b cjl ha b i h jВМК...педагогіка вызначаны адукацыйнымі...

РЕПОЗИТОРИЙ

ЗМЕСТ

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА…………………………………………………..3

І. ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ…………………………………………………….5

Тэма 1. Народная педагогіка, этнапедагогіка: сутнасць, гістарычнае

развіццѐ.…………………………………………………………………………...5

Тэма 2. Вусная народная творчасць як асноўны сродак народнай

педагогікі…………………………………………………………………………..8

Тэма 3. Спосабы і метады навучання і выхавання ў народнай педагогіцы …12

Тэма 4. Асноўныя накірункі выхавання і навучання ў народнай педагогіцы.

Працоўнае выхаванне, набыццѐ навыкаў і ўменняў ….……………………....14

Тэма 5. Першасныя матэматычныя веды і развіццѐ разумовых

здольнасцей……………………………………………………………………...17

Тэма 6. Фізічнае развіццѐ ………………………...…………………………….23

Тэма 7. Народны этыкет ………………………………………..………………25

Тэма 8. Мастацкае і эстэтычнае развіццѐ ….……………………….….. .........27

Тэма 9. Арганізацыя выхаваўчай і навучальнай работы на аснове народных

традыцый………………………………………………………………………...29

ІІ. ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ…………………………………………………....30

2.1. План семінарскіх заняткаў…………………………………………… 30

2.2. Прыкладная тэматыка дакладаў (кантралюемая самастойная

работа)………………………………………………………………………..32

2.3. Пытанні і заданні для замацавання ведаў……………………………..33

ІІІ. РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАЎ…………………………………………..35

3.1. Крытэрыі ацэньвання ведаў студэнтаў па дысцыпліне………………35

3.2. Дыягностыка кампетэнцый (прыкладныя пытанні да заліка)……….36

ІV. ДАПАМОЖНЫ РАЗДЗЕЛ………………………………………………...37

4.1. Вучэбныя планы………………………………………………………...37

4.2. Вучэбная (базавая) праграма………………………………………… 42

4.3. Вучэбная праграма (рабочы варыянт)……………………………… 51

4.4. Гласарый………………………………………………………...............64

4.5. Спіс рэкамендуемай літаратуры……………………………………….69


ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

Вучэбна-метадычны комплекс распрацаваны па вучэбнай дысцыпліне

―Народная педагогіка‖, якая ўваходзіць у цыкл дысцыплін па выбары і

выкладаецца для магістрантаў, што атрымліваюць другую ступень

вышэйшай адукацыі па спецыяльнасці 1-08 80 02 – тэорыя і методыка

навучання і выхавання (сусветная і айчынная культура). У аснову

структуравання вучэбнага матэрыялу вучэбна-метадычнага комплекса

пакладзены гістарычны і тыпалагічны падыходы, якія вызначаюць логіку

выкладання вучэбнай дысцыпліны. З мэтай грунтоўнага вывучэння

магістрантамі асаблівасцей і гістарычных ўмоў складання разнастайных

ведаў у галіне народнай педагогікі прапануецца паслядоўнае засваенне

тэарэтычных асноў (асноўных тэрмінаў і паняццяў, этапаў і форм развіцця

народнай педагогікі ад часоў узнікнення і да сучаснасці ў гістарычнай

эвалюцыі) з наступнай адпрацоўкай практычных навыкаў, звязаных са

зместам вывучаемага матэрыялу.

Мэта: павышэнне ўзроўню адукацыйнай кампетэнтнасці праз

традыцыйныя педагагічныя веды народа.

Асноўнымі задачамі з’яўляюцца:

- набыццѐ ведаў па сутнасці і гісторыі народнай педагогікі;

- авалоданне спосабамі і прыѐмамі выхавання і навучання,

выпрацаванымі ў народнай педагогіцы;

- засваенне ведаў па асноўных накірунках выхавання і навучання ў

традыцыйнай педагогіцы;

- фарміраванне навыкаў арганізацыі выхаваўчай і навучальнай работы

на аснове народных традыцый.

Вучэбна-метадычны комплекс прызначаны для навучання магістрантаў

дзѐннай і завочнай форм атрымання вышэйшай адукацыі. Асноўнымі

формамі працы па вучэбнай дысцыпліне з’яўляюцца лекцыі, на якіх даецца

абагульнены матэрыял. Ён дазваляе разгледзець заканамернасці развіцця

народнай педагогікі ў розных сферах жыццядзеяння і ведаў грамадства.

Важнай формай навучання з’яўляюцца семінарскія заняткі. Іх мэта –

паглыбіць і пашырыць веды магістрантаў шляхам стымуляцыі самастойнай

працы над асобнымі пытаннямі і праблемамі. У час вывучэння курса

праводзяцца групавыя і індывідуальныя кансультацыі.

Немалаважнае значэнне для развіцця самастойнага мыслення

магістрантаў, іх ініцыятывы, умення адшукаць неабходны матэрыял мае

напісанне імі дакладаў (паведамленняў) па тым ці іншым пытанні.

Патрабаванні да засваення зместу вучэбнай дысцыпліны ―Народная

педагогіка‖ вызначаны адукацыйнымі стандартамі па па спецыяльнасці 1-08

80 02 – тэорыя і методыка навучання і выхавання (сусветная і айчынная

культура). У п. 7.5.4 названых стандартаў указаны мінімум зместу па

дысцыпліне ў выглядзе сістэмы абагуленых ведаў па вучэбнай дысцыпліне і

ўменняў, якія складаюць прафесійную кампетэнтнасць выпускніка другой


ступені ВНУ. У працэсе засваення вучэбнай дысцыпліны ―Народная

педагогіка‖ магістрант павінен

ведаць:

- сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і навучання ў народнай

педагогіцы;

- прынцыпы асноўных накірункаў выхавання і навучання ў

традыцыйнай педагагічнай спадчыне;

умець:

- знаходзіць у фальклорна-этнаграфічнай спадчыне традыцыйныя

сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і навучання іх аналізаваць з

пункту гледжання сучаснай навукі;

- прымяніць на практыцы станоўчыя традыцыйныя сродкі, спосабы і

прыѐмы выхавання і навучання.

Мэтай вучэбна-метадычнага комплекса па вучэбнай дысцыпліне

―Народная педагогіка‖ з’яўляецца павышэнне ўзроўню ведаў, уменняў і

навыкаў у галіне педагогікі беларускага народа ў кантэксце гісторыі і тэорыі

педагогікі ў сістэме прафесійнай падрыхтоўкі выкладчыкаў сусветнай і

айчыннай культуры.

Вучэбна-метадычны комплекс дае магчымасць самастойнага

вывучэння асобных тэм вучэбнай дысцыпліны ў адпаведнасці з вызначанымі

ў вучэбнай (тыпавой) праграме патрабаваннямі да ўзроўню засваення

матэрыялу; паглыбленага вывучэння і паўтарэння асобных раздзелаў;

удасканалення ўзроўню ведаў, карысных пры падрыхтоўцы да калѐквіўмаў,

тэстаў, заліка.

Вучэбна-метадычны комплекс уключае тэарэтычны раздзел, які

змяшчае матэрыялы для самастойнага тэарэтычнага вывучэння вучэбнай

дысцыпліны ―Народная педагогіка‖ ад вытокаў да пачатку ХХІ ст.;

практычны раздзел, які змяшчае матэрыялы для правядзення семінарскіх

заняткаў, прыкладную тэматыку дакладаў у межах кантралюемай

самастойнай работы, пытанні і заданні для замацавання ведаў і адпрацоўкі

навыкаў; раздзел кантроля ведаў, які складаецца з крытэрыяў ацэньвання

ведаў магістрантаў па дысцыпліне, прыкладных пытанняў да заліка;

дапаможны раздзел, у якім прадстаўлены тыпавая вучэбная праграма і

рабочы варыянт вучэбнай праграмы па вучэбнай дысцыпліне ―Народная

педагогіка‖, гласарый, спіс рэкамендуемай літаратуры. Дадаецца

тлумачальная запіска, у якой даюцца парады і рэкамендацыі па арганізацыі

работы з вучэбна-метадычным комплексам.


І. ТЭАРЭТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ

Тэма 1. Народная педагогіка, этнапедагогіка:

сутнасць, гістарычнае развіццѐ

Этнапедагогіка – гэта галіна педагагічнай навукі, якая вывучае

гістарычнае развіццѐ досведу народа ў перадачы традыцыйных ведаў,

уменняў і навыкаў ад пакалення да пакалення, а таксама вывучае асаблівасці,

сродкі, спосабы і метады народнай сістэмы, якую называюць народнай

педагогікай.

Народная педагогіка стала фундаментам у развіцці навуковай

педагогікі і з’яўляецца сучасным сродкам выхавання. Калі педагогіка як

навука зарадзілася ў ХVІІ стагоддзі, то народная стала праяўляцца са

з’яўленнем разумнага чалавека (homо sapiens) у старажытнасці. Каб выстаяць

яму ў жорсткай барацьбе з прыродай давялося ўзвысіцца, падняцца з чатырох

ног і ўзняць высока галаву, прымусіўшы яе думаць, набіраць веды і навыкі,

якія затым перадаваць супляменнікам. Поспех гэтага метаду вылучыў

чалавека, зрабіў яго гаспадаром нават над мацнейшымі за яго жывѐламі і

навучыў зберагацца перад прыроднымі стыхіямі.

Пад народнай педагогікай трэба разумець сукупнасць поглядаў і ідэй,

навыкаў і прыѐмаў, сродкаў і метадаў традыцыйнага выхавання і перадачы

працоўных, рамесніцкіх, бытавых, агранамічных, жывѐлагадоўчых,

матэматычных, батанічных, медыцынскіх, метэаралагічных, касмалагічных,

каляндарных, маральных, эстэтычных і іншых традыцыйных ведаў і навыкаў,

набытых шматгадовым эмпірычным (вопытным) шляхам.

Гэтае азначэнне стасуецца з думкай адной з пачынальнікаў беларускай

этнапедагогікі Г. Арловай і аўтараў выдання «Эстэтычная педагогіка

беларусаў», дзе сцвярджаецца: «Народная педагогіка разумеецца… як

сукупнасць эмпірычных ведаў і навыкаў навучання і выхавання, што

склалася ў традыцыйнай культуры (даіндустрыяльнай, беспісьмовай,

сельскагаспадарчай) і перадаецца ў этнакультурных традыцыях, народнай

паэтычнай і мастацкай творчасці, устойлівых формах зносін дзяцей і паміж

сабой і дарослымі».

Народная педагогіка беларусаў мае стасункі з іншымі навукамі і

дысцыплінамі. Яна звязана на толькі з агульнай педагогікай, але і з

гісторыяй, літаратурай, асабліва этнаграфіяй, фальклорам, народнай

культурай, мастацтвам, этыкай, эстэтыкай, беларусазнаўствам. Як і

навуковая педагогіка, яна мае свае сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і

навучання, якія будуць далей разглядацца. Метады народнага выхавання і

навучання існавалі поруч з афіцыйнай, навуковай, педагогікай, як яе

падсістэма. У даўні перыяд традыцыйная педагогіка звычайна ўжывалася ў

сялянскім асяродку.

Існуе асобнае знешняе і ўнутранае падабенства паміж народнай і

навуковай педагогікай. Узроставы падзел у першай мае тры перыяды: ад

нараджэння да шасці-васьмі гадоў (блазнюкі, маленства), ад шасці-васьмі да


чатырнаццаці (падлеткі, дзяцінства, пастухоўства), ад чатырнаццаці да

шаснаццаці-дваццаці аднаго года (юнацтва). Народная мае сямейны і

пазасямейны падзелы, у якіх ѐсць свае нянькі, выхавацелі і настаўнікі, што

заняты ў народных ―школах‖ і ―ўніверсітэтах‖.

З’яўленне пісьменства паспрыяла захаванню крыніц народнай

педагогікі. Многія пытанні і ідэі яе ўжо адлюстраваны ў летапісах, творах

пра Ефрасінню Полацкую, павучаннях Кірылы Тураўскага. Педагагічныя ідэі

беларусаў закладзены ў творчасці Францыска Скарыны, Міколы Гусоўскага,

Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага, Кастуся Каліноўскага, Францішка

Багушэвіча і інш.

Першаснай школай была вусная народная творчасць, веды ў якой

перадаваліся ад пакалення да пакалення, ад бацькоў да дзяцей. Паралельна з

народнымі існавалі спецыяльныя навучальныя ўстановы па перадачы ведаў і

адной з першых такіх стала школа, створаная Ефрасінняй Полацкай, што

фарміравалася ў рэчышчы народнай педагогікі. Аб поспеху развіцця асветы

на беларускіх землях сведчыць факт дзейнасці Адукацыйнай камісіі,

заснаванай сеймам у 1773–1775 гадах, першай падобнага роду установы ў

Еўропе, першага ―міністэрства‖ адукацыі.

Народная педагогіка беларусаў фарміравалася на працягу многіх

стагоддзяў, а станаўленне яе адносіцца да канца ХVІІІ стагоддзя, калі

распачаўся збор вусна-паэтычнай творчасці і яе вывучэння. Першыя

даследаванні па народнай дыдактыцы належаць Адаму Багдановічу

(―Педагагічныя погляды беларускага народа‖, 1886), Мікалаю

Нікіфароўскаму (―Нарысы Віцебскай Беларусі‖, 1897), а таксама Еўдакіму

Раманаву, Мітрафану Доўнар-Запольскаму, Чаславу Пяткевічу і інш.

Наогул, піянерам народнай педагогікі лічыцца чэх Ян Амос Каменскі

(1592 – 1670), да станаўлення яе таксама далучыліся англічанін Джон Лок

(1632 – 1704), француз Жан Жак Русо (1712 – 1778), швейцарац Іаган Генрых

Песталоцці (1746 – 1827), рускія Канстанцін Ушынскі (1824 – 1871), Леў

Талстой (1828 – 1910) і інш.

У развіццѐ беларускай навукі свой унѐсак зрабілі народазнаўцы,

асабліва фалькларысты і этнографы ХІХ–ХХ стагоддзяў. Практычнаму

ажыццяўленню ўкаранення ідэй народнай педагогікі і, наогул, адукацыі

прысвечаны выданні Алаізы Пашкевіч (Цѐткі) («Першае чытанне для дзетак-

беларусаў», 1906), Каруся Каганца («Беларускі лемантар», 1906), Якуба

Коласа («Другое чытанне для дзяцей-беларусаў», 1909, «Методыка роднае

мовы», 1926), Браніслава Тарашкевіча («Беларуская граматыка для школ»,

1918), Аркадзя Смоліча («Геаграфія Беларусі», 1919, «Зорка. Першая навука

чытання і пісання для беларускіх дзетак»), Максіма Гарэцкага (падручнікі па

беларускай літаратуры, 1920–1926), Сяргея Паўловіча (буквары, чытанкі,

падручнікі, методыкі, 1928–1937) і інш.

Добры пачатак укаранення ў адукацыйны працэс народных

педагагічных традыцый быў закладзены ў 20-х гадах, калі пачаўся працэс

беларусізацыі. У адукацыйнай справе быў узяты накірунак на развіццѐ


працоўнай школы і роднай мовы навучання. Дзеля падрыхтоўкі і

перападрыхтоўкі новых педагагічных кадраў пашыралася сістэма курсаў і

гурткоў беларусазнаўства. У Менску і Маскве, напрыклад, яны праводзіліся з

1918 года. Акрамя таго, у 1921 годзе адкрыўся БДУ, і ў наступным –

Інстытут беларускай культуры. Педагагічны інстытут, які аднавіў дзейнасць

у 1922 годзе, бярэ пачатак з Мінскага настаўніцкага інстытута, заснаванага ў

1914. Беларусізацыяй было ахоплена амаль ўсѐ насельніцтва: гарадскія і

вясковыя працоўныя калектывы, войска, урад.

Станоўчым прыкладам выкарыстання прагрэсіўных ідэй народнай

педагогікі ў навучальна-выхаваўчай працы з’явіліся «Праграмы савецкай

адзінай працоўнай школы 1-ай і 2-ой ступені» (1919). Так, у планах па вуснай

народнай славеснасці ўпершыню ў дакуменце рэкамендавалася вывучаць

народную творчасць на роднай мове, самастойна адбіраючы з багатай

спадчыны найбольш карыснае і прагрэсіўнае, выкарыстоўваючы рэгіянальны

фальклорны матэрыял, вывучаючы прадмет паводле «працоўнага года-

календара». Падкрэслівалася, што ў навучальна-выхаваўчы працэс уводзіцца

«прынцып этнаграфічны, прынцып жывога бытавання з’яў вусна-народнай

славеснасці». У прыватнасці, у гэтых планах значылася: «Знаѐмства

(заснаванае на асабістым вопыце вучняў) са з’явамі вуснай народнай

творчасці.

Пры гэтым культурна-нацыянальны кампанент таксама ўлічваўся ў

праграмах іншых прадметаў, напрыклад, гісторыі, матэматыцы, геаграфіі,

музыцы і спевах. Вялікая ўвага надавалася народным гульням і гульнѐваму

элементу ў навучанні і выхаванні.

Новы перыяд беларусізацыі ў пачатку 90-ых гадоў заканамерна прывѐў

да павяртання да спрадвечных педагагічных традыцый нашага народа. Поруч

з агульным нацыянальна-адраджэнскім уздымам у розных галінах дзейнасці

спакваля развіваецца ідэя стварэння сапраўды нацыянальнай школы. Зноў,

як і раней, пачалося з курса беларусазнаўства. З 1990 года ў асобных школах

Беларусі пачало эксперыментальна вывучацца «Беларусазнаўства». У адным

рэчышчы адраджэння паўстае і беларускамоўны дзіцячы сад, які працуе па

новай праграме «Пралеска». Паглыбленае вывучэнне народнай культуры з

выкарыстаннем сродкаў народнай педагогікі праявілася ў

эксперыментальных ―этнашколах‖ і ―этнасадах‖. Ва ўніверсітэтах з’явіліся

новыя спецыяльнасці і спецыялізацыі народазнаўчага зместу: «Фальклор»,

«Фальклорнае мастацтва», «Народная творчасць», «Народныя мастацкія

рамѐствы», «Народны танец», «Харавая народная музыка», «Народныя

спевы», «Рэжысура народных абрадаў і свят», «Этнафоназнаўства»,

«Народныя духавыя інструменты» і інш.

Як яскравы прыклад нацыянальна-патрыятычнага выхавання ў

пазашкольнай працы стала вядома з 1990 года дзейнасць першага

беларускамоўнага летніка «Грунвальд», які арганізаваўся гарадскім

бацькоўскім камітэтам Мінска (існаваў з 1988 г.) у Дзяржынскім раѐне. Былі


адкрыты кафедры беларусазнаўства ў ВНУ і з'явіліся адпаведныя

дапаможнікі па гэтаму курсу.

Як навука беларуская этнапедагогіка склалася ў наш час дзякуючы

працам Г. Арловай, Г. Барташэвіч, В. Болбаса, А. Грымаця, І. Калачовай,

А. Лозкі, Л. Ракавай, В. Салеева, С. Снапкоўскай, І. Сучкова і асабліва

даследаванням шырокага кола народазнаўцаў (фалькларыстам, этнографам,

мастацтвазнаўцам) мінулага і сучаснасці. Яна вывучае змест, сродкі, спосабы

і метады традыцыйнага выхавання і навучання.

