azija-skripta

UNIVERZITET U TUZLI

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

ODSJEK GEOGRAFIJA

GEOGRAFIJA AZIJE

Tuzla, januar, 2011.

Priredio Avdić Aljoša

2

OPŠTI PREGLED AZIJE

Azija je najveći kontinent na svijetu. Zahvata površinu od 43.936.076 km2 (bez površine

Kaspijskog jezera koja iznosi oko 371000 km2), što znači da joj pripada oko 1/3 kopnene

mase Zemlje, odnosno 1/12 površine naše planete. Azija ima veću površinu od Evrope i

Afrike zajedno, ili od obje Amerike. Najzapadnija tačka Azije je rt Baba (27o 3

, IGD) u Maloj

Aziji, a najistočnija rt Deţnjev ( 169o 50

, ZGD) u Beringovom moreuzu. Najsjevernija tačka

kontinenta je rt Čeljuskin (77o 40

, SGŠ) na poluostrvu Tajmir, a najjuţnija rt Buru (1

o 16

,

SGŠ) na Malajskom poluostrvu. MeĎutim kada se u obzir uzme i ostrvski dio Azije, onda se

najsjevernija tačka nalazi na ostrvu Sjeverna Zemlja (81 SGŠ), a najjuţnija na ostrvu Roti

(11o JGŠ) pored Timora. Smatra se da je Azija kolijevka ljudskog roda. Danas je to

najnaseljeniji kontinent. Prema procjenama UN-a u Aziji je 1992. godine ţivjelo

3.455.miliona stanovnika, odnosno više od polovine ( 63,2%) ukupne svjetske populacije.

Ona je postojbina drevnih kultura i religija, čija naslijeĎa su preuzeli, svjesno ili ne, stanovnici

ostalih kontinenata. Ime Azije potiče od semitske riječi Asu, koja na arapskom jeziku znači

svjetlost ili istok. Na početku nove ere tim imenom označavana su samo rimske provinicije u

Maloj Aziji, a kasnije se ovaj toponim koristi za sve zemlje koje su postepeno otkrivale u

pravcu istoka, jugoistoka i sjevera, sve do Sjevernog ledenog, Tihog i Indijskog okeana. Azija

je veoma kompaktan kontinent. Pravcem zapad istok distanca izmeĎu krajnjih tačaka iznosi

oko 8200 km, a pravcem jug sjever 8500 km. Skoro čitav kontinent leţi na sjevernoj

hemisferi, izuzev nekih ostrva Malajskog arhipelaga koja se nalaze juţnije od ekvatora. U

fizičko-geografskom smislu Azija nije tako izolovana kao što su to Australija, Sjeverna i

Juţna Amerika već je široko povezana sa Evropom na zapadu i Afrikom na jugozapadu. Azija

je ustvari središnji kontinent „starog svijeta“, kojem pripadaju još i Afrika i Evropa. U novije

vrijeme sve više geografa smatra Evropu velikim poluostrvom Azije, pa se sve češće moţe

sresti termin Euroazija, koji označava ovu jedinstvenu kontinentalnu masu. Jasnih i sigurno

definisanih prirodnih granica izmeĎu Azije i Evrope gotovo da i nema. U 18. vijeku granicom

se smatra rijeka Don, a kasnije Volga. Danas se smatra da granica ide planinom i rijekom

Ural, mada neki autori smatraju da je ona još istočnije. Najnesigurnija granica je izmeĎu

Urala i Kaspijskog mora. Taj prostor monotone stepe, koji je u historiji poznat kao „ vrata

naroda“, čini široku prelaznu oblast, koja ima karakteristike oba kontinenta. Nimalo jasnija

situacija ni na području Kavkaza. Neki autori smatraju da čitavo područje Kavkaza, sve do

Kumomaničke udoline pripada Aziji. Ipak, mnogo je prihvatljivije mišljenje onih geografa

koji granicu povalče vododijelnicom Velikog Kavkaza. Tome u prilog ide i činjenica da je

poslije raspada SSSR-a Veliki Kavkaz drţavna granica izmeĎu Ruske Federacije na sjeveru i

Gruzije i Azerbejdţana na jugu. Dalje se granica pruţa Crnim morem, kroz Bosfor,

Mramornim morem, kroz Dardanele, Egejskim i Sredozemnim morem. Granica prema Africi

je znatno jasnija. Prolazi kroz Suecki kanal, Crveno more, moreuz Bab el Mandeb i Adenski

zaliv. U Indijskom okeanu granica izmeĎu Azije i Afrike prolazi izmeĎu Sejšelskih ostrva

(Afrika) i arhipelaga Čagos, koji je dio Azije. Granica prema Australiji takoĎe nije sasvim

jasna pošto se Malajski arhipelag smatra prelaznom oblašću. Za prirodnu granicu uzimaju se

Timorsko i Arafursko more, dok je na ostrvu Nova Gvineja vještačka. Zapadna polovina

ostrva pripada Indoneziji (zapadni Irijan) i svrstava se u Aziju, a dok istočni dio, na kom je

drţava Papua Nova Gvineja, spada u prostornu cjelinu poznatu kao Australija sa okeanijom.

Sjeverno do Nove Gvineje, Filipinsko more čini granicu izmeĎu Aziju i Mikronezije. Idući


3

dalje na sjever granica je znatno nejasnija, pošto se od Sjevernomarijanskih ostrva pruţa

nekoliko arhipelaga koji dopiru sve do Japana. Negdje oko Sjevernog povratnika granica

presijeca ovaj ostrvski niz, tako da su Vulkanska, Boninska i Hampo Šoto ostrva (sva

pripadaju Japanu) dio Azije. Istočno do ovog ostrvskog niza nalazi se izdvojeno ostrvo

Markus ( takoĎe pripada Japanu), koje je najistočniji dio Azije na srednjem Pacifiku. Dalje na

sjever granica ide preko sjevernog dijela Tihog okeana, da bi izmeĎu Komandorskih ostrva

(pripadaju Ruskoj Federaciji i dio su Azije) i Aleuta ( SAD, dio Sjeverne Amerike) ušla u

Beringovo more. U Beringovom moreuzu, izmeĎu Čukotskog poluostrva i Aljaske, Azija je

najbliţa Americi. Udaljen iznosi samo 92 km. Pošto se Azija prostire od polarnog kruga (

najsjevernija tačka udaljena je oko 1300 km od sjevernog pola), pa sve do ekvatora, gotovo da

nema klimatskog tipa koji nije zastupljen. TakoĎe, velika je šarolikost biljnog i ţivotinjskog

svijeta. Azija je ogroman kontinent koji se ističe visokim planinama, prostranim visoravnima,

velikim rijekama i nizijama, pustinjama, nepreglednim stepama i šumama, ogromnim i

raznovrsnim prirodnim bogatstvima. Prirodnoj raznolikosti pridruţuje se i društvena, koja se

ogleda u šarolikosti rasa, naroda, jezika, kultura, religija idr. Na temelju ove šarolikosti,

prirodne i društvene, u Aziji se formirao veliki mozaik različitih regionalnih cjelina.

PRIRODNE KARAKTERISTIKE

Obale Azija po razuĎenosti obala zauzima treće mjesto meĎu kontinentima. Od nje razuĎenije obale

imaju Evropa i Sjeverna Amerika. Od ukupne površine na poluostrva otapa oko 18,5% a na

ostrva oko 6%. Na jedan kilometar obale dolazi oko 105 km2 kontinenta ( u Evropi 38 km2 ).

Azija izlazi na tri okeana i veliki broj mora. Sjeverne obale Azije, koje izlaze na Sjeverni

ledeni okean (ili more), spadaju u najnerazuĎenije. Monotoniju plitke obale narušava

poluostrvo Tajmir i delte ili estuari velikih sibirskih rijeka. Ispred obale se nalazi nekoliko

ostrva i arhipelaga: Sjeverna Zemlja, Novosibirska ostrva, MedvjeĎa ostrva, Vrangel, kao i

četiri ivična mora koja su široko otvorena prema Sjevernom ledenom moru: Karsko,

Laptevsko, Istočnosibirsko i Čukotsko. U ekonomskom pogledu sjeverna obala Azije ima

veoma mali značaj, prije svega zbog svojih klimatskih karakteristika. Istočna, Tihookeanska

obala Azije znatno je razuĎenija. Ovu obalu karakterišu u obliku lanca poredani arhipelazi i

ostrva, koji predstavljaju rasjedima otkinute dijelove Azijskog kontinenta. Rasjedi su

ispunjeni ivičnim morima. Kamčatka, Čukotsko poluostrvo i Komandorska ostrva sa jedne

strane, a Aljaska i Aleuti sa druge strane uokviruju Beringovo more. Kamčatka, Kurilska

ostrva, Sahalin i Hokaido zatvaraju Ohotsko more. Japansko more ograničeno je Sahalinom,

Hokaidom, Honšuom, i Korejskim poluostrvom. Ohotsko i Japansko more povezana su La

Peruzovim moreuzom izmeĎu Sahalina i Hokaida. Ţuto more (Huang Hai) duboko se uvuklo

u kopno izmeĎu kineske obale i Korejskog poluostrva. Korejsko poluostrvo ima strme obale

sa malo prirodnih luka, dok je kineska obala plitka i razuĎena poluostrvima Šantung i

Ljaotung. Ţuto more se velikom širinom nastavlja u Istočno kinesko more (Dong Hai), koje je

ograničeno Korejskim polotrvom, ostrvom Kjušu, dugom ostrvskim lancem Rjukju (1200 km)

i Formozom. U ovom dijelu kontinentalna obala je slabo razuĎena, a na pojedinim mjestima


4

pripada rijaskom tipu. Japansko i Istočno kinesko more povezana su Korejskim prolazom.

Juţno kinesko more (Nap Hai) zahvata vodeno prostranstvo omeĎeno Formozom, Filipinima,

Borneom i Malajskim poluostrvom, a preko Tajlandskog (Sijamskog) i Tonkinškog zaliva

duboko se uvlači u Indokinu. U ovom moru nalazi se i prostrano ostrvo Hajnan (34000 km2).

Kontinentalna obala na jugu Kine uglavnom je rijaska. Formoskim prolazom Juţno kinesko

more povezano je sa Istočno kineskim. Na istočnoj obali Azije nalazi se i jedno prostrano

meĎuostrvsko more-Filipinsko. Ono je ograničeno Japanskim ostrvima, Boninskim i Hampo

Šoto ostrvima na istoku. IzmeĎu Japanskih ostrva Hokaido, Šikoku i Kjušu, nalazi se malo

meĎuostrvsko more poznato kao Unutrašnje more. Jugoistočnu Aziju karakteriše postojanje

velikog broja ostrva i manjih meĎuostrvskih mora. Malajski arhipelag koji s Filipinima

zahvata oko 2,4 miliona km2 , najveća je ostrvska grupa na svijetu. Naročito su velika ostrva u

grupi Velikosundskih ostrva: Borneo (Kalimantan, 734000 km2 ). Sumatra (434000 km2 ),

Java ( 127000 km2 ) i Celebes ( Sulavesi, 179000 km2). Malosundska ostrva pruţaju se od

Jave do Nove Gvineje. To su manja ostrva. Najveća su Timor i Flores, a najpoznatije Bali.

IzmeĎu Filipna i Nove Gvineje nalazi se Molučki arhipelag. Najveća ostrva Malajskog

arhipelaga ( Borneo, Sumatra, Java) leţe na kontinentalnoj stepenici, a kada bi došlo do

spuštanja nivoa mora za 50-100 metara bila bi ponovo povezana sa Azijskim kopnom. U

Filipinskom arhipelagu ima više meĎuostrvskih mora: Sibijansko, Visajansko, Samarsko,

Mindanao. IzmeĎu Filipina, ostrva Palavan i Bornea nalazi se Sulusko more. Celebesko more

rasprostire se izmeĎu Filipina (Mindanaoa), Celebesa i Bornea. Molučko more je izmeĎu

Celebesa i Molučkih ostrva. Ceramsko more nalazi se izmeĎu Molučkih ostrva, Nove Gvineje

o ostrva Ceram. IzmeĎu Nove Gvineje i Molučkih ostrva nalazi se i Halmahersko more. Jedno

od prostranijih mora je Bandsko more. Nalazi se izmeĎu Celebesa, Malosundskih ostrva,

Nove Gvineje i ostrva Ceram. Floresko more je izmeĎu Celebesa i Malosundskih ostrva.

IzmeĎu Malosundskih ostrva Timor, Flores i Sumba nalazi se more Savu. More Bali

smješteno je izmeĎu istoimenog ostrva i Jave. IzmeĎu Velikosundskih ostrva Bornea, Jave i

Sumatre nalazi se prostrano Javansko more. TakoĎe, izmeĎu Malosundskih ostrva i

Australlije pruţaju se Timorsko i Arafursko more, koja su ivična mora najmanjeg kontinenta.

Na krajnjem SZ jugoistočne Azije nalazi se i Anadamansko more. To je ivično more koje je

ograničeno Andamanskim i Nikobarskim ostrvima, Sumatrom i Malajskim poluostrvom.

MeĎu brojnim ostrvima i morima ogromnu vaţnost imaju moreuzi. Ima ih ogroman broj, pa

ćemo pomenuti samo najvaţnije: Malajski ( izmeĎu Malajskog poluostrva i Sumatre),

Sundski (izmeĎu Jave i Sumatre), Veliki Kanal (izmeĎu Nikobarskih ostrva i Sumatre) Kanal

desetog stepena ( izmeĎu Nikobarskih i Andamanskih ostrva), Makasarski ( izmeĎu Bornea i

Celebesa) itd. Obale juţne Azije karakteriše ogromno Indijsko poluostrvo ( ili potkontinent)

koje je duboku prodrlo u Indijski okean. Istočne obale zapljuskuje Bengalski zaliv, koji zbog

svoje veličine, ustvari, predstavlja jedno ivično more. Na završetku ovog zaliva nalazi se

prostrana delta Ganga i Bramaputre. Obala je dobro razuĎena, a na njoj se nalazi veliki broj

prirodnih luka. Zapadne obale zapljuskuje Arapsko more. Ova obala je manje razuĎena. Juţno

od delte Inda pruţa se poluostrvo Katjavar. U blizini najisturenije tačke Indisjskog poluostrva

leţi ostrvo Cejlon (66000 km2). Jedan lanac koralnih grebena, poznat kao Adamov most,

povezuje ga sa kontinentom, ali i sprečava veći pomorski saobraćaj kroz moreuz Palk. IzmeĎu

kontinenta i Lakadivskih i Maldivskih ostrva nalazi se Lakadivsko more, koje je široko

otvoreno na sjeveru prema Arapskom moru i na jugu prema Indijskom okeanu. Arapsko more


5

se preko Omanskog i Persijskog (Arapskog) zaliva duboko uvalači u kopno. Granica izmeĎu

ova dva zaliva je strateški veoma vaţan tjesnac Ormuz. Perzijski zaliv je veoma plitak, u

prosjeku oko 25 metara. Obale su mu pjeskovite, a juţna je znatno razuĎenija poluostrvom

Katar i ostrvom Bahrein. Poluostrvo Arabija (2,7 miliona km2) je najveće na svijetu. Na

sjeveru je omeĎeno pomenutim zalivima, na istoku Arapskim morem, na jugu Adenskim

zalivom, a na zapadu Crvenim morem. Istočna i juţna obala Arabije slabo je razuĎena. S

druge strane Adenskog zaliva nalazi se nekoliko ostrva (najveće Sokotra) koja pripadaju

Jemenu, ali su dio Afrike. Adenski zaliv se završava moreuzom Bab el Mandeb. Poslije ovog

tjesnaca počinje Crveno more. To je tektonski rov ispunjen vodom, koji dijeli Aziju od

Afrike. Širina ovog mora je izmeĎu 200 i 300 km, a ima znatnu dubinu. Obale Arabije u

Crvenom moru su slabo razuĎene, sem u juţnom dijelu gdje ima dosta koralnih ostrva i

sprudova koji ometaju plovidbu. Na sjeveru Crveno more se završava Sueckim i Akabskim

zalivom, koji opkoljavaju poluostrvo Sinaj. Prokopavanjem kanala 1869.godine Suecki zaliv

je spojen sa Sredozemnim morem. Sredozemna obala Azije je niska, pjeskovita i nerazuĎena.

Sjevernije od Libana nešto je razuĎenija, sve do Iskenderunskog zaliva. Jugozapadno od ovog

zaliva je ostrvo Kipar ( 9250 km2) sa svojim brojnim prirodnim lukama. Juţna obala Male

Azije je veoma slabo razĎena i planinama zatvorena prema unutrašnjosti. Zapadna obala je,

naprotiv, izvanredno raščlanjena, sa mnogo prirodnih luka, ostrva i poluostrva. Sporadi i

Kikladi su ostaci nekadašnje kopnene veze izmeĎu azije i Evrope. MeĎutim skoro sva ostrva

pripadaju Grčkoj. Mala Azija se najviše pribliţila Evropi na Dardanelima i Bosforu.

Dardaneli su dugačak moreuz izmeĎu Male Azije i Galipoljskog poluostrva sa Evropske

strane. Poslije ovog moreuza dolazi Mramorno more koje je potpuno zatvoreno i spada u

unutrašnja mora, a završava se Bosforskim moreuzom. Ovaj moreuz je veoma uzak ( na

najuţem dijelu oko 500 metara) a tu je i premošćen velikim visećim mostom. Crnomorska

obala Male Azije slična je juţnoj, odnosno veoma slabo je razuĎena. Slična situacija je i na

gruzijskom sektoru crnomorske obale, samo što je ovdje obala plića i muljevitija. Velike

polemike meĎu geografima izaziva Kaspijsko more ili jezero. Oni autori koji smatraju da se

radi o moru, tačnije o unutrašnjem moru, u prvu plan stavljaju njegovu veličinu dok njihovi

opnenti ističu da bi to bilo jedino more koje ne bi bilo povezano sa Svjetskim morem. U

većini atlasa ( američkim, ruskim, njemačkim) označeno je na kartama kao more, ali je u

tabelama svrtano u jezera. Po svemu sudeći, ovaj kompromis je i najprihvatljiviji.

Geološki razvoj i reljef Prema mišljenju geologa Azija je najstariji kontinent. U ranom arhaiku nije uopšte bilo kopna,

već je sve pokrivao okean. Onda su se pojavile prve ohlaĎene stijene na prostoru današnjih

Bajkalskih i Sajanskih planina. Te prve stijene činile su najstarije kopno na Zemlji, u nauci

poznato pod imenom Angara ili Sibirska ploča. Novi kontinent kasnije se znatno proširio

prema jugu, dopirući do današnjeg Pamira i Kvenluna. Drugi prakontinentalni blok formirao

se na sjeveru Kine i na Korejskom poluostrvu, a to je Sinijska masa ili Kineska tabla.

Početkom paleozoika ( u kambrijumu) izdiglo se na juţnoj hemisferi ogromno kopno poznato

kao juţno kopno ili Gondvana, koje se protezalo od Juţne Amerike do Australije. Ove tri

paleogeografske cjeline učestvovale su u stvaranju Azijskog kontinenta.

IzmeĎu Angare i Sinijske mase na sjeveru i Gondvane na jugu prostiralo se veliko

sredozemno more Tetis, koje je tokom tercijara nestalo. Kroz naredne stotine milione godina

dolazilo je do brojnih transgresija i regresija mora, vulkanskih erupcija i intruzija, kao i


6

velikih potresa. Sredinom mezozoika tektonske sile dovode do nabiranja Angare, dok se

Gondvana raspada na više cjelina, izmeĎu kojih se formiraju novi morski baseni, od kojih je

jedan preteča današnjeg Indijskog okeana. U to vrijeme Dekanska visoravan i Madagaskar

činili su jedno veliko ostrvo. Na istoku, Sinijska masa takoĎe je doţivjela promjene. Na toj

plasi izdignute su samo arhajske naslage, a na formiranje reljefa odlučujući utjecaj imalo je

rasijedanje meridijanskog pravca. Rasjedi su stvorili nekoliko stepenica koje se spuštaju od

zapada ka istoku. Najniţa stepenica potopljena je okeanom, a nizovi ostrva pokazuju dokle se

prostiralo staro kopno.

Kaledonskim nabiranjem u siluru i devonu nastale su Sajanske i Bajkalske planine, a

hercinskim nabiranjem krajem paleozoika Ural, Altaj, Jablonovske i Stanovojske planine,

Sečuanski Alpi, Anadolijske i Anadirske planine. Sredinom tercijara geosinklinala Tetisa

opterećena ogromnim količinama sedimenata, počela je da tone u magmu, što je izazvalo

bočni pritisak kopnenih masa prema geosinklinali i stvaranje Himalaja. Na sličan način, i u

isto geološko doba, nastale su i ostale mlaĎe vjenačne planine Azije, od male Azije do

Malajskog arhipelaga. Istovremeno, sa starenjem Himalaja dolazi do izdizanja juţnog ivičnog

područja Angare, pa se duţ rasjeda obnavljaju starije planine Tjanšan, Kvenlun itd. Azija je u

prosjeku najviši kontinent na svijetu (950 m), ne računajući Antarktik. Na srednje visoke

planine odlazi 63% njene ukupne površine, a na visoke planine ( preko 2000 m) 12%.

Najviša orografska tačka Azije, Mt. Everest (8848m), ujedno je i najviši planinski vrh na

svijetu. Istovremeno, najveća dubina u Filipinskom rovu iznosi 10.055 metara, pa je

amplituda izmeĎu ovih ekstremnih hipsometrijskih tačaka oko 19 km.


7

Azijski kontinent karakterističan je i po velikim zaravnima. Sirijsko-arapska i Dekanska ploča

dio su starog kopna Gondvane. Po geološkoj graĎi i načinu postanka mnogo su sličniji Africi

nego ostalom dijelu Azije. Sirijsko-arapska ploča prostrana je visoravan na kojoj planine

zauzimaju periferan poloţaj: uz obale Sredozemnog mora (Liban), uz Crveno more i uz

Omanski zaliv. Dekanska visoravan (od 400-600 m) je zatvorena Istočnim i Zapadnim

Gatima. Sjeverno od ovih starih geoloških tvorevina, sredinom Azije od zapada ka istoku,

pruţaju se mlade vjenačne planine. Planine ove zone nisu kao u Evropi naknadno razlomljene

i isprekidane, već su čvrsto meĎusobno povezane čineći jednu cjelinu. MlaĎe vjenačne

planine Azije pruţaju se u četiri planinska lanca, koja se meĎusobno spajaju u vidu planinskih

čvorova. U Maloj Aziji leţi prostrana Anadolijska visoravan sa srednjom visinom od 1000 m.

