam, nemli sinema ynetmenlerinizden Nikolay Ekk[13], imdilerde benim krevimde yayor. alma kampndan geldi, yrtk prtk giysiler iindeydi... Stalin ld artk.

Stalin lmse ve Leninin yannda ant mezarda yatyorsa ne fark eder ki?

Bunu anlayamyorum ite. lkenin nde gelen emekileri nasl olur da cesetlere tapnrlar?

Nzm, ltfen, korkudan leceim imdi, diyen Valentina, l gibi buz tutmu parmaklarylaellerine dokundu. Bir yandan da: Bakn, bakn, diyordu.

Canm, affedersiniz, diye i geirdin. Her eye ramen o ld ama deil mi? Pek ok insankorkmay brakt. Bir iki gn nce Ekberle Aktrler Evinde yemek yiyorduk. Sanatlar cokuylaStalin fkralar yarmas yapyorlard. Bir de Hruev hakknda fkralar anlatyorlard. imdilerdeMoskovann her yannda bu fkralar duymak mmkn.

O dnemde, 1955 ylnda Hruev otoritesini kaybetmiti. Sen insanlarn Hruevin arlnhissetmesi iin onun bir hamle yapmas gerektiini sylyordun. Ve Hruevin en nemli giriimiolan SBKP XX. Kongresine aydan az bir zaman kalmt.

Sz konusu fkralardan birini bize anlatmasn Ekbere rica ettin. Zavall Valentina konuyudeitirmek iin rpnp duruyordu, ama bounayd. Her ihtimale kar tela iinde:

Hruev bizim houmuza gidiyor, gidiyor... diye tekrarlayp duruyordu. Rus masallarnda tmarlar ona benzerler! aka yaparlar, ii dalgaya alrlar, ama gerektiinde masaya yumruu indirmeyi,kafa uurmay bilirler! Kimse arlarn ruh halini izgi film yapmclarndan daha iyi bilemez. Onlarnher bir ka hareketi iin yzlerce izimi biz yapyoruz, yle deil mi ama!

Onun bu benzetmesi seni gldrmt, sonrasnda eline kalemi alp hzla, neredeyse tek bir hatzerinde bizim masaln temel hatlarn izmeye baladn. Fakir bir ocuk nasl giyinir, alvar neyebenzer, kuan nasl balar, oban knn omzunda nasl tar anlattn. Testinin formu neye benzer,duvarda asl halnn deseni nasl olmaldr, hepsini anlattn... Sonunda, filmin ana sahneleri hazrolunca stdyoya gelmeye ve ressamlarla grmeye sz verdin.

Biz grevimizi tamamlamtk. Ama sen bizi brakmyordun. Turuncu duvarda, dikkat ekici birtablonun nne gtrdn beni. ok garip bir resimdi bu. Sanki dar tahta bir erevenin iinepatlamalar sonunda biimsizlemi, yakndan kurun yamuruna tutulmu bir toprak parashapsedilmi gibiydi. Tablonun kurumu yalboya kabarcklaryla phtlam yzeyi, boydan boya

demir paracklaryla kaplyd.

Bu tabloyu bana Konstantin Simonov[14] armaan etti, dedin. Bir asker Stalingrad Savakalntlarndan yapm onu.

Ne yazk Nzm, biz bu tabloyu saklayamadk. ki yl konuk odamzn duvarnda hzn verenduygularla asl durdu. Sonra, naslsa, eski bir cephe subay geldi bize. Uzun sre bu tabloyu seyretti.

Hatta, gittikten ksa bir sre sonra tekrar dnd ve tablonun nndeki yerini ald. Bunun zerine sentabloyu duvardan indirdin:

Al, kardeim, dedin. Bu tabloyu ok beeniyorum. ok. Al, al.

O gn Kargopol, Dmkov, Vyat ii oyuncaklarla beraber daha pek ok eit zgn minik biblogsterip durdun bize. st eit eit renkli yastklarla dolu Trk tarz divanlarn stne denk gelenduvara kabaca aklm raflarn st bu kil tavuskular, denizgergedanlar, yal insan figrleri,kocakarlar, tombullar, kendini beenmi aptallar, bilmiler, kokana tipli biblo oyuncaklarla doluydu.

ki bal bir at verdin elime. Yandan, kardan, akla gelecek her taraftan ona bakmam istiyordun.Bundan keyif alyor, atla ne yapacan bilemiyordun. in profesyoneli olmayan, canlandrmasanatndan uzak bir yetikinin, bu el yapm tahta oyuncak biblolarla iten bir ocuk keyfiyleoynamas beni artmt. Seninle beraber olduumuz o saatlerde, ilk defa, biz Ruslarn ne kadartekdze ve belirli snrlar iinde kalm insanlar olduumuzu hissettim.

Sen ise Biliyor musunuz? diye tekrar anlatmaya baladn. Geenlerde Moskoval bir yazar geldibana. Btn bunlar grd ve hangi lkeden getirdiimi sordu. ok sinirlendim. Bir gzel svdmadama, Allah kahretsin! Evet, evet! Eer bir yazar atalarnn nasl yaad ile ilgilenmemise,srecini tamamlayan tm kuaklar onun iin sadece gbre demektir!

Kt olmutum, hatta gcenmitim.

O zaman sana kar kmadm, ama bylesine cahil bir edebiyatnn varlna da inanmadm.Ninelerimden dinlediim XIX. yzyl iirleriyle bymtm ve tm yazarlarn ok iyi eitimli aydnkiiler olduu konusunda saf bir inancm vard. Daha sonralar birka kez daha seni kzdran buyazardan bahsettin bana. Ama ben yine kim olduunu sormadm.

O srada Babayev ile zerinde altnz van vanovi Var Myd? tiyatro oyununun ad dikkatimiekmiti. Ne hakknda bu oyun? diye ekinerek sordum. stersem, Babayevin eviriyibitirmesinden sonra okuyabileceimi syledin. Ancak, sen szlerini bitirdiinde Babayev, bu neriyiUstann akas olarak anlamam salayacak salam bir bak att bana.

ktidar emelleriyle yoldan kmak en byk tehlike. zellikle de siyasi iktidarn. Stalin buna en iyirnektir. te bu dnceden yola karak yazdm bu piyesi. Sizin anlayacanz, cancazm banaglmsyordun brokratlarn bize gcenmesi kanlmaz. Ne yapalm, gcensinler, yapacak bir eyyok. Ve akayla kark sordun bana:

Brokrat deilsiniz, deil mi?

Hepimiz gldk. Babayev bile bize katld.

Ka yandasnz? diye sordun.

Yirmi .

Yirmi , diye yineledin kafan sallayarak. Demek ki ilk kez Moskovaya geldiimde, yani 1921desiz henz tasarlanmamtnz bile... Sarn olduunuza baklrsa Russunuz deil mi?

Evet, Rusum.

Dorusu, cancazm, biraz pheliyim bundan. Tatar Hanl ka yl lkenizin banda kald? Sizeyle bir dikkatlice bakacak olursak elmackkemiklerinizin birazck doulularnkine benzediinisyleyebiliriz. Gzleriniz de Rusa benzemiyor. Tersine bizdeki badem gzleri andryor... Yoksabugne dek kimse size doulu bir yz biiminiz olduunu sylemedi mi? Ha? Babayev, sen ne dersin?Doru mu sylyorum? Bunlar sylerken glmsyordun. Kzmayn cancazm, sizi krmakistemem.

Ardndan diplomatik bir ekilde oyunlarn hakknda bir fikrim olup olmadn sordun. Her eyeRamen adl oyunu Mossovyet Tiyatrosunda, Bir Ak Masaln ise televizyonda izlediimirendiinde derin bir i geirdin.

Bu gsteri iin ok tarttk. Biliyorum, sahne uyarlamas gzel olmad. Benim masalmokursanz, aslnda o kadar da mitsiz bir oyun yazar olmadm anlarsnz.

Masalnz okudum, dedim. Ama gzlerinden bana inanmadn anlalyordu.

Bunun zerine okuduum enstitnn edebiyat kulbnde seminer konularndan biri olarak Bir AkMasalnn seildiini, rencilerin bu eser zerine bir sunum hazrladklarn ve dahas bu konu ileilgili olarak seni ziyaret ettiklerini anlattm.

Peki, siz o zaman niye gelmediniz?

Sonunda geldim ite, dedim glerek.