Тэма 2. Вусная народная творчасць

як асноўны сродак народнай педагогікі

1.1. Фальклорная спадчына, створаная дарослымі, як сродак

педагогікі

Найбольш старажытнымі сродкамі народнай педагогікі лічацца праца і

родная мова, як абавязковыя ўмовы і неад’емныя часткі чалавечага

існавання. Аднак асноўным сродкам выхавання і навучання дзяцей трэба

прызнаць вусную народную творчасць, фальклор, што ўтрымлівае народныя

веды, мудрасць чалавецтва. Як вядома, гэты сродак вельмі шырокі і

ўтрымлівае разнастайныя паняцці. Па-першае, фальклор групуецца на

жанры, якія з’яўляюцца сродкамі народнага выхавання, якія, у сваю чаргу,

умоўна падзяляюцца на ―дарослыя‖ і ―дзіцячыя‖, і гэта, па-другое. Такім

чынам, маюцца сродкі, якія выкарыстоўваюцца дарослымі, на аснове якіх

спецыяльна ці спадарожна атрымліваюць дзеці разнастайныя веды і навыкі, а

таксама выхаваўчыя навыкі па народным этыкеце і маралі, і творчасць саміх

дзяцей, у тым ліку, якая перайшла з ―дарослай‖ ступені і якая ў

фалькларыстыцы называецца ―дзіцячым фальклорам‖. Дадзім кароткую

характарыстыку сродкам першай ступені ад малых жанраў і да вялікіх.

Прыказкі і прымаўкі. Нямала трапных выразаў склаў народ пра гэтыя

кароткія выслоўі: «Прымаўкі ды прыказкі – мудрай мовы прывязкі», «У

прыказцы праўда святая», «Пустая гаворка – не пагаворка», «На прымаўку і

суда няма», «Прыказку скажа, як вузел звяжа», «Добрая прыказка не ў брыво,

а ў вока», «Добрая пасловіца ў вока колецца», «Рынуў прымаўкаю, як граззю

ў вочы», «Не, гэта пагаворка з бабінага падворка» і інш. Трапныя народныя

выразы складзены на розныя з’явы жыцця, выказваюць грамадскую думку і

ўтрымліваюць вялізны педагагічны патэнцыял.

Загадкі. Парэміялагічны іншасказальны твор, які пабудаваны на

ўтойванні загаданага, найлепшым чынам развівае розум, кемлівасць

чалавека, яго паэтычныя здольнасці. Загадкі ўпамінаюцца ў самых

старажытных пісьмовых помніках чалавецтва як спосаб выпрабавання.

Напрыклад, беларуская парэмія «Што раніцай ходзіць на чатырох, днѐм на

двух, а вечарам на трох?» (чалавек) мае падобнасць з творамі іншых народаў.

Вядома, што падобную загадку задаваў Сфінкс, якую, згодна

старажытнагрэчаскага міфа, адгадаў Эдзіп і таму стаў царом Фіў.


Асабліва загадкі-пытанні, што характарызуюць гістарычную памяць і

мудрасць народа, добра адлюстраваны ў іншых жанрах беларускага

фальклору. У разнастайных песнях і баладах распавядаецца пра сем загадак:

што бяжыць без повада? (вада), што гарыць без полымя? (сонца), што расце

без кораня? (камень) і інш.

Загадкі, як і некаторыя іншыя жанры, пераходзяць у рэпертуар

дзіцячага фальклору.

Прыкметы. На аснове шматгадовых назіранняў за прыродай і

надвор’ем людзі заўважалі пэўныя заканамернасці і выпрацоўвалі

аб’ектыўныя прадказанні, якія замацоўваліся ў прыкметах, што афармляліся

на трапных народных вобразах, часам рыфме. Незвычайныя творы малой

прозы паведамлялі не толькі пра надвор’е, але і пра асаблівасці будучага

ўраджаю, фізічны стан чалавека, жывѐл і інш. «Сонца заходзіць за хмары –

заўтра будзе дождж», «Сей авѐс у гразь – будзеш князь», «На Мацея зіма

пацее».

Звычаі і традыцыі. Яны бываюць станоўчымі і адмоўнымі

(састарэлымі). Звычай, як стэрэатыпны спосаб паводзін, у адпаведнасці з

традыцыяй, што склалася ў пэўным грамадстве, перадаецца з пакалення ў

пакаленне як носьбіт вопыту, вытворчых навыкаў, форм паводзін, жыццѐвага

ўкладу. Такую ж ролю выконваюць і абрады.

Абрады - гэта форма традыцыйных умоўных дзеянняў, паводзін, што

склалаліся традыцыйна. Яны ўтрымліваюць элементы песенннага,

харэаграфічнага, тэатральна-гульнявога і дэкаратына-прыкладнога

мастацтва.

Танцы ўяўляюць старажытны сродак педагогікі, што захоўваюць

рытмічныя рытуальна-гульнѐвыя дзеянні ў пэўнай пластычнай форме, якія

выконваюць эстэтычна-духоўнае прызначэнне.

Святы. Яны ўтрымліваюць у сабе традыцыйныя звычаі, абрады,

гульні, танцы. Развіліся са старажытных ігрышчаў.

Казкі, легенды і паданні. Празаічныя жанры фальклора ўтрымліваюць

багаты на веды матэрыял і прыдатны для выхавання.

1.2. Дзіцячы фальклор

Пра сутнасць дзіцячага фальклору і яго значэнні ў навучанні і

выхаванні вельмі трапна сказала адна з першых даследчыкаў беларускай

народнай педагогікі Галіна Барташэвіч: «Калыханкі, забаўлянкі,

немудрагелістыя песенькі, гульні, лічылкі – усѐ, з чаго складаецца дзіцячы

фальклор, спадарожнічае чалавеку ў дзяцінстве, суцяшае і забаўляе яго, дае

першыя, самыя простыя веды, выклікае творчую фантазію. Дзіцячы фальклор

– яркае сведчанне клопатаў народа аб выхаванні новых пакаленняў» [26, с.

5].

Дзіцячы фальклор уяўляе сабой тую частку агульнанацыянальнай

культуры, без якой немагчыма як поўнае і дакладнае разуменне вобраза


жыцця пэўнага народа, так і ўсведамленне развіцця чалавечага грамадства

наогул. Гэта тое, што складае непаўторны свет дзяцінства.

Розныя творы беларускага дзіцячага фальклору можна знайсці ў зборах

У. Дабравольскага, Ю. Крачкоўскага, М. Нікіфароўскага, Е. Раманава,

С. Сахарава, М. Федароўскага, Я. Чачота, П. Шэйна і іншых. У наш час

зборнікі народнай спадчыны выпусцілі Г. Барташэвіч, А. Аляхновіч,

У. Васілевіч, А. Лозка, у якіх таксама змешчаны даследаванні дзіцячых

жанраў фальклору.

Вядомы розныя класіфікацыі дзіцячага фальклору: народная творчасць

дарослых для дзяцей і саміх дзяцей; песенныя, вершаваныя і празаічныя

жанры; гульнѐвыя і негульнѐвыя творы. Да гульнѐвых адносяцца гульні,

забавы, забаўлянкі, карагоды, лічылкі, жараб’ѐвыя загаворы, скорагаворкі

(хуткамоўкі, вымаўлянкі), маўчанкі; да негульнѐвых – калыханкі, пацешкі

(пацешкі-песенькі), песні, заклічкі, прыгаворкі, дражнілкі, прыпеўкі, жарты,

загадкі, казкі, страшылкі.

Гульні. У шырокім сэнсе да іх можна адносіць усе фальклорныя жанры

і віды з гульнѐвым элементам, у вузкім – вiд актыўнага адпачынку чалавека,

гiстарычна сфармiраванага на аснове драматызаваных умоўных або творчых

дзеянняў, з пэўнымi правiламi i прыѐмамi забаў, якi з'яўляецца сродкам

фiзiчнага, разумовага i маральна-эстэтычнага выхавання.

М. Нікіфароўскі ў нарысе «Гульні і гульцы» (1897) падзяляе «бавы» па

ўзроставаму прынцыпу на дзяцiнныя, падлеткавыя, моладзевыя, а таксама

бавы дарослых і сумесныя. Важнай заўвагай педагога з’яўляецца думка аб

падтрыманні самастойнасці дзяцей у гульнях, да якой ѐн звяртаецца некалькі

разоў, пішучы пра "дзяцінныя бавы" і "сумесныя гульні", забавы з цацкамі.

Яна заключаецца ў тым, што дарослы толькі рэдка і далікатна ўмешваецца ў

«бавы», напрыклад, каб паказаць іх некаторыя традыцыйныя падрабязнасці

(«Будучы поўнымі гаспадарамі гульні, дзеці расцягваюць яе, вар’іруюць,

дапаўняюць устаўкамі, або замяняюць адну гульню другой, працягваюць

перарваную і інш ... »). «Настаўніцкае кіраўніцтва дарослага над маляткам

ранняга ўзросту заключаецца толькі ў заахвочваннi, прыглядзе і простым

сузіранні таго, як адбываецца выкладзенае, або як выражаецца дзіцячая

рухавасць, дзіцячая вынаходлівасць». Даросламу педагог адводзіць такія

выпрабаваныя народныя метады і прыѐмы, як усмешка, заахвочвальны смех і

кароткае пахвальнае слова. «Гульні падлеткаў вольныя ад кіраўніцтва

дарослых, –– заўважае ѐн, –– але яны патрабуюць большага назірання

апошніх таму, што тут менавіта адбываецца развіваючая цялесная лоўкасць і

не менш таго развіваючая рухомасць разумовая» [43].

І яшчэ неабходна засяродзіць увагу на адных назіраннях

М. Нікіфароўскага, дзе ѐн гаворыць аб пераймальнасці дзіцячых гульняў і іх

выхаваўчым эфекце. Педагог правільна заўважыў, што ў "дзяцінных бавах"

маецца большая частка, дзе аднаўляюцца ў гульнѐвай форме

сельскагаспадарчыя і хатнія заняткі дарослых. Ужо ў сваіх нязмушаных

забавах сялянскае дзіця рыхтавалася да земляробчай працы, пранікалася


любоўю да яе, да зямлі-карміцелькі. З пачуццѐм зразумелага задавальнення

піша аўтар пра знікненне або відазмяненне некаторых гульняў, звязаных з

падзеннем паншчыны ("Пані", "Бізунныя чыны", "Прыгон", "Нікруты").

Лічылкі. евялікія вершаваныя творы гумарыстычнага характару, пры

дапамозе якіх вызначалі чарговасць у гульні ці некага выбіралі, дапамагалі

дзіцяці ў навучанні лічэнню, развіваць кемлівасць, рытмічнасць і мастацкія

здольнасці.

Забавы – фальклорны жанр, якi стаiць на мяжы гульнѐвага i славеснага

i адрознiваецца ад уласна гульняў перавагай славесных формул, гульнѐвы

элемент якiх выконвае другарадную, нават непрыкметную ролю, цi,

наадварот, перавагай фiзiчных элементаў, напрыклад арэлi, хадулi, гульні з

цацкамі i г.д. Забавамі з’яўляліся тыя гулянні, у якіх забаўляльны аспект быў

найбольш яскрава выражаны, яны былі эмацыянальна афарбаваны.

Забаўлянкi (забаўкi). Яшчэ іх называюць "паэзіяй пеставання",

"матчынай школай", бо менавіта тут найбольш сканцэнтраваны творы маці

(альбо іншых дарослых), якія накіраваны на ўзбуджэнне i падтрыманне

радасных эмоцый у малалетак, процiлеглых дзеянню калыханак, мэтай якiх

з'яўляецца зрабiць так, каб дзiця спала. Забаўлянкі спалучаюць у сабе

асноўныя прынцыпы народнай педагогікі: прыродаадпаведнасці, гуманізму,

любоўных адносін да дзіцяці, пазітыўнасці. Гульнѐвы элемент у забаўлянках

не актыўны: у iх удзельнiчаюць дзеяннi з пальцамi, рукамi, ножкамi,

жыватом, iншымi часткамi цела, а таксама гушканне, калыханне на назе,

падцягванне, вучэнне хадзьбе, важэнне на шыi i спiне i г.д. Іх

мэтанакіраваная інфармацыйнасць – гэта знаѐмства з усім, што акружае

дзіця, і спалучаецца з выхаваўчай арыентацыяй на нормы паводзін ("Сарока-

варона"), выбар сацыяльнай ролі ("Чы-чы-чы, сарока"), на сяброўскія

ўзаемадзеянні з роднымі, суседзямі, іншымі людзьмі (гасцяванне ў бабкі, к

цесцю ў госці і г.д.). Для немаўляці гэтыя кароценькія немудрагелістыя

творы – сапраўднае адкрыццѐ свету. А калі ўлічыць, што ў цэнтры ўсіх гэтых

твораў само дзіця, яго патрэбы і клопат, то забаўлянкі можна лічыць сродкам

асэнсавання дзіцѐм свайго месца ў навакольным свеце, сродкам

самасцвярджэння.

Пацешкi (пацешкi-песенькi). Гэта славесныя забавы, у якiх амаль не

праглядваецца гульнѐвы элемент, а пераважаюць элементы займальнасцi,

павучання, узбуджэння i заспакаення.

Калыханкі. Найбольш шырока прадстаўлены сярод збораў дзіцячага

фальклору. Гэта меладычныя песенькі акрэсленага прызначэння: выконваліся

маці альбо нянькаю ля калыскі дзіцяці, каб хутчэй супакоіць яго, прыспаць.

Спачатку спяваюцца просценькія калыханачкі з жыцця жывых стварэнняў

(асноўныя вобразы – кот, воўк, куры, пеўнік, гусі, бай). А калі дзіця

падрастае, спяваюцца больш даўжэйшыя і мудрэйшыя. Часам у форме

калыханак маці над люлькаю вылівае сваѐ гора, спяваючы аб прыгоне, аб

цяжкім жыцці і г.д. Большасць калыханак не разлічана на слухачоў тэкстаў.

Гэта звязана з тым, што рытмічная кампазіцыя мела на мэце супакоіць дзіця


сваѐй мелодыяй, увесці ў стан дрымоты і сну. Таму часта змест гэтых твораў

не раскрыты да канца, альбо ў іх толькі маецца завязка. Некаторыя нашы

паэты карысталіся формаю калыханак у сваѐй лірыцы (напрыклад,

"Калыханка" Ф. Багушэвіча, Н. Арсеньева, Я. Купала).

Песні. Дзіцячыя песні маюць розныя формы. Некаторыя з іх перайшлі з

дарослага рэпертуару. Нямала спеўных твораў з жартоўным сюжэтам. Гэта

звычайна песні пра жывѐл і звяроў, напрыклад, пра жаніцьбу камара. Так

званыя, кумулятыўныя песенкі пабудаваны на пытаннях і адказах («Дзе ты

быў, казюленька?», «Сіўка-варонка», «Служыў я ў пана», «Куды ідзеш,

бабка», «Чы-чы-чы, верабей» і інш.).

У кароткіх прыгаворах, песнях-заклічках, дзіця звяртаецца да сонца і

дажджу, птушак і раслін («Дожджыку, дожджыку, сыпані, бабу з поля

прагані…», «Божая кароўка, ці будзе заўтра пагодка?» і інш).

Дакучныя песні (прамаўлянкі), жанр дзіцячага фальклору, так зв. песні

без канца. Адносяцца да гульнявой групы, блізкія да забаў, дзе пераважаюць

славесныя формулы, а гульнявая функцыя займае непрыкметную ролю. У

параўнанне ад забаўлянак і пацешак, якія ўзбуджаюць і супакойваюць дзіця,

дакучныя песні, наадварот, ―дакучаюць‖ сваѐй паўтаральнасцю. У нечым

блізкія да калыханак больш дарослых дзяцей, часта і сваім напевам,

манатоннасцю, словам. Імі падлеткі забаўляліся звычайна перад сном. Ёсць і

тэксты ў стылі дзіцячых прыпевак.

Яны ўяўляюць бясконцае паўтарэнне песеннага або прамоўнага тэксту,

звычайна рыфмаванага. У пабудове ляжыць кальцавы поўтор. «Хадзіў бай па

сцяне // У чырвоным жупане, // Нѐс сямѐра лапцѐў: // І сабе, і жане, // І

дзіцѐнку па лапцѐнку. // Ці бавіць, ці не? // - Баў. // Хадзіў…». Маятнікавы

паўтор наглядаецца ў творах, калі паслядоўна паўтараюцца першая частка і

другая, а потым ідзе той жа парадак. Звычайна ў творах задаюць развіццѐ

пытанні, тыпу «Добрая мая казка ці не?», адказ на які дае права на паўтор («-

Ну добрая. // - Як табе добрая, то і мне добрая. // Бегаў бай па сцяне…»).

Творам таксама характэрна свая займальнасць і асаблівая хітрынка.

Вядома некалькі сюжэтных варыянтаў: «Сядзеў я на пні, еў я

канаплі…», «Куды едзеш, Рамане? На кірмаш, маспане…», «Куды едзе,

Сілівон? Жаніцца еду, брацец мой…», «Як жыў журавок і з журавачкай…»,

«У папа ды быў сабака…», «Была ў майго дзеда хароша аўца…» і інш.

Тэма 3. Спосабы і метады навучання і выхавання

ў народнай педагогіцы

У мастацкай літаратуры адлюстраваны цікавыя нацыянальныя звычаі,

спосабы і прыѐмы народнай педагогікі. Маюцца асобныя звестакі пра

традыцыйныя звычаі набыцця сакрэтных рамесніцкіх навыкаў, што

перадаваліся ў сям’і, таямнічага вядзьмарства і чараўніцтва, як асноў

медыцынскіх ведаў, метады вышкалення (выхавання і навучання), такіх як


праца і гульня, прывучванне і праклѐн, назіранне і выпрабаванне, ушчуванне і

“трапкач”1, або папруга, блаславенне і супрадкі.

Цікавы нацыянальны звычай “талака”, які добра развіты ў нашым краі

і выкарыстоўваўся як спосаб выхавання і навучання традыцыйным ведам.

Талокі склікаліся дзеля пільнай грамадскай дапамогі, за ўдзел у якіх не

расплачваліся гаспадары матэрыяльна, абыходзіліся толькі частаваннем. У

народзе гавораць: «Як не пойдзеш на талаку, то я цябе за лоб павалаку». Яны

праводзіліся ў любую пару года: будаўніцтва хаты; рамонт дарогі, маста,

грэблі; капанне калодзежа; супрадкі (калектыўнае прадзенне); вываз гною на

палеткі; сенакос; малацьба (жыта, каноплі, грэчка); ―мяцце‖ проса; уборка

ўраджаю і інш.

Асаблівыя традыцыі склаліся пры выкананні жніўных талок, дзе

сфарміравалася святочна-працоўная абраднасць і багатая паэтычная

творчасць. Пры выкананні асобных талок дарослымі сумесна з дзецьмі

адбывалася перадача традыцыйных ведаў, вышкаленне і набыццѐ

спецыяльных працоўных навыкаў і ўменняў, выхаванне станоўчых адносін

да працоўнай дзейнасці, грамадскаму чыну, гатоўнасці да бескарыслівай

дапамогі суседзям.

Уладзімір Караткевіч у рамане ―Каласы пад сярпом тваім‖ распавядае

пра звычай “дзядзькавання”, які быў пашыраны ў ХVІ–ХVІІІ стагоддзях,

калі заможныя шляхцічы аддавалі ў простыя сялянскія сем’і на выхаванне

сваіх дзяцей.

У розных творах апісаны звычаі пастушаства, леснікоўства,

беларускай рабінзанады2, калі дзеці былі пастаўлены ў жорсткія ўмовы

выжывання, без апекі бацькоў, самі набывалі неабходныя жыццѐвыя навыкі.

Затым гэтая методыка была развіта ў міжнародным і нацыянальным

скаўцтве3, дзіцячым руху стаўлення асобы.

Якуб Колас у паэме ―Новая зямля‖ ўвекавечыў звычай народнай

адукацыі праз “дарэктарства” – хатняе настаўніцтва.