Sa sjevera je zatvaraju Pontijske planine (3937m), a sa juga planinaTaurus (3550 m). Ove

planine se na istoku spajaju sa Araratom (5137 m). Od Ararata na sjever prostiru se Mali i

Veliki Kavkaz ( 5642 m). Istočno od Ararata počinje prostrana Iranska visoravan. Nju sa

sjevera opasuje Elbrus (5671 m), sa juga Zagros (4548 m), a sa istoku Hindukuš (5143 m) i

Sulejman planina (3485 m). Od Hindukuša se na sjeveroistok nastavlja Pamir (7723 m),

najvaţniji orografski čvor Azije, poznat i kao „krov svijeta“. Jugoistono od Pamira proteţe se

Karakorum sa 60-ak vrhova viših od 7000 metara. Najviši vrh Karakoruma je čuveni K2

(8611 m), koji je drugi najviši vrh na svijetu. U jugoistočnom podnoţju Karakoruma počinje

visoravan Tibet sa srednjom visinom 4500-5000 metara. Tibet okruţuju najviše planine

svijeta: Himalaji sa juga i Kvenlun sa sjevera. Planinski vijenci Himalaja dugi su 2600 km, a

široki 250 km. Na njima je 30-ak vrhova viših od 7000 metara, od kojih je svakako

najimpozantniji Mt. Everest, najviši vrh na Zemlji sa 8848 metara. Kvenlun (7723 m) je

poslije Anda najduţi planinski sistem na svijetu ( oko 4000 km). Njegov nastavak je planina

Cinlingšan (3980 m) koja dijeli Kinu na njen sjeverni i juţni dio. Himalaji se dalje na

jugoistok nastavljaju Burmanskim planinama (3053 m), a zatim planinskim vijencima na

ostrvima Malajskog arhipelaga, sve do Nove Gvineje. Od Nove Gvineje, pa preko Filipina

Formoze, Japanskih ostrva i Sahalina sve do Kamčatke pruţa se još jedan niz mlaĎih


8

vjenačnih planina. Ovaj vijenac je i najmlaĎa orografska tvorevina u Aziji, što nam potvrĎuje

veoma ţiva vulkanska i seizmička aktivnost u toj oblasti. Sjeverno do zone mlaĎih vjenačnih

planina, koja presijeca sredinu Azije pravcem zapad-istok, pruţa se prostrano područje starijih

planina i velikih zatvorenih basena. Sjeveroistočno od Pamira prostire se ogromna planina

Tjanšan (7430 m). Ona sa sjevera, a Kvenlun sa juga zatvaraju prostrani Tarimski basen

(kotlinu) sa putinjom Takla Makan. Naredna planina u nizu je Altaj ( 4506 m), koji sa sjevera

opasuje basen Dţungarije, dok sa juga to čini Tjanšan. Poslije Altaja slijedi čitav niz

planinskih vijenaca koji se proteţu sve do Čukotskog poluostrva: Sajanske (2922m),

Bajkalske (2572 m), Jablonovske (1911 m), Stanovojske (2412 m), Dţugdţurske,

Verhojanske (2389 m), Kolimske itd. Ove planine ustvari dijele prostranu zaravan u

Mongoliji, na kojoj je smještena pustinja Gobi, od velike srednjosibirske zaravni, koja je

nabrani ostatak nekadašnjeg angarskog kopna. U mlaĎem razdoblju kenozoika (kvartaru)

moćne azijske rijeke su svojim nanosima znatno proširile kontinent, stvarajući velike i plodne

nizije, koje su bile kolijevke najstarijim civilizacijama. Na ravnice odlazi oko 25% ukupne

površine Azije. Najvaţnije su: Zapadnosibirska, Turanska, Hindustanska, Mesopotamska,

Velikokineska itd.

Klima U klimatskom pogledu Azija je kontinent sa najjačim kontrastima. U Dţakobabadu (Pakistan)

izmjerena je jedna od najviših ljetnih temperatura vazduha u svijetu (53 oC), a u

sjeveroistočnom Sibiru ( kod Ojmekona) jedna od najniţih zimskih (-71oC). Dok u Asamu

padne godišnje i do 12000 mm kiše (Čerapundţi), u pustinji Gobi (Šamo) i u pustinjama

Arabije i po nekoliko godina ne padne ni po kap kiše. Na ovako velike suprotnosti u klimi

Azije utiče nekoliko faktora. Prvo, ona se proteţe od polarnog kruga do ekvatora, s tim da oko

12,5% kontinenta leţi u polarnom pojasu, 75% u umjerenom i 12,5% u tropskom. Drugo,

Azija je najveća kopnena masa sa najvećom udaljenošću od okeana i treće, ovo je kontinent sa

velikim i visokim planinama koje zaustavljaju vazdušne mase, kao i kontinent sa najvećim

zatvorenim visoravnima na svijetu. Osnovna karakteristika velikih klimatskih kontrasta leţi u

tome što se Azijsko kopno ljeti jako zagrije, a zimi jako ohladi. Tako npr., u Mandţuriji su

zime hladne kao u Laponiji na sjeveru Skandinavije, a ljeta topla kao u Egiptu. Zbog toga se

ljeti nad kopnom stvaraju cikloni, a zimi anticikloni. Razlike u atmosferskom pritisku i

vjetrovi, koji zbog toga nastaju, imaju odlučujuću ulogu u formiranju klime na ovom

kontinentu. Zimi se zbog jakog hlaĎenja nad cijelom Azijom razvija anticiklon koji dovodi do

stvaranja „hladnog pola“ nad Bajkalskim jezerom u Sibiru. Tada je gotovo sva Azija pod

uticajem hladnog vjetra, koji duva iz Sibira na sve strane, a posebno preko istočnih dijelova

prema Pacifiku, sniţavajući temperaturu sve do sjevernog povratnika. Ljeti je situacija

obrnuta. Tada se kopno jako zagrije, pa se u kopnenom zaleĎu Arapskog mora i Omanskog

zaliva stvara depresija, u koju sa vih strana struji vazduh. Ovi vjetrovi potpomognuti su time

što se nad Indiskim i Tihim okeanom istovremeno stvara uvijek suprotno stanje od onoga na

kopnu. Na taj način se nad kopnom i okeanima zimi i ljeti smjenjuju anticiklon i ciklon, zbog

čega nastaju sezonski vjetrovi, monsuni, koji zimi duvaju sa kopna more,a ljeti obrnuto. U

doba izmjene monsuna javljaju se na obalama Bengalskog zaliva, juţne Kine, Filipina, juţnog

Japana i Koreje tajfuni. Monsuni odrĎuju klimu juţne, jugoistočne i istočne Azije. Monsunsko

područje je za kontinent najznačajnije, jer na tom prostoru ţivi više od 85% stanovništva

Azije. Zimski monsun je hladan i suh, a ljetni topao i vlaţan. Visina padavina zavisi od

vlaţnosti vjetrova koji duvaju sa mora. Stepen vlaţnosti vjetrova opet zavisi od toplote, jer

čim su topliji apsorbuju više vlage sa površine mora. Zbog toga, padavina ima najviše u

tropskim predjelima tamo gdje visoke planine tjeraju tople vazdušne mase, koje dolaze sa

okeana, da se penju u visinu, kao što je slučaj na juţnoj strani Himalaja, dolazi do

kondenzacije velikih količina vodene pare, pa ti krajevi imaju ogromne količine padavina. Sa


9

druge strane, područja iza visokih planina čije je pruţanje, pod pravim uglom na smijer

vjetrova, kao Iranska visoravan i skoro čitava srednja Azija, dobijaju vemo malo padavina.

Zato ti prostori, odvojeni planinama od maritimnih uticaja, imaju velike temperaturne

amplitude, a zbog male sume padavina prekrivene su suhim stepama, polupustinjama i

pustinjama.

Na krajnjem sjeveru Azije, na obalama Sjevernog ledenog okeana, zastupljena je

arktička klima. Odlikuje se velikom hladnoćom: januarska temperatura se kreće oko -40 oC, a

julska oko 0 oC. Tlo je gotovo čitave godine prekriveno snijegom i ledom. Padavina je malo,

oko 200 mm godišnje i to isključivo u vidu snijega. Juţnije od ove zone javlja se subarktički

pojas. Ovaj pojas karakteriše najveće godišnje kolebanje temperatura: januar -45 oC, jul 12

oC. Česte su temperaturne inverzije, pojave kada je vazduh na većoj nadmorskoj visini

(planinskim vrhovima) topliji nego na niţoj (doline, kotline). Padavina je nešto više oko 400

mm. Najveći dio Sibira je u umjerenom pojasu i ima oštru kontinentalnu klimu. Januarske

vrijednosti temperature vazduha kreće se oko -25 oC, a julske oko 20

oC. Padavina je oko 500

mm. Sušni pojas Srednje Azije proteţe se, prekinut manjim područjima sa nešto više

padavina, od Mongolije i Tibeta do Kaspijskog jezera, a zatim preko Afganistana i Irana do

Arabijskog poluostrva. U Mongoliji, pored pustinje Gobi, javlaju se stepski predjeli u

perifernim oblastima, u kojima ljeti padne nešto kiše a zimi snijega, ali godišnja suma

padavina ne prelazi 200 mm. Srednja januarska temperatura iznosi -27 oC a julska 19

oC. Ovaj

dio Azije ima oštru kontinentalnu klimu. Na Tibetu i okolnim visokim planinama (Pamir,

Karakorum, Kvenlun, sjeverna strana Himalaja) još jače dolazi do izraţaja pustinjska klima.

Najviši dijelovi planina pokazuju u klimatskom smislu polarni karakter. Na visini od 4000

metara najtopliji mjesec ima oko 10 oC a najhladniji i do -40

oC. U ovoj oblasti su velike

razlike u temperaturi dana i noći. Na vrhovima iznad 7000 metara temperatura nikada ne raste

preko 0 oC. Snijeg na njima pada tokom cijele godine, a najviše ljeti, kada nešto više vlage

donose jugozapadni monsuni. Granica vječitog snijega i leda na ovim planinama varira i za


10

1000 metara, sve u zavisnosti da li je strana planine sušna ili vlaţna. Tako juţna vlaţna strana

Himalaja ima snijeţnu granicu na 4400 m, a sjeverna, sušna, na 5500 metara. Istočnu Aziju,

koju čine prava Kina ( ili Kina u uţem smislu), Mandţurija, Korejsko poluostrvo i Japanska

ostrva, karakteriše preteţno umjereno topla klima, sem sjevernih predjela (Mandţurija,

Koreja, Hokaido), gdje je klima izrazitije kontinentalna. Preko ovog prostora zimi sa kopna

duva hladan i suh, a ljeti sa okeana vlaţan monsun. Ljeti monsuni donose vlagu sve do 60o

sjeverne širine. Juţna Kina se nalazi u suptropskom pojasu. Tu se julske temperature kreću

oko 28 oC, a januarske oko 17

oC. Idući ka sjeveru temperaturne vrijednosti naglo opadaju

zbog jačanja kontinentalnog uticaja. Tako okolina Pekinga ima topla ljeta ( jul 26 oC), zime

relativno hladne (januar -5 oC). U Mandţuriji je zimska hladnoća još ekstremnija (januar i do

-20 oC). Količina padavina takoĎe opada od juga ka sjeveru: na jugu Kine oko 1500 mm, a u

Mandţuriji samo 500 mm. Korejsko poluostrvo, pošto je okruţeno morem, ima blaţu klimu

od susjedne Mandţurije ( januar -3 oC, a jul 25

oC) i više padavina. Japan, zahvaljujući svom

ostrvskom poloţaju i toploj morskoj struji Kurošio, ima znatno blaţu klimu od kopnenog

dijela na istoj širini. Naročito su zime blage. Padavine su obilne i rasporeĎene tokom cijele

godine, pošto Japanu i zimski monsun donosi padavine sa Japanskog mora. Zapadne obale

Hokaida i Honšua, zbog hladne morske struje Ojašio imaju oštriju klimu. Klima Juţne i

Jugoistočne Azije pod velikim je uticajem tropskih monsuna Ljeti i monsun, koji u Indiji duva

sa jugozapada, a na istoku Indokine i u Juţnoj Kini sa jugoistoka, donosi ovim krajevima

velike količine padavina. Zbog ovakvog pravca duvanja monsuna, na istoku Indije leţi

najkišovitije mjesto na svijetu (Čerapundţi), a na zapadu pustinja Tar. Zimi sa kopna ka moru

duva suh i hladan vjetar. Smjenom monsuna nastao je u ovom dijelu Azije poseban tip tropske

klime: monsunska klima. Smjene suhih i vlaţnih godišnjih doba prate jaki orkanski vjetrovi

tajfuni. U Arapskom moru javljaju se u maju i junu, a u Bengalskom zalivu u maju i oktobru.

Ostrva Malajskog arhipelaga nalaze se u ekvatorijalnom pojasu, pa kišu dobijaju

svakodnevno, oko 2000 mm godišnje. Sjeveroistočna strana Bornea i Filipina ima maksimum

padavina za vrijeme zimskog monsuna, zbog uticaja sjeveroistočnih pasata. Preko najvećeg

dijela Azije zimi duvaju suhi kontinentalni vjetrovi. Izuzetak je sredozemno područje

Jugozapadne Azije, gdje se zimi izlučuje nešto više padavina, čija količina prema unutrašnosti

naglo opada. Dok se na obalama Libana izluči oko 1500 mm, dotle na Jermenskoj visoravni

bude jedva 300 mm. U dolini Tigrisa i u većem dijelu Irana suma padavina ne prelazi 400

mm, ali su one ujednačenije rasporeĎene tokom godine. U Maloj Aziji veće količine padavina

dobijaju Pontijske planine, a slična situacija je na istočnoj obali Crnog mora. Unutrašnji

predjeli Jugozapadne Azije imaju uglavnom stepsku klimu, koja u Siriji i Arabiji prelazi u

pustinjsku. Temperaturne amplitude naglo se povećavaju ka unutrašnjosti. Mediteranska obala

Sirije ima godišnju temperaturu od oko 15o C, dok je ona u unutrašnjosti iznosi oko 40

oC. Za

pustinjske predjele Bliskog istoka osnovna karakteristika je bezvodnost, kao i ogromne

dnevne amplitude temperature vazduha. Svakako da se na prostranom azijskom kontinentu

sreću još mnogi klimatski tipovi i njihove podvrste, kao i odreĎene klimatske specifičnosti, ali

će o njima više biti riječi u regionalnom pregledu po drţavama.

Hidrografija Iako je Azija najveći kontinent, ona nema najveću rijeku na svijetu, ni po duţini, a ni po

površini sliva. Najduţa azijska rijeka Jangce (Jangcekjang, Čang Bang, Plava rijeka) sa svojih

6380 km je na trećem mjestu, poslije Nila i Amazona. Najveću površinu sliva u Aziji ima

rijeka Ob (2.990.000 km2) i zauzima peto mjesto, poslije Amazona, Konga, Misisipija sa

Misurijem i Parane sa La Platom. Ipak, Azija zbog velikog prostranstva ima znatan broj

velikih rijeka. Glavni hidrografski čvor Azije nalazi se u Srednjoj Aziji, koja je hidrografski

veoma interesantna, jer predstavlja najveće područje na zemlji koje nema oticanje ka moru

(endoriječno područje). To područje zahvata 1/3 ukupne površine kontinenta ( oko 12,7


11

miliona km2), a prostire se od Kaspijskog jezera na zapadu do pustinje Gobi na istoku i od

Altaja na sjeveru do Zagrosa na jugu. Preostale 2/3 azijskog odvodnjavaju se u četiri sliva.

Slivu Sjevernog ledenog okeana pripada 39,6% od ukupne površine sa koje rijeke otiču u

more, Tihom okeanu 32,6%, Indijskom okeanu 25,7% i Sredozemnom moru 2,1%. Slivu

Sjevernog ledenog okeana pripadaju velike sibirske rijeke. Ove rijeke imaju nivalni reţim,

odnosno vodu dobijaju topljenjem snijega. Najviši vodostaj im je u kasno proljeće, kada često

izazivaju velike poplave jer se u gornjem i srednjem toku otopi led na njima, a u donjem se

zadrţi, pa se stvaraju ledene barijere. Ob izvire na sjevernoj podgorini Altaja. Dug je 3650

km, a slivno područje mu zahvata oko 3 miliona km2. U srednjem toku prima sa juga svoju

glavnu pritoku Irtiš. Irtiš izvire na juţnoj podgorini Altaja. Dug je 4248 km, a sliv mu ima

površinu od 1,6 miliona km2. Ove dvije rijeku teku najvećim dijelom kroz Zapadnosibirsku

niziju. Ušće Oba u Sjeverni ledeni okean je ogroman estuar. Jenisej izvire na sjevernom

obodu Sajanskih planina. Dug je 4092 km, a sliv mu ima površinu od 2,6 miliona km2. Teče

zapadnim obodom Srednjosibirske zaravni. Ima ogroman hidropotencijal. Ma Jeniseju i

njegovoj pritoci Angari izgraĎene su dvije najveće hidroelektrane na svijetu (Krasnojarska i

Bratska). I njegovo ušće je u vidu estuara. Lena izvire na Bajkalskim planinama, u

neposrednoj blizini istoimenog jezera. Ona Srednjosibirsku visoravan obilazi sa istočne

strane. Duga je 4400 km, a sliv joj zahvata 2,5 miliona km2. I ona ima ogroman

hidroenergetski potencijal, pa je na njoj podignuto osam velikih hidrocentrala. Na svom ušću

u Sjeverni ledeni okean gradi prostranu lepezastu deltu. Istočno od Lene teku dvije manje

rijeke, Indigirka i Kolima. Sve sibirske rijeke imaju ogroman proticaj: Jenisej 19800 m3/s,

Lena 17000 m3/s i Ob sa Irtišem 12700 m

3/s. Tokom većeg dijela godine ove rijeke su

zaleĎene: Lena kod Kirenska 203, Ob kod Tomska 179, a Jenisej kod Jensejska 170 dana.

Slivu Tihog okeana, koji zahvata površinu od 9,4 miliona km2 pripada dosta rijeka, a najveće

su: Amur, Hoangho (Huanghe, Ţuta rijeka) i Jangce (Plava rijeka). Amur (4.416 km) je po

duţini četvrta rijeka u Aziji, a osma u svijetu. Nastaje spajanjem izvorišnih rijeka Arguna i

Šilke. Plovan je od njihovog sastava, pa sve do ušća. Slivno područje zahvata mu površinu od

2,1 milion km2 . Hrani se kišnicom (65%) i snijeţnicom (35%). Najveći proticaj ima ljeti

(10900 m3/s). Kada primi rijeku Sungaru skreće na sjeveroistok. Poslije grada Habarovska

ulazi u prostranu niziju i tada dostiţe širinu od 8 km. Zbog zaleĎenosti plovan je od maja do

oktobra. Kod Nikolaevska prosječno je zamrznut 96 dana.

Hoangho nosi sa sobom velike količine mulja, koji se sastoji od sitnih čestica lesa,

što joj daje ţutu boju, pa otuda i ime rijeci i moru u koje se uliva. Po duţini od 4672 km treća

je rijeka u Aziji, šesta u svijetu. Ima slivno područje od oko 1 milion km2. Izvire na planini

Kvenlun, na visini od 4500 metara. Kod grada Landţoa gubi karakter divlje planinske rijeke.

U donjem toku protiče kroz Veliku kinesku niziju, koja je izgraĎena njegovim nanosima

plodnog lesa. Ni jedna rijeka na svijetu nije tako često mijenjala svoj donji tok i ušće, i to

zbog ogromnih količina mulja kojim sama sebi zatrpava korito. Zato i nema većeeg

saobraćajnog značaja. U donjem toku podignuti su veliki nasipi, koje je često u historiji rijeka

provaljivala, odnoseći velike ljudske ţrtve. Zbog toga je i zovu nevoljom Kine. MeĎutim, ona

je sa druge strane stvorila plodnu niziju, koja je jedna od najgušće naseljenih oblasti na

svijetu, pa je Hoangho oličenje dobra i zla u ţivotu Kineza. Vodostaj je najviši ljeti, a najniţi

zimi. U izvorišnom dijelu hrani se otopljenim snijegom a u srednjem i donjem toku

monsunskim kišama. Prosječan godišnji protok vode u koritu iznosi 4020 m3/s.


12

Jangcekjang („Plava rijeka“) je sa 6380 km najduţa rijeka Azije i treća u svijetu. Sliv

rijeke zahvata 1,8 miliona km2. Izvire na juţnim padinama Kvenluna. U gornjem toku teče

veoma uskom, dubokom i nepristupačnom dolinom, iznad koje se izdiţu visoke planine. Kada

se spusti sa Tibeta ulazi u plodnu Sečuansku kotlinu. Poslije Nankinga teče kroz niziju, sve do

ušća u more. Za razliku od Ţute rijeke ima ogroman saobraćajni značaj. Za velike brodove

plovna je oko 1000 km (do grada Vuhana) a za manje 3000 km. U izvorišnom dijelu hrani se

snijeţnicom, a u ostalom dijelu toka monsunskim kišama. Ljeti ima visok a zimi nizak

vodostaj. Za vrijeme najvećih padavina naraste do 28 m, a u sutjeskama i do 50m.

Na području Indokine teku četiri značajne rijeke: Mekong, Iravadi, Salvi i Menam. Mekong i

Menam pripadaju slivu Tihog, a Iravadi i Salvi Indijskog okeana. Prema načinu hranjenja

pripadaju tropsko-monsunskom tipu rijeka, odnosno imaju monsunski pluviometrijski reţim.

Najviši vodostaj imaju u toplijem dijelu godine, u vrijeme ljetnog monsuna.

Mekong je po duţini (4184 km) šesta rijeka u Aziji, a jedanaesta u svijetu. Sliv

Mekonga zahvata 0,8 miliona km2. Izvire na Tibetu. Na ušću u Juţnokinesko more, kod grada

Hošimina, stvara prostranu deltu. Preteţno je planinska rijeka. U gornjem toku hrani se

snijeţnicom. Zbog kamenih pragova u riječnom koritu kratko je plovna. Prosječan godišnji

proticaj iznosi 16170 m3/s.

Menam je tipična ravničarska rijeka. Izvire u juţnoj podgorini Burmanskih planina, a

uliva se u Tajlandski (Sijamski) zaliv.

Salavi izvire na Tibetu. Ima duţinu od 2.820 km i slivno područje prostrano 325.000

km2. Većim dijelom je planinska rijeka. U gornjem toku hrani se snijeţnicom. Kao i Mekong,

zbog kamenih pragova u koritu, koji se javljaju već na 120 km od ušća, nema veći saobraćajni


13

značaj. Iravadi je ravničarska rijeka. Izvire na juţnom obodu Tibeta. Duga 2172 km. Plovan je

do grada Bamoa.

Juţna Azija pripada slivu Indijskog okeana. Izdvajuju se tri značajne rijeke: Gang,

Bramaputra i Ind. Sve tri rijeke prema načinu hranjenja pripadaju monsunskom tipu, mada se

u izvorišnom dijelu hrane snijeţnicom i sočnicom. Maksimum vodostaja im se poklapa sa

ljetnim monsunom.