Birdenbire ziyaret sonrasnda senin iin sylenenleri anmsadm. Byk harflerle ad yazlacakaydn, Gerek komnist, lmcl hasta adam... Onlardan birisi, sylei sresince koltuunkolunda sanki vcudundan ayrlarm gibi duran ellerinde yaam belirtisi olmadndan bahsetmiti...Ellerine baktm. Avularn esnek grnyordu. Hafif tombul, ksa parmaklarn bir saniyedurmakszn sinirli sinirli oynatyordun.

Hatrlar msn Nzm, bir gn ressam Yuri Vasilyevin atlyesine gitmitik. Sen ona gitmeyi severdin.Hadi bir gidelim de adamn ne yaptna bir bakalm. Geen sefer ileri hi de iyi gitmiyordu... Veiyi yrekli, mert bir insan olan Yura, senin ziyaretlerinden her zaman ok memnun oluyor, btngnlk ilerden kendini soyutluyordu. Bu ziyaretler srasnda, ressamn kk kz Vasilisa, babasnn

bu haline bir anlam veremez ve sessizce aralad kapdan uzun sa rgl ban uzatp hayretle olanbiteni izlerdi... Hatrlarsn, ite bu ziyaretlerimizden birinde Yura, aldan senin iki elinin kalbnkarmt. Benim de Kahireden aldmz firuze yzkl elimin kalbn... Sonrasnda ellerimizin bual rnekleri onun duvarnda, ince bir ipin ucunda asl durdu. Yanlarnda Svyatoslav Rihter[15] vebaka nllerin elleri vard. Yuraya gittiimiz baz zamanlarda, onlar duvardan indirir, bakardk.Ama sonra, sonra... Seni o zel arabayla beyaz araflara sarl alp gtrdklerinde Yura morgdayznn maskesini karmt... Onu evinde saklyor. Ve imdi ben hi durmadan, kafamdan atamadanbunu anmsyorum, Yurann evine gidemiyorum... nk orada senin lmnn somut kant var,Nzm.

Aniden korkun bir yorgunluk sard beni. Gnn gerginlii, bir dolu yeni izlenim, senin anidnemelerle dolu fikirlerinin basks hepsi etkiliydi bunda. Vedalama zaman gelmiti. O andaBabayeve Trke bir eyler syledin. Sylediklerinin: Fena kz deil, ilgin, ama gsleri birazdz, anlamnda bir eyler olduunu aknlkla algladm.

stend bir hareketle baklarm gslerime kayd. Sonra sizlere dndm. Yzm kpkrmzolmutu. Ksa bir aknln ardndan: Ne dediimi anladnz m?! diye sordun. Anladm...dedim. tiraf etmekten baka ansm yoktu.

Baklarn bir anda sertleti, phe ve dmanlk doldu.

Zavall Nzm, yaamn boyunca hep birileri iin korku unsuru oldun, srekli takip edildin, dinlendin.Tm bunlar biliyordun, ama sen oyunu merte oynamay tercih ediyordun. Bense btn bunlardan okadar uzaktm ki...

Ne o, sinema okulunuzda size Trke de mi rettiler? dedin. Sesinde gizlemediin bir alay vard.

Tm kanm akaklarmdan kacak gibiydi. Yzm alev alev yanyordu. Panikten kafamtoplayamyor, Trke sylenen bir eyi nasl olup da anladm bir trl kavrayamyordum.Karnda aptal aptal susuyordum. Suratn tehlikeli derecede kzarmt. Valentina dehetle etrafnabakyor, olan biteni anlamyordu. Ekber bana doru yneldi. Nefretle ona baktm srada gzlerininefkat dolu olduunu grdm.

Merak etmeyin. Son yllarda niversitede Trke renen herkesi biliyorum. Siz onlardandeilsiniz. Dilimizi nasl anladmz syler misiniz?

O anda beynimde imek akt.

Sizin iltifatnz Tatarca deil miydi?

Yoksa Tatarca m biliyorsunuz? armtn.

Herhalde, Tatar kanmn son damlas harekete geti iimde. akam hznlyd. Sadece lmekistiyordum. Zavall glmsememi yarda kestin:

Evet, ciddi olacak olursak?

Evet, ciddi olarak...

O anda 1942 ylnn sava gneinde solmu elbisemin iindeki halimi anmsadm. Dokuz yamadnmtm. plak ayaklarm bileklerime kadar toz iindeydi... Sava srasnda yaanan zorunlugte, annemle beraber kendimizi cra bir Tatar kasabasnda bulmamz tutarsz szckler, kopukkopuk tmcelerle anlatmaya baladm. Orada bakentte aldm eitimle dtm snfta iki ylboyunca Maupassantn toplu yaptlarn okumutuk ancak. Tatar okulundaki tek Rusa kitapt. kiayda Tatar dilini zmtm. Yatlarmla ders sralarnda dirsek rtmek yerine, semt pazarndaevirmenlik yaparak alyordum. nsanlarn ehirden getirdikleri son eyalarn kyllerin sonpatatesleri ve ekmekleri ile deitirmelerine yardm ediyordum. Ama aradan ok yl geti, yllarbenim iyiliksever kasabam Salouinin dilini unutturmutu bana... Ve imdi bir ey onu tetiklemiti...

Tatarlarla olan balantm srekli anmsar ve benimle dalga geerdin:

E, Verusya, bizim Tatar kardelerimiz dnya kltrne baka ne katklarda bulunmular?

Ben ise ciddi ciddi Aksakov, Kutuzov, Karamzin, Pukin, Lermontov ve tm Tolstoylar gibi adkltrmze, tarihimize kaznm insanlarn Tatarlara uzanan kklerini, hurra, yolda ve dahapek ok szcn Tatar dilinden geldiini sana anlatr da anlatrdm...

te, halklarn kardelii byle oluuyor. Siz Russunuz ve Tatarca anlyorsunuz. Demek oluyor kiAsyal erkekler ve tabii Trkler de, sizin yannzda dncelerini dile getirirken ok dikkatliolmallar. Film yapmcmz Valentina Yolda, izgi film dilinden anlyor. Bu da dnyann drt biryanndan ocuklarla evirmensiz konuabilecei anlamna gelir. Sevgili dostum Ekbere gelince,kendisi Azerbaycanl. Yazdm her eyi Trkeden Rusaya evirir. te bu tablo, burada, SovyetlerBirliinde muhteem bir ey.

Biraz da oyuncu edasyla sylediin bu szlerle zetledin durumu. Ben ise kt olmutum. Neemkamt.

Sana daha sonra bunlar sylediimde kprmtn Nzm. Tepkin: Ne yani, aptal mym ben, ha?olmutu.

Odada kouturup duruyordun. Bize el ilemesi bir eyler gsteriyor, ikramda bulunmaya devamediyordun. Ve ben sonunda sana bakabildim. Salarnda ak tutamlar vard. Gderi ile ilenmi bejceketin seni biraz sportmen gstermiti. Ve mavi gzlerin capcanlyd. Dalgal kzl salarndan, antikburnundan, byklarndan, omuzlarndan, ellerinden daha genti. Ve gzlerinin arkasna gizlenmifikirlerin, umutlarn, ideallerin ise gzlerinden de genti. Yzn sk sk buu kaplyordu sanki.Acmasz bir annenin yabanclarn nnde ocuunu cezalandrd anlardaki gibi ar bir yorgunlukzerine kyor gibiydi. Sanki anne, kalbini senin ellerinle yakalyor ve omuzlarn kertiyordu. Buanlarda gzlerinin canll neredeyse kahramanlkla zdeleiyordu.

Ayrlmaya kalktmz srada: Neden size bir senaryo yazmam nermiyorsunuz? Masallar okseverim. Hem yle Trk masallar biliyorum ki? dedin.

Sylediinin hayal olduu dncesiyle konuyu akaya aldk. Sende oturduumuz sre boyunca

telefonun hi susmamt. Srekli farkl farkl yerlerden aramlar ve senin szn bitirmene frsatvermeden iir, makale, oyun, sylei isteklerinde bulunmulard. Bizim cra kflede kalmfl hayrkurumumuzun bakentin bu muazzam kltr evresi ile boy lmesi olas myd ki?