Дзеля перадачы працоўных традыцый і маральнага выхавання чалавека

выкарыстоўваліся розныя метады, якія ў многім сугучны са сродкамі

народнага навучання і выхавання. Даследчыкі (Г. Арлова і інш.) вылучаюць

наступныя метады народнай педагогікі:

Метад Кароткая характарыстыка, прыказкі Праца Перадача ведаў праз працоўную дзейнасць. «Трэба нахіліцца, каб з

ручая напіцца»

1 Трапкач – звычайна самаробная матэрыя з кутасамі бытавога прызначэння (насцілка на хлебную дзяжу і

інш.), якую часам выкарыстоўвалі бацькі для пакарання дзяцей. 2 Рабінзанада – паходзіць ад авантурна-прыгодніцкага рамана «Рабінзон Круза» (1719 г.) англійскага

пісьменніка Даніэля Дэфо. Беларускую рабінзанаду ярка ўвасобіў Янка Маўр у дзіцячай аповесці «Палескія рабінзоны» (1930 г.). 3 Скаўтынг (ад англ. skout – разведчык, даследчык прыроды) – метад дзіцячага руху, які ўвёў англійскі

генерал-маёр, лорд Роберт Бадэн Пауэл, надрукаваўшы ў 1908 г. кнігу «Scouting for Boys», выхаванне ў якім засноўваецца на працы з дзецьмі ў малых групах у цеснай лучнасці з прыродай і шляхам стварэння гульнёвых сітуацый. У савецкі перыяд метад трансфармаваўся ў піянерства. Пра нацыянальны скаўтынг апісваецца ў нашай кнізе «Беларускі скаўтынг» (1997 г.).


Прыклад і

аўтарытэт

Даюць фальклорныя героі і акаляючыя людзі

Гульня Набыццѐ першасных жыццѐвых навыкаў

Унушэнне Вербальнае ўздзеянне праз фальклор і тлумачэнне дарослых

Перакананне «Куляю пацэліш у аднаго, у двух, а трапным словам – у тысячу»

Парада і

блаславенне

Павучальная падказка, пажаданне поспеху. «Адна галава добра, а дзве

– лепш», «І людзей пытай і свой розум май», «Будзь багаты, як зямля»

Прывучванне Выпрацоўка звычак і ўменняў.

Практыкаванне «Да ўсяго трэба практыка», «Дзіця, не ўпаўшы, не вырасце»

Расповед і

гутарка

«Не біце вяроўкамі, навучайце гаворкамі»

Назіранне Назіранне за працай, навакольным светам. «Каб не спатыкацца, трэба

пад ногі прыглядацца», «Збоку слухай і на вус матай»

Выпрабаванне Выпрабаванне ў працы, жыцці, гульнях і забавах. «Перш правер, а

потым вер», «Не вер вачам – вазьмі ды памацай»

Спаборніцтва Спаборніцтва з аднагодкамі і дарослымі

Грамадская

думка, пахвала

«Што грамада скажа – і пан не паможа», «Людская пахвала, што

марская хваля»

Клятва Урачыстае абяцанне, запэўніванне ў чымсьці вымагае вялікую

маральную адказнасць. «Хто многа абяцае – рэдка слова трымае»

Заахвочванне «Дзякую вам за хлеб, за соль, за боршч і кашу да за дабрату вашу»

Асуджэнне «Было рамясло, ды хлебам прарасло», «Варонаю не будзь, то і сарока

не падвядзе»

Нараканне і

пакаранне

«Не крычы, а лепей навучы». «Не слухае ківа, паслухае кія», «За

памылку б’юць затылку», «Няхай будзе праклята тая гадзіна, калі

мяне маці радзіла»

Запалохванне,

пагрозы,

праклѐны

«Як дам, то ты з гарачкі і карчму мінеш!», «Смейся, смейся! –

засмяешся ты праз слѐзы», «Каб табе вочы павылазілі», «Каб твае

косці зямля павыкідала», «Каб ты, хадзіўшы па вадзе, піць прасіў»

Абзыванне «Бязглузды», «валацуга», «даўбешка», «дурніла», «круцель» і інш.

Якім чынам выкарыстоўваюцца розныя метады пры выхаванні і

навучанні ў народнай педагогіцы будзе распавядацца ў наступных раздзелах.

Тэма 4. Асноўныя накірункі выхавання і навучання ў народнай

педагогіцы. Працоўнае выхаванне, набыццѐ навыкаў і ўменняў

Вылучаецца не малы шэраг накірункаў перадачы традыцыйных ведаў

падрастаючаму пакаленню. Гэта – пераважна эмпірычныя веды, набытыя

народам на працягу стагоддзяў, аб роднай мове і любові да зямлі

бацькоўскай, аб ролі працы ў жыцці чалавека, спосабах набыцця працоўных

навыкаў і ўменняў, у тым ліку пэўнага рамяства, аб вуснай традыцыйнай

спадчыне (літаратуры), аб развіцці разумовых і фізічных здольнасцей, аб

традыцыйным побыце і сям’і, маралі і этыкеце, рэлігіі, жывѐлаводстве і

земляробстве, календары, прыродазнаўстве, асновах матэматыкі, батанікі,

медыцыны, метэаралогіі, касмалогіі і інш.

Далей раскрыем асобныя традыцыйныя ідэі-накірункі ў выхаванні і

навучанні беларусаў.

Працоўнае выхаванне, набыццѐ навыкаў і ўменняў


Праца зрабіла чалавека чалавекам. Яго ўсѐ жыццѐ суправаджае

працоўная дзейнасць, якая шырока адлюстроўваецца ў фальклоры.

З самага маленства дзіцяці даводзілася ідэя высакароднага стаўлення да

працы, нават пачынаючы з калыханак. У забаўлянцы «сарока-варона», якая

«дзеткам кашу варыла», усім яе давала, «А гэтаму не дала // – Ты, малы круп

не драў, // Вады не насіў, // Дзяжы не мясіў…». Падрастаючы, дзеці будуць

гуляць у лялькі, цацкі і праводзіць пераймальныя гульні, у якіх узнаўляецца

працоўная дзейнасць дарослых.

Вельмі трапна пра гэта заўважаў, як вопытны педагог, якім з’яўляецца

фалькларыст ХІХ стагоддзя, Мікалай Нікіфароўскі.

«Становячыся поўнымі гаспадарамі гульні, дзеці дзеляць яе,

вар'іруюць, запаўняюць устаўкамі, або змяняюць адну гульню другою – што

вельмі добра вядома наглядальніку. Не можа быць сумнення, што большая

частка мясцовых гульняў – гэта перайманне і ўзнаўленне сельскагаспадарчых

і хатніх работ дарослых, вольнымі і нявольнымі сведкамі якіх дзіця

становіцца з ранніх гадоў. Па прыкладу старэйшых дзеці самаробнаю сахою

ўзворваюць аршынную плошчу зямлі, сеюць пясочнае семя, жнуць

натыканую сюды траву, вяжуць нешта падобнае на снапы, малоцяць

адпаведнымі самаробнымі цапамі, правяваюць атрыманы (безумоўна, уяўны

хлеб – на гэты раз – пясок) прадукт і робяць з ім далейшыя пераўтварэнні да

пячэння хлеба ўключна. Тое ж адбываецца з падобнымі падрабязнасцямі ў

гульнѐвым сенакосе, пасьбе жывѐлы (гліняныя каровы, авечкі, свінні, якія без

шкоды справы замяняюцца каменьчыкамі і палачкамі), у ладжанні будынкаў,

агароджы і таму падобнае. Тут часта ўзнаўляецца то бацькаўская, то

пабочная гаворка, пахвала, спрэчка, даслоўна выказваюцца аповяды

старэйшых, пры гэтым захоўваецца дыкцыя і жэсты суразмоўцаў» [43].

Многія гульні, танцы і карагоды працуюць на выхаванне: іранізіруюць

над лянівымі і ўслаўляюць працавітых, паказваюць элементы работы

(«Кросны», «Пастух і авечкі», «Дрома», «Проса», «Мак» і інш.).

На працоўнае выхаванне скіраваны ўвесь арсенал фальклорна-

педагагічных сродкаў. Гэта – каляндарныя, сямейна-абрадавыя і

пазаабрадавыя песні. У валачобных тэкстах, якія таксама чулі дзеці, падаецца

паэтычны каляндар працоўнай дзейнасці земляроба на ўвесь год.

У такіх казках і іх варыянтах, як «Воўк і касец» ці «Лѐглі хлеб», «Воўк-

дурань» займальна і павучальна распавядаецца як трэба рабіць хлеб.

Называюцца розныя працоўныя этапы, як заворванне поля, сеянне,

баранаванне і інш., выспяванне жыта і выпечка хлеба. Пры гэтым воўк на

дзіцячае здзіўленне і захапленне кожны раз пытаецца: «Да ўжо і хлеб

будзе?». Як радуюцца маленькія выхаванцы, калі ляніваму і дурному воўку

дастойна і па-свойму даюць ―урок‖ магутны баран, працавіты конь і іншыя

свойскія жывѐлы.

Асабліва шмат мудрых прыказак і прымавак:

Без працы няма чаго й хлеба шукаці.

Без мазаля на руках не будзеш мець хлеба на зубах.


Работа міла, да дзень малы.

Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца.

Хто працуе, таму і шанцуе.

Прымусовая работа самая цяжкая.

Не вялік муравей, ды горы варочае.

Што чалавек замоладу запрацуе, то на старасць як знайдзе.

Хоць рукі чорны, ды работа бела.

Што зробіш сѐння, не трэба будзе рабіць заўтра.

Хто рана ўстае, таму Бог дае.

З маленства дзеці прывучаліся да дапамогі дарослым на пачатку ў

хатніх справах. Дзяўчынкі звычайна былі заняты з маці, хлопчыкі – з

бацькам, акрамя таго немалаважную ролю ў выхаванні і навучанні выконвалі

бабуля і дзядуля. Старэйшыя дзеці, падлеткі, станавіліся нянькамі малодшых,

прыбіралі ў хаце, пасвілі жывѐлу. Дзяўчынкі паступова авалодвалі

майстэрствам прадзення і ткацтва, вышывання; хлопчыкі вучыліся плесці

лапці і кошыкі, спасцігалі сакрэты іншых рамѐстваў.

Разгледзім на канкрэтным прыкладзе як адбывалася навучанне

рамяству ганчарства ў сям’і. Звычайна рабочы варштат знаходзіўся ў хаце ці

ў спецыяльна прыстасаваным памяшканні, дзе бавілі час і дзеці гаспадара. На

падлозе ці доле ляжала прыгатаваная гліна, якая прыцягвала малечу. Дзеці

ўжо не першы раз ляпілі з яе розныя цацкі. Малыя пераймалі тое, што рабілі

дарослыя і вучыліся ў іх. Бацька-ганчар часам умешваўся ў свавольствы

дзяцей, але і неназойліва дапамагаў ім у праяўленні іх майстэрства і

творчасці ў вырабе гліняных цацак.

Пазнанне ганчарнай справы праходзіла па прынцыпах неназойлівасці,

натуральнай цікавасці дзяцей, навучання ад простага да больш складанага.

На пачатку выхаванцы знаѐміліся са структурай гліны, перамешваючы яе ў

руках, вылепваючы рэчы разнастайнай ад неакрэсленай формы да

першавобразных фантазійных стварэнняў і традыцыйных твораў – конікаў,

пеўнікаў, сабачак. Парой бацька адыходзіў ад ганчарнага круга і вопытнымі

рукамі даводзіў дзіцячыя стварэнні да прыстойнага выгляду. У наступны раз

работа ўскладнялася з выкарыстаннем спецыяльных прылад і

прыстасаванняў (форм, горлышак, трасцін, шыпуль), пры дапамозе якіх

можна было надаваць патрэбную форму вырабам, рабіць адтуліны, каб,

напрыклад, маўклівы пеўнік стаў свісцѐлкай. Нарэшце, першыя захапленні

выхаванцаў прыходзілі да той ступені, калі ўжо і забаўкі-свісцѐлкі

пераходзілі ў разрад музычных інструментаў. Паступова дадаючы большую

колькасць спецыяльных адтулін у вырабе, яна ператваралася ў конік-акарыну

– свістковае традыцыйнае прыстасаванне з 8 – 10 адтулінамі. Часам

захапленне вырабам цацак пераходзіла ў ганчара да іх вытворчасці з мэтай

далейшай пастаўкі на рынак.

Здаралася, што дзіця ў час выпадковай адсутнасці бацькі сядала за

ганчарны круг, спрабуючы крыху папрацаваць над незакончаным гаршком ці

міскай. Выхаванец ужо ж добра наглядзеўся над працэсам стварэння розных


пасудзін, гаворачы мовай педагогікі, да яго ўжо ўжываліся не прымусовыя

метады навучання: назіранне, прыклад, гульня, дапамога. Пад апошнім

маецца на ўвазе – пасільная дапамога бацьку ў нарыхтоўцы сыравіны для

хатняй вытворчасці, яе дастаўку і апрацоўку. А наступнымі спосабамі

выхавання і навучання ў бацькі-настаўніка маглі быць ушчуванне і

асуджэнне ці пагроза і пакаранне за шкоду і самавольства, але ўрэшце-рэшт

прыйдзе той час, калі самабытны педагог вырашыць больш шчыльна заняцца

навучаннем аднаго ці двух спадчыннікаў, што дараслі да гэтага. У народзе

гавораць: «Не святыя гаршкі лепяць», «Чалавек без рамяства, як дзеўка без

хараства», «Рамяство піць і есці не просіць, а само корміць».

Наступны этап у авалоданні ведамі сямейнага рамяства – гэта метады:

расповед і гутарка аб майстэрстве і тэхналогіях прыгатавання гліны-

сыравіны, выкарыстанні спецыяльных прылад і прыстасаванняў, вырабе

бытавога посуду, яе ўпрыгожанні і абпальванні ў горане;

парада і тлумачэнне, прывучванне і практыкаванне, праца;

заахвочванне і ўхваленне, спаборніцтва і блаславенне. Для

пачынаючага майстра важна грамадская думка, як пра яго скажуць людзі:

«Працавіты як мурашка», «Майстар на ўсе рукі», або «Абы з рук», «Было

рамясло, ды хлебам прарасло», «Гультай за працу, мазоль за руку».

На выхаванне і навучанне таксама працуюць такія педагагічныя

рэальнасці, як аўтарытэт і прыклад народнага майстра. Важнымі давескамі

ў авалоданні рамяства належыць перадачы спадчынных таямніц і сакрэтаў,

што перадаваліся ад бацькі дзецям у сям’і. Такімі маглі быць: падрыхтоўка

сыравіны з ужываннем жарствы, глею, металаў і іх вокіслаў; тэхналогіі

гартавання і задымлення, гравіравання і глянцавання, іншага мастацкага

аздаблення, прыгатавання празрыстай і спецыяльнай палівы для гліняных і

керамічных вырабаў. У канцы навучання, або жыцця ганчара-майстра, мог

прысутнічаць наказ вучням.

Падобны працэс выхавання і навучання са спецыфічнымі ўласцівасцямі

можа быць пры авалоданні іншымі традыцыйнымі рамѐствамі і промысламі

(дрэва- і металаапрацоўчыя, гарбарна-кушнерскія, апрацоўка мінеральнай і

валакністай сыравіны, выраб адзення). Свае народна-педагагічныя традыцыі

склаліся ў музыкаў, батлейшчыкаў, бондараў (выраблялі драўляны посуд),

бортнікаў (здабывалі мѐд), буднікаў (ганілі дзѐгаць), варажбітоў, гарбароў

(выраблялі скуры), стальмахоў (выраблялі калѐсы, брычкі, карэты, сані і

інш.), кавалѐў, краўцоў (шылі верхняе адзенне), мельнікаў, сталяроў,

цесляроў (дойліды, будаўнікі), шаўцоў (выраблялі скураны абутак), ткачых і

пралляў і інш.

Тэма 5. Першасныя матэматычныя веды

і развіццѐ разумовых здольнасцей

У народзе розум і кемлівасць лічацца шчасцем і ставяцца вышэй, чым

грошы (багацце), сіла, прыгажосць і нават здароўе. Пра гэта сведчаць такія

сродкі выхавання, як прыказкі і прымаўкі:


Прыбудзе шчасце – і розум прыбудзе.

Памыснасць лепша за багацце.

Сіла розуму ўступае.

Гострай галавы і меч не бярэ.

Краса прыглядзіцца, а розум прыгадзіцца.

Красаты не палізаць, а розуму не прывязаць.

Без розуму горш, чым без здароўя.

Няма розуму – лічы калека.

Не перажывеш дабром, да перажывеш умом.

Розуму грашыма не заменіш.

Золата і ў краме дастанем, а свайго розуму нікому не прыставім.

Рукі – да работы, ногі – да ахвоты, галава – да ўсяго.

Грошы згубіў – нічога не згубіў, здароўе згубіў – палавіну згубіў, розум

згубіў – усѐ згубіў.

Таксама нямала складзена твораў пра дурняў. Тут яшчэ акрамя

прыказак, вылучаюцца казкі.

Затое заўсѐды ў пашане чалавека было навучанне, веды і навука. На навуцы свет стаіць.

Навука вочы адчыняе і сляпога водзіць.

Шануй настаўніка лепей, як крамніка. Каб свой розум і навукі далі сыну сілу ў рукі.

Без навукі і лапця не спляцеш.

Чалавек невучоны як тапор не тачоны.

Вучыся, каб дурні звяліся.

Праверкай розуму і дасціпнасці чалавека лічылася добрая загадка,

загадка-задача. Нездарма ў старажытнасці гэты жанр выкарыстоўвалі як тэст

пры пераходзе з адной узроставай стадыі ў іншую, пры, так званых, абрадах

ініцыяцыі. У беларускім фальклоры, асабліва баладах, захавалася нямала

тэкстаў з іх слядамі. Ішоў казак дарогаю, Сустрэў дзеўку, зваць Галяю. (Кожны другі радок паўтараецца). - Ой ты, дзеўка, мая Галю, Штось я табе сказаць маю. Штось я табе сказаць маю, Сем загадак загадаю. Адгадаеш – мая будзеш, Не ‘дгадаеш – чужой будзеш. Ой, што расце без карэння, Ой, што цвіце без насення? Ой, што гарыць без полымя, Ой, што бяжыць без повада? Ой, што ўецца кругом дрэўца, Ой, што сушыць каля сэрца? Ой, што грае – голас мае?

- Казак – дурань, што пытае. Камень расце без карэння, Доля цвіце без насення.


Сонца гарыць без поламя, Вада бяжыць без повада. Хмель уецца кругом дрэўца, Любоў сушыць каля сэрца. Скрыпка грае – голас мае, Дзеўка Галя адгадае. ( *7, с. 643+).

Загадкі займаюць вялікі абсяг розных тэматычных паняццяў і ведаў

чалавека ад прыроды і побыту яго да культуры і навукі. Да таго ж, гэтыя

іншасказальныя, парэміялагічныя творы ўтрымліваюць вялікую колькасць

лікаў, што пашырае іх педагагічны патэнцыял і рознаўзроставае

выкарыстанне.

На ―1‖ і ―2‖. Два браты жывуць цераз дарогу, адзін аднаго не бачаць. (Вочы). Першы канец у жываце. А другі на верхнім кальцы, каб першы канец дастаць, трэба ўсе кольцы зняць. (Клубок нітак).

На ―3‖. Адзін кажа: «Пабяжым», другі кажа: «Паляжым», а трэці кажа: «Пахістаемся, ды тут застанемся». (Вада, снег, трава). Тры братца пайшлі на раку купацца, два купаюцца, а трэці на беразе валяецца. (Вёдры і каромысел).

На ―7‖. Два стаяць, два ляжаць, пяты ходзя, шосты водзя, сёмы песні пяе. (Дзверы). Лёг мост на сем вёрст, а на канцы макавы цвет. (Вялікі пост і Вялікдзень).

На ―8‖. На дрэва лезе на васьмі нагах, а з дрэва на трох. (Павук).

На ―9‖. Ішла Марушка ў дзевяці кажушках, і хто на яе гляне, той заплача. (Цыбуля).

На ―10‖. Шэсць вок, дзесяць ног. Тры галавы ў адзін бок. (Араты з плугам і пара коней).

На ―12‖. Дуб-дубавік, 12 галінак, на кожнай галіне па чатыры гняздзіны, у кожнай гняздзіне па 7 птушанят, кожнае мае сваё імя. Хто адгадае, што за сям'я? (Год, месяц, тыдзень, дзень).

