Nisa Surəsi 77-80 ...............................................................577- Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin, namaz qılın və zəkatverin, deyilənləri görmədinmi? Sonra onlara döyüş fərz qılınınca, içlərindənbir qisimi dərhal Allahdan qorxar kimi, hətta daha çox birqorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar da; "Rəbbimiz! Döyüşübizə nə üçün yazdın! Bizi yaxın olan ölümümüzə qədər gecikdirə bilməzmiydin?" dedilər. Də ki: "Dünya dolanışıqlığı azdır, axirətsə çəkinənlərüçün daha xeyirlidir və sizə et payı qədər belə zülm edilməz."78- Harada olsanız olun, ölüm sizə çatar; hətta istəsənizsağlamlaştırılmış yüksək qalalarda olun. Onlara bir yaxşılıq gəlirsə,"Bu, Allahdandır" deyərlər; başlarına bir pislik gəlincə də, "Bu,səndəndir (sən Peyğəmbərin yüzündəndir)" deyərlər. Də ki: "Hamısı Allahdandır." Bu adamlara nə olur ki heç bir sözü anlamağayanaşmırlar?!6..............................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 579- Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislik isəözündəndir. Səni insanlara elçi göndərdik; şahid olaraq da Allahyetər.80- Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar. Yüz/üzçevirənə gəlincə, səni onların başına gözətçi göndərmədik!AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələr, daha əvvəlki ayələrlə əlaqəsiz deyil və o ayələrqrupuyla bir bütün meydana gətirir. Hər iki qrupun axışı da eynidir.Bu səbəbdən bu ayələrdə, zəif imanlı möminlərdən ibarət olan/yaranan bir başqaqrupun vəziyyəti gözlər önünə sərilir. Bu məzmunda, ayələrinöyüd ağırlıqlı, dünyanın keçiciliyini və axirət nemətlərinin qalıcılığınıvurğulayıcı olduğunu müşahidə edirik. Ayrıca bu çərçivədə yaxşılıqlarvə pisliklərlə əlaqədar Quranı bir gerçək də açıqlığa qovuşdurulur."Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi? ...hətta daha çox bir qorxu ilə insanlardan qorxmağa başladılar." Ayədəkeçən "əl çəkmə" deyimi, döyüşməkdən qaçınmaqdan kinayədir.Bunun səbəbi, döyüş əsnasında edilən hərəkətlərin əllər vasitəsilə

reallaşdırılır olmasıdır. Bu ayə göstərir ki, başlanğıcdakafirlərin hücumları, haqsızlıqları möminlərin gücünə gedirdi.Bu cür nəşr/təzyiqlərə qarşı səbr etməkdə və qılıncları qınlarından çəkibetiraz etməməkdə çətinlik çəkirdilər.Bu səbəbdən uca Allah bu ayədə bundan qaçınmalarını, namazvə zəkat kimi dinin şüarlarını (nişanelerini, simvol ibadətlərini) yerinəgətirmələrini əmr etdi. Çünki dinin güclənməsi, möhkəm birzəminə oturması buna bağlı idi. Iþte o zaman uca Allah, din düşmənlərinəqarşı cihad etmələrinə icazə verəcəkdi. [Amma indi, təməllərisağlamlaştırmanın zamanı idi.] Əks halda dinin skeletihəll ediləcək, təməlləri yıxılacaq, parçaları darmadağın olacaqdı.Görüldüyü kimi bu ayələrdə, bunlara belə qınayıcı bir tənqidyönəldilir: Bunlar var ya! Bunlar, düşmənə qarşı çıxmaq üçün kafiədədi və donanımsal hazırlıqları ol/tapılmadığı bir sırada kafir-Nisa Surəsi 77-80 .......................................................... 7lerle döyüşmək üçün tələsik edən, qılıncını çəkməkdən özünü al/götürə bilməyən,əziyyətlərə dözüm edə bilməyən kəslərdir. Lakin kafirlərlədöyüşmələri fərz qılınınca, içlərindəki bir qrup, özləri kimiinsan olan düşmənlərdən Allahdan qorxar kimi, hətta ondan dahadə şiddətli bir şəkildə qorxarlar."Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın!... dedilər." Ifadenin zahiri bucümlənin, "içlərindən bir qisimi" ifadəsinə ətf edilmiş olduğunugöstərir. Xüsusilə, ayənin axışının muzari hərəkətindən (insanlardanqorxurlar), keçmiş hərəkətinə (dedilər) keçiş etmək surətiylə dəyişməsibu ehtimalı gücləndirir. Bu halda, bu sözü söyləyənlər, döyüşməküçün can atan, səbr etməkdə çətinlik çəkən, buna görə döyüşdənqaçınma əmrinə həmsöhbət olan kəslərdir."Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın! Bizi yaxın olan ölümümüzəqədər gecikdirə bilməz miydin?" ifadəsinin, onların davranış dillərinin(dili hallarının) şifahi/sözlü bir izahatı olması olabiləcəkdir.Amma eyni şəkildə, bu sözü şəxsən söyləmiş olmaları da mümkündür.Biz bilirik ki, Quran bu cür izahat tərzlərinin bütününü istifadə edər.

Insanın təbii ömürünü tamamlayaraq ölməsi demək olan "əcəl"sözünün "yaxın" xüsusiyyətiylə xarakterizə edilməsi ilə, onların öldürülməkdənxilas olub qısa bir müddət yaşamağı istədiklərinəzərdə tutulmur. Tərsinə, onların bununla söyləmək istədikləri budur:"Əgər biz öldürülmədən təbii ömürümüzü tamamlayaraq ölmüşolsaq bu, qısa bir yaşamaqdan və yaxın bir müddətdən başqa bir şeydeyil. Bu halda Allah, niyə/səbəb bu qısa həyatı yaşamamıza razıolmur, bizi öldürülmə imtahanıyla qarşı-qarşıya buraxır, ölümümüzütezləşdirir?"Bu sözü söyləmiş olmalarının səbəbi, könüllərinin dünya həyatınabağlı olmasıdır. Dünya həyatı isə Quran ədəbiyyatında az birfaydalanma olaraq təyin olunar; az bir müddət faydalanılar, sonra çarçabuktükənər, varlığından əsər qalmaz. Onun kənarında isə axirət həyatıvardır; gerçək və qalıcı həyat, bu səbəbdən daha yaxşı bir həyat. Onlara,"Də ki..." sözüylə başlayan bir ifadəylə cavab verilmiş olması8 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5də bunu vurğulamağa dönükdür."Də ki: Dünya dolanışıqlığı azdır..." Burada Peyğəmbərimiz əfəndimizə(s. a. a), adı çəkilən zəif xarakterlilərə, sadə və qısa dünya həyatını,Allah yolunda döyüşmə, cihad etmə qüruruna seçməninsəhvini ortaya çıxaracaq şəkildə cavab verməsi əmr edilir.Qısaca verilmək istənən mesaj; imanları barəsində diqqətli davranmalarıvə imanlarına zərər verəcək hər şeydən qaçınmaları lazım olduğudur.Dünya həyatı bir faydalanma, bir əmtəədir. Axirətlə müqayisə edildiyində,qısa müddət faydalanılan bir dolanışıqlıq olduğu dəqiq bir şəkildə görülər.Axirət isə, Allahdan qorxub günahlardan çəkinənlər baxımındandaha xeyirlidir. Bu halda onların da, qısa davamlı bir faydalanmadanibarət olan dünya dolanışığından daha xeyirli olan axirəti seçmələrilazımdır. Çünki onlar hər şeyə baxmayaraq mömindirlər və təqvayolu üzərində ol/tapılmaqdadırlar. Bunu etməmələri bir tək şeyləizah edilə bilər. O da uca Allahın özlərindən qisas almasından vəhaqqlarında zülm etməsindən qorxmaları, buna görə əllərindəki

konkret əmtəəs(n)i, vəd edilən daha xeyirli nemətlərə seçmələridir.Amma qorxmaları yersizdir. Çünki uca Allah, heç kimə et qədərzülm etməz.Bu şərhlərdən sonra "çəkinənlər üçün" ifadəsinin, sifətinmevsuf (xarakterizə edilən) yerinə konuluşuna bir nümunə olduğu diqqətə çarpanlaşır.Bununla güdülən məqsəd, verilən hökmün səbəbinə dəlalətetmək və obyektiv qarşılığıyla tam üst-üstə düşdüyü iddiasında ol/tapılmaqdır.Buna görə ifadənin təqdiri bucaqlımı -Allah doğrusunu daha yaxşı bilər-belədir: Axirət sizin üçün daha xeyirlidir. Çünki iman etmiş olmanızdanötəri, təqva əhli olmanız lazımdır. Təqva isə,axirətin ehtiva etdiyi xeyrləri əldə etmənin səbəbidir. Bu səbəbdən "çəkinənlərüçün" ifadəsi, həmsöhbətlərinə istiqamətli göndərmədə ol/tapılmaxüsusiyyətli bir kinayə mövqesindədir."Harada olsanız olun, ölüm sizə çatar; hətta istəsəniz sağlamlaştırılmışyüksək qalalarda olun." Ayənin orijinalında keçən "buruc"sözü, "bürc" sözünün çoxluğudur; qalaların üzərində inşa edi-Nisa Surəsi 77-80 .............................................................. 9len strukturlar mənasını verər. Bu cür binalar, düşmən hücumlarını püskürtməküçün mümkün olduğunca möhkəm tikilər. Əslində sözünetimoloji mənşəyində "açıqlıq" mənas(n)ı vardır. Necə ki bəzəkəşyalarını vs. aşkar etməyə "teberruc" deyilməsi də bundan ötəridir.Yenə ayədə keçən "muşeyyede" sözü, yüksəklik mənasınıifadə edər. Bunun da etimoloji mənşəyi "bərabər/yoldaş-şeyd", yəni əhəngdir.Çünki əhənglə həm bir quruluş sağlamlaştırılar, həm yüksəldilər, həmdə bəzənər. Buna görə, ayədə keçən "əl-buruc-ul müşeyyede",gəlməkdə olan hər cür düşmən hücumu qarşısında insanın sığınmaqvəziyyətində olduğu qalalar üzərində yüksəldilən möhkəmbinalar deməkdir.İfadənin təməl dayağı, istənməyən bəzi şeylərdən qorunmaməqsədiylə sığınılan bir faktın nümunə verilməsi və bunun hər cüristənməyən faktlara qarşı möhkəm bir sığınacaq funksiyasını görən şeylərənümunə hesab edilməsidir. Buna görə, əldə etdiyimiz mənas(n)ı belə

yekunlaşdıra bilərik: Ölüm elə bir şeydir ki, sizi tapmaması deyə birşey olmaz. Hansı möhkəm, möhkəm sığınacağa sığınsanız da ondanxilas ola bilməzsiniz. Bu səbəbdən döyüşə qatılmamanız və sizə döyüşünbir öhdəçilik olaraq fərz qılınmaması vəziyyətində ölümdən yanazəmanətdə olacağınıza, sizə ilişmədən onu sovuşduracağınıza bağlıxam bir qurun idiyə qapılmamanız lazımdır. Çünki Allahın [sizinhəyata müddətiniz olaraq] təyin etdiyi vaxt yəni əcəl əlbəttə gələcəkdir."Onlara bir yaxşılıq gəlirsə, 'Bu, Allahdandır' deyərlər..." Ayənin sonundakıbu iki cümlə, onların havadan söylədikləri digər iki yanılmayavə səhv düşüncəyə işarə etməkdədir. Uca Allah, bunu onlar adınaizah etməkdə və Peyğəmbərinə, insana ilişən yaxşılıq və pislik faktlarınıngerçək mahiyyətini açıqlamaq surətiylə onların bu qurun idilərinəcavab verməsini əmr etməkdədir.Ayələrin axışındakı bütünlük, bunu, yuxarıda haqqında danışılan zəifxarakterli bəzi möminlərin söyləmiş olmalarını tələb etməkdədir;istər bu sözü davranış diliylə (dili həllə) söyləmiş olsunlar, his-10 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tər şifahi/sözlü olaraq. Bunda yadırğanılacaq bir şey yox. Necə ki Hz. Musaya(ə.s) də bənzəri bir ifadələ cəbhə alınmışdı. Uca Allah, buhadisəs(n)i belə izah etməkdədir: "Onlara bir yaxşılıq geldigi zaman, bu bizim(öz məlumat və davranışlarımızla bunu əldə etdik) deyərlər;özlərinə bir pislik gəlincə də, Musa və onunla birlikdə olanlarıugursuz sayardılar. Iyi bilin ki, onların ugursuzlugu Allah qatındadır;lakin çoxları bilməzlər." (Ə'RAF, 131)Başqa ümmətlərin də peyğəmbərlərinə qarşı bu cür bir davranışiçinə girdikləri rəvayət edilmişdir. Islam ümməti də peyğəmbərinəqarşı sərgilədiyi tutum baxımından keçmiş ümmətləri axtartdırmamışdır.Ulu Allah, "Ürəkləri bir-birinə bənzədi." (Bəqərə, 118) buyurmuşdur.Bu məzmunda Islam ümməti, daha çox Israiloğullarınaparalel düşmüşdür. Rəsulullah (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Onlarkərtənkələ dəliyinə girsələr, siz də oraya girərsiniz." Bununla əlaqədarolaraq Şiə və Sünni qaynaqlardan yığdığımız bir çox rəvayəti daha

əvvəl zikr etdik.Təfsir alimlərinin böyük bir əksəriyyəti, bu ayələrin Yəhudiləryaxud münafiqlər və ya hər iki qrup haqqında endiyini sübut etməküçün sıx bir səy içinə girmişlər. Lakin, ayələrin axış bütünlüyününbu ehtimalı rədd etdiyini görmüş ol/tapılırsan.Hər vəziyyətdə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, axışı etibarilə, yaxşılıqvə pislikdən məqsədin, uca Allaha isnad edilə biləcək faktlarolduğuna şahidlik etməkdədir. Bu cür Müsəlmanlar isə bir qisiminiyəni yaxşılığı Allaha, digər bir qisimini yəni pisliyi də Hz. Peyğəmbərə(s. a. a) isnad edirlər. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, onlarınnəzərdə tutduqları yaxşılıq və pisliklər, Peyğəmbərimizin özlərinəgəlməsindən, dinin təşkilatlarının təməllərini atıb yüksəltməsindən,iddianı yaymasından və cihadı tövsiyə etməsindən sonra qarşılarınaçıxan hadisələrdir. Qalib gəldikləri kimi döyüş və qarşıdurmalarda əldəetdikləri fəth, zəfər və qənimətlər; uduzmaya uğradıqları digərbəzi döyüşlərdə də yaşanan öldürülmələr, yaralanmalar və itkinləryəni. Pislikləri Peyğəmbərə isnad etmələrinin mənas(n)ı, onuuğursuz saymaq ya da zəif fikirli və tədbirsiz tapmaqdır.Nisa Surəsi 77-80 .................................................................... 11Uca Allah, Peyğəmbərinə (s. a. a) onlara bu cavabı verməsiniəmr edir: "Də ki, hamısı Allahdandır." Bunlar, universal nizamı istiqamətləndirəniradənin təşkil etdiyi hadisələr və fəlakətlərdir. Universal nizamınistiqamətləndiricisi də tək və ortaqsız Allahdır. Varlıqlar yaranmaları,qalıcılıqları və qarşılaşdıqları hadisələr etibarilə başqasına deyil, ucaAllahın iradəsinə təbii/tabedirlər. Quranın təlimindən bunu anlayırıq.Ardından bu adamların qıt anlayışlılıqları, bu gerçəyi qəbul etmədəkiçatışmazlıqları, anlayışsızlıqları qarşısında qarışıqlığı ifadə edənbir sual yönəldilir: "Bu adamlara nə olur ki, heç bir sözü anlamağayanaşmırlar?""Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislik isə özündəndir."Onların dərhal heç bir söz anlamadıqları ifadə edilib, işin əslini ortayaqoyma məqsəd qoyulduğundan, onların idraksız olmaları hesaba

qatılaraq xitabın hədəfi olmaqdan çıxarılırlar və xitab doğrudanPeyğəmbərimizə (s. a. a) yönəldilir; bu məzmunda ona isabət edənyaxşılıq və pisliklərin gerçək mahiyyətləri açıqlanır. Buna görə bütünvarlıqlar, heç olmasa mömin, kafir, saleh (yaxşı), pis, peyğəmbərvə ya başqası olaraq bütün insan fərdləri üzərində suveren olanvaroluşsal hökmlər baxımından, Peyğəmbərin (s. a. a) bir imtiyazı,fərqli bir mövqedə olması söz mövzusu deyil.Buna görə, insanın öz təbiəti gərəyi xoş qarşıladığı, gözəl gördüyüsağlamlıq, nemət, təhlükəsizlik və rahatlıq kimi faktlar mənasında yaxşılıqlarınbütünü uca Allahdandır. Xəstəlik, alçaqlıq, düşkünlük vəfitnə kimi insana xoş gəlməyən faktlar mənasında pisliklər dənəticədə insana gəlib söykən/dözərlər, uca Allaha deyil. Bu baxımdan ayənin,məzmun baxımından bu ayəyə yaxın olduğunu görürük: "Bu, birmillət özlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri) degiştirmedikçe,Allahın da onlara verdigi neməti degiştirmeyecegindenvə Allahın eşidən, bilən olmasından ötəridir." (Ənfal, 53) Lakinbu qiymətləndirmə, bütün yaxşılıq və pisliklərin başqa bir ümumiperspektivlə Allaha çevirilməsi gerçəyi ilə ziddiyyət meydana gətirməz.Bu mövzunu irəlidə ətraflıca açıqlayacağıq."Səni insanlara elçi göndərdik." Sənin bizim qatımızdan yana, əl-12 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çi olmaqdan başqa bir xüsusiyyətin yox. Vəzifənin də ilahi mesajı açıq birşəkildə eşitdirməkdir. Sənin missiyanın elçilikdir. Bunun xaricində başqabir missiyanın yoxdur. Ayrıca əmr mövzusunda, qanunuma və universalhökmranlıq nöqtəsində hər hansı bir səlahiyyətə sahib deyilsən.Bu səbəbdən, uğur və uğursuzluq məzmununda bir fəaliyyətin olmaz.Sən insanlara pislik ilişdirə bilməz, onlara yönəlmiş yaxşılıqları saxlaya bilməzsən.Bu baxımdan ifadə, "Bu, səndəndir." deyərək pislikləriPeyğəmbərimizdən (s. a. a) qaynaqlanan bir uğursuzluq hesab edənsöz mövzusu kəslərə istiqamətli bir cavab xüsusiyyətindədir və bu cavab,"şahid olaraq da Allah yetər." sözüylə gücləndirilir."Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar." Bu cümlə,

bir yenidən başlama xüsusiyyətindədir. Lakin əvvəlki ayədə keçən"Səni insanlara elçi göndərdik." ifadəsinin gücləndirilməsi də məqsəd qoyulur.Əvvəlki ayənin hökmünün səbəbi açıqlanır bir baxıma.Demək istənir ki, sən bizim tərəfimizdən göndərilmiş bir elçidənbaşqa bir şey deyilsən. Bu səbəbdən bir elçi olduğun üçün sənə itaətedən, Allaha itaət etmiş olar. Kimiləri ağız büzüb üz çevirsələr,biz səni onların başına gözətçi olmağın üçün göndərmədik.Bundan da aydın olur ki, "Kim Peyğəmbərə itaət etsə..." ifadəsi,sifətin mevsuf (xarakterizə edilən) yerinə konuluşuna bir nümunə meydana gətirməkdədir.Beləcə hökmün səbəbinə işarə etmə hədəflənmişdir.Eynilə "axirətsə çəkinənlər üçün daha xeyirlidir və sizə etpayı qədər belə zülm edilməz." cümləsində olduğu kimi. Bu səbəbdən"Səni... göndərdik." ifadəsindəki həmsöhbətə istiqamətli xitabdan, "KimPeyğəmbərə itaət etsə..." ifadəsindəki üçüncü tək şəxsə(gayip siygasına), ondan da "səni... gözətçi göndərmədik." ifadəsindəkiikinci tək şəxsə (həmsöhbət siygasına) doğru bir keçiş edilmişolmadan ayələrin axışı normal seyrini davam etdirməkdədir.YAXŞILIQ VƏ PİSLİKLƏRİN ALLAHdan OLMASI NƏMƏNA IFADE EDƏR?Mənə elə gəlir ki, insanın gözəllik anlayışının fərqinə var-Nisa Surəsi 77-80 ................................................................ 13ması, ilk dəfə öz növünə istiqamətli müşahidələri əsnasında reallaşmışdır.Insan deyilən növün yaradılışındakı tarazlıq faktını, bütünorqanların müəyyən bir uyğunluq içində bədəndəki yerlərini al/götürmüş olmasını,xüsusilə yüzdəki orqanlar arası ahəngi nəzərdə tuturuq. Bununxaricində insan, təbiətdəki digər konkret faktların şəxsində də bu mənas(n)ımüşahidə etmiş, qəbul etmişdir. Nəticə etibarilə gözəllik, bir şeyintəbiəti etibarilə məqsədinə uyğun olması deməkdir.İnsan yüzünün gözəl olması demək, göz, qaş, qulaq, burun vəağız kimi orqanların olmaları lazım olan bir xüsusiyyət və ya vəziyyət üzrəvə bir-birləriylə uyğunlaşma içində olmaları deməkdir. O zaman insanın

canı ona doğru çəkilər, təbiəti ona meyl göstərər. Bir şeyin bununəksinə bir vəziyyətdə olması da pis, pislik və çirkin kimi yerinə görəistifadə edilən ifadələrlə xarakterizə edilər. Bu halda pislik, adəm xüsusiyyətli[varlıqdan məhrum] bir mənadır. Buna qarşılıq gözəllik varoluşsalbir mənadır.Daha sonra bu xarakterizə etmə bütün etibarı hərəkət və mənaları, ictimaişərtlərdə nəzərdə tutulan təyin etmələri əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilmişdir.Burada da qiymətləndirmə və xarakterizə etmənin əsasını,bir şeyin insan həyatının xoşbəxtliyi və ya bu həyatdan faydalanmaolaraq təyin edə biləcəyimiz ictimai hədəflərə uyğunluğu və yauyğun olmayışı meydana gətirər. Məsələn ədalət gözəldir. Hakkedene yaxşılıqdaol/tapılmaq gözəldir. Təhsil, təhsil, öyüd vs. faktlar gözəldirlər.Zülm, haqsızlıq kimi faktlar da pis və çirkin şeylərdir. Bununsəbəbi birinci qrupdakı faktların insan xoşbəxtliyi və ya insanın ictimaişərtlərdə faydalanması məqsədinə uyğun olmaları, ikinciqrupdakı faktların da bu məqsədə uyğun olmayışlarıdır.Gözəl olaraq xarakterizə edilən qisim və onun qarşısında iştirak edən çirkinhadisələr, ictimai məqsədə uyğunluğu səbəbindən bu xüsusiyyəti qazananhərəkətə bağlıdırlar. Bu səbəbdən ictimai məqsəd və hədəflərə uyğunluğudavamlı və qalıcı olan hərəkətlərin gözəllikləri də davamlı və qalıcıdır.Buna ədaləti nümunə göstərə bilərik. Digər bəzi hərəkətlərin də çirkinliyi elədir;məsələn zülm.Bəzi hərəkətlərin vəziyyəti, zamana, vəziyyətə, yerə və ya cəmiyyətə gö-14 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5re dəyişənlik ifadə edər. Məsələn gülmək, zarafatlaşmaq dostlar arasındagözəldir, böyük şəxsiyyətlərin yanında deyil. Sevinc mühitlərindəgözəldir, matəm mühitlərində deyil. Məscidlərdə və məbədlərdədə bu cür davranışlar çirkin qaçar. Zina və içki qərblilərə görəgözəldir; amma Müsəlmanlar arasında bu cür hərəkətlər çirkindir.Bu baxımdan, "Gözəllik və çirkinlik anlayışları davamlı dəyişərlər,dəyişənlik ifadə edərlər. Bu anlayışlar baxımından qalıcılıq, davamlılıqvə bütünsellik söz mövzusu deyil." iddiasını ortaya atan və

ədalətlə zülm kimi anlayışlar haqqında bu iddianı sübut etmək üçün,"İctimai bəzi qəbulların uygulanışı məzmununda kimi cəmiyyətlərəgörə ədalət olaraq qiymətləndirilən bir xüsus, başqa bircəmiyyətin, ictimai qəbulları lazımınca pratize edilən bəzitətbiqlər çərçivəsində ədalət olaraq qiymətləndirilən xüsuslafərqli olar. Bu səbəbdən ədalət mənasının söykən/dözdüyü müəyyən bir zəminyoxdur. Söz gelimi zina cinayət/günahını qırmancla cəzalandırmaq, Islam baxımındanədalətdir. Amma bu tətbiq Qərblilərə görə ədalət deyil."deyənlərin bu sözlərinə qulaq asmamalısan.Çünki bunlar məsələni qarışdırırlar. Anlayış ilə onun obyektivqarşılığını ayırt edə bilmirlər. [Belə ki, ədalət anlayışı Müsəlmanlaragörə də yaxşıdır, Qərblilərə görə də. Yenə zülm hər iki qrupun dayanında pisdir. Nə var ki bu iki birlik nəyin ədalətlə, nəyin dəzülmlə xarakterizə edilməsi barəsində fərqli düşünə bilərlər. Məsələn, Müsəlmanlarzinanı zülm olaraq xarakterizə edərkən, Qərblilər onu elə qiymətləndirməyə bilərlər.Bu isə, onların zülmü yaxşı bilmələri mənasını verməz.] Anlayışı bu səviyyədə olanlara da söyləyəcək sözümüz yoxdur.Insan, cəmiyyət üzərində təsirli olan faktorların dəyişməsi hasebiyleictimai qaydaların bir dəfədə və ya mərhələli olaraq dəyişməsinitəsdiqləyər; lakin ədalət xüsusiyyətinin özündən mücərrədlənməsinivə zalım deyə adlandırılmasını təsdiqləməz. Bir zalım tərəfindənqəbul edilir bir gerçəyə söykən/dözmədən sərgilənən hər hansı bir zülmdənxoşlanmaz və onu təsdiqləməz. Əslində mövzu daha da uzadıla bilər.Ancaq sözü daha çox uzatmamız, bizi daha əhəmiyyətli olanNisa Surəsi 77-80 ............................................................ 15bir xüsusdan uzaqlaşdırar.Daha sonra, gözəllik və çirkinlik anlayışları, insanın, həyatıboyunca dəyişik faktorların təsiriylə meydana gəlib qarşısına çıxan digərzehin xarici obyektiv hadisələri də əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilmişdir.Bunlar fərdi ya da ictimai hadisələrdir. Bunların bir qisimi, insanınarzularıyla üst-üstə düşər. Sağlamlıq, səhhət və ya rahatlıq kimi fərdiya da ictimai həyatının xoşbəxtliyi baxımından uyğunluq ifadə edərlər.

Buna görə yaxşılıqlar, gözəlliklər olaraq adlandırılarlar. Bunlarınbir qisimi də, yuxarıdakının tam əksinə bir xüsusiyyətə sahib olar. Kasıblıq,xəstəlik, zillət və ya məhbusluq kimi çətinlik və müsibətlər buna nümunədir.Bunlara pisliklər adı verilər.Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus diqqətə çarpanlıqqazanır: Faktlar və ya hərəkətlər, insan növünün kamalıyla yaxud fərdinxoşbəxtliyi və ya başqa bir şeylə elin idiləri baxımından yaxşı və pis xüsusiyyətinial/götürərlər. Bu halda gözəllik və çirkinlik nisbi (nisbi) xüsusiyyətlərdir.Lakin bu nisbilik bəzi sahələrdə daimidir, dəyişməz; digərbəzi sahələrdə isə dəyişəndir. Hakkeden birinə mal bağışlamanıngözəl, həkk etməyən birinə vermənin də çirkin, pis olması məsələn.Yenə bu xüsus diqqətə çarpanlıq qazanmış oldu ki, gözəllik hər vaxtüçün varoluşsal bir faktdır. Pislik və çirkinlik isə adəmidir, varlıqdanməhrumdur; yəni bir şeyin, insanın mizacına uyğunluq və uyğunluqxüsusiyyətini itirməsidir. Yoxsa bir şeyin və ya hərəkətin quruluşu (özü,özü), söz mövzusu uyğunluq və uyğunluğu bir kənara buraxsaq,birdir və təməldə bir dəyişikliyi yoxdur. [Bu səbəbdən bu şey və ya hərəkət,nə gözəlliklə xarakterizə ediyər, nə də çirkinliklə.]Məsələn zəlzələ və sel kimi fəlakətlər bir qövmün başına gəldiyizaman, bunlar o qövmün düşmənləri baxımından gözəl nemətlər olaraqqəbul edilərlərkən, özlərinə yönəlincə çirkin və pis hesab edilərlər.Yenə din perspektivində bütün ümumi müsibətlər yer üzündətəxribatçılıq edən kafirlərin və ya azğın günahkarların başına gəlincəxoşbəxtlik, bolluq; saleh möminlərin başına gəlincə də bədbəxtlikvə çətinlik olaraq diqqətə çarpanlaşarlar.16 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Yenə bir başqa nümunə olaraq, bir yeməyi yemək, adamın özmalı isə, gözəldir, mübahdır. Lakin başqasının malından və onunrazılığı alınmadan məğlub olursa çirkindir, haramdır. Çünki başqasınınmalını, onun razılığı alınmadan yeməklə əlaqədar qadağana və ya sırf Allah-'ın halal etdiyi şeyləri yeməklə əlaqədar əmrə uyğun gəlmə ilə maraq/əlaqəsi kəsilmişolar. Sözgəlişi, bir qadınla bir kişi arasındakı cinsi birləşmə evlilik

yoluyla reallaşırsa gözəldir, mübahdır. Lakin nikahsız vəzina şəklində reallaşırsa, çirkindir, haramdır. Çünki nikahsızbirləşmə şəklindəki hərəkət ilahi öhdəçiliklə uyğunluq xüsusiyyətiniitirmiş olar. Bu halda gözəlliklər, faktlara və hərəkətlərə bağlı varlıksaltərif və xarakterizə etmələrdir. Pisliklər isə adəmi (varlıqdan məhrum)tərif və xarakterizə etmələrdir. Yoxsa gözəl və ya çirkin, yaxşı və ya pisxüsusiyyətinə məruz qalan şeyin özü, əsli birdir.Quranın baxışı, uca Allah xaricindəki hər şeyin ONun tərəfindənyaradıldığı şəklindədir. Necə ki belə buyurur: "Allah hər şeyinyaradıcısıdır." (Zumər, 62) "Hər şeyi yaratmış, ona ölçü, forma vənizam vermişdir." (Furqan, 2) Bu iki ayə, hər şeyin yaradılmış olduğunuortaya qoyur. Bir başqa ayədə də belə buyurur: "O (Allah)ki, yarattıgı hər şeyi gözəl etmişdir." (Səcdə, 7) Burada da yaradılanhər şeyin gözəl olduğu vurğulanır. Bu gözəllikdən məqsədisə, xilqət üçün lazım olan, onun ayrılmaz bir parçası olan və onun oxuətrafında dönən bir gözəllikdir.Bu halda hər şey, yaradılışdan və yaranmadan pay aldığı nisbətdəgözəllikdən pay alar. Yuxarıda üzərində dayandığımız gözəllik anlayışınabağlı mənas(n)ı düşündüyümüzdə, bunun daha bir açıqlığaqovuşduğunu görərik. Belə ki: Gözəllik, bir şeyin məqsədinə vəməqsədinə uyğun olması, özüylə hədəflənən məqsədlə tamdamınaüst-üstə düşməsi deməkdir. Varlıq bütününün parçaları, universalnizamın ölçüləri arasında tam bir uyğunlaşma və üst-üstə düşmə vardır. UcaAllah, məqsədini pozacaq şəkildə parçaları arasında heç bir uyğunluqolmayan, bir-birini etibarsız edən bir şey yaratmaqdan münəzzəhdir.Yaratdığı bir şeyin, ONU aciz buraxması, ağıllara durğunluqverən bu fövqəladə təşkil et güddüyü məqsədi ləğv etməsiNisa Surəsi 77-80 ................................................................ 17düşünülə bilməz.Necə ki belə buyurur: "O tək və hər şeyə üstün olan Allah'-dır." (Zumər, 4) "O, qullarının üstündə hər cür qənaətə malikdir."(Ən'am, 18) "Nə göylərdə, nə də yerdə, Allahı aciz buraxacaq bir

güc vardır. O biləndir, güclüdür." (Fatır, 44) Buna görə heç bir şey Allahı,yaratdıqlarıyla əlaqədar iradəsi, qullarına bağlı diləməsi barəsindəaciz buraxa bilməz, ONU maneə törədə bilməz; ONA nəşr/təzyiq qura bilməz,ONun üstündə bir gücə sahib ola bilməz.Bu halda, varlıq aləmindəki hər nemət varlığı etibarilə gözəldirvə uca Allaha nisbət edilər. Eyni şəkildə başa gələn hər fəlakət dəpisdir. Lakin bu fəlakət, özü etibarilə yəni, yaradılmış varlıqlarasuveren olan təməl xüsusiyyət (nisbət) baxımından uca Allaha nisbətedilər. Hərçənd başqa bir nisbətlə pis olaraq xarakterizə ediyər. Bu ayələrinvurğulamaq istədiyi məna budur: "Onlara bir yaxşılıq gəlirsə, 'Bu, Allahdandır.'deyərlər; başlarına bir pislik gəlincə də, 'Bu, səndəndir(sən Peyğəmbərin yüzündəndir).' deyərlər. Də ki: 'Hamısı Allahdandır.'Bu adamlara nə olur ki heç bir sözü anlamağayanaşmırlar?!" (Nisa, 78) "Onlara bir yaxşılıq gəlincə, 'Bu, bizimhaqqımızdır.' deyərlər; eger özlərinə bir pislik çatsa, Musavə onunla birlikdə olanları ugursuz sayardılar. Iyi bilin ki, onlaragələn ugursuzluk Allah qatındandır; lakin onların çogu bunu bilməzlər."(Ə'RAF, 131) Bu mövzuya təmas edən başqa ayələr də vardır.Pislik məzmununa gəlincə; Qurani Kərim, onu insanlaelin idilən-deyərərkən insan nəfsinə isnad edər. Məsələn təfsirini təqdim etdiyimizbu ayə, "Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başına gələn pislikisə özündəndir." (Nisa, 79) və digər ayələr bunun bir nümunələridir:"Başınıza gələn hər hansı bir müsibət, öz əllərinizlə işlədiklərinizyüzündəndir. (Bununla birlikdə) Allah birçogunu dabağışlayar." (Şura, 30), "Bir millət öz vəziyyətlərini degiştirmedikçeAllah onların vəziyyətlərini degiştirmez." (Rə'd, 11) "Bu da, bir millətözlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri) degiştirmedikçe,Allahın onlara verdigi neməti degiştirmeyeceginden... ötəridir."(Ənfal, 53) Bu xüsusu vurğulayan daha bir çox ayə nümunə göste-18 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rilebilir.Bunu belə açıqlamaq mümkündür: Görüldüyü kimi əvvəlki ayələr,

pis xüsusiyyətli fəlakətləri də eynilə yaxşılıqlar kimi yaradılışları etibariləgözəl faktlar kateqoriyasına soxur. Bu səbəbdən onların pisolmalarının tək səbəbi, bəzi şeylərin təbiətləriylə uyğunlaşmamaları,bundan ötəri də onlar üçün zərərli olmaları qalır.Nəticədə məsələ bu nöqtəyə söykən/dözür: Uca Allah, müsibətədüçar qalan və zərərə uğrayan bu faktlar üçün tələb etdikləri vətəbiətləri gərəyi maraq duyduqları şeylər meydana gətirməmiş, onlaraetməkdə olduğu hədiyyəs(n)i dayandırmışdır. Iþte bu hədiyyənin dayandırılması,zərərə uğrayan faktlar baxımından müsibət və pislik mövqesindədir.Bu ayə, bu xüsusu son dərəcə açıq bir şəkildə ortayaqoymaqdadır: "Allahın insanlara açtıgı hər hansı bir rəhməti tutubhəbsədən ola bilməz (ona mane olan ol/tapıla bilməz). ONun tuttugunuONdan sonra yollayacaq da yoxdur. O, üstündür, hikmət sahibidir."(Fatır, 2)Ardından uca Allah, hədiyyənin birindən alıkonmasının və yarəhmətinin axışının artım və eksilişinin qarşı tərəfin tutumuna,öhdəsindən gələ bilmə səlahiyyətinə bağlı olduğunu açıqlayır. Necə kiörnəklə izah etdiyi bir ayədə belə buyurur: "Göydən su endirdi dəvadilər öz ölçüsün tərəfindən çaglayıp axdı." (Rə'd, 17) Bir başqa ayədədə buyurur ki: "Heç bir şey yoxdur ki onun xəzinələri, bizim yanımızdaolmasın və biz onu ancaq bilinən bir miqdarda endirərik."(Hicr, 21) Demək ki uca Allah, qarşı tərəfin həkk etdiyi miqdarda vəbildiyi vəziyyətinə uyğun olaraq verər. "Heç yaradan (yarattıgını)bilməzmi? O lətifdir, hər şeydən xəbərdardır." (Mülk, 14)Bilindiyi kimi nemət, əzab, bəla və rahatlıq hər şeyin xüsusivəziyyətinə görə diqqətə çarpanlaşar. Uca Allah bir ayədə bu xüsusa beləişarə edir: "Hər kəsin yöneldigi bir istiqaməti vardır." (Bəqərə, 148) Hərşey özünə xas istiqamətə yönələr, öz vəziyyətinə uyğun hədəfi, məqsədivə məqsədi istər.Bu nöqtədə belə bir hissi dilə gətirmək mümkündür: Bolluq,çətinlik, nemət və müsibət, Quran təliminə görə, sərbəst iradə ko-Nisa Surəsi 77-80 ............................................................. 19

şullarında yaşayan insan məzmununda, yenə insanın iradəsiylə elin idilifaktlardır. Çünki insan bir yol üzərindədir. Bu yolu yaxşı və ya pisqət etməsinə paralel olaraq sonunda xoşbəxtlik və ya bədbəxtlikləqarşılaşar. Bütün bunlar insanın sərbəst iradəsinin müdaxiləsininsöz mövzusu olduğu faktlardır [və yolu yaxşı və ya pis qət etmənin insanıniradəsinə bağlı olduğu, inkar edilməyəcək bir gerçəkdir].Qurani Kərim də bu hissi təsdiqləyir və belə buyurur: "Budə, bir millət özlərində ol/tapılanı (gözəl əxlaq və üstünlükləri)degiştirmedikçe, Allahın da onlara verdigi neməti degiştirmeyeceginden...ötəridir." (Ənfal, 53) Içlerinde bəslədikləri təmiz niyyətlərvə etdikləri saleh əməllər, özlərinə xas qılınan nemətlərinverilməsində təsirlidir. Lakin niyyət və rəftarlarını dəyişdirincə, ucaAllah da rəhmə idinin axışını dayandırmaq surətiylə onlara istiqamətli hərəkətinidəyişdirər. Uca Allah belə buyurar: "Başınıza gələn hər hansıbir müsibət, öz əllərinizlə işlədikləriniz yüzündəndir. (Bununlabirlikdə) Allah bir çoxunu da bağışlayar." (Şura, 30)Buna görə, insanların işlədikləri əməllər, fəlakətlərin başlarınagəlməsində və müsibətlərin qarşılarına çıxmasında təsirli olarlar.Bunun yanında Allah, bir çox qüsurlarını da bağışlayar [bunlardan ötəriqarşılarına hər hansı bir mənfilik çıxarmaz].Yenə uca Allah, belə buyurmuşdur: "Sənə gələn yaxşılıq Allah'-dandır. Başına gələn pislik isə özündəndir..." (Nisa, 79)Əsla/çəkin ola ki ağılına, uca Allahın bu ayəs(n)i Peyğəmbərinə (s. a. a)vahyederken bu ifadələrdə açıqladığı diqqətə çarpan bir gerçəyi unutduğuşəklində bir fikir gəlməsin: "Allah hər şeyin yaradıcısıdır." (Zumər,62), "O (Allah) ki, yarattıgı hər şeyi gözəl etmişdir." (Səcdə, 7) Beləki bu ayələrdə uca Allah, hər şeyi özünün yaratdığını və yaratdığıhər şeyin, özü etibarilə gözəl olduğunu vurğulayır. [Ammatəfsirini etməkdə olduğumuz ayədə insanın başına gələnlərin yaxşıvə pis deyə ikiyə ayrıldığını; yaxşılığın Allahdan, pisliyin də insanınöz nəfsindən olduğunu ifadə edir və bu iki ayədə vurğuladığıgerçəyi, burada unudur sanki. Ancaq sən belə bir vəhmə

əsla qapılmamalısan.] Çünki uca Allah başqa ayələrdə belə bu-20 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5yuruyor: "Rəbbin əsla unutqan degildir." (Məryəm, 64) "Rəbbim nəyanılar, nə də unudar." (Taha, 52)Buna görə, "Sənə gələn yaxşılıq..." ifadəsinin mənas(n)ı belədir:Sənin qarşına çıxan hər yaxşılıq -ki qarşına çıxan hər şey yaxşıdır, gözəldir-Allahdandır. Sənə gələn hər pislik isə, məqsədinə və arzunauyğun olmamasından ötəri sənin bucağından pis olduğu üçün pisdir.Əslində onlar da özü etibarilə yaxşıdırlar, gözəldirlər. Sənin nəfsinonları pis seçkisiylə üzərinə çəkdi, onları çağırmış oldu. Bu səbəbdənonlar da Allahdandırlar. Allah, [səndən qaynaqlanan bir seçkivə iradə olmadan] doğrudan sənə pislik və ya zərər yönəltməkdənmünəzzəhdir.Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, ayədə xüsusi olaraqPeyğəmbərimizə (s. a. a) xitab edilirsə də, mənas(n)ı hər kəsiəhatə edəcək ümumiliyə malikdir. Digər bir ifadəylə, bu ayə də "Bubelədir... Allah degiştirecek degildir." və "Sizə gələn hərmüsibət..." ayələri kimi, fərdi xitabın yanında, ictimai xitabıdə ehtiva edər xüsusiyyətdədir. Çünki cəmiyyət də fərddən ayrı olaraq insanibir orqanizmə, iradəyə və seçmə qabiliyyətinə malikdir.Cəmiyyətin bir orqanik quruluşu vardır. Cəmiyyəti meydana gətirən fərdlərdənəvvəlkilər və sonrakılar, bu quruluş çərçivəsində yox olar, əriyərlər;keçmişdə qalanlar ölüb gedincə, sonradan gələnlər əvvəlkilərin,ölülər dirilərin pisliklərindən məsul olarlar; onlardan ötərisorğuya çəkilər, əzaba çarpdırılarlar. Hətta günah işləməyən fərd,günah işləyənlərin günahı qarşılığı cəzalandırılar vs. Halbuki bu, təktək fərdlərə tətbiq olunan hökmlər baxımından heç bir zaman doğruolmaz. Təfsirimizin ikinci dərisində "Cəza Baxımından Əməllərin Hökmü"nü araşdırarkən, bu mövzuya bağlı bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq. 1Necə ki Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Uhud Döyüşü əsnasında üzündənyara almış, mübarək dişləri qırılmışdı. Müsəlmanlar da bir çoxyaralar al/götürmüşlər idi. Halbuki o, günahdan və yanılmadan bəri olan