Gang je najznačajnija rijeka ove regije. Izvire na Himalajima, na nadmorskoj visini

od 4200 m. Ima duţinu od 2700 km, a sliv mu zahvata oko 1 milion km2. Najvećim dijelom

teče kroz Hindustansku niziju. Na oko 480 km od Bengalskog zaliva razliva se u najveću

deltu na svijetu, u koju pritiče i Bramaputra. Za Hinduse ima veliki religiozni značaj („sveta

rijeka“). Prosječan godišnji proticaj iznosi mu 15.060 m3/s.

Bramaputra ili Dţangpo izvire na jugu Tibeta. Duga je 2900 km i ima sliv oko 1

milion km2. U gornjem toku teče paralelno sa sjevernim obroncima Himalaja na istok, zatim

velikom okukom obilazi Himalaje,a potom teče kroz Asam na zapad, a onda na jug. Sredinom

marta ima sekundarni maksimumzbog topljenja snijega u gornjem toku. Godišnji proticaj

iznosi 20.420 m3/s.

Ind je glavna rijeka zapadnog dijela regije. Izvire u Tibetu, na nadmorskoj visini od

5000 m. Probija se kliurastim dolinama kroz Himalaje. Kada se spusti u niziju spaja se sa više

pritoka s planina (Pendţab=petoriječje). Ima ogroman značaj za navodnjavanje. Dug je 3190

km, a površina sliva iznosi 1 milion km2. Ima prosječan godišnji proticaj od 5700 m

3/s.

Najveći dio teritorije Jugozapadne Azije pripada slivu Indijskog okeana. Dvije najvaţnije

rijeke su Eufrat i Tigris. Eufrat (sa glavnom pritokom Murat) dug je 3065 km i ima sliv

površine 0,7 miliona km2, dok je Tigris dug 1950 km, a njegov sliv zahvata 0,4 miliona km

2.

Obje rijeke izviru na Jermenskoj visoravni. U donjem i srednjem toku protiču kroz

Mesopotamiju. Najviše vode imaju u proljeće, zbog topljenja snijega u izvorišnom dijelu.

Imaju izvanredan značaj za navodnjavanje. Na 30-ak km prije Persijskog zaliva spajaju se u

Šat el Arab („rijeka Arapa“). Šat el Arab ima prosječan godišnji protok od 3.488 m3/s. Manji

dio Jugozapadne Azije pripada slivu Sredozemnog mora. To su uglavnom kratke rijeke, pošto

su planine uz samu obalu. Ljeti ove rijeke imaju malo vode ili presušuju, dok zimi, zbog

obimnih padavina, imaju visok vodostaj. TakoĎe, u ovoj regijiprostrani dijelovi Anadolijske

visoravni i Arabije nemaju oticanje prema moru. Na Anadoliji rijeke se uglavnom ulivaju u

jezera, dok se u Arabiji javljaju samo pri većim padavinama povremeni tokovi, čija voda

ponire u pustinjama. Takvi povremeni tokovi nazivaju se uadi ili vadi.

Već smo istakli da je oko 1/3 površina Azije bez oticanja prema moru. MeĎutim, na toj

prostranoj površini javljaju se i velike rijeke, koje izviru na visokim planinama: Amu Darja,

Sir Darja, Tarim, Kura itd. Ove rijeke hrane se snijeţnicom i sočicom sa planina. Najviši

vodostaj im je tokom ljeta. Najviše se koriste za navodnjavanje, a u novije vrijeme i za

dobivanje električne energije. Ulivaju se u jezera ili nestaju u pustinjskom pijesku. Amu Darja

izvire na Pamiru. Duga je 2540 km i ima slivno područje od 309000 km2. Protiče izmeĎu

pustinja Kizilkum i Karakum. Uliva se u juţni dio Aralskog jezera. Sir Darja izvire na

jugoistočnim padinama Tjanšana. Duga je 2860 km, a sliv joj je prostran 219000 km2. Protiče

izmeĎu pustinje Kizilkum na jugu i sušne stepe (Betpak Dala) na sjeveru. Uliva se u sjeverni

dio Aralskog jezera. Tarim nastaje od više izvorišnih kraka, koji se spuštaju sa Tjanšana,

Pamira i Kvenluna. S izvorišnim kracima (Aksu, Jarkand, Hotan) dug 2030 km, a sliv mu

zahvata 1,2 miliona km2. Vodu gubi u pustinji Takla Makan. Kura izvire na Jermenskoj

visoravni u duţini od 1364 km protiče izmeĎu Malog i Velikog Kavkaza. Sliv joj zahvata 0,2


14

miliona km2. U donjem toku teče kroz niziju. Koristi se za navodnjavanje i dobijanje

hidroenergije. Uliva se u Kaspijsko jezero. Ni na jednom kontinentu nije ţivot čovjeka i

njegova privreda toliko zavisna od rijeka kao u Aziji. Rijeke su, naročito u Istočnoj i Juţnoj

Aziji, izgradile prostrane i plodne doline, koje su vjerovatno kolijevke čovječanstva i koje

danas omogućavaju ţivot 1/3 ukupne svjetske populacije. Rijeke su u Aziji glavne i često

jedine saobraćajnice, uz koje su izgraĎeni najveći gradovi. Rijeke omogućuju navodnjavanje

velikih površina bez čega bi bila ugroţena egzistencija većeg dijela stanovništva Azije. Na

prostranom kontinentu kao što je Azija, postoje i brojna jezera. Ovdje ćemo pomenuti samo

ona koja imaju svjetski značaj. Već smo istakli da se Kaspijsko jezero naziva i morem. Nalazi

se na granici Evrope i Azije. Izdţeno je pravcem sjever-jug. Dugo je 1.205 km, a široko 555

km. Duţina obalske linije iznosi 6400 km a površina mu je 370.000 km2, a površina sliva 3,5

miliona km2, zapremina 78.200km

3,a maksimalna dubina 1.025 m. Po površini i zapremini

vode najveće je na svijetu. Apsolutna visina mu je – 28 m. Pa je najprostranija depresija na

svijetu. Po načinu postanka spada u grupu tektonskih reliktnih jezera. Predstavlja ostatak

nekadašnjeg prostranog mora Paratetisa. Obalska linija je veoma razuĎena. Zbog klimatskih i

nekih drugih razloga, nivo jezera se stalno smanjuje. Kaspijsko jezero ima slanu vodu.

Salinitet varira od 0,2 promila na sjeveru do 15,5 na jugu. U zalivu Kara Bogaz Gol (Crna

čeljust), zbog ogromnih isparavanjasalinitet iznosi 380 promila. Providnost vode dostiţe 20

m. Najzanačajnije privredne djelatnosti vezane za jezero su saobraćaj, ribolov, dobijanje soli,

eksploatacija nafte na i oko Apšeronskog poluostrva u Azerbejdţanu.

Aralsko jezero leţi izmeĎu Kavakaza i Uzbekistana. Riječ aral na turkmenskom znači ostrvo.

Nadmorska vidina mu je 52 m. Površina jezera zajedno sa ostrvima, iznosi 640.000 km2, po

čemu je četvrto u svijetu. Površina sliva iznosi 940.000 km2. Dugo je 428 km a široko 284

km. Maksimalana dubina je svega 67 m. Obalska linija duga je čak 6.617 km. U jezeru ima

oko 250 ostrva. I ovo jezero spada u grupu tektonskih reliktnih jezera ostatak nekadašnjeg

Sarmatskog mora. Zapremina vodene mase iznosi 1.023 km3. Voda Aralskog jezera je slana.

Prosječan salinitet iznosi10,3 promila. Po providnosti vode od 27 m na trećem mjestu je na

svijetu.

Bajkalsko jezero nazivaju draguljem Sibira. To je najdublje jezero na svijetu (1.742 m).

Pripada slivu Jeniseja, sa kojim je povezan otokom Angarom. Leţi na visini od 456 m.

Površina jezera iznosi 31.500 km2 (8.u svijetu). Dugo je 636 a široko 80 km. Po zapremini

vodene mase od 23.389 km3 zaostaje samo za Kaspijskim jezerom. Bajkal je najveći rezervoar

slatke vode na svijetu. Po načino postanka spada u grupu tektonskih jezera. Ima 45 ostrva. Od

decembra do maja je zaleĎeno. Providnost vode dostiţe 40 m. Veću providnost vode ima

samo jezero Mešu u Japanu (41,5m). Najvaţnija privredna grana je ribolov.

Balhaško jezero nalazi se u Kazahstanu. Spada u grupu tektonskih jezera. Ima oblik savijenog

luka. Dugo je 605, a široko 74 km. Leţi na nadmorskoj visini od 342 m. Površina jezera

iznosi 18.300 km2. Površina sliva mu iznosi 0,5 miliona km

2. Maksimalna dubina iznosi 26,5

m. Zapremina vodene mase je 111,4 km3. Obale su mu veoma razuĎene. Zbog velikog

isparavanja prosječan salinitet iznosi 5,3 promila. Providnost vode iznosi do 8 m. Specifičnost

ovog jezera su veliki talasi, koji dostiţu 3,3 m i mogu biti veoma opasni za plovidbu.

Najvaţnija privredna grana je ribolov i eksploatacija balhašita. To je ugljovodonik od kojeg se

dobija vazelin, tehnička ulja i drugi proizvodi. U Aziji je veliko rasprostranjnje i močvara.

Najviše ih je u zonama tundri i tajgi. U Zapadnosibirskoj niziji zahavataju 70% teritorije. Ova

nizija je najveća močvarna oblast u svijetu.


15

Zemljišta Na prostoru Azijskog kontinenta zastupljena su skoro sva tipska zemljišta. Njihov postanak,

sastav i struktura uslovljavaju, kao i svugdje na Zemlji, matični supstrat ispod pedološkog

horizonta, klima, reljef i rad biljaka i ţivotinja. Pošto je klima, pored stepske osnove,

najvaţniji faktor u stvaranju različitih zemljišta, u Aziji se osnovne vrste zemljišta javljaju

uglavnom u zonama, koje se smjenjuju od sjevera prema jugu. U širokom pojasu uz Sjeverni

ledeni okean pruţa se pojas tundra. Matični supstrat tundri prlično je raznovrstan, a sastoji se

najviše od morskih i glacijalnih sedimenata (gline, ilovače i pijesak). Niske temperature i

stalno zamrznuto tlo već na dubini od 1 m, razlog su slaboj produktivnosti ovog zemljišta.

Paralelno sa pojasom tundra, juţnije preko cijelog Sibira pruţa se široki pojas

podzola. Ovaj tip zemljišta nastaje u onim sredinama gdje prosječna godišnja temperatura ne

prelazi 12 oC i gdje padne više padavina nego što ispari iz tla. Uz navedene uslove podzoli se

razvijaju na svakom supstratu. Zauzimaju veliki prostor Sjeverne Azije. Njihov prirodni

pokrivač su šume (tajge). Voda koja prodire kroz podzole odnosi sa površinskog sloja

mineralne materije u dublje slojeve, pa su zbog toga podzoli slabo plodni. Na podzole se

nastavlja pojas degradiranog černozema koji se javlja kao prelazni tip ka pravom černozemu.

Humusa ima manje od černozema, od kojeg je nastao na područjima povećanje vlaţnosti.

Zbog toga je produktivna vrijednost ovog zemljišta manja nego kod černozema, a veća od

podzola. Juţnije od pojasa degradiranog černozema uporedo se pruţa mnogo uţi pojas pravog

černozema. Ovaj pojas prostire se od Urala do rijeke Amur. Njegovo zemljište razvilo se pod

uticajem stepske kontinentalne klime. Godišnja suma padavina od 400-500 mm nije dovoljna

za razvoj šuma, pa zato černozeme prekriva stepska vegetacija. Černozem je karakterističan


16

po velikoj koncentraciji humusa, zbog čega spada meĎu najplodinje tipove zemljišta.

Kestenjasta ili smeĎa zemljišta rasprostranjena su na jugu Sibira, djelimično u Mandţuriji i na

zapadu Pakistana. Njihov postanak odreĎen je godišnjom sumom padavina od 300-400 mm i

toplim ljetima i hladnim zimama. Ovaj tip zemljištaje plodan, pošto u sebi sadrţi 2-5%

humusa. Sirozemi ili siva pustinjska zemljišta zauzimaju veliki prostor preko ¼ azijskog

kontinenta. Zastupljena su u oblastima izrazito sušne klime, najviše u Srednjoj i Jugozapadnoj

Aziji. Nedostatak vode pojačan je velikim isparavanjem, pa je biljni pokrov ovog tipa

zemljišta kserofitna vegetacija. Zbog manjka humusa ima sivu boju i slabu produktivnost.

Sivo-smeĎi podzoli i smeĎa šumska tla rasprostranjena su na sjeveru Kine, Mandţuriji,

Koreji, Japanu. SmeĎu boju imaju zbog gvozdenog hidroksida. Pored stepske osnove koja

sadrţi hidroksid gvoţĎa, za razvoj ove vrste zemljišta potrebna je umjerena klima, bez velikih

vrućina i hladnoća. Intenzivna mikrobiološka aktivnost daje mu znatnu plodnost. Biljni

pokrivač razvijen na ovoj vrsti zemljišta su mješovite šume. Lateritna zemljišta

rasprostranjena su u tropsko-monsunskim dijelovima Azije (Indija, Indokina, jug Kine,

Malajski arhipelag). Imaju crvenkasto-ciglastu boju od oksida gvoţĎa. Ispod sloja crvene ili

ţućkaste gline, koji ima debljinu oko 30 cm, javlja se sloj gvozdene kore (gvozdeni laterit).

Lateriti imaju veliku produktivnost, koja se primjenom agrotehničkih mjera znatno povećava.

Planinske crnice rasprostranjene su na visokim planinama Azije. Nastaju zajedničkim

uticajem klime i vegetacije na vrlo različitim matičnim supstratima i pod različitim

vegetacionim pokrivačima. Osnovni proces u razviju planinskih scrnica sastoji se u tome što

je proizvodnja organskih materijaveća od njihovog rastvaranja, a što opet dovodi do

povećanja količine humusa. Mada su planinske crnice bogate organskim materijama i azotom,

njiohova produktivnost nije velika, jer imaju tanak sloj, kojem za vrijeme vegetacionog

perioda nedostaje vlage. S obzirom na tipove zemljišta, njihovu rasprostranjenost i plodnost,

Azija, gledano u cjelini, ima nepovoljne pedološke karakteristike, pošto preko 50% kontinenta

pokrivaju slabije produktivna zemljišta.

Biljni i životinjski svijet U šarolikom biljnom pokrivaču Azije izraţeni su geografsko-klimatski i genetsko-historijski

faktori razvoja. Biljni svijet se moţe podijeliti u dvije velike oblasti: sjevernu (holarktičku) i

juţnu (paleotropsku).

Sjeverna je veća i zauzima hladni, umjereni i suptropski pojas, dok u juţnu obalst spada Juţna

i Jugoistočna tropsko-monsunska Azija. Razlike izmeĎu ovih dviju oblasti postoje odavno, jer

su nekada pripadale različitim kontinentima, Angari i Gondvani. Kasnijim stvaranjem

Himalaja nastala je jasna klimatska, pa samim tim i biljna granica izmeĎu njih.

Holarktička florna oblast podijeljena je na pet biljnogeografskih regija: eurosibirsko-

sjevernoameričku (ili nordijsku), kinesko-japansku, srednjoazijsku, mediteransko-orjentalnu

(ili sredozemnu) i paleoaridis.

Južnoj paleotropskoj biljnoj oblasti pripadaju dvije regije: indoafrička i malajska.

Sjeverni dio Azije pripada eurosibirsko-sjevernoameričkoj regiji. Tu se razlikuju dva

glavna vegetaciona pojasa: arktički pojas (ili pojas tundre) i šumski pojas (ili pojas tajge). U

arktičkom pojasu u prvom redu je razvijena vrlo jednolična vegetacija tundre, koja se satoji od

lišaja, mahovina i nekih vrsta ţbunastih vrba i breza. Ovaj pojas zahvata oko 3 miliona km2.

Šumski pojas se pruţa juţno od tundri. Ovdje su zaustavljeni ogromni kompleksi četinarskih


17

šuma (tajgi). Listopadne šume ograničene su samo na neka najjuţnija područja u zapadnom i

istočnijem dijelu Sibira. Tajge se sastoje od više vrsta smreka, jela, ariša i borova.

Zapadnosibirska tajga je vlaţna i močvarna, a istočnosibirska suha. Pojas tajgi zahvata oko 9

miliona km2.

Kinesko-japanska regija holarktičke oblasti odlikuje se velikim brojem endemičnih vrsta

i ukrasnim biljem. Prostire se od Poamurja na sjeveru do Juţnokineskog mora na jugu,

obuhvatajući juţni dio Sahalina, Japan, Poamurje, jug Mandţurije, srednje i juţne dijelove

Kine, Formozu, istočne dijelove Himalaja i Burmanske planine. Ova regija je bogata florom,

koja je velikim dijelom sastavljena od biljaka zaostalih iz tercijara. Bogatstvom flore ističu se

posebno dijelovi Himalaja, s velikim brojem zimzelenog drveća i ţbunja (magnolija,

rododendron, kamelije). Od velikog broja endemičnih biljaka ove regije najvaţniji je ţivi fosil

(Gingo biloba).

Područje zapadnog Sibira, unutrašnjost Male Azije i Irana, srednjoazijski dio bišeg

SSSR-a, Tibet, Mongolija pripadaju srednjeazijskoj (ili aralsko-kaspijskoj) regiji holarktičke

oblasti. Biljni svijet ove regije prilagodio se suhoj kontinentalnoj klimi. Vegetacija se satoji

od stijena, kamenjara, pješčara i slanih polupustinja. Rijetke šume nalaze se samo uz rijeke ili

u višim planinskim predjelima.

Mediteransko-orjentalnoj (ili sredozemnoj) regiji holarktičke oblasti pripada obalski pojas

Sredozemnog mora od Izraela do Male Azije. U ovoj regiji u niţem pojasu razvijena je

zimzelena vegetacija tvrdog lišća, a u višem vegetacija četinarskih šuma libanskog kedra i

nekih vrsta jela.

Regija paleoaridisa obuhvata jugozapadni dio Azije, od Mesopotamije do jugozapadnog

kraja Arabije, a na istok se pruţa sve do sjeverozapadne Indije. Kao prirodni nastavak Sahare,

ova regija je najvećim dijelom bez vegetacije. Samo oaze imaju bujniju vegetaciju. U njima je

glavna biljka hurmina palma (datula).


18

Juţnoj (paleotropskoj) oblasti Azije pripadaju dvije regije: indoafrička i malajska. Prva

obuhvata dio jugozapadne Arabije i Indiju, a druga Malajski arhipelag i Indokinu.

Paleotropska biljna oblast ima najbogatiju floru na Zemlji. Vegetacija tog velikog područja

zavisi najviše od količine padavina. Najzanačajniji vegetacioni tip je tropska kišna šuma ili

dţungla koja u svom bujnom sastavu obiluje drvenastim papratima, palmama, bambusom i

mnoštvom lijana. Drugi značajan tip vegetacije ovog područja su monsunske šume, koje se

javljaju u krajevima gdje se pod uticajem monsuna izmjenjuju sušna i kišna godišnja

razdoblja. U sastavu ovih šuma ističu se sandalovo, kedrovo i tikovo drvo. Manje su

rasprostranjene savane i savanske šume. U obalskom pojasu, naročito na muljevitim ušćima

velikih rijeka, razvijena je vegetacija mangrova.

Iz Azije potiču najvaţnije ţitarice, glavne vrste najplemenitijeg voća, razni začini, kao i

razne druge tropske i suptropske biljke korisnog ploda. Zona jarih ţitarica nalazi se nešto

juţnije od 63o sjeverne širine. Na niţim dijelovima Srednje Azije pruţaju se polja ječma do

2.400 m, a na Pamiru i do 3000 m. Zona ozimih i jarih ţitarica obuhvata osim juţnih predjela

Sibira i granični pojas pustinje Gobi, juţnu polovinu Poamurja, kao i istočni dio Tibeta. U

ovoj zoni uspijevaju srednjoevropske ţitarice, kao i neke specifične azijske vrste, a još i

pasulj, grašak, lan konoplja.

Zona kukuruza i vinove loze, u kojoj nalazimo i sve ţitarice iz prethodne zone, dijeli se

na dva područja. Jedno obuhvata Kinu, sjeverne obronke Kvenluna i zapadne dijelove

Tarimskog basena. Drugo se pruţa preko visoravni Anadolije, Armenije i Irana, zahvatajući

takoĎe Srednju Aziju od Kaspijskog jezera do vioskih dolina Pamira. Ova zona je postojbina

mnogih biljnih kultura. Smatra se da je Armenija domovina ječma, pšenice i lana, a

Prikaspijska nizija konoplje. Mnogobrojne vrste najboljeg voća potiču iz Armenije i Irana.

Zona masline, smokve i badema zahvata veći dio Male Azije, Sirije, sjevera

Mesopotamije i priobalje Kaspijskog jezera. Trešnja potiče iz podnoţja Pontijskih planina, a

sočivo sa Taurusa. Kajsiji, bademu, rogaču, šljivi, kruški i potom kestenu domovina je u

Maloj Aziji i Iranu.

Zona hurmi obuhvata Arabiju, Siriju i jug Irana. Postojbina joj je zapadni dio Arabije. U

oazama se još gaji još limun, smokva narandţa idr.

Zona čaja, pirinča i duda nalazi se u suptropskoj oblasti Istoče Azije. Čaj je porijeklom

iz Asama. Od mahunastog bilja najrasprostranjenija je soja, čija je domovina Istočna Azija.

U tropskoj zoni, koja obuhvata Indiju, Indokinu, Malajski arhipelag, Filipine i jug

Arabije, izdvajaju se tri oblasti: sušna, prelazna i vlaţna. Najveći dio Indije pripada tropskim

savanama, u kojima se najviše gaje pirinač i pamuk. Prijelazna oblast zahvata Bengal,

Indokinu, Filipine (bez Mindanaoa) i jug Arabije. Ovdje se najviše gaje začini, šećerna trska,

banane idr. Treća, vlaţna oblast, zahvata Malajski arhipelag (bez sušnog Timora), jug i zapad

Indokine, Cejlon i Mindanao. Juţna Azija domovina je banane i pirinča, najvaţnijih tropskih

kultura. Tu se gaje još začini kokosove palme, razno tropsko voće, tekstilne biljke idr. Indija

je domovina limuna, narandţe, šećerne trske i bambusa. U ove krajeve su iz Juţne Amerike

prenijeti kakao i kaučukovac, a iz Afrike kahva.