На іншыя лікі. Выходзілі дванаццаць малайцоў, выносілі пяцьдзесят два сокалы, выпускалі трыста

шэсцьдзесят пяць лебядзей. (Год, месяц, тыдні, дні). Дваццаць два чалавекі забіць мяне хочуць; як заб'юць, адзінаццаць радуюцца, адзінаццаць сумуюць, а я жывы застаюся. (Футбольны мяч).

Два стаяць, два свецяць, чатыры плешчуць, адзін раве, аднаго нясуць, семсот свішчуць. (Конь).

900 муляроў зрабілі хату на сто вуглоў. (Мурашкі).

Асабліва здатнымі да навук і разумнымі ў любы час лічыліся знаўцы

матэматыкі. Першыя навыкі лічэння дзіця спасцігала разам са спазнаннем

мовы. Найбольш прыдатным сродкам тут з’яўляюцца лічылкі. Іх часта

паўтаралі старэйшыя дзеці ў гульнях і забавах. Лічэнне ў іх было да двух,

трох, дзесяці, а часцей да чатырох і пяці. Раз, два, тры, чатыры,


Кошку грамаце вучылі: Не чытаць, не пісаць,

А за мышкамі скакаць ([27, с. 393]).

Навыкі лічэння замацоўваліся і ў іншых сродках. Розныя лікі

прысутнічаюць ва ўсіх фальклорных жанрах: ад калыханак, дражнілак і

забаўлянак да танцаў, казак і замоў. Яны выхоўваюць і навучаюць без

дакучлівай дыдактыкі, прыцягваюць цікавасцю, непасрэднасцю, вольнасцю і

непрыкметным засваеннем, трывалай памяццю.

У прыказках і прымаўках быў вялікі набор лікаў: Адным махам сем мух забіяхам. Першыя пеўні – поўнач, другія пеўні – пара ўставаць, трэція пеўні – пярэдсвет. На сем двор адзін тапор, адзін рубіць, а шасцёра ў кулак трубіць.

Жарт звычайна замацоўвае веданне лікаў, змушае да хуткага

вылічэння, развіваве пачуццѐ гумару і лагічнага мыслення. Прыкладам тут

можа быць народны жарт пад назвай «Святая арыфметыка». Спавядаецца ў царкве злодзей: украў сто снапоў жыта.

- А як ты ўкраў? – пытаецца поп. – Адразу ці паасобку? - Ды не, за чатыры разы па дваццаць снапоў. - Дык гэта ж будзе восемдзесят снапоў, а не сто. - Гэта так, але ж я хачу сёння ўзяць яшчэ дваццаць снапоў (*29, с. 232+. Зап. В. Фаменка).

Песні, акрамя замацавання лікаў, лічэння, яшчэ развіваюць мастацкія

здольнасці. А калі гэта песня-загадка, то – яшчэ і лагічнае мысленне,

набыццѐ дадатковых ведаў. У наступным тэксце распавядаецца пра год-

дубочак, у якім чатыры пары, што складаюцца з месяцаў, якія ў сваю чаргу

маюць чатыры тыдні па шэсць працоўных дзѐн.

Да на гары дубочак, Да на гары зялёны, Да на тым дубочку Да па чатыры лісточкі. Да на небе месячык, Да на небе ясненькі, Да на тым месячыку Да чатыры нядзелькі, Да ў тых нядзельках Да па шэсць дзянёчкаў. (*27, с. 344 - 345]).

У забаўлянках і гульнях з элементамі матэматыкі свая прыцягальная

моц і педагагічны патэнцыял. У забаўлянках тыпу «Сарока-варона», «Кую-

кую ножку», дзе прысутнічае казытанне, пагладжванне пальчыкаў, маецца

эфект масажу і вырашаюцца выхаваўчыя задачы (асуджэнне гультайства і

інш.). Калі тут выкарыстоўваецца яшчэ пасіўны элемент засваення навыкаў

лічэння, то, напрыклад, у гульні «Пяць імѐн» ѐн актыўны. «Могуць прымаць удзел у гyльнi ўсе жадаючыя. Адзін бярэ мяч i гаворыць: — Я знаю пяць дзевак: Маня — раз, Таня — два, Люда — тры, Света — чатыры,

Тома — пяць. — Я знаю пяць хлопцаў: (называе імёны). — Я знаю пяць гарадоў (называе).


— Я знаю пяць рэк (называе). — Я знаю пяць красак (называе).

Потым па чатыры, па тры, па два, па аднаму. Калі мяч падае, гулец выходзіць з гульні, пачынае другі. Пераможца той, хто давядзе гульню да канца» ([27, с. 536]).

Даволі цікавыя і павучальныя прыклады знаходзяцца ў асобных

беларускіх казках-загадках, ці проста казках, у якіх персанажы разгадваюць

загадкі. У такіх празаічных творах, якія не проста вырашаюць задачы

забаўлення дзяцей, непрымусова даюць разнастайныя жыццѐвыя веды, але

яшчэ ў іх праяўляюцца выхаваўча-навучальныя задачы ў галіне матэматыкі і

развіцця лагічнага мыслення. Гэта казкі «Кароль і стары дзед», «Сын

прададзены», «Як селянін зрабіўся памочнікам цара», «Як мужык хітра гусь

падзяліў», «Самы разумны», «Як баба гусі прадавала», «Іван Дабрамысел»,

«Мужык-багацей», «Чалавечы век» і іншыя.

У казках-задачах звычайна падаецца і разгадка, як, напрыклад, у творы

«Кароль і стары дзед». У ім праслаўляецца народная мудрасць, якая тут

ставіцца вышэй прафесарскай вучонасці. Жыў кароль. Было ў яго тры прафесары. Усе інстытуты прайшлі, усе акадэміі

закончылі. Сталі яны гаварьщь каралю, што ўсё ведаюць. Кароль гаворыць ім: — Паедзем са мною. Едуць, а стары дзядок, не вучоны, сее i арэ. — Што гэта на гары снег? — пытае кароль. — Час прыйшоў,— гаворьщь дзядок. — Колькі ты разоў гарэў? — пытае кароль. — Два,— адказвае дзядок. — Колькі будзеш гарэць? — Тры. — Тады я да цябе прышлю трох гусакоў,— гаворыць кароль, — ix трэба чысценька

абскубсці. — Добра. — Што мы ўчора гаварылі з дзядуляю? — пытае кароль назаўтра ў cвaix

прафесараў. Яны не адказалі. — Я вам галовы паздымаю, — узлаваўся кароль, — калі не адкажаце на маё

пытанне. Узяліся яны за кнiгi. Уce перабралі, анічога не знайшлі. Пайшлі яны да старога

дзядулі. — На гары снег — гэта валасы на галаве белыя,— гаворыць дзядуля.— Два разы

гарэў — дзве дачкі замуж аддаў; тры разы гарэць буду — трох дачок аддаваць буду; а тры гусакі — гэта вы, вучоныя людзі. Bось я вас і абскуб.

Падзякавалі гусакі беламу снегу на гары i пайшлі дадому. Вось як бывае. (*33+. Зап. В. І. Скідан у 1965 г. у в. Солаўе Аршанскага раёна ад Е. П. Лосева).

Асаблівае значэнне ў развіцці лагічнага мыслення дзяцей маюць загадкі

і яшчэ большае – у фарміраванні матэматычных здольнасцей – загадкі-

задачы ці проста задачы.

Нямала загадак-задач бытуе ў народзе і да гэтага часу. Напрыклад, каб

праверыць кемлівасць чалавека задавалі яму вырашыць сітуацыю, у якім

парадку перавозіць у чоўне праз раку ваўка, казу, або капусту. «Задумаўся чалавек. “Як жа мне перавезці, каб бяды не выйшла. 3 ваўком паеду — каза капусту


з'есць. 3 капустай паеду — воўк казу з'есць. Казу павязу, а на другі раз як зрабіць?”». Або

раней была папулярная ў народзе – «Ляцелі галкі, стаялі палкі. Як сядуць яны па адной – галка лішняя, як сядуць яны па дзве – палка лішняя. Колькі было галак і колькі

было палак? (Тры палкі і чатыры галкі)».

Другая група пабудавана па прынцыпу, так званых, ―падманак‖. Тыпу – «Несла гаспадыня ў кошыку дзесяць яец, а дно ўпала. Колькі засталося?». (Нічога, усе разбіліся); «Ляцела сарока, а за ёю сорак. Колькі ляцела?». (Двое).

Існуе і іншая немалая група загадак-задач, якая скіравана як на

развіццѐ лагічнага мыслення, так і набыццѐ матэматычных навыкаў і

ўменняў. Ляцеў статак гусей. Насустрач яму адна гусь: - Добры дзень, сто гусей! - Нас не сто гусей. Каб нас было яшчэ столькі, паўстолькі, чвэрць столькі і ты, адна

гусь, тады было б сто гусей. Колькі ляцела гусей? (Трыццаць шэсць).

Усе задачы можна групаваць па спосабах іх рашэння (складанне,

адыманне, множанне, дзяленне і змешанаму).

Як сведчаць літаратурныя крыніцы, селянін ХІХ стагоддзя звычайна

ўмеў больш-менш лічыць да дваццаці – трыццаці. Фалькларыст і этнограф

Часлаў Пяткевіч піша, што малапісьменнаму «рэдка здараецца лічыць да

сотні, … ѐн вымушаны дапамагаць сабе вугалем, ставячы крэскі, альбо

лічыць пры дапамозе гарохавін, бабоў ці фасолін. Выкладвае іх дзесяткамі,

якія злучае ў сотні, даходзячы часам да тысячы» [51, с. 276]. Аднак

даводзіцца часам рашаць і складаныя задачы, шукаючы няпростыя спосабы.

Бо каб рашыць наступную задачу, трэба мець 117 649 гарохавін. «Ішло сем баб, у кожнай бабы па сем кіёў, на кожным кію па сем сукоў, на кожным

суку па сем кашалёў, у кожным кашалю па сем кошак, у кожнае кошкі па семера кацянят. Колькі ўсяго будзе?» *51, с. 276+.

(З задачамі можна больш пазнаѐміцца ў дадатку).

На практыцы селяніну даводзілася таксама вырашаць розныя задачы,

звязаныя з геаметрыяй, набываць і развіваць веды аб прасторы і формах.

Старадаўнія крыніцы сведчаць, што чалавек вымяраў адлегласць сваім

крыкам ці валовым рыкам («Рыкнуў вол на сто дол»), затым на нашых землях

з’явіліся такія меры, як вярста (1, 06 км), міля (10 вѐрст), сажань (2,13 м; тры

аршыны), аршын (0,71 м), локаць (прыблізна 0,5 м), стапа.

Плошчу вымяралі дзесяцінамі (2400 квадратных сажняў), умела

карыстаючыся крокамі. Калі тэрыторыя аказвалася не квадратнай і не

прамавугольнай, а трохвугольнай, то зыходзілі з наступнага паняцця:

трохвугольная плошча роўна палавіне квадрата. Для доказу чарцілі на зямлі

схему:


Каб атрымаць прамы вугал, напрыклад, пры будаўніцтве хаты,

карысталіся шнурамі, раўняючы даўжыню абедзвюх дыяганаляў

прамавугольніка.

На меншых плошчах для атрымання правільнага круга і прамога вугла

ў 90 градусаў карысталіся бондарскім цыркулем, падзяляючы акружнасць на

чатыры роўныя часткі. Для гэтага ставілі цыркуль на перасячэннях дыяганалі

і дыяганальным памерам цыркуля вызначалі па-за кругам дзве кропкі дзвюх

дуг, якія перасякаліся. Злучыўшы іх алоўкам, утваралі адрэзак, што

перасякаў першую дыяганаль, утвараючы прамы вугал (гл. малюнак).

Бондары не маглі паўнавартасна працаваць, калі не ведалі суадносіны

акружнасці і яе радыуса.

Існавалі таксама свае меры аб’ѐмаў (гарнцы, шаснасткі, асьміны) і

спосабы працы з імі.

Матэматычныя веды беларусаў з’яўляюцца цікавай і карыснай

старонкай народнай педагогікі, якія варта выкарыстоўваць не толькі ў

гістарычных мэтах, але і ў сучасным адукацыйным працэсе.

Тэма 6. Фізічнае развіццѐ

Клопат аб здароўі дзіцяці і яго фізічным развіцці, выхаванне

вынослівасці, спрыту – усѐ гэта заўсѐды было прадметам нястомнага клопату

народа. Народ разумеў, што заклад здароўя – фізічнае выхаванне. Так,

шматлікія народныя прымаўкі і прыказкі разглядаюць здароўе як

найвялікшае багацце, як непаўторнае шчасце для чалавека:

Хворы здароўе хвале.

Здароўе мілейшае за грошы.

Свая сіла каждаму міла.

Здароваму ўсѐ здорава.

Здаровы багатаму варт.

Народ не толькі ведаў фактары фізічнага выхавання, але і па-

эмпірычнаму выпрацаваў шэраг разумных метадаў лячэння (На ўсе хваробы

ѐсць спасобы).

А гэта значыць, што селянін на ўсе недамаганні мог знайсці сродкі

лячэння: баліць спіна – больш працуй у полі з зямлѐю, смаркаты – аблівайся

халоднай вадой і інш. Але ж найлепшымі лекамі нашы прадзеды заўсѐды


лічылі пазітыўныя адносіны да жыцця. З гэтай нагоды ў прыказках і

прымаўках сустракаецца шмат жартаў:

Лепей жартаваць, чым хвараваць.

Каб галава не балела, то б не аблезла.

Можна вызначыць два асноўныя фактары фізічнага выхавання дзіцяці:

1) клопат матулі пра здароўе дзіцяці (ад нараджэння і напрацягу росту);

2) самастойнае развіццѐ фізічных здольнасцяў дзяцей пры дапамозе гульняў,

забаў і інш.

Успомнім: нават самі роды жанчыны маглі праходзіць у лазні. Можна

сказаць, што так адбываўся невыпадковы клопат пра захаванне чысціні, што

прадухіляла ад розных хвароб. Вялікае значэнне адыгрывала і паранне дзяцей

з веннікам. Зразумела, што іх не секлі па мяккай маладой скуры, але часам

лѐгка паціралі спіны альбо давалі панюхаць распаранае вецце, якое пры

тэрмічнай апрацоўцы пачынала вылучаць асэптычныя эфірныя масла. Таму

лазня – як элемент фізічнага выхавання, служыць не толькі як

прафілактычны сродак ад розных хвароб, але і як гігіенічны сродак

гімнастыкі сасудаў, які трэніруе дыханне, на эмацыйным узроўні выконвае

разрадку нярвовай напругі, з’яўляецца аднаўляльнікам сіл, рэгулятарам

абмену рэчываў.

Неад’емным кампанентам фізічнага выхавання з’яўляецца ежа дзяцей.

Бацькі заўсѐды клапаціліся аб гігіене посуду, назіралі за чысцінѐю рук тых,

хто гатаваў стравы, і тых, хто пасля іх ужываў. А таксама сачылі за рацыѐнам

дзяцей, уключалі ў меню шмат садавіны, гародніны, малочных прадуктаў і

інш. Разнастайнасць ежы садзейнічала больш хуткаму насычэнню арганізму

патрэбнымі вітамінамі для росту, развіцця сілы і другіх фізічных

здольнасцей.

Цэнтральнае месца ў сістэме фізічнага выхавання дзяцей і падлеткаў

займалі дзіцячыя гульні, нацыянальныя віды дужання сіламі, спартыўныя

спаборніцтвы. Пачатковымі характарыстыкамі фізічнага выхавання

валодаюць дзіцячыя забаўлянкі, калі бацькі пры дапамозе розных відаў

масажу развівалі здольнасці ножак і ручак малога. Напрыклад, і сѐння вельмі

часта цешаць дзіця гульнѐй з ножкамі. Пры гэтым пальцамі лѐганька

стукаюць па ступні або пятачцы – "куюць" ножку («Кую, кую ножку, Паеду ў

дарожку…).

Найбольш пашыранымі пры гульні з рукамі з’яўляюцца забаўлянкі

"Лады-лады-ладкі". Спачатку дарослыя бяруць дзіця за далонькі і ў такт

песеньцы пляскаюць імі. З часам дзіця само пачынае гэта рабіць пры першых

словах забаўлянкі («Лады-лады-ладкі, Паповы рабяткі Гарох малацілі…»).

З часам маленькі падрастаў і пачынаў бегаць па вуліцы, іграць у

"скокі", "навыперадкі", уключацца ў сацыяльныя зносіны з аднавяскоўцамі.

Менавіта ў гэты перыяд адбываўся актыўны працэс яго фізічнага развіцця.

Вядома, што народныя дзіцячыя гульні вельмі разнародныя і маюць сваю

класіфікацыю і апісанне. У томе серыі БНТ "Гульні, забавы, ігрышчы"

прапанавана найбольш дасканалая класіфікацыя:


1) каляндарныя і сямейна-абрадавыя гульні (зімовыя, веснавыя, летнія і

асеннія, сямейна-бытавыя);

2) гульні, не звязаныя з календаром і абрадамі: а – гульні з інвентаром

(з палкамі, з мячом, з іншымі прадметамі); б – гульні без інвентара або з

выпадковымі спадручнымі прадметамі (з бегам навыперадкі, звязаныя з

лоўляю, пошукам; з элементамі барацьбы і іншымі сілавымі прыѐмамі; з

дзеяннямі, якія патрабуюць нагляднасці, кемлівасці і іншых якасцей; з

перавагаю элементаў інтэрмедый, харэаграфіі, імітацыя або з творчай

выдумкай; забавы і пацехі). Дзякуючы такому поўнаму і шырокаму

раскрыццю сэнсу гульні, можна сапраўды сцвердзіць, што гэты жанр фізічна,

эстэтычна, творча, маральна, разумова развівае дзяцей. Займаючыся

гульнѐвымі дзеяннямі, выхоўваецца назіральнасць, хукасць, сабранасць,

спрытнасць, моц, арганізаванасць, каардынацыя рухаў. А ўключаючыся ў

сэнс гульні, імітацыйна развіваюцца пачуцці радасці, перажывання як у

дарослага чалавека.

Тэма 7. Народны этыкет

Нацыянальная своеасаблівасць любога народа выяўляецца ў зносінах, у

тым, што называецца этыкетам (ад французскага слова, які азначае

"этыкетка", "цэтлік"), гэта значыць з'яўляецца сукупнасцю правіл паводзін,

якія рэгулююць вонкавыя праявы чалавечых узаемаадносін. Этыкет

складаецца з мовы знакаў, славесных формул, жэстаў, мімікі і г.д. Усѐ гэта

з'яўляецца тым, што не выказаць, асабліва ў эмацыянальна напружаных

сітуацыях. У нашага народа ѐсць свая сістэма поглядаў, якая адлюстроўвае

нацыянальны характар, маральныя каштоўнасці, тып паводзін – тое, што

ахопліваецца паняццем "менталітэт".

Народны этыкет рэгулюе ўзаемаадносіны людзей у працоўным,

грамадскім, бытавым і сямейням жыцці. Самі ж яго правілы перадаваліся ад

старэйшага пакалення да малодшага і адлюстроўваліся ў абрадах, звычаях,

прыказках, прымаўках, дзіцячых гульнях, калыханках, забаўлянках і іншых

фальклорных жанрах. Напрыклад, абавязковымі атрыбутамі былі вітальныя

словы "дабранач", "добры дзень", "добры вечар", словы ўдзячнасці –

"дзякуй", просьбы – "калі ласка". У вѐсцы было прынята вітацца са знаѐмымі

і незныѐмымі людзьмі, што звязана з народным вераваннем у добрую ці

нядобрую сустрэчу і са спадзяваннем з дапамогай этыкетных выразаў

нейтралізаваць "нядобрае". Сярод ветлівых зваротаў былі пашыраны "пан",

"пані", "гаспадар", "спадар" і інш. Метадам імітацыі і пераймання ад

дарослых гэтаму ж вучыліся дзеці падчас самастойных гульняў.