1- [baxın. c. 2, Bəqərə Surəsi, ayə: 216-218.]Nisa Surəsi 77-80 ............................................................... 21günahsız bir peyğəmbərdir [və belə bir cəzalara məruz qalması əsladüşünülə bilməz]. O halda, ona isabət edən şey, içində olduğucəmiyyətə isnad edilsə -ki onlar Allahın və Rəsulunun əmrinə müxalifətetmişlər idi- bu, içində olduğu cəmiyyətin öz əlləriyləqazandığı şeylərdən ötəri başına gələn bir pislikdir. Əgər [təfsirinitəqdim etdiyimiz ayədəki kimi] onun mübarək şəxsinə isnad edilsə,bu, Allah yolunda qarşısına çıxan ilahi bir sınama məqsədlimüsibət olar; insanları şüurlu olaraq Allaha dəvət etmə qüruru uğrunaçəkilən mihnet olar. Bu isə insanın dərəcəsini yüksəldən birnemətdən başqa bir şey deyil.Eyni şəkildə, Quranın baxışına görə, -ki Quranın baxışı haqqdanbaşqa bir şey deyil- bir qövmə isabət edən pisliklərin qaynağıonların əməlləridir. Yenə onlara isabət edən yaxşılıqlara gəlincə,onlar yalnız uca Allahdandır.Bəli, burada yaxşılıqları bir baxımdan insanlara nisbət edən ayələrdə vardır şübhəsiz. Məsələn: "O ölkələrin xalqı inansalar və (günahlardan)çəkinsədilər, əlbəttə onların üstünə göydən və yerdənnə qədər bərəkət qapıları açardıq." (Ə'RAF, 96) "Səbr etdikləri və ayələrimizəqətiliklə inandıqları zaman, onların içindən, buyrugumuzladogru yola çatdıran öndərlər təyin etmişdik." (Səcdə, 24) "Onlarırəhmətimizin içinə al/götürdük; dogrusu onlar yaxşı kəslərdən idi." (Ənbiya,86) Bu mənas(n)ı ehtiva edən ayələrin sayı olduqca çoxdur.Nə var ki, uca Allah Quranda yaratdığı hər hansı bir varlığın,özü üçün nəzərdə tutulan bir məqsədi reallaşdırmasının, bir xeyirəçatmasının ancaq Allahın müqtədir etməsi və yol göstərməsi iləmümkün ola biləcəyini vurğulamaqdadır: "...Hər şeyə öz (xüsusi)yaradılışını verən, sonra da onu (o dogrultuda) hidayət edən Allahdır."(Taha, 50) "Eger Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı,içinizdən heç bir kimsə əsla təmiz bir hala gələ bilməzdi." (Nur, 21) Buiki ayələ və bundan əvvəl zikr etdiyimiz ayələrlə, yaxşılıqların uca Allahdan

olması barəsində qarşımıza yeni bir məna çıxır. O dabudur ki: Insan, ancaq uca Allahın sahib etməsi ilə, ona çatdırmasıilə bir yaxşılığa sahib ola bilər. Demək ki bütün yaxşılıqlar Allahın, pis-22 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lükler də insanındır. Beləcə, "Sənə gələn yaxşılıq Allahdandır. Başınagələn pislik isə özündəndir..." ayəsinin mənas(n)ı daha bir diqqətə çarpanlıqqazanır.Iyilikler Allahdandır, çünki hər yaxşı ONun tərəfindən yaradılmışdır.Xilqət və gözəllik də ayrılmaz ikilidir. Yenə yaxşılıqlar ONdandır,çünki xeyrdirlər. Xeyr isə, ONun əlindədir. Bir kimsə ancaq ONunsahib etməsiylə bir xeyirə sahib ola bilər. Pisliklər isə ona nisbətedilməzlər. Çünki pis bir şey, pislik məzmununda yaradılmış deyil.Uca Allah isə yaradar. Yaratma ONun işidir. Pislik, məsələninsanın Allah qatından gələn bir rəhməti itirməsidir; insanlar tərəfindənişlənən bir əməldən ötəri, uca Allah o rəhmətin axışınıdayandırmışdır. Itaat və günah mənasında yaxşılıq və pisliyə gəlincə;daha əvvəl bu kitabın birinci dərisində, "Allah bir sivrisinegi... nümunəgöstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini təfsir edərkən, bunlarınuca Allaha nisbət edilişləri haqqında şərhlərdə ol/tapıldıq.Bu məzmunda təfsir kitablarını araşdıracaq olsanız, fərqli sözlər,dəyişik görüşlər və meyllər görəcəksiniz, sizi heyrətə salacaqproblemlərlə qarşılaşacaqsınız. Etdiyimiz şərhlərin, Allahınkitabı üzərində düşünənlər üçün kafi bir açıqlıqda və açıqlayıcılıqdaolmasını diləyirik. Bir araşdırmaçı, bu mövzunu araşdırarkən,mövzunun fərqli istiqamətlərini bir-birindən ayrı tutmaq, Quranın yaxşılıq,pislik, nemət, cəza kimi anlayışlara gətirdiyi mənaları qavramaq,cəmiyyətin və birənin şəxsiyyətlərini ayrı-ayrı qiymətləndirmək məcburiyyətindədir.Çünki belə et-ması halında, ifadələrin ana mesajınıdəqiq bir şəkildə qəbul edə bilər.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin...deyilənləri görmədinmi?" ayəsiylə əlaqədar olaraq Nəsəs(n)i, Ibni

Cərir, Ibni Əbi Xatəm, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- vəBeyhaki öz Süneninde Ikrime kanalıyla Ibni Abbasın belə dediyinirəvayət edərlər: "Əbdürrəhman b. Avf və yoldaşlarıRəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək, 'Ey Allahın peyğəmbəri, bizlərNisa Surəsi 77-80 ............................................................. 23müşrikkən şərəfli, üstün idik; lakin iman edincə alçaldıq.' dedilər.Peyğəmbərimiz (s. a. a) 'Mən bağışlamaqla [döyüşdən əl çəkib əziyyətlərixoş görməklə] əmr edildim. Əsla/çəkin xalqla döyüşməyin.' Uca Allah,onun Mədinəyə gəlməsini təmin edincə, döyüşməsini əmr etdi.Bunun üzərinə daha əvvəl döyüş istəyənlər, bu səfər döyüşdən qaçındılar.Uca Allah, onların ziddiyyətli rəftarlarına işarə edən bu ayəs(n)iendirdi: "Özlərinə, əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?"Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir və Ibni Münzir Qata-baban bu ayələ əlaqədar olaraq bunları rəvayət edərlər: "Peyğəmbərin(s. a. a) səhabələri içində bir qrup vardı. Bunlar, hicrətdən əvvəl Məkkədəolduqları sırada döyüşmək üçün can atırdılar. Rəsulullaha(s. a. a) gedib belə dedilər: Bizə icazə ver ki, külünklerimizi al/götürüb onlarladöyüşək. [Yəni onlara qılıncsız belə qalib gələ bilərik.]"Katade daha sonra belə deyir: "Bizə gələn məlumatlara görəABdir-rəhman b. Avf da bunlar arasında idi. Lakin Rəsulullah(s. a. a) onları bundan daşınmağa çağıraraq, mənə döyüş əmri verilmədi, buyurdu.Ancaq hicrət reallaşıb döyüş əmri verilincə, bu adamlarbundan məmnun olmadılar və sizin duy/eşitdiyiniz şeyləri etdilər. Bununüzərinə uca Allah belə buyurdu: "Də ki, dünya geçimligi azdır,axirətsə çəkinənlər üçün daha xeyirlidir və sizə et payı qədərbelə zülm edilməz."Təfsir-ul Ayyaşidə Safvan b. Yəhya kanalıyla Imam MusaQazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edilər: "Allah dedi ki: Ey Adəmoğlu,mənim me-şiyetimle (iradə və diləməmlə) diləyə bilir və söyləyə biliroldun. Mənim gücümlə sənə yüklədiyim fərzləri yerinə yetirdin.Mənim bəxş etdiyim nemətlər sayəsində, özündə mənə qarşı

günah işləyəcək gücü tapa bildin. Sənə gələn hər yaxşılıq Allahdandır;başına gələn hər pislik də özündəndir. Çünki sənə yaxşılıq verməbarəsində mən səndən daha prioritetliyəm və sənə pislikvermə nöqtəsində, sən məndən daha layiqsən. Çünki mən etdiyimdənötəri sorğulanmam; amma insanlar sorğulanarlar." [c. 1,s. 258, h: 200]24 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Təfsirimizin birinci dərisində, "Allah bir sivrisinegi...nümunə olaraq göstərməkdən çəkinməz." (Bəqərə, 26) ayəsini açıqlayarkən,bu rəvayətin dəyişik bir ifadə tərzinə sahib bir başqa versiyasınıköçürdük. Orada bununla əlaqədar düşüncələrimizə də yer verdik.əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləƏbdürrəhman b. Haccacdan belə rəvayət edər: "Imam Cəfər Sadiğin(ə.s) yanında bəladan və uca Allahın möminlərə xas etdiyibəla növlərindən danışıldı. Buyurdu ki: Rəsulullaha (s. a. a), dünyadaən şiddətli bəlalara düçar olanlar kimlərdir? deyə soruşuldu.Buyurdu ki: Peyğəmbərlər. Sonra insanların içərisindən peyğəmbərlərəbənzəyənlər (evliyaullah), dərəcələrinə görə sıralanarlar.Daha sonra möminlər imanları və əməllərinin yaxşılığı nisbətində bəlalaraməruz qalarlar. Bu səbəbdən kimin imanı səhih, əməli gözəlsə,qarşılaşdığı bəla da o nisbətdə şiddətli olar. Imanı zəif və əməlizəif olanın başına gələn bəla da o nisbətdə cılız olar." [Üsulu Kafi, c. 2,s. 252, h: 2]Mən deyərəm ki: Məşhur rəvayətlərdən biri də Peyğəmbər əfəndimizin(s. a. a) bu sözüdür: "Dünya möminin zindanı, kafirin cənnətidir."Eyni əsərdə, bir neçə kanaldan Imam Sadiq və Imam Misdən(ə.s) belə rəvayət edilər: "Mömin [onun iman və bəla xüsusundakıvəziyyəti] tərəzinin [iki] kefesi kimidir. Imanı artdıqca başına gələnbəlalarda da artım olar." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 254, h: 10]Eyni əsərdə Imam Misin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:"Uca Allah möminə bəlaları hədiyyə olaraq göndərər, eynilə qürbətdəkibir insanın ailəsinə hədiyyə göndərməsi kimi. Bir doktor/həkimin

xəstəyə zərərli şeyləri qadağan etməsi kimi, möminə dünyanı qadağan edər."[Üsulu Kafi, c. 2, s. 255, h: 17]Yenə eyni əsərdə Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayətedilər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allahın, malında və bədənindəAllah üçün payı ol/tapılmayan quluna ehtiyacı yoxdur." [ÜsuluKafi, c. 2, s. 256, h: 21]Ilel-uş Şerayi adlı əsərdə, Imam Əli b. Hüseyndən (ə.s), o daNisa Surəsi 77-80 ........................................................... 25atası Imam Hüseyndən (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah(s. a. a) buyurdu ki: "Mömin bir dağın başında ol/tapılsa belə uca Allah,savaba nail olsun deyə, əziyyət edəcək birini ona müsəllət edər."[c. 1 s. 44, h: 2, Nəcəf nəşr/təzyiqi]et/ət-Temhis adlı əsərdə Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayətedilər: "Heç günahı qalmayıncaya qədər, dərdlər və qəmlərmöminə yoldaşlıq edərlər."Yenə Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Möminin üzərindənqırx gün keçməz ki, özünü üzən və Rəbbini xatırladan birhadisələ qarşılaşmasın."Nehc-ul Belağada Imam Əli (ə.s) belə deyər: "Məni bir dağ sevsə,paramparça olar." Və deyər ki: "Biz Ehlibeyti sevən kimsə, bəlalaraqarşı özünə bir geyim hazırlasın." [Nehc-ül Belağa, Qısa sözlər: 111və 112.]Mən deyərəm ki: Ibni Ebi'l Hədid Imamın bu sözünü şərh edərkənbelə deyər: Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a) Hz. Əliyə (ə.s) xitab olaraqbelə buyurduğu nəql edilər: "Səni ancaq mömin sevər. Ancaq münafiqsənə nifrət edər." Kənar yandan Peyğəmbərimizin (s. a. a), bir başqahədisdə də belə buyurduğu rəvayət edilmişdir: "Bəlalar, təpələrdənaşağı axan sulardan daha tez möminə çatarlar." Bu ikimülahizə, doğru bir nəticəs(n)i qaçınılmaz edirlər: Bəli, Hz. Əlini (ə.s)bir dağ sevsə, paramparça olar. 1Bilin ki, bu anlama istiqamətli rəvayətlərin sayı olduqca qabarıqdır,bütünü də etdiyimiz şərhi dəstəklər xüsusiyyətdədir.

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Münzir və Hatib, Ibni Ömər'-deyil belə rəvayət edərlər: "Bir qrup səhabələrlə birlikdə Rəsulullahın(s. a. a) yanında ol/tapılırdıq. Buyurdu ki: 'Sizlər! Bilməzsinizmi ki,mən Allah tərəfindən sizə göndərilən bir elçiyəm?' Səhabələr dedi ki:'Bəli.' Buyurdu ki: 'Bilməzsinizmi ki, Allah öz kitabında, mənəitaət edənin Allaha itaət etmiş olacağını ehtiva edən ayələr endirmiş------

1- [Şərhi Nehc-ul Belağa, Ibni Ebi'l Hədid, c. 2, s. 185, Beyrut nəşr/təzyiqi.]26 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir?' Dedilər ki: 'Bəli! Biz şahidlik edərik ki, sənə itaət etmək Allah-'a itaət etməkdir. Allaha itaət etmənin bir gərəyi də sənə itaət etməkdir.'Buyurdu ki: Allaha itaət etmənin bir gərəyi mənə itaət etməniz,mənə itaət etmənizin bir gərəyi də imamlarınıza itaət etmənizdir.Hətta əgər onlar oturaraq namaz qılsalar, siz də topyekun oturaraq namaz qılın."Mən deyərəm ki: Peyğəmbərimizin (s. a. a) "Hətta əgər onlar oturaraqnamaz qılsalar..." sözü, əskiksiz təbii/tabe olması vurğulamağa istiqamətlikinayəli bir ifadədir.Nisa Surəsi 81-84 ........................................................... 2781- "Baş üstünə" deyərlər; amma yanından ayrılınca onlardan birqisimi, gecə sənin dediyindən (və ya öz söylədiklərindən)başqasını düşünüb qurar. Allah da onların qurduqlarını yazar. Sənonlara aldırma və Allaha söykən/döz; vəkil olaraq Allah yetər.82- Hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıb düşünmürlərmi? Əgər o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş olsaydı, onda bir-birinitutmaz bir çox şeylər tapardılar.83- Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə, dərhalonu yayarlar; halbuki onu Rəsula və ya içlərindən olan ululemre(səlahiyyət sahibi kəslərə) aparsadılar, onların arasından o işin (xəbərin)iç üzünü anlayanlar, onun nə olduğunu bilərdilər (və onlaragerçəyi bildirərdilər). Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, çoxazınız müstəsna, şeytana uyğun gəlib xərc idiniz.

84- Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən (özetdiyindən) məsulsan. [Yalnız] inananları [döyüşə] təşviq et.Ümid edilər ki Allah, kafirlərin zərər və basqınını (onlardan) rədd edib gi-28 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dərər. Allahın əzabı (qəhri) daha çətin və cəzası daha şiddətlidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİBütün ayələrin, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəli olmasını önləyəcəkhər hansı bir maneə söz mövzusu deyil. Bu baxımdan, təfsirinitəqdim etmək üzrə olduğumuz bu ayələr qrupunun, imanı zəifbəzi Müsəlmanlara istiqamətli qınayıcı ifadələri bütünlediğini söyləyə bilərik.Bununla güdülən məqsəd; əgər düşünüb bəsirət və görüşsahibi olaraq gerçəkləri görmək istəyərlərsə, gərəyi kimi düşünəcəklərivə mülahizə ilə idrak edib biləcəkləri şəkildə öyüd al/götürmələrinitəmin etməkdir."Baş üstünə, deyərlər..." Ayənin orijinalında keçən "taat-un=baş üstünə"sözü, gramatik baxımdan -deyildiyinə görə- xəbərfunksiyasını icra edər və merfudur. Bu vəziyyətdə semantik bucaqlımıbelə olar: "Bizim işimiz itaətdir. Yəni, sənə itaət edərik." Yenəayədə keçən "berezu" sözü, "əl-buruq" sözünün çoxluğudur,açıqlıq və çıxış deməkdir. "Beyyete" sözünün məsdəri olan "ettebyit"isə, "beytidə" kökündən gəlir və bir işi gecə düşünübsağlamlaştırmaq mənasını ifadə edər. "Tekulu=dediğin" hərəkətindəkiəvəzlik, ayədə keçən "taifet-un=bir qisim" sözünə və yaPeyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) dönükdür.O halda ayənin mənas(n)ı -Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- budur:"Cihad üçün çağırdığın və bu çağırışına müsbət cavab verən bu adamlardeyərlər ki: 'Bizim işimiz itaət etməkdir.' Amma sənin ol/tapıldığınyerdən çıxdıqlarında sənə verdikləri cavabdan, sənə söylədiklərivə ya sənin onlara söylədiyin sözdən fərqli bir rəftarla əlaqədar olaraqgecə düşünüb qərar alarlar." Burada onların Peyğəmbərə(s. a. a) müxalif çıxmağı qərarlaşdırdıqları, kinayəli bir ifadəylə diləgətirilir.

Ardından uca Allah, elçisinə onlara aldırmamasını, işlərindəvə qərarlarında Allaha güvənib söykən/dözməsini əmr edir: "Sən onlaraaldırma və Allaha söykən/döz; vəkil olaraq Allah yetər." Ayədə,Nisa Surəsi 81-84 ............................................................ 29bu rəftarları izah edilənlərin, bəzilərinin iddia etdikləri kimi, münafiqlərolduqlarına bağlı bir dəlil yoxdur. Əksinə ayələrin axışının bütünlüyügöz qarşısında saxlanıldığı zaman, bundan fərqli bir nəticəçıxar ortaya."Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıb düşünmürlərmi?..." Sualtərzində bir təşviq ifadəsi... Ayənin orijinalında keçən"yetedebberune" sözü, "tedebbur" kökündən, bir şeyi digər birşeydən sonra al/götürmək deməkdir. Ayənin atmosferi içində isə, bir ayəs(n)idigər bir ayədən sonra düşünməyi və ya ayə üzərində arxa arxayadüşünməyi ifadə edər. Lakin məqsəd, Quranda ziddiyyət olmadığınıizah etmək olduğundan və bu da birdən çox ayələr arasında müşahidə edildiyindən,əsl ilk mənanın nəzərdə tutulduğunu, onun təməl olduğuortaya çıxır. Hərçənd bu, ikinci mənas(n)ı da tamamilə olumsuzlamamaktadır.Bu halda məqsəd, onları Quran ayələri üzərində düşünməyə,enən hər hökmlə, açıqlanan hər hikmətlə, hər hekayəylə, hər nəsihət etvə hər hansı digər bir məsələylə əlaqədar olaraq, Mekki [Məkkə dövrüenişli], Mədəni [Mədinə dövrü enişli], möhkəm, təşbehli bütünayələrə müraciət etməyə və Quranda ziddiyyət olmadığını açıq bir şəkildəmüşahidə edəcək vəziyyətə gələnə qədər bir qisimini bir qisimininyanına qoyub dərs etməyə təşviq etməkdir. Çünki Quran ayələrininəvvəldən enənləri sonradan enənlərini təsdiqlər, bəzisi bəzisinəşahidlik edər.Bu səbəbdən ayələr arasında ağla gələ biləcək heç bir ziddiyyət yoxdur.Bəzisinin bəzisini olumsuzlaması və ya rədd etməsi şəklində ziddiyyət təşkil etməixtilafı olmadığı kimi, ziddləşmə ixtilafı da yoxdur. Yəni iki ayənin,şərhdəki uyğunluq, məna və məqsəddəki möhkəmlik baxımındanbir-birinin zidd idini ifadə etməsi söz mövzusu deyil. Bəzilərininquruluş olaraq digərlərindən daha möhkəm və təməllərinin daha

möhkəm olması mənasında əyrilik nümunələri yoxdur Quranda.Bu, ayələri bir-birinə bənzəyən, bir-biriylə uyğunlaşma içərisində olan, birqisimi digər bir qisimini reallaşdıran, hər şeyi təkrar təkrar [və yaəmr-nəhy, cənnət-cəhənnəm, savab-əzab kimi ikili olaraq] bil-30 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5müqavimət göstər bir kitabdır. Belə ki onu dinlərkən təsirindən tüklər ürpərər,tikan tikan olar. [Zumər surəsinin 23. ayəsinə işarədir.]Quranda bu tərz ziddiyyət və ixtilafların olmadığını anlamaları,onları Quranın Allah qatından enən bir kitab olduğu, ONdan başqasındangəlmədiyi nəticəsinə aparar. Əgər Quran Allahdan başqasınınortaya qoyduğu bir kitab olsaydı, içində bir çox ixtilaf saxlamadan,bir-biriylə ziddiyyət təşkil edən ifadələr ehtiva etməkdən xilas ola bilməzdi.Çünki Allahın xaricindəki bütün universal varlıqlar, xüsusilə insanlar -ki onlardan bəzi septikler (şübhəçilər) Quranın Allah kəlamı olduğundanşübhə edirlər- yaranmaları və kainatın təbiəti gərəyi hərəkət,dəyişmə və təkamül etmə faktına görə proqramlaşdırılmışlar.Bu səbəbdən kainatda iştirak edən heç bir varlıq yoxdur ki, var olduğu müddətcəfərqli istiqamətlərə və dəyişik vəziyyətlərə sahib olmasın.Bu gün dünəndən daha ağıllı olduğunu görməyən insan yoxdur.Hər insan, son olaraq işlədiyi bir əməlin və ya buna bənzər bir hərəkətinya da düşünüb ortaya qoyduğu bir görüş və ya bir dünyagörüşünün,daha əvvəl sərgilədiyi buna bənzər şeylərdən daha möhkəm,daha tutarlı olduğunu görər. Hətta bu vəziyyət, tədrici və mərhələliolaraq mövcud olan bir tək hərəkət üçün də etibarlıdır. Yazarın yazdığı kitab,şairin söylədiyi şeir, hatibin etdiyi danışma kimi. Bunlar üzərindədüşünüldüyü zaman sonlarının başlarından daha yaxşı, bəzi qisimlərininbəzi qisimlərindən daha üstün olduğu görülər.Dolaysısıyla bir insan, həm öz iç dünyasında, həm də sərgilədiyihər hansı bir əməldə ixtilafdan, fərqliləşmədən və ziddiyyətdənxilas ola bilməz. Bu ixtilaflar, fərqliliklər və ziddiyyətlər elə biriki dənədeyil, çox çox çoxdur. Bu, ümumi çevrilmə və təkamül faktınıntəsiri, suverenliyi altında olan insanı və digər varlıqları bağlayan

bütünsel bir qanundur. Varlıq aləmində, arxa arxaya iki zaman dilimindəeyni hal üzrə qalan bir tək varlıq göstərilə bilməz. Hər şeyin özüvə vəziyyətləri davamlı bir dəyişməyə təbii/tabedir.Bununla, "bir-birini tutmaz bir çox şeylər" ifadəsindəki "çox" xarakterizə etməsininhikmətini qəbul edirik. Bu halda bu xarakterizə etmə şərhədönükdür; ihtirazi [nəzərdə tutulmayan şeyləri dışlayan] bir qeyd də-Nisa Surəsi 81-84 ............................................................. 31ğil. Bu vəziyyətdə ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə açıqlığa qovuşur: "ƏgərQuran Allahdan başqasının ortaya qoyduğu bir kitab olsaydı,onda ixtilaflar tapardılar. Və bu ixtilaflar, Allahdan başqasının ortayaqoyduğu hər şeydə olan ixtilaflar sayın tərəfindən çox olardı."Yoxsa ifadənin mənas(n)ı, "Ayədə yalnız Quranda çox ixtilafın ol/tapılmadığıifadə edilir; az bir ixtilafın deyil [səbəbindən Qurandaçox əsassızlıq yox; amma az əsassızlıq var]." şəklində deyil.Qısacası Quranı araşdıran, onun üzərində düşünən kəslər,onun insanla elin idili hər məsələyə, dünya və axirətə bağlı məlumatlara,yaratma və meydana gətirmə mövzularına, sonra ümumi insani fəzilətlərətoxunduğunu müşahidələr/müşahidə edər. Bunun yanında Quranın insan növünə,istisnasız hər kəsi əhatə edəcək şəkildə suveren olan ictimaivə fərdi qanunlardan danışdığını; hekayələr, ibrət tablo/cədvəlləri və nəsihət edərizah etdiyini görər. Bütün bunları Quran, insanları bənzərini gətirməyəçağırdığı ayələr vasitəsilə açıqlayar; iyirmi üç illik bir müddətdətədrici olaraq parça-parça, axtar/ara-axtar/ara enən ayələr vasitəsilə təqdim edər.Bu əsnada, vəziyyətlərdə davamlı bir dəyişmə yaşanmışdır; kimiayələr gecə, kimisi gündüz; kimi hazerde [Peyğəmbərin iqamətetdiyi yerdə], kimisi səfərdə; kimi barış zamanında, kimisi döyüşmühitində; kimi dar zamanda, kimi rahat mühitdə; kimi çətinlikdə,kimi asanlıqda enmişdir. Amma bütün bunlara baxmayaraq, ayələrin ağıllaradurğunluq verən fövqəladə bəlağətində, təqdim etdiyi yüksək məlumatlarlauca hikmətlərin vəziyyətində ən kiçik bir dəyişiklik olmamış;işarə etdiyi ictimai və fərdi qanunlar əsasında bir əsassızlığa,ziddiyyətə şahid olunmamışdır. Əksinə, ifadələrinin sonu, başının

üzərində dayandığı anlama istiqamətli olmuşdur. Detallı və detallıizahatları, köklü və təməl şərhlərində ortaya qoyulan qanunlaradönük olmuşdur. Qanunlarının və hökmlərinin detallarının təhlil(analiz) nəticəs(n)i, saf tövhidin özünə döndükləri görülər. Yenə bileşimlerindönük olduğu bu saf tövhidin, detalların ortaya qoyduğuobyektiv faktlara çevrildiyi rahatlıqla müşahidə edilər. Ite Quran budur;vəziyyəti bundan ibarətdir.32 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Quran üzərində bu şəkildə düşünən insan, diri şüurunun və fitrimühakiməsinin nəticəs(n)i, bu sözləri söyləyənin, varlıqlar üzərində təsirliolan çevrilmə və təkamül qanununun zaman içində üzərində təsirliolduğu bir kimsə ola bilməyəcəyinə, ancaq bir və Kahhar [hər şeyəüstünlük təmin etmiş] olan ulu Allahın belə bir kəlam ortaya qoya biləcəyinəhökm edər.Bu şərhlə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən sırasıyla bu xüsuslardiqqətə çarpanlıq qazanmış oldu:1- Quranı, sıravi bir anlayış səviyyəsinə sahib bir kimsəqəbul edə bilər.2- Quran ayələrinin bəzisi, bəzisini açıqlayıcı mahiyyətdədir.3- Quran nəsh, ləğv, oynağa və ayırd etmə qəbul etməyən birkitabdır. Heç bir hakim heç bir zaman onun əleyhində hökm edə bilməz.Çünki yuxarıda saydığımız xüsuslardan birinə açıq olan bir kitabın,bir cür dəyişmə və çevrilməyə də açıq olması qaçınılmazdır.Quran ixtilafı ehtiva etmədiyinə görə, çevrilmə və dəyişməyə də təbii/tabedeyil. Bu səbəbdən nəsh, ləğv vs. mövzular da onun üçün söz mövzusuolmaz. Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i budur: Islam şəriəti, qiyamət gününəqədər etibarlıdır."Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar..."Ayənin orijinalında keçən "əzas(n)ı" sözü, "izaa" kökündən,"yaymaq, nəşr etmək" mənasını verər. Ayədə, bu tərz bir yaymavə nəşr etmədən ötəri, onların qınandıqlarını görürük. Ayəninsonunda iştirak edən, "Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı..."

ifadəsi göstərir ki, bəzi möminlər bu tərz bir yayma və nəşr etmədənötəri sapma təhlükəsiylə qarşı-qarşıya idilər. Təhlükə dəRəsulullaha (s. a. a) müxalif çıxmaqdan başqa bir şey deyildi.Çünki təfsirini təqdim etdiyimiz ayələr qrupunun işlədiyi mövzu budur.Bundan sonra gələn ayədə, Peyğəmbərimizə, tək başına köməkçisizqalsa da/də/dahi döyüşməsinin əmr edilmiş olması da bizim bu çıxarsamamızıdəstəkləyici xüsusiyyətdədir.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, güvən və qorxuya bağlı olaraqgətirdikləri şey, qarışıqlıq çıxarma məqsədli bəzi yalan xəbərlər idi.Nisa Surəsi 81-84 .......................................................... 33Bunları, kafirlərin özü ilə möminlər arasında ikilik və ayrılıq çıxarmaqüçün göndərdikləri casusları tertipliyordu. Bəzi imanı zəifmöminlər də bu cür xəbərləri heç düşünmədən, aqibətini araşdırmadanyayırdılar. Bu da möminlərin dayanıqlılığını zəifliyə uğradır,güclərini sarsıdıcı rol oynayırdı. Ancaq uca Allah, möminləri zəifliyəuğratmaq və onları alçaq, rüsva etmək üçün bu cür xəbərlər gətirənşeytanlara uyğun gəlməkdən qorudu da bu küfr cəhdi də nəticəsizqaldı.Ayənin məzmunu Kiçik Bədir Hekayəsi ilə üst-üstə düşür. Al/götürü Imran surəsinintəfsiri çərçivəsində bu hekayə ilə əlaqədar şərhlərdə ol/tapıldıq.Adı çəkilən surədə iştirak edən mövzuyla əlaqədar ayələr, məzmun baxımındanbu ayələrə bənzəyirlər. Hər iki ayələr qrupu üzərində düşünənlərbu bənzərliyi müşahidə edə bilərlər. Uca Allah belə buyurur:"Yara aldıqdan sonra yenə Allahın və Peyğəmbərin (UhudDöyüşündə müşriklərin ordusunu izləmə) çagrısına razılıqedənlər, onların içindən yaxşılıq edənlər və (günahlardan)çəkinənlər üçün böyük bir mükafat vardır. Onlar elə kəslərdirki, insanlar özlərinə, '(Düşmənləriniz olan) bütün insanlar sizəqarşı (təkrar) ordu yığdılar, onlardan qorxun!' dediklərində bu,onların imanlarını artırdı və 'Allah bizə yetər, O nə də gözəlvəkildir' dedilər... Işte o şeytan (bu sözü deyən insanlar), ancaqöz dostlarını qorxudar. O halda eger inanmış kəslər sinizsə,

onlardan qorxmayın, məndən qorxun!" (Al/götürü Imran, 172-175)Görüldüyü kimi ayələr, Rəsulullahın (s. a. a) möminləri (UhudDöyüşündə) yara aldıqdan sonra kafirləri izləməyə dəvət etdiyini,bu sırada bəzi qrupların insanları bundan imtina etdirməyə, Peyğəmbərdənuzaqlaşdırmağa və möminləri müşriklərin birliyindənqorxutmağa çalışdıqlarını izah edir.Bunun yanında ayələr, bütün bunların şeytan mənşəli əsassızqorxutmalar olduğunu, bunları dostları vasitəçiliyi ilə dilə gətirdiyinivurğulayır. Bu vaxt əgər inanmışlarsa, onlardan deyil yalnız Allahdanqorxmaları lazım olduğu ifadə edilir.34 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Yuxarıdakı ayələr və "Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbərgəlincə, dərhal onu yayarlar..." ayəs(n)i üzərində ətraflıca düşünüldüyüzaman, uca Allahın bu ayədə Kiçik Bədir Hekayəsini xatırlatdığından,bunu da zəif xarakterli kimi möminlərə istiqamətli tənqidlərvə qınamalar kateqoriyasına al/götürdüyündən şübhə etməz. Butənqidlər və qınamalar bu şəkildə ifadə edilmişdir: "Sonra onlaradöyüş fərz qılınınca...", "Rəbbimiz! Döyüşü bizə nə üçün yazdın? dedilər...","Onlara bir yaxşılıq gəlirsə...", "Baş üstünə, deyərlər..." Sonraeyni minval üzrə bu ayəyə yer verilir: "Onlara güvən və ya qorxuyadair bir xəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar.""Halbuki onu Rəsula və ya içlərindən olan ululemre (səlahiyyət sahibikəslərə) aparsadılar, onların arasından işin iç üzünü anlayanlar, onunnə olduğunu bilərdilər." Nisa surəsi 59. ayədə, "Eger bir barədəanlaşmazlıga düşsəniz... onu Allaha və Rəsula aparın..." olduğukimi, burada Allaha aparmaqdan danışılmır. Çünki Nisasurəsi 59. ayədə, üzərində anlaşılmazlığa düşülən şəri hökmün aparılmasındandanışılır. Şəri hökmdə isə, Allah və Elçisi xaricindəheç kimin bir fəaliyyəti söz mövzusu deyil.Bu ayədə aparılması istənən şey isə, insanlar arasında güvənvə qorxuya bağlı olaraq yayılan xəbərdir. Belə bir şeyi Allaha vəkitabına çevirmənin mənas(n)ı yoxdur. Bu işdəki fəaliyyət, Allah Rəsuluna

və möminlərdən olan ululemre, yəni buyruq sahibi kəslərəaiddir. Bu kimi xəbərləri duy/eşidənlər, bunları onlara aparsalar,onların uyğun şərhi etmələri, işin iç üzünü anlayıb çıxarmaları;özlərinə baş vuranlara işin gerçəyini, səhvini, doğrusunu vəyalanını söyləmələri mümkündür.Bu halda, bilməkdən məqsəd; ayırt etmək, yəni haqq və qərblibir-birindən ayırmaq, doğru ilə yalanı ayırt etməkdir. Bu ayələri bumənada bir ölçü olaraq qiymətləndirə bilərik: "Allah, gizlidə kiminözündən korktugunu bilsin." (Maidə, 94) "Allah, əlbəttə inananlarıdə bilər və əlbəttə ikiüzlüləri də bilər." (Ənkəbut, 11)Ayənin orijinalında keçən "yestenbitune=işin iç üzünü anlayanlar"sözünün məsdəri "istinbat" sözü, sözün bağlılıq duru-Nisa Surəsi 81-84 ..................................................... 35mundan çıxarılıb məlumat və ayırt etmə mərhələsinə çatdırılması deməkdir.Bu sözün kökü "nebet"dir; quyudan çıxarılan ilk su mənasınagəlir. Bu baxımdan "istinbat" sözünün, Rəsul ilə ululemrinxüsusiyyəti olması mümkündür. Yəni onlar məsələni araşdırırlar, beləcəmövzuyla əlaqədar olaraq haqqa və doğruya çatırlar. Necə ki busöz, məsələni Rəsula və ululemre aparanların -təbii ki əgər onlaraaparsalar- xüsusiyyəti də ola bilər. Çünki onlar bu vəziyyətdə, Rəsulunvə əmr sahiblərinin onları xəbərdar etməsiylə, işin gerçəyinivə doğrusunu bilmiş olurlar.Bu vəziyyətdə ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər"onların arasından o işin iç üzünü anlayanlar"dan məqsəd, elçivə əmr sahibləri isə, -necə ki ayədən də aydın olan budur- ayəninmənas(n)ı belə olar: ...Elçidən və əmr sahiblərindən çıxarsama istəyənlərbilərdilər. Soruşulanların işin doğru olduğunu təsdiqlədikləri vəonun gerçəyə uyğun gəldiyini mənimsədikləri təqdirdə yəni. Əgər məqsəd,məsələni Rəsula və ululemre aparanlar isə, ayənin mənas(n)ıbelə olar: ...Araşdıranlar, açıqlığa qovuşması üçün çalışanlar,bunlar içində işin, xəbərin əslinə çatma hədəfini reallaşdıranlarbilərdi.

"içlərindən olan ululemr..." ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, "Allahaitaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olan ululemre də itaət edin."(Nisa, 59) ayəsində nəzərdə tutulanlardır. Hərçənd daha əvvəl, təfsir alimlərininbu ayənin şərhi barəsində ixtilaf etdiklərini ifadə etmişdik.Yenə bu mövzudakı görüşlərin beş əsasa söykən/dözdüyünü vurğulamışdıq.Lakin bizim əldə etdiyimiz məna, bu ayədə (Nisa, 83) daha dəqiq birşəkildə görünməkdədir.Ayədə keçən "ululemr"dən məqsəd, "dəstə komandirləridir"şəklindəki qiymətləndirməyə bu cavabı verərik: Bu komandirlər yalnızxüsusi bir hadisələ əlaqədar olaraq vəzifələndirilən dəstənin hərəkətlərinisbətində bir əmr səlahiyyətinə sahib idilər. Bu səlahiyyət, onların mütəxəssisliklərinivə hərəkət çərçivələrinin əhatəsini keçmirdi. Halbuki ayədə,müşriklərin gizli casuslar vəzifələndirib möminlərin arasınagöndərməsiylə onların birliyini dağıt/paylayacaq, döyüşə qatılmalarını ən/en-36 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gelleyecek yalan xəbərlər yayma cəhdində ol/tapılmalarına bağlıolaraq təhlükəsizliyi pozmaq, qorxu və ümumi çaxnaşma havası meydanagətirmək kimi, verilən bu cür nümunələrin dəstə komandirlərini maraqlandıranbir istiqaməti yoxdur. Ki bunlarla əlaqədar olaraq, özlərinə suallaryönəldən insanlara işin iç üzünü, həqiqətini şərh imkanınasahib olsunlar.Bir başqa görüş də ayədə keçən "ululemr" ilə alimlərin nəzərdə tutulduğuşəklindədir. Lakin ayənin bununla bir maraq/əlaqəsinin olmadığı dahadə açıqdır. Çünki alimlər -o dövrdə alim deyərkən, hədisçilər, fiqhçilər,hafizlər və üsulu dində mütəxəssisliyi olan kəslər(kəlamçılar) nəzərdə tutulardı- yalnız fiqh və hədis kimi sahələrdə ixtisassahibi idilər."Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbər gəlincə..." ifadəsininişarə etdiyi xüsus isə, çox ölçülü dəyişik sahələrlə əlaqəli dərinsiyasi kökləri olan xəbərlərdir. Bu kimi xəbərləri qəbul etmək,rədd etmək və ya əhəmiyyət verməmək həyati dağıtmalara, heç bir

təmirlə müalicəsi mümkün olmayan ictimai zərərlərə yol aça bilər;cəmiyyətin öz xoşbəxtliyi yolunda xərclədiyi o qədər əməyini boşaçıxara bilər; ya da cəmiyyətin suverenliyini itirib zillətə, alçaqlığa,qırğınlara və əsirliklərə mah-kum olmasına niyə/səbəb ola bilər.Hədis və ya fiqh ya da qiraət alimlərinin bu kimi mövzularda nənöv bir mütəxəssislikləri ola bilər ki, uca Allah bu kimi məsələlərdə onlarabaş vurulmasını, bu mövzuların gerçək mənasını öyrənmək üçünonların görüşlərinin əsas alınmasını əmr etsin? Görəsən bu kimi problemlərinonların əlləriylə həllə qovuşdurulmasında heç ümid yoluvardırmı? [Belə bir şeyin gözləməsi reallığa uyğundurmu?] Ululemrden məqsəd, raşit xəlifələrin yəni Əbu Bəkir, Ömər,Osman və Əlinin olması fikirinə gəlincə; buna bağlı, kitab(Quran) və qəti sünnədə bir dəlil olmamasının yanında belə bircavab vermək mümkündür: Ayənin ehtiva etdiyi hökm, ya Peyğəmbərimizin(s. a. a) zamanına özgüdür ya da ondan sonrasını da əhatə edənümumi bir hökmdür. Birinci şıkkın doğru qəbul edilməsi vəziyyətindəadı çəkilən xəlifələrin dördünün də insanlar arasında, xüsusi-Nisa Surəsi 81-84 ........................................................ 37likle səhabələr tərəfindən bu xüsusiyyətləriylə bilinmələri lazım idi.Hədis və tarix kitabları, onların bu şəkildə bilindiklərinə bağlı bizəbir dəlil təqdim etməməkdədir.Ikinci şıkkı doğru qəbul etməmiz vəziyyətində, ayənin hökmünün,onların suverenlik zamanlarının sona çatmasıyla birlikdə kəsilməyəuğraması kimi bir fakt çıxır qarşımıza. Bu vəziyyətdə dəayədə buna bağlı konkret bir şərhin iştirak etməsi zəruri olardı.Quranda haqqında danışılan və müəyyən bir zaman diliminə xas qılınanbütün xüsusi hökmlərdə olduğu kimi... Söz gelimi, Peyğəmbərimizəxas hökmlər buna nümunə verilə bilər. Lakin araşdırdığımız ayədə,buna bağlı heç bir konkret əlamət yoxdur.Mövzuyla əlaqədar olaraq ortaya atılan bir başqa görüş də, ayədənəzərdə tutulan "əmr sahibləri"nin hal və akd əhli [problemləri həll etmə vəəqdləri məzmuna səlahiyyətinə sahib mütəxəssislər bura] olduğu istiqamətindədir.