Rasprostranjenje ţivotinjskog svijeta uglavnom odgovara rasprostranjenju biljnog, a

podjela na pojedine regije uslovljena je preteţno klimatskim faktorima. Ogroman prostor

Azije umjerenog i polarnog pojasa svrstava se u paleoarktičku zoogeografsku regiju. Ova

velika regija se dijeli na tri manja područja: sredozemno, koje obuhvata Malu Aziju,


19

Zakavkazje, sjeverni dio Arabije i Iran, sibirsko koje zahvata prostor od Sjevernog ledenog

okeana do Kaspijskog jezera i Himalaja, i mandţurijsko koje obuhvata Mandţuriju, Japan,

Koreju, i sjeverne i srednje dijelove Kine. U tropskom pojasu izdvajaju se tri zoogeografske

regije. Najrasprostranjenija je indijska ili orjenalna regija. Ona se satoji iz četiri područja:

indijskog, koje obuhvata Indijsko poluostrvo, bez njegovog juţnog dijela, cejlonsko, koje

zahvata ostrvo Cejlon i juţni dio Indije, indokinesko, koje zahvata Burmu, Indokinesko

poluostrvo, jug Kine i Formozu, i malajsko, koje obuhvata Malajsko poluostrvo, Sumatru,

Javu, Borneo i Filipine. Afričko-etiopska zoogeografska regija zastupljena je na jugu Arabije.

Australijska zoogeografska regija zahvata Novu Gvineju, Celebes i neka manja Malosundska

ostrva.

Na krajnjem sjeveru azijskog kontinenta ţive morţevi, tuljani, polarne lisice, sibirski

sobovi, ali su u tundrama i tajgama najmnogobrojniji razni glodavci. U fauni Srednje Azije

ističu se divlji konj, dvogrba kamila, divlja koza i ovca, antilopa i gazela. Na Tibetu

najzanačajnija ţivotinja je jak, snaţna ţivotinja koja je u rodu sa bizonom. U Tarimskom

basenu ţivi divlja dvogrba kamila. Dţungarija je carstvo divljih konja. Na Tjanšanu ţive

medvjedi. U pustinjama Takla Makan i Gobi ţivotinjski svijet je skroman, a čine ga najviše

gušteri i zmije.

Lav je prisutan gotovo na cijeloj teritoriji Irana, zatim u Afganistanu, Beludţistanu,

juţnoj Mesopotamiji i na istoku Arabije. Tigar je rasprostranjen od Kaspijskog jezera preko

Indije, Indokine, Sumatre, Jave sve do Amura. Leopard je prisutan sve do Mandţurije. Šakal

ţivi u jugozapadnoj Aziji, naročito u Maloj Aziji. Za Malu Aziju je karakteristična angorska

koza, koja se smatra pretkom domaće koze. TakoĎe, tu ţivi muflon, koji se opet smatra

pretkom domaće ovce, jednogrba kamila, divlji magarac, gazela itd.

U šumama Kine ţive divlje svinje i jeleni. U Japanu postoji jedna vrsta majmuna, kao i

medvjeda, vukova, lisica, jazavaca i jelena. Ţdral je u Japanu „sveta ptica“. Na jugoistočnim

obroncima Tibeta najegzotičnija je ţivotinja panda.


20

U tropskim predjelima Indije, Indokine i Malajskog arhipelaga ţivi veliki broj

uskonosnih majmuna: javanski makai, ribon, orangutan, a u Indiji i Cejlonu polumajmun

loris. Od Indije do Sumatre ţivi indijski slon i istočnoindijski nosorog. U tropskim predjelima

sreću se još i tapiri (Tajland, Malajsko poluostrvo i Sumatra). Tropsko-monsunski krajevi

obiluju raznim gmizavcima: kraljevska kobra, zmija naočarka, leteći zmaj, azijski varani,

krokodili (gavijali i aligatori). U tropskoj oblasti je najviše i insekata.

U pustim predjelima na jugu Arabije ţive antilope, nojevi i majmuni, tipični

predstavnici faune susjedne Afrike.

U zoološkom smislu najinteresantnije područje Azije je ostrvo Celebes (Sulavesi), jer se

na njemu nalaze predstavnici nekoliko različitih fauna, što je uslovljeno kontaktnim

poloţajem ovog ostrva.

Azija je domovina mnogih domaćih ţivotinja. U sjevernim predjelima najznačajnija

domaća ţivotinja je sob, jer čovjeku daje hranu, odjeću, obuću a sluţi i za transport. Isto to na

Tibetu je jak. Od njega Tibetanci koriste sve: meso, koţu, kosti, dlaku, pa čak i izmet , koji

kada se osuši sluţi za ogrev. U stepskim predjelima najcjenjenija ţivotinja je konj. On je

omogućio stepskim narodima da stvore najveću drţavu na svijetu (Dţingis kan).

Najplemenitija vrsta konja je iz Arabije. U pustinjskim krajevima najvaţnija ţivotinja je

kamila („beduinska laĎa“). U Srednjoj Aziji veoma je rasprostranjena poznata karakulska

ovca. Tibetska ovca je znatno veća, pa sluţi za prijenos i manjih tereta. U Indiji je sveta

ţivotinja krava. U neprohodnim dţunglama Indije, Indokine i Malajskog arhipelaga

nezamjenjiv je pripitomljeni slon. Kina je zavičaj svilene bube.

Mada je Azija domovina goveda, ovce, koze i konja ona danas zaostaje u stočarstvu za

drugim kontinentima. Ne toliko po brojnosti stočnog fonda, već naročito u pogledu kvaliteta

rasa pojedinih domaćih ţivotinja.

Prirodna bogatstva Pošto je Azija najprostraniji kontinent na Zemlji, ona raspolaţe raznovrnim i znatnim

prirodnim bogatstvima. Rudno blago nije dovoljno istraţeno, mada se smatra da je veliko, ali

do sada nije u većoj mjeri iskorišteno. Najviše se eksploatiše nafta, koje ima u Jugozapadnoj

Aziji (Iranu, Iraku, Saudijskoj Arabiji, Kuvajtu, Kataru, Bahreinu, Ujedinjenim Arapskim

Emiratima), Sibiru, Indoneziji, Kini i Bruneju. Prema istraţivanjima geologa procijenjeno je

da se 72,8% svjetskih zaliha nafte nalazi na prostoru Azije. MeĎutim, po proizvodnji nafte

Azija sve više zaostaje, tako da danas proizvodi oko 46% svjetske nafte, mada je nekada više

od polovine svjetske produkcije nafte otpadalo samo na Jugozapadnu Aziju. Azija je bogata i

drugim energentima. Smatra se da 61% svjetskih rezervi uglja i 59% prirodnog gasa leţi u

Aziji.

Po rezervama i proizvodnji kalaja Azija je prva meĎu kontinentima. Glavna leţišta ove

rude nalaze se na Malajskom poluostrvu i Indoneziji. Azija daje 54% svjetske proizvodnje

kalaja. Druga ruda kojom Azija obiluje je volfram (44% svjetske proizvodnje). Najviše ga ima

u Kini, Indokini i Burmi. Ostalim rudama je Azija znatno siromašnija, mada treba istaći da su

svi do sada bilansi pravljeni tako da je dio Azije koji je pripadao bivšem SSSR-u odvojeno u

njima iskazivan. Mangana u većim količinama ima u Indiji. Kina obiluje antimonom. Bakra i


21

sumpora ima u Japanu i na Filipinima, grafita na Cejlonu i Korejskom poluostrvu, zlata u

Sibiru i Indiji,a drgog kamenja na Dekanu, Cejlonu i Sibiru.

Šume u Aziji prekrivaju oko 20% ukupne površine, što čini svega 9% svih šumskih

površina na Zemlji. Mjanje šuma od Azije ima samo Australija. Šume su ugalvnom

zastupljene u dvije velike oblasti. Prvu čine šume sjevernog umjerenog pojasa (Sibir,

Mandţurija, Kina i Japan), a drugu šume tropskog pojasa (Indija, Indokina, Malajski

arhipelag). IzmeĎu ove dvije oblasti, od Kaspijskog jezera do Kine, pruţa se pojas stepa i

pustinja, u kojim se šume javljaju samo na višim planinama. Šume umjerenog pojasa daju

meko četinarsko drvo, a tropske šume mnogo vrijednije vrste drveta (tikovina, ebanovina,

sandal, mahagonij itd.).

Veliko prirodno bogatstvo Azije jeste ogroman hidroenergetski potencijal njenih rijeka.

U ovom pogledu ispred Azije je samo Afrika. S obzirom na nerazvijenost većine azijskih

zemalja, mala je iskorištenost ovog značajnog prirodnog bogatstva.

U prirodna bogatstva ubraja se i plodno tlo, ali ni jedan kontinent nema tako veliku

površinu neproduktivnog zemljišta, kao što je slučaj kod Azije, gdje čak iznosi 60%.

Neproduktivno zemljište predstavljaju uglavnom pustinje i polupustinje Srednje Azije i

Arabije, kao i viši dijelovi prostranih planina. Na obradivo zemljište otpada samo 13%

površine kontinenta. S obzirom na znatnu većinu azijske populacije čini poljoprivredno

stanovništvo, agrarna prenaseljenost, koja proizilazi iz malog fonda obradivih površina, jedan

je od osnovnih problema ovog kontinenta.

Potencijalno veliko prirodno blago Azije su okeani i mora. Azija izlazi na tri okeana i

veliki broj mora, ali se i njihova bogatstva slabo iskorištavaju, prije svega zbog privredne

zaostalosti azijskih zemalja. Izuzetak su svakako razvijenije zemlje, posebno Japan, koji je u

eksploataciji morskih bogatstava prvi u svijetu.

DRUŠTVENO-GEOGRAFSKI PREGLED Azija je kontinent drevnih kultura, koje su u ranijim historijskim razdobljima prevazilazile

evropske kulture. Azijski narodi danas su uglavnom prihvatili tekovine evropske materijalne

civilizacije i iskoristili ih za sopstveni napredak, ali su sačuvali svoje religije, filozofije,

umjetnosti, načine ţivota i jezike. Sadšnje kulturno stanje azijskih naroda veoma je raznoliko.


22

Područja naroda na niţem civilizacijskom stepenu razvoja, nekih čak na nivou kamenog doba,

nalaze se na Borneu, Filipinima, Celebesu, Novoj Gvineji. S druge strane, čitav niz pacifičkih

zemalja Istočne Azije (Japan, Juţna Koreja, Tajvan, Hong Kong, Malezija i Singapur) uspio

je da dostigne, a u nekim aspektima i premaši, najrazvijenije tehnologije civilizacije Zapada.

Kontakti Azije sa drugim kontinentima bili su veoma značajni i u dugom prahistorijskom, kao

i historijskom periodu. Drevni došljaci iz Azije prelazili su u Afriku, Evropu, Ameriku i

Australiju. U historiji su zabiljeţene velike provale, osvajanja i seobe iz Azije: provale Hiksa i

Arapa u Afriku, provale Persijanaca, Huna, Mongola i Turaka u Evropu. Posebno treba

izdvojiti period od 4. do 7. vijeka, poznat u historiji kao Velika seoba naroda. Tada se etnička

karta Evrope drastično izmijenila usljed provale stepskih ratničkih naroda iz Azije. Kretanja u

suprotnom smijeru bila su kraćeg dometa i manjeg obima: osvajački pohodi egipatskih

faraona na sjeverne dijelove Arabije i Mesopotamije, prodor Aleksandra Makedonskog do

Inda, osvajanja Rimljana, krstaški ratovi, osvajanja u periodu kolonizacije. Ipak Evropljani se

nisu nigdje u značajnijem broju trajno naselili, izuzev u zapadnom dijelu Sibira i duţ

transibirske pruge. Osnovni razlog neuspijeha evropeizacije Azije treba traţiti u njenim

drevnim kulturama, koje su bile snaţna brana evropskim kulturnim i drugim uticajima.

Na tlu Azije formiralo se kroz historiju više kulturnih ţarišta, od kojih se posebno

izdvajaju tri: bliskoistočno ili orjentalno, istočnoazijsko ili kinesko i juţnoazijsko ili indijsko.

Na prostoru Jugozapadne Azije razvile su se snaţne kulture čiji su centri bili u

Mesopotamiji. Treba istaći Haldejce, Babilonce, Asirce i ostale narode, koji su nam ostavili

prva saznanja iz astronomije, matematike, klinasto pismo i značajnje inovacije u dotadašnjem

načinu privreĎivanja. Dostignuća ovih civilizacija sačuvana su i dalje prenošena preko

egipatske, kritske, helenske, rimske i arabljanske kulture.

Istočnoazijske kulture razvile su se od drevne kineske civilizacije, koja se počela širiti

iz riječnih dolina u sjevernim dijelovima Kine. MeĎutim, u ovoj kulturi sojećaju se uticaji

bliskoistočne i indijske civilizacije. Kineska kultura raširila se po Koreji , Japanu, Mandţuriji,

istočnom dijelu Indokine, ali je svuda dobijala neke lokalne specifičnosti.

Indijska kultura od davnina je bila tijesno povezana sa razvijenim civilizacijama

Mesopotamije i Irana. Ţarište indijske kulture vezuje se za Pendţab, odakle se kulturni uticaji

šire na Hindustansku niziju, Cejlon, Tibet, zapadne dijelove Indokine i dio Malajskog

arhipelaga. Ova kultura ostavila je čovječanstvu najstarije epove na svijetu.

Posebno treba istaći jednu mlaĎu kulturu koja je imala ogroman uticaj ne Evropu.

Poslije propasti klasične helenske i rimske kulture, Arapi su bili nosioci nauke u Srednjem

vijeku. Oni su omogućili da Evropa dosta bezbolno premosti taj mračni period svoje historije,

sačuvavši dotadašnja kulturna dostignuća. Od Arapa je Evropa dobila prvu aritmetiku i

algebru, kao i znakove za brojeve, koje zovemo „arapski brojevi“, mada su njih mnogo ranije

Arapi preuzeli iz Indije.

Azija je, takoĎe, kolijevka svih današnjih velikih religija. Od politeističkih to su:

hinduizam u Indiji, budizam, taoizam i konfučijanstvo u Kini, šintoizam u Japanu,

zoroastrizam u Iranu, a od monoteističkih: judaizam, hrišćanstvo i islam u Jugozapadnoj

Aziji. Monoteističke religije bile su veoma ekspanzivne, tako da su hrišćanstvo i judaizam

proširili na sve kontinente, islam u Afriku, a u novije vrijeme i Sjevernu Ameriku, meĎu

američkim crncima.


23

Jedna od najstarijih religija je zoroastrizam. Nastala je oko 18. vijeka p.n.e. na

sjeveroistoku Irana. Veoma se raširila u doba Aleksandra Makedonskog, utičući svojim

idejama na hinduizam, judaizam, hrišćanstvo i budizam. Osnovu religije čini učenje

Zaratustre, zapisano u svetoj knjizi koja se zove Avesta, a ono se zasniva na tezi o

protivrječnosti svjetla i tame, koji simboliziraju dobro i zlo. Sljedbenici ove religije poštuju

vatru kao simbol njihove vjere. Danas ih je ostalo još samo oko 50.000 u Iranu i nekoliko

stotina hiljada u Indiji i Singapuru. Njihov najjači centar u svijetu je Bombaj. U tom gradu su

poznati po običaju da svoje mrtve članove ostavljaju na visokim kulama pticama i lešinarima,

pa se tako često oko njihovih svetilišta mogu na ulicama naći dijelovi leševa koje ispuste ove

ptice.

Judaizam je nastao u 2. milenijumu p.n.e. Prvobitno je to bila politeistička religija, a

kasnije je za jednog boga proglašen Jehova. Jevreji sebe smatraju „izabranim narodom“ od

boga. Njihova „sveta knjiga“ zove se Tanah, a sastoji se od tri knjige: Tora (petoknjiţje),

Proroci i Pisma. Veliki značaj se pridaje Talmudu, koji je nastao znatno kasnije, izmeĎu 3. i

5. vijeka, koji predstavlja tumačenje Tanaha. Religiozna opština se naziva sinagoga, a na čelu

joj je rabin (učitelj religioznih propisa). Judaizam se iz Palestine raširio raseljavanjem Jevreja.

Danas ova religija ima oko 18 miliona vijernika.

Hrišćanstvo spada u velike svjetske religije. Nastao je početkom 1. milenijuma nove

ere. Kao svoju religiju, Rimska imperija prihvata je u 4. vijeku. Usljed borbe za prestiţ

izmeĎu bizantskih imperatora i rimskih papa hrišćanstvo se 1054. godine podijelilo na dva

dijela: pravoslavni (ortodoksna crkva), gdje je crkva etatistički organizovala (svaka drţava

ima svoju crkvu, pa tako danas ima 16 samostalnih crkava) i katolički, gdje je crkva

centralizovana, a u hijerarhiji vlasti na vrhu je Papa. Od katolicizma se kasnije odvojio

protestantizam (za njih je osnovni autoritet Biblija, a ne Papa). Protestantizam se dijeli na

luteranstvo, anglikanstvo ( iz kojeg se kasnije odvaja metodizam) i kalvinizam (iz kojeg se

razvio baptizam). Svi ovi protestantsi pravci se meĎusobno ne razlikuju mnogo, i ujedinjeni

su u evanĎelističku crkvu. Kao poseban ogranak hrišćanstva nastao je u 5. vijeku

monofizitizam, koji se dijeli na jermensko-gruzijsku i etiopsku (koptsku) crkvu. Hrišćana

danas u svijetu ima više od 1 milijarde, od čega su 57% katolici, 33% protestanti i 10%

pravoslavci.

Islam (ili muslimanstvo) nastalo je u 7. vijeku u Arabiji, gdje se sada nalaze

njihova najsvetija mjesta Mekka i Medina. Ova religija sadrţi u sebi dosta hrišćanskog i

judaističkog učenja, ali u dosta uprošćenom obliku, što je omogućilo njeno brzo širenje meĎu

zaostalim narodima. Islam se najviše proširio u doba arapske ekspanzije u jugozapadnoj Aziji,

Indoneziji, sjeveru i istoku Afrike i Pirinejskom poluostrvu (sa koga je kasnije potisnut). Na

Balkansko poluostrvo islam su donijeli Turci. To je monoteistička religija u kojoj je jedini

bog Allah, a osnivač Muhamed poštuje se kao njegov poslanik. U 7. vijeku islam se podijelio

na dva pravca: sunizam, koji osim „svete knjige“ Kur,ana priznaje i Sunet-sveto predanje

(suniti čine oko 90% muslimana, a u njih spadaju Turci, većina Arapa, i muslimani Malajskog

arhipelaga), i šiizam, koji prihvata samo neke dijelove Sune koji su zanovani na autoritetu

nasljednika poslanika Muhameda. Šiti smatraju da je halifat poslije smrti Muhameda trebalo

da bude dodijeljen Aliju, njegovom dvostrukom roĎaku (zet i brat), i da kao takav ostane

naslijedan njegovoj porodici, jer se smatralo da u venama Alijeve djece teče krv Muhameda.

Kada je Ali, četvrti halifa, umro, njegove pristalice u Iranu stvorile su opozicionu sektu u


24

islamu-šiizam (Ši a Ali-partija Alija). Šiti su rasprostranjeni u Iranu, Azerbejdţanu, jugu Iraka

i Jemenu. Još za ţivota Alije izdvojio se haridţizam, koji izgraĎuje demokratske odnose u

plemenu. Ovaj pravac se odlikuje velikim fanatizmom i strogim kaznama, a najviše se raširio

u Omanu. Od ostalih sekti islama treba istaći vahabite u Saudijskoj Arabiji i druze u Libanu.

Muslimana u svijetu danas ima preko 900 miliona. U Evropi su skoncentrisani u Bosni i

Hercegovini, Sandţaku (Staroj Raškoj), Kosmetu, Albaniji, jugoistočnoj Bugarskoj i

evropskom dijelu Turske. U Africi islam nezadrţivo prodire ka jugu dopirući već do ekvatora.

U Aziji zahvata većinu zemalja Jugozapadne Azije (izuzev Izraela, Armenije i Gruzije), zatim

srednjoazijske rebublike bivšeg SSSR-a, a na Malajskom arhipelagu Indoneziju, Maleziju,

Brunej i jug Filipina. U posljednje vrijeme sve više američkih crnaca prelazi iz hrišćanstva na

islam. Islam je najekspanzivnija od svih svjetskih religija. Islamski svijet postao je jedno od

najosjetljivijih geopolitičkih područja na Zemlji, kako zbog leţišta nafte, tako i zbog

agresivnog vjerskog fanatizma.

Budizam je nastao izmeĎu 6. i 5. vijeka p.n.e. u Indiji kao antiteza brahmanizmu,

odnosno kao kompromisna religija u kastinskom sistemu. U to vrijeme nastao je dţainaizam,

ali ova religija nikada se nije proširila van granica Indijskog poluostrva. Budaizam je pokušao

da ublaţi kastinski sistem koji je podrţavao brahmanizam, idejom da svi ljudi imaju

mogućnost za spas. U 3. vijeku p.n.e. postao je zvanična religija u Indiji a kasnije se proširio

na Nepal, Tibet (gdje se uz primjese šamanizma formirao poseban vid budizma-lamaizam),

Kinu, neke dijelove Srednje Azije, Koreju, Indokinu, Malajski arhipelag, Cejlon Japan.

MeĎutim, kasnije je budizam istisnut hinduizmom iz Indije i Nepala, a djelimično iz Kine

konfučijanstvom i taoizmom, Japana šintoizmom, a Malajskog arhipelaga islamom. Budizam

se u osnovi dijeli na dva glavna pravca: hinajanu i mahajanu. Hinajana je oblik ranog

budizma, koji se razvio u istočnom dijelu Indije u kojem se osnivač religije, princ Sidarta

Gautama (Buda), poštuje samo kao učitelj. Mahajana je mlaĎi pravac koji se razvio u

sjevernom dijelu Indije, a u njemu se Sidarta Gautama poštuje kao bog, a osim njega oboţava

se još stotine drugih bogova. Iz mahajane se izdvojio lamaizam, koji je raširen po Tibetu i u

Mongoliji. Budista u svijetu ima oko 340 miliona.

Religija Japana je šintoizam, koji predstavlja kult cara i predaka. U Kini su rašireni

konfučianstvo i taoizam. To su filozofsko-etička učenja koja su se kasnije pretvorila u religiju.

U Indiji se iz brahmaizma rodio hinduizam. To je politeistička religija koja najviše poštuje

boga hranitelja Višnu i boga rušitelja Šivu, odnosno dualizam koji proističe iz njihovog

djelovanja. Ova religija opravdava kastinski sistem. Iz hinduizma su se kao poseban pravac

odvojili dţainaizam i sikizam. Sikizam se razvio u srednjem vijeku u Pendţabu. Začetnik ove

religije guru (učitelj) Nanak. Poslije Nanaka Siki (što znači sljedbenici) su imali još devet

grupa, a tek deseti je od njih načinio militantno bratstvo i uveo spoljašnja obiljeţija vjere:

brada, kosa, igla u kosi, narukvica na desnoj ruci, noţ za pojasom, turban idr. U Indiji ih ima

oko 15 miliona. Mada u etničkom sastavu Indije čine sa mo 2%, u vojsci ih je 15%, a oni čine

najelitnije jedinice. Manja grupa Sika (oni danas nisu samo religijska, već i etnička kategorija)

pripada ekstremnoj terorističkoj grupi „sveca“ Bindravalea, koji je začetnik terora u Pendţabu

(a isam je poginuo prilikom poznate akcije u Zlatnom hramu u Amridţaru), a poznati su i po

atentatu na Indiru Gandi. Ovoj grupi Sika podršku pruţa Pakistan u njihovoj borbi za

stvaranje nezavisne drţave Kalistan, na prostoru Pendţaba, u kojem Siki čine oko 54%

stanovništva.