З маленства дзеці вучыліся да безагаворачнага выканання загадаў,

просьбаў і волі бацькоў, старэйшых, умення слухаць і гаварыць толькі тады,

калі будзе дазволена, кланяцца нізка ў пояс ("у ногі"), звяртаючыся да

бацькоў, цярпець, калі воля старэйшых будзе здавацца несправядлівай. Да

бацькі звярталіся словамі "тата", "татачка", да маці – "матуля", "мамачка".

Маці вучыла дачок жаночым нормам этыкету, а бацька сыноў – мужчынскім,


таму кожны быў скіраваны на сваю ролю ў сям’і, грамадзе. Глыбокая пашана

народных традыцый бачна падчас спеваў дзіцячых песень («Благаславі, маці,

Благаславі, маці! У! Вясну заклікаці…»).

Шырокім патэнцыялам выхавання валодаюць прыказкі і прымаўкі, якія

ў суадносінах з народным этыкетам павучалі бацькоў як выхоўваць сваіх

дзяцей:

Няма чаго глядзець у зубы, пара прымушаць да работы.

Сваѐ дзіця бі-шкадуй, на чужое крычы-думай.

Б’юць таго, хто плача, а вучаць таго, хто слухае.

Не крычы, а лепш наўчы.

Не тады сына вучаць, як ѐн удоўж лаўкі ляжыць.

Дасі дзецям волю, адбярэш долю.

Дзеці балуюцца ад матчынага блінца, а разумнеюць ад бацькавага

дубца.

Зыходзячы з традыцыйных правілаў, дзецям было многае дазволена,

аднак павага да бацькоў лічылася абавязковай. Сказанае ў бок старэйшага

вульгарнае слова трэба было замольваць:

Старога паважай, малога навучай.

Старыкі – з правай рукі.

Не слухаеш ні бацькі й маткі, паслухаеш барабаньскай скуры.

Не навучыць бацька, дык навучыць гора.

Шануй старое, як дзіця малое.

У аснове народнага этыкету ляжаць гуманістычныя ідэалы, што ў

паўсядзѐным жыцці адлюстроўваюцца ў чалавечнасці. Таму карыснымі пры

выхаванні дзіцяці з’яўляюцца слушныя словы дарослых людзей. Менавіта іх

лічылі "законам", ты самым няпісаным народным зводам мудрасцей,

спавядлівасцей:

Еж і другому дай.

Гавараш за вочы – гавары і ў вочы.

Калі хваляць, не хваліся.

І ліхому рабі добра, то апамятаецца.

З чужое бяды не смейся.

Любіш узяць – любі і аддаць.

Меней гавары – болей пачуеш.

Адлюстроўваюцца ўяўленні народа аб якасцях ідэальнага чалавека і ў

народных казках, героі якіх працавітыя, сумленныя, праўдзівыя, паважаюць

родных і старэйшых, валодаюць пачуццѐм сапраўднай чалавечай годнасці і

прыгажосці і з’яўляюцца прыкладам паводзін для дзіцяці; яны бясстрашныя,

справядлівыя, уступаюць у адкрытую барацьбу з сіламі зла. Найвышэйшая

ўзнагарода для іх – чалавечая ўдзячнасць, памяць і слава ў сэрцах добрых

людзей. Асновай асноў з’яўляецца любоў да сваѐй радзімы, народа. У

беларускіх казках ѐсць вобразы як станоўчых герояў (асілкі Іван,

Пакацігарошак, удовін сын), вартых павагі і пераймання, так і павучальныя

адмоўныя вобразы (Кашчэй Несмяротны, паганы Цмок, жорсткі і хцівы пан,


распусны поп). І тыя і другія садзейнічаюць фарміраванню правільнага

ўяўлення аб ідэале чалавека.

Дзіцячыя казкі ўплываюць на эмацыянальную сферу выхавання, а праз

яе – на розум, характар, волю і, нарэшце, паводзіны. Таму ў беларускай

народнай педагогіцы казкі – гэта адзін з кампанентаў народнага этыкету,

маральнага кодэксу народа і дзейсны, эфектыўны сродак выхавання.

Традыцыйныя этнічныя стэрэатыпы народнага этыкету складаюць

аснову і сучасных зносін. Разам з тым узмацняецца акцэнт на

агульначалавечыя каштоўнасці, замацаванне якіх адбываецца ў свядомасці

людзей на аснове нацыянальных нормаў.

Тэма 8. Мастацкае і эстэтычнае развіццѐ

Справядліва заўважылі даследчыкі этнапедагогікі пра эстэтычнае

выхаванне: «Прыгажосць – з’ява і агульначалавечая, і агульнанародная, і

індывідуальная, адпаведна існуе і ўспрымаецца на ўсіх узроўнях адначасова.

Кожны народ выпрацаваў свой эстэтычны ідэал, гістарычна і сацыяльна

дэтэрмінаваны, стварыў вобразна-эмацыянальную мову народнага і

прафесійнага мастацтва, якія з’яўляюцца для яго найбольш

прыродаадпаведнымі і культуразгоднымі. Вывучэнне вопыту мінулага

дапаможа глыбей спасцігнуць псіхалогію народа, яго эстэтычныя густы і

прыярытэты, а значыць, узбагаціць сучасны працэс эстэтычнага выхавання,

лепш зразумець яго вытокі і на аснове аб’яднання здабыткаў акадэмічнай і

народнай педагогікі выбраць аптымальны падыход да чалавека як індывіда,

прадстаўніка свайго народа і чалавецтва ўвогуле».

Прыродная прыгажосць, што акружала чалавека ўсѐ жыццѐ, магчыма

спарадзіла патрэбу ў яго эстэтызацыі ўсяго ствараемага. Боскае хараство

нараджае прыгажосць.

Археолагі ўжо ў познім палеаліце (каля 30 тыс. г. да н. э.) знаходзяць

аздобленыя творы мастацтва. Найперш упрыгожвалі бытавыя рэчы, зброю,

музычныя інструменты, памяшканне і тое, што ўпрыгожвала самога

чалавека. Вусная народная творчасць узнікла таксама дзеля прыгажосці,

задавальнення эстэтычных патрэб чалавека.

Праз замовы, танцы, спевы, музыку, ігрышчы старажытны чалавек,

уздзейнічаючы на эстэтычныя пачуцці супляменнікаў, звяртаўся да

язычніцкіх багоў, каб яны паспрыялі ў яго жыццѐвых патрэбах. Усталяванне

новай веры прыводзіла да сінтэзу дзвюх культур. Фарміравалася народна-

эстэтычная думка на аснове зліцця язычніцкай (―паганскай‖) і хрысціянскай

маралі.

Эстэтычны густ беларусаў адлюстроўваецца ў фальклоры, адзенні,

прадметах побыту, дойлідстве, рамястве. Майстры імкнуліся наблізіць свой

выраб не толькі да ўтылітарнай дасканаласці, каб ѐн найлепш адпавядаў як

функцыянальнай прыналежнасці, так і эстэтычным пачуццям.

Асаблівае значэнне ў народзе надавалася развіццю талентаў, мастацкіх

здольнасцей ігры на музычных інструментах, іх вырабе.


У нарысе «Дудар і Музыка» Мікалая Нікіфароўскага адчуваюцца

глыбокія назіранні педагога-псіхолага над узростам чалавека і адпаведным

ростам яго музычных здольнасцей, ступенчатым выхаванні музычнасці

беларуса, пераходзе ад простых інструментаў да больш складаных: «напеў

тонкага голаса сястрычкі-няні» – «святочныя, хрэсьбіныя, вясельныя песні» –

гук травянога лістка паміж пальцаў рук – «пішчынкі з пяра» – «конік» –

«пысвірэлка» – «выраб лучыннай скрыні і ігра на ѐй» – «жулейка» – «дудар».

Затым аўтарам робіцца выснова: «Зразумела, калі б усе «музычныя блазны»

дасягалі канчаткова да «дудара», або «музыкі» (скрыпача), то ад іх і жыцця

не было б на свеце, як няма цяпер супакою гараджанам ад бясконцых

арфістаў і г.д.».

І ўсѐ-такі чуйны педагог бачыць мастацкія здольнасці простага народа.

З якой цеплынѐй і паэтычнасцю ѐн апісвае значэнне музыкі ў жыцці людзей

ўсіх узростаў, заглядае ў псіхалогію душы: «Дзіця ў люльцы або зусім, або

часова суцішаецца, калі да яго слыху данесліся музычныя гукі: «блазнюкі і

блазноткі4» забываюць свае «бавы», спрэчкі, бойкі, распачатыя работы;

жаніхі, асабліва, «кінягіні5 туды толькі й глідзяць, адкуліцька музыкі ліцяць»;

пануры муж кіне ўважлівы погляд на песню і музычную ігру...».

Мікалай Нікіфароўскі адзін з першых робіць падрабязныя і даволі

прафесійныя апісанні вырабу дуды, жалейкі і скрыпкі. Ён скурпулѐзна і

ўсебакова даследуе музычныя народныя інструменты, іх значэнне ў быце

беларуса, адлюстраванні ў фальклоры.

Дабротным дапаможнікам па народнай музыцы, вырабе інструментаў і

метадах навучання на іх з’яўляецца раздзел «Музыка і танцы» ў кнізе

Часлава Пяткевіча «Рэчыцкае Палессе», што ўпершыню выйшла ў Варшаве

на польскай мове ў 1938 годзе. Аўтар у ім змяшчае грунтоўныя нататкі па

музычных інструментах («Скрыпка і яе выраб», «Бубен», «Дудка», «Труба»,

«Аркестр», «На чым паляшук іграе, акрамя згаданых інструментаў»).

Асаблівай увагі заслугоўвае метадычны падраздзел «Навука ігры на

скрыпцы». Аўтар згадвае, што раннюю цягу да музыкі выяўляюць асобныя

дзеці, 12–13-гадовыя падлеткі, не столькі здольныя, як настойлівыя, і

паказвае іх ступенчатае развіццѐ: ігра на чатырох ніцяных струнах,

нацягнутых на дошчачцы, затым – на самаробнай скрыпачцы з кішкавых

струнаў ці конскага воласу і, нарэшце, звычайнай скрыпцы. Раскрывае

простую палескую методыку настройвання інструмента без камертона і

навучання на ім ігры ―будучых віртуозаў‖, якая заключаецца ў наступным:

«Навука грунтуецца на паўтарэнні за настаўнікам кожнай ноты: спачатку

спеўных мелодый, потым танцавальных, што не вельмі зручна для

пачаткоўца, паколькі з-за неабазначанасці пальцаў нумарамі, пра якія

гаворыць настаўнік, вучань павінен вышукваць кожны тон не толькі з

4 Шалуны и шалуньи.

5 Так звычайна называецца дзяўчына паміж заручынамі і шлюбам; тут у якасці сапраўднай

нявесты.


дапамогаю слыху, але і зроку… Кожны наступны ўрок з’яўляецца

паўтарэннем першага; пасля праверкі настройвання скрыпкі і пасля

сумеснага прайгравання папярэдняй ці новай мелодыі вучань ідзе дадому

працаваць…».

Як добры знаўца Палесся, музыка і педагог, Часлаў Пяткевіч грунтоўна

распавядае ў адпаведных падраздзелах пра «Адносіны да скрыпкі»,

«Настройванне і ігра на скрыпцы», «Чуллівасць да музыкі»; робіць кароткія

апісанні найбольш папулярных танцаў «Мяцеліца», «Лявоніха», «Жыдоўка»,

«Мікіта». У прыватнасці ѐн зазначае: «Музыка лепей адчувае сябе на

выпадковым ігрышчы ў карчме ці пад адкрытым небам, дзе кожная група

моладзі заказвае сабе танец, плацячы з верхам; калі яны танцуюць вельмі

доўга, тады ѐн робіць пранізлівае глісанда на квінце, заканчваючы яшчэ

больш пранізліва вядзеннем смыка па струнах за падстаўкаю, што азначае:

годзі!».

Народная творчасць сваім зместам гаворыць, што просты люд думаў не

толькі пра хлеб надзѐнны, але і пра духоўнае, і знаходзіў сродкі, каб

развіваць мастацкія здольнасці сваіх дзяцей, развіваць іх эстэтычныя пачуцці,

акружаць свой не просты быт прыгожым, што вабіць вока хараством і вуха

боскімі гукамі.

Тэма 9. Арганізацыя выхаваўчай і навучальнай работы

на аснове народных традыцый

Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай педагогікі павінна

стаць асновай навучальна-выхаваўчага працэсу адукацыйных устаноў.

Выхаванне павагі да іншых народаў, да агульначалавечых

каштоўнасцей прынясе толькі карысць будучым пакаленням. Педагагічная

мудрасць народа ў працэсе навучання мае шырокія і грунтоўныя магчымасці.

Традыцыі народнай педагогікі варта актыўна выкарыстоваць ў пазакласнай і

пазашкольнай рабоце. Педагагічныя каштоўнасці народнай педагогікі

неацэнныя і ў сямейным выхаванні.


ІІ. ПРАКТЫЧНЫ РАЗДЗЕЛ

1.1 ПЛАН СЕМІНАРСКІХ ЗАНЯТКАЎ



1. Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі і іх гістарычнае

развіццѐ. Сувязь народнай педагогікі з этнаграфіяй, фальклорам, народнай

культурай, мастацтвам, этыкай, эстэтыкай, беларусазнаўствам.

2. Узроставы падзел у народнай педагогіцы. Змест сямейнага і

пазасямейнага выхавання і навучання.

3. Піянеры народнай педагогікі (Ян Амос Каменскі, Джон Лок, Жан

Жак Русо, Канстанцін Ушынскі і інш.) і іх паслядоўнікі на беларускіх землях.

Беларусізацыя ў 20-х – пачатку 30-х гадоў і ў 90 гадах ХХ ст.

4. Развіццѐ этнапедагогікі ў наш час.



1. Адлюстраванне ў мастацкай літаратуры цікавых сродкаў і метадаў

народнай педагогікі (дзядзькаванне, дарэктарства, рабінзанада, леснікоўства,

пастушаства і інш.).

2. Традыцыйныя звычаі, спосабы, набыцця рамесніцкіх навыкаў,

вядзьмарства, чараўніцтва, талака, народныя метады выхавання і навучання –

праца, гульня, прыклад, аўтарытэт, прывучванне, назіранне, выпрабаванне,

ушчуванне, унушэнне, перакананне, практыкаванне, блаславенне,

спаборніцтва, пахвала, супрадкі і інш. Іх характарыстыка, адлюстраванне ў

прыказках і іншых жанрах народнай творчасці.



1. Асноўныя накірункі перадачы традыцыйных ведаў падрастаючаму

пакаленню – аб роднай мове і любові да зямлі бацькоўскай, спосабах

набыцця працоўных навыкаў і ўменняў, у тым ліку пэўнага рамяства, аб

вуснай традыцыйнай спадчыне (літаратуры), аб развіцці разумовых і

фізічных здольнасцей, аб традыцыйным побыце і сям’і, маралі і этыкеце,

рэлігіі, жывѐлаводстве і земляробстве, календары, прыродазнаўстве, асновах

матэматыкі, батанікі, медыцыны, метэаралогіі, касмалогіі і інш.

2. Працоўнае выхаванне. Вусная народная творчасць аб працы.

3. Сямейныя традыцыі навучання рамяству. Выкарыстанне метадаў і

спосабаў навучання і выхавання.




1. Адносіны народа да кемлівых і здольных, знаўцаў матэматыкі.

Народныя сродкі ў развіцці лагічнага мыслення, кемлівасці і матэматычных

здольнасцей дзяцей.

2. Роля загадак, лічылак, загадак-задач, казках-загадках і інш.

3. Фарміраванне прасцейшых ведаў аб прасторы і формах, элементах

геаметрыі. Народныя спосабы вымярэння адлегласці, плошчаў, атрымання

правільнага круга і прамога вугла.

4. Значэнне народных ведаў у сучасным адукацыйным працэсе.


1. Гістарычнае развіццѐ паняцця ―прыгожага‖.

2. Адлюстраванне эстэтычнага густу народа і мастацкіх здольнасцей у

фальклорнай спадчыне, адзенні, прадметах побыту, дойлідстве, рамястве.

3. Даследаванні фалькларыстаў пра народную музыку, выраб

інструментаў і метады навучання на іх.



1. Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай педагогікі ў

навучальна-выхаваўчым працэсе адукацыйных устаноў.

2. Выхаванне павагі да іншых народаў, да агульначалавечых

каштоўнасцей. Педагагічная мудрасць народа ў працэсе навучання.

3. Традыцыі народнай педагогікі ў пазакласнай і пазашкольнай рабоце.

4. Педагагічныя каштоўнасці народнай педагогікі ў сямейным

выхаванні.


2.2. Прыкладная тэматыка дакладаў

(кантралюемая самастойная работа)

1. Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі і іх гістарычнае развіццѐ.



3. Піянеры народнай педагогікі (Ян Амос Каменскі, Джон Лок, Жан Жак

Русо, Канстанцін Ушынскі і інш.) і іх паслядоўнікі на беларускіх землях.

4. Беларусізацыя ў 20-х – пачатку 30-х гадоў і ў 90 гадах ХХ ст. і

этнапедагогіка.




пастушаства і інш.).


вядзьмарства, чараўніцтва, талака, народныя метады выхавання і навучання –

праца, гульня, прыклад, аўтарытэт, прывучванне, назіранне, выпрабаванне,

ушчуванне, унушэнне, перакананне, практыкаванне, блаславенне,

спаборніцтва, пахвала, супрадкі і інш. Іх характарыстыка, адлюстраванне ў

прыказках і іншых жанрах народнай творчасці.


9. Сямейныя традыцыі навучання рамяству.


11. Роля загадак, лічылак, загадак-задач, казках-загадках у народнай

педагогіцы.

12. Народныя спосабы вымярэння адлегласці, плошчаў, атрымання



14. Гістарычнае развіццѐ паняцця ―прыгожага‖.

15. Адлюстраванне эстэтычнага густу народа і мастацкіх

здольнасцей у фальклорнай спадчыне, адзенні, прадметах побыту,

дойлідстве, рамястве.


інструментаў і метады навучання на іх.





19. Традыцыі народнай педагогікі ў пазакласнай і пазашкольнай

рабоце.

20. Педагагічныя каштоўнасці народнай педагогікі ў сямейным

выхаванні.


2.3. Пытанні і заданні для замацавання ведаў

1. Як трэба разумець наступныя народныя выразы?

Разумным дзіця не родзіцца.

Нягоднік не родзіцца, а робіцца.

Што ў дзяцінстве выхаваеш, на тое ў старасці абапрэшся.

2. Растлумачце сэнс прыказак? У які раздзел народнай педагогікі іх

можна аднесці?

Тады дзяцей вучаць, як каля лаўкі ходзяць.

Да пяці год пястуй, як яечка, з сямі – пасі, як авечку, тады выйдзе на

чалавечка.

Вучы дзіця, пакуль яно ўпоперак ложка, а не ўздоўж.

3. Які звычай, прынцып народнай педагогікі адлюстраваны ў тэксце

наступнай веснавой песні: - Вясна, вясна красна,

Што ж ты нам прынясла, Што ж ты нам прынясла?

- Я прынясла цёплае летца: Малым рабяткам па яечку, Старым бабкам па кіечку, Красным дзеўкам па вяночку, А малодушкам па сярпочку. Старым бабкам – чапцы шыці, Красны дзеўкі – вянкі віці, Малодушкі – жыта жаці. Красны дзеўкі на вулачку, Малодушкі за люлечку. Красны дзеўкі – гулі ды гулі, Малодушкі – люлі ды люлі ([20, с. 123]).

4. У веснавых карагодах «А мы ляда капалі», «А мы проса сеялі» ([20, с.

239 - 243]), якія выконваліся двума шэрагамі танцуючых, на самай

справе не адлюстраваны негатыўныя адносіны да вынікаў працы, як

гэта на першы погляд здаецца («А мы проса вытапчам…, А мы коней

выпусцім…»). Аб чым жа распавядаецца ў старадаўніх тэкстах

гульнѐвых карагодаў і які звычай яны адлюстроўваюць?

5. Назавіце традыцыйныя звычаі беларусаў і ахарактарызуйце іх. Якія

навыкі і ўменні яны развіваюць у дзяцей, што актыўна ці пасіўна ў іх

удзельнічаюць?