Tək, nazirlər kabineti, parlament kimi mədəni cəmiyyətlərdərast gəldiyimiz növdən bir təşkilata bənzər "hal və akd əhli" olaraq diqqətə çarpanlaşanbir birlik, Peyğəmbərimiz (s. a. a) dövründə meydana gəlmədiyivə o dövrdə Al-lahın və Rəsulunun hökmündən başqahökm qüvvədə olmadığı üçün, bu fikiri müdafiə edənlər, bunu səhabələrarasında olan Şura əhli və bunlar içində Hz. Peyğəmbərin(s. a. a) çox yaxınında olan yoldaşları, şəklində şərh etməkməcburiyyətində qalmışlar.Hər nədirsə; bu qiymətləndirməyə bu cavab verilər: Peyğəmbərefendimik (s. a. a) müşavirə məqsədli yığıncaqlarında möminlərlə Abdullahb. Übey və yoldaşları kimi münafiqləri bir araya gətirərdi.Peyğəmbərimizin (s. a. a) Uhud günü Abdullah b. Übey ilə müşavirəetdiyinə bağlı hədis məşhurdur. Yaxşı uca Allahın bu kimi xüsuslarıAbdullah b. Übey kimilərinə aparmağı əmr etməsi düşünülə bilərmi?Ayrıca gərək Peyğəmbərimiz (s. a. a), gərəksə ondan sonrakıxəlifələr zamanında Əbdürrəhman b. Avfin, özünə müşavirəməqsədiylə müraciət edilən kəslərdən biri olduğu hər kəs tərəfindən qəbul edilir.Halbuki zəif xarakterli möminlər haqqında enən və onları etdikləri38 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bəzi işlərdən ötəri tənqid edib qınayan bu ayələrin giriş qisimi, yəni"Özlərinə əlinizi döyüşdən çəkin... deyilənləri görmədinmi?..." (Nisa, 77) ifadəsi, ABdir-rəhman b. Avf və yoldaşlarının tutumunadiqqət çəkir.Necə ki səhih qaynaqlarda, bu ayənin Əbdürrəhman b. Avf vəyoldaşları haqqında endiyi ifadə edilmişdir. Bu rəvayəti Nəsəs(n)i səhihində,Hakim əl-Müstedrek adlı əsərində səhih olduğunu ifadə edərəkrəvayət etmişdir. Yenə Taberi kimi təfsir alimləri təfsirlərində bu rəvayətəyer vermişlər. Ki bir əvvəlki rəvayətlər hissəsində bu hədisiköçürdük. Vəziyyət belə olduğuna görə, ayədə beləsinə əhəmiyyətlibir xüsusun bu kimi insanlara aparılmasının əmr edilməsi necə

mümkün ola bilər?Bu halda, "Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olanululam-re də itaət edin..." (Nisa, 59) ayəsini təfsir edərkən, yalnızbizim seçdiyimiz qiymətləndirmə, bu ayənin təfsiri hesab edilməlidir."Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, çox azınız müstəsna, şeytanauyğun gəlib xərc idiniz." Daha əvvəl bu ayələrin, Kiçik BədirHekayəsinə işarə edir olmalarının daha diqqətə çarpan bir vəziyyət olduğunatoxunmuşduq. Bu məzmunda Əbu Süfyan, Naim b. Məsud əl-Eşcaini Mədinəyə göndərərək xalq arasında qorxu və çaxnaşmameydana gətirməklə və Bədir Döyüşü üçün çıxma nöqtəsindəistəksiz davranmalarını təmin etməklə vəzifələndirmişdi. Buna görə,"şeytana uyğun gəlmək"dən məqsəd, söz mövzusu provokatörün gətirdiyixəbəri təsdiq etmək, Bədirə çıxmama istiqamətindəki təlqinlərinəuyğun gəlməkdir. Bununla heç bir məcbur etməyə və dolambaçlı izahata gərək qalmadan,ayədəki istisnanın [çox azınız müstəsna] mənasının doğruluğuözbaşına ortaya çıxır. Belə ki; Naim xalqa/halqa, ƏbuSüfyan sıxlıq/izdiham bir ordu yığdı, əsgərlərini döyüş üçün təchiz etdi.Onlardan qorxun, özünüzü erkən ölümün qucağına atmayın,deyirdi. Necə ki bu təbliğatlar bəzilərinin üzərində təsirli olmuşvə bunlar Bədirdə ol/tapılmağa dair verdikləri sözü yerinə yetirməməküçün bəhanələr tapmanın arxasına düşmüşlər idi. Peygam-Nisa Surəsi 81-84 ................................................................... 39bərimiz (s. a. a) və çox yaxın bəzi yoldaşları xaricində bu mənfitəbliğatın təsirindən xilas olan olmamışdı. "çox azınız müstəsna..."ifadəsiylə nəzərdə tutulan da budur. Bu bir ovuc azlıq xaric,insanların çoxu qorxunun təsiriylə sarsılmış, sonra özlərini yığışdıraraqazlığın arxasına düşüb səfərə çıxmışlar idi.Ayədəki istisna ilə əlaqədar ön plana çıxardığımız bu şərh, məcbur etməvə dolambaçlı olmamaqla birlikdə əvvəldən haqqında danışılan karinelerledə gücləndirilməkdədir.Ancaq təfsir alimləri, ayədəki bu istisnanın şərhi məzmununda

əyrilik və ya məcbur etmədən xilas ola bilməyən fərqli üsullarıəsas al/götürmüşlər. Bəzilərinə görə, ayədə keçən "lütf" və "rəhmət"bədən məqsəd; uca Allahın möminlərə, özünə itaəti, elçisinəvə içlərindən olan ululemre itaəti fərz etməsiylə yol göstərmişolmasıdır. Azlıq deyə istisna edilənlər də fitrətləri pozulmamıştəmiz ürəkli möminlərdir. Buna görə, ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır:Əgər Allahın sizi itaətin zəruriliyinə və məsələnielçiyə və buyruq sahibinə çevirmənin lazımlılığına çatdırmasıolmasaydı, topluca sapmaq surətiylə şeytana uyğun gəlmiş olardınız.Təmiz və pozulmamış fitrət sahibi bir azlıq qrup xaric... Onlarhaqqdan və yaxşılıqdan qətiliklə sapmazlar.Bu şərh et əlaqədar olaraq söyləyəcəyimiz söz budur: Bu şərhəgörə, lütf və rəhmət, buna bağlı konkret bir dəlil olmadan xüsusibir hökmə xas qılınmaqdadır. [Yəni, ümumi bir anlama sahib olanlütf və rəhmət, Allaha itaət etmənin, Rəsula və ululemre müraciət etməninlazımlılığı şəklində şərh olunaraq, ortada heç bir dəlilolmadan xüsusi bir mənada istifadə edilmişdir.] Bu isə, Quranın ifadətərzindən uzaq bir tətbiqdir. Qaldı ki ayənin zahiri, bunun sonaçatmış və keçmişə istiqamətli bir minnət xatırlatması olduğunu ortayaqoymaqdadır.Bir başqa görüşə görə, ayəs(n)i zahiri istiqamətində şərh etməklazımdır. Bu səbəbdən ixlaslı olmayan möminlər, əlavə lütf və rəhmətəmöhtacdırlar. Ihlaslı olanları belə, ilahi inayətdən müstağni deyildirlər.40 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu şərhə istiqamətli etirazımız budur: Belə bir vəziyyətdə, ifadəninzahirinin vehmettirdiği bir xüsusun [yəni, ancaq ixlaslı olmayanlarınilahi lütf və rəhmətə möhtac olması vəhminin] Quranbəlağətin tərəfindən aradan qaldırılması lazım idi. Ancaq ayədə belə birnöqtəni gözlemleyemiyoruz. Necə ki uca Allah bütün hər kəsin lütfvə rəhmətə möhtac olduğunu ifadə edərək, bir ayədə belə buyurur:"Eger Allahın sizə lütf və rəhməti olmasaydı, içinizdən

heç bir kimsə əsla təmiz bir hala gələ bilməzdi." (Nur, 21) Başqa biryerdə də insanların ən üstünü olan Peyğəmbərimizə (s. a. a) beləxitab edir: "Sənə stabillik verməsəydik, and olsun ki, az da olsa,onlara meyl edəcəkdin. O təqdirdə sənə həyatın da, ölümün dəqat qat əzabını daddırardıq." (Isra, 74-75)Bəziləri, lütf və rəhmətdən məqsəd, Quran və Peyğəmbər əfəndimizdir(s. a. a) demişlər. Bəzilərinə görə də məqsəd, fəth vəzəfərdir. Beləcə cümlədəki istisna yerində olur. Çünki əksəriyyət,ancaq fəth və zəfər kimi xoşuna gələn ilahi konkret inayətlərdənötəri haqq üzrə qalar. Haqqın acı/ağrılı verən nəticələrinə isə, ancaqvəziyyətlərinin şüurunda olan azlıq möminlər qrupu dözər.Bəzilərinə görə istisna, "onu yayarlar" sözündən edilmişdir. [Ohalda ayənin mənas(n)ı belə olar: Onlara güvən və ya qorxuya dair birxəbər gəlincə, dərhal onu yayarlar; çox azı müstəsna.] Başqalarıdə istisnanın, "iç üzünü axtaranlar" sözündən edildiyini demişlər.[Yəni, əgər duy/eşitdikləri xəbəri Rəsula və ya ululemre aparsadılar,onların arasından o işin iç üzünü anlayanlar, çox azı müstəsna,onun nə olduğunu bilərdilər.]Bir başqa qrup da belə demişdir: Istisna yalnız lafızda sözmövzusudur. Ki birlik və əhatə edicilik ifadə edər. Buna görə ayəninmənas(n)ı belədir: "Əgər Allahın sizə istiqamətli lütfü və rəhməti olmasaydı,hamınız şeytana xəbərdar etdiniz." Bu, eynilə bu ayəyə bənzəməkdədir:"Sənə (Quranı) okutacagız; artıq Allahın diledigi xaric, sənheç unutmayacaqsan." (AL/GÖTÜRə, 6-7) Bu ayələrdəki diləmə istisnası,unutmanın mənfiləşməsiylə hökmün ümumiliyini ifadə edər.Görüldüyü kimi, bu qiymətləndirmələrin heç biri məcbur etmədən qur-Nisa Surəsi 81-84 .............................................................. 41tulabilmiş deyil."Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən (öz etdiyindən)məsulsan! [Yalnız] inananları [döyüşə] təşviq et." Ayənin orijinalındakeçən "tükellefu" sözcüyünün məsdəri "et/ət-təklif" sözü,məşəqqət ifadə edən "əl-külfət" kökündən törəmişdir. Təklifə də

təklif (məşəqqət, çətinlik) deyilməsi, mükəlləfə (öhdəçilikliyə) çətinliyinyüklənməsi səbəbi ilədir. Yenə ayədə keçən "tenkil=ceza" sözcüyü,"nekal" kökündən gəlir və Mecma-ul Bəyan təfsirində vurğulandığıkimi, bu mənas(n)ı ifadə edər: Bənzəri bir əzaba uğradılma qorxusuilə insanların təxribatçılıq etməsini maneə törədici cəza. Vəzifəsiniyerinə yetirməyənin bir daha bənzəri bir cinayət/günaha cürət etməyəcəyidigər mükəlləflərin ibrət götürəcəyi şəkildə cəzalandırılması yəni."Fe-katil fi sebilillah=Artık Allah yolunda döyüş" ifadəsinin başındaiştirak edən "fa" hərfi, detallandırma məqsədli bir ədatdır. Bunagörə, döyüş əmri, əvvəlki ayələrin məzmunlarından çıxan nəticəninyəni, xalqın düşmənə qarşı çıxmada ağır davranması mövzusununbir detalı xüsusiyyətindədir. Dərhal sonrasında iştirak edən cümlələrbunu sübut etməkdədir: "Sən ancaq özündən məsulsan..." İzah edilməkistənən budur:Onlar cihada çıxmaqda ağır davranırlarsa, döyüşdənxoşlanmırlarsa, ey Allahın Elçisi, sən özün döyüş. Ağır davranmaları,Allahın əmrinə qarşı çıxmaları sənin gücünə getməsin.Çünki başqasının öhdəçiliyi səni bağlamaz. Sən onların deyil,özünə istiqamətli buyruqlardan məsulsan. Sən özündən başqasınıancaq təşviq edə bilərsən. O halda döyüş və möminləri də döyüşətəşviq et. Beləcə ümid edilər ki Allah, kafirlərin çətinlikli gücünü qırsın,zərər və basqınını onlardan rədd edib xərcsən."Sən ancaq özündən məsulsan." ifadəsi bu mənas(n)ı ehtiva edir:"Sən ancaq öz etdiyindən məsul tutularsan." Bu istisnadə, muzaf təqdir etmək surətiylə bu şəkildə şərh oluna bilər. Beləki, "la tükellefu mütləq nefseke" ifadəsinin təqdiri bucaqlımı bu şəkildədir:"La tükellefu endə şey'en mütləq əmələ nefsike." [Görüldüyü kimiistisna ("mütləq nefseke" ifadəsi), muzaf (yəni əməl sözünün) tax-42 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir edilməsi şəklində açıqlanmışdır. Yəni, sən ancaq öz etdiyindənməsulsan.]"Ümid edilər ki Allah, kafirlərin zərər və basqınını (onlardan) rədd edib

aradan qaldırar..." Daha əvvəl "əsa" sözcüyünün "ümid" mənasına dəlalətetdiyini ifadə etmişdik. Və bu ümidin, danışanın və ya həmsöhbətinözüylə ya da dialoq mühitiylə qaim olmaqdan daha ümumi birməna ifadə etdiyini vurğulamışdıq. Bu səbəbdən təfsir alimlərinin,"əsa" sözcüyü, uca Allaha izafədən istifadə edildiyi zaman qətilik ifadəedər, şəklindəki qiymətləndirmələrinə ehtiyac yoxdur.Bu ayə, döyüşə getməmək üçün ağır davrananlara istiqamətli ilahidanlaq və qınamanın sıxlığına, çoxluğuna dəlalət edən bir ifadətərzinə malikdir. Belə ki, onların ağırdan almacı rəftarları, uca AllahınPeyğəmbərinə (s. a. a) tək başına döyüşməsini, onlara aldırmamasını,çağırışına müsbət cavab vermələri üçün israr etməməsini,onları öz hallarına buraxmasını və bu cür tutumlardan ötəriiçində bir çətinlik hiss etməməsini əmr etməsini tələb etmişdir.Çünki o yalnız öz nəfsindən və möminləri döyüşə təşviq etməkləöhdəçiliklidir. Uyğun gələn xəbərdar et, uyğun gəlməyən uyğun gəlməz.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİel-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b. Aclan'-dan belə rəvayət edər: Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyiniduy/eşitdim: "Uca Allah, 'Onlara güvən və ya qorxuya dair bir xəbərgəlincə, dərhal onu yayarlar.' ayəsində, bəzilərini ifşa etməklə,duy/eşitdikləri xəbərləri yaymaqla qınamışdır. O halda, gizli bir şeyi açığavurmaqdan, (duy/eşitdiyiniz xəbəri) yaymaqdan qaçının." [ÜsuluKafi, c. 2, s. 369, h: 1]Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdulhamid b. ƏbiDeylemdən, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər:"Allah buyurdu ki: 'Allaha itaət edin. Peyğəmbərə və sizdən olanululemre də itaət edin.' Yenə buyurdu ki: 'Halbuki onu Rəsula vəiçlərindən olan ululemre aparsadılar, onların arasından işin içyüzünü anlayanlar, onun nə oldugunu bilərdilər.' Beləcə insanla-Nisa Surəsi 81-84 ....................................................... 43rın rəhbərliyini, içlərindən olan ululemre (əmr sahiblərinə) buraxmışdırki, onlara itaət etməyi və problemlərin həlli üçün onlara baş

vurmağı əmr etmişdir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 295, h: 3]Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, bizim ikinci ayədə keçən"ululemr"dən məqsəd, ilk ayədə keçən "ululemr"dir, şəklindəkiqiymətləndirməmizi dəstəkləməkdədir.Təfsir-ul Ayyaşidə, Abdullah b. Aclan Imam Məhəmməd Mis-'ın (ə.s), "Halbuki onu Rəsula və içlərindən olan ululemreaparsadılar..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq, "Nəzərdə tutulanlar EhlibeytImamlarıdır." dediyini rəvayət edər. [c. 1, s. 260, h: 205]Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayəti Abdullah b.Cündeb Imam Razılıqdan (ə.s) köçürər. Imam Razılıq Vəqfiyə Məzhəbinəbağlı qiymətləndirmələrini ehtiva edən bir yazıda ona (Abdullah b.Cündebə) ululemrden məqsədin Ehlibeyt Imamları olduğunu buyurar.1 Yenə Şeyx Müfid əl-Ihtisas adlı əsərdə, bu mövzuya bağlı olaraqIshak b. Ammar kanalıyla Imam Sadiqdən (ə.s) uzun bir hədisrəvayət edər.Təfsir-ul Ayyaşidə, Məhəmməd b. Fudayldan, "Eger Allahınsizə lütf və rəhməti olmasaydı..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Imam ƏbulHəsən Musa Qazıntımın (ə.s) belə buyurduğunu rəvayət edər: "Lütfdənməqsəd Rəsulullah (s. a. a), rəhmətdən məqsəd də Əmr-ülMöminindir [Hz. Əlidir]." [c. 1, s. 261, h: 208]Yenə eyni əsərdə Zürare Imam Misdən (ə.s) və Hamran ImamCəfər Sadiqdən (ə.s), "Eger Allahın sizə lütf və rəhmətiolmasaydı..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edərlər: "Allahınlütfü elçisi, rəhməti də Ehlibeyt Imamlarının vəlayətidir." [c. 1, s. 261,h: 207]Yenə eyni əsərdə Məhəmməd b. Fudayl, saleh quldan [yəni, ImamMusa Qazıntımdan] (ə.s) belə rəvayət edər: "Rəhmətdən məqsədResu-lullah (s. a. a), lütfdən məqsəd də Əli b. Əbu Talibdir (ə.s)."[c. 1, s. 261, h: 209]1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 260, h: 206]44 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Rəvayətləri, ümumi və mücərrəd faktların obyektiv və

xüsusi faktlara uyarlanışı şəklində qəbul etmək lazımdır. Nəzərdə tutulan dapeyğəmbərlik və vəlayətdir. Bunlar ayrılmaz iki səbəbdir, uca Allahonlar vasitəsilə bizi pozğunluq uçurumundan və şeytanın tələsindənqurtarmışdır. Bunlardan biri təbliğ edilən səbəb, digəri də yürütmecisəbəbdir. Son rəvayətə daha çox etibar edilər. Çünki ucaAllah kitabında elçisini "rəhmət" olaraq xarakterizə etmişdir: "Biz səni ancaqaləmlərə rəhmət olaraq göndərdik." (Ənbiya, 107)el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əli b. Hədiddən, o daMurazimdən Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğunu rəvayətedər: "Uca Allah, qullarından heç kimə yükləmədiyi öhdəçiliyielçisinə yükləmişdir. Özüylə birlikdə döyüşəcək bir qrup tapa bilməməsivəziyyətində tək başına bütün insanlara (düşmənlərə)qarşı çıxmaqla öhdəçilikli tutmuşdur. Ondan əvvəl və ondan sonraheç kimi bununla öhdəçilikli tutmamışdır." Ardından Imam bu ayəs(n)ioxudu: "Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündən məsulsan."Sonra belə buyurdu: "Buna qarşılıq uca Allah, özü üçün təyin etdiyinionun üçün də təyin etmiş və belə buyurmuşdur: "Kim biryaxşılıqla gəlirsə, ona getirdigi o iyiligin on bərk/qatı vardır." (Ən'am, 160)Bunun yanında Rəsula (s. a. a) salavat gətirmənin on yaxşılığa əvəzolduğunu ifadə etmişdir." [Ravzat-ul Kafi, c. 8, s. 274, h: 414]Təfsir-ul Ayyaşidə, Süleyman b. Xaliddən belə rəvayət edilər:Imam Cəfər Sadiğə (ə.s) insanların Hz. Əli (ə.s) ilə əlaqədar olaraq,"Əgər haqlı idisə, onu haqqını al/götürmək üçün kıyam etməkdən saxlayannə idi?" şəklində söylədikləri sözlərə bağlı olaraq nə düşündüyünüsoruşdum. Buyurdu ki: "Uca Allah, Rəsulullahdan (s. a. a)başqasını tək başına baş qaldırmaqla öhdəçilikli tutmamışdır. O,Rəsuluna xitab olaraq belə buyurmuşdur: 'Artıq Allah yolunda döyüş.Sən ancaq özündən məsulsan. [Yalnız] inananları [döyüşə]təşviq et.' Bu ancaq Allahın Elçisi üçün etibarlı olan bir öhdəçilikdir.Onun xaricindəki insanlar içinsə bu hökm etibarlıdır: 'Təkrardöyüşmək üçün bir tərəfə çəkilmək və ya digər bölüge çatıb mevziNisa Surəsi 81-84 ......................................................... 45

tutma vəziyyəti xaric... [Yəni, belə bəzilərinin döyüşə qatılmamasınınqorxusu yoxdur.]' [Ənfal, 16] O gün, Əliyə haqqını al/götürmək üçünkömək edəcək bir qrup yox idi." [c. 1, s. 261, h: 211]Eyni əsərdə Zeyd Şehham Imam Cəfər b. Məhəmməddən(ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) özündən istənənheç bir şeyə, yoxdur, deməmişdir. Əgər istənən şey varsa verər, yoxsa,inşallah olsa verərəm, dərdi/deyərdi. Heç bir zaman pisliyə pislikləcavab verməmişdir. 'Artıq Allah yolunda döyüş. Sən ancaq özündənməsulsan.' ayəs(n)i endiyindən etibarən də qarşılaşdığı bütündəstələrdə şəxsən özü komandirlik etmişdir." [c. 1, s. 261,h: 212]Bu istiqamətdə başqa rəvayətlər də vardır.Nisa Surəsi 85-91 ......................................................... 4785- Kim yaxşı bir şəfaətdə ol/tapılsa, onun o şəfaət(en doğurduğuyaxşılıq)bədən bir nəsibi olar; kim də pis bir şəfaətdə ol/tapılsa, şəfaət(en doğurduğu pis aqibət)bədən bir payı olar. Allah hər şeyə gücüçatandır, hər şeyin qoruyucusudur.86- Sizə bir salam verildiyi zaman, ondan daha gözəli ilə salamverin yaxud eynisi ilə cavab verin. Şübhəsiz Allah, hər şeyi(haqqıyla) hesablayandır.87- Allahdır ki Ondan başqa ilah (tapınacaq) yoxdur. Gələcəyindəşübhə olmayan qiyamət günü, sizi mütləq bir yerə toplayacaq.Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?88- Sizə nə oldu da münafiqlər haqqında iki qrupa ayrıldınız?!Halbuki Allah onları, etdiklərindən ötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi.Allahın, pis əməlləri nəticəs(n)i sapdırdığını doğru yola çatdırmaqmi istəyirsiniz? Allah kimi sapdırsa, artıq onun üçün (doğruya)heç bir yol tapa bilməzsiniz.89- Onlar, sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki, onlarlabərabər olasınız. Onun üçün Allah yolunda köç etmədikcə onlardanheç birini dost əldə etməyin. Əgər (köç etməkdən) üz çevirsələr, onlarıtutun, tapdığınız yerdə öldürün; onlardan dost və köməkçi

əldə etməyin.90- Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətəsığınanlar yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdənürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır.Allah diləsəydi onları sizə müsəllət edərdi də sizinlə döyüşərdilər.Artıq onlar sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər və sizə barıştəklif etsələr, (bu vəziyyətdə) Allah sizə, onların əleyhində bir yolagirmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir.91- Həm sizdən, həm də öz cəmiyyətlərindən əmin olmaq istəyənbaşqalarını da tapacaqsınız. Nə var ki fitnəyə (küfrə və ya döyüşə)hər çağırdıqlarında ona dalayarlar (dönərlər). Əgər sizdən uzaqdayanmaz, barış təklif etməz və sizdən əl çəkməzlərsə onları tutun,tapdığınız yerdə öldürün. Iþte onlara qarşı sizə açıq-aşkar burhanvə dəlil verdik.48 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələr qrupu, əvvəlki qrupu bütünleyen bir məzmuna malikdir.Çünki təfsirinə başladığımız bu ayələrin bütünündə (85-91) birqrup müşriklə -yəni müşriklərdən olan ikiüzlü münafiqlərlə- girişiləndöyüş mövzu edilir. Ayələr üzərində düşünüldüyü zaman, bunlarınmöminlərə inandıqlarını göstərən, sonra qərargahlarına dönübmüşriklərin şirk inancına qatılan bir qrup müşrik haqqında endikləriaydın olar. Iþte bunlarla döyüşmə barəsində Müsəlmanlardabir şübhə oyanar; Müsəlmanlar arasında, bunların mövqeləri haqqındadəyişik görüşlər irəli sürülər. Bəziləri onlarla döyüşməkdənyana rəftar təyin edərkən, bəziləri buna mane olar və ətrafda imanetdikləri üçün onların lehində vasitəçilik edərlər.Buna qarşılıq uca Allah, onlar haqqında Müsəlmanların yurdunahicrət etmək ya da Müsəlmanların özləriylə döyüşəcəklərinibilmək şəklində iki alternativ təqdim edər və möminləri bu kimi insanlarlehinə vasitəçilik etməmək barəsində xəbərdar edər.Bunlara başqaları [Müsəlmanlarla aralarında andlaşma olan

bir cəmiyyətə sığınanlar və döyüşməkdən ürəkləri möhkəmlənlər],sonra başqaları [həm Müsəlmanlardan, həm də öz cəmiyyətlərindənəmin olmaq istəyənlər] qatılar və onlara ya barış ya da döyüşdənbirinə razı olmaları təklif edilər. Sözə başlanarkən məzmunlarınaxülasə-giriş edilərək bir ayədə "şəfaət" mövzusuna, bir başqa ayədədə barış təklifiylə maraq/əlaqəsi ol/tapıldığından "salamlaşma" mövzusunaaçıqlıq gətirilər."Kim yaxşı bir şəfaətdə ol/tapılsa, onun o şəfaət(en doğurduğu yaxşılıq)bədən bir nəsibi olar." Ayədə keçən "nəsib" və "kifl" sözləri eynianlama (pay) gəlirlər. "Şəfaət", əskikliyi təmir etmə ya da bir üstünlüyügeydirmə vs. məqsədə istiqamətli bir növ vasitəçilik olması hasebiyle, birvəziyyəti düzəltməyə istiqamətli bir növ səbəbdənlik xüsusiyyətinə malikdir.Bu səbəbdən haqqında şəfaət reallaşan vəziyyətə bağlı olaraq diqqətə çarpanlaşanpis aqibət və mükafat, şəfaətin özü üçün də sözmövzusu olar. Çünki vasitəçilik edənin və haqqında vasitəçilik ediləninNisa Surəsi 85-91 ...................................................... 49ortaq məqsədi budur. Bu halda vasitəçilik edən adam, etdiyi vasitəçiliyindoğurduğu xeyr və ya şərdə müəyyən bir pay sahibidir. "Kim yaxşı bir şəfaətdəol/tapılsa..." ayəsində vurğulanan məna işdə budur.Bu gerçəyin gündəmə gətirilməsində, möminlərə istiqamətli birmesaj vardır. Belə ki bir şeyə vasitəçilik edərkən diqqətli olmalarıxəbərdarlığı edilir; haqqında vasitəçilik edilən şeydə bir növ pislikvarsa, bundan uzaq dayanmaları istənir. Müşrik mənşəli münafiqlərinöldürülməmələri, onlarla döyüşülməməsi barəsində vasitəçiliketmək kimi. Çünki kiçik bir təxribatçılığı öz halındaburaxmaq və onunla əlaqədar tədbirləri al/götürməyi laqeyd yanaşmaq, onun inkişafına,önlənə bilməz bir hal al/götürməsinə imkan təmin edər. Bu kiçiktəxribatçılıq inkişaf edər, böyüyər və nəticədə rəhbərliyi ələ alaraq ətrafıvə nəsili məhv edər. Bu halda ayə, bir növ pis vasitəçilik qadağanı xüsusiyyətindədir.Zalımlar, tağutlar, münafiqlər və müşriklər kimi yer üzündətəxribatçılıq edən qruplar lehində vasitəçilik etməyi qadağan etməkdədir.

"Sizə bir salam verildiyi zaman, ondan daha gözəli ilə salam verin."Bu ayədə, verilən bir salamı, ondan daha gözəliylə və ya bənzəriyləqarşılama əmr edilir. Bu, hər cür salamı əhatə edən ümumi bir hökmdür.Ancaq ayələrin ümumi axışından da aydın olacağı üzrə,buradakı salamdan məqsəd, barış məqsədli verilən bir salamdır. Yənibu ayələrdə, Müsəlmanlara gətirilən barış və uzlaşma təklifininifadəsi olaraq salamın verilməsi vəziyyəti ilə elin idili bir xüsusa təmasedilir."Allahdır ki, Ondan başqa ilah yoxdur... qiyamət günü sizi, mütləqbir yerə toplayacaq..." Ayənin mənas(n)ı açıqdır. Bir baxıma, əvvəlkiiki ayənin məzmununu səbəbləndirir və sanki belə deyilmək istənir:Yaxşı və pis vasitəçilik barəsində Allahın sizə yüklədiyi məsuliyyətingərəyini edin. Sizə salam verənin salamını yüz/üz çevir-mek vərədd etmək surətiylə etibarsız etməyin. Çünki önünüzdə bir günvar ki, Allah sizi o gündə bir araya gətirəcək və yönəldilən çağırışamüsbət ya da mənfi reaksiya vermənizə söykənən olaraq etdiklərinizinqarşılığını verəcək.50 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Sizə nə oldu da münafiqlər haqqında iki qrupa ayrıldınız?! HalbukiAllah onları etdiklərindən ötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi..." Ayəninorijinalında keçən "fieteyn" sözü, "fieh" sözününtesniyesidir. "Fieh" sözü isə taife və qrup deməkdir. "Əryəsə"sözünün məsdəri olan "irkas" isə, geri çevirmə, çevirmə mənasınagəlir.Bu ayə, məzmunu baxımından ilk başdakı "Kim yaxşı bir şəfaətdəol/tapılsa..." giriş və hazırlıq xüsusiyyətli ayənin məzmununa bağlı birdetallan-dırma mövqesindədir. Buna görə belə bir məna çıxırqarşımıza: Pis vasitəçilik, bunu edən kimsəyə də məsuliyyətdənbir pay yüklədiyinə görə, ey möminlər, sizə nə oldu da münafiqlərhaqqında iki qrupa ayrıldınız, iki hizip və birlik halına gəldiniz?!Bir qrupunuz, onlarla döyüşməkdən yana rəftar təyin edir, digər birqrupunuz da onlar üçün vasitəçilik etməyi, onlara qarşı döyüşməmə

meylini təşviq edir; onların inkişafıyla inkişaf edən, onların yetkinləşməsiyləmeyvə verən təxribatçılıq ağacını görməzlikdən gəlməyitəklif edir. Halbuki Allah, daha əvvəl çıxdıqları pozğunluq çuxurunagerisingeri göndərmişdir onları. Bu, onların istədikləri pis əməllərinbir nəticəsidir. Yoxsa siz, onlar lehində vasitəçilik etməksurətiylə Allahın sapdırdığı bu kəsləri doğru yola çatdırmağımı istəyirsiniz? Halbuki Allahın sapdırdığı kimsəni hidayətə çatdırmanınyolu yoxdur."Allah kimi sapdırsa, artıq onun üçün (dogruya) heç bir yol tapa bilməzsin."Burada möminlərə istiqamətli xitabdan, Rəsulullaha(s. a. a) istiqamətli xitaba keçiş edilir. [Iltifat sənətinə baş vurulur.]Bu üsulla buna işarə edilir: "Onlar haqqında vasitəçilikdəolan möminlər bu sözü gərəyi kimi anlaya bilməzlər. Əgər anlaya bilsədilər,münafiqlər lehində vasitəçilik etməzdilər." Bu səbəbdən onlaraxitab etməkdən imtina edilərək məsələni ən açıq, ən diqqətə çarpanşəkliylə qavrayan adama, yəni Peyğəmbərə (s. a. a) xitab edilir."Onlar, sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki, onlarla bərabərolasınız..." Bu ifadə bir baxıma, "Halbuki Allah onları, etdiklərindənötəri (gerisingeri) küfrə çevirdi. Allahın saptırdıgını dog-Nisa Surəsi 85-91 ........................................................ 51ru yola çatdırmaqmı istəyirsiniz?" ifadəsinin şərhi xüsusiyyətindədir.Bu səbəbdən bu mənas(n)ı əldə etmiş oluruq: Onlar inkar etdilər.Bununla da qalmayıb sizin də onlar kimi inkar etmənizi, beləcəbərabər səviyyəyə gəlmənizi istədilər.Sonra uca Allah, Allah yolunda hicrət edənə qədər onlarladostluq qurulmasını qadağan edir. Əgər üz çevirərlər (və hicrət etməyəyanaşmazlarsa) sizin edəcəyiniz, tapdığınız yerdə onları tutuböldürməkdir; onlarla dost olmaqdan, onlara kömək etməkdənqaçınmaqdır. "Eger (köç etməkdən) üz çevirsələr..." ifadəsi,möminlərin onlara hicrət etməyi təklif etməklə öhdəçilikli olduqlarınıgöstərməkdədir. Əgər bu təklifi qəbul etsələr, möminlərin onlarladostluq əlaqələrinə girmələri lazımdır; deyilsə onları öldürmələri

bir zərurət halını alar."Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sığınanlaryaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəklərisıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır." Burada uca Allahiki qrupu, "Eger (köç etməkdən) üz çevirsələr onları tutun,buldugunuz yerdə öldürün." ümumi hökmünün xaricində tutur.Birincisi: "...sıgınanlar..." Yəni, onlarla bəzi razılaşmalılar arasındabir ittifaq vs. bir vəziyyət varsa... Ikincisi: Öldürülmələri və ya başqafaktorlar səbəbindən nə Müsəlmanlarla, nə də öz qövmləriylədöyüşmək istəməyənlər, bu səbəbdən/səbəbindənmiminlərdən uzaqlaşaraq onlarabarış təklifində ol/tapılanlar; möminlərin lehində və ya əleyhindəbir tutum sərgiləməyənlər. Işte bu iki qrup bir az əvvəl sözüedilən ümumi hökmün xaricində tutulmuşlar.Ayənin orijinalında keçən "hasiret suduruhum" ifadəsi, ürəklərindaralması, sıxılması mənasını verər."Həm sizdən, həm də öz cəmiyyətlərindən əmin olmaq istəyənbaşqalarını da tapacaqsınız..." Əvvəldən xəbər verilir ki, siz irəlidəbaşqa insanlarla da qarşılaşacaqsınız. Bunlar, yuxarıdakı ümumihökmün xaricində tutulan qruplardan ikincisinə bənzərlər. Çünkibunlar, həm sizin, həm də soydaşlarının yanında özlərini zəmanətəal/götürmək istəyərlər. Lakin uca Allah bunların münafiqlər ol-52 ................................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5duklarını, verdikləri sözlərə və tərəfsizlik iddialarına güvenilemeyeceğinibildirməkdədir.Buna görə, onların xaricindəki qruplarla əlaqədar olaraq müsbət birifadə tərziylə, "onlar sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər vəsizə barış təklif etsələr..." şəklində qoyulan iki şərtə qarşılıq olaraqonlar haqqında; "Eger sizdən uzaq dayanmaz, barış təklifetməz və sizdən əl çəkməzlərsə..." şəklində mənfi bir şərt irəlisürtülmüşdür. Bu, mümünlərin onlara qarşı oyanıq olmalarını, tədbirlidavranmalarını nəzərdə tutan bir xəbərdarlıq xüsusiyyətindədir. Ayənin mənas(n)ıbu baxımdan son dərəcə açıqdır.

SALAMIN MƏNAS(N)I ÜZERINEMədəni, primitiv, irəliləmiş ya da geri qalmış kimi kateqoriyalara ayrılanköhnəyəni bütün cəmiyyətlər və qövmlər, ictimai yaşayışları çərçivəsindəbir salamlaşma ənənəsinə sahibdirlər. Qarşılaşma anlarındabu salamlaşma formasıyla tanış olarlar, bilişirler. Müxtəlif qisimlərəvə növlərə görə fərqliləşən qruplar, bir-birləriylə qarşılaşınca başlarıylavə ya əlləriylə işarə edərək yaxud şapkalarını vs. çıxararaq salamlaşarlar.Bu vəziyyət, ictimai həyat üzərində təsirli olan faktorlarınxüsusiyyətinə görə dəyişiklik ifadə edər.Amma əgər sən dəyişik cəmiyyətlər səviyyəsində məşhur olan dəyişikseləmləşmə növləri üzərində düşünsən, bunların bir növ boyuneğişe, alçalışa, küçülüşe işarə etdiyini, bu kimi mənaları əks etdirdiyinigörərsən. Bununla aşağıda olan yuxarıda olana, aşağı olanşərəfli olana, itaət edən itaət edilənə, kölə olan əfəndi olana qarşıkiçikliyini, sadəliyini, əhəmiyyətsizliyini və zəlilliyini ifadə edər. Qısacasıbu cür salamlaşmalar, primitiv dövrlərdə və sonrasında cəmiyyətlərarasında rayiç (məşhur) olan kölələşdirmə tablo/cədvəlini, şübhəsizfərqli görünüşləriylə, əks etdirər. Buna görə söz mövzusu salamlaşmalarınitaət edəndən başlayıb itaət ediləndə sona çatdığını,alçaq-aşağı olanla açılıb yüksək-şərəfli olanda bağlandığını görürük.Bu halda bu cür salamlaşmalar, köləlik nizamından bəslənənbütpərəstliyin bir məhsuludur.Nisa Surəsi 85-91 ........................................................... 53Bilindiyi kimi, Islamın ən böyük məqsədi, bütpərəstliyi və sonundabütpərəstliyə gəlib söykən/dözən ondan doğan bütün ənənə, ədəd/adət və ənənələriortadan qaldırmaqdır. Buna görə, salamlaşma faktıməzmununda da normal bir yol izləmiş; bütpərəstlik qanunlarına vəköləçi nizamın qaydalarına qarşılıq bir qanun, bir ənənə inkişaf etdirmişdir.O da insanların bir-birlərinə "salam" vermələri (barış mülahizələri)dir.Bu, bir mənada salam verilən adama, haqsızlığa hücuma uğramayacağızəmanətini verməkdir; insanın doğuşdan sahib olduğu

fitri azadlığa toxunulmayacağını elan etməkdir. Fərdləri arasındahəmrəylik olan bir cəmiyyətin ehtiyac duyduğu ilk şey, insanlarıncanları, namusları və malları nöqtəsində və bu üçüylə elin idili hərbarədə qarşılıqlı olaraq bir-birlərinə güvən vermələridir.Iþte, uca Allahın hər qarşılaşmada verilməsini bir qayda halınagətirdiyi salam bu məqsədə istiqamətlidir. Ulu Allah mövzuyla əlaqədar olaraqbelə buyurur: "Evlərə girdiginiz zaman, Allah tərəfindən bərəkətli(xeyr kaynagı) və çox gözəl bir həyata dilegi olaraq özünüzə(ev xalqına) salam verin." (Nur, 61) "Ey inananlar! Öz evlərinizdənbaşqa evlərə, xəbər verib (geldiginizi fərq etdirib) icazəal/götürmədən və ev xalqına salam vermədən girməyin. Bu, sizin üçündaha yaxşıdır; hərhalda (bunu) düşünüb anlarsınız." (Nur, 27)Uca Allah, elçisini də möminlərin əfəndisi olduğu halda, möminlərəsalam vermə istiqamətində öyrətmiş və belə buyurmuşdur: "Ayələrimizəinananlar sənə geldiginde, onlara da ki: Sizə salamolsun. Rəbbiniz rəhmət etməyi öz üzərinə yazmışdır (lazımlıetmişdir)." (Ən'am, 54) Yenə elçisinə, möminlərdən başqasına da salamverməyi əmr etmişdir: "Artıq sən onlardan üz çevir və 'Sizəsalam olsun' da. Yaxında biləcəklər." (Zuxruf, 89)Qarşılaşmalarda salam vermə ənənəs(n)i, cahiliyyə Ərəbləri arasındaolduqca məşhur idi. Cahiliyyə dövründən qalma şeir və nəsrkimi sənədlər bunun konkret dəlilləridir. Dil-ül Ərəb adlı lüğət kitabındamövzuyla əlaqədar olaraq belə deyilir: "Cahiliyyə dövründəƏrəblərin salamlaşmaları belə idi: Biri yoldaşıyla qarşılaşınca54 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ona, 'Enim saba-hen=iyi səhərlər' və 'abeyt-el la'n=cenabınızdalənəti tələb edən bir vəziyyət olmasın' dərdi/deyərdi. Bir də 'salamınəleykum' deyərdilər. Bu son cümlə, barışma işarəsiidi; aramızda döyüşyox mənasını ifadə edərdi. Sonra uca Allah Islam dinini göndərdivə qarşılaşmalarda 'salamla kifayətlənilməsi nəzərdə tutuldu. Bu salamlaşmaşəklini yaymaları əmr edildi." [Dil-ul Ərəbdənal/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.]