Uzun koridorun sonunda srtm kapya dayam duruyordum. Yanaklar al al olmu, genlemiValentina Brumbergin seninle vedalamasn bitirmesini bekliyordum. Berbat ruh halindensyrlamamtm. Ac iimde daha derinlere iliyordu. te byle, diye dndm. Byk hmanistairler insana amansz ders verirler. Kolayca seni keye sktrp engizisyon hkimi sabrylasorgularlar. Neden, neden sanki hibir grm olmayan bu uursuz filmi yapmay kabul ettim? Benidncelerimden kurtaran Valentina Brumbergin sesi oldu:

ok yakklsnz Nzm! ltifat olarak kabul edin, hi Trk e benzemiyorsunuz. Neden yalnzyayorsunuz? Byle yalnz olmak zorunda deilsiniz. Kadnlar sizi deli gibi seviyorlardr, eminim.Neden evlenmiyorsunuz?

Sen karndakinin tm silahlarna el koyan glmsemenle yantladn:

nk sevgili Valentina, aileye, zel mlkiyete ve devletilie karym!

Neem yerine gelmiti. Yakam kaldrp usulca glmsedim. Ve birden bana doru iyice yaknlatn.Elini bamn stnden kapnn pervazna dayadn ve:

Vera, bana gcenmeyin, dedin. Siz daha ok gensiniz. Hem de ok. Biliniz ki yeryznde en ktyalan, gzelliin arkasna saklanp sylenendir. nk buna kalp kolay aldanr. Geldiinize okmemnun oldum.

Kap arkamzdan kapand ve sen Ekbere sordun:

E, nasl buldun?

Normal.

lk tantmz zaman beendiin salarm sonradan koyun gibi kvrck olunca ierlemitin.Seninle bu konuda ne kadar tartrsak tartalm bir trl fikrinden caymamtn. Evet, biraz kvrckolmulard, ama o kadar da mitsiz deillerdi. Bu salar o zaman bir yabancya ait olduundan sanasradan grnmt, hepsi bu. Zamanla salarm alm, sen de mutlu olmutun bundan. Salarmtokalamadan ak brakmam houna gidiyordu ve Fransz filmi Bycdeki salar karmakarkMarina Vlade benzetiyordun beni.

Tanmamzn ertesi gn stdyoya gittiimde kendimi Leninle konumu gibi hissettiimisyledim. Zavall Vera, neler sylyorsun? tezahratlarnda bulunan yaa byk mesaiarkadalarm olan biteni anlamaya alyorlard. Senin gibi birisiyle ilk kez karlamtm ve nekadar byk bir kiilik olduunu ifade etmekte zorlanyordum. Gnn ge saatlerinde telefon ald:

Sizinle bulumak istiyorum. Bir eyler buldum. Bence masalm hounuza gidecek.

Akas, senden bir senaryo alacamz hayal bile etmiyorduk. Yazarlara az para dyor,

karlnda ancak bizim deyimimizle aklndan zoru olanlarn kabul edecei kapsaml ve zorlualmalar bekliyorduk. nk soyut bir sanat olan canlandrmada, dierlerinde olmad kadaryaratclk, grotesk, fantasma ve mizah gerekliydi. Telefonun, verilen sze izci sadakati ile ballngstergesiydi. Bir anda neelenmitik.

Stdyonun sar kap grevlisi aadan telefon ettiinde senin stdyoya geldiini anladk. Bizim eskicephe askeri, ahizeyin ucunda avaz avaz: Burada bir yazar var. Rus deil. Ad da Nasn Hinketmi.Yukar brakaym m? diye baryordu.

Merdivenleri ok yava ktn. Hemen her basamakta soluklanyordun. ncelmi damarlarnzedelemekten korkar gibi bir halin vard.

Sonralar, geirdiin kalp krizinin ardndan Kremlin hastanesinde doktorlarn senin iin bir komisyonkurduklarn anlatmtn bana. Onlarn tartmalarnn bir ksmn naslsa dinlemeyi becermitin.Ayrmna varmakta zorluk ekmediin Latince szcklerin arasnda, lmcl anlam tayananevrizma da vard. Hangi balamda kullanldn tam anlamasan da iitmitin.

Anlyor musunuz, diye balamtn bana anlatmaya. Anevrizma kalbin bir kesinde olur. Sigarakdndan daha incedir. Bazen sama sapan bir hareket bile bu kd paralamaya yeter. Ve hereyin sonu gelir.

Bu konumamzn ardndan hastalnla ilgili eitli kitaplar okudum. Senin geirdiin tarzda birkrizden sonra insanlarn en fazla 11 yl yaayacaklar yazyordu...

Getirdiin senaryonun Rusas berbatt. Belli ki bitirme tela ierisinde evdekilerden birine dikteetmi, o haliyle de stdyoya getirmitin. Okumak ne kadar zor olsa da satrlar ilerledike, olaanstiir masaln romantik kahramanlar Sevdal Bulut ve zavall yalnz kz Aye, gzmn nndecanlanmaya balad. Masalnn sonu zellikle bir canlandrma filmi iin allmadk derecede acyd.Ama olmayacak bir ey de deildi. Sevdal Bulut yok olmak pahasna yamur oluyor ve kuruyup yokolma tehlikesi altndaki Ayenin bahesine yayordu. Yamur dindiinde aa dallar yeeriyor,iekler yeniden ayordu. Alayan gen kz senin saf, temiz dizelerin teselli ediyordu:

Baksana yeeren dallara,

alama Aye, bak onlara.

ebediyen lmyor

len bakalarnn uruna.

ve gerek yok yanmaya kahramanlara

yayor onlar herkeste, her eyde

bu bulutun kald gibi

aksiyle suda[16]

Masalna Sevdal Bulut adn koymutun. Ve ben, Nzm, senin o muhteem masallarn dinlemeyeonunla baladm...

Gnler, haftalar geiyordu. Daha sk grmeye balamtk. Kimi zaman Moskovadaki evinde, kimizaman Peredelkinodaki kr evinde bir araya geliyorduk. Kr evine Valentina Brumberg ilegeliyordum her zaman. Sonradan rendiime gre daha ilk karlamamzda sen ona evli olupolmadm sormusun. Valentina: Hi olur mu, tabii ki deil, diye yantlam.

Dn yolunda Valentina bu yalann aka yollu itiraf etmiti bana. Bu kendine zg dncesizliiniTrklerin ok kskan olmasyla aklamt. Ona gre evli bir kadnla ortak bir alma yrtmeksenin iin ho olmayacakt. Oysa ona en ksa zamanda bir senaryo gerekiyordu...

aylak arkadam benim, durumu zorlatrdn aklna bile getirmemiti. Ama tuhaftr, onun bu iyiniyetli yalan adm adm aka dnen ilikimizi uzun sre huzur iinde srdrmemizi salad.Valentina, size minnettarm.

Tanmamzn zerinden aylar geti. Artk, stdyoda bizden birisi gibi olmutun. Biz de sanaalmtk. Stdyoda bizlerle olmaktan honuttun. Bizimle olduun zamanlarda dinlendiin izleniminiediniyorduk. O zamanlar canlandrma filmlerini neredeyse yaramaz denecek kadar neeli, alayc,tertemiz ruhlu insanlar yapyordu. Senaryo blm, kiliseden bozma binann ek ksmnda ikincikattayd. Stdyonun dier blmlerine giden yollarn kesime noktasnda uzun bir kalem kutusunabenzeyen bir yerdi. Derdini dkmek isteyenler, syleyecek ilgin bir haberi olanlar, komik filmhilelerini paylamak isteyenler burada toplanrlar, replikleri kontrol edecekler ve sevgiliyazarlarmzn konutuklarna kulak verecekler mutlaka bu blme gelirlerdi. Sen sk sk burayatelefon ettike ve geldike, insanlar bunun sadece ile ilgili olmadn anlamaya balamt.

Artk biliyordum. Kapdaki grevlinin geldiini bildiren telefonunun ardndan 10 ya da 15 dakikasonra kap tklatlyor ve sen ieri giriyordun. Odamz ii gerei orada bulunmas gerekenler dndamerakllarn da aknna uruyordu. Merdivenlerde karlatn herkes baka bir yere gitmektensedoru bizim blme geliyordu.