25

Azijske religije, protkane drevnim kulturama, svakako su imale presudan uticaj u

borbi za očuvanje etničkog i kulturnog identiteta azijskih naroda u periodu kolonijalnih

osvajanja. Ni na jednom kontinentu evropski misionari nisu imali tako malo uspjeha u širenju

svojih religija kao na azijskom.

Stanovništvo

Jedna od osnovnih karaktristika Azije je njena mnogoljudnost. Prema procjenama

UN-a za 1992. godinu, u Aziji je ţivjelo 3.455 miliona stanovnika, odnosno više od polovine

svjetske populacije (63,2%). Prosječan godišnji porast stanovništva Azije iznosi 1,8% a veći

porast imaju samo Afrika 3% i Juţna Amerika 1,8%. Vremenski period koji treba da proĎe da

se stanovništvo Azije udvostruči iznosi 47 godina, dok je Africi za to potrebno 24, Juţnoj

Americi 42, a Evropi čak 282 godine. Prema prognozama demografa u UN, Azija će 2000.

godine imati 3.989 miliona stanovnika ili 63,4% ukupne svjetske populacije. U Aziji se nalaze

dvije ubjedljivo najmnogoljudnije zemlje, Kina i Indija. U ovim dvjema drţavama ţivi 59,4%

populacije Azije i 37,5% ukupnog svjetskog stanovništva.

Prema gustini naseljenosti od 79 st/km2 Azija je odmah za Evropom (98 st/km

2).

MeĎutim, stanovništvo je veoma neravnomijerno rasporeĎeno. U monsunskim područjima

kontinenta, na površini od 12,5 miliona km2, ţivi 90% ukupnog broja stanovništva Azije. To

je područje najveće koncentracije stanovništva na Zemlji, jer na 8% kopnene površine ţivi

50% stanovništva svijeta. Veliku gustinu naseljenosti, koja se kreće izmeĎu 300 i 500, a

negdje dostiţe i 1000 stanovnika po km2, ima Hindustanska nizija, istočne obale Indijskog

poluostrva, juţni dio Kine, doline velikih kineskih rijeka, Velika kineska nizija, Japan, Java

itd. Nasuprot gusto naseljenim monsunskim zemljama veći dio Azije je veoma rijetko

naseljen. NajrjeĎe su naseljeni dijelovi Srednje i Sjeverne Azije (visoke planine, tundre i

tajge), kao i pustinje Srednje i Jugozapadne Azije, gdje je gustina naseljenosti često ispod 1

st/km2. Da se radi o velikim kontrastima govori nam podatak da se u Aziji nalazi najgušće

naseljena teritorija (u političkom smislu) na svijetu-Makao, sa 27.875 st/km2, a meĎu prvih

pet su još Hong Kong (5631 st/km2) i Singapur (4.345 st/km

2). Sa druge strane Mongolija sa 1

st/km2 spada u najrjeĎe naseljene zemlje svijeta.


26

Prirodni priraštaj stanovništva Azije iznosi 17 promila, što je rezultat nataliteta od

26 i mortaliteta od 9 promila. U svjetskim relacijama veći prirodni priraštaj i natalitet ima

samo Afrika, a mortalitet Afrika i Evropa. MeĎutim, gledano po drţavama ponovo se javlja

velika razlika meĎu njima. Najveći natalitet je u Jemenu, čak 51 promil, dok sa druge strane u

Japanu iznosi tek 10 promila. Najveći mortalitet je u Afganistanu 20 i Butanu 17, a najniţi u

Kuvajtu 2, Bahreinu i Kataru 3 promila. Po smrtnosti djece Azija (57 promila) zaostaje samo

za Afrikom (97 promila), ali su i ovdje suprotnosti veoma izraţene: u Japanu svega 4 promila

(najmanje u svijetu), a u Afganistanu 177, Butanu 135, Kambodţi 125 promila itd.

Stanovništvo Azije je mlado. U starosti 0-19 godina nalazi se 35% od 20-60 godina

61%, a starije od 60 godina je samo 4% ukupne populacije. Prosječan ţivotni vijek Azijaca su

u posljednje vrijeme dosta povećao i sada iznosi 63 godine za muškarce i 66 za ţene, ali po

duţivni ţivota svojih stanovnika Azija je samo ispred Afrike. I kod ovog obiljeţija postoje

ogromne razlike meĎu azijskim drţavama. Hong Kong (muškarci 77, ţene 84 godine) i Japan

(muškarci 76, ţene 82) spadaju u zemlje sa najdugovječnijim stanovništvom, a Afganistan

(muškarci 44,ţene 43 godine) i Laos (muškarci 49, ţene 50 godina) ističu se kratkim ţivotnim

vijekom svog stanovništva.


27

Po ekonomskoj strukturi stanovništvo je uglavnom poljoprivredno (63,4%). Udio

poljoprivrednog stanovništva u Kini iznosi 72 %, a u Indiji 69%. Agrarna prenaseljenost

plodnih krajeva jedan je od osnovnih pokretača unutrašnjih i spoljnih migracija. Kina je

glavna emigracijska zemlja Azije. Sa druge strane, pojedine zemlje (Japan, J.Koreja, Tajvan,

Hong Kong, Malezija, Singapur, Izrael) su u novije vrijeme razvile snaţnu industriju, pa su

centri imigracije. Veliko useljavanje prisutno je u naftom bogatim zemljama Persijskog

zaliva.

Najveći dio Azijaca ţivi u seoskim naseljima, dok je urbanog stanovništva znatno

manje (33,6%). Prema stepenu urbanizacije za Azijom zaostaje samo Afrika. Najviše

gradskog stanovništva u Aziji imaju Singapur (100%), Makao (97%) i Kuvajt (94%), a

najmanje Nepal (7%) i Oman (9%). Ipak, u Aziji se nalazi preko 100 milionskih gradova,

polovina od ukupnog broja u svijetu. Azija se odlikuje veoma specifičnim tipovima naselja i

kuća, kao što su jurte u Mongoliji ili Dţunke u Kini.

Mada je Azija kolijevka svjetske kulture i pismenosti, obrazovna struktura njenog

stanovništva nije povoljna. Pismeno je svega 67% stanovnika, čime prednjači samo ispred

Afrike (52%), a dosta zaostaje za svjetskim prosjekom (72%). Razlike meĎu drţavama i ovdje

su velike: Japan 99% pismenih, bivše sovjetske republike 98%, a Butan 18%, Nepal 26%,

Afganistan 29% itd.

Azijsko stanovništvo ima veoma sloţenu rasnu strukturu. Oko 2/3 stanovništva

pripada ţutoj, mongoloidnoj rasi, koja se rasprostire od Japana do Kaspijskog jezera i od

Sjevernog ledenog okeana do Indokine. Druga po brojnosti je bijela, evropeidna rasa, koja

naseljava juţni i jugozapadni dio kontinenta, a dijeli se na iransku, indijsko-pamirsku, uralsku

i aino grupu. Granicu izmeĎu ovih dviju rasa ide otprilike linijom Kaspijsko jezero-delta

Ganga. Na ostrvima izmeĎu Azije i Australije ţive narodi mrke malajske rase. Unutar tih

velikih rasnih područja nalaze se manje rasne grupe, koje su nastale miješanjem dviju ili više

rasa. Mnogobrojni prodori, seobe i miješanje stanovništva, kojima je azija izloţena od

davnina, rezultiralo je stvaranjem brojnih rasnih mješanaca. Najveći dio rasnih mješanaca

nalazi se u Jugozapadnoj Aziji (kontakt tri kontinenta) i u Malajskom arhipelagu.

Dravidi su starosjedioci Indije. Smatra se da su došli iz Sjeverne Afrike. Prije oko

4000 godina počinju da ih potiskuju Arijevci. Do danas su se odrţali na Dekanu. Vede (ili

Vedidi) ţive na Cejlonu, jugu Sumatre i Celebesu. Pripadnici ove rase odlikuju se malim ili

srednjim rastom, talasastom kosom i tupim nosem. Negriti naseljavaju Malajsko poluostrvo,

Andamanska ostrva i Filipine. Karakteriše ih patuljast rast, tamna i kovrdţava kosa kao kod

crnaca. Na Hokaidu, jugu Sahalina i Kurilskim ostrvima starosjedioci su Aini, koji imaju

tipično evropeidne rasne oznake: krupno tijelo, ravne oči, jaku maljavost lica. U Jugozapadnoj

Aziji sreću se dva tipa bjelaca (evropeidna): zapadnoazijski (alorodijski) tip, koji je srodan

dinarskoj rasi, i orjentalni tip, koji je srodan mediteranskoj rasi. Zapadnoazijski tip raširen je u

Armeniji, Maloj Aziji, Kavkazu i sjeveru Sirije, a orjentalni u Mesopotamiji i na sjeveru

Arabije. Zasebnu rasnu grupu unutar mongoloidne rase čine Tibetanci.

Etnička, konfesionana i lingvistička struktura stanovništva Azije još je

komplikovanija. Na azijskim prostorima ţivi nekoliko stotina različitih naroda i etničkih

grupa. U Aziji se govori mnogo jezika, koji se mogu uvrstiti u nekoliko velikih grupa.

Najveće područje zahvataju tzv. spajalački (aglutnirani) jezici, koji su zastupljeni u sjevernim,

sjeveroistočnim i zapadnim dijelovima kontinenta. Srednja i Istočna Azija područja su


28

jednosloţnih (monosilabičnih) jezika. Veći dio Jugozapadne Azije spada u područje semitskih

jezika. U Armeniji, Iranu i Indiji govori se indoevropskim jezicima.

Podjela na jezičke porodice daleko je sloţenija. Svi jezici u Aziji svrtavaju se u

sljedeće jezičke porodice: indoevropsku, kavkasku, semitsko-hamitsku, uralsku, altajsku,

paleoazijsku, kinesko-tibetsku, mon-kmersku, mundsku, dravidsku i austronezijsku.

Najbrojnija je kinesko-tibetanska porodica. Ovim jezicima govori skoro polovina azijskog

stanovništva. Dijeli se na dvije grupe. Istočna ili kinesko-tajska grupa pokriva Kinu, Tajland,

Burmu i Laos. U ovoj grupi najrašireniji su: kineski jezik (han, hun), tajski jezici (lao, šan,

nung, dţuang idr.) i mijao jezici. Zapadnu grupu čine tibetsko-burmanski jezici, od kojih je

najpoznatiji vijetnamski (ili anamski) jezik.

U austroazijske jezike spadaju mon-kmerski jezici, kojima govori oko 6,5 miliona

ljudi u Kambodţi, Vijetnamu i Mijanmaru (Burmi), kao i jezici naroda Munda u srednjem

dijelu Indije (oko 5 miliona). Indonezijskoj grupi austronezijske jezičke porodice pripadaju

narodi Indonezije, Malajskog poluostrva i Filipina (oko 110 miliona).

Narodi dravidske jezičke porodice, njih oko 100 miliona, ţive na jugu Indije.

Najrašireniji jezici su im: tamilski, telugu, kanarski, malajalam, gond itd.

U Aziji su široko rasprostranjeni i indoevropski jezici. Najveća grupa ove porodice je

indijska (oko 360 miliona ljudi), a najrasprostranjeniji njeni jezici su: bengali, orija, marati,

gudţarati, asamski, hindi, kašmirski, pendţabi, radţastani, sindi, urdu, bihari, dardski itd.

Drugu grupu čine iranski jezici, kojima govori oko 40 miliona ljudi u Iranu, Afganistanu,

Pakistanu, Tadţikistanu, Turskoj (kurdski jezik) Iraku i na Kavkazu (ostinski). Armenski

jezik čini posebnu grupu ove porodice. Posebnu porodicu čine kavkaski jezici: gruzijski,

abhaski, adigejski, kabardinski,čerkeski, čečenski, inguški itd.

Najširi prostor azisjog kontinenta zauzimajuuralsko-altajski jezici. MeĎu uralske

jezike ubrajaju se samojedski jezici i neki ugrofinski jezici (mansi, hantu idr.). Altajsku

porodicu čine turski, mongolski i tungusko-mandţurski jezici (evenski, mandţurski, solonski,

udejski, nanajski itd). Neki lingvisti smatraju da japanski, rjukju i korejski jezik imaju veze sa

uralsko-altajskim jezecima.

U Jugozapadnoj Aziji preovladavaju semitsko-hamitski jezici: arapski, asirski i

hebrejski (ili ivrit).

Na sjeveroistoku Sibira sačuvali su se ostaci, nekada znatno raširenijih,

paleosibirskih ili paleoazijskih jezika. Danas njima govori samo 30.000 ljudi, a najpoznatiji

su: čukčijski, kamčadalski i korjački. Na Čukčijskom poluostrvu govori se i eskimsko-

aleutskim jezicima (svega oko 2000 ljudi).

Kao izolovani i specifični azijski jezici smatraju se: anu (oko 10.000 ljudi, a ima tri

dijalekta), ketski kojim govore Ostjaci oko Jeniseja (njih oko 1300) buriški ili burašaski jezik

u Kašmiru (30.000 ljudi) i andamanski jezik kojim govori dio stanovništva na istoimenim

ostrvima, njih još samo 100.

Mnogi jezici koji su nekada bili veoma rašireni po Aziji, ili su na njima sačuvani

najstariji trsgovi ljudske kulture, vremenom su nestali. MeĎu napoznatije i najproučavanije

takve jezike spadaju: adadski (asirsko-babilonski),elamski (suzijski), frigijski, hetitski,

karijski, likijski, lidijski, lubijski, mizijski, polajski, mitanski, sumerski, urartski, tohartski,

sanskrit itd.


29

Etnička karta Azije se uglavnom poklapa sa lingvističkom. Da ne bi navodili sve

narode, pomenućemo samo porodice naroda i grupe unutar njih. U indoevropsku porodicu

spadaju iranska, indijska (ili indoarijska, armenska, slovenska (Rusi u Sibiru) i grčka (Grci na

Kipru). Semitsko-hamitsku porodicu naroda čine Arapi i Jevreji. Kavkaska porodica je

relativno malobrojna, najznačajniji su Gruzini. Narodi dravidske porodice ţive na jugu Indije

i sjeveru Cejlona. Uralska porodica se dijeli na ugrofinsku i samojedsku grupu, a narodi ove

grupe ţive u Sjevernoj Aziji. Altajsku porodicu čine turska, mongolska, tungusko-

mandţurska, korejska i japanska grupa. Narodi ove porodice zauzimaju najveći dio Azije, od

Male Azije do Japana. Paleoazijski narodi ţive na sjeveroistoku Sibira, sem Aina. Eskimsko-

aleutska porodica zaposjela je male dijelove obale Beringovog mora. kinesko-tibetska

porodica je najbrojnija, a čine je kineska i tibetsko-burmanska grupa. Tajska porodica

rasprostranjena je u Indokini. Austroazijsku porodicu čine vijetnamska, mon-kmerska, grupa

munda (Indija) i grupa mjao-jao (jug Kine). Austronezijsku porodicučine narodi Indonezije,

Malezije, Filipina i dijela Formoze. Kao posebni narodi, koji zbog svojih specifičnosti nisu

svrstani ni u jednu porodicu ili grupu, izdvajaju se Andamanci (stanovnici Andamanskih

ostrva) i papuanski narodi (Nova Gvineja).

Privreda

Privreda Azije, gledano u cjelini, obuhvata sve oblike privreĎivanja, od lova i ribolova

zaostalih naroda, preko nmaddskog stočarenja i primitivnog ratarstva, do napredne plantaţne

obrade zemlje u tropskoj Aziji i najsavremenije industrije. Na ogromnom azijskom prostoru

mogu se izdvojiti četiri regionalno-ekonomske cjeline. Ivične dijelove kontinenta sa različitim

ekonomskim prilikama (monsunski jugoistok, polupustinjski jugozapad i prostrani sjever)

meĎusobno razdvaja planinsko-pustinjska Srednja Azija.

Privreda Azije je poslije Drugog svjetskog rata doţivjela snaţan razvoj. Azija je 1991.

godine sa ukpnim bruto proizvodom od 6.389 milijardi USD prestigla Sjevernu Ameriku

(6.383 milijardi USD), i sada zaostaje samo za Evropom (6.953 milijardi USD). Privreda

Azije, u odnosu na ostale kontinente, najbrţe se razvija, a bruto proizvod joj se svake godine

uveća za 4,3%. Najrazvijenija drţava Azije je Japan, druga privredna sila svijeta, koja svojim

bruto nacionalnim proizvodom od 3.158 milijardi USD čini 50% bruto proizvoda čitave

Azije. Značajan bruto nacionalni proizvod imaju još i Kina (479 milijardi USD, 11. mjesto u

svijetu) i Indija (320 milijardi USD, 14. mjesto u svijetu). MeĎutim, i ostale drţave Azije

biljeţe snaţan privredni razvoj, tako da su 1991. godine od deset zemalja sa najvećim

godišnjim povećanjem bruto nacionalnog proizvoda četiri bile iz Azije: Oman (11,7%, 6.

mjesto u svijetu), Kina (10,5%, 7. mjesto), Butan (10%, 9. mjesto) i Maldivi (9,5%, 10.

mjesto). Jedna manja grupa azijskih zemalja biljeţi regresiju bruto nacionalnog proizvoda.

Riječ je o arapskim zemljama proizvoĎačima nafte, koje zbog poremećaja na svjetskom

trţištu i pada cijene nafte nazaduju (Katar -5,8%, Emirati -4,6%, Saudijska Arabija -2,2%

itd.).

Zbog svoje mnogoljudnosti Azija ima mali bruto proizvod po glavi stanovnika. Godine

1991. Azija je sa 1.853 USD po stanovniku zaostajala za svjetskim prosjekom (3.845 USD).

Pregled po drţavama nam to još bolje ilustruje. Iste godine meĎu prvih 30 zemalja svijeta bile


30

su samo dvije Azijske: Japan (25.469 USD 4. mjesto) i Kuvajt (15.525 USD, 23. mjesto), a

meĎu deset posljednjih čak pet: Kambodţa, Butan, Mijanmar, Nepal i Laos.

Poljoprivreda je najvaţnija grana privrede, jer se njome bavi 63,4% stanovništva. Stepen

razvijenosti azijske poljoprivrede nije visok. Glavnu prepreku razvoju predstavljaju agrarna

prenaseljenost, usitnjenost posjeda, neregulisano vlasništvo nad zemljom, sistem zakupa i

velika prezaduţenost seljaka, slabo navodnjavanje poljoprivrednih površina, kao i izostanak

veće primjene savremenih agrotehničkih mjera. Ipak, osnovni problem je svakako nedostatak

obradivih površina (svega 13% od ukupne površine kontinenta).

U hladnom i umjerenom pojasu ratarstvo je slabije razvijeno nego u tropskom. Od

vaţnijih kultura ovdje se gaji: pšenica (43% svjetske proizvodnje 1989. godine), ječam (13%),

kukuruz (24%), proso (56%), krompir (37%), pasulj (43%), bob (57%), sočivo (78%), soja

(14%), suncokret (17%), uljana repica (48%), konoplja (33%), šećerna repa (9%) itd.

Ratarstvo u tropskim predjelima je razvijenije, a od vaţnijih kultura najviše se gaji

pirinač (92% svjetske proizvodnje 1989. godine), slatki krompir (91%), kikiriki (66%), pamuk

(54%), kokos (83%), uljana palma (57%), šećerna trska (38%), kahva (13%), čaj (91%),

duhan (64%), juta (97%), kaučuk (91%), ricinus (58%), sezam (69%) itd.

U suhim predjelima Srednje i Jugozapadne Azije, glavna privredna grana je

nomadsko stočarstvo, i to u prvom redu ovčarstvo, zatim gajenje koza, konja i kamila, a

ratarstvo je vezano samo za rijetke oaze. Mada je stočarstvo glavna privredna grana na

ogromnom prostoru Azije, ne zadovoljava čak ni svoje potrebe za stokom i stočarskim

proizvodima. U svjetskom stočnom fondu Azija je 1989. godine učestovala sa: 26% konja,

39% mula, 24% goveda, 97% bivola, 22% kamila, 48% svinja, 28% ovaca, 56% koza, 36%

ţivine itd. Iste godine Azija je davala 35% svjetske proizvodnje mesa, 25% mlijeka, 19%

maslaca, 5% sira, 35% jaja, 16% vune, 38% koţe, 23% meda itd. Ribolov je znatno

razvijeniji, jer je Azija učestvovala sa 43% u ukupnom svjetskom ulovu ribe.

U voćarskoj proizvodnji daleko je veća produkcija suptropskog i tropskog voća nego

voća umjerenog pojasa: narandţi (17% svjetske proizvodnje), limuna (23%), mandarina

(49%), grejpfruta (25%), hurmi (93%), manga (81%), anansa (57%), banana (38%), krušaka

(40%), šljiva (17%), groţĎa (12%) itd. Energetska osnova Azije je raznovrna i bogata, pa je

vaţan preduslov za intenzivniju industrijalizaciju ovog kontinenta. Azija je 1989. godine

proizvodila 25% svjetske električne energije čime je zaostajala za Sjevernom Amerikom i

Evropom. Proizvodnja po glavi stanovnika iznosi svega 713 kwh, po čemu je Azija samo

ispred Afrike, a znatno zaostaje za svjetskim prosjekom (1858 kwh). U ukupnoj svjetskoj

proizvodnji najvaţnijih energenata Azija zauzima prva mjesta: nafte (46%), prirodnog gasa

(44%) i uglja (41%).

Rudarstvo i metalurgija su takoĎe okosniceindustrisjkog razvoja Azije. U ukupnpj

svjetskoj proizvodnji, 1989. godine je Azija učestvovala sa: 17% aluminijuma, 9% boksita,

10% bakra, 15% olova, 12% ţive, 15% cinka, 33% gvozdene rude, 11% zlata, 7% srebra,

44% volframa, 54% kalaja, 26% čelika itd.

Pored prehrambene industrije, glavna i najstarija industrijska grana azijskih zemalja je

tekstilna industrija. Azija je 1989. godine dala 53% svjetske proizvodnje kudeljine tkanine,

10% lanene, 45% pamučne i 82% prirodne svile. Pored proizvodnje metraţne tekstilne robe,

azijske zemlje sve više izbijaju u prvi plan po konfekciji.