Bu qədəri var ki, uca Allah Quranda çox dəfə Hz. Ibrahimin(a. a) hekayəsi daxilində də bu ifadəni köçürər. Bu da eynilə həcc vs.kimi, "salam"ın da cahiliyyə Ərəbləri arasında yaşayan, Ibrahimintövhid əsaslı dininin bir qalığı olduğuna bağlı bir dəlildir. UcaAllah Hz. Ibrahimin, atasıyla bir dialoqunda belə dediyini köçürər."Sənə salam olsun, dedi, sənin üçün Rəbbimdən magfiret dileyecegim."(Məryəm, 47) "And olsun ki elçilərimiz (mələklər), Ibrahiməmüjdə gətirdilər və 'Salam (sənə)!' dedilər, o '(Sizə də)salam' dedi." (Hud, 69) Bu hekayə, Quranda bir neçə dəfə izah edilmişdir.Bunu uca Allah, özü üçün də bir salamlaşma ifadəsi olaraqbir neçə yerdə istifadə etmiş və belə buyurmuşdur: "Aləmlər içindəNuha salam olsun." (Saffat, 79) "Ibrahimə salam olsun." (Saffat,109) "Musa və Haruna salam olsun." (Saffat, 120) "Ilyasa salamolsun." (Saffat, 130) "(Göndərilən bütün) peyğəmbərlərə salam olsun."(Saffat, 181)Uca Allah bunun, eyni zamanda gözdə mələklərinin də salamlaşmavasitəs(n)i olduğunu ifadə etmişdir: "Mələklər, tərtəmiz olaraq canlarınıaldıgı kəslərə; 'Sizə salam olsun' deyərlər." (Nəhl, 32) "Mələklərdə hər qapıdan yanlarına çatarlar; 'Səbr etmənizə qarşılıqsizə salam olsun.' deyərlər." (Rə'd, 23-24) Yenə bunun, cənnət xalqınındə salamlaşma vasitəs(n)i olduğunu bildirər: "Oradakı dirlik xahişləri'salamdır." (Yunus, 10) "Orada nə boş bir söz və nə də günaha soxanbir söz eşidərlər. Duy/eşitdikləri söz, tək 'salam, salamdır." (Nəhayət,25-26)Nisa Surəsi 85-91 ....................................................... 55AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİMecma-ul Bəyan təfsirində, "Sizə bir salam verildigi zaman..."ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: Əli b. Ibrahim öz təfsirində[yəni Təfsir-ul Qummuda] Imam Mis (ə.s) və Imam Sadiqdən (ə.s)belə rəvayət edər: "Ayədə keçən 'tahiyyat' sözüylə, salam vədigər yaxşılıqlar nəzərdə tutulmuşdur." [c. 2, s. 85, Tahran nəşr/təzyiqi]el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Tündünüdən belə rəvayət

edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Salam vermək istəyə bağlıdır;amma salamı al/götürmək fərzdir, zəruridir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 644,h: 1]Yenə eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Cərrah əl-Medasınıdan, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Kiçikböyüyə, gedən oturana, az olanlar çox olanlara salam verərlər."[Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 1]Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Üyeyne1 b.Mus'ab'ın Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət etdiyini köçürər:"Az sayda olan çox sayda olanlara əvvəlcə salam verərlər. Atlılarpiyadalara, qatıra minənlər eşşəyə minənlərə , ata minənlər qatıra minənlərəsalam verərlər." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 2]Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Ibni Bükeyirdən, odə bəzi yoldaşlarından, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayətedər: Imamı belə deyərkən duy/eşitdim: "Atlı olan gedənə, gedənoturana salam verər. Iki birlik qarşılaşdığında ədədləri az olanlar,ədədləri çox olanlara salam verərlər. Bir adam bir birliklə qarşılaşdığındao bir adam birliyə salam verər." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 647, h: 3]Mən deyərəm ki: Buna yaxın bir hədis, et-Dürr-ül Mensur təfsirindəBeyhakidən, o da Zeyd b. Eslemdən, o da Hz. Peyğəmbərdən(s. a. a) rəvayət edilmişdir.Yenə əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə ImamSaydıqdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Bir birlik bir başqa birliyə1- Bir başqa nushaya görə də Anbese b. Mus'ab keçər.56 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5uğradığında, bir adamın onlar adına qarşı tərəfə salam verməsi kifayətdir.Yenə bir adam bir birliyə salam verdiyində, onların içindənbir adamın onlar adına salamı al/götürməsi kifayətdir." [Üsulu Kafi, c. 2,s. 647, h: 1]et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmmədb. Müslimdən belə rəvayət edər: "Imam Misin (ə.s) yanınagetdiyim bir sırada onu namaz qılarkən tapdım. Əssələmi əleykə

(salam üzərinə olsun), dedim. O da, əssələmi əleykə, dedi. Sonra,necə səhərlədin? deyə soruşdum. Mənə cavab vermədi. Namazı tamamlayınca,'Bir insan namazdaykən salam ala bilərmi?' deyə soruşdum.Bəli, verilən salama bənzəriylə cavab verər, dedi." [c. 2, s. 329,h: 1349]Eyni əsərdə, müəllif öz isnadıyla Mənsur b. Həzmdən, o daImam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Sən namazdaykənbiri sənə salam versə, gizlicə onun salamını al/götürərsən." [c. 2, s. 332,h: 1366]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayətzənciriylə Mes'ade b. Sədəqədən, o da Imam Cəfər b. Məhəmməddən(ə.s), o da atasından [yəni Imam Məhəmməd Mis'-dan] (ə.s) belə rəvayət edər: "Yəhudilərə, Xristianlara,Atəşpərəstlərə, bütpərəstlərə, içki məclisində oturanlara, şahmat vətovla oynayanlara, qadın kimi davranan kişilərə, iffətli qadınlaraböhtan atan şairlərə salam verməyin. Namaz qılan kimsəyə də salamverməyin. Namaz qılan kimsə, salama qarşılıq verə bilməz. Çünkisalam vermək istəyə bağlı; lakin salam al/götürmək, qarşılığını verməkfərzdir. Faiz yeyənə, tualetdəki kimsəyə, hamamda yuyunanavə günahkarlığını ifşa edən fasiq insana da salam verməyin." [c. 1,s. 368]Mən deyərəm ki: Yuxarıda təqdim etdiyimiz mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayətvardır. Daha əvvəl edilən şərhlər də göz qarşısında saxlanılsa,bu rəvayətlərin mənaları daha asan qavrana bilər. Çünkisalam, barışı yaymağı, qarşılaşan tərəflər arasında bərabərlikvə bərabərlik əsasına söykənən olaraq böyüklənmə və xor görməyə qarşıNisa Surəsi 85-91 ............................................................. 57təhlükəsizliyi yaymağı ifadə edən bir sözdür.Rəvayətlərdə işarə edildiyi üzrə böyüyün kiçiyə, az olanlarınçox olanlara, bir adamın birliyə salam verməsi, bərabərliyi pozuntu edicibir vəziyyət deyil. Bunun təməlində haqqların güdülməsi yatar.Çünki Islam, mənsublarına haqqları tapdalamağı, fəzilətləri

görməzlikdən gəlməyi, üstünlükləri göz ardı etməyi əmr etməz. Tərsinə,fəzilət sahibi olmayan kimsəyə fəzilət və haqq sahibi olankimsənin fəzilətini və haqqını güdməsini əmr edər. Kənar yandanfəzilət sahibinin özünü bəyənməsini, başqalarına qarşı böyüklükkompleksinə qapılmasını, insanlar üzərində haqsız tasallut qurmasını,beləcə ictimai tarazlıqları pozmasını da qadağan edər.Bəzi qruplara istiqamətli salam vermə qadağanı isə, onları dost əldə etmə,onlara meyl göstərmə qadağanının bir detalı xüsusiyyətindədir.Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Yəhudiləri və Xristianlarıdostlar əldə etməyin." (Maidə, 51) "Mənim də düşmənim, sizində düşməniniz olanları dostlar əldə etməyin." (Mumtəhinə, 1) "Zülm edənlərəmeyl etməyin." (Hud, 113) Bununla əlaqədar çox sayda ayə nümunəgöstərilə bilər.Bəli kimi vəziyyətlərdə, məsələn dini təbliğ və haqq mesajını eşitdirməməqsədiylə zalımlara yaxınlaşma məsləhəti, tam bir ünsiyetmeydana gəlsin və arada qaynaşma olsun deyə onlara salam verməyitələb edə bilər. Necə ki uca Allah, Peyğəmbərə (s. a. a) beləxitab etmişdir: "Artıq sən onlardan üz çevir və 'Sizə salam olsun!'də." (Zuxruf, 89) Bir ayədə də möminlər bu şəkildə xarakterizə edilirlər:"Məlumatsızlar (özünü bilməz kəslər) söz attıgında, 'salam'deyərlər." (Furqan, 63)Tefsir-us-Safidə belə rəvayət edilər: "Adamın biri Peyğəmbərəfəndimizə (s. a. a) 'əssələmi əleykə' [salam üzərinə olsun] deyəsalam verdi. O da 'və aleyk-es salam və rahmetullah' [və sənin üzərinəolsun salam və Allahın rəhməti] deyə cavab verdi. Bir başqasıona, 'əssələmi əleykə və rahmetullah' deyə salam verdi. O da'və aleykesselam və rahmətullahi və berekatuh' [və sənin üzərinəolsun salam və Allahın rəhməti] deyə cavab verdi. Sonra bir baş-58 ................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ka adam, 'əssələmi aley-ke və rahmətullahi və berakatuh' deyəsalam verdi. O da 'və əleykə' [və sənin üzərinə də olsun] qarşılığınıverdi. Bunun üzərinə adam, 'Mənə əskik cavab verdin. Harada

qaldı Allahın, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan daha gözəliilə salam verin...' sözünün gərəyi?!' Peyğəmbərimiz (s. a. a) isə ona,'Sən mənə söyləyəcək bir fəzilət buraxmadın, mən də eynisini sənəqaytardım.' deyə qarşılığını verdi."Mən deyərəm ki: Buna bənzər bir hədis, et-Dürr-ül MensurdaMüs-ned-i Əhməddən "zühd" hissəsində, Ibni Cərirdən, IbniMünzirdən, Ibni Əbi Xatəmdən, Taberanidən, IbniMürdeveyhdən hasen bir rəvayət zənciriylə Selmanı Farasısıdan rəvayətedilmişdir. [c. 2, s. 188]el-Kafidə Imam Misin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "ƏmərilMöminin Hz. Əli (ə.s) bir birliyə uğradı, onlara salam verdi.Onlar da, 'aleykessələm və rahmətullahi və berekatuhu vəmağfiretuhu və rıdvanuh' [salam, Allahın rəhməti, bərəkəti, bağışlamas(n)ıvə məmnuniyyəti üzərinə olsun] dedilər. Bunları duy/eşidən Əmr-ülMöminin (ə.s) onlara belə buyurdu: Bizim haqqımızda, mələklərinatamız Ibrahimə dediyindən çoxunu söyləməyin. Onlar, Ibrahiməyalnız bunları demişlər idi: Allahın rəhməti və bərəkəti üzərinizəolsun ey Ehlibeyt!" [Üsulu Kafi, c. 2, s. 646, h: 13]Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə əskiksiz salam vermə sünnəsinin,yəni "əssələmi əleykə və rahmətullahi və berekatuhu" sözünün,Hz. Ibrahimin (ə.s) hanif [tövhid əsaslı] dinindən qalma bir ənənəolduğuna işarə edilir. Yenə bununla daha əvvəl, "salam" sözünüsöyləyərək salamlaşma, hanif dinin bir ənənəsidir, şəklindəki qiymətləndirməmizdə gücləndirilir.Eyni əsərdə, Imam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayət edilər:"Salamın kamil olması, mükim olan insanla musafaha etmək[qucaqlaşmaq], yolçu ilə də qucaqlaşmaqla olar." [Üsulu Kafi, c. 2,s. 646, h: 14]əl-Hisal adlı əsərdə, Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Aranızdabiri asqırdığı zaman ona, 'Yərhamukəllah' [Allah sənəNisa Surəsi 85-91 .................................................................... 59rəhmət etsin] dəyin. O da sizə, 'Yağfirullahu lekum və

yerhamukum' [Allah sizi bağışlasın və sizə rəhmət etsin] desin.Çünki uca Allah, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan dahagözəli ilə salam verin.' buyurmuşdur." [s. 127]əl-Menakıb adlı əsərdə belə bir hadisə izah edilər: "Imam Həsənin(ə.s) nökərlərindən biri ona bir dəstə reyhan çiçəyi gətirdi. Imamona, səni Allah rizası üçün azat edirəm, buyurdu. Orada ol/tapılanlarbunun səbəbini soruşduqda belə dedi: Allah bizi (kitabında) öyrədibədəbləndirərək, 'Sizə bir salam verildigi zaman, ondan daha gözəliilə salam verin.' buyurmuşdur. Onun gətirdiyindən daha gözəli,onun azat edilməsidir." [c. 4, s. 18]Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi bu rəvayətlər, ayədə işarə edilənsalamlaşma faktına ümumilik qazandırırlar.Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Sizə nə oldu da münafiqlər haqqındaiki qrupa ayrıldınız?!..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:"Bu ayənin kimlər haqqında endiyi barəsində ixtilaf vardır. Bəziləridemişlər ki: Bu ayə, Məkkədən Mədinəyə gələn bir birlikhaqqında enmişdir. Bunlar Müsəlmanlara qarşı Islama girdiklərinigöstərmişlər idi. Sonra Mədinədən xoşlanmadıqları, havasınısihhatlerine uyğun tapmadıqları üçün yenidən Məkkəyə dönmüş vəşirk inancına bağlı olduqlarını göstərmişlər idi. Sonra bunlar müşriklərəaid ticarət mallarıyla Ye-mameyə səfər etdiklərində,Müsəlmanlar onlara bir basqın təşkil etmək istədilər. Lakin onlarlaəlaqədar olaraq aralarında ixtilaf çıxdı. Bəziləri, 'Bunu etməyək, onlarmömindirlər.' deyərkən bəziləri, 'Onlar müşrikdirlər.' dedi. Bununüzərinə yuxarıdakı ayə endi. Bu rəvayət, Imam Misdən (ə.s) dəköçürülmüşdür."Təfsir-ul Qummuda, "Onlar, sizin də özləri kimi inkar etməniziistədilər..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə, Bərabər/yoldaşcavə Damreoğulları haqqında enmişdir. Bunlar iki ayrı qəbilə idilər.Onlarla əlaqədar olaraq belə bir xəbər izah edilər: Rəsulullah (s. a. a)Hudeybiye səfərinə çıxarkən onların yurdlarının yaxınından keçdi.Rəsulullah (s. a. a) bundan əvvəl Damreoğulları ilə hücum etməzlik an-

60 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5laşması imzalamışdı, onlarla razılaşmışdı. Səhabələr dedilər ki: 'YaRəsulullah, bunlar Damara-oğullarıdır. Bu anda onlara yaxın bir yerdəol/tapılırıq. Qorxarıq ki, bizim Mədinədən çıxdığımızı duy/eşitdiklərindəoraya hücum etsinlər və ya Qureyş müşriklərinə arxa çıxsınlar.İndi onlara görünsək olmazmı?' Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:"Xeyr! Onlar Ərəblər içində ana-ba-baya qarşı ən yaxşı davranan, ən/ençox qohumluq bağlarını güdən və ən çox razılaşmalara bağlı qalankəslərdir.""Bərabər/yoldaşca qəbiləsinin yurdu, Damreoğullarının yurduna yaxın idi/şikayətləndi.Bunlar Kinanə qəbiləsinin bir oymağını meydana gətirirdilər. Bərabər/yoldaşca iləDamara-oğulları arasında ittifaq, bir-birini güdmə və əmən verməəsaslı bir andlaşma vardı. Iþte Rəsulullahın (s. a. a) səfərə çıxdığı odövrdə, Bərabər/yoldaşca oymağının yurdunda qıtlıq və quraqlıq hökm sürərkən,Damreoğullarının yurdunda bolluq və ucuzluq vardı, yerləriməhsuldar idi. Buna görə Bərabər/yoldaşca qəbiləsi, Damreoğullarının yurdunadoğru hərəkətə keçdi.""Rəsulullah (s. a. a) onların Damreoğullarının yurduna getdiklərinixəbər alınca, Bərabər/yoldaşca üzərinə hərəkət etmək üçün hazırlıq etdi.Özüylə Damreoğulları arasındakı hücum etməzlik andlaşmasınasöykən/dözərək Bərabər/yoldaşca ilə döyüşəcəkdi. Bunun üzərinə uca Allah bu ayəs(n)iendirdi: "Onlar sizin də özləri kimi inkar etmənizi istədilər ki,onlarla bərabər olasınız. Onun üçün Allah yolunda köç etmədikcə, onlardanheç birini dost əldə etməyin. Eger üz çevirsələr, onları tutun,buldugunuz yerdə öldürün; onlardan dost və köməkçi əldə etməyin.""Sonra Bərabər/yoldaşca oymağını bu ümumiləşdirmənin xaricində tutaraq beləbuyurdu: Ancaq sizinlə özləri arasında andlaşma olan bircəmiyyətə sıgınanlar yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdənürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır.Allah diləsəydi, onları sizə müsəllət edərdi də sizinlə döyüşərdilər.

Artıq onlar, sizdən uzaq dayanıb da sizinlə döyüşməzlər vəsizə barış təklif etsələr, (bu vəziyyətdə) Allah sizə, onların əleyhindəbir yola girmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir."Nisa Surəsi 85-91 .................................................................. 61"Bərabər/yoldaşca oymağının yaşadığı yerlər/yeyərlər Bəydə, Hill və Mustebah idi. Buyerlər/yeyərlər Rəsulullahın (s. a. a) qərargahına yaxın idi/şikayətləndi. Buna görə Rəsulullahın(s. a. a), üzərlərinə əsgər sövq etməsindən qorxdular.Rəsulullah (s. a. a) da onlardan yana narahatlıq içində idi, onlar tərəfindənbir hücumun gəlməsindən qorxurdu. O, bu düşüncələr içindəykənBərabər/yoldaşca oymağı rəisləri Məsud b. Rüceyle başçılığındaçıxıb gəldi. Bunlar yeddi yüz/üz adam idilər və Sal' dərəsinə yerləşdilər. Buhadisə, Hicrətin altıncı ilinin rebiu'l əvvəl ayında reallaşdı.Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Üseyid b. Husaynı çağıraraq ona belədedi: Dostlarından bir neçə adamla get, Bərabər/yoldaşcanın niyə/səbəb bizim tərəfimizəgəldiyini öyrən.""Üseyid üç dostuyla birlikdə onların ol/tapıldığı yerə getdi və 'Nə üçüngəldiniz?' deyə soruşdu. Bərabər/yoldaşca qəbiləsinin rəisi Məsud b. Rüceyleayağa qalxdı və Üseyid ilə yoldaşlarına salam verdi. Sonra belədedi: 'Biz, Məhəmmədlə düşmənliyi tərk edib, razılaşıb sülh etmək(hücum etməzlik razılaşması imzalamaq) üçün gəldik.' ÜseyidRəsulullahın (s. a. a) yanına gəldi və vəziyyəti ona xəbər verdi.Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: Bunlar mənim özlərinə hücum edəcəyə(i)mdənqorxdular. Buna görə mənimlə özləri arasında bir barışandlaşmasının olmasını istədilər.""Sonra Rəsulullah onlara özü getmədən on dəvə yükü xurmagöndərdi və belə buyurdu: 'Ihtiyaç duyul/eşidildiyi anda hədiyyəgöndərmək, nə gözəl bir davranışdır.' Ardından özü onların ol/tapıldığıyerə gedərək belə buyurdu: 'Ey Bərabər/yoldaşca birliyi, nə üçün buragəldiniz?' Dedilər ki: Bizim yurdumuz sənə yaxın bir yerdədir.Qövmümüz içində bizdən ədəd tərəfindən daha az olan bir başqa oymaq yoxdur.

Bizə yaxın bir yerdə ol/tapılmağından ötəri səninlə döyüşmə narahatlığıcanımızı sıx idi. Bunun yanında ədəd tərəfindən az olduğumuz üçünqövmümüzlə də döyüşmək istəmədik. Belə bir ehtimalın varlığı bizəçətinlik verdi. Bunun üzərinə sizinlə hücum etməzlik razılaşması imzalamaqüzrə gəldik."Rəsulullah (s. a. a) onların bu təklifini qəbul etdi, onlarlahücum etməzlik razılaşması imzaladı. O gün orada qaldılar, sonra yurd-62 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5larına döndülər. Iþte onlar haqqında bu ayə endi: Ancaq sizinləözləri arasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sıgınanlar yaxudsizinlə və ya öz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəkləri sıxılaraqsizə gələnlər, (bu hökmdən) müstəsnadır... Allah sizə, onlarınəleyhində bir yola girmə haqqı (döyüş icazəs(n)i) verməmişdir."[c. 1, s. 145]əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Fadl Ebi'lAbbasdan, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "yaxud sizinlə və yaöz cəmiyyətləriylə döyüşməkdən ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər,(bu hökmdən) müstəsnadır." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayətedər: Bu ayə Medlecoğulları haqqında endi. Onlar Rəsulullahın(s. a. a) yanına gəlmiş və belə demişlər idi: "Sənin Allah tərəfindəngələn bir elçi olduğuna şahidlik etmək içimizə sinmiyor. Bu səbəbdənsizinlə birlikdə deyilik. Amma sizə qarşı qövmümüzün də yanında yer/yeyəral/götürmərik."Ravi deyər ki: Imama soruşdum, "Yaxşı Rəsulullah (s. a. a) onlara nəetdi?" Buyurdu ki: "Rəsulullah Ərəblərin işini bitirənə qədər onlarıöz hallarına buraxdı, onlarla sülh etdi. Sonra onları Islamadəvət edəcəkdi. Onlar əgər bu çağırışı qəbul etsələr, etibarda olacaqlar;yox əgər qəbul etməzlərsə, onlarla döyüşəcəkdi." [Ravzat-ulKafi, c. 8, s. 327]Təfsir-ul Ayyaşi 'də Seyf b. Umeyredən belə rəvayət edilər: ImamCəfər Sadiqdən (ə.s), "yaxud sizinlə və ya öz cəmiyyətləriylədöyüşməkdən ürəkləri sıxılaraq sizə gələnlər, (bu hökmdən)

müstəsnadır. Allah diləsəydi, onları sizə müsəllət edərdi də sizinlədöyüşərdilər." ayəsini soruşdum. Mənə bu cavabı verdi: "Atam buayənin Medlecoğulları haqqında endiyini söyləyirdi. Bunlar tərəfsizqalmışlar idi. Peyğəmbərimizlə (s. a. a) döyüşmədikləri kimi, özqövmlərinin də yanında iştirak etməmişlər idi." Dedim ki: "Yaxşı onlaranə edildi?" Buyurdu ki: "Hz. Peyğəmbər (s. a. a) düşmənlərinin işinibitirənə qədər onlarla döyüşmədi. Sonra onlara da digər birliklərəqarşı sərgilədiyi rəftarı tətbiq etdi." Ardından belə buyurdu:"Ayədə keçən 'hasiret suduruhum' ifadəsi, sinələrinin daralması,Nisa Surəsi 85-91 .................................................................. 63ürəklərin sıxılması deməkdir." [c. 1, s. 262, h: 216]Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: "Imam Misdən(ə.s) rəvayət edilən budur ki, o həzrət belə buyurdu: 'sizinlə özləriarasında andlaşma olan bir cəmiyyət' ifadəsində Aypara b.Uveymir Süleminin qəbiləsi nəzərdə tutulmuşdur. Aypara, qəbiləsi adınaPeyğəmbərimiz (s. a. a) ilə hücum etməzlik razılaşması imzalamışdı. Andlaşmadabu ifadə istifadə edilmişdi: 'Ey Məhəmməd, bizə gələn birkimsəni qorxutmayacağıq. Sən də sənə gələn birini qorxutmayacaqsan.'Bunun üzərinə uca Allah, Peyğəmbərimizi özüylə razılaşmaedən bir kimsəyə qarşı hərəkətə keçməsini qadağan etdi."Mən deyərəm ki: Bu və buna yaxın mənalar ehtiva edən rəvayətlər, et-Dürr-ül Mensur təfsirində müxtəlif kanallardan Ibni Abbasdan vəbaşqalarından köçürülmüşdür.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əbu Davudun Nasih adlı əsərindən,Ibni Münzirdən, Ibni Əbi Xatəmdən, Nuhhasdan vəBeyhakinin Süneninden, Ibni Abbasın; "Ancaq sizinlə özləriarasında andlaşma olan bir cəmiyyətə sıgınanlar (bu hökmdən)müstəsnadır..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər:"Bu ayəs(n)i, Tövbə surəsindəki bu ayə neshetmiştir: "Haram aylarçıxınca, müşrikləri buldugunuz yerdə öldürün." (Tövbə, 5)

3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333

7

3+33333333333333333333336964..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 92-94 ................................................................6592- Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsicaiz deyil. Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, möminbir kölə azat etməsi və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyetverməsi lazımlıdır. Ancaq ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa,verməz. Əgər (səhvən öldürülən,) mömin olmaqla birlikdə sizədüşmən olan bir birlikdən isə, mömin bir kölə azat etmək lazımdır.

Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdənisə, ailəsinə təslim ediləcək bir diyet vermək və bir mömin köləniazat etmək lazımdır. Buna (kölə azat etməyə) gücü çatmayankimsənin, Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün iki ay arxa arxayaoruc tutması lazımdır. Allah biləndir, hikmət sahibidir.93- Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraqqalacağı cəhənnəmdir. Allah ona qəzəb etmiş, onu lənətləmiş vəonun üçün böyük bir əzab hazırlamışdır.94- Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,(möminlə kafiri bir-birindən) ayırt edin/əldə et və sizə salam verənə,dünya həyatının keçici mənfəətinə (qənimətə) göz tikərək,"Sən mömin deyilsən" deməyin. Çünki Allah qatında bir çox qənimətlərvardır. Əvvəldən siz də elə idiniz (dünya həyatının keçicimənfəətinə göz tikmişdinilik); amma Allah (sizi imana çatdırdığı üçün)+sizə lütf etdi. O halda araşdırıb (mömini kafirdən) ayırt etmədəçox diqqətli olun. Şübhəsiz Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caizdeyil." Ayənin orijinalında keçən "xəttənin" sözü, bu halıyla və"fealın" qəlibinə uyğunlaşdırılmış "səhvin" şəkliylə doğrunun əleyhdarıdeməkdir. Burada isə, "taammüd"ün (qəsdən işləməninil) əleyhdarı olaraqistifadə edilmişdir. Çünki dərhal sonrakı ayədə, bu ifadəylə qarşılıqverilmişdir: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə...""Bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ifadəsindəkimənfiləmə [ma kane=caiz deyil ifadəsi], öldürməyi tələb edicibir ünsürü mənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir. Yəni bir mömində,imanın toxunulmaz sahəsinə və sərhədi içərisinə girdikdən sonra,özü kimi bir mömini öldürməsini tələb edəcək hər hansı bir vəziyyətmövcud olmaz, öldürmə duyğularının heç bir müxtəlifi ondaol/tapılmaz. Ancaq səhvən öldürmə ola bilər.Cümlədə iştirak edən istisna, muttasıl (bitişik) istisnadır. Bu səbəbdən

mənanın vurğusu bu istiqamətədir: "Bir mömin, mömin olduğunu bildiyihalda, bir mömini mömin olduğu üçün öldürməyi istəməz." Buifadə, tələb edici bir ünsürün ol/tapıldığını mənfiləmə baxımındanaşağıdakı ayələri xatırlatmaqdadır: "Allah heç bir insanla66 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qarşılıqlı danışacaq degildir." (Şura, 51) "Bir agacını belə bitirə bilməyə+++++++++gücünüzün yetmedigi..." (Nəml, 60) "Lakin onlar daha əvvəl yalanladıqlarışeyə heç cür inanacaq degillerdi." (Yunus, 74) Bununkimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Ayəs(n)i kərimə bunun yanında teşrii=yasama xüsusiyyətli bir nəhyi[yəni, qəsdən bir mömini öldürmə qadağanını] dilə gətirməyə dönükbir kinayəli izahat tərzinə malikdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belədiqqətə çarpanlaşır: Allah, bir möminin bir mömini öldürməsini heç birzaman mübah etmədi, əbədi olaraq da mübah etməyəcək. O, bunuharam etmişdir. Ancaq səhvən öldürsə, o başqa. Çünkimömin bu vəziyyətdə, əslində mömin kimsəni öldürməyi məqsəd qoymamışdır.Bu isə möminin ya öldürməyi heç bir şəkildə məqsəd qoymamasındanya da öldürülənin, məsələn öldürülməsi caiz bir kafirolduğunu sandığı üçün məqsəd qoyaraq (qəsdən) onu öldürməsindənötəridir. Bu səbəbdən bu hadisə, haramlığın əhatəsinə girməz.Bu ayələ əlaqədar bir qrup təfsirçinin qiymətləndirməsi isə başqaistiqamətdədir. Bunlar, "Səhvən olması xaricində..." ifadəsindəki istisnanınmünkatı (qopuq) istisna olduğunu iddia etmiş, ardından belədemişlər: "Səhvən olması xaricində..." ifadəsinin, gerçək biristisna hesab edilməməsinin səbəbinə gəlincə, bu (gerçək istisnaşəklində şərh etmək), səhvən adam öldürmənin əmr edildiyivə ya mübah qılındığı nəticəsini doğurar. [Söz mövzusu qiymətləndirməbundan ibarət idi.]Ancaq siz, bunun yalnız "səhvən öldürmə" hadisəsindəki haram-lık vəziyyətini ortadan qaldırdığını ya da haramlıq xüsusununbaşdan etibarən söz mövzusu olmadığını göstərdiyini öyrənmiş ol/tapılırsınız.

Ayəs(n)i belə anlamanın da heç bir qorxusu yoxdur. Buhalda doğrusu, istisnanın muttasıl yəni tamamilə bitişik olduğudur."Səhvən bir mömini öldürən kimsənin mömin bir kölə azat etməsivə ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet verməsi lazımlıdır. Ancaqölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa, verməz." Ayədə keçən "tahrir"sözü, köləni azad etmək mənasını verər. "Rakabe" isə, boyunNisa Surəsi 92-94 .......................... 67deməkdir. Ancaq məcazi olaraq kölə kimsə mənasında istifadə edilməsiməşhurluq qazanmışdır. "Diyet" isə cana, bir orqana və ya başqabir şeyə qarşılıq olaraq mal vermək deməkdir. Bu səbəbdən ifadəninmənas(n)ı belədir: Kim bir mömini səhvən öldürsə, mömin birkimsəni azat etməsi və öldürülən adamın ailəsinə bir diyet ödəməsi,diyeti onlara təslim etməsi lazımdır. Ancaq öldürülən adamın vəlilərininöldürən adama bunu sədəqə olaraq bağışlamaları və bağışlamalarıvəziyyətində diyet ödəmək lazım deyil."Əgər (səhvən öldürülən,)... sizə düşmən olan bir birlikdən isə..."Ayənin orijinalında keçən "qana" sözünün əvəzliyi, öldürülənmöminə dönükdür. Düşmən birlikdən məqsəd də, Müsəlmanlarladöyüş halında olan kafirlərdir. Bu səbəbdən ifadəninmənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər səhvən öldürülən adammömin, qövmü də möminlərlə döyüş halında olan, bu səbəbdənmöminə varis ola bilməyən kafirlər isə, yalnız kölə azat etməklazımdır; diyet ödəmək lazım deyil. Çünki Müsəlmanlarla döyüşənbir kafir heç bir barədə möminin varisi ola bilməz."Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən isə..."Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu ifadənin orijinalındaiştirak edən "qana" hərəkətinin də əvəzliyi, öldürülən mömin adama dönükdür.Yenə ayədə keçən "müqavilə" sözü, mütləq olaraq andlaşmademəkdir. Tərəfdən və hər cür müqavilədən daha ümumidir. Bubaxımdan belə bir məna çıxır qarşımıza: "Öldürülən mömin, sizinləözləri arasında andlaşma olan bir qövmə mənsub isə,həm diyet ödəmək, həm də bir kölə azat etmək lazımdır." Diyetin

əvvəl zikr edilməsi, andlaşma faktının güdülməsinə vurğu etməyəistiqamətlidir."Buna gücü çatmayan kimsənin... oruc tutması lazımdır." Kölə azatetməyə gücü çatmayan yəni. Çünki sözük olaraq bu ["tahrir=köleazat etmək"] "lem yecid=gücü çatmayan" hərəkətinə daha yaxındır.Belə birinin iki ay arxa arxaya oruc tutması lazımdır."Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün..." Yəni oruc tutmanın lazımlılığınabağlı hökm, Allahdan kölə azat etmə imkanına sahib68 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olmayan kimsəyə istiqamətli tövbənin qəbulunun, ilahi şəfqət vəmərhəmətin ona yönəlməsinin göstəricisidir. Bu eyni zamanda cəzanıyüngülləşdirmənin məntiqinə də uyğundur. Bu halda bu hökm,güc çatdıra bilməyən kimsəyə istiqamətli bir yüngülləşdirmədiyər.Bunun yanında, "tövbə" sözcüyünün kəffarə olaraq ayədə sözüedilən xüsusların bütününə dönük bir qeyd olması da mümkündür.Bununla, "Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, möminbir kölə azat etməsi..." deyə başlayan ifadəni nəzərdə tuturam. Bu baxımdanifadəni bu şəkildə mənalandıra bilərik: Səhvən adam öldürənkimsə üçün kəffarə verməsinin qanuniləşdirilməsi, etdiyi işinqəti nəticələriylə əlaqədar Allahın rəhmətiylə ona çevrilinin və onainayət etməsinin göstəricisidir. Beləcə artıq özünü nəzarət etməlivə bir daha adam öldürməyə cürət etməməlidir. Bu baxımdan ifadənibu ayəyə bənzədə bilərik: "Qisasda sizin üçün həyat vardır." (Bəqərə,179)Eyni zamanda bu hökm, uca Allahdan cəmiyyətə istiqamətli birtövbə qəbulu və inayətdir də. Çünki bir fərdini itirdikdən sonra,azadlığına qovuşmuş bir başqasını qazanır. Bunun yanındaöldürülən adamın ailəsinin uğradığı maddi itkin də ödənən diyetləkompensasiya edilir.Buradan da aydın olur ki Islam, azadlığı həyat, köləliyi də birnöv öldürülmə olaraq qiymətləndirir. Fərdinin varlığının ortalamamənfəətini də, əskiksiz bir diyet [min dayanar və ya on min dirhəm yaxud

min dəvə] şəklində qəbul edir. Ilerdeki hissələrdə bu xüsusüzərində ətraflıca dayanacağıq.Səhvən adam öldürmə və ya planlaşdırılmış adam öldürmə,kölə azat etmə və diyet şişə, öldürülən adamın ailəsi və andlaşmakimi ayədə haqqında danışılan xüsusların konkret bir şəkildə təyin olunması,sünnə və hədislərin sahəsinə girər. Bunlara bağlı detallı məlumatistəyənlər fiqh qaynaqlarına müraciət edə bilərlər."Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası... cəhənnəmdir." Ayəninorijinalındakı "müteammid" sözünün məsdəri olan "də-ammüd"sözü, bir hərəkəti daşıdığı ünvanıyla şüurlu bir şəkildə və əzələ-Nisa Surəsi 92-94 .............................................................. 69tederek işləmək mənasını verər. Isteğe bağlı olaraq işlənən bir hərəkət[qocas(n)ı bir iş], daşıdığı ünvanı nəzərdə tutmadan olmaz. Bu səbəbdənbir hərəkətin birdən çox ünvanı olması caizdir. Bu baxımdan bir hərəkətinbir baxımdan qəsdən, bir başqa baxımdan da səhvən işlənmiş olmasımümkündür.Məsələn, ov heyvanı olduğunu sanaraq bir qərar idiyə atəş açankimsə, gerçəkdə bir insan olan bu qərar idini öldürsə, ov baxımındanplanlaşdırılmış, insan baxımından da bu hərəkəti səhvən işləmiş olar. Eynişəkildə, bir kimsə birinə tərbiyə etmək məqsədiylə çəliklə vurarvə o kimsə ölsə, onu səhvən öldürmüş olar. Bu səbəbdən birmömini qəsdən öldürən kimsə, işlədiyi hərəkətlə bir mömini öldürməyiməqsəd qoyan, onu öldürəcəyini və onun mömin olduğunu bilən kimsədir.Uca Allah, qəsdən bir mömini öldürən kimsənin cəzasını olduqcaağır tutmuş, onun əbədi olaraq atəşdə qalacağını ifadə etmişdir.Ancaq "Allah, özünə ortaq qaçılmasını bagışlamaz." (Nisa, 48)ayəsinə bağlı qiymətləndirməmizdə ifadə etdiyimiz kimi, bu ayə; eynişəkildə "Allah bütün günahları bagışlar." (Zumər, 53) ayəs(n)i, bu ayəyəistiqamətli bir məhdudlaşdırma olaraq qəbul edilə bilərlər. Bu halda bu ayə,əbədi atəş cəzasıyla təhdid edir; ancaq qətilik ifadə etmək baxımındano qədər dəqiq deyil. Bu səbəbdən adamın tövbə etməsi və yaşəfaətə uğraması surətiylə bağışlanması mümkündür.

"Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,ayırt edin/əldə et." Ayədə keçən "darabtum" sözünün məsdəri olan"zərb" sözü, yer üzündə gəzmək, səfər etmək deməkdir.Bunun, "Allah yolunda" olmaqla qeydləndirilməsi, cihad məqsədiyləsəfərə çıxmanın nəzərdə tutulduğuna dəlalət edər. Yenə ayədə keçən"tebeyyenu" sözü, ayırt etmək deməkdir. Bundan məqsəddə mömin olanla kafir olanı bir-birindən ayırmadıyar. [Kimin kim olduğunuaraşdırıb mənayadır.] "və sizə salam verənə... 'Sən mömindegilsin' deməyin." ifadəsi, buna bağlı bir ipucudur. "Salam vermə"ilə, möminlərin aralarındakı salamlaşma nəzərdə tutulmuşdur.Bəzi qiraətlərə görə, ayənin orijinalında keçən "limen elka70 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ileyku-m'us-selame=size salam verənə" ifadəsi, "limen elkaileykum'us-sele-me" şəklində oxunmuşdur. Bu vəziyyətdə məqsəd,təslim olub barış mülahizə olar."Dünya həyatının keçici mənfəəti" ilə mal və qənimət arxasındaqaçma nəzərdə tutulmuşdur. "Allah qatında bir çox qənimətlər vardır."ifadəsində keçən "meğanim" sözü, "meğnem"in çoxluğudur vəqənimət mənasını verər. Yəni, Allah qatındakı qənimətlər, arxasındanqaçdıqları dünya qənimətlərindən daha yaxşıdır. Çünki Allah qatındakıqənimətlər, həm daha çox, həm də qalıcıdırlar. Bu səbəbdənonları seçməniz lazımdır."Əvvəldən siz də elə idiniz; amma Allah sizə lütf etdi. O haldaaraşdırıb ayırt etmədə çox diqqətli olun..." Yəni siz də bu xüsusiyyətə sahib idiniz.Dünya həyatının keçici mənfəətini güdürdünüz. Imanetmədən əvvəlki vəziyyətiniz belə idi. Allah sizə lütf etdi, iman vasitəsiləmaraq/əlaqənizi dünyanın keçici mənfəətlərindən, Allah qatındakıçox saydakı qənimətlərə çevirdi. Belə olduğuna görə, sizin də yaxşıcaaraşdırıb mömini kafirdən ayırt etmədə çox diqqətli olmanız lazımdır.Araşdırma istiqamətindəki əmrin ["tebeyyenu" sözünün]iki dəfə təkrarlanması, mövzuyla əlaqədar hökmü gücləndirmək məqsədlidir.

Ayə, öyüd və bir ölçüdə qınama mənasını ehtiva edirsə də, zahirənbir möminin qəsdən öldürülməsi olaraq meydana çıxan bu hadisəs(n)i, planlaşdırılmışöldürmək olaraq qiymətləndirdiyi istiqaməti açıq deyil.Bundan da anlayırıq ki, bəzi möminlər, səhvən özlərinə salamverən müşriklərdən bəzi kəsləri öldürmüşlər. Çünki öldürənadam onların gerçək mömin olmadıqlarını və can qorxusuylaiman etdiklərini söylədiklərini sanmışdır. Işte ayə belə edənləriayıblayır və Islamın zahiri əsas al/götürdüyünü, ürəklərin vəziyyətini isə lətifvə habir olan Allaha buraxdığını vurğulayır.Buna görə, "dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək"ifadəsi, cümlədə vəziyyətin gərəyini bildirmə mövqesindədir. Yəni,sizə iman etdiyini açıqlayan adamı, vəziyyətinə baxmadan, lazımlıaraşdırmanı etmədən öldürməniz, mal və qənimət arxasında ko-Nisa Surəsi 92-94 .......................... 71şan, bu səbəbdən ən kiçik bir mənfəət qarşılığında iman etdiyinisöyləyən kəsləri öldürənlərin vəziyyətinə bənzər. Belə insanlararada etibarlı bir səbəb olmadığı halda, bəhanə olaraq göstərə biləcəyikiçik bir səbəb ilə iman etdiyini söyləyənləri öldürə bilərlər.Işte möminlər, iman etmədən əvvəl bu vəziyyətdə idilər; dünyavə dünyanın keçici əmtəəsindən başqa bir şey məqsəd qoymurdular.Lakin Allah özlərinə iman nemətini bəxş etdikdən, Islam dininilütf etdikdən sonra, bu kimi vəziyyətlərdə yaxşıca araşdırıb anlamaları,cahiliyyə əxlaqına və hələ zehinlərindəki cahiliyyə qalıqlarına uyğun gələrəkbu cür bir səhvə düşməmələri lazımdır.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensurda, "Səhvən olması xaricində, bir mömininbir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq IbniCəririn Ikrimedən belə nəql etdiyi rəvayət edilər: "Komandir b.Luveyoğullarından Həris b. Yezid b. Nubeyşe, Əbu Cahilliklə birlikdəAyyaş b. Əbu Rebiaya işgəncə edərdi. Sonra Həris Hz.Rəsulullahın (s. a. a) yanına getmək üzrə Məkkədən ayrıldı, hicrətetdi. Harra deyilən yerdə Ay-yaşla qarşılaşdı. Ayyaş, onun kafir olduğunu

sanaraq qılıncını çəkib öldürdü. Sonra gəlib hadisəs(n)iRəsulullaha (s. a. a) xəbər verdi. Bunun üzərinə, "Səhvən olmasıxaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)iendi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) ayəs(n)i ona oxuduqdan sonra, qalx və birkölə azat et/ət, dedi."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət başqa kanallardan da köçürülmüşdür.Bəzisində, Ayyaşın onu Məkkənin fəthinin reallaşdığı gün öldürdüyüifadə edilir. Buna görə Ayyaş o günə qədər müşriklər tərəfindənzəncirə vurulmuşdu və ona işgəncə edirdilər. Işte müşriklərinəlindən xilas olduğu o gün, Müsəlman olan Həris ilə qarşılaşdı.Amma onun Müsəlman olduğunu bilmədiyindən onu orada öldürdü.Ancaq bizim yuxarıda yer verdiyimiz Ikrime kanalıyla gələn rəvayətdaha tutarlı və Nisa surəsinin eniş tarixinə daha uyğun düşməkdə-72 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir.Taberi öz təfsirində Ibni Zeyddən ayənin Əbu Dərdə haqqındaendiyini rəvayət edər. Buna görə, Əbu Dərdə bir dəstədəvəzifəli idi. Bir dərəyə yönələrək ehtiyacını aradan qaldırmaq istədi. Oradaqoyunlarını güdməkdə olan bir adamı gördü. Qılıncını çəkərək adamahücum etdi. Adam, "La ilahə illəllah" dedisə də, Əbu Dərdə qılıncıylaonun işini bitirdi. Sonra qoyunları al/götürərək yoldaşlarının yanınadöndü. Amma ürəyində etdiyinə qarşılıq bir narahatlıq hiss edirdi.Sonunda Hz. Rəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək hadisəs(n)i ona bildirdi.Bunun üzərinə söz mövzusu ayə endi. [c. 5, s. 129, Misir nəşr/təzyiqi]Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Ruyani, Ibni Məhrumda və ƏbuNuaym, Bəkir b. Hərisəs(n)i Cuhenidən ayənin onun (Bəkir b. Hərisə)haqqında endiyini rəvayət edərlər. Çünki o da Əbu Dərdəninkinəbənzər bir hekayə ilə qarşılaşmışdı.Ancaq bu rəvayətlər, hər vəziyyətdə hadisələrin ayəyə uyğunlaşdırılmasınanümunə meydana gətirməkdədirlər.et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Hüseyn b.Səiddən, o da rəvayətlərində əsas qəbul etdiyi adamları vasitəsilə

İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah (s. a. a)buyurdu ki: "Kölə azat etməyi tələb edən hər yerdə hələ dünyayagəlmiş olan bir kölə uşağı azat etmək caizdir. Lakin adamöldürmənin kəffarəs(n)i başqa. O mövzuda uca Allah, 'mömin bir köləazat etməsi... lazımlıdır.' buyurmuşdur. Bununla yetkin bir adamnəzərdə tutulmuşdur..." [c. 8, s. 320, h: 03/1187]Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Musa b. Cəfərdən (ə.s) belə rəvayətedilər: Ona; "Bir kölənin mömin olduğu necə aydın olar?" deyə soruşular.Cavabda buyurar ki: "Fitrət əsas alınaraq aydın olar." [c. 1, s. 263,h: 220]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s)şirk diyarında oturan və Müsəlmanlar tərəfindən öldürülən birMüsəlmanın vəziyyəti qarşısında bunu öyrənən İmamın nə etməsilazım gəlir? deyə soruşuldu, o bu cavabı verdi: "Onun yerinə möminbir köləni azat edər. 'Eger (səhvən öldürülən,) mömin olmaqlaNisa Surəsi 92-94 ............................... 73birlikdə sizə düşmən olan bir birlikdən isə...' ayəsində bu izah edilir."Mən deyərəm ki: Bu hədisin bir bənzərini Ayyaşi də rəvayət etmişdir. 1 "Onun yerinə mömin bir köləni azat edər." ifadəsi, azat faktorun/etmənindaha əvvəl də toxunduğumuz kimi, gerçəkdə azad (kölə olmayan)Müsəlmanların sayının artması məqsədinə istiqamətli olduğuna bağlıbir işarədir. Çünki, öldürülmə yoluyla ədədlərində bir azalma olmuşdur.Bundan bu nəticəs(n)i çıxara bilərik: Kəffarə hadisəsində, mütləq olaraqkölə azat faktorun/etmənin nəzərdə tutulması, günah yoluyla azad insanlarınsayında bir azalma meydana gəldiyindən, günahkar olmayan birininazad olaraq onlara əlavə olunmasıyla tarazlığın qorunması, açığınbağlanılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu incəliyi oxucuların qavramasılazımdır.əl-Kafi adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayətedilər: "Bir adam iki ay arxa arxaya oruc tutmaqla öhdəçiliklidirsə, birinciayda orucunu pozsa və ya xəstələnsə, oruclarını yeniləməsi lazımdır.Amma əgər birinci ayı tamamlayıb ikinci aydan da bir neçə gün

tutmuşsa, sonra bir üzrdən ötəri orucunu pozmuşsa, yalnız qəzaetməsi lazımdır." [Fürus(n)u Kafi, c. 4, s. 139, h: 7]Mən deyərəm ki: Başqa alimlərin də dediyi kimi, "qəza etməsi lazımdır."ifadəsindən məqsəd, geri qalan oruclarını tamamlamasıdır.Bu anlam isə, orucun iki ay arxa arxaya oluşundan çıxarılmışdır.əl-Kafi adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s)belə rəvayət edilər: İmama, bir mömini qəsdən öldürən möminintövbəsi qəbul olarmı? deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Əgər onu möminolduğu üçün öldürmüşsə, tövbəsi qəbul olmaz. Əgər hirs və ya hər hansıdünyəvi bir səbəbdən ötəri öldürmüşsə, onun tövbəsi, onaqisas tətbiq olunmasıdır. Əgər onun qatil olduğu naməlumsa, özüson/qətilin vəlilərinə gedər və cinayət/günahını etiraf edər. Əgər son/qətilin vəli-1- [c. 1, s. 265, h: 230]74 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5leri onu bağışlayar, öldürməzlərsə, onlara diyet verməsi lazımdır. Bununyanında, Allaha istiqamətli tövbənin bir ifadəsi olaraq bir köləniazat etməsi, arxa arxaya iki ay oruc tutması və altmış yoxsulu doyurmasıdə zəruridir." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 286, h: 2 və Təsir-ul Ayyaşi, c. 1,s. 267, h: 239]et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Sefaticdən,o da İmam Sadiqdən (ə.s), "Hər kim bir mömini qəsdənöldürsə cəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir." ayəsiyləəlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Yəni, onun cəzası cəhənnəmdir;təbii/tabe əgər Allah onu cəzalandırsa." [c. 10, s. 165, h: 658]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir rəvayəti, et-Dürr-ülMensur təfsirində Taberani və başqaları tərəfindən ƏbuHüreyrədən, o da Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürmüşdür. Bu rəvayətlər,yuxarıda da toxunduğumuz kimi, ayələrin əhatə etdiyi incəlikləriehtiva edirlər. Adam öldürmə və qisas tətbiqi ilə əlaqədar çox saydahədis vardır. Diləyən hədis qaynaqlarına müraciət edə bilər.Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Hər kim bir mömini qəsdən öldürsəcəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir..." ayəsiylə

əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə Makis b. Dabbabet-el Kənanıhaqqında endi. O, qardaşı Hişamı öldürülmüş olaraqNeccaroğulları qəbiləsinin bölgəsində tapmışdı. Gedib bu hadisəs(n)iRəsulullaha (s. a. a) izah etdi. Resu-lullah Kays b. Aypara Fihrini də yanınaverərək Məni Neccar qəbiləsinə göndərdi və belə dedi:'Neccaroğullarına da ki: Əgər Hişamı öldürənin kim olduğunu bilirsinizsə,onu qardaşına təslim edin ki, qardaşının qisasını al/götürsün. Əgərbilmirsinizsə, ona diyetini ödəyin.' Fihri Peyğəmbərimizin mesajınıçatdırdı. Onlar da diyeti ödədilər.""Makis Fihri ilə birlikdə olduğu halda geri dönüncə şeytan içinəbir vəsvəsə verdi: 'Qardaşının qisasını al/götürmədən diyet al/götürmüş olmaqlabir şey etmiş olmursan. Bununla kifayətlənsən, insanların dilindənxilas ola bilməzsən. Səninlə birlikdə olan bu adamı öldür. Beləcə onaqarşılıq can almış olarsan. Al/götürdüyün diyet də artıqdan sənə qalar.'Şeytanın vəsvəsəsinə qananıl Makis yoldaşını bir qaya parçasıylaNisa Surəsi 92-94 .................................. 75vuraraq öldürdü. Sonra bir dəvəyə mindi və kafir olaraq Məkkəyədöndü. Ardından vəziyyətini bu şeirlə təsvir etdi:"Qardaşıma qarşılıq Fihrini öldürdüm və qan əvəzini də,Faras(n)ı bölgəsinin sahibi Neccaroğullarından al/götürdüm.Həm intiqamımı al/götürdüm, həm də rahat yata bildim.Və mən bütlərə dönən ilk adam oldum.""Bunu xəbər alan Rəsulullah buyurdu ki: 'Nə Hərəm xaricində,nə də Hərəm bölgəsində ona əmən verməyəcəyəm.' Bu hadisəs(n)i,Dahhak və bir qrup təfsirçi rəvayət etmişdir." [Mecma-ul Bəyan'-dan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.]Buna yaxın bir hədis Ibni Abbas, Səid b. Cübeyr və başqalarındandə rəvayət edilmişdir.Təfsir-ul Qummuda, "Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıktıgınızzaman..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə,Resulul-lahın (s. a. a) Hayber Döyüşündən dönüşündən sonraÜsamə b. Zeydi bir suvari birliyi ilə Fedek bölgəsindəki bəzi Yəhudi

kəndlərinə göndərərək onları Islama dəvət etməsi üzərinə endi.Bu kəndlərin birində Mirdas b. Nehik əl-Fedeki adında bir adam vardı.Rəsulullahın (s. a. a) göndərdiyi süvari birliyinin gəldiyini fərqedincə, ailəsini və mallarını al/götürərək dağ tərəfində bir yerdə dayanıb,'Əşhədu ən la ilahə illəllah və ənnə Muham-meden Rəsulullah' deyərəkÜsaməni qarşılamağa qoyuldu. Ancaq Əsasama b. Zeyd,(Mirdasın şahidlik gətirməsini duy/eşitdiyi halda gəldi və) bir mizraqzərbəsiylə onu öldürdü.""Rəsulullahın (s. a. a) yanına döndüyündə bunu xəbər verdi.Resu-lullah (s. a. a) ona belə buyurdu: 'Allahdan başqa bir ilah olmadığınavə mənim Allahın elçisi olduğuma şahidlik edən bir adamımı öldürdün?' Dedi ki: 'Ya Rəsulullah, o bunu öldürülməkdənxilas olmaq üçün söylədi.' Rəsulullah (s. a. a) ona belə dedi: Sən, nəonun ürəyinin üzərindəki pərdəni araladın, nə diliylə söylədiyiniqəbul etdin, nə də içində olanları bildin. [Yaxşı bütün bunlara baxmayaraqonu nə deyə öldürdün?]"76 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Bunun üzərinə Üsamə b. Zeyd bir daha 'Əşhədu ən la ilahə illəllahvə ənnə Muhammədən Rəsulullah' deyən birini öldürməməyəand içdi. Bu yüzdəndir ki, Əmr-ül Möminin Hz Əlinin (ə.s) kimiqruplara qarşı başlatdığı döyüşlərə qatılmadı. Işte 'Sizə salam verənə,dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək, 'Sən mömindegilsin' deməyin...' ayəs(n)i onun bu hadisəs(n)i üzərinə endi."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir hədisi Taberi öz təfsirindəSüddidən rəvayət edər. Ayənin eniş səbəbinə bağlı bir çox rəvayətdə et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak edər. Bunların birində, adı çəkilənhadisənin Mikdat b. Esvedin, digər birində Əbu Dərdənin, bir başqasındadə Mahlem b. Cessamenin başından keçdiyi ifadə edilər. Birdigərində isə, qatil və son/qətilin adları verilməyərək hekayə üstü bağlıolaraq təqdim edilər.Nə var ki, Üsamə b. Zeydin bu andı və Hz. Əlinin (ə.s)döyüşlərinə qatılmadığı və beləcə ona bəhanəsini bildirdiyi,

bilinən və tarix kitablarında zikr edilən bir mövzudur. Yenə də Allahdoğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.Nisa Surəsi 95-100 ............................................................. 7795- Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb)oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlərbir olmaz. Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcəbaxımından oturanlardan üstün etmişdir. Allah hamısına da (savabın)ən gözəlini vəd etmişdir; amma Allah mücahidləri, oturanlardanüstün edərək onlara böyük bir əcr vermişdir.78 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 596- Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir(onlara). Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.97- Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən; "Nəetməkdə idiniz!" deyərlər. Bunlar, "Biz yer üzündə çarəsiz və zəifburaxılmış (mustazaf)lar idik." deyə cavab verərlər. Me-lekler də, "Allahınyeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!" deyərlər. Işteonların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!98- Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) acizolub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yoltapa bilməyənlər müstəsnadır.99- Işte bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı vəbağışlayıcıdır.100- Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çoxyer/yeyər və genişlik (bolluq və imkan) tapar. Kim Allah və Elçisiuğrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölüm çat/yetişsə,artıq onun mükafatı Allaha düşər. Allah da çox bağışlayıcıvə əsirgəyicidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb) oturanlarla,malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlər bir olmaz."Ayənin orijinalında keçən "darar" sözü, cihad və döyüş öhdəçiliyinimaneə törədəcək şəkildə bədəndə korluq, topallıq və xəstəlik

kimi bir nöqsanlığın ol/tapılması deməkdir. Mal ilə cihad etməkdənməqsəd, din düşmənlərinə qarşı zəfər qazanmaq üçün malın Allahyolunda xərclənməsidir. Can ilə cihad isə, döyüş deməkdir."Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsigöstərir ki, "oturanlar"dan məqsəd, başqalarının cihada çıxmasınınkafi gəldiyindən, özlərinə ehtiyac duyulmayan şərtlərdəcihada çıxmayıb döyüşü tərk edən və evlərində qalanlardır. Buhalda, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, insanları cihada təşviq etməNisa Surəsi 95-100 ............................................ 79və bu məsuliyyəti yerinə yetirmə barəsində yarışmağa sövq etməməqsədinə istiqamətlidir.Buna bağlı bir dəlil, uca Allahın əvvəl üzr sahiblərini istisnaetməsi, sonra oturanlarla cihada çıxanların bir olmadıqlarınahökm etməsidir. Halbuki üzr sahibləri də eynilə oturanlar kimi, Allahyolunda döyüşən mücahidlərlə eyni səviyyədə deyildirlər. Uca Allah-'ın, üzr sahibi olduqlarından ötəri, döyüşə qatılmayanların uğradıqlarızərər və itirdikləri savabı, yaxşı niyyətlərinə [yəni, "Kaş kimöhkəm olsaydıq da biz də onlarla birlikdə döyüşsəydik" arzularına]cavab verdiyi savabla qarşıladığını, kompensasiya etdiyini söyləsək belə,şübhə yox ki cihad, şahidlik və ya Allah düşmənlərini uduzmayauğratmaq, Allah yolunda döyüşən mücahidlərin başqalarından üstünvə imtiyazlı qılınması üçün bir üstünlükdür, bir fəzilətdir.Qısacası bu ayə, möminləri döyüşə təşviq etməyə, onları hərəkətəkeçirməyə istiqamətlidir; xeyrlər, fəzilətlər və dəyərlər uğrunayarışmaları üçün içlərindəki iman ruhunu oyandırmağı məqsəd qoymaqdadır."Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcə baxımından oturanlardanüstün etmişdir." Bu cümlə, "bir olmaz" hökmünün bir səbəbimövqesindədir. Buna görə atif ədatı və ya başqa bir bağlayıcılaiki cümlə bir-birinə bağlanmamışdır. Ayədə keçən "dərəcə"dənməqsəd, mərtəbə və mövqedir. "Dərəcələr" isə, mərtəbə üstünəmərtəbə mənasını ifadə edər."Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." Yəni

uca Allah, həm oturanlara, həm də mücahidlərə və ya bəhanəsizoturanlarla, bir bəhanədən ötəri oturanlara və mücahidlərə ən/engözəli vəd etmişdir. Ayənin orijinalında keçən "el-hüsna=en gözəl"sözü, mahzuf mevsufun xüsusiyyətidir. Gözəl aqibət, gözəl savab vs.kimi bir məna daşıyar.Bu cümlələr, hər hansı bir səhv qəbul etməyi dışlamayı məqsəd qoymaq-dadar. Çünki möminlərdən olub cihada qatılmayan bir kimsə"Möminlərdən... oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yo-80 .................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lunda cihad edənlər bir olmaz. Allah... cihad edənləri, dərəcə baxımındanoturanlardan üstün etmişdir." ifadəsini duy/eşitdiyi zamannə imanından, nə də sa-lih əməllərindən ötəri əlinə heç bir şeyinkeçməyəcəyini, heç bir savab əldə edə bilməyəcəyini vehmedebilir. Iştebelə bir qurun idi, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vədetmişdir." ifadəsiylə aradan qaldırılır."Amma Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyükbir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir(onlara)." Burada işarə edilən lütf və bağışlayar/hədiyyələr (üstün etmə),başda ümumiyyətlə haqqında danışılan lütf və bağışlayarın (üstün etmənin)şərhi, detallandırması mövqesindədir. Bunun yanında bir başqanöqtəyə də təmas edilir. Belə ki: Möminlərin yalnız, "Allahhamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsinin ehtiva etdiyivədə güvənərək yan gəlib yatmamaları və nəticədə Allah yolundacihad vəzifələrini savsaklamaları yaraşmaz; əksinə haqq mesajınınucalması və qərblin yerlə bir edilməsi barəsində əllərindən gələnsəyi göstərmələri lazımdır. Çünki mücahidlərin oturanlara görəartıqdan əldə etdikləri bağışlanma və ilahi rəhmətə nail olmaq kimidərəcələr kiçik hesab edilə bilməz.Ayənin axışı bir neçə baxımdan maraqlıdır: Birincisi: Başlanğıcdamücahidlər, "malları və canlarıyla Allah yolunda" ifadəsiyləqeydləndirilmiş, ardından "malları və canları ilə", son olaraq daheç bir qeyd olmadan zikr edilmişdir. Ikincisi: Başlanğıcda

üstünlükdən danışılarkən, onun bir "dərəcə" olduğuna toxunulur;amma sonra bunların "dərəcələr" olduğuna işarə edilir.Birincisinə gəlincə: Hər şeydən əvvəl ayənin axışı, cihad faktorun/etməninoturmaqdan üstün bir davranış olduğunu şərhə istiqamətlidir.Üstünlük də cihadındır; amma nəfsi ehtirasları təminə istiqamətli deyil,Allah yolunda olduğu zaman; [yenə üstünlük cihadındır] amma insanınən/en dəyər verdiyi mala əvəz olduğu yəni, insanın yanında ən/enqiymətli olan malın infak edildiyi zaman və maldan da qiymətli canbahasına olduğu zaman. Işte bu səbəblə başda, "malları və canlarıylaAllah yolunda cihad edənlər" deyilir. Bununla, məsələninNisa Surəsi 95-100 .......................... 81bütün açıqlığıyla ortaya qoyulması, ağla gələ biləcək hər cür səhvinortadan qaldırılması məqsədi güdülür.Sonra "Allah malları və canlarıyla cihad edənləri, dərəcə baxımındanoturanlardan üstün etmişdir." deyilincə, yuxarıda açıqladığımızbaxımdan artıq söz mövzusu qeydlərə [malları və canlarıylaifadələrinə] yer verilməsinə ehtiyac duyulmadı. Çünki əvvəlki şərhsayəsində ağla gələ biləcək hər cür səhv qəbul etmə qalxmışdı.Lakin bu cümlə, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vədetmişdir." ifadəsinə yaxın bir yerdə istifadə edildiyi üçün, ifadənin axışınıngərəyi olaraq, bu üstün etmənin səbəbini də şərhəehtiyac duyuldu. Bu da insanlar tərəfindən ehtirasla sevilmələrinə baxmayaraqAllah yolunda malın infak, canın da fəda edilməsidir. Buna görə"mücahidlər"lə əlaqədar bir qeyd olaraq bu ikisinin zikr edilməsiyləkifayətlənildi və "malları və canlarıyla cihad edənlər" deyildi.Üçüncü dəfə "Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlaraböyük bir əcr vermişdir." deyilməsinə gəlincə, burada artıqqeydlərin zikr edilməsinə gərək qalmamışdır, nə bütününə, nə də bəzisinə.Bu yüz/üzdən bütün qeydlər bir kənara buraxılaraq ifadə mütləqistifadə edilmişdir.İkincisinə gəlincə: "Allah, malları və canlarıyla cihad edənləri,dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir." ifadəsində keçən

"dərəcədən" sözü, cümlə içində gramatik baxımdan "şikayət"olmasından ötəri mansuptur. Bu səbəbdən burada, üstünlüyü tələb edənbu dərəcənin bir və ya daha çox olduğuna toxunulmadan,söz mövzusu üstünlüyün, yalnız dərəcə və mövqe etibariləolduğunun açıqlanması məqsəd qoyulmuşdur."Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyükbir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr... vermişdir (onlara)."Bu ifadənin orijinalında keçən "faddale" sözcüyü, "vermə, bəxş etmə"və bənzəri bir mənas(n)ı əhatə edir kimidir. "Öz qatından dərəcələr"ifadəsi, "böyük bir əcr" ifadəsi məzmununda əvəz ya daətfi bəyan mövqesindədir. Bu səbəbdən bu mənas(n)ı əldə edirik: "Allah,mücahidlərə böyük bir əcr verərək onları verdiyi və ya savab82 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olaraq bəxş etdiyi bu böyük əcrlə oturanlardan üstün etmişdir. Buböyük əcr isə, Allah qatından olan dərəcələrdir."Bu baxımdan ayə, başlanğıc etibarilə mücahidlərin oturanlarqarşısındakı üstünlüklərinin, Allah qatından bir dərəcə səbəbindənolduğunu açıqlayır. Bu vaxt dərəcənin bir dənəmi, yoxsa dahaçoxmu olduğundan danışmır. Sonunda isə bu dərəcənin birolmayıb bir çox mövqe və dərəcə olduğunu açıqlayır və bu dərəcələrin,mücahidlərə mükafat olaraq verilən böyük bir əcr olduğuna işarəedir.Bura qədər etdiyimiz şərhlər ilə, ayənin başında "dərəcə",sonunda isə "dərəcələr" şəklində bir ifadə istifadə edilməsi səbəbindənbəzi zehinlərdə bir ziddiyyət varmış kimi bir qurun idinin oyana biləcəyiproblemini aradan qaldırdığımızı ümid edirik. Necə ki bəzi təfsiralimləri də belə bir problemi hiss etmiş olacaqlar ki, ondan xilas olmaqüçün çoxu ya da bütünü məcbur etmə məhsulu olan bir çox qiymətləndirmələrtəqdim etmə gərəyini duy/eşitmişlər.Bunlardan birinə görə; ayənin başında, mücahidlərin üzr sahibiolub da cihada qatılmayanlardan bir dərəcə, sonunda isə üzr sahibiolmadan cihada qatılmayıb oturanlardan bir çox dərəcə üstün

olduqları nəzərdə tutulmuşdur.Bir başqa şərhə görə; ayənin başında keçən "dərəcə"dənməqsəd, qənimət al/götürmək və yaxşı ad salmaq kimi dünyəvi mərtəbədir.Sonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, ührəvi mərtəbələrdir vəbu mərtəbələr dünyaya nisbətlə çoxdurlar. Necə ki uca Allah beləbuyurur: "Əlbəttə axirət, dərəcələr baxımından daha böyükdür."(Isra, 21)Söz mövzusu mövhum ziddiyyət problemini aşma məqsədli bir başqaşərhsə belədir: Ayənin başında işarə edilən "dərəcə"dən məqsəd,Allah qatındakı mərtəbədir və bu mənəvi bir faktdır. Ayəninsonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, cənnətin evləri və yüksəkdərəcələridir. Bunlarsa konkret faktlardır.Ancaq oxucular, bu şərhlərin ayənin ləfzi etibarilə bir dəliləsöykən/dözmədiyindən xəbərdardırlar.Nisa Surəsi 95-100 ......................................................... 83"Qatından" ifadəsinin orijinalı olan "minhu" sözündəki əvəzlik,uca Allaha dönük olsa lazımdır. "Bağışlama və rəhmət" sözlərinin,"dərəcələr"in şərhi şəklində qəbul edilməsi vəziyyətidə bizim bu şərhimizi dəstəkləməkdədir. Çünki hədiyyə və rəhmətAllahdandır. Ancaq əvəzliyin daha əvvəl zikr edilən "əcr" sözünədönük olması da mümkündür."Bagışlama və rəhmət..." ifadəsinin zahiri, "dərəcələr" sözününşərhi olduğunu göstərir. Çünki dərəcələr yəni, Allahqatındakı hər cür mərtəbə, hədiyyə və rəhmətin obyektiv qarşılığıdır.Əvvəlki araşdırmalarımızın birində bunu öyrənmiş ol/tapılırsınızki: Rəhmətin -yəni, Allahın lütf edib qatından nemət hədiyyəs(n)ietməsinin- reallaşması, ancaq ona çatmanın önündəki hərmüxtəlif maneənin aradan qaldırılması ilə mümkün ola bilər. Bu rəhmət isəbağışlama, yəni bağışlamadan ibarətdir.Bunun bir gərəyi olaraq, hər nemət mərtəbəsi və hər yüksəkmənzil və dərəcə özündən sonrakı mərtəbəyə və özündənüstün dərəcəyə nisbətlə bağışlama və bağışlama mövqesindədir. Bu səbəbdən

ührəvi hər cür dərəcələr, uca Allahın hədiyyəs(n)i və rəhmətidirlər.Necə ki Quranda rəhmət və ya ona yaxın bir anlayışın istifadə edildiyiçoxu yerdə bağışlamadan da danışılır. "Bagışlama vəböyük mükafat onlarındır." (Maidə, 9) "Onlar üçün... bagışlanma vətükənməz bir ruzi vardır." (Ənfal, 4) " Onlar üçün bagışlama və böyükmükafat vardır." (Hud, 11) "Orada Allah magfireti və razılığıvardır." (Hədid, 20) "Bizi bagışla, bizə mərhəmət et/ət!" (Bəqərə, 286)kimi bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.Ardından ayə, "Allah çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." ifadəsiyləsona çatır. Bu iki adın ayənin məzmunuyla münasibəti diqqətə çarpandır.Xüsusilə, "bagışlama və rəhmət" ifadəsindən sonra iştirak etmişolması, bu əlaqəni daha da diqqətə çarpan hala gətirməkdədir."Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən;" Ayənin orijinalındakeçən "teveffahum=canlarını al/götürərkən" hərəkəti, keçmiş və yamüzari kipindedir. Əsli "tetevveffahum"dur. İstifadədə yüngüllük olsundeyə "də"lərin biri salınmışdır. Bu ayədə olduğu kimi:"Nəfslərinə zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı84 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lerine zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı kəslər, 'Bizheç bir pislik etmirdik!' deyə təslim olarlar." (Nəhl, 28) [Bu ayədəcanlarını al/götürmə mənasında istifadə edilən hərəkət "tetevvefahum" şəklindəkeçər.]Bənzəri ayədən də aydın olduğu kimi "zülm"dən məqsəd, onlarınşirk yurdunda qalmaq, kafirlər arasında yaşamaq, bu səbəbdən diniməlumatları əldə etmə və dinin qulluq vəzifələrini yerinə yetirmədəki çağırışınıtətbiqə keçirmə imkanından məhrum qalmaq surətiyləAllahın dinindən və dinin şüarlarını qoymaqdan üz çevirmələridir.[Qulluq vəzifələrini rahat bir şəkildə yerinə gətirə bilmədiklərişirk diyarını tərk etməmələridir.] "Nə etməkdə idiniz? deyərlər. 'Bizyer üzündə çarəsiz və zəif buraxılmış (mustazaf)lar idik' deyə cavabverərlər..." şəklində başlayan üç ayənin axışı bu şərhi dəstəkləyici

xüsusiyyətdədir.Uca Allah, "Allahın lənəti zalımların üzərinə olsun." (Ə'RAF, 44və Hud, 19) ayələrində, "zalımlar" anlayışını [nəfsə və ya başqalarınazülm etməyi ifadə etmədən] mütləq olaraq istifadə etdikdən sonra,"Onlar (insanları) Allahın yolundan saxlayan və onun egri olmasınıistəyənlərdir." buyuraraq bu sözə açıqlıq gətirmişdir. Bu səbəbdənbu iki ayənin, zülmü şərhdəki ortaq mesajı budur: Zülm,Allahın dininə arxa çevirmək və onun əyri, əyri və sapdırılmışolmasını istəməkdir. Bu məna, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənintəsvir etdiyi obyektiv vəziyyət [və bizim az əvvəl etdiyimiz şərh]ilə də üst-üstə düşməkdədir."Nə etməkdə idiniz?" deyərlər." Yəni, dini həyata məzmununda vəziyyətiniznə idi? Ayənin orijinalında keçən "fime" bileşiğinin sonundakı"me" ədatı, sual ədatı olan "ma" sözünün qısaldılmışşəklidir, ki istifadə yüngüllüyü təmin etmək məqsədiylə sonundakı "əlif"hərfi hazfedilmiştir.Ayədə ümumiyyətlə, rəvayətlərdə "Qəbir Sorğusu" olaraq xarakterizə edilənhadisəyə istiqamətli bir işarə vardır. Bilindiyi kimi qəbir sorğusu,ölümün reallaşmasından sonra mələklərin ölünün dinini soruşmalarınadeyilir. Bu ayə də buna dəlalət etməkdədir: "Nəfslərinə zul-Nisa Surəsi 95-100 .................................................... 85mederken mələklərin, canlarını aldıgı kəslər, 'Biz heç bir pisliketmirdik!' deyə təslim olarlar. 'Xeyr, Allah sizin etdikləriniziəlbəttə çox yaxşı biləndir. O halda, içində davamlı kalacagınızcəhənnəmin qapılarından girin! Qürurlananların yeri nə pisdir!(Pisliklərdən) çəkinənlərə, 'Rəbbiniz nə endirdi?' denildiginde,'Xeyr( endirdi)! deyərlər." (Nəhl, 28-30)"Biz yer üzündə çarəsiz və zəif buraxılan (mustazaf)lar idik,deyə cavab verərlər. Mələklər də, 'Allahın yeri geniş deyil idimi?Onda hicrət etsəydiniz ya!' deyərlər." Mələklərin "Nə etməkdə idiniz?"sualı, dini baxımdan yaşadıqları vəziyyətə əlaqəndir. Bu sualahəmsöhbət olan kəslər də dini baxımdan yaxşı bir vəziyyətə sahib

olmayan kəslərdir. Buna görə səbəbi [yəni, dini yaşamamalarınasəbəb olanı] səbəb olunanın [yəni, öz vəziyyətlərini izah etmələrinin]yerinə qoymaq surətiylə cavab verirlər. Belə ki; onlar, gücsahibi müşriklərin suveren olduğu bir yerdə dini həyata imkanınıtapa bilmirdilər. Çünki bu müşriklər, onları çarəsiz və zəif salır,güclənmələrinə mane olurdular. Beləcə dinin nəzərdə tutduğu şəriətəvə qanunlara sarılıb, tətbiqə keçirərək praktik həyatda yaşamalarınaimkan vermirdilər.Əgər doğru söyləyirlərsə, zəif salınmış olmaları, özlərininşirk yurdunda məskun bir həyat yaşayır olmalarından qaynaqlanırdı.Çarəsiz və zəif buraxılmaları, yaşadıqları yurdun müşriklərinsuverenlikləri altında olmasından irəli gəlirdi. Ancaq [ortadabir başqa gerçək də var. O da budur ki,] o suveren müşriklərdünyanın hər tərəfinə və onların yaşadıqları yerin xaricində başqayerlərə də suveren deyillər idi ya! Bu səbəbdən bu adamlar hər vəziyyətdəmustazaf (zəif salınmış) deyillər idi. Yəni, zəiflikləri yalnıziçində olduqları mühit üçün etibarlı idi. Onu da, o yurdutərk etmək və çıxıb getmək surətiylə dəyişdirmək əllərində idi.Buna görə mələklər, onların mustazaflık iddialarını yalanlayaraqyer üzünün Allahın ərzi olduğu və Allahın ərzinin də, içindəyaşadıqları və ayrılmadıqları yerdən çox daha geniş olduğunu vurğulayaraqbəhanələrini boşa çıxarırlar. Çünki, köç etmək surə-86 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tiyle zəif salındıqları yerdən və mühitdən xilas olmaları mümkünidi.Bu səbəbdən mustazaflık bağından xilas olacaq gücləri olduğuüçün onlar gerçək mustazaflar deyillər idi. Demək ki bu vəziyyəti,öz pis seçimləri nəticəs(n)i seçmişlər idi."Allahın yeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!"cümləsindəki sual, "Nə etməkdə idiniz?" ifadəsində olduğu kimi,ayıblama və qınama məqsədlidir. Daha əvvəl yer verdiyimiz Nəhl surəsininəlaqədar ayələrinin axışından da aydın olduğu kimi bu sualların ilkinin["Nə etməkdə idiniz?"], vəziyyətin təsbitinə [və dini baxımdan

necə bir vəziyyətə sahib olduqlarına] istiqamətli olması mümkündür.Çünki, Nəhl surəsindən aydın olduğu qədəriylə bu cür sual, həm zalımlara,həm də muttakilere istiqamətli bir sualdır və qınama məqsədlideyil. Ikincisi isə ["Allahın yeri geniş deyil idimi?..."], hər vəziyyətdəqınama məqsədinə istiqamətlidir.Mələklər, yeri Allaha izafə edərək zikr edirlər. Burada ucaAllahın əvvəl ərzi geniş etdiyinə, sonra insanları imana və əmələdəvət etdiyinə işarə edilir. Iki ayədən sonrakı "Allah yolundahicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər və genişlik tapar."ayəs(n)i də bu gerçəyə işarə etməkdədir.Yerin "geniş" olaraq xarakterizə edilməsi, hicrət etməyi; "Onda hicrətetsəydiniz ya! "ifadəsi şəklində istifadə etməni tələb etmişdir. Yəni,yerin bir bölgəsindən bir başqa bölgəsinə köç etsəydiniz ya! Əgərgenişlik təsəvvür edilmədən bir ifadə istifadə edilsəydi, "Ondan hicrətetsəydiniz" deyilməsi uyğun düşərdi.Ardından uca Allah, mələklərlə onların bu danışığı gözlər önünəsərdikdən sonra bu hökmü verir: "İşdə onların varacagı yer/yeyərcəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!""Kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar. ..müstesnadır." Bu cümlədəki istisna münkatı yəni qopuqistisnadır. Bunlarla əlaqədar olaraq ayədə söz mövzusu edilən mənada"zəif buraxılmışlar" (mustazaflar) təbirinin istifadə edilməsi, yuxarıda[əvvəlki ayədə] haqqında danışılan "zalımların", əslində musta-zaf olmadıqlarınaişarə etməyə istiqamətlidir. Çünki onlar zəiflik qeydini ü-Nisa Surəsi 95-100 ................................................. 87zərlərindən qaldıra biləcək gücdədirlər. Əsl zəifləyər, bu ayədə sözüedilənlərdir. Kişilər, qadınlar və uşaqlar şəklində detallı bir şərhəehtiyac duyulması, ilahi hökmü şərh və səhv qəbul etmələrəmeydan verməmə məqsədinə istiqamətlidir."heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər"ifadəsinə gəlincə, burada istifadə edilən "hiylə" sözü, "haylule" (maneə,mane, tədbir) kökündən şəkil və forma ifadə edən məsdər kipi

kimidir. Sonra alət mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən iki şey arasındabir maneə və tədbir tapmağa çatdırıcı vasitə mənasını ifadəedər. Ya da bir şeyi əldə etmə və ya bir başqa hala keçmə mənasınıifadə edən bir hal və ya bunun xaricində bir haldır. Bu ifadə, ümumiyyətləgizlicə edilən və yerilən işlərlə əlaqədar olaraq istifadə edilər. Hər vəziyyətdəsözün kök mənasında, Ragıbın əl-Tədris planı adlı kitabındaifadə etdiyi kimi, dəyişmə mənas(n)ı vardır.Bu vəziyyətdə belə bir məna çıxır qarşımıza: "Onlar, müşriklərinözlərinə yönəltdikləri zəif buraxdırıcı nəşr/təzyiqi maneə törətməyəgüc çatdıra bilmirlər; onların bu cür nəşr/təzyiqlərini rədd etmək üçün heç birmaneə tapa bilmirlər. Bundan xilas olmalarını təmin edəcək bir yol əldəetmə imkanına da sahib deyildirlər."Ayənin axışından aydın olduğu üzrə, "yol" anlayışı ümumidir; gözləgörülən və görülməyən hər cür yolu [yəni, bütün çarə yollarını]əhatəsinə al/götürməkdədir. Belə ki; bu anlayış burada, məna olaraqMəkkəli Müsəlmanların Mədinəyə hicrət etmək üçün istifadə etdiklərinormal yol kimi maddi yolu ehtiva etdiyi şəkildə, mənəvi yolu da əhatə edər.Bu səbəbdən buradakı yoldan məqsəd, onları müşriklərin əlindən, işgəncəvə fitnələrinə düçar edərək zəif salma cəhdlərindənqurtaracaq hər cür həll yoludur.MUSTAZAFLIK ÜZERINEAyədən aydın olduğuna görə, dini mövzular bağlanımda cahillik,insanın özündən qaynaqlanmayan bir qüsurdan və ya çatışmazlıqdanirəli gəlirsə, bu insan Allah qatında üzrlüdür.88 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu mövzunu belə açıqlaya bilərik: Uca Allah, dini bilməməyi vədini şüarları suveren etməkdən alıkonmanın hər cürünü, ilahiəfvin əhatəsinə girməyən zülm olaraq xarakterizə edir. Sonramustazafları (zəif buraxılmışları) bu ümumiləşdirmənin xaricində tutur,zəif buraxıldıqları üçün də bəhanələrini qəbul etdiyini ifadə edir. Ardındanonları, başqalarını da əhatə edəcək bir xüsusiyyətlə yəni, qarşılaşdıqlarımaneəs(n)i özlərindən rədd edəcək imkanı tapa bilməmək və heç bir

çarəyə güc çatdıra bilməmək xüsusiyyətiylə təyin edir.Bu məna, ətrafı əhatə edilmiş bir yerdə tutulan və bu səbəblə dinibilən, dinin detallarından xəbərdar olan bir alim ol/tapılmadığıüçün dini məlumatları öyrənə bilməyən ya da bu məlumatlara sahib olduğuhalda dözülməz ağır işgəncələrdən ötəri onları pratize faktorun/etməninbir yolunu tapa bilməyən, bunun yanında düşüncə zəifliyi, xəstəlik,bedensel nöqsanlıq və ya maliyyə çatışmazlıq kimi bir mənfilik üzündənol/tapıldığı yerdən çıxa bilməyən, Islam yurduna hicrət edibMüsəlmanlara qatıla bilməyən bir kimsə üçün etibarlı olduğu kimi, zehinidini məlumatlar məzmununda sabit gerçəkləri qavraya bilməyən, fikriolaraq haqqa çata bilməyən, haqqa qarşı inadçı, ağız büzücü birrəftarı qətiliklə söz mövzusu olmadığı və hətta haqqın dəqiq bir şəkildəönünə qoyulması vəziyyətində ona qətiliklə təbii/tabe olacağı haldadəyişik faktorlar üzündən haqqı qəbul edə bilməyən bir kimsə üçün dəetibarlıdır.Belə bir insan da mustazaftır; zəif salınmış, aciz və çarəsizdir;[içində olduğu mənfi şərtlərdən çıxacaq və] hər hansıbir yol tapacaq vəziyyətdə deyil. Bunun beləsi bir mövqeyədüşməsindəki faktor, haqq və din düşmənləri tərəfindən qılınc vəqırmanc çətiniylə əhatə edilib çıxış yolu tapa bilməməsi deyil şübhəsiz. Əksinəonu başqa faktorlar zəif salmış, nəticə etibarilə də qəflətiona müsəllət etmişdir. Bu səbəbdən belə bir qəflətin təsirinə girəninsan artıq heç bir çarəyə güc çatdırmaz və belə bir cəhalətinpəncəsindəki insan da heç bir yol tapmaz mustazaftır.Gerçəkdə səbəbin ümumiliyini vurğulamağa istiqamətli olan bu ayəninmütləq şərhindən hərəkətlə bu nəticəyə çatırıq. BuNisa Surəsi 95-100 ...................... 89mənas(n)ı, bunun xaricində başqa ayələrdən də qəbul edə bilərik: "Allahhər şəxsi, ancaq gücünün yettigi ölçüdə mükəlləf edər. Hər kəsinkazandıgı yaxşılıq lehinə, ettigi pislik də əleyhinədir." (Bəqərə, 286)Bu ayə gərəyi, haqq-qında qafil olunan şey insanın gücü daxilindədeyil. Yenə, bir maneə üzündən insanın edə bilmədiyi bir şey də

onun gücü daxilində sayılmaz.Bəqərə surəsinin mövzuyla əlaqədar bu ayəs(n)i, insanın gücünün üstündəkitəklifi qaldırdığı kimi, bəhanə yerlərini [üzrlü hesab edilmə vəziyyətlərini]təyin etmək və gerçək bəhanəs(n)i bəhanədən ayırt etməküçün ümumi bir qanunu qoyur. Belə ki hərəkət, insanın öz qazanmasınavə seçkisinə söykənilməli, alıkonduğu şeydən alıkonuluşundaöz təsiri və qatqısı olmamalı.Buna görə, dindən tamamilə xəbərsiz olan və ya haqq xüsusiyyətlidini məlumatların bir qisimini bilməyən cahil insanın bu cəhaləti [vədini vəzifəni tərk edişi], özünün qüsurundan və ya pis seçkisindənqaynaqlanırsa, bu tərk etmişlik ona isnad edilər və özügünahkar sayılar.Əgər dində cahil olması və vəzifəsini yerinə yetirməməsi özqüsuruna və ya buna gətirib çıxaracaq kimi ön davranışlarınasöykən/dözmürsə, əksinə cahilliyi və ya qəfləti ya da əməl etməməyiona söykəyən xarici faktorlardan qaynaqlanırsa, bu tərz bir dini tərketmişlik adamın seçiminə isnad edilməz. Belə bir insan günahkar,planlaşdırılmış müxalif çıxan, haqqa qarşı ağız büzən müstəkbirvə kor-koranə inkarçı qəbul edilməz. Bu səbəbdən belə bir insanəgər yaxşılıq [olaraq bildiyi bir şeyi] qazanmışsa lehinədir, pislik [olaraqbildiyi bir şeyi] də qazanmışsa əleyhinədir. Əgər [etdiyi işinyaxşı ya da pis oluşundan xəbərsiz qaldığı üçün, yaxşılıq və ya pislikünvanıyla] bir şey qazanmamışsa, lehinə və ya əleyhinə də bir şeyyox deməkdir.Bundan da aydın olur ki mustazaf insan, hər hansı bir iş qazanmaqvəziyyətində olmadığı üçün əli boş insandır, lehində və əleyhindəolacaq bir şeyə sahib deyil; onunla əlaqədar hökm Allahaqalmışdır. Necə ki bu, mustazaflarla əlaqədar ayədən sonra iştirak edən,90 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı və bagışlayıcıdır."ayəs(n)i ilə başqa surədəki ayədən aydın olmaqdadır: "Başqa

ları da vardır ki Allahın əmrinə buraxılmışlar. O, onlara yaəzab edər ya da onları bağışlayar. Allah biləndir və hikmət sahibidir."(Tövbə, 106) Və Allahın rəhməti qəzəbindən öndədir."İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." Bunlar, bilməyişləri birbəhanəyə söykən/dözdüyü üçün pisliyi qazanmamışlar. Ancaq dahaəvvəl də vurğuladığımız kimi insan, xoşbəxtlik və bədbəxtlik arasındahərəkət etməkdədir. Xoşbəxtliyi öz üzərinə çəkməmiş olmasıonun üçün kafi bir bədbəxtlikdir. Bu səbəbdən bu vəziyyətdəki bir insan,yaxşı olsun, təxribatçı olsun ya da heç biri olmasın, özü etibariləbədbəxtliyin izlərini silib təsirlərini aradan qaldıran ilahi əfvdən müstağnideyil. Uca Allahın ["Işte onları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." sözüylə]onların bağışlanılmaları ümidindən danışması, bu gerçəyəistiqamətli bir işarədir.Onların bağışlanıla biləcəkləri ümidindən danışılıb ardından, əfvinonları əhatə edəcəyinə istiqamətli bir işarə ehtiva edən "Allah çox bağışlayıcıvə bagışlayıcıdır." ifadəsinə yer verilmiş olması, onların, "çatacaqlarıyer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!" ifadəsiylə,yerlərinin pis bir çatış yeri olaraq cəhənnəm olacağı vədedilən zalımlar qrupundan istisna edilər şəkildə zikr edilmiş olmalarındanötəridir."Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər vəgenişlik tapar." Ayənin orijinalında keçən "murağemen" sözününkökü olan "ər-reğam" ilə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "ər-Reğam", yumşaq torpaq deməkdir. Ərəblər, "Rağime enfu fulaninrağmen=burnu torpağa sürtüldü" deyərlər. "Erğamehu gayruhu=başqası onun burnunu yerə (torpağa) sürdü" şəklində də istifadə edilər.Bununla hirsliliyi, hirsi ifadə edərlər. Şairin bu beyti bunanümunədir:"O burunlar yerə sürtüldüyü zaman onları məmnun etməm.Onlardan üzr istəməm; əksinə hirsliliklərini artıraram."Nisa Surəsi 95-100 ..................................................... 91Şeirdə, söz mövzusu sözə qarşılıq olaraq "məmnun etmə" ifadəsinin

istifadə edilməsi, bu sözün hirsləndirmə mənasını ehtiva etdiyinədiqqətimizi çəkməkdədir. Buna söykən/dözərək, "Erğamellahu enfehuvə erğame-hu=Allah onun burnunu sürtdü, ona qız idi","Rağamehu=iki adam bir-birini hirsləndirib hirsləndirməyə çalışdılar, hərbiri qarşı tərəfin burnunu sürmək üçün səy göstərdi" deyilmişdir.Sonra "murağeme" sözü, istiare yoluyla çəkişib münaqişə,döyüşmək mənasında istifadə edilməyə başladı. Uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər... tapar.""Murağemen kəsərən" yəni, hirslənməsini tələb edən pis bir şeygördüyündə ondan qaçacaq bir yer tapar. Bu eynilə; "Filandan qızdığımüçün filana getdim, ona yönəldim" deməyə bənzər. [Tədris planıdanalınan götürmə burada sona çatdı.]Bu halda ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: KimAllah yolunda, yəni məlumat və əməl səviyyəsində dini yaşamaq surətiyləONun razılığını əldə etmək məqsədiylə hicrət etsə, yer üzündə buməqsədini reallaşdırmasına əlverişli bir çox yer tapar. Hər nə zamanAllahın dinini praktikada tətbiqinə istiqamətli bir maneə törət qarşılaşsa,dinini yaşamasına mane olan gücün burnunu sürtmək,onu hirsləndirmək ya da onunla çəkişib mübarizə vermək məqsədiyləoradan hicrət edərək başqa bir yerdə dinini azadca həyataimkanını, ayrıca yer üzündə genişlik, bolluq və bir çox imkan tapar.Uca Allah bu ayələrin əvvəlində, "Allahın yeri geniş deyilmiy idi?" buyurmuşdur. Bu ifadənin detalı mövqeyində olan buayənin, [heç bir qeydə yəni, Allah yolunda ifadəsinə yer vermədən],"Hicrət edən kimsə yer üzündə genişlik tapar." cümləsi şəklindəolması lazım idi. Ancaq Allah yolunda getmək və ilahi yolusuluq etmək istəyənlər üçün, yer üzü genişliyinin bir səbəbi olaraq"bir çox gedəcək yer/yeyər" ifadəsinə də əlavə olaraq yer verilməsi səbəbiylə,"hicrət etmə" də "Allah yolunda olmaq" şəklində qeydəbağlanmışdır ki, ifadənin ana mesajıyla üst-üstə düşsün. Bu ana mesaj isə,şirk nizamının suveren olduğu bir mühitdə yaşamağa davamedən möminlərə istiqamətli bir öyüddən ibarətdir. Yəni, ayə onları tah-