6. Якія метады народнай педагогікі больш прыймальны да сучасных?

7. Падбярыце прыказкі і прымаўкі пра гультаѐў і ляноцтва, майстроў і

паважлівых адносін да працы.

8. Знайдзіце ў тамах серыі БНТ рознажанравыя творы, дзе адлюстраваны

этапы пэўнай працоўнай дзейнасці.

9. Апішыце найбольш вядомую вам дзейнасць народнага майстра,

рамесніка і вызначце, якія сродкі і метады мог выкарыстоўваць

народны настаўнік, перадаючы свае веды і майстэрства дзецям.


10. Паразважайце на тэму, які асноўны і першасны метад (асуджэнне,

пагроза, пакаранне, назіранне, наказ…) мог быць пры авалоданні

дзецьмі майстэрствам ваджэння лялек у батлейцы?

Якія навыкі і ўменні маглі набываць дзеці, наглядаючы (а затым і

прывучваючыся) за працай майстра пры вырабе і аздабленні скрыні-батлейкі,

а таксама пры стварэнні драўляных лялек-персанажаў і іх апрананні?

11. У адпаведных тамах і зборніках фальклору падбярыце прыказкі і

прымаўкі, казкі пра дурняў і дурасць.

12 Растлумачце, як трэба разумець апошні выраз «падзякавалі гусакі беламу

снегу на гары» з казкі «Кароль і стары дзед»?

13 Падбярыце для навучання дзяцей прыказкі і прымаўкі, лічылкі ў

паступовай лічбавай градацыі ад трох да дзесяці.

14 Прыдумайце па наступнай аналогіі прасцейшыя матэматычныя заданні

дзецям, выкарыстоўваючы розныя народныя песні, забаўлянкі, лічылкі,

гульні:

Забаўлянка Гоп-гоп, i-га-га.

На буланцы едзець Янка,

Паўтараста рублей санкі,

Пяцьдзесят рублей дуга,

А кабылка паўрубля.

Гоп-гоп, i-га-га.

(*27+. Зап. у 1971 г. у в. Закор'е Браслаўскага раёна Віцебскай вобл. ад Валі Паўловіч, 12 год).

Заданне.

Падлічыце, якой маѐмасцю валодае Янка? (Дзвесце рублѐў з

паловаю).

15. У адпаведных тамах і зборніках фальклору падбярыце і правядзіце

гульні, звязаныя з сілавымі прыѐмамі. Растлумачце, якое значэнне яны

маюць у фізічным выхаванні асобы.

16. Ці сустракаюцца элементы фізічнага выхавання ў каляндарна-абрадавых

гульнях. Калі так, то ў якіх і якія.

17. Падлічыце і параўнайце выкарыстанне ў адпаведных тамах колькасць

прымавак і прыказак, якія павучаюць бацькоў, як з дапамогай дубца

можна выхаваць дзіця. Ці можна лічыць, што раней гэта быў асноўны

спосаб выхавання? Калі так, то чаму?

18. Знайдзіце і прывядзіце прыклады народных казак, якія б станоўча і

адмоўна ахарактарызоўвалі дзеючых асоб.


ІІІ. РАЗДЗЕЛ КАНТРОЛЮ ВЕДАЎ

3.1. Крытэрыі ацэньвання ведаў магістрантаў па дысцыпліне

Залік атрымліваюць магістранты, якія прадэманстравалі высокія і

трывалыя веды па народнай педагогіцы і яе адлюстраванне ў гісторыі

развіцця беларускай навукі, сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і навучання

ў народнай педагогіцы, прынцыпы асноўных накірункаў выхавання і

навучання ў традыцыйнай педагагічнай спадчыне; уменне знаходзіць у

фальклорна-этнаграфічнай спадчыне традыцыйныя сродкі, спосабы і прыѐмы

выхавання і навучання, аналізаваць іх з пункту гледжання сучаснай навукі,

прымяніць на практыцы станоўчыя традыцыйныя сродкі, спосабы і прыѐмы

выхавання і навучання.

Не залік ставіцца магістрантам, веды якіх толькі часткова, або зусім не

адпавядаюць патрабаванням праграмы.


3.2. Дыягностыка кампетэнцый

(прыкладныя пытанні да заліка)

1. Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі і іх гістарычнае развіццѐ.



3. Піянеры народнай педагогікі і іх паслядоўнікі на Беларусі.

4. Беларусізацыя ў 20-х – пачатку 30-х гадоў і ў 90 гадах ХХ ст. і

этнапедагогіка.



народнай педагогікі.


вядзьмарства, чараўніцтва, талака.

8. Народныя метады выхавання і навучання – праца, гульня, прыклад,

аўтарытэт, прывучванне, назіранне, выпрабаванне, ушчуванне,

унушэнне, перакананне, практыкаванне, блаславенне, спаборніцтва,

пахвала, супрадкі і інш. Іх характарыстыка, адлюстраванне ў прыказках

і іншых жанрах народнай творчасці.


10. Сямейныя традыцыі навучання рамяству.


12. Роля загадак, лічылак, загадак-задач, казках-загадках у народнай

педагогіцы.

13. Народныя спосабы вымярэння адлегласці, плошчаў, атрымання



15. Гістарычнае развіццѐ паняцця ―прыгожага‖ ў народзе.

16. Адлюстраванне эстэтычнага густу народа і мастацкіх здольнасцей у

фальклорнай спадчыне, адзенні, прадметах побыту, дойлідстве,

рамястве.


інструментаў і метады навучання ігры на іх.





20. Традыцыі народнай педагогікі ў пазакласнай і пазашкольнай рабоце.

21. Педагагічныя каштоўнасці народнай педагогікі ў сямейным выхаванні.


ІV. ДАПАМОЖНЫ РАЗДЗЕЛ

4.1. ВУЧЭБНЫЯ ПЛАНЫ

У дадзеным раздзеле прадстаўлены вучэбныя планы спецыяльнасці 1-

08 80 02 ―Тэорыя і методыка навучання і выхавання (сусветная і айчынная

культура)‖ у наступнай паслядоўнасці:

- тыпавы вучэбны план спецыяльнасці 1-08 80 02 ―Тэорыя і методыка

навучання і выхавання (сусветная і айчынная культура)‖ (на 2-х старонках);

- вучэбны план спецыяльнасці 1-08 80 02 ―Тэорыя і методыка

навучання і выхавання (сусветная і айчынная культура)‖ (на 2-х старонках).


4.2. БАЗАВАЯ ВУЧЭБНАЯ ПРАГРАМА



Навуковая педагогіка фарміруецца на аснове народнай, беручы лепшыя

здабыткі навукі народаў свету. І кожны народ стварае сваю адукацыю з

улікам нацыянальнай спадчыны.

У традыцыйнай педагагічнай спадчыне народа нельга змяншаць

навучальны фактар у набыцці працоўных навыкаў і ведаў у земляробстве,

жывѐлагадоўлі, пэўнага рамяства, асноў матэматыкі, батаніцы, метэаралогіі,

календара, музыкі і інш. Таму ў прапанаваным курсе зроблена спроба

ўзмацніць дадзены аспект, у прыватнасці, разглядаюцца пытанні набыцця

розных працоўных, прыродазнаўчых, матэматычных і іншых традыцыйных

ведаў як праз выхаванне, так і праз элементы навучання.

Мэта курса – павышэнне ўзроўню адукацыйнай кампетэнтнасці праз


Задачы:

- набыццѐ ведаў па гісторыі народнай педагогікі і яе сутнасці;

- авалоданне спосабамі і прыѐмамі выхавання і навучання ў народнай




- фарміраванне навыкаў арганізацыі выхаваўчай і навучальнай работы

на аснове народных традыцый.

У выніку вывучэння курса магістрант павінен ведаць:





умець:


сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і навучання іх аналізаваць з

пункту гледжання сучаснай навукі;

- прымяніць на практыцы станоўчыя традыцыйныя сродкі, спосабы і

прыѐмы выхавання і навучання.

Самастойная работа магістранта прадугледжвае фарміраванне

навыкаў смастойнага набыцця дадатковых ведаў, падрыхтоўку рэфератаў па

прапанаваных выкладчыкам пытаннях.

Дысцыпліна прызначаны для навучання па выбары магістранта дзѐннай

і завочнай форм атрымання вышэйшай адукацыі. Праграма разлічана на 82

гадзіны, з іх 36 аўдыторных (у тым ліку 30 лекцыйных і 6 практычных), 46

гадзін на самастойную работу. Форма праверкі ведаў – залік.


ПРЫКЛАДНЫ ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН

№

п/п

Назва тэмы Лек-

цыі

Практы-

чныя

1 Народная педагогіка, этнапедагогіка: сутнасць,

гістарычнае развіццѐ

6 1

2 Вусная народная творчасць як асноўны сродак

народнай педагогікі 2

3 Спосабы і прыѐмы выхавання і навучання ў

народнай педагогіцы

4 1

4 Асноўныя накірункі выхавання і навучання ў

народнай педагогіцы. Працоўнае выхаванне,

набыццѐ навыкаў і ўменняў

4 1

5 Першасныя матэматычныя веды і развіццѐ

разумовых здольнасцей

2 1

6 Фізічнае развіццѐ 2

7 Народны этыкет 2

8 Мастацкае і эстэтычнае развіццѐ 2 1

9 Арганізацыя выхаваўчай і навучальнай работы на

аснове народных традыцый

6 1

30 6


ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА МАТЭРЫЯЛУ



Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі і іх гістарычнае развіццѐ.

Сувязь народнай педагогікі з этнаграфіяй, фальклорам, народнай культурай,

мастацтвам, этыкай, эстэтыкай, беларусазнаўствам.

Узроставы падзел у народнай педагогіцы. Змест сямейнага і


Піянеры народнай педагогікі (Ян Амос Каменскі, Джон Лок, Жан Жак


Беларусізацыя ў 20-х – пачатку 30- гадоў і ў 90 гадах ХХ ст. Развіццѐ

этнапедагогікі ў наш час.



Праца і родная мова як найбольш старажытныя сродкі народнай

педагогікі. Сутнасць і змест асноўных сродкаў – прыказак, прымавак,

загадак, казак, паданняў, легендаў, песень, абрадаў, звычаяў, танцаў, гульняў

і інш. Значэнне іх у навучанні і выхаванні дзяцей.



Адлюстраванне ў мастацкай літаратуры цікавых сродкаў і метадаў


пастушаства і інш.). Традыцыйныя звычаі, спосабы, набыцця рамесніцкіх

навыкаў, вядзьмарства, чараўніцтва, талака, народныя метады выхавання і

навучання – праца, гульня, прыклад, аўтарытэт, прывучванне, назіранне,

выпрабаванне, ушчуванне, унушэнне, перакананне, практыкаванне,

блаславенне, спаборніцтва, пахвала, супрадкі і інш. Іх характарыстыка,

адлюстраванне ў прыказках і іншых жанрах народнай творчасці.



Асноўныя накірункі перадачы традыцыйных ведаў падрастаючаму







Працоўнае выхаванне. Вусная народная творчасць аб працы.

Сямейныя традыцыі навучання рамяству. Выкарыстанне метадаў і спосабаў

навучання і выхавання.




Адносіны народа да кемлівых і здольных, знаўцаў матэматыкі.


здольнасцей дзяцей. Роля загадак, лічылак, загадак-задач, казках-загадках і

інш.

Фарміраванне прасцейшых ведаў аб прасторы і формах, элементах



Значэнне народных ведаў у сучасным адукацыйным працэсе.


Фальклор аб клопаце народа пра здароўе і фізічнае развіццѐ. Значэнне

стрававання. Выкарыстанне забаўлянак з малагодкамі дзеля масажу іх частак

цела і развіцця маторыкі рук. Роля гульняў і іх класіфікацыя.

Народная гульня ў сучасных адукацыйным працэсе.


Погляды народа ў адлюстраванні нацыянальнага характару,

менталітэта. Станоўчыя і адмоўныя рысы беларускага характару.

Талерантнасць.

Народны этыкет у рэгуляванні ўзаемаадносін людзей у працоўным,

грамадскім, бытавым і сямейням жыцці. Адносіны да старэйшага пакалення.

Культура паводзін за сталом, народных святкаваннях, танцах, маральныя і

этычныя асновы сямейных абрадаў.


Гістарычнае развіццѐ паняцця ―прыгожага‖. Адлюстраванне

эстэтычнага густу народа і мастацкіх здольнасцей у фальклорнай спадчыне,

адзенні, прадметах побыту, дойлідстве, рамястве.

Фалькларысты пра народную музыку, вырабе інструментаў і метадах

навучання на іх.



Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай педагогікі ў



каштоўнасцей. Педагагічная мудрасць народа ў працэсе навучання. Традыцыі

народнай педагогікі ў пазакласнай і пазашкольнай рабоце. Педагагічныя

каштоўнасці народнай педагогікі ў сямейным выхаванні.


ІНФАРМАЦЫЙНА-МЕТАДЫЧНАЯ ЧАСТКА

Крытэрыі ацэнкі ведаў

Залік ставіцца студэнтам, якія прадэманстравалі высокія і трывалыя

веды па сродках, спосабах і прыѐмах выхавання і навучання ў народнай

педагогіцы, прынцыпах асноўных накірункаў выхавання і навучання ў

традыцыйнай педагагічнай спадчыне; умеюць знаходзіць у фальклорна-

этнаграфічнай спадчыне традыцыйныя сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і

навучання. Залік не атрымліваюць тыя студэнты, веды якіх толькі часткова,

або зусім не адпавядаюць патрабаванням праграмы.

Літаратура

Асноўная

1. Арлова, Г.П. Беларуская народная педагогіка / Г. П. Арлова. – Мінск :

Народная асвета., 1993. – 120 с.

2. Арлова, Г.П. Народная педагогіка ў выхаваўчай рабоце школы /

Г.П. Арлова. – Мінск : ГВЗАТ ―Маладняк‖, 1995. – 160 с.

3. Арлова, Г.П. Народная педагогіка як сродак выхавання вучняў : дапам.

для педагогаў агульнадукац. устаноў і ўстаноў пазашк. выхавання і

навучання / Г.П. Арлова. – Мінск : Нац. ін-т адукацыі, 2009. – 144 с.

4. Лозка, А.Ю. Беларуская фалькларыстыка: Народная педагогіка і дзіцячы

фальклор: вучэб.-метад. дапам. / А.Ю. Лозка, К.Л. Баброўская. – Мінск:

БДПУ, 2012.

Дадатковая

1. Аляхновіч, А.М. Народная песня ў школе: дапам. для настаўнікаў

музыкі і спеваў, кл. кіраўнікоў, выхавальнікаў / А.М. Аляхновіч. –

Мінск: Беларусь, 2004. – 171 с.

2. Антология педагогической мысли Белорусской ССР / сост.

Э.К. Дорошевич, М.С. Мятельский, П.С. Солнцев. – М. : Педагогика,

1986. – 468 с.

3. Асвета і педагагічная думка ў Беларусі: са старажытных часоў да 1917

г. / М.А. Ткачоў, У.С. Пасэ, Г.Р. Сянькевіч [і інш.]. – Мінск: Нар.

асвета, 1985. – 464 с.

4. Беларуская народная педагогіка ў сістэме дашкольнага выхавання:

вучэб-метад. дапам. / А.А. Грымаць. – Мінск: БДПУ, 1994. – 209 с.

5. Беларускі дзіцячы фальклор : традыц. запісы, апрацоўкі і аўт. творы /

скл. А.М. Аляхновіч, М.В. Рахчэеў, А.С. Фядосік, У.Д. Каструлѐў. –

Мінск : Беларусь, 1994. – 271 с.

6. Беларускі фальклор у школе: 1-шы клас; дапам. для настаўніка /

І.І. Сучкоў [і інш.]. – Мінск: Нар. асвета, 1996. – 176 с.

7. Беларускі фальклор у школе: 2-гі клас; дапам. для настаўніка / аўт.-

уклад.: І.І. Сучкоў [і інш.]. – Мінск: Беларусь, 2000. – 174 с.


8. Беларусазнаўства: навуч. дапам. БДУ/ пад рэд. П. Брыгадзіна. – Мінск :

Завігар, 1997. – 288 с.

9. Беларускі фальклор: Хрэстаматыя. 4-е выд. – Мінск, 1996.

10. Богданович, А.Е. Педагогические воззрения белорусского народа /

А.Е. Богданович // Минский листок. – 1886. – 18 нояб.; 5 дек.

11. Болбас, В.С. Эстэтычная педагогіка беларусаў / В.С. Болбас,

І.С. Сычова. – Мазыр : Белы Вецер, 2011. – 197 с.

12. Веснавыя святы: Дапам. для наст. і выхав. / аўт.-уклад. А. Аляхновіч,

А. Лозка. – Мінск : Беларусь, 2000. – 158 с.

13. Восеньскія святы: дапам. для настаўн. і выхав. / уклад. А.Ю. Лозка. –


14. Грымаць, А.А. Беларуская народная педагогіка ў школе /

А.А. Грымаць, Л.М. Варанецкая. – Мінск: БДПУ імя М. Танка, 1996. –

174 с.

15. Грымаць, А.А. Народная педагогіка беларусаў / А.А. Грымаць,

Л.М. Варанецкая, У.В. Пашкевіч. – Мінск: Выд. Ул.М. Скакун , 1999. –

241 с.

16. Дзіцячы фальклор / скл. Г.А. Барташэвіч. – Мінск : Навука і тэхніка,

1972. – 736 с.

17. Дзіцячы фальклор: зборнік фальклорных матэрыялаў / нав. рэд.

У.А. Васілевіч. – Мінск: БДПУ, 2006.

18. Загадкі / склад. М.Я. Грынблат, А.І. Гурскі. – Мінск : Беларуская

навука, 2004. – 363 с.

19. Зiмовыя святы. Дапам. для наст. i выхав. / аўт.-уклад. А. Аляхновiч,


20. Калачова, І.І. Народныя традыцыі і звычаі выхавання.

Этнапедагагічная спадчына народаў Беларусі / І.І. Калачова. – Мінск :

НІА, 1999. – 179 с.

21. Летнiя святы: дапам. для наст. i выхав. / аўт.-уклад. А. Лозка. – Мінск :

Беларусь 2001. – 162 с.

22. Лозка, А.Ю. Беларуская фалькларыстыка: Народныя гульні : вучэб.-

метад. дапам. / А.Ю. Лозка, А.В. Дрыгін. – Мінск : БДПУ, 2012. – 176 с.

23. Народная педагогіка беларусаў / У.М. Конан [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-

т адукацыі, 1996. – 165 с.

24. Никифоровский, Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии //

Этнографическое обозрение: І. Старцы, № 1, 1892; ІІ. Дударь и

Музыка, № 2-3, 1892; ІІІ. Пособники жихара, № 2, 1893; ІV. Подданые

пособники, № 1, 1894; V. Питущие и пропойцы, № 4, 1896; VІ. Игры и

игроки, № 3, 1897; VІІ. Бабы, або жонки, № 2,1898; VІІІ. Сбяги, прочки,

вонки, уходалы, № 1-2, 1899.

25. Народная спадчына – дашкольнікам: дапам. для выхавальн. дашк.

устаноў / пад рэд. А. Лозкі. – Мінск : НМЦэнтр, 1998. – 152 с.

26. Прыказкі і прымаўкі: у дзвюх кн. Кн. 1 / склад. М.Я. Грынблат. – Мінск

: Навука і тэхніка, 1976. – 560 с.




28. Пяткевіч, Ч. Рэчыцкае Палессе / Часлаў Пяткевіч; уклад., прадм.

У. Васілевіча; пер. з пол. Л. Салавей і У. Васілевіча. – Мінск : Беларускі

кнігазбор, 2004. – 672 с.

29. Ракава, Л.В. Традыцыі сямейнага выхавання ў беларускай вѐсцы /

Л.В. Ракава. – Мінск : Ураджай, 2000. – 111 с.