Bizim uzun odaya giriin, her zaman bayram havas yaratyordu. Cokuyla karlanyordun. Sraylaherkesle selamlayordun. Tm kadnlarn tek tek elini pmen hepimizi hem ok duygulandrr hem deutandrrd. Birlikte altmz erkekler bizim elimizi pmezlerdi. Hepimiz yoldatk. Sen sankibaka bir dnyadan gelmi gibiydin. Senin olduun ortamda herkes kendini daha iyi hissetmeyebalyor, daha bir iine sarlyor ve kendine gveni geliyordu. Aynalar parldyor, pudra kutularalyor, taraklar ele alnyordu. Arkadalarm tren havas iinde masamn yanna sana bir sandalyekoyuyorlar, sen oturuyor ve aslnda oktan sonulanm ilerden bahsetmeye balyordun. Kadnlarolsun, erkekler olsun herkes sana ok iyi davranrd Nzm. Herkese syleyecek iyi bir szn,verilecek dn veya destein vard. Hi kimse seninle dalga gemez, seni ekitirmezdi. Sen odayagirdikten be dakika sonra hararetli bir tartma balar, sesler ykselirdi. Ama fikirler drsteortaya atlr, insanca ve hatta neeyle gr alveriinde bulunulurdu. nsanlarn farkl grlerinitartmann odana ekme konusunda tam bir ustaydn, Nzm.

Bir keresinde, birka gn nce Ukraynada devlet iftliklerinde alan insanlarla bulutuundanbahsetmitin. Onlardan duyduun komnizmden dem vuran kt bir fkray glmseyerek aktarmtn.

Fkrann ana fikri yle bir eydi, diye balam ve: Devlet iftliklerine, ne zaman iftilerinbuday sorununu zmek iin Moskovaya umalarn salayacak helikopterler konursa, o zamankomnizm kurulmu demektir, diye tamamlamtn.

O gnlerde, devletin sanatta yergiyi yok etme abasyla doru orantl olarak ok sayda fkraretiliyordu. nsanlar sylenen her yalana, aptalla, laf oyunlarna, toplumsal hakszla ve idarizrvalara kar anlatlabilecek fkra yaratabiliyordu. Her yerde herkes anlatyordu, ama nedensehibirimiz bunlarn nereden ktn dnmyorduk.

Anlatanlara sordum, diye devam ettin. Sovyetler Birlii nde tm bu fkralar kim uyduruyor?Yantlar ok ciddi oldu: Politik olanlar lya Erenburg[17], tarm ilgilendirenleri MihailZoenko.[18] Onlar bu dncelerinden vazgeirmeye almamtm. Yolda Zoenko adna oksevindim. Beni ilgilendiren yaad tm samalklara ramen, halkn belleinde yaayan Zoenkoimgesiydi. Yolda Zoenkonun bunu renmesini, Sovyet halknn kendisini nasl sevdiinibilmesini ok isterim.

Nikita Hruevin ynetiminde tepedekilerin nasl palazlandn ve Sovyet halknn biz ve onlarolarak snflandrldn izliyordun. Aadakiler, Onlar ile ynetimi elinde tutanlar ve bizehkmedenleri kiiliksiz bir isme mahkm ediyorlard. Onlardan bahsederken gerek anlamda partirgtn, ynetimi ve memurlar iaret ettiimiz durumlar ok azd. Bu sylemle, aka toplumayabanclaan ve tehlikeli olanlar kastediyorduk.

Bir keresinde, Yazarlar Birliinden dndnde aknlklar ierisindeydin. Orada grtnairlerden biri, nedendir bilinmez, yaammzn tm gnahlarn Sofya Vasilyevna diye birisininzerine ykmt. Sen byle birisini tanyp tanmadmla ilgilendin, bu kadnn nerede altnrenmek istedin. Ben de glerek sana byle birisinin gerekte olmadn, Sofya VasilyevnannSovyet ynetimini gizlice yermek iin aydnlarn kulland bir imge olduunu syledim. Sen degldn. Gln neelendiinden deildi ama.

Bana olan ilgin, ar nezaketli yaklamn ok houma gidiyordu. Uzun sre, ok uzun bir sre bundanpek bir ey anlamadm. Sende allmn ok tesinde iyi, akll, drst bir insann zelliklerinibuluyor, hastalna ve ilerlemi yana ramen genlere ta kartacak kadar romantik duygularladolu olduunu gryordum. Yaamn adam olan yar resmi tellaklardan farkl, ok bykideallere adamtn. Benim lkemden, bir bakasndan duymadm, yle bir itenlikle bahsediyordunki ilk defa lkemin trajik kaderini dnr ve onu daha ok sever olmutum. Bu ok nemliydi. Sanahemen inanm olmam da nemliydi. Ama senin bana kar duygularnn ak olabilecei hi aklmagelmemiti.

Bir gn telefon ettin ve eski bir Fransz filmi olan Cennetin ocuklarn sana izlettirmemizi ricaettin. Bu o gnlerin koullarnda zor bir iti. Senin iin zel olarak Devlet Film ArivindenCennetin ocuklarn getirttik ve sen yannda Babayev ve dier dostlarnla beraber 3 Kasm 1956gn onu izlemeye geldin.

Karak o yl erken gelmiti. Henz stdyoda kaloriferler yanmyordu. Paltolarmz kartmadanalyorduk. Filmi izleyeceimiz yar bo, souk salonda da yle, soyunmadan oturduk. AmaArlequin rolndeki Louis Barraultnun karlksz akndaki hzn ve trajedi, hislerimizin yetkinlii

ve gcyle bizleri artmt. O gn ok endieliydin. Yanna oturmam rica ettiinde birtedirginliin olduunu fark ettim. ok yordun. Bfeden sana scak ay getirdim. ay bitirdiindebarda elinden brakmadn. Bo barda gtrmemi, yanndan ayrlmam istemiyordun. Filmin ilkyars bitmi ve ben izlediklerimden sarslmtm.

O zaman ilk kez izlediim nl aktr Louis Barraultyu, yaammn ok deerli dakikalaryla, dahance bilmediklerimi rendiim, akna dndm anlarla balantl olmas nedeniyle bir daha hiunutmadm.

Oturduun yerden kalktn, Nzm. Ani bir ekilde hareketlendin ve gitmen gerektiini syledin. Oysafilmi izlemek isteyen sendin ve imdi nedendir bilinmez sonunu beklemeden gitmek istiyordun. okarmtm.

Filmi beenmediniz mi? diye sordum.

Maalesef, vaktim yok cancazm, dedin. Vaktim yok... Beni geirebilir misiniz?

Salondan ktk. Allmn dnda hzl yryor, neredeyse koar adm gidiyordun. lk aklma gelenkalbinden rahatszlandn oldu. ok gururlu bir insandn, dertlenmeyi, kiisel skntlarnbakalarna yanstmay sevmezdin. Birinci katla ikinci kat arasndaki merdiven boluunda durdun.Kollarmdan skca tutmu suskun bir halde yzme bakyordun ve hi konumadan yleceduruyorduk. Gzlerin yzmde dolayordu.

Sizi seviyorum. Anlyor musunuz? Sizi seviyorum.

ok alak bir sesle syledin bunlar. Alyordun. Daha nce hi alayan bir erkek grmemitim.ittiklerimden, gzyalarndan, yer ayamn altnda kaymaya balad... Merdiven boluundadurmaya devam ediyorduk. Gzlerimi ayrmadan slak yzne bakyordum. le tatili olmutu.nsanlar nmzden geip kouturuyorlard. Aa-yukar, yukar-aa. Ama biz onlar farketmiyorduk bile.

Herhalde bu durum size gln geliyordur. Sizin ancak dedeniz olabileceim aklnzdan geiyordur.Sizin yerinizde olsam ben de yle dnrdm... Ama anlayn, yreim yanyor, kan akmhzlanyor. Sizi ylesine seviyorum.

Ltfen alamayn, diye usulca rica ettim. Ltfen alamayn.

ki saat sonra yurtdna gidiyorum. Bana hi mit veremeyeceinizi anlyorum. Bir daha bu konuyuamayacama, asla anmsatmayacama sz veriyorum. Moskovaya ancak sizi unutmaybaardmda dneceim.

Hemen gitmedin. Bense suskunluumu srdryor, tm dikkatimle sana bakyordum. Baklarm bukez farklyd. lk kez bir devrimciye, bir kahramana, byk bir aire deil, son inanlmaz sihrinigerekletirmi yufka yrekli, gsz bir sihirbaza bakyordum. Kalbim sana doru harekete geergibiydi. Yreimin bu selamn bir trl anlayamyordum ve omuzlarm smsk kavram ellerinbeni bir yerlere gtryordu sanki. Ama nereye, anlayamyordum. O gn orada, o merdiven

boluunda, len tatili srasnda, rkeke, ufak dokunularla yanaklarmdan ve alnmdan ptn benive Elveda, dedin.