92 ........... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rik edib coşğulandırmağa, hicrətə təşviq etməyə və [mənəvi dəstəktəmin edərək] ürəklərini xoş tutmağa istiqamətli bir mesaj mövqesindədir."Kim Allah və Elçisi uğrunda hicrət edərək evindən çıxar..." Allahvə Elçisi üçün köç etmək, Allahın kitabını və Peyğəmbərin sünnəsiniöyrənib əməl etmə imkanı olan Islam yurduna hicrət etməkdənkinayədir.Ölümün çat/yetişməsi, istiare yoluyla ölümün normal şəkildə hadisətapması və gözlənilməz şəkildə reallaşmasından kinayədir.[Yoxsa "idrak" sözünün əsl lüğət mənas(n)ı burada nəzərdə tutulmamışdır.]Çünki ayənin orijinalındakı "yudrik" sözünün məsdəriolan "idrak" sözü, geridəki adamın əvvəlkinin ardından qaçıbona çat/yetişməsi deməkdir. [Halbuki insanın ölümü, insandan geri qalmamışdırki, ardından gəlib ona çatsın.]Yenə mükafatın Allaha düşməsi də, əcr və savabın ONun üçünlazımlı olması və bunu uhdesine al/götürməsi deməkdir. Demək ki oradagözəl bir əcr, sərhədsiz bir savab vardır və Allah onu əskiksiz şəkildəqətiliklə hicrət edən quluna bəxş edəcək. Allah bu vədini,özünə heç bir şeyin ağır və çətin gəlmədiyi, heç bir şeyin aciz buraxa bilmədiyivə etdiyi iradəni heç bir şeyin maneə törədə bilmədiyi üluhiyyətmövqesiylə reallaşdırar. Və O sözündən dönməz. Ayənin, "Allahdə çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." cümləsiylə sona çatması, mükafatvə savabın əskiksiz verilməsinin bu gözəl vədin ayrılmaz bir parçasıolduğunu vurğulamaq və gücləndirmək üçündür.Uca Allah bu ayələrdə möminləri, digər bir ifadəylə iman iddiasındaol/tapılanları, iman yurdunda və şirk yurdunda yaşayır olmaqbaxımından müxtəlif qisimlərə ayırır və bu qrupların hər birininmövqesinə uyğun olaraq al/götürəcəyi qarşılığı (mükafatı) açıqlayır.Bunu da bir öyüd, bir xəbərdarlıq və iman yurduna hicrət etməyə istiqamətlibir təşviq ünsürü olması, iman yurdunda toplanılması, Islam cəmiyyətiningücləndirilməsi, yaxşılıq və təqva üzrə birlik və həmrəylikiçində olunması, haqq mesajın ucaldılması, tövhid bayrağının və din

bayrağının dalğalandırılması məqsədiylə edir.Nisa Surəsi 95-100 ............................ 93Bunlar içində bir qrup Islam yurdunda yaşayır. Mallarıyla vəcanlarıyla Allah yolunda cihad edənlər, bəhanəsiz oturanlar və birbəhanəs(n)i ol/tapıldığı üçün oturanlar bu qrupda iştirak edərlər. Allah hamısınadə (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir; lakin Allah cihad edənləri,dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir.Digər bir qrup isə, şirk yurdunda yaşayır. Bunlar zalımdırlar. Allahyolunda hicrət etməzlər. Buna görə çatacaqları yer/yeyər cəhənnəmdir;ora nə pis bir çatış yeridir!Lakin bunların arasında da zalım olmayan zəif salınmışbir qrup vardır. Bir həll tapma imkanından məhrumdurlar, bir çıxışyolu da tapa bilmirlər. Bunlar aciz olub heç bir çarəyə güc çatdıra bilməyənvə heç bir yol tapa bilməyən mustazaflardır. Işte bunları, ucaAllahın bağışlaması ümid edilər. Yenə bunlar arasında iştirak edən bir başqaqrup da, Allah və Elçisi uğrunda hicrət etmək üzrə evlərindənçıxan, amma sonra özünə ölüm gəlib çat/yetişən kəslərdir. Ki bunlarınəcri, mükafatı Allaha düşər.Eniş səbəbi, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) zamanında Mədinəyəhicrətiylə Məkkənin fəthi arasındakı dövrə tekabül edən Ərəbyarımadasındakı Müsəlmanların vəziyyəti ilə elin idili olsa da, ayələrinməzmunu bütün zamanlardakı bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır. Odövrdə yer üzü iki hissəyə ayrılmışdı. Bir qisimi Islam yurdu idi,Mədinə və ətrafının təmsil etdiyi bu bölgədə Müsəlmanlar dinləriniazadca yaşayırdılar. Bəzi müşrik qruplar və digər dinlərə mənsubbirliklər də burada yaşayırdılar. Ancaq andlaşma və bənzəriəqdlərdən ötəri Müsəlmanları narahat etməzdilər və bu səbəbləaralarında bir qarşıdurma, bir sürtüşme olmazdı.Digər bir qisimi isə şirk yurdu idi. Məkkə və ətrafının təmsiletdiyi bu yurdda, suverenlik müşriklərin əlində idi və buraları bütpərəstinanc sistemləri istiqamətində idarə edirdilər. Müşriklər butorpaqlarda yaşayan Müsəlmanlara dinlərini yaşamalarından ötəri

sıx nəşr/təzyiq tətbiq edirdilər, onları ağır işgəncələrdən keçirir,dinlərindən dönmələrini təmin edəcək sıx bir söykəmə tətbiq edirdilər.94 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Amma ayələrin ana fikri daim bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır.Buna görə bir Müsəlman dinini öyrənə biləcəyi, dininin şüarlarınısuveren edə biləcəyi, dinin hökmlərini praktikada tətbiq edə biləcəyibir yerdə yaşamaqla öhdəçiliklidir. Bir yerdə dininiöyrənə bilmirsə, dininin hökmlərini praktikada tətbiqinə icazəverilmirsə -ora adla Islam yurdu olsun və ya şirk yurdu fərqetməz- oradan hicrət etməklə öhdəçiliklidir. Çünki indiki vaxtda adlardəyişməyə uğramış, adların müsemması, obyektiv qarşılığıortadan itmişdir. Insanların dini yalnız şəxsiyyətlərində yazılarolmuşdur. İndiki vaxtda Islam quru bir addır artıq. Islam adlandırmasındaIslami təlimlərə inanmaq və Islami hökmləri tətbiq etməkqanunu əsas alınmır.Quran isə, hökmünü Islamın həqiqətini əsas götürərək verir; Islamadını deyil. Insanları, Islam ruhunu daşıyan əməllərə təşviqedir, şəkli və ruhsuz rəftarlara deyil. Necə ki uca Allah Quranındəyişik ayələrində belə buyurmuşdur:"(Iş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriyləolmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özüüçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar. Kişiolsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq (bəzi) yaxşı işləretsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvə qırıntısıqədər belə zülm edilməz." (Nisa, 123-124) "Şübhəsiz inananlar, Yəhudilər,Hıristi-yanlar və Sabisilərdən Allaha və axirət gününə inanıbyaxşı işlər edənlərə, Rəbləri qatında mükafatlar vardır. Onlarüçün qorxu yoxdur. Onlar kədərlənməyəcəklər də. " (Bəqərə, 62)AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə Ibni Cərir, IbniMünzir, Ibni Əbi Xatəm, Ibni Mürdeveyh və Beyhaki öz SünenindeIbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Məkkəlilərdən bir birlik

Müsəlman oldu. Bunlar Müsəlmanlıqlarını gizləyirdilər. MüşriklərBədir Günü onları da yanlarında döyüşə apardılar. Bəzisi yaralandı,bəzisi də öldürüldü. Bunun üzərinə Müsəlmanlar dedilərNisa Surəsi 95-100 ....................................................... 95ki: 'Bu Müsəlmanlar bizim yoldaşlarımız idi. Bunlar zorla/məcbur et döyüşəgətirildilər.' Beləcə səhv etdiklərini düşünərək Allahdan onlar üçünbağışlanma dilədilər. Bunun üzərinə, 'Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərincanlarını al/götürərkən...' ayəs(n)i endi."Ibni Abbas daha sonra belə dedi: "Bu ayənin endiyi, [Mədinə'-dəkı Müsəlmanlar tərəfindən] Məkkədə qalmağa davam edənMüsəlmanlara bildirilərək, orada qalmalarının heç bir bəhanələ caizolmayacağı ifadə edildi. Bunun üzərinə Məkkədən ayrıldılar. Lakinmüşriklər onları tutdular və müxtəlif nəşr/təzyiqlər tətbiq etdilər. Bununüzərinə bu ayə endi: 'İnsanlardan kimi vardır ki, Allaha inandıq,deyər; lakin Allah ugrunda özünə əziyyət edilincə insanların işgəncəsini,Allahın əzabı kimi sayar.' (Ənkəbut, 10) Müsəlmanlar buayəs(n)i də onlara eşitdirdilər. Bunun üzərinə kədərləndilər, böyük bir pessimizməqapıldılar. Onlarla əlaqədar olaraq bu ayə endi:"Sonra Rəbbin, işgəncəyə uğradıldıqdan sonra hicrət edib, ardındandə döyüşən və səbr edənlərin yanındadır. Bütün bunlardansonra Rəbbin əlbəttə çox bagışlayan və əsirgəyəndir." (Nəhl, 110)Bu səfər onlara bu ayənin endiyi xəbər verildi, Allahın özləri üçünbir çıxış qapısı göstərdiyi eşitdirildi və Məkkədən çıxmaları istəndi.Onlar da Məkkəni tərk etdilər. Lakin müşriklər çat/yetişib onlarladöyüş idilər. Xilas olan xilas oldu, ölən öldü."Eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə, Ibni Cərir və Ibni Əbi Xatəm,Dahhakdan bu ayələ əlaqədar olaraq belə rəvayət etmişlər: "Buradanəzərdə tutulanlar, bir qrup münafiqdir. Bunlar Rəsulullah (s. a. a) iləbirlikdə Mədinəyə hicrət etməyib Məkkədə qaldılar. Sonra Qureyşmüşriklərinin saflar/tərəflərində Bədir Döyüşünə qatıldılar. Beləcə Bədiryaralıları və ölüləri arasında onlardan da bəzi kəslər vardı. UcaAllah bu ayəs(n)i onlar haqqında endirdi."

Eyni əsərdə, Ibni Cəririn ayələ əlaqədar olaraq Ibni Zeyddən belərəvayət etdiyi ifadə edilər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) göndərilincə, onungöndərilişiylə birlikdə insanların gerçək siması, içlərindəki iman vənifaq nişaneleri də diqqətə çarpan bir şəkildə ortaya çıxdı. Bəzi insanlarona gəlir, 'Ey Allahın Elçisi, biz Müsəlman olmamız vəziyyətində96 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu qövmün bizə işgəncə etməsindən, bizə bunu bunu etməsindənqorxuruq. Lakin, Allahdan başqa ilah olmadığına və sənin Allah-'ın Elçisi olduğuna şahidlik edirik.' deyərdilər. Bunu hər fürsətdəifadə edərdilər. Bədir günü müşriklər hərəkətə keçdilər və 'Bizə qatılmayanbiri olsa evini yuyarıq, malını özümüzə mübah sayar əlqoyarıq.' dedilər. Bu təhdid qarşısında, Rəsulullaha (s. a. a) o sözüsöyləyənlər də müşriklərin safında döyüşə qatıldılar. Bunların birqisimi öldürüldü, bir qisimi də Müsəlmanlara əsir düşdü.""Bunlardan öldürülənlər haqqında uca Allah buyurdu ki: Mələklər,nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən... 'Allahın yerigeniş deyil idimi? Onda köç etsəydiniz ya!' -sizi zəif salanlarıtərk etsəydiniz ya!- deyərlər. Işte onların varacagı yer/yeyər cəhənnəmdir;ora nə pis bir çatış yeridir!""Sonra Allah, həqiqətən zəif olan səmimi insanların bəhanəsiniqəbul etdi və belə buyurdu: 'Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan(həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyəgücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər müstəsnadır.' Bunlarköç üçün yola çıxacaq olsalar həlak olarlar, müşriklər tərəfindənöldürülərlər. 'Işte bunları ümid edilər ki Allah bağışlayar.' Yəni, müşriklərarasında yaşamalarını bağışlaması ümid edilər.""Məhbus edilənlərsə belə dedilər: 'Ya Rəsulullah! Bilirsən kibiz, sənin yanına gəlir və Allahdan başqa ilah olmadığına, sənində Allahın elçisi olduğuna şahidlikdə ol/tapıldığımızı söyləyirdik.Biz, can qorxusuyla bu qövmün saflar/tərəflərində döyüşə qatıldıq.' Uca Allahonlar haqqında bu ayəs(n)i endirdi:"Ey Peyğəmbər! Əlinizdə olan əsirlərə də ki: Eger Allah

ürəklərinizdə bir xeyr oldugunu bilsə, sizdən alınandan (fidyədən)daha xeyirlisini sizə verər və sizi bagışlar. -Peyğəmbərə(s. a. a) qarşı müşriklərlə birlikdə döyüşə qatılmanızı bağışlayar.- ...Egersənə xainlik etmək istəyərlərsə, (bilsinlər ki əsasən) daha əvvəl Allahaxainlik etmişlər idi, -müşriklərin safında döyüşə çıxmışlar idi,-Allah da bundan ötəri onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi."[Ənfal, 70-71]Nisa Surəsi 95-100 ...................... 97Eyni əsərdə ABŞ b. Hamid, Ibni Əbi Xatəm və Ibni Cərir kanalıylaIkrimenin, "Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən,'Nə etməkdə idiniz?' deyərlər... ora nə pis bir çatış yeridir!"ayəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Bu ayə Kaysb. Fakih b. Müğire, Həris b. Zemaa b. Esved, Kays b. Velid b.Müğire, Əbul As b. Münebbih b. Haccac və Əli b. Ümeyye b. Xələfhaqqında enmişdir.""Qureyş müşrikləri və onlara təbii/tabe olanlar, Əbu Süfyanı vəQureyşin karvanını Rəsulullah (s. a. a) və səhabələrinə qarşı müdafiə etməkvə Nəhlə Günü əllərindən alınan malların kompensasiyasını çıxarmaq, onlarıgeri al/götürmək üçün hərəkətə keçincə, Müsəlman olan bəzi gəncləridə zorla/məcbur et bərabərində apardılar. Ancaq gözlənilməz bir şəkildə ikiordu Bədirdə qarşı-qarşıya gəldi. Beləcə yuxarıda adlarını saydığımızkəslər, Islamdan döndülər və Bədirdə kafir olaraq öldürüldülər."Mən deyərəm ki: Ehlisünnet qaynaqlarında köçürülən bu anlamayaxın rəvayətlərin sayı olduqca çoxdur. Bunlar zahirən ayəyə uyğunlaşdırmakimi görünürlərsə də gözəl bir uyğunlaşdırmadıyar.Bundan və sonrakı ayələrdən qəbul etdiyimiz ən əhəmiyyətli xüsuslardanbiri, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hicrətindən əvvəl də, sonra daMəkkədə münafiqlərin ol/tapılmasıdır. Inşallah Tövbə surəsinin təfsiriçərçivəsində münafiqlərin vəziyyətini araşdırarkən, bu reallığınmüşahidələrimiz üzərində böyük təsiri olacaq.Eyni əsərdə, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Ibni Əbi Xatəm kanalıylaIbni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Məkkədə Bekiroğullarından

Damara adında bir adam vardı. Bu adam xəstə idi. Bir gün ailəsinədedi ki: 'Məni Məkkədən çıxarın. Çünki isti hava məni narahatedir.' Dedilər ki: 'Hara aparaq səni?' Əliylə Mədinəyə gedənyolu işarə etdi. Onu Məkkədən çıxardılar. Iki mil qədər uzaqlaşmışkənyolda öldü. Bunun üzərinə bu ayə endi: "Kim Allah və Elçisiugrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölümçat/yetişsə..."98 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır. Ancaqbu rəvayətlər arasında, hicrət yolunda ölən adamın şəxsiyyəti barəsindəböyük fərqliliklər vardır. Bəzisinə görə, Damara b. Cündeb,bəzisinə görə Əlavəysəm b. Sayfi, digər bəzisinə görə Əbu Damara b. Isəz-Pərdəki, bir başqa bəzisinə görə Leysoğullarından Damara b. Is, digərbəzisinə görə də Cunda' b. Damara b. Cundai olduğu deyilər.Bəzi rəvayətlərdə ayənin, Habeşistana hicrət edərkən ilan tərəfindənsoxulub ölən Xalid b. Hazzam haqqında endiyi ifadə edilər.Ibni Abbasa söykənilən bəzi rəvayətlərdə, Ibni Abbas onunƏlavəysəm b. Sayfi olduğunu söyləyər. Ravi deyər ki: Ibni Abbasa soruşdum:"Yaxşı Leysi hadisəs(n)i nə vaxt reallaşdı?" Dedi ki: "Bu, Leysdən birmüddət əvvəl meydana gəldi. Ayə, həm xüsusi, həm də ümumi xüsusiyyətlidir."Mən deyərəm ki: Yəni xüsusi olaraq Əlavəysəm haqqında endi, sonrabaşqalarını da əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirildi. Rəvayətlərdənçıxan nəticəyə görə, Əlavəysəm b. Sayfi, Leys qəbiləsindən biri və Xalidb. Hazzam adlı üç Müsəlman hicrət məqsədiylə yola çıxmışkən yoldaölərlər. Ayənin bunlardan biri haqqında enmiş kimi göstərilməsi, ravitərəfindən edilən bir uyğunlaşdırma kimidir.əl-Kafi adlı əsərdə Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: İmamMisdən (ə.s) "mustazaf"ın kim olduğunu soruşdum, dedi ki:"Musta-zaf, kafir olmaq üçün heç bir çarəyə gücü çatmayan (necəküfrə sapılacağını bilməyən), iman etməyə doğru heç bir yol tapa bilməyənkimsədir. Yəni, nə iman ədəbilən, nə də küfrə sapa bilənkimsəyə deyilir. Məsələn uşaqlar bu mövqedədirlər. Eyni şəkildə

uşaqların ağılları səviyyəsinə enən kişi və qadınlar da elədir; onlardanməsuliyyət qalxmışdır." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1]Mən deyərəm ki: Züraredən köçürülən bu hədis müstafiz yəni çoxkanallıdır; Kuleyni,1 Şeyx Saduk2 və Ayyaşi1 dəyişik kanallardanondan rəvayət etmişlər.1- [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1-2-3.]2- [Maani'l Ahbar, s. 200.]Nisa Surəsi 95-100 .......................... 99Eyni əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Ismail əl-Cu'fi'denbelə rəvayət edər: İmam Misə (ə.s) soruşdum ki: "Qulların bilməzlikedə bilməyəcəkləri [haqqında məlumatsız ola bilməyəcəkləri] din nədir?"Buyurdu ki: "Din genişdir. Lakin Xaricilər [Hz. Əli (ə.s) dövründəmeydana çıxan, Nehrevan Döyüşünü başladan, Islamda olmayanbəzi pozğun inanclarından ötəri Islamdan çıxan və 'Xaricilər' deyəadlandırılan bir qrup] cahillikləri üzündən onu özlərinə daraltdılar."Dedim ki: "Sənə fəda olum. Üzərində ol/tapıldığım və inandığımdindən danışım mi?" İmam "Bəli" dedi. Dedim ki: "Allah'-dan başqa ilah olmadığına və Məhəmmədin ONun qulu və elçisiolduğuna şahidlik edirəm. Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Allah qatındangətirdiklərinə təsdiq (təsdiq və qəbul) edirəm. Sizi (Ehlibeyti)dost, vəli, idarəçi əldə edirəm. Sizə düşmən olanlardan, sizin başınızamüsəllət olanlardan, sizə böyüklük göstərənlərdən, haqqınızıqəsb edənlərdən, sizə zülm edənlərdən uzaqlaşıram."Bunun üzərinə buyurdu ki: "Allaha and olsun ki, dində bilmədiyinbir şey yox. Allaha and olsun ki bu, bizim də üzərində olduğumuzdindir." Sonra belə dedim: "Yaxşı, bunu bilməyən bir kimsəMüsəlman ola bilərmi?" Buyurdu ki: "Mustazaflar ola bilər." Mən,"Kim bunlar?" deyə soruşdum. "Qadınlarınız və uşaqlarınız" deyə cavabverdi. Ardından bunu əlavə etdi: "Ümmü Eymeni duy/eşitdinmi? Mənonun cənnət əhli olduğuna şahidlik edirəm. Buna baxmayaraq o, sizinüzərinizdə olduğunuz dini anlayışdan xəbərdar deyildi." [Üsul-ü Kafi, c. 2, s. 405, h: 6]

Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xaliddən, o da İmam Mis'-dan (ə.s) belə rəvayət edər: Süleyman deyər ki: "İmama mustazaflarısoruşdum." Belə buyurdu: "Bir pərdə gerisində çöllə əlaqələri kəsikolan zəif ağıllı qadınlar, 'namaz qıl' dediyində edən və sənindediyindən başqasını anlamayan xidmətçilər, dediyindən başqasınıbilməyən və biri tərəfindən güdülmədikcə hərəkət edə bilməyən1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 268, h: 243.]100 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kölələr, çox yaşlı insanlar, uşaqlar, kiçiklər... Işte bunlarmustazaftırlar. Lakin güclü olan, mübarizə edən, didişən, alış-verişedə bilən bir adam haqqında, sənin ona mustazaf deyərək heç birşəkildə aldada bilmədiyin kimsə qətiliklə mustazaf deyil; obelə bir möhtərəmliyi həkk etməz." [c. 1, s. 270, h: 251]Maani'l Ahbar adlı əsərdə Süleymandan, o da təfsirinitəqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayətedər: "Ey Süleyman, mustazaflar içində səndən daha güclükəslər vardır. Mustazaflar oruc tutan, namaz qılan, qarınlarını vəismətlərini haramdan qoruyan, bizdən başqası üçün vəlayət haqqınınəzərdə tutmayan və [peyğəmbərlik] ağacının budaqlarından yapışan[Ehlibeytə sarılan] kəslərdir. Işte bunları, ağacın budaqlarınayapışdıqları müddətcə ümid edilər ki Allah bağışlayar. Ancaq bunlar bunu dabilməlidirlər ki, əgər Allah onları bağışlasa bu, ONunrəhmətindəndir. Əgər onlara əzab etsə, bu da onlarınsapmalarının nəticəsidir." [s. 200] Mən deyərəm ki: "Bizdən başqası üçün vəlayət haqqı nəzərdə tutmayan"ifadəsiylə, Ehlibeytə düşmənliyi əsas alan/sahə "Nəsibilik" axınına və yaonlarla eyni paralelə düşməyi tələb edəcək şəkildə Ehlibeythaqqında qüsur əməliyyata/işləmə vəziyyətinə işarə edilmişdir. Necə ki aşağıdakırəvayətlərdə buna toxunulmaqdadır.Eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:"Mustazaflar bir neçə qrupa ayrılarlar. Bunların hamısı da bir-birindənfərqlidir. Qiblə əhli olub da Nəsibi, yəni Ehlibeytə düşmən olmayanlar

mustazaftır." [s. 200]Yenə eyni əsərdə, ayrıca Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s)təfsirini təqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayətedilər: "heç bir çarəyə gücü çatmayanlar" yəni, Ehlibeytə düşmənliyiəsas alan/sahə Nəsibilik axınına qatılmaqdan aciz olanlar. "heç bir yoltapa bilməyənlər" isə, haqqa çatıb bağlanmağa bir yol tapa bilməyənkəslərdir. Belə kəslər gözəl əməlləri və Allahın qadağan etdiyiharamlardan çəkinmələri səbəbindən cənnətə girərlər; ancaq yaxşılarındərəcələrinə çata bilməzlər." [Maani'l Ahbar, s. 200, Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,s. 268, h: 245]Nisa Surəsi 95-100 ...................................................... 101Təfsir-ul Qummuda Durays əl-Kunasi İmam Misdən (ə.s) belərəvayət edər: İmama dedim ki: "Sənə fəda olum, Hz. Məhəmmədin(s. a. a) peyğəmbərliyini qəbul edən, amma günahkar olubimamı olmadan və siz Ehlibeytin vəlayətini də bilmədən ölənmuvahhitlerin vəziyyəti nə olacaq?"Buyurdu ki: "Bunlara gəlincə, onlar çuxurlarında (qəbirlərində)qalacaq və oradan çıxmayacaqlar. İçlərində saleh əməllər işləyənlərvə bizə qarşı bir düşmənlik bəsləməyənlər üçün uca Allahınmağripte yaratdığı cənnətə doğru bir dəlik açılar. Cənnətə açılan budəlikdən o adamın qəbirinə sağlamlıq və rahatlıq dollar. Bu vəziyyət qiyamətəqədər belə davam edər. Nəhayət uca Allah ilə qarşılaşar.Allah onu yaxşılıqlarından və pisliklərindən ötəri sorğular. Bununnəticəsində ya cənnətə ya da cəhənnəmə gedər. Bu kimi adamlarAllahın əmrinə, iradəsinə qalmışlar."Daha sonra İmam belə buyurdu: "Mustazaflara, zəif ağıllılara,uşaqlara və hələ buluq çağına çatmamış Müsəlman uşaqlarınadə belə edilər. Qiblə əhlindən olub da Ehlibeytə düşmənliyivə söyüşü əsas alan/sahə Nəsibilik axınına mənsub olanlara gəlincə,onlar üçün də uca Allahın maşrikte (şərqdə) yaratdığı cəhənnəmədoğru bir dəlik açılar. Bu dəlikdən onların üzərinə alovlar, qığılcımlar,tüstülər və qızğın alovların yandırıcı donquldanmaları dollar. Bu

vəziyyət qiyamətə qədər davam edər. Sonra vardıqları yer/yeyər cəhənnəmolar."əl-Hisal adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s), o atasından, o dababasından və o da Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Cənnətinsəkkiz qapısı vardır. Birindən peyğəmbərlər və doğrular girər. Birindənşəhidlər və salehlər girər. Beş qapıdan da tərəfdarlarımız (Şiələrimiz)və sevənlərimiz girər... Bir başqa qapıdansa, Allahdan başqailah olmadığına şahidlik edən və ürəyində zərrə ağırlığı qədər bizEhlibeytə qarşı kin saxlamayan digər Müsəlmanlar girər." [s. 407,h: 6]Maani'l Ahbar adlı əsərdə, ayrıca Təfsir-ul AyyaşidəHamrandan belə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "(gər-102 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çekdə) aciz olub zəif buraxılanlar... müstəsnadır." sözünün mənasınısoruşdum. Buyurdu ki: "Onlar vəlayət əhlidirlər." Dedim ki:"Hansı vəlayət?" Buyurdu ki: "Təbii ki, dindəki vəlayət deyil. Nikahdan,mirasdan və bir yerdə, iç içə yaşamaqdan qaynaqlanan vəlayətinəzərdə tuturam. Belə kəslər nə mömin, nə də kafirdirlər. Onlarınvəziyyəti ulu Allahın əmrinə qalmışdır." [Maani'l Ahbar, s. 202, h: 8,Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 269, h: 249]Mən deyərəm ki: Burada "Başqaları da vardır ki, Allahın əmrinəburaxılmışlar. O, ya onlara əzab edər ya da onları bağışlayar."(Tövbə, 106) ayəsinə işarə edilmişdir. Inşallah buna bağlı şərhlərəyer verəcəyik.Nehc-ül Belağada Hz. Əli (ə.s) belə deyər: "Mustazaf adı, haqqabağlı dəlil özünə çatan, onu qulağıyla duy/eşidib ürəyiylə qavrayankəslər üçün etibarlı deyil." [Xütbə: 189]əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edilər:Ona "zəifləyər" haqqında bir sual soruşuldu. O da belə bir cavab yazdı:"Zəif, özünə haqqa bağlı dəlil çatmayan, bu mövzudakıixtilafları (və fərqli inancları) bilməyən kimsədir. Ihtilafları bildikdənsonra, artıq ona zəif deyilməz." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 406, h: 11]

Eyni əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: Ona soruşulduki: "Mustazaflar haqqında nə deyirsən?" Həzrət qışqırarcasınabuyurdu ki: "Yoxsa siz, (indiki zamanda yer üzündə) mustazafolan birinin olduğunumu sanırsınız? Harada mustazaflar? Allahaand olsun ki, sizin bu dininiz hər tərəfi örtmüşdür. Əldən ələpərdə arxasındakı qadınlara qədər çatdı. Mədinə yolundakı su satanqadınlar belə ondan danışar oldular." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 4]Maani'l Ahbar adlı əsərdə Ömər b. Ishakdan belə rəvayət edilər:İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Uca Allahın sözünü etdiyimustazafın sərhədi nədir?" deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Qurandan birsurəni yaxşıca bilməyəndir. Halbuki uca Allah Quranı o qədər sadəetmişdir ki, bir kimsənin onu yaxşıca bilməməsi, oxuya bilməməsi olacaqiş deyil." [s. 202, h: 7]Nisa Surəsi 95-100 ............................. 103Mən deyərəm ki: Yuxarıda yer verdiyimiz rəvayətlərin xaricində, mövzuylaəlaqədar başqa rəvayətlər də vardır. Nə var ki, indiyə qədərtəqdim etdiyimiz rəvayətlər, məqsəd qoyulan mesajı əhatə edici xüsusiyyətdədir.Hərçənd rəvayətlər, ilk baxışda ziddiyyətli görünürlər; ancaqmustazaflığın dərəcələrini açıqlamaq məqsədiylə mövzuya istiqamətlixüsusi şərhlər olma vəziyyətlərini bir an üçün göz ardı etdiyimizdə,bunların yalnız bir mənas(n)ı ifadə etmə nöqtəsində birləşdiklərigörülər. Belə ki mustazaflık, adamın özündən qaynaqlananheç bir qüsuru olmadan haqqa çatdırıcı yolu tapa bilməməsidir. Budə daha əvvəl vurğuladığımız kimi ayənin ifadəsinin mütləqliyiyləuyğun gələn bir vəziyyətdir.104 ................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 101-104 .....................................................105101- Yer üzündə səfər etdiyiniz zaman, kafirlərin sizə birpislik etmələrindən qorxsanız, namazı qısaltmanızda sizə birgünah yoxdur. Çünki kafirlər, sizə açıq-aşkar düşməndirlər.102- (Ey Məhəmməd!) Sən içlərində ol/tapılıb da onlara namazetdirmək istədiyin zaman, onlardan bir qisimi səninlə birlikdə

namaza dursun və silahlarını da yanlarına al/götürsünlər; səcdəni etdikdənsonra onlar arxanıza keçsinlər. Ardından hələ namazını etməmişolan digər qrup gəlib səninlə birlikdə namazlarını etsinlərvə onlar da qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər. Çünki kafirlərsizə qəflətən basqın etmək üçün sizin, silahlarınızdan və əşyanızdanqafil olmanızı arzu edərlər. Yağışdan zərər görər yaxudxəstə olsanız, silahlarınızı buraxmanızda sizə bir günah yoxdur.Amma yenə də qorunma tədbirlərinizi alın. Şübhəsiz Allah, kafirlərəalçaldıcı bir əzab hazırlamışdır.103- Namazı etdikdən sonra ayaqda ikən, oturarkən və yanınüzərində Allahı anın. (Səfərdən dönüb iqamət yurdunuza) yerləşdiyinizzaman, artıq namazı lazımınca (səfəri olaraq deyil, tamolaraq) qılın. Çünki namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir.104- (Düşməniniz olan) birliyi izləmədə zəiflik göstərməyin.Əgər siz acı/ağrılı çəkirsinizsə, şübhəsiz onlar da sizin çəkdiyinizkimi acı/ağrılı çəkirlər. Halbuki siz Allahdan, onların ümid etmədikləriniümid edirsiniz. Allah biləndir və hikmət sahibidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələrdə qorxu namazı və səfərdə namazları qısaltma(səfəri namaz) tətbiqi hökmə bağlanır. Axışın sonunda damöminlər müşrikləri təqibə al/götürməyə, onları axtarışa təşviq edilirlər.Bu baxımdan üzərində dayandığımız bu ayələr, cihadı və onunlaəlaqədar müxtəlif məsələləri ələ alan əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəlidir."Yer üzündə səfər etdiyiniz zaman... namazı qısaltmanızda sizəbir günah yoxdur." Ayənin orijinalında keçən "cü-nah" sözü, günahmənasını verdiyi kimi çətinlik, qorxu, dönmə və meyl etmə mənalarınıdə ifadə edər. Yenə "taksuru" sözünün kökü olan"sıxar" sözü də, namazı qısaltma deməkdir. Mecma-ul Bəyanadlı təfsirdə belə deyilir: "Namazı qısaltma mənasında üç dəyişikifadə istifadə edilər: Birincisi, 'kasart-us salata'. Quranda istifadə edilən ifadəbudur. Ikincisi; [tef'il qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəkildə, eyni]'kassartuha taksiren'. Üçüncüsü, 'aksartuha iksaren' [If'al qəlibinə

106 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5uyğunlaşdırılmış şəkli yəni]." [Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz götürmə buradasona çatdı.]Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Səfərəçıxdığınız zaman, namazı qısaltmanızı maneə törədəcək bir qorxu vəgünah söz mövzusu deyil." Bir qar/qazancına olmadan caizlik mənasınıifadə edən günah və qorxunun mənfilənməsi, ayənin daxilindəzərurət (vaciblik) bildirən bir məna ifadə etməsinə maneəmeydana gətirməməkdədir. Buna bu ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik: "ŞübhəsizSəfa ilə Merve, Allahın nişanlarındandır. Kim Allahın evinihəcc edər ya da ümrə etsə, onları təvaf etməsində özünəbir günah yoxdur." (Bəqərə, 158) Halbuki bilindiyi kimi, Səfa ilə Mervetəpələrini təvaf etmək vacibdir.Bunun səbəbi, ayənin axışının qanunuma (teşri) xüsusiyyətli olmasıdır.Belə olunca da hökmün konuluşunu ortaya qoyan, gözlər önünəsərən bir ifadə kafi olur. Hökmün bütün istiqamətlərinin vəxüsusiyyətlərinin bütün ölçüləriylə açıklanışına, bir-bir sıralanmasınaehtiyac duyulmur. Aşağıdakı ayə də bir baxımdan təfsirini təqdim etdiyimizayəyə nümunə meydana gətirə bilər. "Oruc tutmanız sizin üçün dahaxeyirlidir..." (Bəqərə, 184)"Kafirlərin sizə bir pislik etmələrindən qorxsanız," Ayənin orijinalındakeçən "fitnə" sözünün bir-birindən fərqli bir çox mənas(n)ıvardır. Ancaq Quranın ümumi yanaşmas(n)ı, kafirlərlə müşriklərə izafəedilərək mütləq şəkildə istifadə edilməsi, öldürmə, döymə və yaralamakimi işgəncə növlərini ifadə etməsi istiqamətindədir. Ayələrin axışındanəldə etdiyimiz şifahi ip ucları da bu mənas(n)ı dəstəkləməkdədir.Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna, "Əgər onların sizə hücum etmək və öldürməksurətiylə işgəncə etmələrindən və sizə hər hansı bir pisliketmələrindən qorxsanız..." şəklindədir.Bu cümlə, "sizə bir günah yoxdur." ifadəsinə istiqamətli bir qeydmövqesindədir. Bu isə bu deməkdir: Namazı qısaltma hökmü başlanğıcda,işgəncə qorxusundan ötəri qüvvəyə qoyulmuşdur.

Amma bu, hökmün, qorxu söz mövzusu olmasa belə hər cürqanuni səfər növləri üçün etibarlı olacaq şəkildə ümumiləşdirilməsi-Nisa Surəsi 101-104 .............................. 107nə maneə deyil. Kitab bu hökmün yalnız bir qisimini açıqlayır;sünnə isə, onun digər bütün şəkilləri əhatə etdiyini ortaya qoyur ki,rəvayətlər qisimində bunları görəsiyəz."Sən içlərində ol/tapılıb da onlara namaz qıldırmaq istədiyin zaman...qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." Ayə, qorxu namazınınnecə qılınacağını açıqlayır və qorxu namazında imamın Peyğəmbər(s. a. a) olacağı fərziyyəsindən hərəkətlə xitabı Peyğəmbərəfəndimizə (s. a. a) yönəldir. Burada daha öz, daha gözəl və dahaəhatə edici olmasının yanında, daha açıq olsun deyə şərhə örnəkləndirməyolu ilə başlanmışdır.Bu halda, "onlara namaz kıldırdıgın zaman" ifadəsiylə, camaatlanamaz nəzərdə tutulmuşdur. "onlardan bir qisimi səninlə birlikdənamaza dursun." ifadəsiylə də, onların Peyğəmbəri (s. a. a) imaməldə edərək namaza durmaları nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar eyni zamandasilahlarını da yanlarına al/götürməklə öhdəçiliklidirlər. "səcdəni etdikdənsonra." ifadəsindən məqsəd, səcdə edib namazı tamamlamalarıdır.Bunlar səcdələrini tamamladıqdan sonra namaz qılacaq digərqrupun gerisində dayanmaqla öhdəçiliklidirlər. "onlar da qorunmatədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, Peyğəmbərlə(s. a. a) birlikdə namaz qılan ikinci bölüktür. Bunların daqorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürmələri istənməkdədir.Ayənin mənas(n)ı -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-belədir: Ey Rəsulullah! Sən aralarındaykən və mühit dəqorxuludursa, onlara imam olub camaatla namaz qıldırdığın zaman,topluca namaza girməsinlər, içlərindən bir qrup sənə uyğun gələrək səninləbirlikdə namaza başlasın və silahlarını da yanlarına al/götürsünlər.-Təbii ki digər qrupun da, namaz qılanları və əşyalarını qorumaqvəziyyətində olduğunun lazımlılığını söyləməyə ehtiyac yoxdur.- Namazdakı qrup səninlə birlikdə səcdə edib namazı tamamladıqdan

sonra, arxanıza keçsin, sizi və əşyanızı qorusunlar. Bu vaxt hələnamazını etməmiş olan digər qrup gəlib səninlə birlikdə namazlarınıetsinlər. Bunlar da əvvəlki qrup kimi qorunma tədbirlərini və silahlarınıyanlarına al/götürsünlər.108 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Ayənin orijinalındakı "taife=grup" sözünü, "uhra=diğer" sözüyləvasfedilmesi, sonra çatıl-çoxluq (cemi müzekker) əvəzliyininçevirilməsi ilə -deyildiyinə görə- bir istiqamətdən sözük, digər bir istiqamətdəndə məna göz qarşısında saxlanılmışdır. Yenə bəzilərinin söylədiyinəgörə, "qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." ifadəsi,lətif bir istiare növünə nümunədir. Çünki burada, "hizr=korunmatədbiri" də silah kimi bir alət, bir vasitə şəklində qəbul edilmiş və silahanisbətlə istifadə edilən "yanına al/götürmə" hərəkəti, ona nisbətlə də istifadə edilmişdir."Çünki kafirlər... qafil olmanızı arzu edərlər." Bu ifadə, hökməbağlanan qanunun [qorxu namazının, yəni səfərdə və qorxulu zamanlardanamazın qısaldılaraq qılınmasının] səbəbi mövqesindədirvə mənas(n)ı da açıqdır."Yağışdan zərər görər yaxud xəstə olsanız, silahlarınızı buraxmanızdasizə bir günah yoxdur... kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışdır."Bu, bir başqa yüngülləşdirici ifadədir. Buna görə, əgər yağışdannarahat olsalar və ya bəziləri xəstələnsə, silahlarını buraxmalarındabir qorxu yoxdur. Lakin bununla birlikdə qorunmatədbirlərini al/götürmələri, kafirlərdən yana qəflətə düşməmələri lazımdır.Çünki kafirlər, onların bir anlıq qəflətlərini gözləməkdədirlər."Namazı etdikdən sonra ayaqda ikən, oturarkən və yanın üzərindəAllahı anın." Ayədə keçən "kıyam" və "kuud" sözləri, çoxluq yadə məsdərdirlər. Cümlədəki funksiyaları haldır. Eyni şəkildə, "yanınüzərində" ifadəsi də, digər iki söz kimi haldır. Qısacası, təbirlərinüçü də hər halı əhatə edən davamlı zikrdən, Allahı xatırlamaqdankinayədir."(Səfərdən dönüb iqamət yurdunuza) yerləşdiyiniz zaman namazı

lazımınca qılın." Ayədə keçən "itələməniləndim" hərəkətinin məsdəri olan"əminlik" sözü, sabitlik və yerləşmə mənasını ifadə edər. Buayə, "Yer üzündə səfər ettiginiz zaman..." deyə başlayan ifadəninmeydana gətirdiyi tablo/cədvəlin əleyhdarı bir tablo/cədvələ işarə etməkdə olduğundanötəri bununla, ifadənin zahirindən aydın olduğu qədəriyləsəfərdən iqamət yurduna çevril nəzərdə tutulur. Necə ki ayələrin a-Nisa Surəsi 101-104 ............................................... 109qışı da bu çıxarsamamızı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Buna görə, namazıqoymaqdan (dümdüz etməkdən) məqsəd, onu tam olaraqetməkdir. Çünki qorxu namazı haqqında "namazı qısaltma" təbirininistifadə edilməsi, [ardından da namaz qılmaqdan danışılması,]bu mənas(n)ı verər."Çünki namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir." Ifadenin orijinalındakeçən "kitab=yazı" sözü, fərz və vacib etmədən kinayədir;o mənada istifadə edilmişdir. Necə ki aşağıdakı ayədə də eynimənada istifadə edilmişdir: "Sizdən əvvəlkilərə yazıldıgı (fərz kılındıgı)kimi sizin üzərinizə də oruc yazıldı (fərz qılındı)." (Bəqərə, 183) Təfsirinitəqdim etdiyimiz ayənin orijinalında keçən "mevkut" sözü, "vaxt"kökündən törəmişdir. Məsələn, "vakkattu həmçinin" yəni, onun üçünvaxt be-lirledim. Bu səbəbdən ifadənin zahirindən bunu anlayırıq:Namaz, vaxtları təyin olunmuş, hissə hissə olaraq təyin edilmiş vəmüəyyən vaxtlarında qılınan bir fərzdir.Ancaq ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, namazla əlaqədar"vaxt" sözünün istifadə edilməsi, sabitliyi və dəyişməzliyi ifadəetməkdən kinayədir. [Yəni, ayədə namazın, vaxtı təyin olunmuş birfərz olduğu ifadə edilməsi məqsəd qoyulmamışdır. Məqsəd, namazınsabit və qətiliklə dəyişməz bir fərz olduğunu açıqlamaqdır. Bu səbəbdən]tələb edilənin, tələb edici mənasında istifadə edilməsi kimi birvəziyyətdir bu.O halda namazın "kitabən mevkuten" oluşundan məqsəd, sabitvə dəyişməz bir fərz oluşudur. Buna görə, heç bir şəkildə namazın

fərzliyi düşməz. Bu səbəbdən "mevkut" sözcüyünü ilk mənasıyla[vaxtı təyin olunmuş olaraq] qəbul etmək, əvvəlindəki ifadənin məzmunuylaüst-üstə düşmür. Çünki namazın müəyyən vaxtları olan bir ibadət olduğundandanışmanın bir gərəyi yoxdur. Ayrıca, "Çünki namaz..."deyə başlayan ifadənin, "...yerleştiginiz zaman artıq namazı gereginceqılın." ifadəsini səbəbləndirməyə istiqamətli olduğunu da unutmamaqlazımdır. Bu halda namazın "mevkut" oluşundan məqsəd,heç bir şəkildə fərzliyi dəyişməyən sabit oluşudur. Bu səbəbdənnamaz, orucun yerinə fidyə verilməsi kimi bir başqa şeylə110 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dəyişməz."(Düşməniniz olan) birliyi izləmədə zəiflik göstərməyin..."Ayədə keçən "tehinu" sözü, "vehn" kökündən zəiflikdeməkdir. "Ibtiğa" isə, axtarmaq və izləmək mənasını verər."Teləminə" sözü də, "elem=acı" kökündən ləzzətin əleyhdarıdır."Halbuki siz Allahdan, onların ümid etmədiklərini ümid edirsiniz."ifadəsi, "la tehinu" sözündəki üçüncü çoxluq əvəzliyinə bağlı halfunksiyasını görməkdədir. Buna görə cümlənin mənas(n)ı budur: Iki qrupunvəziyyəti acı/ağrılı çəkmək baxımından birdir. Lakin siz düşmənlərinizkimi deyilsiniz, vəziyyətiniz də onlardan pis deyil. Siz onlardandaha rahat və daha xoşbəxtsiniz. Çünki sizin üçün, vəliniz olan Allahdanfəth, zəfər və bağışlanma ümidi var. Düşmənlərinizə gəlincə,onların vəlisi yoxdur. Bu səbəbdən ürəklərinə su səpəcək,əməllərinə dinamizm qatacaq və arzularına sövq edəcək [arzularınıreallaşdıracaq] bir vəliləri və də ümidləri yoxdur. Allah qullarınınməsləhətini hər kəsdən daha yaxşı bilər. Hikmət sahibidir; əmr vəqadağanları möhkəm bir səbəbə və hikmətə söykən/dözər.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Qummuda belə deyilir: "Qorxu namazı ilə əlaqədar ayəbu hadisə üzərinə enmişdir: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Məkkəyəgetmək üzrə Hüdeybiyeyə doğru hərəkətə keçincə, Qureyşlilərbunu xəbər aldılar. Bunun üzərinə, Xalid b. Velidi iki yüz/üz atlıyla birlikdə

Rəsulullahı (s. a. a) qarşılamaq üzrə göndərdilər. Xalid dağbaşlarında hərəkət edərək özünü hamı/həmişə Rəsulullaha (s. a. a) göstərməyəişlə/çalışırdı. Günorta namazının vaxtı gəlincə Bilal azanı oxudu.Rəsulullah (s. a. a) Müsəlmanlara namaz qıldırdı.""Bunu görən Xalid b. Velid belə dedi: 'Onlar namazdaykənhücum etsək onlara ağır bir zərbə endirmiş olarıq. Çünki onlar namazlarınıyarı buraxmazlar. Lakin bir namazları daha var ki, onlarüçün gözlərinin işığından daha sevimlidir. Onlar bu namaza başlayınca,biz də qəflətən hücuma keçərik.' Bunun üzərinə CəbrayılNisa Surəsi 101-104 .................................................. 111Rəsulullaha (s. a. a), 'Sən içlərində ol/tapılıb...' deyə başlayan ayəninehtiva etdiyi qorxu namazı hökmünü endirdi."Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Yagmurdan zərər görər yaxudxəstə olsanız... sizə bir günah yoxdur." ayəsiylə əlaqədar olaraq belədeyilir: "Bu ayə enərkən Rəsulullah (s. a. a) Usfan deyilən yerdəol/tapılırdı, müşriklər də Dacnan deyilən yerdə yerləşmişlər idi.[Günorta saatları, ol/tapıldıqları yerdə namaz qılmaq məqsədiylə Müsəlmanlarcamaata dayandılar.] Peyğəmbərimiz (s. a. a) və səhabələri günortanamazını bütün rüku və səcdələriylə etdilər. Bunu görən müşrikləronlara hücum etmək istədilər. Içlerinde bəziləri dedilər ki, onların birdigər namazları daha var ki, onların nəzərində bundan daha sevimlidir;-ilkindi namazını nəzərdə tuturdular- onu gözləyin. Bunun üzərinəuca Allah Peyğəmbərimizə bu ayəs(n)i endirdi. Peyğəmbərimizdə ilkindi namazını qorxu namazı şəklində etdirdi. Bu hadisə Xalid b.Velidin Müsəlman olmasının səbəbidir..."Yenə eyni əsərdə, Əbu Həmzə Sumalinin öz təfsirində belədediyi ifadə edilir: "Peyğəmbərimiz Enmaroğullarına döyüş açdı. Allahonları məğlubiyyətə uğratdı, Müsəlmanlar da uşaqlarını və mallarınızəbt etdilər. Rəsulullah (s. a. a) və Müsəlmanlar döyüş meydanınaenincə, düşməndən geriyə kimsənin qalmadığını gördülər. Bununüzərinə Müsəlmanlar silahlarını buraxdılar. Rəsulullah (s. a. a)də ehtiyacını aradan qaldırmaq üzrə yanlarından ayrıldı. O da silahını buraxmışdı.