31

Poslije rata u Aziji počinju da se razvijaju i ostale industrijske grane: elektrotehnička,

mašinska, hemijska, elektrotehnika itd. Mada je stepen industrijskog razvoja većine zemalja

još uvijek nizak, izuzev u Japanu, Tajvanu, Juţnoj Koreji, Hong Kongu, Maleziji, Singapuru,

Izraelu i Turskoj ostale zemlje se naglo razvijaju. Posebno dinamičan razvoj biljeţi Kina, koju

svjetski ekonomisti još uvijek nazivaju „uspavanim dţinom“, zbog njenih ogromnih

privrednih i ljudskih potencijala. Zemlje Istočne Azije posebno su poznate po savremenoj

elektrotehničkoj i elektronskoj industriji. Prvi je po tom planu proboj izvršio Japan, a zatim su

ga slijedile ostale zemlje ove regije (J. Koreja, Tajvan, hong Kong, Singapur). Azija je 1989.

godine u svjetskoj proizvodnji učestvovala sa 57% televizora, i 69% radio prijemnika. Japan

je poznat i kao svjetski centar automobilske industrije. Azija po proizvodnji automobila

zaostaje samo za Evropom (daje 30% svjetske proizvodnje). Svjetske velesile u brodogradnji

su Japan i Juţna Koreja, a čitav kontinet učestvuje sa 74% u svjetskoj proizvodnji brodova.

Hemijska i farmaceutska industrija su dobro razvijeni u Japanu, a bazična hemijska

proizvodnja u Kini i Indiji.

Turizam je takoĎe perspektivna grana. Ona za sada nije jače razvijena, ali različiti

prirodni i kulturno-historijski objekti, kojima Azija obiluje, sve više privlače turiste,

uglavnom iz Evrope, S. Amerike i Australije. Aziju je 1989. godine posjetilo 55 miliona

turista (13% svih turističkih putovanja u svijetu), koji su donijeli 37 milijardi USD prihoda

azijskim zemljama (18% ukupne turističke potrošnje u svijetu).

Od ukupne svjetske trgovine na Aziju otpada 24,4%. Azija ima aktivan trgovinski

bilans sa ostalim kontinentima. U ukupnom svjetskom uvozu učestvuje sa 23,1%,a u izvozu

sa 25,7%.

Osnovna kočnica većeg razvoja trgovine, turizma i privrede uopšte su nepovoljne

saobraćajne prilike. Pustinjska područja, prostrane visoravni i teško prohodna planinska

područja velika su prepreka za razvoj kopnenog saobraćaja. Duţina i gustina ţeljezničke

mreţe je nepovoljna (216.000 km) izuzev u Japanu (26.899 km), Indiji (61.478km) i na Javi

(6.444 km). Na sjeveru kontinenta najvaţnija je transsibirska pruga, najduţa ţeljeznička

magistrala na kontinentu ( od Čeljabinska do Vladivostoka 7.416 km). Godine 1985. završen

je novi krak te magistrale (Bajkalsko-amurska magistrala) od Bajkalskog jezera do Tihog

okeana. Veza transsibriske pruge sa kineskom ţeljezničkom mreţom pojačana je 1955. godine

krakom koji vodi preko Ulan Batora do Pekinga. U jugozapadnoj Aziji najveći značaj ima

Bagdadska ţeljeznica, koja povezuje Irak sa Turskom, Sirijom i Libanom. Iranska i Turska

ţeljeznička mreţa povezana je preko Kavkaza sa ruskom.

Stari karavanski putevi još uvijek su najvaţnije saobraćajnice u Srednjoj i

Jugozapadnoj Aziji. Savremenim asfaltiranim putevima ističu se Japan i Izrael. MeĎunarodne

drumske veze u Aziji su slabo razvijene. Mijanmar je Burmanskom cestom povezan sa jugom

Kine, a Ledo putem sa Indijom.

Riječnu plovidbu ometaju velika kolebanja vodostaja, brzaci i pješčani plićaci na

ušćima, a usjevernim predjelima dugotrajna zaleĎenost rijeka. Riječni saobraćaj najvaţniji je

u istočnom dijelu Kine, Mijanmaru, Tajlandu, Bangladešu i na sjeveroistoku Indije.

Pomorski saobraćaj najjači je na Indijskom i Tihom okeanu. Glavne luke Azije su

Jokohama, Kobe, Šangaj, Kvangdţou, Singapur, Jangun, Kalkuta, kolombo, Bombaj, Basra.

Japanska trgovačka mornarica jedna je od najsnaţnijih u svijetu (oko 13% svjetske tonaţe).

Na Sjevernom ledenom okeanu saobraćaj se razvio otvaranjem Sjevernog morskog puta


32

(Murmansk-Vladivostok). Luke Persijskog zaliva i Sredozemnog mora vaţne su za izvoz

nafte. Do tih luka vode dugi naftovodi i gasovodi. Jedan od najvećih takvih terminala nalazi

se na ostrvu Karg (Iran).

Avionski saobraćaj se naglo razvija. Preko Azije prelazi nekoliko vaţnih

saobraćajnih koridora. Avionski saobraćaj izmeĎu Evrope i Istočne Azije odvija se preko

Sjevernog pola. Vazdušne veze Istočne Azije i Sjeverne Amerike idu preko Aljaske. Veliki

značaj ima veza Evrope sa Australijom, gdje avioni u tranzitu slijeću na aziske aerodrome: u

Jugozapadnoj Aziji Bagdad, Teheran ili Dubai, u Juţnoj Aziji Karači, Bombaj ili Kalkuta i

Jugoistočnoj Aziji Singapur ili Dţakarta. U novije vrijeme sve više na značaju dobijaju

turistički čarter letovi, kao npr. Evropa-Bangkok, Evropa-Kolombo ili Evropa-Dţakarta.

Velika je frekvencija putnika na transkontinentalnim linijama Moskva-Peking i Moskva-

Tokio. Dobro organizovan i razgranat avio-saobraćaj je okosnica boljeg povezivanja Azije sa

ostalim dijelovima svijeta, pošto su drumske komunikacije oskudne, a pomorski saobraćaj

ograničen, jer se Azija odlikuje velikom kontinentalnošću.

Poltička karta savremene Azije

Proces raspadanja kolonijalnih imperija u Aziji je počeo još 1932. godine kada je

nazavisnost proglasio Irak, do tada britanska kolonija. Tokom Drugog svjetskog rata

nezavisnost stiču Liban (1941) i Sirija (1944), bivše mandatne zemlje Francuske. Godine

1946. Filipini dobijaju nezavisnost od SAD, a jordan od Velike Britanije. Naredne godine

Velika Britanija bila je prisiljena da se povuče sa Indijskog poluostrva. Te godine (1947.)

Indija i Pakistan dobijaju nezavisnost, a slijedeće Mijanmar i Šri Lanka. Godine 1948., na


33

dijelu teritorije britanske kolonije Palestine formiran je Izrel. Iste godine na Korejskom

poluostrvu stvorene su Juţna i Sjeverna Koreja. Naredne 1949. godine, Indonezija je izborila

nezavisnost od Holandije, a Laos od Francuza. Kambodţa je 1953. godine proglasila

nezavisnost od Francuske, a to isto slijedeće godine čini Vijetnam koji se tom prilikom dijeli

na Sjeverni i Juţni (ponovo ujedinjeni 1975.). Raspad britanske kolonijalne imperije u Aziji

nastavljen je 1957. godine, kada nezavisnost stiče Malezija, a zatim Kipar (1960), Kuvajt

(1961), Maldivi (1965), Singapur (1965), Juţni Jemen (1967), Oman (1970), Bahrein (1971),

Katar (1971) i Ujedinjeni Arapski Emirati (1971). Godine 1971. stvoren je Bangladeš koji se

odvojio od Pakistana. Portugal je Goj, svoj posjed u Indiji, predao ovoj zemlji 1961. godine, a

Istočni dio ostrva Timor Indoneziji 1976. godine. Britanci su 1983. godine priznali

nezavisnost Bruneju. Godine 1990. ujedinila su se dva Jemena. Raspadom SSSR-a u

decembru 1991. godine Azija je dobila osam novih nezavisnih drţava: Armeniju, Gruziju,

Azerbejdţan, Kazahstan, Turkmenistan, Kirgistan, Uzbekistan i Tadţikistan. Danas je veoma

mali dio teritorije Azije u posjedu vanazijskih zemalja: poluostrvo Sinaj, koje pripada Egiptu,

britanski posjedi ostrva Čagos (Indijski okean) i Hong Kong (vraćen Kini 1997. godine),

portugalski Makao (vraćen Kini 1999. godine) i Kokosova i Boţićno ostrvo (jugozapadno od

Jave u Indijskom okeanu) koja pripadaju Australiji.

Poslije Drugog svjetskog rata Azija je bila poprište više lokalnih i regionalnih ratova.

Tokom borbe za dekolonizaciju najkrvaviji oslobodilački rat voĎen je u Vijetnamu. Odmah po

protjerivanju Japanaca, narod Vijetnama je nastavio borbu protiv Francuza, koji su se tek

poslije teškog poraza 1954. godine potpuno povukli iz Indokine. Na Korejskom poluostrvu,

koje je poslije poraza Japana podijeljeno izmeĎu ruskih i američkih trupa, izbio je 1950.

godine rat izmeĎu Juţne i Sjeverne Koreje. Na strani Sjeverne Koreje borile su se kineske

trupe, a juţnu Koreju pomagale su snage UN-a (uglavnom Amerikanci). Sukob je okončan

1953. godine podjelom Korejskog poluostrva po 38. paraleli. Sličan sukob odigrao se izmeĎu

Sjevernog i Juţnog Vijetnama. SAD su direktno intervenisale pomaţući Juţni Vijetnam, ali su

doţivjele poraz i 1975. godine su se ova dva Vijetnama ujedinila. Stvaranje Izraeela dovelo je

do sukoba jevreja sa okolim arapskim drţavama. Izrael je još u dva maha ratovao sa Arapima

(1967. i 1973. godine), a i danas drţi dio Golanske visoravni (Sirija) i juga Libana. Proces

dekolonizacije na Indijskom poluostrvu praćen je velikim vjerskim sukobima uz ogromne

ljudske ţrtve. Indija i Pakistan ratovali su 1971. godine, kojom prilikom je stvoren Bangladeš.

Tokom 70-ih i 80-ih godina izbija rat izmeĎu Iraka i Irana, koji je potrajao osam godina, kao i

graĎanski rat u Afganistanu, u koji se umiješao bivši SSSR. Početkom 90-ih godina Irak je

izvršio agresiju na Kuvajt, ali je odatle protjeran od strane snaga UN-a. Raspad SSSR-a

pokrenuo je sukob izmeĎu Armenije i Azerbejdţana, kao i graĎanski etnički rat u Gruziji.

Politička nestabilnost Azije je i danas prisutna. Na kontinent postoji nekoliko tačaka

sukoba izmeĎu susjednih zemalja. Izrael je u ratnom stanju sa nekim svojim susjedima još od

svog osnivanja, a osnovni problem je pitanje Palestinaca. Na destabilizaciju Jugozapadne

Azije utiče problem Kurda (tromeĎa Turske, Irana i Iraka), sukobi u Zakavkazju, teritorijalne

aspiracije Iraka prema Kuvajtu, militarni vjerski fanatizam u Iranu. GraĎanski rat u

Afganistanu traje i poslije odlaska Sovjetskih jedinica. Indija i Pakistan imaju neriješeno

pitanje granica u Kašmiru, a Indiju destabilizuju etnički sukobi (problem Sika idr.). Indija

ima granični spor sa Kinom, koji je 1962. godine doveo do kraćeg rata, a od tada su odnosi

ovih dviju zemlja veoma zategnuti. GraĎanski rat u Kambodţi okončan je dolaskom mirovnih


34

snaga UN-a 1992. godine, ali je situacija još zategnuta zbog stava Crvenih Kmera. Kina ima

velikih problema zbog separatizma na Tibetu, pitanja Hong Konga i Makaoa, problema

ujedinjenja Tajvana sa matičnom zemljom, aspiracije prema Mongoliji i teritorijalnih sporova

sa Rusijom. Na Korejskom poluostrvu i dalje traje antagonizam izmeĎu dviju Koreja. Japan

polaţe pravo na nekoliko Kurilskih ostrva, koja je okuppirao SSSR poslije Drugog svjetskog

rata, zbog čega ove dvije zemlje (sada Rusija) nisu potpisale mirovni sporazum.

Azijske drţave su članice raznih meĎunarodnih udruţenja. Na vojnom planu Turska je

čalnica NATO-a, a Malezija Anzus pakta. MeĎutim, mnoge zemlje imaju bilateralne ugovore

o savezu i vojnoj saradnji sa SAD ili Rusijom i Kinom. Od političkih asocijacija najstarija je

Arapska liga, koja okuplja rapaske zemlje, a članice iz Azije su: Bahrein, Irak, Jordan, Kuvajt,

Liban, Oman, Katar, Saudijska Arabija, Sirija, Ujedinjeni Arapski Emirati i Jemen. Britanski

Komonvelt okuplja bivše kolonije Velike Britanije (Bangladeš, Brunej, Šri Lanka, Kipar,

Indija, Malezija, Maldivi, Pakistan i Singapur). U pokretu nesvrstanih nalazi se većina

azijskih drţava, izuzev Tajvana, Mongolije, Mijanmara, Kine, Japana, Izraela, Juţne Koreje i

bivših sovjetskih republika. Osam bivših sovjetskih republika iz Azije članice su Zajednice

nezavisnih drţava. ASEAN je političko-ekonomsko udruţenje drţava Jugoistočne Azije

(Brunej, Indonezija, Malezija, Filipini, Singapur i Tajland). OECD je svjetsko udruţenje za

ekonomsku saradnju i razvoj, koje okuplja bogate i razvijene zemlje, a iz Azije su članice

samo Japan i Turska. Udruţenje zemalja izvoznika nafte OPEC u svom članstvu iz Azije ima

Indoneziju, Iran, Irak, Katar, Kuvajt, Saudijsku Arabiju i Emirate. Sve azijske kdrţave, sem

Tajvana, članice su UN-a.

Trenutno u Aziji postoji 47 nezavisnih drţava. Prema drţavnom ureĎenju, većina

drţava su republike, a 11 su monarhije (carevine, kraljevine, sultanati, emirati). Većina

azijskih zemalja ima kapitalističko društveno ureĎenje, dok se dosta reformisani socijalizam

odrţao u Kini, Vijetnamu i Laosu, a ortodoksni u Sjevernoj Koreji.


35

REGIONALNA PODJELA Podjela ovako velikog kontinentana regionalne cjeline, koje se po prirodnim i

društvenim obiljeţijima znatno razlikuju meĎusobno, iziskuje uvaţavanje svih specifičnosti

pojedinih dijelova Azije, ali i njihovu generalizaciju. Uzimajući u obzir poloţaj nekih dijelova

Azije, kao i njihove prirodne i društvene osobine, ovaj kontinent globalno moţemo podijeliti

na šest velikih regionalnih cjelina: Jugozapadnu, Srednju, Juţnu, Jugoistočnu, Istočnu i

Sjevernu Aziju.

Sjeverna Azija, koja se pruţa od Altaja i Sajanskih planina do Sjevernog ledenog

okeana, u cjelosti pripada Ruskoj Federaciji. U geografskoj literaturi Rusija se svugdje

obraĎuje kao jedinstvena Evroazijska bikontinentalna drţava.

Srednja Azija obuhvata prostor od Kaspijskog jezera na zapadu do istočnog dijela

Kine (Prava Kina) i od Altaja i Sajanskih planina na sjeveru do Himalaja na jugu. Prostrana

Kina pored svog istočnoazijskog dijela obuhvata i veći dio Srednje Azije, ali će ona biti

obraĎena kao regionalno jedinstvena istočnoazijska zemlja, iz istih razloga kao i kod Rusije.

Srednjazijski prostor se još naziva i Centralna Azija.

Jugozapadna Azija pruţa se od Velikog Kvakaza na sjeveru do Crvenog mora na jugu

i od Sredozemnog i Crnog mora na zapadu do Irana na istoku. Sjeveroistočni dio Irana, po

svojim prirodnim osobinama, pripada Srednjoj Aziji, ali će ova zemlja regionalno biti

obraĎena u sklopu Jugozapadne Azije. Za ovu regiju koriste se još nazivi: Prednja Azija,

Bliski istok, Srednji istok (Iran), Prednja Indija itd.

Juţna Azija zahvata širi prostor Indijskog poluostrva. Za ovu regiju upotrebljava se i

naziv Indijski potkontinent.


36

Jugoistočna Azija zahvata krajnji jugoistočni kopneni dio Azije i njen ostrvski dio

prema Australiji. Kopneni dio regije naziva se Indokina ili Zadnja Indija, a ostrvski Malajski

arhipelag ili Insulindija.

Istočna Azija obuhvata zemlje u istočnom dijelu kontinenta: Kinu, Tajvan, obje

Koreje i Japan. Ovoj regiji pripada i uzak pojas ruske tihookeanske obale. Za ovu regiju

uobičajen je naziv Daleki istok.


37

REGIONALNI PREGLED AZIJE

Jugozapadna Azija

• P= 6,4 mil. km 2 (sa Sinajem, bez evropskog dijela Turske)

• 210 miliona stanovnika

• Poslije Sjeverne najslabije naseljena regija Azije

Geografski položaj

• Povoljan

• Nalazi se na kontaktu tri kontinenta

• Ovdje se ukrštavaju najvaţniji kopneni putevi kojima sa u prošlosti prolazile vojske,

trgovci, kulturno-naučna dostignuća i čitavi narodi.

• Vaţna odlika geografskog poloţaja – nalazi se izmeĎu dvije frekventne vodne

površine (Sredozemno more i Indijski okean)

• Pored obala ove regije prolazi najznačajniji morski put kroz Suecki kanal

• Iznad ove regije ukrštaju se vaţni zračni koridori

Poloţaj JZ Azije

OBALE JUGOZAPADNE AZIJE

• Velika makrorazuĎenost

• Preko Male Azije ova se regija uvlači u Mediteran, a preko Arabijskog poluostrva u

Indijski okean.

• Vodene mase se preko Omanskog, Persijskog i Adenskog zaliva uvlače u kopno

• Veliku saobraćajnu vaţnost imaju moreuzi: Bosfor, Dardaneli, Bab El Mandeb,

Ormuz.

Vaţnija ostrva su Kipar na obalama Sredozemnog mora, a u Crvenom moru nalaze se brojni

koralni sprudovi i manja ostrva koji ometaju plovidbu.


38

RELJEF JUGOZAPADNE AZIJE

• Prostor ove regije u geomorfološkom smislu moţemo podijeliti na:

Dinamičan planinski sjever

Monotono zaravnjen jug

Na sjeveru od Mramornog mora do Indije (kroz Tursku i Iran) pruţaju su malaĎe

vjenačne planinne izdignute u tercijaru

Visokim planinskim vijencima okruţene su prostrane visoravni (Anadolska,

Jermenska, Iranska), kotline i doline.

Reljefnoj šarolikosti doprinose i nizije u egejskom, crnomorskom, kaspijskom i

persijskom primorju.

U perifernim predjelima planinske oblasti prisutni su mnogi oblici riječne erozije. U

kotlinama i dolinama nataloţeni su moćni nanosi.

U juţnom dijelu, kroz Siriju, Palestinu, Irak i Arabiju pruţaju se prastare zaravnjene

ploče koje su u ivičnom dijelu vertikalnim pokretima izdignuti u priobalne planine

Tokom tercijarnog nabiranja na sjeveru, ovdje je došlo do rasjedanja, pa su se pojedini

dijelovi različito spuštali i dizali, što je uslovilo stvaranje viših i niţih površi koje se

strmo spuštaju u udoline.

Ove površi su prekrivene pješčarima, laporima i krečnjacima.

U zapadnom dijelu usječen je tektonski rov Fossa magna u kojem se nalaze Jordan i

Mrtvo more, a koji se nastavlja kroz Crveno more sve do Jezerske visoravni u Africi.

Na granici izmeĎu pločastog juga i planinskog sjevera nalazi se prostrana potolina u

kojoj su Tigris i Eufrat akumulacijom izgradili veliku niziju Mesopotamiju.

Ova nizija se nastavlja poslije ušća Šat el Araba ali je potopljena vodom Persijskog

zaliva

Reljef JZ Azije


39

KLIMA JZ AZIJE

• Moţe se okarakterisati kao subtropska i tropska

• Na klimu JZ Azije utiču mnogi faktori kao što su:

1. Uticaji mora i okeana

2. Kontinentalni uticaji iz Srednje Azije

3. Velike razlike u nadmorskoj visini

• Ovi faktori stavraju veće ili manje klimatske specifičnosti u pojedinim predjelima ove

regije

• Sredozemno primorje Male Azije ima vruća i suha ljeta, a blage i kišovite zime.

• Crnomorske obale imaju topla ljeta sa padavinama, koje se javljaju i zimi.

• Veliki Kavkaz ima planinsku klimu.

• Veći dio Arabije ima toplu i suhu klimu (izuzev Jemena koji ima tropsku klimu sa

visokim temperaturama i obilnim padavinama ljeti koje donose vjetrovi sa mora)

• Julska izoterma od 32°C zahvata sve predjele izuzev Male Azije.

• Ekstremne ljetne temperature zraka karakteristične su na obalama Omanskog zaliva

gdje je u luci Maskat zabiljeţena temperatura od preko 50°C

• Arabija, zapad Mesopotamije, istok Sirije i unutrašnjost Turske i Irana dobiju manje

od 250 mm padavina

• Planinski predjeli Irana, sjever Mesopotamije, zapad Sirije i Male Azije dobiju oko

500 mm.

• Nešto više padavina imaju visoki planinski predjeli, te Crnomorsko i Egejsko primorje

Male Azije (600-800 mm)

• Godišnji raspored padavina je uglavnom nepovoljan jer većina padavina se izluči zimi,

a ljeta su sušna

• U pustinjama su karakteristične velike dnevne temperaturne amplitude koje doseţu i

50°C.

• Snijeg nikad ne pada juţnije od linije Sinaj-Šat el Arab

HIDROGRAFIJA JZ AZIJE

• Siromašna je površinskim vodama

• Najveći dio regija odvodnjava se u Indijski okean, a manji u Sredozemno more

• Veliki dio JZ Azije su površine sa unutrašnjim oticanjem

• Rijeke imaju više vode u koritu zimi jer su tada obilnije padavine

• Česta je pojava povremenih riječnih tokova (uadi ili vadi)

• Najznačajnije rijeke su Tigris i Eufrat koje se spajaju u Šat el Arab

• Po visoravnima ima slanih jezera od kojih je najznačajnije Van u Turskoj

PEDOLOŠKI POKROV

• Sirozemi ili pustinjska tla su najrasprostranjenija

• Sadrţe malo humusa, sive je boje i slabe plodnosti


40

VEGETACIJA JZ AZIJE

• U uskoj je vezi sa klimom

• Najviše je suhih stepa koje se rasprostiru po nizijama i prostranim visoravnima

• Ova kserofitna vegetacija na mnogim mjestima prelazi u pustinjsku vegetaciju

• Jedino u oazama (gdje voda izbija na površinu) ima palmi i visoke trave

• Šume se javljaju u sjevernom dijelu regije (na visokim planinama koje imaju preko

500 mm padavina). Najbujnije su u Crnomorskom i Kaspijskom primorju.