Saygdeer usta Louis Barrault Paristeki bulumamz anmsyor mudur, bilmem.

Bir bahar gn, gen mim sanatlarn izlemek zere gitmitik tiyatrosuna. Ksa bir sre nce,Marcel Marceau gen mimcileri kaderleri ile ba baa braknca Barrault onlara destek km,sahnesini vermiti. Gsteri srasnda o da tiyatrodayd ve arada kendisine uramamz rica etmiti. Buinanlmaz bir eydi. alma odas en tepede, at katndayd. Biz merdivenleri karken boluktanbize el sallayan Barraultyu uzaktan grdk nce. Sonra hepimiz birbirimize ok yakn oturduk. Ortaktutkunuz tiyatrodan konutunuz. Beenileriniz ve tutkularnz ortakt. Sen Barraultnun bilmedenilikimizde nasl da balayc olduundan bahsettin ustaya...

Oyundan sonra tekrar uradk yanna. ok ilgin bir insand! Zaman onun karsnda ilerleyememi,sanat Cennetin ocuklarnda grdmz haliyle kalmt. Belki ceket giymi, hatta belki dekravat takmt. Anmsamyorum. Nedense, imdi hayalimde siyah triko kazakl olarak beliriyor esnekfigr. Sadece insan doasnn yetenei ile izilebilecek biimdeki uzun beyaz parmaklar, gecekelebekleri gibi gzmn nnde uuuyor, virgller szckleri yuvarlyor, noktalar tmceleriereveliyor.

Tiyatroyu terk ettiimizde artk ieride kimse kalmamt. Bo salon klflara sarnm, uyuyordu.Tiyatronun nndeki kk meydana ktmzda yarm saat nce, hemen tiyatronun giriindeCezayir in Fransaya bal kalmasn destekleyen terrist bir grubun bombal eylem yaptnrendik.

Louis Barrault ile bir daha hi karlamadk. Ama onun imgesi, yaammzda hep bizimle oldu.

Gittin. O gn Moskovadan ayrldn. Birka saat sonra. Ben kaldm. O merdiven boluu da kald,yitik duygularn hafiflii de. O zaman seni sevmiyordum, Nzm. Ama o dakikalardan sonra... Aklmatakldn. Bir para hzn vard iimde ve kendime itiraf etmesem de biraz zlyordum seni.

Seninle tm bulumalarmz, grmelerimizi belleimin gayretle saklad kansna daha o zamanvarmtm. Film gibi, ileri geri sarabiliyordum. Her ey son derece etkileyiciydi... Filmimiziseyrediyordum. Her seferinde, senin hakknda, yaamn hakknda hibir ey bilmediime biraz dahaikna oluyordum. Onlarca iir, iki oyun ve bir de bizim alk olduumuz trden propaganda yklsnf mcadelecisi, bar savas biyografisi. Bunlar artk bana yetmiyordu. te o anda,kitaplarn yardm etti bana Nzm. Fanatik bir aratrmac zeniyle okumaya baladm. Seninkiiliini renmenin baka bir yoluydu bu.

Yeryznde ender rastlanan trden bir vatansever olarak, senin ilerici yann alglamak benim iinkolay olmutu. yle ya benim tm yaamm tek bir szck stne kurulmutu: Mutluluk. Ve hisorgulamadm bunu. Bir kere bile. En mutlu lkede, eitliin tam olduu yerde domutum. Dahaocukken bile, benim ve yatlarmn en mutlu ocukluu yaadmzn bilincindeydim. Babamfaizme kar savata yaamn feda etmi, benim mutlu geleceim uruna lmt. Moskovayzorunlu terk etmemizin ardndan geri dnmzde, iki yl yannda yaadm daymdan nasl danefret ederdim. Savan son dnemlerinde radyoda bizim ya da baka bir kentin dman igalinden

kurtuluunu ilan eden Stalinin mutat bildirileri ardndan, burnunu kvrarak hoparlre tkrr, Ba-ku-man-dan! Grika Otrepyev! Dzmece! diye barrd. Onun biraz deli olduunu dnrdk, amaavludan geen birisi iitecek diye korkar, etraf kolaan ederdik. Her ailede bir gudubet oluyordu.

Buna karn annem gerek bir vatanseverdi. Pedagoji eitimi almt. Bana ve yetitirdii tmocuklara Sovyet vatanmza sevgiyi ince ince ilemiti. 1923te bir okul dn Komsomola kabuledildiini gururla sylediinde, yanna gelerek hi konumadan suratna bir amar indiren aabeyini,daym Kolyay yaam boyunca asla affetmedi. Sert bir kadn olan annem, kimi zor anlarnda kkbir kz gibi alar, iini dkerdi:

Tanrm, Tanrm... Verusya, devletimi neden bu kadar ok seviyorum?!

Oysa onun yznden 7 yamda yetim kaldm... Saratovdan, drtnala beylik konan yakmaya gelenkzl atl birlii babam kuruna dizdi. Babam uzun yllar orada idarecilik yapmflt... Ama bunukimseye syleme, tamam m? Of, Tanrm, neden sanki atya kt da onlara: Buray size teslimetmeyeceim, diye haykrd. Sabaha beni Mariya Maksimovna (annemin vey annesi) ile beraberSaratov hapishanesine gtrdler... Aman Verusya, niye beni susturmuyorsun?! Belki yirmi kezanlattm sana bunlar... Kalbimde bir ktlk yok. Hayr! deyip sonra devam ederdi: Ya baban?Miyop mhendis, kurbanlk koyun gibi savata ldrld...

Anne, annem benim, yaamn boyunca drstlk ilkesiyle altn. Bir dolu ksz ocuu kendiscaklnla sttn. nsanlar sana hep sayg gsterdi. Ama nedense, sana ve acl yaamna hepzldm. Hem de ok. Biliyor musun, Nzm, annem senin lmnn ardndan ann ve erefin adnaPartiye girmeye karar verdi. Senden boalan byk yeri telafi etmenin bir yoluydu bu. Hani, Lenininlmnden sonra binlerce insanmzn partiye kaydolmas gibi. Lenin ld, ama davas sryor!sloganyla... Annem de kendince byle dnd ve dilekesini verdi. Ama onu kabul etmediler. Elli yandasnz. Size, zel bir emekli maa gerekiyor herhalde. Partiye gen mcadeleciler gerekli,dediler.

Ve ite kitaplarn okuyorum. Tm iirlerinin zyaamyksel olduunu defalarca yineledin.Oyunlarn ise er ya da ge kendin yaadn.

nceleri senin hayatnla derinlemesine ilgilenmemitim. Her eyi olduu gibi kabul ediyordum; amabazen kafama bir eyler taklmyor da deildi. Senin yaamnda kimi insanlarn nemine ilikinsorunlar... rnein, kr evinde, st kattaki misafir odasnda cama dayal duran iki bytlmfotoraf. Sana benzeyen yakkl bir erkek ocuk ve baklarn keye sabitlemi gzel bir kadn.Camn nnde, varlk simgesi olarak sergilenen, oda dzeninin bir paras olarak alglanan,gemiten gelen iki yz. Ve benim iin akrabalk ilikilerinde ilk kez senden duyduum yeni birtanm: Olumun annesi.

Sorular, sorular, sorular... Genliin verdii sabrszlkla, gemiinle ilgili tam bir ey bilmeden,yaadn zaman zmeye alyordum. Bir trl kavrayamyordum. Nasl oluyordu da senin krevinde, bizim karmakar olmu yaantmza, politik dzenimize dnsz yaklamn hkm srdve hibir kar gzetmeden yabanc canlara bazen yar yarya, bazen tamamen yardm elinin uzatldbu yerde, biri yal dieri gen iki Sibiryal kadn, iki kk burjuva, evi sahipleniyor veyabanclarn nnde para skntsn bana kakabiliyordu?

Hastalnla nasl bask altnda olduunu, nasl ezildiini gryordum. Ksack bahe yolunda ikiadm attnda kalbinin vurularn dinliyor ve hemen duraklyordun. Daha ok uzun oturmayseviyordun. Srekli sana ine yaplyor, yemek yerken tabann nnde st ilalarla dolu bykebir hasta tepsisinin duruu hi deimiyor ve sen izleyen hepimizi rkten bir boyun eile birbiriardna birtakm haplar yutuyor, bir eyler iiyordun.