Səhabələriylə arasına vadi girəcək şəkildə uzaqlaşdı. Ihtiyacınıxərcmiş idi ki, vadi kələ-kötür idi və göydən də azca-azca yağışçiseliyordu. Səhabələrin Resulul-lahı (s. a. a) görməsinə mane olurdu.""Rəsulullah (s. a. a) bir ağacın dibinə oturdu. Düşmən əsgərlərindənGavres b. Həris əl-Muharibi onu gördü. Yoldaşları dedilərki: 'Ey Gavres, bu Məhəmməddir. Yoldaşlarından ayrı düşmüş,uzaqlaşmışdır.' Gavres dedi ki: 'Onu öldürməzsəm, Allah məni öldürsün.'Yanına qılıncını al/götürərək dağdan aşağıya endi. Yanına tikilənəqədər Rəsulullah (s. a. a) onu fərq etmədi. Qılıncını qınındançəkmiş eləcə Peyğəmbərin başı ucunda dayanırdı. Dedi ki: 'Ey112 ....... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Məhəmməd! İndi səni kim məndən qurtaracaq?!' Rəsulullah(s. a. a) 'Allah' dedi.""Işte tam bu sırada Allah düşməni qəflətən üzüaşağı yerə düşdü.Rəsulullah (s. a. a) qalxdı və qılıncını al/götürdü. Sonra belə dedi: 'EyGavres, indi səni kim məndən qurtaracaq?!' Gavres, 'Heç kim'deyə cavab verdi. Rəsulullah, 'Allahdan başqa ilah olmadığına vəmənim Allahın qulu və elçisi olduğuma şahidlik edirsənmi?' deyəsoruşdu. 'Xeyr' dedi. 'Ancaq heç bir zaman səninlə döyüşməyəcəyə(i)mə,sənə qarşı çıxan heç bir düşməninə kömək etməyəcəyə(i)məsöz verirəm.' Rəsulullah (s. a. a) qılıncını geri verdi. Gavres, 'Allahaand olsun ki, sən məndən daha yaxşısın' dedi. Rəsulullah isə, 'Beləbir davranış mənə daha çox yaraşar' qarşılığını verdi.""Gavres yoldaşlarının yanına dönüncə ona dedilər ki: 'EyGavres, səni əlində qılınc və onun başında tikilmiş halda gördük.Səni onu öldürməkdən nə saxladı?' Dedi ki: 'Allah. Tam qılıncımıqaldırmış ona endirəcəkdim ki, birdən necə olduğunu anlamadığımbir zərbə yeddim çiyinlərimin arasında. Sürətlə üzüaşağı yerə bağlandım.Qılıncım əlimdən düşdü. Məhəmməd -saa- məndən əvvəl davrandıvə qılıncı al/götürdü.' Çox keçmədən vadidəki yağış suları dayanıldı.Rəsulullah (s. a. a) yoldaşlarının yanına getdi və onlara olub bitənlərixəbər verdi. Onlara, 'Yagmurdan zərər görər...' ayəsini oxudu."

Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayətzənciriylə Əbdürrəhman b. Əbu Abdullahdan, o da İmam Sadiqdən(ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) Şəxs-ur Rika səfərindəsəhabələrinə namaz qıldırdı. Əvvəl onları iki qrupa ayırdı. Bir qrupdüşmənə qarşı dayandı. Bir qrup da Peyğəmbərimizin arxasında saftutdu. Peyğəmbərimiz (s. a. a) təkbir gətirdi, onlar da təkbir gətirdilər.Peyğəmbərimiz (s. a. a) Qurandan bir hissə oxudu, onlar səssizcədinlədilər. Peyğəmbərimiz (s. a. a) rükuya getdi, onlar da rükuyagetdilər. Səcdə etdi, onlar da səcdə etdilər. Sonra Rəsulullah (s. a. a)ikinci rükət üçün qalxdı və heç bir şey oxumadan eləcə kıyam halındagözlədi. Bu sırada namaz qılmaqda olan camaat, namazlarınınikinci rükətini öz başlarına tamamlayaraq bir-birlərinə salamNisa Surəsi 101-104 ........................ 113verdilər. Sonra yoldaşlarının yanına gedərək düşmənin qərargahınaqarşı keşik tutdular.""Bu səfər digər qrup gəlib Rəsulullahın (s. a. a) arxasında saftutdu. Peyğəmbərimiz (s. a. a) təkbir gətirdi, onlar da təkbir gətirdilər.Peyğəmbərimiz Qurandan bir hissə oxudu, onlar səssizcədinlədilər. Rükuya getdi, onlar da rükuya getdilər. Səcdə etdi, onlar dasəcdə etdilər. Sonra Rəsulullah (s. a. a) oturdu və teşehhüdü oxudu.Sonra onlara salam verdi, onlar da qalxıb digər rükəti öz başlarınaetdilər, ardından bir-birlərinə salam verdilər. Uca Allah daPeyğəmbərinə belə buyurmuşdur: 'Sən içlərində ol/tapılıb da onlaranamaz kıldırdıgın zaman... Çünki namaz inananlar üzərindəsabit bir fərzdir.' Işte bu, uca Allahın Peyğəmbərinə (s. a. a) əmr etdiyiqorxu namazıdır."İmam davamla belə dedi: "Qorxu anında bir birliyə axşamnamazını etdirən kimsə, birinci qrupla bir rükəti, ikinci qrupla daiki rükəti edər..."et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləZüraredən belə rəvayət edər: İmam Misə (ə.s) qorxu və səfərinamazların hər ikisi də qısaldılmalıdırmı? deyə soruşdum. Buyurdu

ki: "Bəli, amma qorxu namazı, qorxusuz bir mühitdə reallaşdırılansəfərdəki namazdan daha çox qısaldılmağı haqq edər." [c. 3,s. 302, h: 12/921]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriyləZürare və Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edər: Bizİmam Misə (ə.s) soruşduq: "Səfəri namaz haqqında nə buyurarsınız?Necə qılınar? Qaç/neçə rükətdir?" Buyurdu ki: "Uca Allah belə buyurur:'Yer üzündə səfər ettiginiz zaman... namazı qısaltmanızdasizə bir günah yoxdur.' Bu baxımdan, səfərdə namazı qısaldaraqetmək, eynilə mukimken tam etmək kimi vacibdir." Dedikki: "Amma uca Allah, 'sizə bir günah yoxdur.' buyurur, 'edin...'demir ki. Mukimken namazı tam etmək kimi, səfərdə qısaldaraqetmək necə vacib olar?"Buyurdu ki: "Uca Allah, 'Şübhəsiz Səfa ilə Merve, Allahın ni-114 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şanlarındandır. Kim Allahın evini həcc edər və ya ümrə etsə,onları təvaf etməsində özünə bir günah yoxdur.' buyurmurmu? Və Səfa ilə Merveni təvaf etmək fərz deyilmi? Çünki ucaAllah, bunu kitabında və Peyğəmbəri -saada praktikada tətbiq etmişdir. Eynişəkildə səfərdə namazı qısaltmaq da Peyğəmbərin (s. a. a) həqiqətəntətbiq etdiyi və uca Allahın kitabında zikr etdiyi bir hökmdür."Dedik ki: "Yaxşı səfərdə bir namazı dörd rükət edən kimsə,namazını yeniləməlimi, deyilmi?" Buyurdu ki: "Əgər ona namazları qısaltma ayəs(n)i oxunmuş və açıqlanmış buna baxmayaraq yenə də dörd rükət olaraq etmişsə, namazı yenidən etməsi lazımdır. Əgər ayə özünə oxunmamışsa və bu hökmü də bilmirsə, dörd rükət olaraq etdiyi namazı yeniləməsi lazım deyil. Bütün namazlarınsəfərdə iki rükət qılınması fərzdir. Axşam namazı xaric. Bu namazüç rükətdir və qısaltması olmaz. Çünki Rəsulullah (s. a. a) səfəriikən də, mukim ikən də onu üç rükət halında buraxmışdır [üçrükət olaraq etmişdir]."et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Əbi Şeybe, ABŞ b. Hamid,Əhməd, Müslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Carud,

Ibni Huzeyme, Tahavi, Ibni Cərir, Ibni Münzir, Ibni Əbi Xatəm, ən/en-Nuhhas -Nasih adlı əsərində- və Ibni Hibban, Yala b. Ümeyyedənbelə rəvayət edərlər: Ömər b. Hattaba soruşdum: "Kafirlərin sizə birpislik etmələrindən qorxsanız, namazı qısaltmanızda sizəbir günah yoxdur." buyurulur. [Bu səbəbdən bu hökm qorxuyla elin idilidir.]İndi isə, insanlar güvənə qovuşmuşlar." Ömər mənədedi ki: "Sənin heyrətləndiyin şeyə mən də heyrətlənmiş və bunuRəsulullaha (s. a. a) soruşmuşdum. Buyurmuşdu ki: Bu Allahın sizəverdiyi bir sədəqədir [tanışı bir asanlıqdır]. Onun sədəqəsini qəbuledin/əldə et."Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Hibbanvə Beyhaki -Süneninde- Ümeyye b. Xalid b. Əsədən belə rəvayətedərlər: Ümeyye, Ibni Ömərə soruşar: "Sən tərəfindən səfərdə namazı qısaltmaqcaizdirmi? Çünki Allahın kitabında da buna bağlı birhökm görə bilmirik. Mövcud olan hökm qorxu namazı ilə əlaqədardır."Nisa Surəsi 101-104 ............... 115Ibni Ömər bu cavabı verər: "Ey qardaşımın oğulu, uca Allah Hz. Məhəmmədi (s. a. a) göndərərkən biz bir şey bilməzdik. Biz nə ediriksə,Rəsulullahdan gördüyümüz kimi edirik. Səfərdə namazıqısaltmaq da Rəsulullahın (s. a. a) tətbiq etdiyi bir sünnədir."Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Tirmizi -səhih olduğunu ifadə edərək-və Nəsəs(n)i Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah ilə birgəMəkkə ilə Mədinə arasında heç bir şeydən qorxmadığımız, təhlükəsizlikdəolduğumuz halda dörd rükətli namazı iki rükət olaraq etdik."Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Əhməd, Buxari, Müslim, ƏbuDavud, Tirmizi və Nəsəs(n)i, Herise b. Veheb el-Huzaidən belə rəvayətedərlər: "Rəsulullah ilə birlikdə çox sayda insan varkən və özümüzütamamilə təhlükəsizlikdə hiss edərkən, günortan və ilkindi namazlarınıiki rükət etdik."el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Davud b. Ferkaddanbelə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) dedim ki: "Çünki namazinananlar üzərində sabit bir fərzdir." ayəs(n)i haqqında nə buyurarsınız?"

Dedi ki: "Namaz sabit və heç bir şəkildə dəyişməz birfərzdir, demək istənir. Bir az erkən etməyin və ya bir az keç etməyinsənə zərər verəcək deyil. Yetər ki bu etdiyin, namazın tamamiləitməsinə səbəb olmasın. Əks halda uca Allahın busözünün əhatəsinə girərsən: "Namazı məhv etdilər, şəhvətlərinəpeyklər. Işte bunlar, azğınlıqlarının cəzalarını görəcəklər."(Məryəm, 59) [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 270, h: 13]Mən deyərəm ki: Burada namazların vaxtlarının genişliyinə işarəedilir. Necə ki başqa rəvayətlərdə də bu anlama işarə edilmişdir.Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslimdən, o da İmam Mis(ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin, səfərdə axşam namazıylaəlaqədar olaraq belə buyurduğunu rəvayət edər: "Əgər bir müddət gecikdirmişolsansa da/də/dahi onu tərk etmə. Sonra şam namazını edərkənonu da edə bilərsən. Diləsən akşamüzeri günəş batdıqdan sonra şəfəqdəmeydana çıxan qızardı itənə qədər gedə bilər sonra edə bilərsən.Çünki Rəsulullah günorta və ilkindi namazlarını birlikdə və axşam116 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5və şam namazlarını da birlikdə (cem edərək) etmişdir. Bəzən təxiredir (təxirə salır), bəzən də təqdim edirdi (önə al/götürürdü). Çünkiuca Allah, 'namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir.' buyurmuşdur.Burada namazın möminlər üzərində fərz olduğu nəzərdə tutulmuşdur;başqa deyil. Çünki əgər ayədə Sünnilərin iddia etdikləri kimi,beş namazın ancaq özlərinə aid xüsusi vaxtlarda qılınmasınınzəruriliyi nəzərdə tutulsaydı, Rəsulullah namazları birləşdirərəketməzdi və onların dedikləri kimi edərdi. Halbuki Rəsulullah (s. a. a)dini daha yaxşı bilərdi, dinin hökmlərindən hər kəsdən çox xəbərdar idi.Əgər beləsi daha xeyirli olsaydı, Hz. Məhəmməd (s. a. a) bunuəmr edərdi.""Necə ki Sıffin döyüşündə Əmr-ül Möminin Əli (ə.s) ilə birgəolanlar günorta, ilkindi, axşam və şam namazlarını etməyə fürsət tapa bilmədikləriüçün Hz. Əli (ə.s) onlara piyada və minikdə ikən təkbir, təhlilvə təsbeh gətirmələrini əmr etdi. Çünki uca Allah, 'Eger qorxsanız,

piyada və ya minikdə ikən qılın.' [Bəqərə, 239] buyurmuşdur. Hz.Əli (ə.s) əmr etdi, onlar da belə etdilər."Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, bu rəvayətlər daha əvvəl etdiyimizşərhlərlə üst-üstə düşür. Işaret etdiyimiz bu mənas(n)ı dəstəkləyənhədislər, xüsusilə Ehlibeyt İmamları (Allahın salamı onlara olsun)kanalıyla çox rəvayət edilmişdir. Biz, bunlardan bəzi nümunələrtəqdim etdik.Bilin ki, Ehlisünnet qaynaqlarında, yuxarıdakı şərhlərləziddiyyət təşkil edən bəzi rəvayətlər də vardır. Lakin bunlar da öz aralarındaziddiyyət ifadə etməkdədirlər. Bunların və xüsusidə qorxu namazının, ümumiyyətlədə səfəri namazının kısaltılışını mövzu alan/sahə rəvayətlərin qiymətləndirməsi,fiqh elminin sahəsinə girər.Təfsir-ul Qummuda, "(Düşməniniz olan) toplulugu izləməkdəzəiflik göstərməyin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:"Bu ifadə Al/götürü Imran surəsində iştirak edən, 'Eger siz (Uhudda) biryara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar.' [Al/götürü Imran,140] ayəsinə ətf edilmişdir; onunla elin idilidir, ona istiqamətli bir şərhdir."Nisa Surəsi 101-104 ........................... 117Biz söz mövzusu ayəs(n)i təfsir edərkən eniş səbəbini zikr etmişdik.Nisa Surəsi 105-126 ........................................................... 119120 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5105- Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsindeyə sənə kitabı haqq ilə endirdik; xainlərin müdafiəçisiolma!106- Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayıcıvə əsirgəyicidir.107- Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma(onları müdafiə etmə); çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birinisevməz.108- Insanlardan gizlənirlər (utanırlar) da Allahdangizlənmirlər (utanmırlar). Halbuki gecə, ONun razı olmadığısözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir. Allah, onların

etdikləri hər şeyi əhatə edicidir.109- Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz,ya qiyamət günü Allaha qarşı onları kim müdafiə edəcək yaxud onlarakim vəkil olacaq?!110- Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonraAllahdan bağışlanma diləsə, Allahı çox bağışlayıcı və əsirgəyicitapar.111- Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmışolar. Allah biləndir, hikmət sahibidir.112- Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günahyüklənmiş olar.113- Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan birqrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allahsənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyin şeyləriöyrətdi. Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür.114- Onların pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr yoxdur. Təksədəqə yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edənxaric. Kim Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə bunu etsə, bizona yaxında böyük mükafat verəcəyik.Nisa Surəsi 105-126 ................... 121115- Kim də özünə doğru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərəqarşı çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə,onu getdiyi istiqamətdə icra edər və cəhənnəmdə yalvarıq. Ora nə pisbir çatış yeridir!116- Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz;bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Allaha ortaq qaçankimsə, həqiqətən tünd bir pozğunluğa düşmüşdür.117- Onlar Allahın xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardanbaşqasına tapınmazlar və heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan Şeytandanbaşqasına tapınmazlar.

118- Allah onu lənətləmiş, o da demişdi ki: "Əlbəttə sənin qullarındanmüəyyən bir pay alacağam.119- Onları mütləq sapdıracağam, şübhəsiz onları boş qurun idilərəboğacağam, qətiliklə onlara əmr edəcəyə(i)m də heyvanlarınqulaqlarını yaracaqlar, şübhəsiz onlara əmr edəcəyə(i)m də Allah-'ın yaratdıqlarını dəyişdirəcəklər." Kim Allahı buraxar da Şeytanıdost əldə etsə, əlbəttə açıq-aşkar bir ziyana uğramışdır.120- (Şeytan) onlara söz verər və onları ümidləndirər; halbukiŞeytanın onlara söz verməsi, aldatmacadan başqa bir şey deyil.121- Işte onların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ondan qaçıb xilas olacaqbir yer də tapa bilməyəcəklər.122- İnanıb yaxşı işlər edənləri də, altından çaylar axan cənnətlərəyerləşdirəcəyik. Orada davamlı qalacaqlar. Bu, Allahıngerçək vədidir və Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?123- (İş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriyləolmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özüüçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar.124- Kişi olsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq bəziyaxşı işlər etsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvəqırıntısı qədər belə zülm edilməz.125- Iyilik edərək özünü Allaha təslim edən və Ibrahiminhanif (Allahı bir tanıyan) dininə təbii/tabe olan kimsədən din baxımın-122 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dan daha yaxşı kim vardır? Allah Ibrahimi dost əldə etmişdir.126- Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allahındır və Allah hərşeyi əhatə etmişdir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələrin üzərində düşündüyümüz zaman, bir axış bütünlüyünəsahib olduğunu; mühakimədə ədalət qanununu güdməyi tövsiyə etməməqsədinə istiqamətli olduğunu; hakim və hakimin, kim olsalar olsunlarmühakiməsində və hökmündə haqsızlara meyl göstərməsini və haqqsahiblərinə haqsızlıq etmələrini qadağan etməyi hədəflədiyini görərik.

Bu söylədiyimiz mövzulara da, ayələrin endiyi mühitdə yaşanankimi hadisələrə işarə edilərək və bununla elin idili olaraq mövzunu yaxındanmaraqlandıran dini həqiqətlərdən, bunların imtina edilməzliyindən,uyğun gəlilmələrinin zəruriliyindən danışılaraq və möminlərindiqqəti, "Din ancaq həqiqətdir, ad deyil. Haqq adını daşımaq deyil,haqqa riayət etmək fayda verər." universal gerçəyinə çəkilərəktoxunulmuşdur.Aydın olduğu qədəriylə bu hekayə, bu ayədə işarə edilən bir hadisələəlaqədardır: "Kim bir səhv ya da günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq bir günahyüklənmiş olar." Bu ayə göstərir ki, o dövrdə günahsız insanlarınüzərinə yıxıla biləcək növdən oğurluq, adam öldürmək, başqasınınmalını tələf etmək və ya zərər vermək kimi günahlandırar/cinayətlər işlənirdi vəbu cür cinayətlər/günahları işləyənlərin Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) hökm vermədəyanıltmağa cürət etmələri də ehtimal daxilində idi. Lakin Allah onu,bu kimi art niyyətli insanların sapdırma cəhdlərinə qarşı qorumuşdur.Bundan da aydın olur ki, ayələr qrupunun başlarındakı buifadələrdə də bu hekayəyə işarə edilir: "Xainlərin müdafiəçisi olma...","Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)...", "Haydı siz onlarımüdafiə edin..." Hərçənd xainlik, ümumiyyətlə əmanətlərlə əlaqədar olaraq gün-Nisa Surəsi 105-126 ................... 123dəmə gələn bir vəziyyətdir; ancaq burada, "Allah xainlikdə irəli gedəngünahkar birini sevməz. Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)..."ifadəsini təfsir edərkən vurğulayacağımız kimi, oğurluq kimibir vəziyyətlə əlaqədar olaraq istifadə edilmişdir. Burada güdülən xüsus isəbudur: Möminlər bir nəfs kimidirlər. Içlerinde birinə aid olan maldan,başqaları da güdmə və toxunulmaz olması nöqtəsində məsuldur.Digər möminlər də o malı qorumaq və gözləməklə öhdəçiliklidir.Bu səbəbdən möminlərdən bəzilərinin digər bəzisinin malınaistiqamətli bir təcavüz etməsi, özlərindən yenə özlərinəistiqamətli bir xəyanət mövqesindədir.Ayələr üzərində bir az daha düşündüyümüz zaman, hekayə bir az

daha canlanar zehinimizdə və belə bir tablo/cədvəl meydana çıxır gözümüzünqarşısında: Bəziləri bəzilərinin malını çal/oğurlamışlar. Məsələn Rəsulullaha(s. a. a) aparılır. Bu sırada oğru, günahsız birini ittiham edir, cinayət/günahıonun üzərinə atır. Oğrunun qohumları da öz lehlərinə birhökm çıxarması üçün Peyğəmbərə (s. a. a) israrla yalvarıb xahiş edirlər.O qədər irəli gedirlər ki, hökmün günahsız adamın əleyhinəçıxması yolunda Rəsulullahı (s. a. a) yanıltmaq üçün həddindən artıq səy göstərirlər.Bunun üzərinə ayələr enir və uca Allah, haqsız yerəgünahlandırılan adamı ağlayır.Bu baxımdan ayələr, eniş səbəbləri məzmununda rəvayət edilənƏbu Tuma b. Ubeyrikin oğurluğu hekayəsiylə maraqlı bir üst-üstə düşmə ərzetməkdədir. Daha əvvəl dəfələrlə söylədiyimiz kimi, rəvayət ediləneniş səbəbləri ilə əlaqədar hekayələr, ümumiyyətlə qaynaqlarda köçürülənhekayələrin uyğun bir Quran ayəsinə uyğunlaşdırılması şəklində qiymətləndirilmişdir.Bu ayələrdən ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) verdiyi hökmlərinhüccet olması və onun bu baxımdan günahsız olduğu aydın olur. Bununyanında digər bəzi gerçəklərə də işarə edilir ki, inşallahbunları da açıqlayacağıq."Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyəsənə kitabı haqq ilə endirdik." İnsanlar arasında hökm etmək dəyincə,insanın ağılına gələn ilk şey, insanların mühakimə işləriylə əlaqədar çe-124 ........ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kişmeleri və ixtilaflarını veriləcək hökm vasitəçiliyi ilə aradan qaldırmaqdır.Uca Allah, kitabın (Quranın) indirilişinin məqsədi olaraq insanlararasında hökm etməyi göstərmişdir. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimizayənin məzmunuyla, daha əvvəl detallı bir şəkildə ələ aldığımız,"Insanlar bir tək ümmət idi, sonra Allah müjdələyici və xəbərdarlıqçıolaraq peyğəmbərləri göndərdi. Insanlar arasında anlaşmazlıgadüşdükləri mövzularda hökm vermələri üçün onlarla birlikdə haqqməzmunlu kitabları da endirdi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin məzmunu arasındabənzəmə vardır.Bu səbəbdən, xüsusi bir məsələylə əlaqədar olan "Allahın sənə

gösterdigi... sənə kitabı haqq ilə endirdik." ayəs(n)i, ümumi xüsusiyyətli olan"İnsanlar bir tək ümmət idi..." ayəsinə bənzəməkdədir. Ancaqtəfsirini təqdim etdiyimiz ayədə əlavə bir xüsus daha var. O daRəsulullaha (s. a. a) hökm səlahiyyəti tanıması, fikirini və baxışınıhüccet olaraq görməsidir. Çünki hökm etmə yəni, mühakimə edibqərara məzmuna və iddia mövzusunu nəticələndirmə kimi bir barədəhakimin və mühakiməçin (Peyğəmbərin) iddia mövzusuyla əlaqədar olaraqümumi hökmlərə və bütünsel qanunlara bağlı məlumata sahibolmasının yanında öz fikirini icra etməsi, bildiyinitətbiqə keçirməsi lazımlıdır. Çünki hökmlərin ümumisini vəinsanların haqqlarını bilməklə, iddia mövzusu olan məsələni, əlaqədarqanuna tətbiq edərək hökmə bağlamaq fərqli şeylərdir.Bu halda, "Allahın sənə gösterdigi şəkildə insanlar arasındahökm edəsin deyə..." ifadəsində keçən "göstərdiyi" təbiriylə nəzərdə tutulanxüsus, görüş meydana gətirmə və hökmü təyin etmədiyər, bəzilərininehtimal verdiyi kimi hökmləri və qanunları öyrətmə deyil.Bu səbəbdən, ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə ayədəizah edilən xüsus budur: Allah sənə kitabı endirdi; hökmlərini, şəriətinivə hökm verməsini öyrətdi ki, sənə bəxş etdiyi, icad etdiyi fikirivə tanıtdığı hökmü buna əlavə edərək insanlar arasında hökm edəsin,beləcə aralarındakı ixtilafları həllə qovuşdurasın."Xainlərin müdafiəçisi olma." Bu ifadə, bundan əvvəlki xəbərcümləsinə ("hökm edəsin") ətf edilmişdir. Çünki bu cümlə də gər-Nisa Surəsi 105-126 ................................................. 125çekdə inşa (əmr) mənasını ehtiva edər. Yəni, sanki belə deyilmişdir: "Insanlararasında hökm et və xainlərin müdafiəçisi olma." Ayədəkeçən "hasim" sözü, bir iddianı və onunla əlaqədar hökmü müdafiə edənkimsə deməkdir. Burada Peyğəmbərimizin (s. a. a), özündənhaqqlarını istəyənlərin əleyhinə olmaq üzrə xainləri müdafiə etməsi vəiddiaya tərəf olanlardan haqlı olanların haqqlarını etibarsız etməsiqadağan edilir."Xainlərin müdafiəçisi olma." ifadəsinin, Peyğəmbərimizə

(s. a. a) istiqamətli olaraq hökm etməyə bağlı ümumi bir əmr xüsusiyyətindəolan əvvəlki ifadəyə ətf edilməsiylə belə bir nəticə də əldə etməkmümkündür: Ayədə keçən xainlikdən məqsəd, başqalarınınhaqqına təcavüz etməməsi lazım olan bir kimsənin başqalarınınhaqqlarına istiqamətli hər cür hücumda ol/tapılmasıdır; tam əmanət edilənbir şeyə xəyanət etmək deyil. Hərçənd, bir xüsusun güdülməsindənötəri, xüsusi xüsusiyyətli bir ifadə daha ümumi bir ifadəyə ətf edilə bilər,ancaq üzərində dayandığımız mövzu belə bir xüsusdan uzaq kimidir.Bu mövzuya irəlidə toxunacağıq."Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir."Ayələrin axışından diqqətə çarpanlaşdığı qədəriylə, bu ayədəkeçən "bağışlama"dan məqsəd, uca Allahdan insanın təbiətindəmövcud olan başqasının haqqlarını dişləyə, nəfsin ehtiraslı arzularınameyl göstərmə imkanını örtməsini və bundan ötəri bağışlamasınıistəməkdir. Daha əvvəl dəfələrlə vurğuladığımız kimi "əfv"və "bağışlama" sözləri Qurani Kərimdə fərqli faktlarla əlaqədar olaraqistifadə edilər və bu fərqli faktların ortaq nöqtəsi isə "günah" xüsusiyyətlioluşlarıdır. Bir şəkildə haqqdan sapmaq yəni.Bu halda ayəs(n)i -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-bu şəkildə mənalandıra bilərik: Əsla/çəkin xainləri müdafiə etmə, onlara meylgös-terme. Bu dayanıqlılığında müvəffəqiyyətli olmağı Allahdan dilə. Nəfsinionların xəyanətlərini müdafiə etməkdən saxlamasını və nəfsinin ehtiraslıarzularının təsiri altına girməsini önləməsini istə.Bunun nəzərdə tutulduğunun dəlili, ayələrin axışı içində iştirak edən buifadədir: "Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir126 ....... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."Çünki ayə qəti bir dillə, onların Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) duyğularınıqərbli seçmə, onu haqqın üzərinə keçirmə istiqamətinə doğruhərəkətə keçirmək məqsədiylə var güclərini xərcləmələrinə qarşıona heç bir zərər verə bilməyəcəklərini ifadə etməkdədir.

Bu səbəbdən Hz. Peyğəmbər (s. a. a) hər cür zərərə qarşı ilahizəmanət altındadır. Allah daim onu qorumaqdadır. O halda, Hz.Peyğəmbər (s. a. a) hökm edərkən əsla zülm etməz, zorbalığa meylgöstərməz, nəfsin ehtiraslı arzularına görə hərəkət etməz. Hz. Peyğəmbər(s. a. a) insanlar arasında hökm edərkən güclü ilə zəifi,dost ilə düşməni, mömin ilə zımmi kafiri, yaxın ilə uzağı bir-birindənayırt edərək hərəkət etsəydi bu, Quranın tənqid etdiyi zorbalığın,zülmün və nəfsin hevasına meyl göstərmənin bir göstəricisi olardı.Bu halda uca Allahın ona bağışlama diləməyi əmr etməsi, günahvə məsuliyyət səbəbi olan bir günahın ondan sadır olduğunu yadə onun baxımından övünç vəsiləsi olmayacaq bir tutum sərgiləməküzrə olduğunu göstərməz. Tərsinə burada məqsəd, uca Allahdanözünü nəfsin ehtiraslarına qarşı üstün gətirməsini istəməsidir. Bubaxımdan onun günahsız olması, Allahın qoruması altına alınmasıylabirlikdə Rəbbinə möhtac olduğu və Allahdan müstağni olmadığı daşübhəsizdir. Çünki Allah nə diləsə onu edər.Burada haqqında danışılan masumiyetin (qoruma altında olmanın) fəaliyyətsahəs(n)i itaət və üsyan, təriflənən ya da yerilən əməllərdir, objelerdünyasında olub bitənlər deyil. Digər bir ifadəylə, ayələrin axışı,Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) nəfsin ehtiraslı arzularına təbii/tabe olma və batiləmeyl göstərmə barəsində zəmanət altında olduğunu göstərməkdədir.Amma kənar yandan, Peyğəmbərimiz (s. a. a); "Şahid gətirməkiddia sahibinə, and içmək də inkar edənə aiddir." kimi özqoyduğu zahiri mühakimə qayda və qanunlarını əsas al/götürərək hökm etməsinin,daim reallıqda haqqa rast gəlməsi və davamlı olaraq haqlıtərəfin qalib gəlməsi və haqsızınsa iddiasında məğlub olması iləNisa Surəsi 105-126 ........................ 127nəticələnməsi, bu ayələrdən çıkarılamaz. Ayələrin, bu qanunlar sayəsindədavamlı haqqın haqlıya verildiyi nəticəsiylə əlaqədar olmadığıaçıq-aşkar ortadadır.Qaldı ki, zahiri qanunların tutumu, insanı qəti olaraq beləbir nəticəyə çatdırmağa çatmaz. Çünki bir cür əlamət və nişanelerden

ibarət olan zahiri qanunlar, tək ümumiyyətlə haqq ilə qərblibir-birindən ayırar, daim deyil. Ümumiyyətlə olan bir şeyi daimi kimi qəbul etməninbir mənasının olmadığı isə açıqdır.Yuxarıdakı şərhdən hərəkətlə, bəzi təfsirçilərin "Allah'-dan magfiret istə." ifadəsiylə əlaqədar olaraq etdikləri bu qiymətləndirməninsəhvini anlayırıq. Deyirlər ki: "Uca Allah, ona bağışlamadiləməyi əmr etdi; çünki Hz. Peyğəmbər (s. a. a) ayədə işarə edilənxaini müdafiə etməyə və onu görməzlikdən gəlməyə meyl göstərmişdi.Çünki söz mövzusu xainin qohumları, onu müdafiə etməsini vəYəhudiyə qarşı ona dəstək olmasını istəmişlər idi."Lakin bu qiymətləndirmə doğru deyil. Çünki bu anlama görə,onlar Peyğəmbərimizi (s. a. a) bu miqdar meyl göstərməsiylə beləyanıltmışlar və üzərində mənfi istiqamətdə təsir buraxmışlar. Halbukiuca Allah, [ayələrin davamında, "Sənə heç bir zərər verə bilməzlər."buyuraraq] hər cür zərəri ondan uzaqlaşdırmışdır."Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma." Bir görüşəgörə, bu ayədə xainlik xüsusiyyətinin nəfsə (özlərinə) nisbətedilişi, məsuliyyətin və günahın nəticədə ona dönük olmasından yadə hər günahın nəfsə istiqamətli bir zülm sayılması kimi ona istiqamətlibir xəyanət sayılması ötərisiylədir. Necə ki uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Allah, sizin özünüzə xəyanət etməkdə oldugunuzubildi." (Bəqərə, 187)Ancaq, Quranın ümumi ifadəsinin də köməyiylə ayədən beləbir nəticə də əldə edə bilərik: Möminlər bir tək nəfs kimidirlər. Içlerindenbirinin malı bütününün malı kimidir. Bütünü o malı itməkdən,tələf olmaqdan qorumaqla öhdəçiliklidir. Bu səbəbdən bəzilərininoğurluq bənzəri bir üsulla digər bəzisinin malına təcavüz etmə-128 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5si, özlərinə xəyanət və pislik etmək olaraq qiymətləndirilmişdir."Çünki Allah, xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz."ifadəsi, söz mövzusu xainlərin xəyanətlərində davamlılıq olduğunugöstərir. "Esim=günahkar" ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Çünki

"əsəm", məna etibarilə "üsyankarım"dan daha vurğulayıcıdır. Bunun səbəbi"əsəm"in, dəyişməzliyə dəlalət edən sifəti müşebbehe qəlibindənolmasıdır.Qaldı ki, "Özlərinə xainlik edənlər..." ifadəsi də davamlılıqmənas(n)ı ehtiva edər. Eyni şəkildə "hainin=hainler" sözü də davamlılığıifadə edir. Çünki, "Daha əvvəl Allaha da xainlik etmişlər idi dəAllah onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi." (Ənfal, 7) ayəsindədə görüldüyü kimi [xainlik ifadəsinin hərəkət qəlibində istifadə edildiyikimi], bu ayədə "lillezine hanu=onlar ki xəyanət etdilər" ifadəsi kimibir hərəkət ifadə yerinə, xüsusiyyət (haninin=hainler) istifadəsi əsasalınmışdır.Bu və bənzəri karinelerden -nüzul səbəbini də göz qarşısında saxlayaraq-hərəkətlə ayənin mənasının bu şəkildə diqqətə çarpanlaşdığınıgörərik: "Onları müdafiə etmə, onlardan yana çıxıb məşğul olma! Çünkionlar xainlikdə israr edirlər, həddindən artıq gedirlər, günahkarlıqda qalıcıdırlar.Allah isə xainlikdə irəli gedən, dayanmadan günah işləyən kəslərisevməz." Bu qiymətləndirmə, ayələrin Əbu Tuma b. Ubeyrikhaqqında endiyinə bağlı rəvayəti dəstəklər mahiyyətdədir. Ileridebuna da toxunacağıq.Nüzul səbəbini göz ardı etdiyimizdə isə, belə bir məna çıxırqarşımıza: Mühakimə etmələrində xainlikdə israr edənləri, bu tutumlarınıdavamlı bir rəftar halına gətirənləri [xainliyi peşə əldə edənləri] müdafiə etmə.Çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz.Allah xainliyin çoxunu sevmədiyi kimi azını da sevməz. Azını sevməsimümkün olsaydı, xainliyin çoxunu sevməsi də mümkün olardı.Belə olduğuna görə, uca Allah, xainliyin çoxunu müdafiə etməyiqadağan etdiyi kimi, azını müdafiə etməyi də qadağan etmişdir. Lakin birkimsə bir barədə xainlik edib də bir başqa barədə haqlı olaraqmünazaaya tərəf olsa, belə birini müdafiə etmənin qorxusu olma-Nisa Surəsi 105-126 ......................... 129dığı kimi, qadağan da deyil. "Xainlərin müdafiəçisi olma..." ayəsindənbuna bağlı bir qadağan çıxmaz.