30. Салееў, В.А. Этнапедагогіка і эстэтычнае развіццѐ асобы / В.А. Салееў.

– Мінск : НІА, 1994. – 181 с.


4.3. ВУЧЭБНАЯ ПРАГРАМА (РАБОЧЫ ВАРЫЯНТ)



Навуковая педагогіка фарміруецца на аснове народнай, беручы лепшыя

здабыткі навукі народаў свету. І кожны народ стварае сваю адукацыю з

улікам нацыянальнай спадчыны.

У традыцыйнай педагагічнай спадчыне народа нельга змяншаць

навучальны фактар у набыцці працоўных навыкаў і ведаў у земляробстве,

жывѐлагадоўлі, пэўнага рамяства, асноў матэматыкі, батаніцы, метэаралогіі,

календара, музыкі і інш. Таму ў прапанаваным курсе зроблена спроба

ўзмацніць дадзены аспект, у прыватнасці, разглядаюцца пытанні набыцця

розных працоўных, прыродазнаўчых, матэматычных і іншых традыцыйных

ведаў як праз выхаванне, так і праз элементы навучання.

Мэта курса – павышэнне ўзроўню адукацыйнай кампетэнтнасці праз


Задачы:

- набыццѐ ведаў па гісторыі народнай педагогікі і яе сутнасці;

- авалоданне спосабамі і прыѐмамі выхавання і навучання ў

народнай педагогіцы;



- фарміраванне навыкаў арганізацыі выхаваўчай і навучальнай

работы на аснове народных традыцый.

У выніку вывучэння курса магістрант павінен ведаць:





Павінен умець:


сродкі, спосабы і прыѐмы выхавання і навучання, іх аналізаваць з пункту

гледжання сучаснай навукі;

- прымяніць на практыцы станоўчыя традыцыйныя сродкі, спосабы

і прыѐмы выхавання і навучання.

Самастойная работа магістранта прадугледжвае фарміраванне

навыкаў смастойнага набыцця дадатковых ведаў, падрыхтоўку рэфератаў па

прапанаваных выкладчыкам пытаннях.

Спецкурс прызначаны для навучання па выбары магістранта. Праграма

разлічана на 36 аўдыторных гадзін (у тым ліку 30 лекцыйных і 6

практычных) для студэнтаў дзѐннай формы навучання і 6 лекцыйных гадзін –

для завочнай формы навучання. Форма праверкі ведаў – залік.


ЗМЕСТ ПРАГРАМЫ



Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі і іх гістарычнае развіццѐ.

Сувязь народнай педагогікі з этнаграфіяй, фальклорам, народнай культурай,

мастацтвам, этыкай, эстэтыкай, беларусазнаўствам.

Узроставы падзел у народнай педагогіцы. Змест сямейнага і


Піянеры народнай педагогікі (Ян Амос Каменскі, Джон Лок, Жан Жак


Беларусізацыя ў 20-х – пачатку 30- гадоў і ў 90 гадах ХХ ст. Развіццѐ

этнапедагогікі ў наш час.



Праца і родная мова як найбольш старажытныя сродкі народнай

педагогікі. Сутнасць і змест асноўных сродкаў – прыказак, прымавак,

загадак, казак, паданняў, легендаў, песень, абрадаў, звычаяў, танцаў, гульняў

і інш. Значэнне іх у навучанні і выхаванні дзяцей.



Адлюстраванне ў мастацкай літаратуры цікавых сродкаў і метадаў


пастушаства і інш.). Традыцыйныя звычаі, спосабы, набыцця рамесніцкіх

навыкаў, вядзьмарства, чараўніцтва, талака, народныя метады выхавання і

навучання – праца, гульня, прыклад, аўтарытэт, прывучванне, назіранне,

выпрабаванне, ушчуванне, унушэнне, перакананне, практыкаванне,

блаславенне, спаборніцтва, пахвала, супрадкі і інш. Іх характарыстыка,

адлюстраванне ў прыказках і іншых жанрах народнай творчасці.



Асноўныя накірункі перадачы традыцыйных ведаў падрастаючаму








Працоўнае выхаванне. Вусная народная творчасць аб працы.

Сямейныя традыцыі навучання рамяству. Выкарыстанне метадаў і спосабаў

навучання і выхавання.



Адносіны народа да кемлівых і здольных, знаўцаў матэматыкі.


здольнасцей дзяцей. Роля загадак, лічылак, загадак-задач, казках-загадках і

інш.

Фарміраванне прасцейшых ведаў аб прасторы і формах, элементах



Значэнне народных ведаў у сучасным адукацыйным працэсе.


Фальклор аб клопаце народа пра здароўе і фізічнае развіццѐ. Значэнне

стрававання. Выкарыстанне забаўлянак з малагодкамі дзеля масажу іх частак

цела і развіцця маторыкі рук. Роля гульняў і іх класіфікацыя.

Народная гульня ў сучасных адукацыйным працэсе.


Погляды народа ў адлюстраванні нацыянальнага характару,

менталітэта. Станоўчыя і адмоўныя рысы беларускага характару.

Талерантнасць.

Народны этыкет у рэгуляванні ўзаемаадносін людзей у працоўным,

грамадскім, бытавым і сямейным жыцці. Адносіны да старэйшага пакалення.

Культура паводзін за сталом, народных святкаваннях, танцах, маральныя і

этычныя асновы сямейных абрадаў.


Гістарычнае развіццѐ паняцця ―прыгожага‖. Адлюстраванне

эстэтычнага густу народа і мастацкіх здольнасцей у фальклорнай спадчыне,

адзенні, прадметах побыту, дойлідстве, рамястве.

Фалькларысты пра народную музыку, вырабе інструментаў і метадах

навучання на іх.



Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай педагогікі ў



каштоўнасцей. Педагагічная мудрасць народа ў працэсе навучання. Традыцыі


народнай педагогікі ў пазакласнай і пазашкольнай рабоце. Педагагічныя

каштоўнасці народнай педагогікі ў сямейным выхаванні.


ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЯ КАРТА ДЫСЦЫПЛІНЫ

(дзѐнная форма навучання)

Нум

ар р

азд

зела,

тэм

ы,

зан

ятк

аў

Назва раздзела, тэмы, заняткаў; пералік

вывучаемых пытанняў

Колькасць аўдыторных гадзін

Мат

эры

яльн

ае

заб

есп

ячэн

не

зан

ятк

аў

(наг

ляд

ны

я,

мет

ады

чн

ыя

дап

амож

нік

і і

інш

.)

Літ

арат

ура

Форм

ы к

антр

олю

зан

ятк

аў

лек

цы

і

прак

тычн

ыя

(сем

інар

скія

)

зан

ятк

і

лаб

арат

орн

ыя

зан

ятк

і

сам

асто

йн

ая р

абота

студ

энта

1 Народная педагогіка, этнапедагогіка:

сутнасць, гістарычнае развіццѐ 6 1

1.1 Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі 2 0.5 1, 18

1.2 Узроставы падзел у народнай педагогіцы 2 Табліца 1, 18, 32

1.3 Гісторыя развіцця народнай педагогікі 2 0.5 2, 5, 6, 11,

13, 18, 23

Паведам-

ленні

2 Вусная народная творчасць

як асноўны сродак народнай педагогікі 2

2.1 Сутнасць і змест асноўных сродкаў 1 1-3, 9-10,

19-20

2.2 Значэнне сродкаў народнай педагогікі ў

навучанні і выхаванні дзяцей

1 1-3, 26

3 Спосабы і метады навучання і выхавання ў

народнай педагогіцы 2 1

3.1 Традыцыйныя звычаі і спосабы навучання і

выхавання

1 0.5 1-3, 17-18

3.2 Метады навучання і выхаванн 1 0.5 Табліца 1-3, 17-18 Апытанне




4 1

4.1 Асноўныя накірункі перадачы традыцыйных

ведаў

2 1 1, 17-18 Апытанне


4.2 Працоўнае выхаванне 2 1, 17-18

5 Першасныя матэматычныя веды

і развіццѐ разумовых здольнасцей 2 1

5.1 Народныя сродкі ў развіцці лагічнага мыслення,

кемлівасці і матэматычных здольнасцей дзяцей

1 0.5 1

5.2 Фарміраванне прасцейшых ведаў аб прасторы і

формах, элементах геаметрыі. Значэнне народных

ведаў у сучасным адукацыйным працэсе

1 0.5 17-18, 31 Апытанне

6 Фізічнае развіццѐ 2

6.1 Фальклор аб клопаце народа пра здароўе і

фізічнае развіццѐ

1 1, 9-10, 25

6.2 Народная гульня ў сучасным адукацыйным

працэсе

1 Відэа 1, 9-10, 25,

27

7 Народны этыкет 2

7.1 Станоўчыя і адмоўныя рысы беларускага

характару

1 5-6, 26

7.2 Народны этыкет у рэгуляванні ўзаемаадносін

людзей у працоўным, грамадскім, бытавым і

сямейным жыцці

1 5-6, 26

8 Мастацкае і эстэтычнае развіццѐ 2 1

8.1 Адлюстраванне эстэтычнага густу народа і

мастацкіх здольнасцей у фальклорнай спадчыне,

адзенні, прадметах побыту, дойлідстве, рамястве

1 0.5 14, 33 Рэфераты

8.2 Фалькларысты пра народную музыку, вырабе

інструментаў і метадах навучання на іх

1 0.5 31 Рэфераты

9 Арганізацыя выхаваўчай і навучальнай

работы на аснове народных традыцый 6 1

9.1 Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай

педагогікі ў навучальна-выхаваўчым працэсе

адукацыйных устаноў

2 2-4, 7-26

9.1 Традыцыі народнай педагогікі ў пазакласнай і

пазашкольнай рабоце, сямейным выхаванні

4 1 Відэа 2-4, 28-30 Рэфераты

Усяго 30 6


ВУЧЭБНА-МЕТАДЫЧНАЯ КАРТА ДЫСЦЫПЛІНЫ

(завочная форма навучання)

Нум

ар р

азд

зела,

тэм

ы,

зан

ятк

аў

Назва раздзела, тэмы, заняткаў; пералік

вывучаемых пытанняў

Колькасць аўдыторных гадзін

Мат

эры

яльн

ае

заб

есп

ячэн

не

зан

ятк

аў

(наг

ляд

ны

я,

мет

ады

чн

ыя

дап

амож

нік

і і

інш

.)

Літ

арат

ура

Форм

ы к

антр

олю

зан

ятк

аў

лек

цы

і

прак

тычн

ыя

(сем

інар

скія

)

зан

ятк

і

лаб

арат

орн

ыя

зан

ятк

і

сам

асто

йн

ая р

абота

студ

энта

1 Народная педагогіка, этнапедагогіка:

сутнасць, гістарычнае развіццѐ 1 4

1.1 Сутнасць народнай педагогікі, этнапедагогікі 1, 18

1.2 Узроставы падзел у народнай педагогіцы Табліца 1, 18, 32

1.3 Гісторыя развіцця народнай педагогікі 2, 5, 6, 11,

13, 18, 23

2 Вусная народная творчасць

як асноўны сродак народнай педагогікі 0.5 2

2.1 Сутнасць і змест асноўных сродкаў 1-3, 9-10,

19-20

2.2 Значэнне сродкаў народнай педагогікі ў

навучанні і выхаванні дзяцей

1-3, 26

3 Спосабы і метады навучання і выхавання ў

народнай педагогіцы 0.5 2

3.1 Традыцыйныя звычаі і спосабы навучання і

выхавання

1-3, 17-18

3.2 Метады навучання і выхаванн Табліца 1-3, 17-18



1 4



4.1 Асноўныя накірункі перадачы традыцыйных

ведаў

1, 17-18

4.2 Працоўнае выхаванне 1, 17-18

5 Першасныя матэматычныя веды

і развіццѐ разумовых здольнасцей 0.5 2

5.1 Народныя сродкі ў развіцці лагічнага мыслення,

кемлівасці і матэматычных здольнасцей дзяцей

1

5.2 Фарміраванне прасцейшых ведаў аб прасторы і

формах, элементах геаметрыі. Значэнне народных

ведаў у сучасным адукацыйным працэсе

17-18, 31

6 Фізічнае развіццѐ 0.5 2

6.1 Фальклор аб клопаце народа пра здароўе і

фізічнае развіццѐ

1, 9-10, 25

6.2 Народная гульня ў сучасным адукацыйным

працэсе

Відэа 1, 9-10, 25,

27

7 Народны этыкет 0.5 2

7.1 Станоўчыя і адмоўныя рысы беларускага

характару

5-6, 26

7.2 Народны этыкет у рэгуляванні ўзаемаадносін

людзей у працоўным, грамадскім, бытавым і

сямейным жыцці

5-6, 26

8 Мастацкае і эстэтычнае развіццѐ 0.5 2

8.1 Адлюстраванне эстэтычнага густу народа і

мастацкіх здольнасцей у фальклорнай спадчыне,

адзенні, прадметах побыту, дойлідстве, рамястве

14, 33

8.2 Фалькларысты пра народную музыку, вырабе

інструментаў і метадах навучання на іх

31

9 Арганізацыя выхаваўчай і навучальнай

работы на аснове народных традыцый 1 4

9.1 Выкарыстанне станоўчых прынцыпаў народнай

педагогікі ў навучальна-выхаваўчым працэсе

адукацыйных устаноў

2-4, 7-26

9.1 Традыцыі народнай педагогікі ў пазакласнай і Відэа 2-4, 28-30


пазашкольнай рабоце, сямейным выхаванні Усяго 6 30


62

ЛІТАРАТУРА

Асноўная

1. Арлова, Г.П. Беларуская народная педагогіка / Г.П. Арлова. – Мінск :


2. Арлова, Г.П. Народная педагогіка ў выхаваўчай рабоце школы /

Г.П. Арлова. – Мінск : ГВЗАТ ―Маладняк‖, 1995. – 160 с.





4. Аляхновіч, А.М. Народная песня ў школе: дапам. для настаўнікаў

музыкі і спеваў, кл. кіраўнікоў, выхавальнікаў / А.М. Аляхновіч. –

Мінск: Беларусь, 2004. – 171 с.



1986. – 468 с.

6. Асвета і педагагічная думка ў Беларусі: са старажытных часоў да 1917

г. / М.А. Ткачоў, У.С. Пасэ, Г.Р. Сянькевіч [і інш.]. – Мінск: Нар.

асвета, 1985. – 464 с.

7. Беларуская народная педагогіка ў сістэме дашкольнага выхавання:

вучэб-метад. дапам. / А.А. Грымаць. – Мінск: БДПУ, 1994. – 209 с.

8. Беларускі дзіцячы фальклор : традыц. запісы, апрацоўкі і аўт. творы /

скл. А.М. Аляхновіч, М.В. Рахчэеў, А.С. Фядосік, У.Д. Каструлѐў. –




10. Беларускі фальклор у школе: 2-гі клас; дапам. для настаўніка / аўт.-

уклад.: І.І. Сучкоў [і інш.]. – Мінск: Беларусь, 2000. – 174 с.


Завігар, 1997. – 288 с.


13. Богданович, А. Е. Педагогические воззрения белорусского народа /


14. Болбас, В. С. Эстэтычная педагогіка беларусаў / В.С. Болбас,

І.С. Сычова. – Мазыр : Белы Вецер, 2011. – 197 с.

15. Веснавыя святы: Дапам. для наст. і выхав. / аўт.-уклад. А.Аляхновіч,

А.Лозка. – Мінск : Беларусь, 2000. – 158 с.




63

17. Грымаць, А.А. Беларуская народная педагогіка ў школе /

А.А. Грымаць, Л.М. Варанецкая. – Мінск: БДПУ імя М. Танка, 1996. –

174 с.


Л.М. Варанецкая, У. В. Пашкевіч. – Мінск: Выд. Ул.М. Скакун , 1999. –

241 с.

19. Дзіцячы фальклор / скл. Г.А. Барташэвіч. – Мінск : Навука і тэхніка,

1972. – 736 с.



21. Загадкі / склад. М.Я. Грынблат, А.І. Гурскі. – Мінск : Беларуская

навука, 2004. – 363 с.

22. Зiмовыя святы. Дапам. для наст. i выхав. / аўт.-уклад. А.Аляхновiч,

А.Лозка. – Мінск : Беларусь, 1999. – 159 с.

23. Калачова, І.І. Народныя традыцыі і звычаі выхавання.

Этнапедагагічная спадчына народаў Беларусі / І.І. Калачова. – Мінск :

НІА, 1999. – 179 с.

24. Летнiя святы. Дапам. для наст.i выхав. / аўт.-уклад. А.Лозка. – Мінск :

Беларусь 2001. – 162 с.



26. Народная педагогіка беларусаў / У.М. Конан [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-

т адукацыі, 1996. – 165 с.

27. Никифоровский, Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии //

Этнографическое обозрение: І. Старцы, № 1, 1892; ІІ. Дударь и

Музыка, № 2-3, 1892; ІІІ. Пособники жихара, № 2, 1893; ІV. Подданые

пособники, № 1, 1894; V. Питущие и пропойцы, № 4, 1896; VІ. Игры и

игроки, № 3, 1897; VІІ. Бабы, або жонки, № 2,1898; VІІІ. Сбяги, прочки,

вонки, уходалы, № 1-2, 1899.

28. Народная спадчына – дашкольнікам: дапам. для выхавальн. дашк.

устаноў / пад рэд. А. Лозкі. – Мінск : НМЦэнтр, 1998. – 152 с.



30. Прыказкі і прымаўкі: у дзвюх кн. Кн. 2 / склад. М. Я. Грынблат. –

Мінск : Навука і тэхніка, 1976. – 616 с.





Л.В.Ракава. – Мінск : Ураджай, 2000. – 111 с.

33. Салееў, В.А. Этнапедагогіка і эстэтычнае развіццѐ асобы / В.А. Салееў.

– Мінск : НІА, 1994. – 181 с.


64

4.4. ГЛАСАРЫЙ

Абрад ці рытуал — сукупнасць умоўных, традыцыйных дзеянняў,

пазбаўленых непасрэднай практычнай мэтазгоднасці, але якія служаць

сімвалам вызначаных сацыяльных адносін, формай іх нагляднага выраза і

замацавання. Некаторыя рэлігіі выкарыстоўваюць абрады для замацавання ва

ўсведамленні вернікаў некаторых рэлігійных уяўленняў і ўмацаванні веры

ва усемагутныя сілы. Адметная рыса старажытных беларускіх народных

абрадаў – цесная повязь побытава-працоўнага, язычніцкага і хрысціянскага.

Беларускі народны каляндар – разнавіднасць народнага календара;

вызначаецца асаблівай архаічнасцю і кансерватыўнасцю, захоўвае яўныя

сляды месяцавага і сонечнага злічэння часу, засноўваецца на эвалюцыйных

структураўтваральных элементах храналогіі, звязаных з астральнымі

назіраннямі чалавека, якія прывялі да разумення сонцастаянняў і

раўнадзенстваў, вакол якіх сфарміраваліся асноўныя святочна-абрадавыя

комплексы (віншавальныя абходы, варажба, магія агню і сонца,

кульмінацыйнае святочнае ігрышча, культ продкаў і інш.), а таксама на

іншых святкаваннях з незавершаным фарміраваннем комплексу, і з’яўляліся

ў пэўны перыяд гісторыі народа як дамінантныя кропкі ў лета/годазвароце

(Новае лета, Новы год). Ён утрымлівае складаную шматузроўневую

сінтэзаваную сетку комплексаў, сістэм і мадэляў розных перыядаў і эпох:

каляндарна-міфалагічны код (кансервацыя дахрысціянскіх культаў,

складзеных на магіі, татэмізме, анімізме, фетышызме); комплексныя

складнікі (язычніцкія і хрысціянскія хранонімы і іх сінтэзаваныя ўтварэнні,

пасты, табуіраваныя, разгульныя, гаспадарча-рэгламентаваныя перыяды);

каляндарызацыя духоўнага жыцця і быту (часавае замацаванне язычніцкіх

ігрышчаў, фалькларызацыя хрысціянскага месяцаслова, гадавая

рэгламентацыя народных песень, танцаў, гульняў і іншых жанраў, сямейна-

бытавога цыклаў); архаічныя і сучасныя сродкі летазлічэння, пабудаваныя

на салярных, лунарных і астральных уяўленнях чалавека, яго

рознафункцыянальных відавых блоках (памінальным, шлюбным,

земляробчым, жывѐлагадоўчым, пчолаводчым, рыбалоўным, ткацкім і інш.).