Edebiyatla, ok ynl yaamla yorulmu, doktorluk mesleine taparcasna sayg duyan ve seningnlk yaamnn ska tan olanlardan hi kimse senin kadn doktorunu ciddiye almyordu. Bunubiraz da sen tetikliyordun: Konuklarnn kadna olas tepkisini hissettiin anda, akayla kark,Sovyetler Birliinde maal ve szlemeli zel doktoru olan tek kiinin kendin olduunu dilegetiriyor, yazarlara salanan ofrler ve ev hizmetlileri tarznda bir ey olduunu sylyordun. Vesenin kiisel doktorun maan hak ediyordu: Yeme, yoksa lrsn!, Konuma, yoksa lrsn!,Yava yr, yoksa lrsn! Tuhaf olan, korkuyla, hareketlerini bu uyarlara gre ayarlaman vesusmand. Kadn doktor, scak yaz gnnde sen konuklarnla masa bandayken nce belden yukarnsoyup, sonra sana yn amarlar giydirebiliyordu. Ardndan, yaklak bir saat sonra senden terboanmaya baladnda, tm bu grdklerinden utanan kadn konuklarnn, entelektel dostlarnnnnde slanm giysilerini stnden ekip alabiliyordu. Balangta, tm bunlar sadece kabalkolarak grnmt.

Yemekten, imekten, temiz havada soluk alp vermekten korkar olmutun. Rzgr, kar, gne, yamurseni korkutuyordu; ama hepsinden ok alacakaranlktan korkuyordun. Gnein ufukta kaybolmasnayakn, parmaklarnn ucunda ykselip onu tutmak, gitmesine engel olmak istermisin gibi geliyordubana. Birka saniyenin iinde deiiveriyordun. Neeli, konukan, en ateli tartmalara vurgun insangidiyor, yerine kukuyla bekleyen birisi geliyordu. Alacakaranlkta yalnz olmaktan korkuyordun. Gnboyu senin enerjinle beslenen insanlardan, akamlar destek istiyordun sessizce.

Sorular, sorular, sorular...

Bekle, Nzm, bekle. imdi geliyorum. Isnmak iin biraz ay ieceim. Biliyor musun, artk aytermosta hazrlyorum. Btn gece yetiyor. Sabaha kadar. Evet, ta sabaha kadar... Kurtar beni, Nzmkurtar. Tek bama k bulmam ok zor...

Arada srada Ekber telefon ediyor, filminle ilgili gelimeleri takip ediyor. Ve senin hakknda tekkelime bile konumuyor. Ben de sormuyorum. Ve birden Nzm Hikmet evlendi diye bir sylentiyayld ortalkta!? Polonyada! Yal, zengin bir kontesle! Gevezelikler, gevezelikler... O yllardayeterli bilgi alamadmz durumlarda sylentilerle beslenirdik. Moskovada akl almaz sklktayaanrd bu durum. Genellikle de kt olanlar doru kard...E, Nzm ne yapalm? Varsn yalbarones olsun. Zenginmi sizin Polonyal. Salnza kavumanz kutluyorum. Hani ne derler, herite bir hayr vardr, diye mutsuzlukla dndm. im sklmt. Ama Ekbere sormay asladnmyordum. Nedense beynimin iinde mahkmlarn: nanma, korkma, ricac olma, deyiiyanklanyordu srekli. Senden duymutum bunu.

Gzmn nnden bir dizi yz geiyor. Senin byne kaplm entelektel kadnlar enternasyonali.Kltrel programlarn katlmclarna bakp senin yerkrenin hangi corafyasnda olduunu anlamakhi de zor deildi. imdi olaylar geriye doru sardmda, seninle beraber olma mutluluuna erimekiin mcadele veren kadnlarn baarlarnn deiken olduunu gryorum. Evrende k her kadn

gibi kimi zaman cokuya kaplp gzelleiyorlar, kimi zaman da umutsuzlukla irkinleiyorlard. Peki,siz, byk air, bar adam Nzm Hikmet, bu tutkulu oyunlarla nasl baa kyordunuz? Bununyantn sizden almtm galiba.

Enayi adl oyununun ilk gsterimi iin gittiin Minskte, oyunun bitiminde, sen, Nzm alldzere emei geen herkese teekkr etmek iin kulise gemitin. ncelikle, oyunun bakadn Nihalioynayan nl sanaty tebrik edip beenini dile getirdin. Deneyimli tiyatrocu cilveli tavrlayantlad:

Ah, Nzm teekkr ederim, ama bana yle geliyor ki siz tm aktrisleri byle vyorsunuzdur. Buszler sadece bana deildir...

Sen ise o hi deimeyen glmsemenle yantladn:

Ne yaparsnz, biz Trk erkekleri byleyiz ite, cancazm! Size bir yk anlataym. Bizim sultannharemine bir gn gen bir kadn getirmiler. Dn gecesi memnun kalan sultan, kadna mavifiruzeden bir kolye takm ve: Bu akn simgesidir. Bu kolye kimdeyse ben en ok onu seviyorumdemektir. Bu yzden bunu hediye ettiimi kimseye syleme ve kimseye gsterme, demi. Kadnhareme gururla girmi ve daha eikten geerken dier kadnlara sultann en ok kendisini sevdiiniilan etmi. Gcenen dier kadnlar, kantlamasn istemiler. Bunun zerine gen kadn, boynundakikolyeyi gstermi. Haremdeki dier kadnlarn sultann hediyesi birbirinin ei kolyelerigstermeleriyle de arp kalm...

Kafam, senden duyduklarmla dolu bir sandk sanki...

Neredeyse dokuz ay gemiti. 27 Temmuz 1957 gn sen gelmitin ve telefon ettin.

Cancazm, benim Nzm.

Merhabalar, Nzm, diye yantladm. Mutluluktan glmeye balamtm.

Dokuz ay boyunca, dnecein ve telefon edecein bu an hi durmadan dndmn ayrmna,ancak o dakikada varmtm. Bir anda her ey ho ve rkn geldi.

Ne var, ne yok?

Her ey yolunda. Senaryonuz zerinde almaya baladk. Ama baka bir rejisrle, AnatoliKaranovile alyoruz.

Bir eyler ortaya kt m? Seyredebilir miyim?

Elbette Nzm. Rejisrn senaryosu tamam. Sahneler hazrland.

Tm bunlar ne zaman grebilirim?

Ne zaman isterseniz.

Yarn olur mu?

Olur tabii.

Bir sessizlik oldu. Ardndan sen sorunu yineledin:

Olur mu?

Tabii.

Gene sessizlik oldu.

Yol beni biraz yordu cancazm. Yarn siz bana, kr evime gelebilir misiniz? Arabay yollarm.Saat 12 gibi, ha?

Tamam, biz geliriz, diye yantladm. Heyecanm belli etmemeye alyordum.

Teekkr ederim, cancazm. Ellerinizden perim.

Veda edip ahizeyi yerine koyduumda stnde slak el izim parlyordu. O anda ne dndmanmsamyorum. Birka dakika ylece kalakaldm. Sonra kendimi topladm ve geldiini sylemekiin rejisrlerin yanna kotum.

Gece boyu gzm krpmadm. Sabah olduunda ise bir yerlere samyordum. Srekli bir gn ncekikonumamz dnyor, bir ey anlayp anlamadn, anladysan da ne yorum yaptn kartmayaalyordum.

Peredelkinoda gzel bir kr evin vard.

Nedendir bilinmez, yol boyunca bizi st katta k odasna dntrlm havadar ve aydnlk terastabeklediini dndm. Yeri ve duvarlar ak saryd orann. Alk olmadmz bir tarzd bu.Terasa ilk kez girdiimdeki halimi hatrlyordum. Kitaplar, tablolar ve dnyann drt bir yanndangelmi ya da getirilmi, daha nce grmediim tuhaf eyalarn ortasnda kalmtm. in, Hindistan veAfrikadan kk kk heykelleri, sanat tarihi kitaplarn, Skirada yaymlanan ressamlarla ilgilieserleri anmsyorum. Biz byle yaptlar henz bilmiyorduk. Her ey ok yeni ve can alc, ilgiuyandracak trdendi.