PRIRODNA BOGATSTVA JZ AZIJE

• Nafta

• Najveće svjetske rezerve nafte na svijetu su u ovoj regiji

• Naftonosni pojas pruţa se od sjevera Mesopotamije (od Kirkuka i Mosula), preko

cijele ove nizije zahvatajući JZ dio Irana, a zatim juţnom stranom Persijskog zaliva,

sve do Omana

DRUŠTVENO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

• Drevne civilizacije: sumerska, akadska, babilonsko-asirska, hetitska, persijska,

feničanska, arapska itd.

• Iz tih kutura kasnije su se najapale mnoge civilizacije i narodi Europe, Azije i Afrike

• Europa je iz baštine ovih kultura prihvatila ideju pisma, osnove matematike, prava,

astronomije, medicine, tehnike itd.

• Na ovom prostoru potekle su mnoge religije (zoroastrizam, islam, kršćanstvo,

judaizam) koje se uticale na čitav svijet

• Ova je regija već dugo vremena meta velikih imperijalističkih sila

• Danas je jedna od strateški najznačajnijih regija svijeta

• Osnovna politička karakteristika je nestabilnost i brojni ratovi koji su voĎeni ili se još

vode.

• Na destabilizaciju najviše utiče izraelsko-palestinski sukob, vjerski fanatizam u Iranu,

teritorijalne aspiracije Iraka prema Kuvajtu, rat Iraka i SAD, Problem Kurda (tromeĎa

Irana, Iraka i Turske); raspad SSSR-a doveo je do etničkih, vjerskih i graĎanskih

sukoba – Gruzija, Jermenija, Azerbejdţan)

STANOVNIŠTVO

• Malobrojnost i rijetka gustoća naseljenosti

• Velik prirodni priraštaj (visok natalitet i nizak mortalitet)

• Stanovništvo je mlado

• Ţivotni vijek se dosta produţio zbog visokog standarda i savremene medicinske zaštite

• Narode ove regije čine: Arapi, Turci, Iranci, Kurdi, Jermeni, Azeri, Gruzini, Jevreji,

Beludţi, Grci i dr.

• U konfesionalnoj strukturi dominira Islam (95 %)


41

PRIVREDA

• Produkcija nafte

• U početku (otkrićem nafte) zemlje JZ Azije su imale malo koristi od eksploatacije

ovog resursa jer je zarada odlazila u strane zemlje.

• Ovaj resurs doveo je i do političke destabilizacije ovog prostora

• Tek od 80-tih godina XX vijeka porasla je produkcija nafte u drţavama JZ Azije

• Ratarstvo uglavnom zavisi od vještačkog navodnjavanja.

• U polupustinjskom i pustinjskom pejzaţu ove regije ističe se polukruţni zeleni pojas

koji se proteţe od Persijskog zaliva, kroz Mezopotamiju i uz podnoţje Jermenske i

Anadolijske visoravni, sve do obala Sredozemnog mora.

• Navodnjene površine, brojne manje rijeke i oaze sa prirodnim izvorima daju mu

pitomost i plodnost pa se simbolično naziva plodni polumjesec.

• Regija JZ Azije veliki je proizvoĎač: hurmi, kikirikija, pamuka, juţnog voća ali hrane

ipak nema dovoljno pa se uvozi.

• Nomadsko stočartsvo je glavna grana poljoprivrede.

• Pašnjaci u polusušnim krajevima zahvataju veliko prostranstvo.

• Najviše se gaje ovce i koze.

• Kao tovarne ţivotinje koriste se kamile, mule i magarci.

Arabija je poznata po uzgoju konja

• Zanatstvo je tradicionalno u ovom dijelu Azije.

• Danas je ova djelatnost u regresiji zbog uvoza industrijske robe sa zapada.

• Industrija je u većini zemalja tek u razvoju.

• Industrijski bolje razvijene zemlje su Turska i Izrael.

U Jugozapadnoj Aziji nalazi se 18 drţava: Turska, Kipar, Jermenija, Azerbejdţan,

Gruzija, Irak, Iran, Sirija, Liban, Izrael, Jordan, Saudijska Arabija, Kuvajt, Bahrein,

Katar, Ujedinjeni Arapski Emirati, Oman i Jemen.

Dio ove regije (Sinajsko poluostrvo) pripada Egiptu, a Jemenu pripadaju ostrvo Sokotra i

neka druga manja ostrva koja su dio afričkog kontinenta.

Srednja Azija

• Površina 10,2 miliona km2

• 130 miliona stanovnika

• Gustina naseljenosti 13 st/km2

• Granice: prostor izmeĎu Kaspijskog jezera na zapadu, mongolsko-sibirskih planina na

sjeveru, velikog Kingana na istoku i Himalaja na jugu.

• Po prirodnim i privrednim karakteristikama slična je Jugozapadnoj Aziji pa je granica

izmeĎu ovih dviju cjelina veoma nejasna.

• Drugi problem koji se javlja prilikom ograničavanja granica srednje Azije je u tome

što se prirodne granice ove regije ne poklapaju sa drţavnim.

• Oko 40 % Srednje Azije pripada Kini (tzv. Spoljna Kina u kojoj se nalaze Tarimski

basen, Dţungarija, Tibet i Unutrašnja Mongolija)


42

GEOGRAFSKI POLOŽAJ

• Srednja Azija nema povoljan geografski poloţaj.

• Glavni razlog je izrazita kontinentalnost ove regije, odnosno znatna udaljenost od

mora i okeana

• Osim toga, Srednja Azija je od ostalih dijelova kontinenta odvojena veoma visokim

planinama

• Jedino je otvorena prema sjeverozapadu, prema evropskom i sibirskom dijelu Rusije

PRIVREDNO GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

• Područje velikih nizija, prostranih kotlina i visoravni i najviših planina

• Planine Pamir i Tjanšan dijele ovu regiju na dva dijela:

1. Zapadno se nalaze preteţno nizijski

2. Istočno su preteţno planinsko-kotlinski predjeli

• Najveći dio zapadnog dijela zahvata Turanska nizija koja se uz obale Kaspijskog

jezera nastavlja u Prikaspijsku niziju.

• Juţnije se pruţaju planine Kopet Dag i Hindukuš.

• IzmeĎu Kaspijskog i Aralskog jezera je niska i prostrana visoravan Ustjurt.

• Sjeveroistočno od Turanske nizije je Kazaško pobrĎe koje se prema jugu nastavlja

platoom Betpak Dala.

• Jugoistočni obod Turanske nizije prekrivaju pustinje Karakum (Crni pijesak) i

Kizilkum (Crveni pijesak)

• Istočno od Turanske nizije nalazi se najveći planinsko-kotlinski sistem na svijetu

• IzmeĎu Pamira i Tjanšana je plodna Ferganska kotlina, a izmeĎu Tjanšana i Kunluna

prostrani Tarimski basen.

• U Tarimskoj kotlini je pustinja Takla Makan.

• IzmeĎu Tjanšana i Altaja je velika kotlina Dţungarija.

• Dalje na sjeveroistok, izmeĎu Mongolskog Altaja, Sibirskih planina i Velikog

Kingana je prostrana visoravan koju prekriva pustinja Gobi

• IzmeĎu Kvenluna na sjeveru i Himalaja na jugu uzdiţe se najveća i najprostranija

visoravan na svijetu – Tibet.

• S obzirom na udaljenost od mora i ograĎenost visokim planinama klima Srednje Azije

odlikuje se izrazitom kontinentalnošću i sušnošću.

• Javljaju se velike dnevne i godišnje temperaturne amplitude.

• IzmeĎu ljetnjeg i zimskog perioda dešava se nagli prelaz.

• Zime su veoma oštre i hladne jer je veći dio regije otvoren uticajima Arktika

• Ljeta su ţarka i topla, a padavina je veoma malo. U prosjeku se kreću od 300 do 1000

mm.

• Nešto više padavina primaju samo visoke planine.

• Pustinja Takla Makan spada u najsušnije oblasti svijeta (nekoliko godina ne padne ni

kap kiše) .

• Uslijed male količine padavina i velikog isparavanja riječna mreţa je slabo razvijena.


43

• Gotovo čitava teritorija Srednje Azije ne pripada slivu nijednog okeana već rijeke

presušuju, poniru ili se ulijevaju u jezera.

• Najznačajnije rijeke su Amu Darja, Sir Darja i Tarim.

• Tibet je izvorište značajnijih azijskih rijeka: Hoangho, Jangce, Mekong, Salvin,

Bramaputra i Ind.

• Najznačajnija jezera, koja uglavnom imaju slanu vodu su Aralsko, Balhaško, Zajsan,

Isik kul, Tengiz, Lob Nor itd.

Zapadnu granicu ove regije čini prostrano Kaspijsko jezero

• Zemljište je po plodnosti raznovrsno.

• Najveću pedološku vrijednost ima černozem i degradirani černozem.

• Daleko manju produktivnost imaju polupustinjska siva i smeĎa tla.

• Veliku površinu Srednje Azije zahvataju pustinje.

• Na planinama su zastupljene planinske crnice.

• Vegetacija je veoma siromašna.

• Najveći dio Srednje Azije pokrivaju oskudne stepe i druga polupustinjska vegetacija.

• Bujnija flora javlja se samo u rijetkim riječnim dolinama i oazama.

• Srednja Azija ne obiluje prirodnim bogatstvima.

• Plodnog tla, vode i šuma je veoma malo.

• Najveće prirodno bogatstvo predstavljaju rude metala kojih je najviše na Altaju i

Kazaškom pobrĎu.

• Oko Karagande nalaze se veliki ugljeni baseni.

• U Dţungariji i oko Kaspijskog jezera ima nafte.

• U planinskim predjelima znatan je hidroenergetski potencijal rijeka.

• Brojna jezera omogućuju ribolov na njima, kao i eksploataciju kuhinjske i druge soli.


• Na teritoriji srednje Azije nije se razvila autohtona civilizacija.

• Ovdje su se proţimali i smjenjivali uticaji civilizacija iz Mesopotamije i Kine.

• Preko ove regije vodili su vaţni karavanski putevi (Put svile itd.) na čijim su trasama

nastali gradovi Samarkand, Buhara, Kašgar, Jarkand, Lob itd.

• Prodorom Islama mnogi od ovih gradova dobili su i veliki kulturni značaj jer se na

njima osnivaju Univerziteti.

• Srednja Azija je rijetko naseljena.

• Nešto gušće je naseljen prostor u plodnim nizijama i riječnim dolinama.

• Najgušće je naseljena Ferganska kotlina i doline Sir Darje i Amu Darje.

• Pustinjski predjeli su rijetko naseljeni.

• Veći dio ove regije naseljavaju narodi mongoloidne rase.

• Najviše je rasprostranjena Altajska porodica naroda, a osim nje ima i pripadnika

turske, mongolske, indoevropske, kinesko-tibetanske porodice.

• Najvaţnija privredna grana je nomadsko stočarstvo (gaje se karakulske ovce –

najvaţnija domaća ţivotinja ovog područja), koze, konji).

• Dţungarija je postojbina divljih konja.


44

• Glavna transportna ţivotinja je dvogrba kamila.

• Na Tibetu najveći značaj ima jak - ţivotinja slična bizonu.

• Ratarstvo je znatno slabije razvijeno mada se u novije vrijeme navodnjavanjem

povećavaju obradive površine.

• Za ishranu stanovništva najviše se gaji pšenica i krompir, a od industrijskih biljaka

pamuk i duhan.

• Voćarstvo i vinogradarstvo imaju manji značaj

Na većini jezera je razvijen ribolov.

• Energetska osnova regije je relativno dobra jer raspolaţe znatnim količinama nafte,

uglja i hidroenergije.

• Ekstraktivna industrija je dobro razvijena i vezana je za obojene metale.

• Industrija je relativno slabo razvijena, osim u bivšim sovjetskim drţavama gdje je

razvijena crna metalurgija, hemijska i metalna industrija.

• Tekstilna, prehrambena i koţna indutstrija su tradicionalne privredne grane.

• Uz obale jezera dobro je razvijena industrija konzervisanja ribe.

• Zbog veoma nepovoljnih prirodno-geografskih odlika saobraćajne su prilike veoma

loše.

• Ţeljezničkih pruga gotovo da i nema pa se najveći dio saobraćaja odvija drumski.

• U bivšim sovjetskim republikama dobro je razvijen avionski saobraćaj.

Južna Azija • Površina 4,5 miliona km

2

• 1991. oko 1,4 mrd. stanovnika

• Najgušće naseljena regija Azije sa 253 st/km2

• Često se naziva i Indijski kontinent jer je regija specifičnih odlika

• Od ostalog dijela Azije jasno je odvojena planinskim vijencima (na zapadu Sulejman

planine, na sjeveru Karakorum i Himalaji, na istoku Burmanske planine).

• Na jugu Indijsko poluostrvo široko izlazi na Indijski okean.

• Od Arabijskog poluostrva odvojeno je Arapskim morem, a od Indokine Bengalskim

zalivom.

• Ima veoma povoljan geografski poloţaj koji je na značaju posebno dobio

prokopavanjem Sueckog kanala.

• Obalska linija je veoma duga ali su obale slabo razuĎene i nema puno dobrih prirodnih

luka.

• Na jugu se nalazi ostrvo Cejlon (dragulj Indije ili suza Indije) i manji koralni

arhipelazi (Lakadivi, Maldivi, Čagos).

PRIRODNO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

• Juţni dijelovi Azije bili su sve do tercijara odvojeni od starog kontinentalnog jezgra na

sjeveru.


45

• Visoravan Dekan, koja predstavlja stari zaravnjeni štit bila je u sastavu Gondvane

povezana na istoku sa Australijom, a na zapadu sa Madagaskarom i istočnim dijelom

Afrike.

• U mezozoiku Gondvana je počela da tone, a more da duboko prodire u kopno znatno

razdvajajući pojedine njegove dijelove.

• Vrlo jaki tektonski pokreti u tercijaru doveli su do nabiranja u juţnom dijelu Tetisa

čime su se iz ove geosinklinale izdigli Karakorum, Himalaji i dr. planine.

• Sa ovih planina potekle su velike rijeke koje su nosile veliku količinu erodovanog

materijala koji su taloţile u srednjim i donjim tokovima potiskujući more koje se

nalazilo izmeĎu novih planina i Dekana.

• Postepeno akumuliranje tog materijala dovelo je do spajanja starog kontinentalnog

dijela Azije i Gondvane (Dekan).

• Danas rijeke i dalje potiskuju more tako da se azijsko kopno i dalje širi prema jugu.

• U današnjem reljefu Juţne Azije izdvajaju se tri cjeline:

1. Mlade vjenačne planine

2. Stari štit

3. Prostrane aluvijalne ravni

• Visoki planinski vijenci svojim pravcem pruţanja oštro odvajaju Juţnu Aziju od

ostatka kopna.

• Imaju i veliki uticaj na klimu, hidrografiju i razmještaj stanovništva.

• Na jugu Indijskog potkontinenta nalazi se visoravan Dekan. To je stari štit koji je

rasjedanjem okruţen planinama Istočni i Zapadni Gati.

• Velike i plodne regije stvorene su radom rijeka. Veoma su izraţeni erozioni procesi.

• Za vrijeme obilnih monsunskih kiša i topljenja snijega rijeke nabujaju i niz strme

planinske padine nose ogroman materijal ka plodnim aluvijalnim ravnicama Inda,

Ganga i Bramaputre gdje se godišnje dobiju 2-3 ţetve, gdje je velika koncentracija

stanovništva (skoro ¼ svjetske populacije).

• Nizijski predjeli kolijevka su drevnih civilizacija i kultura.

• Od čitave tropske Azije ovdje su monsuni najizraţeniji.

• Prelaz iz suhog u kišni period veoma je brz.

• Poslije toplih dana i blagih vjetrova javljaju se olujni vjetrovi sa karakterističnim

pljuskovima.

• Ljetni monsuni donose promjenjivo vrijeme i padavine koje se izlučuju sa prekidima,

a javljaju se u periodu jun-septembar.

• U zimskom periodu javljaju se zimski monsuni koji sa sobom donose suho i vedro

vrijeme. Najveći dio Juţne Azije tada nema padavina.

• MeĎutim, zimski monsuni koji prelaze preko Bengalskog zaliva donose i zimi

istočnim obalama Indije i Cejlona obilne padavine.

• Monsuni uslijed zemljine rotacije duvaju ljeti pravcem jugozapad-sjeveroistok, a zimi

obrnuto. Zbog toga istočni dijelovi Juţne Azije spadaju u najkišovitije oblasti u svijetu

dok se u zapadnim dijelovima Juţne Azije (do kojih monsuni ne dopiru) nalazi

pustinja Tar.


46

• Monsuni imaju uticaja na ţivot ljudi u ovom prostoru. Mehanizam monsuna je

nepredvidiv. Dovoljno je da zakasne 8-10 dana pa da propadne ţetva na ogromnim

prostorima. Tada nastupaju periodi gladi, koji su nekada odnosili milione ţivota.

• Na istoku Indijskog potkontinenta Gang i Bramaputra utiču u Bengalski zaliv

najprostranijom deltom na svijetu.

• Kroz zapadni dio poluostrva protiče rijeka Ind.

• Sve tri rijeke izviru na Himalajima.

• Iako je Gang najkraća od sve tri rijeke njegov značaj za poljoprivredu je najznačajniji

jer protiče kroz plodnu i gusto naseljenu ravnicu koju je stvorio.

• Gang je za indijsko stanovništvo Sveta rijeka.

• Sve tri rijeke rastu već u martu zbog topljenja snijega u planinama, ali u već u junu

značajnije raste vodostaj koji svoj maksimum dostiţe u julu i avgustu.

• Proljećne bujice sa Himalaja često uzrokuju poplave koje ugroţavaju oranice i naselja.

• Matice rijeka tada često napuštaja stara i stvaraju nova korita, udaljena i po više

kilometara od nekadašnjeg toka.

• U mnogim napuštenim koritima stvaraju se močvare iz kojih rojevi komaraca po

okolini šire malariju.

• Izlivanjem, rijeke pokrivaju velike komplekse obradivog zemljišta muljem i pijeskom

pa takva tla postaju neplodna. Mnogi napredni gradovi u prošlosti su zbog toga

propali.

• Rijeke Indijskog poluostrva uglavnom nisu plovne zbog velikih vodostaja i svoje

hirovitosti.

• Obilje vlage i toplote rezultiralo je bujnom florom.

• Pošto nema zime koja bi prekidala vegetaciju ovaj dio Azije je područje sa

najbogatijom florom na svijetu (21 000 različitih biljnih vrsta).

• Ova je regija kolijevka mnogih poljoprivrednih kultura.

• Tipične biljne zajednice ove regije su dţungle, monsunske šume i savane (savane su

danas značajno smanjenje pošto ih je čovjek uglavnom pretvorio u plodno zemljište).

• Fauna nije ništa siromašnija od flore (gazele, antilope, bivoli, majmuni, medvjedi,

slonovi, nosorozi, tigrovi, lavovi, pantere, leopardi, hijene, ptice i insekti, krokodili i

razni gušteri, zmije itd.)

• Pored plodnog zemljišta, obilja vode i bujnih šuma (osnovnog prirodnog bogatstva

Juţne Azije) ova regija je bogata i značajnim rudnim blagom.

• Najviše se ističu:

a) Velike zalihe uglja

b) Gvozdena i manganova ruda

c) Boksit, hrom, zlato, bakar, titan, uran.

d) Posebno su značajna nalazišta radioaktivne torijumove rude.

e) Od nemetala ima dijamanata, grafita, magnezita itd.


• U drevnoj prošlosti Indijsko poluostrvo su naseljavali Dravidi koji su ovladali

gajenjem riţe i arhitekturom.


47

• Velikom seobom Indoevropljana, koji su dolinom Inda i Ganga iz današnjeg Irana

prodrli u ovu regiju, došlo je do daljeg razvoja poljoprivrede, obrade metala i uvoĎenje

novih kulturnih elemenata.

• Arapi kasnije donose Islam, razne zanate, trgovinu i svoju umjetnost.

• Nakon njih dolaze Mongoli koji su formirali prve drţavice i izgradili veličanstvene

gradove i palate.

• Ovaj ogroman rasni, etnički, religijski mozaik na kraju su upotpunili Evropljani koji

su razvili saobraćaj i privredu i objedinili ovu regiju u jedinstven administrativno-

drţavni sistem.

• Juţna Azija nije samo primala kulturne elemente, već je bila i ţarište autohtone

materijalne i duhovne civilizacije čije su tekovine indijski pomorci širili po Javi,

Sumatri, Indokini, sve do Kine i Japana.

• Gustina naseljenosti je u tjesnoj vezi sa prirodno-geografskim uvjetima.

• Najgušće su naseljene plodne riječne doline i pojedini dijelovi primorja gdje ţivi i više

od 700 st/km2.

• Osnovna karakteristika stanovništva Juţne Azije je velika rasna, etnička, religijska i

kulturna šarolikost.

• Druga vaţna karakteristika je mnogoljudnost.

• U ovoj regiji ţivi 1/5 svjetske, te 1/3 azijske populacije.

• Većina stanovništva ţivi u selima koja su u nekim krajevima veoma velika (20 000 –

30 000 stanovnika), a ima i ogromnih urbanih aglomeracija i milionskih gradova.

• Standard stanovništva je veoma nizak, a ţivotni vijek relativno kratak.

• I pored svih mjera kojima zemlje ove regije pokušavaju da snize prirodni priraštaj on

je još uvijek veoma visok.

• Značajno je emigraciono ţarište, čak i u svjetskim okvirima.

• Osnovna privredna djelatnost je poljoprivreda.

• U gusto naseljenim područjima najvaţnija je agrarna kultura riţa koja je osnovna

hrana stanovništva.

• Sve ostale kulture dolaze u drugi ili treći plan.

• Tamo gdje riţa dobro ne uspijeva i gdje je zemljište manje plodnosti gaji se: čaj,

pamuk, juta, duhan, sezam, kahva, pšenica, šećerna trska, kokosova palma, kaučuk itd.

• Stočarstvo je znatno slabije razvijeno mada postoji ogroman stočni fond koji se iz

religijskih razloga ne koristi.

• Poslije sticanja nezavisnosti većina je zemalja svoje napore usmjerila ka razvoju

domaće industrije.

• Pored tradicionalnih industrijskih grana (prehrambene, tekstilne, koţne) sve više se

razvijaju bazične i moderne grane.

• Zanatstvo je veoma dobro razvijeno ali ga sve više potiskuje jeftina industrijska roba.

• Turizam je perspektivna privredna grana koja se naglo razvija.