Гісторыка-этнаграфічны рэгіѐн – рэгіѐн, што вылучаецца на якой-

небудзь тэрыторыі паводле комплексу этнакультурных прыкмет:

асаблівасцей этнічнай гісторыі, характару рассялення, гаспадарчых заняткаў і

прылад працы, народнай архітэктуры, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва,

традыцыйнага адзення, фальклору, мясцовых гаворак і інш.

Звычай – гістарычна ўсталяваны і агульнапрыняты ў

пэўным грамадстве або сацыяльна-этнічнай групе спосаб паводзін. Як норма

паводзінаў узнік у глыбокай старажытнасці. Першапачаткова звычай меў

выгляд табу – розныя забароны і абмежаваньні, якія выхоўваліся

з дзяцінства і ўзнаўляліся ў новых пакаленьнях без абмеркавання і

абгрунтавання.


65

Земляробства – галіна сельскай гаспаларкі, асноўны занятак

насельніцтва Беларусі са старажытных часоў. Уключае ворыўнае

земляробства, лугаводства, садоўніцтва і лесаводства. Вытворчы працэс

уключае падрыхтоўку і апрацоўку глебы, сяўбу, догляд пасеваў, уборку,

упарадкаванне і захоўванне ўраджаю. Налічвае шматлікія прылады працы і

цяглавую сілу.

Інтэграцыя – працэс паступовага збліжэння і паглыбленага

супрацоўніцтва краінаў і народаў у сфэрах эканомікі, права, культуры і

палітыкі.

Кансалідацыя (позналац. consalidatio ад consolido узмацняю) у

этнаграфіі – узмацненне культурнай аднароднасці насельніцтва ў выніку

зліцця некалькіх, звычайна блізкіх па мове і культуры этнічных або

субэтнічных групаў у больш буйную этнічную супольнасць (плямѐнаў у

народнасць, народнасцяў у нацыю); від аб'яднальных этнічных працэсаў.

Выдзяляюць этнагенетычную (зліццѐ некалькіх роднасных, але самастойных

этнічных адзінак) і ўнутрыэтнічную кансалідацыю (аб'яднанне субэтнічных

групаў у выніку згладжвання культурна-побытавых і моўных адрозненняў).

Канфе сія (лац.: confessio — спавяданне) ці веравызнанне —

асаблівасць веравызнання ў межах вызначанага рэлігійнага вучэння, а

таксама аб'яднанне вернікаў, якія прытрымліваюцца гэтага веравызнання.

Напрыклад, у хрысціянстве цэрквы, які ў спавяданні ўжываюць

розныя Сімвалы веры, утвараюць розныя канфесіі. Увогуле значэнні слова

тэрмін «канфесія» з'яўляецца сінонімам вызначанай формы рэлігіі.

Культура (ад лацінскага слова cultura – апрацоўка, выхаванне,

адукацыя, шанаванне) – духоўны змест чалавечай жыццядзейнасці,

сацыяльнай арганізацыі і пазнання, якія выяўляюцца ў нацыянальна

самабытных тыпах эканомікі, правасвядомасці, рэлігіі, мастацтва,

тэарэтычных і практычных ведаў, асвячоных традыцыяй, культам і

маральнымі імператывамі. Паводле эмпірычнага вызначэння, культура –

сукупнасць рэальных і патэнцыяльных каштоўнасцей, якія ствараюцца

людзьмі ў працэсе эканамічнай, грамадска-палітычнай і творча-духоўнай

дзейнасці.

Народнасць – форма моўнай, тэрытарыяльнай, эканамічнай і

культурнай супольнасці людзей, якая ўтвараецца гістарычна ў выніку

кансалідацыі, зліцця плямѐн і папярэднічае ўтварэнню нацыі. Яна

ўласціва рабаўладальніцкаму і феадальнаму ладу. Асноўнымі прыкметамі

народнасці з'яўляюцца: адносная агульнасць мовы, агульнасць тэрыторыі,

культуры, пэўныя гаспадарчыя сувязі, этнічная самасвядомасць і саманазва.

Народная педагогіка – сукупнасць поглядаў і ідэй, навыкаў і

прыѐмаў, сродкаў і метадаў традыцыйнага выхавання і перадачы працоўных,

рамесніцкіх, бытавых, агранамічных, жывѐлагадоўчых, матэматычных,

батанічных, медыцынскіх, метэаралагічных, касмалагічных, каляндарных,

маральных, эстэтычных і іншых традыцыйных ведаў і навыкаў, набытых

шматгадовым эмпірычным (вопытным) шляхам.


66

Народны каляндар – адна з першасных форм духоўнага жыцця

чалавека, звязаная з яго памяццю і свядомасцю, сістэма сталых ці рухомых

свят, прысвяткаў, абрадаў, гульняў, звычаяў, што замацаваны ў быце і

фальклоры праз спалучэнне язычніцкіх і хрысціянскіх кампанентаў;

з’яўляецца арыенцірам пры выкананні пераважна сельскагаспадарчых работ і

адпачынкаў у гадавым, сезонным, месячным і іншых цыклах-рытмах,

утрымлівае традыцыйныя феналагічныя, метэаралагічныя, агранамічныя,

астранамічныя, астралагічныя і іншыя каляндарныя веды, атрыманыя

пераважна эмпірычным шляхам.

На цыя (па-лацінску: natio – племя, народ) – полісэмантычнае

паняцце, якое застасоўваецца для характарыстыкі вялікіх сацыякультурных

супольнасцяў індустрыяльнай эпохі. Гэта тып этнасацыяльнай супольнасці,

што прыходзіць на змену феадальнай народнасці.

Прысвятак (прысвята, святок) – малое свята, звычайна працоўны

дзень, названы ў гонар гістарычнай, духоўнай асобы, або іншы хранонім, які

адлюстраваны ў фальклоры. «Еўдокы – это е тожэ прысьято. Кажуць, кто

сьяткуе Еўдокы, ў того голы бокы» (Пінскі раѐн), «Прачыстае, сеюць жыта.

Ета называецца сьвяток, Прачыстая» (Петрыкаўскі раѐн).

Рэлігійныя вераванні – фантастычнае адлюстраванне ў свядомасці

людзей пануючых над імі прыродны' і грамадскіх сіл, рэлігійны светапогляд,

заснаваны на ўпэўненасці ў існаванні звышнатуральнага. Узніклі ў глыбокай

старажытнасці ў абшчынна-родавым грамадстве. Найбольш раннімі формамі

старажытных вераванняў былі анімізм, фетышызм, татэмізм, магія.

Святы – сукупнасць звычаяў і абрадаў, якія выражаюць і

замацоўваюць пэўныя погляды, пачуцці, адносіны людзей да прыроды і

паміж сабою; свабодныя ад працы дні. Узніклі ў першабытным грамадстве.

Былі звязаны з каляндарным ці земляробчым цыкламі. У працэсе

гістарычнага развіцця зменьваліся, адміралі, узнікалі новыя.

У сувязі з тым, што існуюць рэгіянальныя і нават кропкавыя (адной

вѐскі) асаблівасці святкаванняў у Беларусі, улічыўшы акрамя прасторавага

аспекту часавы, разглядаемае паняцце адпаведна носіць рэгіянальны,

кропкавы і часавы характар. Гэта значыць, што ў свой час, напрыклад,

Ярылавіца было святочным ігрышчам, якое цяпер толькі засталося ў памяці

дзякуючы запісам пачатку ХХ ст. Тое ж адносіцца да Стаўроўскіх Дзядоў і г.

д. Вядомы выпадкі, калі адзначалі памяць продкаў у асобных вѐсках: перад

Міколамі зімовым і вясновым, у Страсную суботу, напярэдадні Нараджэння

Хрыста (Раства) ці Новага года, Стрэчаньскія Дзяды, Сівакоўскія Дзяды

(назва па прозвішчы, родавыя памінкі). Не існуе нават агульнага паняцця ў

разуменні «вялікае свята», да якіх адносяць розныя (звычайна дванаццаць)

хранонімы.

Традыцыя – сукупнасць рэгіянальных і ўніверсальных архетыпаў,

увасобленых у мове, міфалогіі, звычаях, абрадах, фальклоры, у класічнай

літаратуры і іншых відах мастацтва.


67

Хранонімы – асноўныя зместанапаўняльныя складнікі календара:

назвы свят, прысвяткаў (звычайныя працоўныя дні ў гонар выбітных асоб,

прыродных з’яў і г.д., з якімі звязаны прымаўкі, прыкметы, песні).

Хрысціянскі каляндар – каляндар хрысціянскай царквы. У яго

аснову закладзена літургічнае кола, у якім вызначаецца пасхалія і ў

храналагічнай паслядоўнасці падаюцца вялікія хрысціянскія святы і святы ў

гонар святых, апосталаў, дні памяці іншых, а таксама можа прадстаўляцца

спадарожная інфармацыя (сціслыя апісанні і тлумачэнні каляндарных дзѐн,

жыціі праведнікаў, выказванні вядомых багасловаў, настаўнікаў царквы,

малітвы і г. д.). Царкоўны каляндар прадугледжваў на кожны дзень

памінанне святых (больш за 600). Згодна нябеснай іерархіі, напрыклад,

праваслаўя падзел складаецца з 12 сонмаў або чыноў: прарокаў (святыя

Старога Запавету, апошнім з абраннікаў Божых быў Іаан Прадцеча);

апосталаў (12 бліжэйшых і 70 вучняў Ісуса Хрыста); пакутнікаў, якія прынялі

смерць за веру ў Хрысце; прападобных, манахі-пустыннікі, стоўпнікі і г. д.,

якія прынялі на сябе асобныя подзвігі); праведных (якія праславіліся

подзвігамі і святасцю, жывучы ў міру, а не ў манастыры, князі, цары) і інш.

На адзін дзень прымяркоўваецца некалькі святых, ѐсць выпадкі – больш 70.

Акрамя імѐн ў царкоўным месяцаслове закладзена сістэма пастоў, якія

таксама з’яўляюцца кропкай адліку каляндарных падзей. Важнай

асаблівасцю хрысціянскага кола дзѐн стаў «рухомы» пасхальны каляндар, які

зрушыў са сталага месца некаторыя традыцыйныя святы язычнікаў.

Хрысціянства (ад грэч.: Χριστός — «памазанік», «месія») —

манатэістычная рэлігія, разам з іўдаізмам і ісламам уваходзіць у

групу аўраамічных рэлігій. Хрысціянства зарадзілася на тэрыторыі сучаснага

Ізраілю ў I стагоддзі н.э. Заснавальнікам з'яўляеццаІсус Хрыстос. У

цяперашні час хрысціянства з'яўляецца адной з самых распаўсюджаных

сусветных рэлігій.У нашы дні ў хрысціянстве існуюць наступныя асноўныя

кірункі: Каталіцызм, Праваслаўе, Пратэстанцызм, Сведкі Іеговы.

Цывілізацыя – гэта адзін з этапаў адносна высокага ўзроўню развіцця

культуры пэўнага тыпу (старажытна-егіпецкая, антычная і іншыя

цывілізацыі).

Этнагенез – (ад грэч. ἔθνος, «племя, народ» і γένεσις,

«паходжанне») — працэс складання этнічнай супольнасці (этнасу) на базе

разнастайных этнічных кампанентаў. Этнагенез уяўляе сабою пачатковы

этап этнічнай гісторыі.

Этнапедагогіка – гэта галіна педагагічнай навукі, якая вывучае

гістарычнае развіццѐ досведу народа ў перадачы традыцыйных ведаў,

уменняў і навыкаў ад пакалення да пакалення, а таксама вывучае асаблівасці,

сродкі, спосабы і метады народнай сістэмы, якую называюць народнай

педагогікай.

Этнас – (ад грэч. ἔθνος — народ) — сукупнасьць людзей, якая

сфармавалася на пэўнай тэрыторыі, мае асаблівасьці біялягічнага (зьнешні

выгляд), сацыяльнага (сямейна-побытавыя, грамадавыя і іншыя дачыненьні


68

паміж людзьмі), культурнага (мова, духоўная і матэрыяльная культура),

псыхалягічнага (псыхічны склад, сьвядомасьць) характару пры наяўнасьці ў

яе чальцоў групавой самасьвядомасьці (этнічная самасьвядомасьць), якая

адлюстроўвае ўвесь комплекс пералічаных асаблівасцяў і параўноўвае сваю

супольнасьць зь іншымі па дадзеных прыкметах.

Этнічная самасвядомасць — неад'емны кампанент этнасу, адзін з

найважнейшых этнічных вызначальнікаў, які дазваляе меркаваць пра

наяўнасць этнасу як асобнай супольнасці.

Язычніцкі каляндар – гэта найбольш архаічныя ўяўленні і веды пра

першыя меры і спосабы лічэння часу, звязаныя з першабытнымі культамі,

якія фарміраваліся на працягу «верхняга палеаліту – мезаліту – неаліту» і

трансфармаваліся ў хрысціянскі перыяд, здолеўшы прывязацца да дат больш

удасканаленага тагачаснага летазлічэння.

Язычніцтва (ад царк.-слав. «языцы» – чужаземцы, народы) – агульны

тэрмін для абазначэння старажытных вераванняў і культаў, якія існавалі да

ўзнікнення і пашырэння «вышэйшых» монатэістычных рэлігій (будызм,

хрысціянства, іслам). Іншая назва — паганства (адлац.: paganus — язычнік).

Сутнасць язычніцкіх культаў заключалася ў магічным уздзеянні на прыроду.

Захоўвалася ў духоўнай культуры многіх народаў нават пасля прыняцця

адной з сусветнай рэлігій, Для язычніцтва характэрны вера ў шматлікіх багоў

і божастваў (політэізм); абагаўленне розных прыродных сіл і стыхій

(пантэізм); перакананне ў рэальным існаванні душы, добрых і злых духаў

(анімізм); надзяленне чалавечымі рысамі і якасцямі прыродных з'яў, багоў,

міфічных істот (антрапамарфізм); вера ў цудадзейную сілу асобных

матэрыяльных прадметаў (фетышызм); уяўленні аб звышнатуральнай

роднасці паміж людзьмі і пэўным відам жывѐл, раслін (татэмізм); магічныя

дзеянні; культ продкаў. Прыхільнікі язычніцтва — язычнікі (паганцы) —

прыносілі разнастайныя ахвярапрынашэнні (часцей прадукты харчавання,

расліны, радзей — жывѐл і нават людзей) шматлікім божаствам, пакланяліся

духам рэк, азѐр, лясоў, асобных жывѐл, а таксама дрэвам, камяням, крыніцам

і г.д.


69

4.5. СПІС РЭКАМЕНДУЕМАЙ ЛІТАРАТУРЫ

Асноўная




2. Культура Беларусі : энцыклапедыя. Т. 1–6. – Мінск : Беларус. энцыкл. імя

П.Броўкі, 2010 – 2015.

3. Лозка, А.Ю. Беларуская фалькларыстыка: Народная педагогіка і дзіцячы

фальклор: вучэб.-метад. дапам. / А.Ю. Лозка, К.Л. Баброўская. – Мінск:

БДПУ, 2012.


4. Аляхновіч, А.М. Народная песня ў школе: дапам. для настаўнікаў музыкі

і спеваў, кл. кіраўнікоў, выхавальнікаў / А.М. Аляхновіч. – Мінск:

Беларусь, 2004. – 171 с.



1986. – 468 с.

6. Арлова, Г.П. Беларуская народная педагогіка / Г. П. Арлова. – Мінск :


7. Арлова, Г.П. Народная педагогіка ў выхаваўчай рабоце школы / Г.П.

Арлова. – Мінск : ГВЗАТ ―Маладняк‖, 1995. – 160 с.

8. Асвета і педагагічная думка ў Беларусі: са старажытных часоў да 1917 г. /

М.А. Ткачоў, У.С. Пасэ, Г.Р. Сянькевіч [і інш.]. – Мінск: Нар. асвета,

1985. – 464 с.

9. Беларуская народная педагогіка ў сістэме дашкольнага выхавання: вучэб-

метад. дапам. / А.А. Грымаць. – Мінск: БДПУ, 1994. – 209 с.

10. Беларускі дзіцячы фальклор : традыц. запісы, апрацоўкі і аўт. творы / скл.

А.М. Аляхновіч, М.В. Рахчэеў, А.С. Фядосік, У.Д. Каструлѐў. – Мінск :

Беларусь, 1994. – 271 с.



12. Беларускі фальклор у школе: 2-гі клас; дапам. для настаўніка / аўт.-уклад.:

І.І. Сучкоў [і інш.]. – Мінск: Беларусь, 2000. – 174 с.


Завігар, 1997. – 288 с.


15. Богданович, А.Е. Педагогические воззрения белорусского народа /


16. Болбас, В.С. Эстэтычная педагогіка беларусаў / В.С. Болбас, І.С. Сычова.

– Мазыр : Белы Вецер, 2011. – 197 с.


70

17. Веснавыя святы: Дапам. для наст. і выхав. / аўт.-уклад. А. Аляхновіч,




19. Грымаць, А.А. Беларуская народная педагогіка ў школе / А.А. Грымаць,

Л.М. Варанецкая. – Мінск: БДПУ імя М. Танка, 1996. – 174 с.


Л.М. Варанецкая, У.В. Пашкевіч. – Мінск: Выд. Ул.М. Скакун , 1999. –

241 с.

21. Дзіцячы фальклор / скл. Г.А. Барташэвіч. – Мінск : Навука і тэхніка, 1972.

– 736 с.



23. Загадкі / склад. М.Я. Грынблат, А.І. Гурскі. – Мінск : Беларуская навука,

2004. – 363 с.

24. Зiмовыя святы. Дапам. для наст. i выхав. / аўт.-уклад. А. Аляхновiч,


25. Калачова, І.І. Народныя традыцыі і звычаі выхавання. Этнапедагагічная

спадчына народаў Беларусі / І.І. Калачова. – Мінск : НІА, 1999. – 179 с.

26. Летнiя святы: дапам. для наст. i выхав. / аўт.-уклад. А. Лозка. – Мінск :

Беларусь 2001. – 162 с.



28. Народная педагогіка беларусаў / У.М. Конан [і інш.]. – Мінск : Нац. ін-т

адукацыі, 1996. – 165 с.

29. Никифоровский, Н.Я. Очерки Витебской Белоруссии // Этнографическое

обозрение: І. Старцы, № 1, 1892; ІІ. Дударь и Музыка, № 2-3, 1892; ІІІ.

Пособники жихара, № 2, 1893; ІV. Подданые пособники, № 1, 1894; V.

Питущие и пропойцы, № 4, 1896; VІ. Игры и игроки, № 3, 1897; VІІ.

Бабы, або жонки, № 2,1898; VІІІ. Сбяги, прочки, вонки, уходалы, № 1-2,

1899.

30. Народная спадчына – дашкольнікам: дапам. для выхавальн. дашк. устаноў

/ пад рэд. А. Лозкі. – Мінск : НМЦэнтр, 1998. – 152 с.

31. Прыказкі і прымаўкі: у дзвюх кн. Кн. 1 / склад. М.Я. Грынблат. – Мінск :

Навука і тэхніка, 1976. – 560 с.

32. Прыказкі і прымаўкі: у дзвюх кн. Кн. 2 / склад. М.Я. Грынблат. – Мінск :

Навука і тэхніка, 1976. – 616 с.





Л.В. Ракава. – Мінск : Ураджай, 2000. – 111 с.

35. Салееў, В.А. Этнапедагогіка і эстэтычнае развіццѐ асобы / В.А. Салееў. –

Мінск : НІА, 1994. – 181 с.


b cjl ha b i h jВМК...педагогіка вызначаны адукацыйнымі...

Documents