Tiyatro ynetmeni ve ressam Nikolay Pavlovi Akimovun uzun masada duran suluboya tablosunuanmsyor, adn kartamyordum. Yal bir adam ve gzel gen bir kadnn kafalar betimlenmiti.Oturduun yeri deitirdiinde, bu iki yz grebilmek iin tabloyu srekli evirdiini anmsyordumbir de.

Kapnn karsndaki yarya kadar cam olan duvarn alt ksmnda Van Goghun Arleste GeceKahvesi adl tablosunun bir tpk yapm aslyd. Kapnn st ksmnda ise, gene ustaca yaplm,Picassonun Alayan Kadn tablosunun kopyas duruyordu. Duvarda asl ya da cama dayanmdaha o kadar ok tablo vard ki. Abramovun Nzm Hikmet Hapishanede adl tablosu da bunlarnarasndayd. Ressam, bu yalboya byk tablosunda siyah fonda gri parmaklklar ve derinde krmz

bir iek izmiti.

Daha sonralar, Moskovada seninle beraber yaamaya baladmzda Abramov ara sra ortayakar: Nzm, bak yeni tablom. Alsana! diye barrd. Ve her seferinde elinde senin iin izdii,parmaklkl ve iekli tablonun bir kopyas olurdu. Her birinin ad farklyd sadece: BeloyanisHapishanede, Monalis Glesos Hapishanede, Patrise Lumumba Hapishanede... Ressamn drttablosunu satn almtn. Ta ki gnn birinde Abramov gelip de onlar bizden geri isteyinceye dektablolar evde yzleri duvara dnk bir ekilde durmulard.

lmnden birka ay sonra, bir gn sabahn kr bir vaktinde bizim kapnn nne dikilmi ve Akapy, Nzm. A! diye avaz avaz seni armt.

Ama bu sonrayd. Tanrm, kafamn ii nasl da karmakark! Her ey birbirine karyor. Sen benianlyorsun, anlyorsun ama, deil mi Nzm?

Kr evinin yolunda, senin konuklarnla sohbet etmekten holandn dndm oday, dselolarak kafamda canlandrmaya alyordum. Eyalarn arasndaki bu tuhaf gezinti beni oyalyor,sakinlememi salyordu.

Kapnn sa tarafndaki duvar kocaman kitap raflaryla kaplyd. Neredeyse tavana kadar yksekti.Kitaplarn yannda Rus matryokalar, el yapm oyuncaklar ve hatta eski bir Rus ikonas duruyordu.Evin bu halinde bir mze soukluu ve hzn vard.

Biliyor musun, dostumuz Mihail Volpin[19] ilk kez bana geldiinde: Bu adamn nasl bir zlemi varki byle oyuncaklarla oturuyor, demi ve: Ben de oyuncaklar severim, ama Nzm iinzlyorum. Kalbinde, oyuncaklarn dolduramayaca kadar byk bir boluu onlarla tamamlamayaalyor, diye eklemiti.

te byle 1957nin scak bir Temmuz gnnde arabayla Peredelkino ya doru ilerlerken evinevarmz, kapy almz imgelemeye altm. Kpek havlamasn ve senin st kattan iniiniiitecektik nce. Sonra da senin, kpein eytan sakinletiren sesini. Arkasndan mutlakakonuksever ve gler yzl halinle seni grecektik. Pein sra, ahap merdivenlerden yukarkacaktk. Gne sars duvarlar evreleyecekti bizi. Ve senin harikalarla dolu dnyan hissedecektikyeniden... Polonyal ihtiyar baronesi dnmyordum. Belli ki yrngendeki tm dier kadnlar gibiseni bir bakas ile hayal etmem olas deildi.

Tm konukseverliinle herkese oturacak yer gsterecek, hasr koltua oturtacaktn bizi. Hafif birarap, kuruyemi ve okkal kahve sunacaktn. lgin bir konuma balayacakt... Ve biz yerkredeneler olup bittiini renecek, bize kapal olan dnyada hangi filmleri seyrettiklerini, sahnelenenoyunlar, izilen tablolar ve insanlarn neyle soluk alp verdiklerini renecektik...

Artk dncelerimi dizginlemem gerekiyordu. Aracmz yavalam, kr evinin kapsna yanamt.

Karmzda bildik ev duruyordu. Trenev Soka No: 1. Scakt. Gnein nlar iki katn camlarnavurmu, oynuyorlard. Sada garaj ve beki yeri, solda ise kpek kulbesi vard. Bu yarm hektartoprak, hava ve kta zgrl kstlanm tek yaratk olan beki kpei, zincirini akrdatyordu.

Aslnda, balklarn senin akvaryumundaki denizi, kafesindeki kularn umay unutmas olas mydki? Ve ardna kadar kapsn atn bu evde, Tanr bilir daha baka kim zgrle susamt...

Evden ieri girdik. Sessizdi. Girite, duvarlarda o zamanlar dnya sinemasnn en iyisi saylanPolonya film afileri karlad bizi. Soldaki kap mutfaa alyordu. Bir gz attk: Orta yerde seninistein zerine koyu maviye boyanm uzun masa, sar ayaklar zerinde modern Nzm sanatnn birrnei olarak duruyordu. Msr, krmzbiber, soan ve sarmsak dizinleri duvarlara aslmt. Duvarboyunca uzanan tahta rafn stn ilemeli kil tabaklar sslemiti. Buzdolab, dolaplar, her ey yerliyerindeydi, ama sen yoktun. Etraf sessiz ve kimsesizdi...

Karanovi ile mutfaktan ktk. akn bir halde duruyorduk. Yukarya kan ahap dar merdivennmzdeydi. Ama ikinci kata kmaya yeltenmedik. Giri katndaki konuk odasna girdik. Uzun meemasa kocaman boyutuyla odann en gzel yerini igal etmiti. zeri adeta el sanatlar mzesinebenziyordu. Oyuncaklar, biblolar, ssl mumlar... neler yoktu ki! Nzmn gururu Trk Abidin Dino,Picasso ve arkada spanyol Alberto, Yuri Vasilyev, Volodya Vaysbergin artk bildiim, sevdiimtablolar eski dostlar gibi duvarlardan bakyorlard. lerinden bir tanesi dierlerinden dahafarklyd. izgili elbisesi iinde hayat yorgunu bir kadn, bitkin halde bize doru bakyor ve zorluklauzatt eliyle gaz ocan tutuyordu. Vicdanmz sarsan bu baka dayanmak zordu.

Ne zaman bu kadna baksam korkun bir utan kaplyor, diye itirafta bulunmutun bir gn. Bu yediodal evde tek bama yaadm iin kendimi tam bir alak gibi hissediyorum. O zaman daha fazlaalmam gerektiini dnyorum. Daha fazla almal ve daha faydal olmalym. Ama her zamanbaaramyorum...

Bo duvarlara katlanamazdn, Nzm. Beraber yaamaya baladmzda evimizi derken bunu dahaiyi anladm. O dnemde evinin bo kalmas ayr bir hikye, onu daha sonra anlatacam. Ev botu boolmasna, ama bu evde bizimle sadece gzelliklerin olacana ant imitik seninle. Bu pahaleyalarmz olaca anlamna gelmiyordu kukusuz. Bazen paraya sktmz da oluyordu nk. Veite byle gnlerden birinde Ogonyok dergisinden kestiin bir resmi duvara akmaya uratngrdmde sylenmitim. Bana hznle bakm ve seni anlamadm sylemitin buruk bir dille. Vedevam etmitin:

Beni anlaman zor biliyorum, ama Verusya, mrmn drtte birinden fazlasn bo hapishaneduvarlar arasnda geirdim. Tek ssleri kirleriydi. Kusura bakma ama, imdi gzlerimin bayrametmesini istiyorum.

Affet beni Nzm. Seni mahpus olarak hayal etmek bile mmkn deildi.

Balangta bilmediim o kadar ok ey vard ki!

Pablo Nerudann armaan hasr domuzcuk tavandan sarkyordu. Cama ustaca astn Trk glgetiyatrosunun karakterleri Karagz ile Hacivatn manda derisinden yaplm rnekleri, PicassonunMavili Kz, hepsi yerli yerindeydi. Bir tek sen yoktun.