• U regionalnom smislu Juţna Azija se dijeli na 3 velike cjeline:

1. Na sjeveru se prostire Visoka Indija koju čine planinski vijenci Karakoruma i

Himalaja.

2. IzmeĎu Arapskog mora i Bengalskog zaliva, i izmeĎu Dekana i Himalaja prostire se

Niska Indija (Hindustanska nizija) kojom teku Ind, Gang i Bramaputra.


48

3. Na jugu se prostire poluostrvska Indija koju čine visoravan Dekan, Istočni i Zapadni

Gati i primorje (Malabarska i Koromandelska obala).

• Drţavno politički ova regija ima 7 drţava: Indija, Pakistan, Nepal, Butan, Bangladeš,

Šri Lanka i Maldivi.

• U ovoj regiji nalaze se i ostrva Čagos koja pripadaju V. Britaniji, dok Andamanska i

Nikobarska ostrva (koja su dio JI Azije) pripadaju Indiji.

Jugoistočna Azija • Druga je velika tropsko-monsunska regija Azije.

• Površina 4,5 miliona km2

• 460 miliona stanovnika – 102 st/km2

• Čini je poluostrvski i ostrvski dio.

• Indokina - poluostrvski dio zahvata 2,3 miliona km2 površine i ima 200 miliona

stanovnika

• Ostrvski dio ima površinu od 2,2 miliona km2 i 260 miliona stanovnika – naziva se

Malajski arhipelag ili Insulindija (ostrvska Indija)

• Indijski okean opkoljava ovu regiju sa zapada i juga i svojim Bengalskim zalivom

dijeli ga od Juţne Azije.

• Tihi okean se preko Juţnokineskog mora duboko uvlači u Malajski arhipelag brojnim

zatvorenim morima i moreuzima.

• Tim morskim prolazima ostvaraju se povezivanje Indijskog i Tihog okeana što danas

ima ogroman saobraćajni značaj.

• Ovakakv raspored kopna i mora dao je ovoj regiji pečat najveće makrorazuĎenosti na

svijetu.

• Sam poloţaj ove regije izmeĎu dva okeana i dva kontinenta (Azije i Australije) dao je

ovoj regiji niz specifičnih osobina, kako prirodno-geografskih tako i društveno-

geografskih


• Jug Indokine i pojedini dijelovi Malajskog arhipelaga bili su dio Gondvane.

• U mezozoiku to Juţno kopno počinje da se raspada i tone pa je more duboko prodrlo u

njega razdvojivši pojedine njegove dijelove.

• Tokom tercijara počinju jaki tektonski pokreti u juţnom dijelu Tetisa što dovodi do

izdizanja stare kopnene u Indokini.

• Istovremeno počinju da se izdiţu visoke i mlade vjenačne planine koje se pruţaju

pravcem zapad-istok. U Indokini Himalaji skreću prema jugu prelazeći u Indokineske


49

planine jer nisu mogli da nastave svoje nabiranje prema istoku zbog čvrste, otporne i

veoma stare Sinijske mase.

• Mlade vjenačne planine pruţaju se kroz jugoistočnu Aziju u nekoliko lanaca.

• Burmanske planine nastavljaju se preko Andamana, Nikobara, Sumatre i Timora sve

do ostrva Ceram i Buru pored Nove Gvineje.

• Srednji planinski lanac pruţa se preko Malajskog poluostrva, a zatim nastavlja preko

sjeverozapadnog Bornea do ostrva Palavan i Luzon na Filipinima.

• U sjevernom dijelu Indokine pruţaju se dva kraća planinska lanca.

• Jedan ide prema Tonkinškom zalivu, a drugi prema Laosu.

• Na jugu Indokine prostire se stara Laoska ploča koja je većim dijelom potopljena

plitkim morem. Ova geomorfološka cjelina se pruţa sve do istočnih dijelova Jave i

Bornea.

• Na Sumatri i Borneu stare strukture ove ploče su deformisane tercijarnim nabiranjem,

a na Javi vulkanizmom koji i danas traje.

• Rijeke Iravadi, Salvin, Menam i Mekong imaju isti značaj kao i Ind, Gang i

Bramaputra u Juţnoj Aziji.

• Velike količine padavina i topljenje snijega daju ogromne mase vode pa rijeke imaju

rušilačku erozionu snagu u višim predjelima i jaku akumulaciju u niţim.

• Na taj način stvorene su prostrane i gusto naseljene aluvijalne nizije.

• I u sadašnjosti rijeke Indokine obavljaju davno započet posao, neprekidno proširujući

kopno na račun mora.

• Jugoistočna Azija leţi u tropskom pojasu.

• Njen juţni dio prostire se 1 100 km na juţnoj hemisferi.

• Prostrane kopnene mase Azije i Australije, kao i vodena prostranstva Indijskog i Tihog

okeana direktno utiču na klimu ove regije.

• Mehanizam monsuna i ovdje je od presudnog značaja za egzistenciju ţivog svijeta, a

posebno ljudi.

• Ljeti, od juna do oktobra zastupljeni su jugozapadni i juţni vjetrovi koji donose obilje

padavina.

• Nizijski predjeli tada primaju od 2000-2500 mm padavina, a planinski od 2500-4500

mm.

• MeĎutim, kišni period se ne javlja svugdje u isto vrijeme.

• Mijanmar i zapadni dijelovi Malajskog poluostrva izloţeni su ljetnjem monsunu sa

Indijskog okeana pa kišni period imaju od maja do oktobra.

• Istočni dijelovi Malajskog poluostrva i Indokine najveće količine padavina primaju u

vrijeme zimskog monsuna (oktobar-januar) kada on duvajući sa sjeveroistoka prelazi

preko Juţnokineskog mora.

• Singapur i dijelovi Sumatre i Bornea primaju padavine tokom čitave godine.

• Java i okolna manja ostrva najveće količine padavina prime od oktobra do aprila,

pošto u drugom dijelu godine pušu iznad njih suhi pasatni vjetrovi iz Australije.

• Temperaturne razlike izmeĎu toplijeg i hladnijeg dijela godine ublaţavaju se od

sjevera ka jugu.

• Juţni dijelovi Indokine i Filipina (ostrvo Mindanao) imaju male temperaturne razlike

izmeĎu godišnjih doba, dok juţni dijelovi Malajskog poluostrva i čitav Malajski


50

arhipelag (bez Filipina) imaju jednoličnu temperaturu od 26 do 28°C tokom cijele

godine.

• Predjeli iznad 1000 m visine imaju nešto umjerenije temperature.

• Zemljišta jugoistočne Azije uglavnom su manje plodnosti.

• Izuzetak čine aluvijalne ravni većih rijeka u Indokini i vulkanska zemljišta na Javi i

Filipinima.

• Od pedoloških tipova preovladavaju lateritna tla.

• U skladu sa količinom i godišnjim raporedom padavina, te temperaturama razvile su

se odreĎene biljne formacije.

• Niske i breţuljkaste terene koji primaju preko 2000 mm padavina godišnje prekriva

uglavnom dţungla u kojoj rastu drvenaste paprati, bambusi, palme, lijane itd.

• U sušnijim predjelima javljaju se monsunske listopadne šume u kojoj raste tikovo i

drugo plemenito drvo.

• Područja sa ispod 1000 mm padavina obrasla se šikarom, ţbunjem i savanama.

• Prirodna bogatstva Jugoistočne Azije su velika.

• Pored obilja padavina, velikih površina pod šumom, plodnih riječnih dolina bogatih i

mora bogatog ribom, veliko je i rudno bogatstvo.


• Duţ čitave regije proteţe se naftonosni pojas.

• Ova regija najpoznatija je po nalazištima kalaja (Malezija i Indonezija).

• Od ostalih ruda ima još: gvoţĎa (Malajsko poluostrvo, Filipini), mangana, srebra, zlata

i kroma (Filipini), boksita (Malezija i Sumatra), volframa (Mijanmar i Tajland), nikla

(Mijanmar i Celebes), cinka i olova (Mijanmar) itd.

• Indokina se smatra jednom od kolijevki čovječanstva.

• O drevnom stanovništvu koje je naseljavalo doline i delte velikih rijeka malo se zna.

• Snaţna drţava formirana je u 11 vijeku u Kambodţi.

• Kasnije sa sjevera u ove krajeve prodiru mongoloidna plemena Burmanaca, Taja (ili

Sijamaca) i Anamita (Vijetnamaca) koja su uništila stare kulture i drţave i stvorila

svoje.

• Vremenom su Burmanci i Taji prihvatili osnovne elemente Indijske kulture, a Anamiti

kineske kulture pa se ove dvije kulture na ovom prostoru proţimaju.

Najveći dio stanovništva ove regije čine budisti.

• Po ostrvima Malajskog arhipelaga raširila su se razna Malajska plemena koja su

kasnije izmješana sa indijskim i kineskim došljacima na zapadu i sjeveru, te

negroidnim narodima Australije na jugu.

• U II vijeku naše ere Indijci su na ovom prostoru formirali drţavu koja je obuhvatala

dio Jave i Malajskog poluostrva. Kasnije se teţište te drţave prenosi na Javu odakle je

u 14. vijeku uspostavljena prevlast nad čitavim arhiplegom. Ta prevlast trajala je

naredna dva vijeka.

• Za razliku od Indokine, Malajski arhipelag je područje Islama (sem hrišćanskog dijela

Filipina) kojeg su ovdje raširili Arapi.

• U XVI vijeku dolaze Evropljani.


51

• Tokom II svjetskog rata ovu regiju okupirali su Japanci.

• Nakon II svjetskog rata odvijao se proces dekolonizacije i osnivanje nezavisnih

drţava.

• Stanovništvo Jugoistočne Azije pokazuje veliku rasnu, etničku i vjersku heterogenost.

• Ovdje su se naselili mongoloidni narodi sa Tibeta;

• Dravidi i Arijevci iz Indije;

• Negroidni narodi iz Australije i Melanezije;

• Kinezi;

• Arapi;

• Evropljani.

• Gustoća naseljenosti je neravnomjerna.

• Pojedini dijelovi spadaju u najgušće naseljene tropske predjele (Java, 990 st/km2), a

neki su gotovo bez stanovnika (Zapadni Irijan, 4 st/km2).

• Najgušće su naseljene riječne doline, primorske ravnice i ostrva prekrivena plodnim

vulkanskim zemljištem.

• Stanovništvo je veoma mlado, prosječni ţivotni vijek dosta kratak, a prirodni priraštaj

je visok.

• U privrednom pogledu agrarna proizvodnja ima najveći značaj.

• Ova regija poznata je po prostranim plantaţama kaučuka, kokosa i šećerne trske u

niţim predjelima, te kafe, čaja i kinina u višim.

• Najvaţije ţitarice su riţa i kukuruz, a za ishranu stanovništva gaji se razno povrće.

• Jugostočna Azija je veliki svjetski izvoznik tropskih poljoprivrednih kultura jer nije

tako gusto naseljena kao Indija ili Kina pa veći dio obradivih površina ostaje za

komercijalne kulture.

• Industrija u zemljama Jugoistočne Azije naglo se razvija.

• Svojom jeftinom radnom snagom i kvalitetnom izradom Singapur, Malezija, Tajland i

ostale zemlje ove regije postaju sve ozbiljnija konkurencija drugim viokorazvijenim

zemljama svijeta.

• U novije vrijeme industrije ovih zemalja ovladale su najsloţenijim tehnologijama,

pogotovo u oblasti elektronike, precizne mehanike i sl.

• U regionalnom pogledu Jugoistočna Azija dijeli se na Indokinu i Malajski arhipelag.

• Indokini pripadaju:

1. Mijanmar

2. Tajland

3. Kambodţa

4. Laos

5. Vijetnam

6. Poluostrvski dio Malezije i Singapur

• Malajskom arhipelagu pripadaju:

1. Indonezija

2. Ostrvski dio Malezije

3. Brunej

4. Filipini


52

• U Malajskom arhipelagu Indiji pripadaju Andamanska i Nikobarska ostrva, a

Australiji Kokosovo i Boţićno ostrvo.

Istočna Azija • Obuhvata dijelove azijskog kopna koji su orijentisani prema Tihom okeanu.

• Pripadaju joj istočni dijelovi Kine (Prava Kina), Korejsko poluostrvo, ostrvski niz od

Hokaida do Formoze i manji dijelovi ruske tihookeanske obale.

• Sa površinom od 6,2 miliona km2 veća je samo od Juţne i Jugoistočne Azije.

• Po broju stanovnika (1 307 miliona stanovnika) ova regija je najmnogoljudniji dio

Azije i svijeta.

• U njoj ţivi 40 % ukupne azijske populacije i 22 % svjetskog stanovništva.

Naziva se često i Daleki istok.

• Ima relativno povoljan geografski poloţaj mada zauzima periferne dijelove azijskog

kontinenta.

• Visoke planine, vioravni i pustinje ograĎuju je od ostalih dijelova Azije.

• MeĎutim, u novije vrijeme do izraţaja dolaze maritimne karakteristike poloţaja ove

regije. Istočna Azija izlazi na nekoliko ivičnih mora i Tihi okean.

• Snaţan privredni razvoj zemalja ove regije utiče na valorizaciju takvog geografskog

poloţaja.

• Prema nekim prognozama istočnoazijska obala Tihog okeana će u 21. vijeku postati

jedan od značajnijih privrednih centara u svijetu pa će njen geografski poloţaj još više

dobiti na značaju (naći će se izmeĎu privredno razvijene Evrope i Amerike).

• Obale su dobro razuĎene, posebno u juţnom dijelu regije.

• Sjeverne obale su niske. Nastale su riječnom akumulacijom pa su muljevite ili

pjeskovite, a more uz njih je plitko.

• Juţne obale su strme, sa brojnim manjim zalivima usječenim u kopno. Imaju

potopljena riječna ušća.

• U sjevernom dijelu ima nekoliko većih poluostrva: Korejsko, Ljaotung, Šantung.

• Kopneni dio istočne Azije izlazi na ivična mora: Japansko, Ţuto, Istočnokinesko,

Juţnokinesko.

• Istočnije od ovih mora pruţa se dugi ostrvski niz kojeg čine Japanska ostrva, Rjukju

ostrva i Formoza.

• Istočno od ostrvskog dijela regije prostire se Tihi Okean (Pacifik)


• Tektonsku osnovu gotovo čitave regije čini stara Sinijska masa koja se prostire od

Velikog Kingana na sjeveru do pobrĎa juţne Kine.

• Sinijska masa je po starosti ekvivalent Angare, a neki smatraju i njen dio.

• GraĎena je od arhajskih stijena i paleozojskih slojeva.


53

• Rasjedima meridijanskog pravca razlomljena je na nekoliko stepenica koje se spuštaju

prema jugoistoku. Najniţa stepenica potopljena je ivičnim morem, a ostrvski dio

pokazuje dokle je nekada dopiralo staro kopno.

• Veći dio razlomljene i spuštene Sinijske mase prekriven je kasnije mlaĎim

sedimentima.

• Tu se danas rasprostiru velike ravnice u dolinama rijeka Amur, Hoangho, Jangce i dr.

• Prostor uz obale Ţutog mora prekriven je lesom. On prekriva oko 600 000 km2, a sloj

mu je debljine 50 m.

• Nastao je eolskom akumulacijom u pleistocenu ali ga i sada hrane zimski monsuni.

• Duţ brojnih rasjeda nalazi se veliki broj vulkana. Najviše ih je na ostrvima, a mnogi

od njih su aktivni.

• Veoma česti su zemljotresi koji su izazvani tektonskom ili vulkanskom aktivnošću.

• Na klimu velikog dijela regije utiču monsuni.

• Najveći dio istočne Azije ima umjereno toplu klimu.

• Sjeverni dijelovi (Mandţurija) imaju kontinentalnu klimu.

• Zimi s kopna na mora duvaju hladni i suhi vjetrovi, a ljeti sa okeana vlaţni monsuni.

Ljetni monsuni donose vlagu sve do 60° s.g.š.

• Zimi temperatura prema sjeveru naglo opada.

• Juţni dijelovi Kine leţe u subtropskom pojasu, a sasvim malim dijelom i u tropskom

pojasu. Ovdje su julske temperature oko 28°C, a januarske oko 17°.

• U sjevernim dijelovima Kine jače se osjećaju kontinentalni uticaji. Ovdje su ljeta

veoma topla (jul 26°C), a zime relativno hladne (januar -5°C).

• U Mandţuriji je kontinentalnost još jače izraţena (jul 23, a januar

-20°C)

• Količina padavina takoĎe opada od juga ka sjeveru. Juţni dijelovi Kine primaju oko 1

600 mm, a Mandţurija svega 500 mm padavina.

• Korejsko poluostrvo je pod jačim maritimnim uticajem (jul 24, a januar -3°C).

• Japan zahvaljujući toploj morskoj struji Kurošio ima znatno blaţu klimu od kopnenih

dijelova na istoj geografskoj širini.

• Sjeverni dijelovi Japana (jul 18, a januar 3°C)

• Juţni dijelovi Japana (jul 28, januar 6°).

• Na juţnim ostrvima količina padavina prelazi i 2000 mm, a na Hokaidu 750 mm.

• Na Japanskim ostrvima se u vrijeme smjene monsuna javljaju tajfuni.

• Velike rijeke imaju ogroman značaj za mnogobrojno stanovništvo ove regije.

• Najznačajnije su kineske rijeke koje svojim dimenzijama spadaju u najveće na Zemlji.

• Izgradnjom prostranih aluvijalnih ravni omogućile su stvaranje najvećih gradskih

aglomeracija na svijetu.

• MeĎutim, rijeke često dovode do velikih poplava i razaranja sa velikim brojem ţrtava.

• Sve rijeke imaju dosta kolebljiv vodostaj.

• Zimi je nizak, a ljeti visok.

• Juţne dijelove Kine, Japana i čitavu Formozu prekrivaju lateritna zemljišta.

• U srednjem dijelu Kine, na Korejskom poluostrvu i u središnjem Japanu su sivosmeĎi

podzoli i smeĎa šumska zemljišta.

• U Mandţuriji su razvijena kestenjasta i smeĎa zemljišta, te degradirani černozem.


54

• Uglavnom, dakle, ovu regiju prekrivaju produktivna tla.

• Biljni svijet je razvijen u skladu sa klimom.

• Na jugu su zimzelene subtropske šume, u srednjem dijelu su listopadne šume, a na

sjeveru četinarske šume.

• Biljni svijet Japana ima odreĎene specifičnosti ali je i u Japanu zastupljena slična

zonalnost od juga ka sjeveru.

• Osnovna karakteristike ove regije u vegetacijskom pogledu je veliki broj endemičnih i

ukrasnih biljaka.

• MeĎutim, djelovanjem čovjeka većina površina izgubila je svoj prvobitni biljni

pokrivač.

• Fauna je prilagoĎena biljnom staništu. U ovoj regiji uglavnom ţive ţivotinje

umjerenog pojasa.


• Istočna Azija raspolaţe značajnim prirodnim bogatstvima.

• Plodno zemljište, povoljna klima, plodno tlo i bogatstvo vodom omogućili su

raznovrsnu poljoprivrednu proizvodnju.

• Ne zasotaje ni u rudnom bogatstvu.

• Velika nalazišta volframa, antimona, gvozdene rude, kalaja, uglja, prirodnog gasa,

nafte, obojenih metala i raznih nemetala.

• Veliki je stepen iskorištavanja bogatstava mora itd.

• Ima veoma bogatu prošlost.

• Na istoku Kine, prije 4 000 godina, razvila se jedna od najstarijih civilizacija svijeta.

• Osnovno demografsko obiljeţje ove regije je mnogoljudnost.

• U ovoj regiji ţivi skoro jedna četvrtina svjetske populacije.

• Veoma je gusto naseljena.

• Iako većina stanovništva ţivi na selu u ovoj regiji nalazi se i veliki broj najvećih

gradova svijeta.

• Stanovništvo pripada mongoloidnoj rasi.

• Najbrojniji narodi su Kinezi, Japanci, Koreanci i Mongoli.

• Na sjeveru ţive Mandţuri, Nanajci, Eveni i dr. priamurski narodi.

• Na Hokaidu ţive pripadnici Ainu, narod evropeidne rase.

• Na jugu Kine ima različitih tibetsko-burmanskih naroda.

• Nekada visok prirodni priraštaj u svim je zemljema sveden na prihvatljive granice.

• Stanovništvo ove regije u prosjeku ţivi veoma dugo.

• Japanci i stanovnici Hong Konga su najdugovječnije stanovništvo svijeta.

• Interesantno je da ovako velika i mnogoljudna regija nije stvorila neku snaţniju

religiju već je svoja religiozno-filozofska učenja (konfučijanstvo i taoizam u Kini,

šintoizam u Japanu) kombinovala sa budizmom.

• Privreda Istočne Azije doţivljava dinamičan razvoj.

• Zemlje Istočne Azije su:

1. Kina

2. Japan


55

3. Juţna Koreja ili Republika Koreja

4. Sjeverna Koreja (Narodna Demokratska Republika Koreja)

5. Tajvan


56

sadržaj OPŠTI PREGLED AZIJE ..........................................................................................................................2

PRIRODNE KARAKTERISTIKE ................................................................................................................3

Obale ..............................................................................................................................................3

Geološki razvoj i reljef .....................................................................................................................5

Klima...............................................................................................................................................8

Hidrografija ................................................................................................................................... 10

Zemljišta ....................................................................................................................................... 15

Biljni i životinjski svijet................................................................................................................... 16

Prirodna bogatstva ........................................................................................................................ 20

DRUŠTVENO-GEOGRAFSKI PREGLED ................................................................................................. 21

Stanovništvo ................................................................................................................................. 25

Privreda ........................................................................................................................................ 29

Poltička karta savremene Azije ...................................................................................................... 32

REGIONALNA PODJELA...................................................................................................................... 35

REGIONALNI PREGLED AZIJE.............................................................................................................. 37

Jugozapadna Azija ......................................................................................................................... 37

Geografski položaj ..................................................................................................................... 37

OBALE JUGOZAPADNE AZIJE ...................................................................................................... 37

RELJEF JUGOZAPADNE AZIJE ...................................................................................................... 38

KLIMA JZ AZIJE .......................................................................................................................... 39

HIDROGRAFIJA JZ AZIJE ............................................................................................................. 39

PEDOLOŠKI POKROV .................................................................................................................. 39

VEGETACIJA JZ AZIJE .................................................................................................................. 40

PRIRODNA BOGATSTVA JZ AZIJE ................................................................................................ 40

DRUŠTVENO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ............................................................................. 40

STANOVNIŠTVO......................................................................................................................... 40

PRIVREDA .................................................................................................................................. 41

Srednja Azija ................................................................................................................................. 41

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ............................................................................................................... 42

PRIVREDNO GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ............................................................................... 42


Južna Azija .................................................................................................................................... 44

PRIRODNO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE ................................................................................ 44


57


Jugoistočna Azija ........................................................................................................................... 48



Istočna Azija .................................................................................................................................. 52



azija-skripta

Documents