Aslnda uzakta deildin. Kk ak verandada hasr koltua oturmu eytann tylerini okuyordun.Vcudun orada, ruhun uzaklarda bir yerlerdeydi. Kim bilir belki gelecee uzanmtn, belki de

gemite birisiyle bulumutun... Tanrm, ne kadar derin dncelere dalmtn... Sanki tmyaadklarnn yorgunluu drt bir yandan seni kuatmt. Yaamn tm arl zerine km,stndeki lacivert kadife ceketi buruturmu ve seni yalandrmt. Belki de bu gerekten kendinolduun, zne dndn bir and.

Yksek alnl, gr, kzl sal, iri yar, yalnz, yal bir adam ve kocaman, yumuak sar tyl, insanbakl bir kpek d dnyadan soyutlanm bir halde birbirinize sokulmu oturuyordunuz. O scaktemmuz gnnde sizi stan birbirinizin scaklyd. Hi kimse ama hi kimse, o dakikada sizegerekmiyordu...

Hareket edip ses karmaktan korkarak duruyor, insana strapla gelen ve bir anda yok oluveren anbozmaktan ekiniyorduk. Seni bu halde grnce, kendime itiraf etmekten ekindiim enlik beklentimve dier hayallerim yok olmutu. Hafiflediimi hissettim.

Kocaman, uzun tyl, ince bacakl kolli cinsi sko kpei eytan, stme atld ve plak dizlerimiyalamaya balad.

Bak sen, bizim eytan sahibine ekmi! diye kaba bir espri yaptn ve o hemen allm, yaramaz,konuksever, canl haline dndn.

O gnlerde, Moskovada Birinci Uluslararas Genlik ve niversite Festivali yaplyordu. Festivalsreciyle ilgili detaylar renmek istiyordun. Sovyet insanlar gelenlere nasl davranyordu, zencierkekler Rus kzlarnn houna gidiyor muydu, Moskova bu kadar yabancya nasl tepki vermiti,festival iin gelenler bizde sklyor muydu, gibi sorular birbiri ardna sralyordun.

Daha nce herhangi bir canlandrma filminin oluum srecini izlememitin. Bu nedenle, film iinhazrlanan tm tablolara ocuka bir merakla bakyor, hayretler iinde kalyor ve seviniyordun.Resim sanatn ok iyi biliyordun. nce, akl dolu ve zor beenir bir yaklamn vard. Ve bunun doalsonucu olarak, grdklerinin hepsini ayn derecede beenmemitin.

Biliyorum, bazen incelik gstermen gerektii durumlarda iin iinden kabilmek iin bir oyunu,kitab, iiri, mzii vebilirdin, ama bir sanatya, mimara asla bu ekilde davranmazdn. Onlarn ddnyadan soyutlanm, sosyalist gerekiliin smsk kapal bnyesinde mzelerden, modern sanatsergilerinden, ve hatta, ada sanat rnlerinin tpk yapm rneklerinden yoksun olduklarnnbilincindeydin.

Kompozisyon ve renkler konusunda olaanst bir yetenein vard. Sadece resim sanatyla deil,evrendeki her eyle ilintiliydi bu durum. Ama resim, senin soluk alp vermeni salayan bir arat.Nzm, ister siyah, ister sar, ister lacivert olsun, prl prl renklere baktnda, ltlarn kumatan,tablodan, gkyznden, arabadan adeta iine ekerdin. Ve senin iin her eyin, yamurun, asfaltn,mziin; ak, ayrlk, gelecek szcklerinin ve dizelerin renkleri vard.

Ressamlara kendi grlerini anlatmaya baladnda ellerin kollarn harekete geiyor, olduun yerdeduramaz oluyor, neredeyse barr gibi yksek sesle konuuyordun. Elinin altndaki eyalaryerlerinden oynatyor, masann stnde duran bir eyler varsa ufak paralara ayryor ya dadkyordun; ama her eye ramen kusursuz nezaketini elden brakmyordun...

O gn her zamankinden farklydn. Karndakini esir eden doalln yoktu. Grnmez bir frtna senietkisine alm gibiydi. Ben de bir tuhaftm. Falsolu notalara geit veriyordun. Dokuz ay ncemerdivenlerde yaananlar inanlmas g bir d, yanlsamayd sanki. Niye byle davrandndnyor, fkeleniyordum. Aklmdan: Kendisi zgrlne kavumu, imdi de aptal hanmevladnn, dikkatsizce azdan kam szlerin etkisinde kalm olduunu dnyor, korkuyor, diyegeiriyor, Daha neler artk, diyordum. Tm bunlar gemite kalmt. Endielenecek bir ey yoktu.Nzm kimseyi yoldan kartmamt. Peki, iimi byle kemiren neydi?

Daha sonra bana: lk defa beni tpk Hint lahdi gibi donuk ve iine kapank grdn sylemitin.Ne glyor ne de glmsyorsun. Sessizce olan biteni izliyor ve srekli rntgen gibi iimi grmeyealyorsun, demi ve eklemitin: O gn senin irade gcn azck hissettim ve o zamanhrnlatm...

Evin nne Pobeda marka gri bir araba park etti. ofr kaps ald ve sen:

te bizim Muzoka,[20] dedin.

Muzann[21] ardndan Ekber indi arabadan. kisi birlikte, gle yzleri, yazlk grntleriyleverandaya geldi. Muza yeiller iinde son derece izgi d grnyordu. Bir ofr iin fazlacaatafatlyd, dier yandan nnden ylesine geip gitmek olas deildi. yle bir Moskovada nasldireksiyon salladn dndm ve herhalde, trafik lambalarna yeil gzlerini yle bir krpyordur,onlar da yeil yeil yant verip Muzoyu selamlyorlardr, diye aklmdan geirdim.

Muzoka, geldin demek, ha? diye sevecen bir ekilde selamladn. Hadi, anlat bakalm.

Konuurken Rusada pek ok anlama gelen Nu[22] szcn ok sk kullanyor, her trlsyleminde aralara serpitiriyordun. Bir de konumann gidiatna gre ellerini rpar, gz krpar,kafan sallardn. Ve tm bunlara dayanmak, senin ekim gcne kaplmamak olanak dyd.

Muzann elini ptn. Ekberle kucaklap ptnz. Bir yandan da:

Oy, Ekberim, efendim, stadm, oy, paa! diye Trke szckleri birbiri ardna sralyordun.Muzoka, hadi, tann. Vera Tulyakova, bizim izgi film redaktrmz, bu bey de bizimrejisrmz... dedin ve kaldn.

sim, soyad, tarih, gn ve listeyi daha uzatabileceim pek ok eyi hatrlama konusunda berbat birbellein vard. Ama asl temel konularda bellein olduka glyd. Aldatan dostlar asla unutmazve bu konularda hesaplamaya gitmeyi hi sevmezdin. nsanlarn ters davranlarn, sana kar olsunolmasn, asla unutmazdn. Bir de borlarn aklndan silmezdin. Geenlerde bana bir notunugsterdiler. 1960 ylnda Volga marka arabay aldnda yazmsn. Kardelerim SleymanRstem, Mehdi Hseyin ve Resul Rzadan araba almam iin bana bor vermelerini rica ediyorum.Ve borcumu demeden lmeyeceime sz veriyorum. Altna da Sizin Nzm, diye imza atmsn.

Muza Pavlova ve Ekberin senin yokluunda evirdikleri iirleri dinlememiz iin kalmamz istedin.Ne diyebilirdik ki? Memnuniyetle kabul ettik. iirlerin oktan iime ilemiti.

evirileri son derece dikkatle ve gergin bir ekilde dinliyordun. Anlamadn ya da kabul etmediindizelerin yinelenmesini istiyordun. O dakikada iirden baka her ey gznden silinmiti. Dinlerkenkafan sallayp tempo tutuyordun. Alnn ter damlalaryla kaplanm, pslak olmutu. Parmaklarndzensiz devinim iinde bir eylere dokunuyor, buruturuyor gibi hareket ediyorlar, ksacassinirleniyorlard.

Muza dingin, sakin ve her szcn hakkn vererek okuyordu:

Memleketim, memleketim, memleketim,

Ne kasketim kald senin ora ii,

Ne yollarn tam ayakkabm,

Son mintann da srtmda paraland oktan

ile bezindendi...[23]

lk okunan halinde ayakkab szcnn getii dize, Rus mantna uygun olarak evrilmi veyollar, ayakkabn tamam gibi bir anlama gelmiti. Okumay o anda durdurdun ve seninyazdn