"İnsanlardan gizlənirlər də Allahdan gizlənmirlər." Bu ifadə dədaha əvvəl, ayələr qrupunun hamısının (105-126) eyni axışa təbii/tabeolduqlarına və tək bir hekayə ilə əlaqədar olaraq nazil olduqlarına bağlıolaraq etdiyimiz qiymətləndirmənin doğruluğunun bir başqa dəlilidir.Necə ki bu ifadədə də buna işarə edilir: "Kim bir səhv və yagünah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinə təyin etsə..." Çünki"gizlənmək" ancaq başqalarının üzərinə atıla biləcək oğurluq vs.kimi hərəkətlər baxımından söz mövzusu ola bilər. Beləcə qəti olaraq aydın olurki, təfsirini təqdim etdiyimiz bu və bundan əvvəlki ayələrin işarəetdikləri xüsus, "Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu birgünahsızın üzərinə təyin etsə..." ayəsində işarə edilən xüsusun eynisidir.Allahdan gizlənmək insanın gücü daxilində deyil. Çünkiyerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz. Bunun qarşı tərəfidə, yəni gizlənə bilməmək də güc daxilində olmayan zəruri bir faktdır.Güc daxilində olmadığına görə, qınama və ayıblama mövzusuedilə bilməz. Halbuki ayənin zahirindən də aydın olduğu kimi onlar bugizlənmələrindən ötəri qınanırlar.Lakin elə aydın olur ki, ayədə "gizlənmə" sözü, "utanma"dan kinayə olaraq istifadə edilmişdir. Çünki, "Allahdangizlənmirlər." ifadəsi, əvvəl "Halbuki gecə, ONun razı olmadıgısözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir." ifadəsiyləqeydləndirilmiş; beləcə onların gecə, yerilən bu xəyanətdənözlərini təmizə çıxarmaq üçün çarə yolu tapmağa çalışdıqlarınavə bu məzmunda Allahın razı olmadığı sözü düzüb qurduqlarına işarəedilmiş, ardından da ikinci dəfə, "Allah, onların etdikləri hərşeyi əhatə edicidir." ifadəsiylə qeydləndirilmişdir.Bu ikinci qeyd də göstərir ki, uca Allah işlədikləri günahlandır əlaqədarvəziyyət də buna daxil olma üzrə, onlarla əlaqədar hər vəziyyəti əhatə etmişdir."Halbuki O, onlarla bərabərdir." və "Allah... əhatə edicidir." ifadələriyləgətirilən qeyd, xüsusidən sonra ümumiləşdir kayıtlamaya nümunə o-130 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5luşturmaktadır. Gerçəkdə isə, burada uca Allahdan heç bir şəkildə

gizlənə bilməyəcəklərinin əvvəl xüsusi, ardından ümumi bir dəlillə (səbəblə)səbəbləndirilməsindən başqa bir vəziyyət söz mövzusu deyil."Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." Onlarımüdafiə etmənin faydasız olduğu və onların bundan faydalana bilməyəcəkləri,sual cümləsi qəlibləri içində ifadə edilir. Bu ifadəylə güdülənməqsəd budur: Onlara istiqamətli bu müdafiə etmə bir faydatəmin edəcəksə belə, ancaq dünya həyatında təmin edə bilər. Lakindünya həyatının Allah qatında bir dəyəri yoxdur. Allah qatındaböyük bir dəyəri olan ahı-rədd həyatında və ya bu həyatçərçivəsində reallaşan əsl müdafiə etmə günü olan qiyamətgünündə isə, onları müdafiə edəcək kimsə ol/tapılmaz. O gün xainlərətərəf çıxıb müdafiə edən, onlar adına məşğul olan olmaz. Daha doğrusu ogün işlərini təşkil edib islah etməyi boynuna götürəcək bir vəkilləri da/də/dahi olmaz."Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də..." Buradaadı çəkilən xainlər, bağışlanma diləmək surətiylə Rəblərinə dönməyə,tövbə etməyə təşviq edilirlər. Ayənin axışı içində məqsədin,"Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər" şəklindəiki qəşəngli açıqlanması və "pislik"dən, "nəfsə zülm etmə"yə keçişedilməsi; əvvəl pislik, sonra da zülmə işarə edilməsi göstərirki pislikdən məqsəd, başqasına haqsızlıq etmək; zülmdən məqsəddə özünə haqsızlıq etməkdir [ki birincisindən daha pisdir].Ya da pislik zülmdən daha sadədir. Böyük günaha nisbətlə kiçikgünahın daha sadə və əhəmiyyətsiz olması kimi. Yenə də doğrusunuAllah hər kəsdən daha yaxşı bilər.Bu və bundan sonrakı iki ayənin axışı, tək bir məqsədə yəni, insanınöz əməliylə qazandığı günahın mahiyyətini şərhəistiqamətlidir. Üç ayənin hər biri bu faktın bir istiqamətinə işarə edir.Ayələrin ilkində deyilir ki: Insanın işlədiyi və nəticəsindən nəfsinintəsirləndiyi və əməl dəftərinə yazılan günahdan ötəri, insanınAllaha tövbə etməsi, ONdan bağışlanma diləməsi lazımdır. Əgərbunu etsə, Allahın bağışlayan və mərhəmət edən olduğunuNisa Surəsi 105-126 ........................................... 131

görər.Ikinci ayədə də insana bu xüsus xatırladılır: Qazandığı günahı,ancaq öz nəfsinin əleyhinə qazanmışdır. Bu günahının ondansıyrılması, böhtan və günahlandırma kimi bir üsulla bir başqasının yaxasınayapışması mümkün deyil.Üçüncü ayədə, insanın işlədiyi səhv və ya günahı günahsız birininüzərinə atmasının, səhv və ya günahın əsl günahının kənarında əlavə birgünah və günah olduğu açıqlanır."Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar.Allah biləndir, hikmət sahibidir." Daha əvvəl, bu ayənin məzmun olaraq,səhv və günahı bir başqasının üzərinə atma vəziyyətini ələ alansonrakı ayələ əlaqəli novunu ifadə etmişdik. Bu səbəbdən bu ayə, birbaxıma özündən sonrakı ayənin müqəddiməsiymiş kimi bir mövqedədir.Buna görə, "onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar."ifadəsi, günahın günahını sırf işləyənlə məhdudlaşdırmağa istiqamətlidir.Bu baxımdan ayədə, bir günahı işləyib də onu günahsız birinin üzərinəatan kimsəyə öyüd vermək istənir.Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza -hərçənd doğrusunuAllah hər kəsdən daha yaxşı bilər-: Günah işləyən insan bunu xatırlamalıdırki, bu günahı ancaq öz əleyhinə işləmişdir; başqasınındeyil. Onu başqasının üzərinə atsa da yaxud başqası günahını boynuna götürəcəyinivəd etsə də, bu günahı işləyən başqası deyil özüdür.Və Allah biləndir; bu günahı onun işlədiyini, işləyənin o olduğunu;üzərinə yıxdığı kimsə olmadığını bilər. Hikmət sahibidir Allah; birgünahdan ancaq o günahı işləyəni məsul məbləğ və günah yükünüancaq yüklənəndən soruşar.Necə ki belə buyurur: "Hər kəsin kazandıgı (yaxşılıq) öz faydasına,işledigi (pislik) də öz zərərinədir." (Bəqərə, 286) "Özgünah yükünü daşıyan heç kim, bir başqasının günah yükünüdaşımaz." (Ən'am, 164) "Inananlara, 'Siz bizim yolumuza yatıl. Sizinsəhvlərinizi biz daşıyarıq' dedilər. Halbuki özləri, onların səhvlərindənheç bir şey daşıyacaq degillerdir, onlar tamamilə yalançıdır-

132 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lar." (Ənkəbut, 12)"Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinətəyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar."Ragıp əl-Isfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "Bir şeyinəzərdə tutduğu halda başqa bir şeyi əldə edən kimsə üçün 'səhv etdi' deyilir.Əgər əldə etdiyi şey nəzərdə tutduğu şeysə, bu səfər 'isabət etdi' deyilir.Xoş olmayan bir hərəkəti işləyən və ya yaraşıq olmayan bir şeyi istəyənkimsə üçün də 'səhv etdi' deyilir. Buna görə, 'səhvə isabət etdi' və'doğrunu tapmada yanıldı', 'doğruya isabət etdi' və 'səhvdə səhvetdi, yanıldı' deyilir. Görüldüyü kimi bu, ortaq bir sözdür; dəyişikmənalar arasında gedib gəlməkdədir. Gerçəkləri araşdıran bir kimsənin,üzərində dayanıb bunları araşdırması lazımdır."Ragıp davamla bunları söyləyər: "Səhv və pislik mənalarınagələn 'xəttiyə' və 'seyyie' sözləri bir-birlərinə yaxındırlar. Ancaq'səhv' ümumiyyətlə edilməsi şəxsən nəzərdə tutulmayan şeylə əlaqədar olaraqistifadə edilər və gerçəkdə insanın bu qəsdi, belə bir hərəkətin ondan sadırolmasına səbəb olar. Ov heyvanını vurum deyərkən bir insanı vuranya da sərxoş edici bir içki içib sərxoşkən bir cinayət işləyən kimsəninvəziyyəti kimi. Burada iki səbəbdən söz edə bilərik: Birini işləməktəhlükəlidir. Sərxoş edici şərabı içmək yəni. Bu səbəbdən insan,bundan qaynaqlanan səhvdən məsuldur və bu səhvin doğurduğunəticə ondan əsla ayrılmaz. Digəri isə, təhlükəli deyil.Ov heyvanını vurmaq yəni.""Uca Allah bir ayədə belə buyurur: 'Yanılaraq yaptıgınızdasizə bir günah yoxdur; lakin ürəklərinizin bilə-bilə yöneldigindegünah vardır.' (Əhzab, 5) Necə ki bir başqa ayədə də belə buyurur:'Kim bir səhv və ya günah işlər də...' (Nisa, 112) Bu halda buradakeçən 'səhv' ilə, istəmədən işlənən hərəkət nəzərdə tutulur." (əl-Tədris planıdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)Mənə elə gəlir ki, "xəttiyə" sözü, istifadə çoxluğu səbəbindənmevsufa ehtiyac duymayan sifətlər növündəndir. "Müsibət",

"reziyye=musibet, bəla" və "selika=tabiat, yaradılış" kimi. "Feil" qəlibi(sifəti müşebbehe), hadisənin yığılmasına və qalıcılıq qazanmasınaNisa Surəsi 105-126 ......................................... 133dəlalət edər. Bu halda "xəttiyə", səhvin yığılıb qalıcılıq qazandığı hərəkətdeməkdir. Səhv, insanın nəzərdə tutmadan işlədiyi hərəkət deməkdir. Səhvənadam öldürmək kimi. Bu anlayışla əlaqədar əsl məna budur. Ancaqget-gedə məna daha geniş tutuldu və salam bir fitrətə sahib birinsanın nəzərdə tutmaması lazım olan hərəkətlər mənasında da istifadə edilər oldu.Bu səbəbdən mənanın bu genişlədilmiş halıyla, hər günah və günahınhər cür təsiri, "səhv" anlayışının obyektiv qarşılığının əhatəsinəgirər. "Hatie=hata", insanın nəzərdə tutmadığı əməl və ya əməlintəsiridir (bu vəziyyətdə günah olaraq dəyər qazanmaz) ya danəzərdə tutulmaması lazım olan bir şeydir (bu vəziyyətdə də günah və yagünahın günahı olaraq qiymətləndirilər).Lakin uca Allah, "Kim bir səhv... işlər" ifadəsində, səhvi insanınqazanmasına nisbət etmişdir. Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan,günah xüsusiyyətli səhvdir. Bu baxımdan ayədə keçən "xəttiyə" sözüilə, nəzərdə tutulmaması lazım olan bir hərəkəti bilərək işləmək vəziyyətinə işarəedilmişdir.Daha əvvəl, "De ki: Onlarda böyük günah vardır." (Bəqərə, 219)ayəsini təfsir edərkən, "Günah, insanın bir çox xeyrdən məhrumqalmasına səbəb olan əmələ deyilir. İçki içmək, qumar oynamaqvə oğurluq etmək kimi. Bu kimi əməllər, insanın həyati xeyrləriözündə saxlamasına mane olarlar; ictimai çöküşə gətirib çıxararlarvə insanın ictimai statusunu itirməsinə, etimadını və ümumietibarını itirməsinə səbəb olarlar, demişdik.Bu səbəbdən "səhv" və "günah"ın, "Kim bir səhv və ya günah işlər..."ayəsində iki qəşəng şəklində zikr edilməsi və hər ikisinin birlikdəinsanın qazancına nisbət edilməsi göstərir ki, hər birini özünəxas mənasıyla ələ almaq, eləcə qəbul etmək lazımdır. Bu baxımdan,-hərçənd Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- belə bir məna əldə edirik:Oruc kimi bəzi vəzifələri tərk etmək və ya qan içmək kimi haram bir

hərəkəti işləmək surətiylə yalnız bu çərçivəylə məhdud qalan bir günahıişləyən yaxud haqsız yerə adam öldürmək və oğurluq etmək kimigünahı sürüb gedən bir günahı işləyən, sonra bunu günahsız bir kimsəninüzərinə atan insan, açıq-aşkar bir böhtan və günah yüklənmiş olar.134 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Pis əməli başqasına nisbət faktorun/etmənin, "ox atma" mənasındaistifadə edilən "remy" sözüylə ifadə edilməsində, eyni şəkildə böhtanatmanın günahını qəbul etməklə əlaqədar olaraq "ihtimal=yüklenmeksözünün istifadə edilməsində, lətif bir istiare sənəti nümunəs(n)i vardır.Sanki böhtançı adam, günahsız insana bir ox ataraq onu öldürür vəbu öldürməsi ona həyatı boyunca hər cür xeyrdən saxlayıcı,özündən ayrılmayan bir yük mindirir.İndiyə qədər edilən şərhlərdən, ayələrdə "günah" faktınınbəzən "ad", bəzən "xəttiyə, su', zülm, hiyanet və dalal"olaraq xarakterizə edilməsinin hikmətini qavrayırıq. Çünki bu sözüklərinhər biri, mənas(n)ı etibarilə istifadə edildiyi yerə uyğun düşməkdədir."Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir qrup səniçaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi..." Ayənin axışından anladığımız qədəriyləonların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) sapdırmağa cürət etmələrindənməqsəd, onu uca Allahın ayələrin başında "xainlər" olaraqxarakterizə etdiyi kəsləri müdafiə etməyə, onlara tərəf çıxmağa razı etməkdir.Buna görə söz mövzusu qrup da, uca Allahın ayələrin axışı içindədoğrudan xitab edərək, "Haydı siz dünya həyatında onlaratərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." şəklində buyurduğu kəslərdir. Ileridetoxunacağımız kimi bu xarakterizə etmə Əbu Tu'ma'nın qohumlarına yatır."Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlar." ifadəsinəgəlincə, "sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ehtiva etdiyi ip ucundanhərəkətlə məqsədin bu olduğunu anlayırıq: Bu qrupunsapdırma cəhdi özlərindən kənara keçməz, sənə çatmaz. Onlarcürət etdikləri şey səbəbindən sapmışlar. Çünki cürət etdiklərişey günahdır. Hər günah da pozğunluqdur.Bu ifadənin dəyişik bir mənas(n)ı daha var. Buna təfsirimizin üçüncü

dərisində, "Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlardə fərqinə varmazlar." (Al/götürü Imran, 69) ayəsini təfsir edərkən toxunmuşduq.Lakin o şərh, bu ayənin məzmunuyla uyğun gəlmədiyi üçünburada ona toxunmadıq."Sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah sənə... endirdi." BuradaNisa Surəsi 105-126 ............................................ 135onların Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) zərər vermələri mütləq bir şəkildəmənfiləşir. Lakin ayənin axışı bunun, "Allah sənə kitabı endirdi."ifadəsiylə qeydli olduğunu göstərir. Şübhəsiz, "layudirruke=sana zərər verə bilməzlər" ifadəsindəki əvəzliklə elin idili "hal"olması şərtiylə. Hərçənd zəif alimlərinin ifadə etdiyinə görə, keçmiş hərəkətləbaşlayan hərəkət cümlələri ümumiyyətlə "kad" ədatıyla başladığı təqdirdəancaq "hal" ola bilər [və bu ayədə elə deyil; amma biz bunugöz ardı etməliyik. Çünki be ümumiyyətlə belədir, hər vaxt deyil].Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan xüsus, insanların elm və əməl baxımındanPeyğəmbərimizə (s. a. a) zərər vermələrinin mütləq olaraqmənfiləşməsidir."Allah sənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyinşeyləri öyrətdi." Yuxarıda da işarə etdiyimiz kimi, ayənin axışı bunun,"Sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ya da "Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."cümlələrinin səbəbi mövqeyində olduğunu göstərir. Hərvəziyyətdə kitabın enişi və təhsil, onların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a)təsir edib sapdırmalarını maneə törətməkdədir. Bu halda Peyğəmbər əfəndimizin(s. a. a) günahsız meydana gəlinin meyarı da budur.MASUMIYETİN MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏAyədən anladığımız qədəriylə, masumiyetin reallaşmasınıtəmin edən fakt bir növ elmdir ki, bu elm adamı günaha və səhvə bulaşmaqdansaxlayır. Digər bir ifadəylə, masumiyet sapmağı önləyənbir məlumatdan ibarətdir. Necə ki cəsarət, iffət və comərdlik kimixasiyyətlər də nəticələndirərinin reallaşmasına gətirib çıxaran və qorxaqlıq, çaxnaşma,

pısırıklık, gonbulluq, xəsislik və bədxərclik kimi əleyhdar faktlarınreallaşmasına mane olan insan fitrətində kökləşmiş elmi şəkillərdir.Hərçənd faydalı elm və yetkin hikmət, adamın pis sifətlərin ölümcül,həlak edici çuxurlarına düşməsinə, günah pisliklərinə bulaşmasınamane olar və biz bunu elm və hikmət sahiblərinin, təqva və136 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5din əhlinin şəxsində müşahidə edə bilirik; ancaq bu səbəb, bumaddi-təbii aləmdə mövcud olan digər səbəblər kimi ümumiyyətlə fəaliyyətgöstərməkdədir. Bu səbəbdən kamal sifətinə sahib kəslərarasında, onun bu kamalının hər vaxt özünün nöqsanlıqlaradüçar olmasına mane olacaq, davamlı və dəyişməz bir şəkildə onusəhvlərdən qoruyacaq biri ol/tapılmaz. Bu, eyni zamanda görüb müşahidə etdiyimizbütün səbəblər baxımından da qüvvədə olan bir qanundur.Bunun izahı belədir: Insanın öz yaradılışında mövcud olandəyişik idrakı və nəzəri güclərin bəzisi, insanın bu güclərdəndigər bəzisinin təsirindən xəbərsiz olmasına ya da onlara istiqamətlimaraq/əlaqəsinin azalmasına səbəb olar. Söz gelimi, təqva duyğusuna sahibkimsə, təqva duyğusunun üstünlüyünün şüurunda olduğu müddətcə,məmnun olunmayan şəkildə şəhvani duyğulara təbii/tabe olmaz, təqvanıngərəyi nəysə ona görə hərəkət edər. Lakin şəhvət atəşi parladığında,nəfs böyük bir iştiyakla özünü bu duyğunun qucağınaatdığında, insan təqva duyğusunun üstünlüyünü xatırlamağa bilərvə ya təqva duyğusu zəifliyə uğrayar. Çox keçmədən insan, təqvanıntəsdiqləmədiyi davranışlar sərgiləməyə başlar və gonbulluğun, iffətsizliyingirdabına düşər.İnsanın öz yaradılışında mövcud olan digər fikri və nəzərigüclər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu səbəbdən bu səbəblərmövcud olduqları müddətcə, insanın bu səbəblərdən birinin təsirindənxilas olması mümkün deyil. Heç bir güc, onu bunun təsirindənqurtara bilməz. Bu halda şahid olduğumuz fərqliliklərin qaynağı,təqva ilə səbəblər arasındakı bir-birini alt etmə mübarizəsi, bəzisininbəzisini dövrə xarici buraxmasıdır.

Bundan da aydın olur ki masumiyet dediyimiz güc, qətilikləalt edilə bilməyən elmi-nəzəri bir gücdür. Əgər bizim bildiyimiznövdən bir duyğu və qavrayış olsaydı, fərqlilik faktı ona da yol tapardı,təsirində zaman zaman dolaşmalar olardı. Bu halda masumiyetegətirib çıxaran elm, qazanma və təhsil yoluyla əldə edilən digərməlumat və qavrayışlar növündən deyil.Nisa Surəsi 105-126 ........................................ 137Necə ki uca Allah, xüsusi olaraq Peyğəmbərinə (s. a. a) xitab etdiyibu ifadədə, bu vəziyyətə işarə etmişdir: "Allah sənə kitabı vəhikməti endirdi, sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." Burada xüsusibir xitab söz mövzusudur və bizim bunu gərəyi kimi qavramamızmümkün deyil. Çünki bu tərz bir məlumat və şüur sahəsində yetkinliktələb edici düşüncə quruluşuna və elmi zövqə sahib deyilik. Bu qədərivar ki, digər bəzi ayələrdə buna bağlı bəzi ip ucları daqəbul etmir deyilik. Məsələn: "Də ki... Cəbrayıla kim düşmən olsa,(bilsin ki) Quranı sənin ürəyinə... o endirmişdir." (Bəqərə, 97) "OnuRuh-ul Əmin (Cəbrayıl) xəbərdarlıqçılardan olasın deyə açıq-aşkar Ərəbcə diliyləsənin ürəyinə endirmişdir." (Şuəra, 193-195) Bu ayələrə görəPeyğəmbərə endirilən şey, bir növ elmdir.Kənar yandan, bunun bir vəhy və danışma növündən olduğu daaydın olur: "O... dindən Nuha tövsiyə ettigini, sənə vahyettigimizi,Ibrahimə, Musaya və Isaya tövsiyə ettigimizi sizin üçün də (dinolaraq) qanuniləşdirdi..." (Şura, 13) "Biz Nuha və ondan sonra gələnpeyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." (Nisa, 163)"Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." (Ən'am, 50) "Mən, ancaqRəbbimdən mənə vəhy olunana yatıram." (Ə'RAF, 203)Bu bir-birindən fərqli ayələrdən çıxan nəticəyə görə, "endirmə"deyil məqsəd vəhy etmədiyər. Kitab və hikmətin vəhy edilməsi yəni.Və bu, uca Allahın Peyğəmbərini (s. a. a) öyrətməsinin bir şəklidir.Lakin "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindən aydın olduğuqədəriylə bu, uca Allahın kitab və hikməti vəhy etmək surətiyləona öyrətməsindən ayrı bir şeydir. Çünki ayənin mövzusu,

Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünə mesajlan hadisələr və iddia mövzusuedilən məsələlər haqqında xüsusi fikiriylə hökm etməsidir. Bu isə,kitab və hikmətdən ayrı bir şeydir. Kitab və hikmətə uyğun və söykənənolmaqla birlikdə, onun xüsusi fikiri və düşüncəsidir.Bundan da aydın olur ki, "Allah sənə kitabı və hikməti endirdi,sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ayəsində keçən "endirmə" və"öyrətmə"dən məqsəd, iki növ məlumatdır. Biri, vəhylə və Ruh-ul Əmin-'en Depozit-gambere (s. a. a) enməsiylə reallaşan təhsil; digəri isə,138 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mələk endirmədən ürəyə təlqin etmək, gizlicə ilahi ilhamı çatdırmaqdır.Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) elmiylə əlaqədar olaraq rəvayətedilən hədislərin də vurğuladığı budur.Buna görə, "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindənməqsəd budur: Allah sənə bir növ elm vermişdir ki, əgər bu elmiqatından sənə bəxş etməsəydi, belə bir elmi əldə etmək üçün,insanların elm qazanmaq məqsədiylə baş vurduqları normalsəbəblər kafi olmazdı.Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən çıxan nəticəyə görə,bizim masumiyet gücü dediyimiz bu ilahi hədiyyə bir növ məlumat, duyğuvə qavrayışdır. Onu digər məlumat və duyğulardan ayıran, heç bir nəzərigüc tərəfindən qətiliklə alt edilə bilməməsidir. Əksinə o digərduyğulara basqın çıxar, onları öz məqsədi istiqamətində istifadə edər.Beləcə sahibini mütləq pozğunluq, yanılma və səhvdən qoruyar.Rəvayətə görə, Peyğəmbərin və İmamın "Ruh-ul Qüds" adı verilənbir ruhu vardır ki, bu ruh onları istiqamətləndirər, günahlardan və səhvlərdənqoruyar. Bu ayəs(n)i kərimə buna işarə etməkdədir: "Işte beləcəsənə də əmrimizdən bir ruh vəhy etdik. Sən, kitab nədir, imannədir bilməzdin. Lakin biz onu, qullarımızdan diledigimiziözüylə dogru yola ilettigimiz bir nur etdik." (Şura, 52) Ayəs(n)i, zahiriniəsas al/götürərək araşdırdığımızda təlimçi, yol göstərici ruh sözününPeyğəmbərə (s. a. a) ilkə edildiyinin, çatdırıldığının nəzərdə tutulduğunuanlayırıq.

Bu ayə də bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir: "Onları, əmrimizlədogru yolu göstərən öndərlər (imamlar) etdik və onlaraxeyirli işlər etməyi, namaz qılmağı və zəkat verməyi vəhy etdik.Onlar, daim bizə qulluq edən kəslər idi." (Ənbiya, 73) Ileride inşallahbu ayəs(n)i araşdırarkən açıqlayacağımız kimi, bununla nəzərdə tutulanməna budur: Ruh-ul Qüds xeyirli işlər etdirmək və Allahaibadət etməsini təmin etmək surətiylə İmamı istiqamətləndirər, istiqamətini təyinedər və səhv etməsini maneələr/mane olar.Bu şərhlərdən çıxan bir başqa nəticə də budur: "Allah sənəkitabı və hikməti endirdi, sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti."ifadəsində keçən "kitab"dan məqsəd, insanlar arasında başNisa Surəsi 105-126 ............................................... 139göstərən ixtilafları həllə qovuşdurmaq üzrə enən vəhydir. Necə ki bu ayədə bu nöqtəyə işarə edilmişdir: "Insanlar bir tək ümmət idi, sonra Allah, müjdələyici və xəbərdarlıqçı olaraq peyğəmbərləri göndərdi.Insanlar arsında anlaşmazlıga düşdükləri mövzularda hökm vermələriüçün onlarla birlikdə haqq məzmunlu kitabları da endirdi..." (Bəqərə,213) Təfsirimizin ikinci dərisində bu ayə geniş bir şəkildə ələalınmışdır."Hikmət" anlayışı da vəhy yoluyla enən, dünya və axirət üçünfaydalı olan sair məlumatlar mənasında istifadə edilmişdir. "sənəbilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsi ilə, kitab və hikmətdən ibarət olan/yarananbütünsel məlumatlardan başqası nəzərdə tutulmuşdur.Bu şərhlərdən sonra, bəzi təfsirçilərin söz mövzusu ayəs(n)itəfsir edərkən gətirdikləri şərhlərin zəifliyini rahatlıqla müşahidə edə bilirik.Bəzi təfsirçilər "kitab"ı Quran, "hikmət"i də hökmehtiva edən ayələr, "bilməyəcəyin şeyləri" isə hökm və qeybi məlumatlarşəklində açıqlamışlar.Bəziləri, kitab və hikməti Quran və sünnə, bilməyəcəyin şeyləridə şəri hökmlər və əvvəlki elçilərə bağlı xəbərlər və digərmüxtəlif məlumatlar olaraq açıqlamışlar. Təfsirçilərin bunların xaricindəişarə etdikləri daha nə qədər şərhləri vardır; ancaq yuxarıdakı şərhlər,

bu cür şərhlərin zəifliyini ortaya qoyur. Bir dəfə dahatəkrarlama gərəyini duy/eşitmirik."Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür." Burada Peyğəmbər əfəndimizə(s. a. a) edilən minnətə işarə edilir, ilahi lütfə diqqət çəkilir."Onların pıçıldaşmalarının çoxunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric." Ragıp əl Isfahanideyər ki: "Naceytuhu; ona bir sirr verdim, sirrimi verdim, pıçıldadım,deməkdir. Bunun əsli, biriylə bir yerdə tək qalmaqdır."(Ragıpdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.) Buna görə ayədə ge-140 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çen "necva" pıçıldaşaraq danışmaq deməkdir. Bəzən pıçıldaşankəslər mənasında da istifadə edilmişdir. Necə ki uca Allah, bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Öz aralarında pıçıldaşarlarkən..." (Isra,47)"Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyr yoxdur." ifadəsində,daha əvvəl iştirak edən, "Halbuki gecə, ONun razı olmadıgısözü düşünüb qurarlarkən..." ifadəsinə çevril edilir. Bunun səbəbidə ayələrin axış bütünlüyünə sahib olmalarıdır. Şərh,bütün şifahi/sözlü pıçıldaşmaları əhatə edəcək şəkildə ümumi tutulmuşdur.Bunun gecə gizlicə bir araya gəlib plan qurmaq və ya başqa birşəkildə olması fərq etməz. Çünki, özündə xeyr olmadığına bağlıolaraq haqqında danışılan hökm, gizlicə pıçıldaşmanın mütləği, ümumisiüçündür. Bunun gecə gizlicə görüşüb plan qurmaq şəklindəolması şərt deyil. Bu ifadə də eynilə bunun kimidir: "Kim də...Peyğəmbərə qarşı gəlir..." Diqqət yetirilsə, kim qarşı gəlmək üçünpıçıldaşsa, deyilməmişdir. Çünki haqqında danışılan hökm, qarşı gəlməninümumisi üçün etibarlıdır. Bunun pıçıldaşma surətində olmasındanvə ya olmamasından çox daha əhatəlidir.Ayədən aydın olduğu qədəriylə istisna, münkatı=kopuk istisnadır.Buna görə belə bir məna əldə edirik: "Lakin bu şeyləri əmr edənkimsədə və əmr etdiyi şeydə bir ölçüdə xeyr vardır." Xeyr məqsədli

gizli görüşmə çağırışı əmr olaraq xarakterizə edilmişdir. Bu bir növistiaredir. Uca Allah, pıçıldaşma yoluyla əmr edilən xeyrləri üçqrupa ayırmışdır: Sədəqə, yaxşılıq, insanların arasını düzəltmə. Maruf=yaxşılıq anlayışının ümumi əhatəs(n)i içində olmasına baxmayaraq sədəqəninayrı bir hissə olaraq zikr edilməsi, xüsusi olaraq pıçıldaşmağıtələb edəcək səviyyədə ehtiyac duyulan əskiksiz və kamil bir fərdolmasından ötəri olsa lazımdır. Ümumiyyətlə elədir də."Kim Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə bunu etsə..." Digərbir şərhlə gizlicə pıçıldaşma vəziyyətinə, müsbət və ya mənfiaqibəti baxımından açıqlıq gətirilir. Məqsəd, xeyr xüsusiyyətli pıçıldaşmalarınxeyirli istiqamətlərinin və xeyr ehtiva etməyənlərin də xeyrdən məhrummeydana gəlinin səbəbini açıqlamaqdır.Nisa Surəsi 105-126 ......................... 141Buna görə, pıçıldaşmanın failləri iki kateqoriyada araşdırıla bilər:Biri, bunu Allahın razılığını əldə etmək üçün edir. Bu səbəbdən Allahayaxınlaşmaq üçün insanların arasını düzəltmək və ya bilinənəçağırmaq məqsədiylə edilmiş olması qaçınılmazdır. Allah, buna irəlidəböyük bir mükafat verəcək. Ikincisi, bunu elçiyə qarşı gəlmək,möminlərin yolundan ayrı bir yol əldə etmək üçün edir. Bunun cəzasıdə onlara möhlət vermə və mərhələli olaraq [istidraç şəklində]əzaba doğru sürüməkdir; sonra da cəhənnəmə atılmaqdır. Oranə pis çatış yeridir!"Kim də özünə doğru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşıçıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə..." Ayənin orijinalındakeçən "yuşakik" sözü, "şakk" kö-künden gəlir və bir şeydənayrılan parça deməkdir. Buna görə, "yuşa-kik" sözününməsdərləri olan "muşakka" və "şikak" sözləri, adamın yoldaşınınkındanayrı bir parçada, bir qəşəngdə olması deməkdir. Bu isə qarşıçıxmaqdan, müxalif çıxmaqdan kinayədir. Bu səbəbdən, doğruyol müəyyən olduqdan sonra Rəsula qarşı çıxmaq, ona müxalif çıxmaqvə ona itaət etməmək deməkdir.

Buna görə, "möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə" ifadəsi,Rəsula qarşı çıxmanın digər bir şərhi mövqesindədir.Möminlərin yolundan məqsəd, Peyğəmbərə itaətdir. Çünki ona itaət,Allaha itaət deməkdir. Uca Allah bu barədə belə buyurmuşdur:"Kim Peyğəmbərə itaət etsə, Allaha itaət etmiş olar."(Nisa, 80)Bu halda möminlərin yolu, iman üzrə birləşdikləri hasebiyleAllaha və Rəsuluna ya da (yalnız) Allah Rəsuluna itaət üzrə birləşmələrindənibarətdir. Çünki, yollarının birliyini yalnız bu vəziyyətqoruya bilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Allahınayələri sizə oxunurkən və ONun elçisi içinizdəykən, necə olurdə inkar edirsiniz? Kim Allaha sıx yapışsa, artıq əlbəttəo, dosdogru yola çatdırılmışdır. Ey iman edənlər, Allahdan necəqorxub çəkinmək lazımdırsa, elə qorxub çəkinin və ancaqMüsəlmanlar olaraq ölün. Və topluca Allahın ipinə sıx sarı-142 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lın. Dagılıp ayrılmayın." (Al/götürü Imran, 101-103) Təfsirimizin üçüncü dərisindəbu ayələrə bağlı detallı şərhlərə yer verdik.Uca Allah bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Işte bu, mənimdosdogru yolum. Ona yatıl, başqa yollara uyğun gəlməyin ki, siziONun yolundan ayırmasın. Qorunmanız üçün Allah sizə işdə belətövsiyə etdi." (Ən'am, 153) Allahın yolu təqva yolu olduğuna görə,möminlər də təqvaya çağırıldıqlarına görə, onların bir bütün olaraqizlədikləri yol, təqva üzrə köməkləşmə yoludur. Necə ki uca Allahbir ayədə belə buyurur: "Iyilik və təqva üzərində köməkləşin,günah və həddi aşma üzərində köməkləşməyin." (Maidə, 2)Görüldüyü kimi bu son ayə, Allaha üsyan etməyi və Islami cəmiyyətinbirliyini parçalamağı qadağan edir. Işte yuxarıda sözünü etdiyimizmöminlərin yolunun ifadə etdiyi məna da budur.Bu halda, "Kim də özünə dogru yol müəyyən olduqdan sonraPeyğəmbərə qarşı çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yolaxəbərdar etsə" ifadəsi, mənas(n)ı etibarilə, "Ey iman edənlər! Aranızda gizli

konuştugunuz zaman günahı, düşmanlıgı və Peyğəmbərə qarşıgəlməyi pıçıldamayın. Iyilik və təqvanı danışın." (Mübarizə, 9) ayəsinixatırlatmaqdadır."Onu gittigi istiqamətdə icra edərik." Yəni, onu getdiyi istiqamətdə icra edərək,möminlərin yolundan başqasını izləmə xüsusundakı rəftarınıreallaşdırmasına imkan verərik. Necə ki uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Hamısına, onlara da, bunlara da (dünyanı istəyənlərədə, axirəti istəyənlərə də) Rəbbinin rəhmətindən çatdırarıq.Rəbbinin neməti (kimsəyə) qadağan qılınmış degildir." (Isra, 20)"və cəhənnəmdə yalvarıq. Ora nə pis bir çatış yeridir!" Buifadənin "vav" hərfiylə əvvəlki cümləyə ətf edilmiş olması göstərirki bunların hamısı, yəni "getdiyi istiqamətdə icra edilməsi, döndüyü yolayönəldilməsi" və "cəhənnəmdə yandırılması", tək bir ilahi əmrdir.Bunun bir qisimi dünyəvidir. Getdiyi istiqamətdə icra edilməsi yəni. Birqisimi də ührəvidir. Pis bir çatış yeri olan cəhənnəmdə yandırılmasıyəni."Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz." Ayənin a-Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 143qışından anladığımız qədəriylə bu ifadə, "Onu gittigi istiqamətdə icra edərikvə cəhənnəmdə yalvarıq." ifadəsinin səbəbi mövqesindədir.Xüsusilə ayələrin meydana gətirdiyi axış bütünlüyünü göz qarşısında saxladığımızda bu nöqtə son dərəcə diqqətə çarpan olaraq ön planaçıxar. Buradan hərəkətlə anlayırıq ki ayə, elçiyə qarşı çıxmağı uluAllaha ortaq qaçma olaraq qiymətləndirir. Uca Allah isə, özünəortaq qaçılmasını qətiliklə bağışlamaz.Bu mənas(n)ı bu ayədən də qəbul edə bilərik: "Inkar edənlər, Allahyolundan üz çevirənlər və özlərinə dogru yol müəyyən olduqdansonra Peyğəmbərə qarşı çıxanlar Allaha heç bir zərər verə bilməzlər.Allah onların etdiklərini boşa çıxaracaq. Ey inananlar! Allahaitaət edin, Rəsula itaət edin, işlərinizi boşa çıxarmayın. Inkar edibAllah yolundan üz çevirənləri və sonra da kafir olaraq ölənləriAllah əsla bagışlamaz." (Məhəmməd, 32-34) Yuxarıda təqdim etdiyimiz

bu üç ayənin zahiri, bunların ikinci ayədə iştirak edən, "Allaha vəRəsula itaət" etməyə bağlı əmrin səbəbləndirilməsi məqsədinəistiqamətli olduqlarını ortaya qoymaqdadır. Buna görə, Allaha və Rəsulunaitaət etməmək bağışlanmaz bir küfrdür. Bununla da şirknəzərdə tutulduğu açıqdır.Mövzunun axışından anlayırıq ki, "Çünki Allah, özünə ortaqqaçılmasını bagışlamaz" ifadəsindən dərhal sonra və onabağlı olaraq, "bundan başqasını diledigi kimsə üçün bagışlar." ifadəsininiştirak etməsi, şərhi tamamlama və bu uğursuz günahın,yəni elçiyə qarşı çıxma cinayət/günahının böyüklüyünü vurğulama məqsədinəistiqamətlidir. Təfsirimizin dördüncü dərisinin sonlarında bu ayələəlaqədar bəzi şərhlərdə ol/tapıldıq. 1"Onlar Allahın xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardan başqasınatapınmazlar." Ayənin orijinalında keçən "inas" sözü, "unsa"nın çoxluğudur. Ərəblər, "Enus-el hadidu enesen=demir büküldü,yumşaq oldu" və "Enus-el mekanu=yer tez və çox bitki verdi."deyərlər. Bu səbəbdən sözdə təsirlənmə və passivlik mənas(n)ı əsas-1- [c. 4, s. 535, Nisa Surəsi, 48. ayənin təfsirində.]144 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dır. Buna görə dişi canlılara "unsa" adı verilmişdir. Allahdan başqaqulluq təqdim edilən bütün mabutlar və bütlər də "inas" deyəxarakterizə edilmişlər. Bunun səbəbi, onların passiv, təsirlənənşeylər olmaları, onlara tapınanların gözlədiyi növdən bir fəaliyyətetmə gücündən məhrum olmalarıdır.Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurur: "...Sizlərin Allah-'ı buraxıb yalvardıqlarınız (tapındıqlarınız) bir yerə toplanılsalar, birağcaqanad da/də/dahi yarada bilməzlər. Ağcaqanad onlardan bir şey əhatə et, bunu ondangeri də al/götürə bilməzlər. Isteyen də aciz, özündən istənən də! Allahıgeregi kimi degerlendiremediler. Dogrusu Allah qüvvətlidir,üstündür." (Həcc, 73-74) Bir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "ONUburaxıb heç bir şey yarada bilməyən, əksinə özləri yaradılmış olan,

özlərinə belə nə zərər və nə də fayda verə bilən; öldürməyə,həyat verməyə, ölüləri yenidən dirildib qəbirdən çıxarmağa gücləriçatmayan tanrılar əldə etdilər." (Furqan, 3)Bu səbəbdən aydın olur ki, buradakı "unuset"dən məqsəd, yaradıcıyanisbətlə yaradılmışın xüsusiyyəti olan tam passivlikdir. Bu şərh bunöv şərhdən daha yerindədir: "Burada nəzərdə tutulanlar Lat, Uzza vəüçüncü büt olan Menat kimilərdir. Necə ki hər qəbilənin bir bütüvardı və 'Filanların dişisi' deyərdilər. Belə dəmələrinin səbəbi, yabütlərə verilən adların müennes (dişi cinsdən sözlər) olmasıya da cansız varlıqlar olması idi. Necə ki cansızlar sözük etibarilədişil olaraq funksiya görər.Bizim şərhimizin daha məqsədəuyğun olmasının səbəbinə gəlincə;qarşı görüş, ayədəki qəti məhdudlaşdırmaqla tamamiləüst-üstə düşmür. Ayədə "Onlar, ONU buraxıb bəzi dişiləri (tanrıları)çagırıyorlar." buyurulur. Halbuki, müşriklərin Allahı bir tərəfə buraxaraqtapındıqları arasında Isa, Brahman və Buda kimi dişi olmayankəslər də vardır."və heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan Şeytandan başqasına tapınmazlar."Ayədə keçən "əl-merid" sözü, hər cür xeyrdən ari ya da mütləqolaraq çılpaq deməkdir. Beydavi öz təfsirində deyər ki: "əl-Merid" və "əl-marid" heç bir xeyrlə maraq/əlaqəsi olmayan deməkdir. Təryi-Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 145min əsli, düz və yumşaq olma mənasını verər. Yəni, yumşaqlıq ifadəedər. "Sarhın mumerred" (yumşaq, düz taxt) "Gulamunəmr et" (bığı hələ tərləmiş, tüksüz cavan), "Şeceretinmərdə" (Yarpaqları az və seyrək ağac)..." (Beydavidən al/götürdüyümüz götürməburada sona çatdı.)Aydın olduğu qədəriylə, bu cümlə əvvəlki cümlənin şərhimövqesindədir. Çünki "çağırma" ibadətdən, tapınmaqdan kinayə olaraqistifadə edilmişdir. Ibadetin insanlar arasında məşhur bir davranışolaraq ortaya çıxması, ehtiyacı aradan qaldırmağa istiqamətli çağırışdan qaynaqlanmışdır.

Kənar yandan uca Allah, itaət etməyi də ibadət olaraq adlandıraraqbelə buyurmuşdur: "Ey Ademogulları! Mən sizə,şeytana tapınmayın, o sizin açıq-aşkar düşməninizdir. Mənə tapın... deyəbildirmədimmi?" (Yasin, 60-61)Bu səbəbdən, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı gəlib bu nöqtəyəsöykən/dözür: Müşriklərin Allah xaricində qulluq təqdim etdikləri bütünbütlərə istiqamətli ibadətləri, əslində xeyirsiz şeytana istiqamətli bir ibadətvə çağırış mövqesindədir. Çünki bu tərz bir ibadət, şeytana itaətdir."Allah onu lənətləmiş," Ayənin orijinalında keçən "lənət" sözü,rəhmətdən uzaqlaşdırma deməkdir. Bu ifadə, Şeytana bağlı ikincibir xüsusiyyətdir, ayrıca birinci xüsusiyyətin [hər cür xeyrdən məhrum] dasəbəbi xüsusiyyətindədir."o da demişdi ki: Əlbəttə sənin qullarından müəyyən bir pay alacağam."Burada uca Allahın daha əvvəl Şeytanın ağızından köçürdüyü bu ifadələrəişarə edilir kimi: "Iblis dedi ki: Sənin mütləq qüdrətinəand olsun ki, onların bütününü azdıracagım. Tək onlardan ixlasaçatdırılmış qulların xaric." (Sad, 82-83) Şeytan, "Sənin qullarından"ifadəsiylə, sapdırmasına baxmayaraq onların Allahın qulları olduqlarınıetiraf edir, bu xüsusiyyətlərinin xaricinə çıxa bilmədiklərini və Allahın onlarınRəbbi olduğunu, onlar haqqında dilədiyi kimi hökm edəcəyinidilə gətirir."Onları mütləq sapdıracağam, şübhəsiz onları boş qurun idilərəboğacağam..." Ayənin orijinalında keçən "yubettikunne" sözünün146 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5məsdəri olan "tebtik" sözü, yarmaq mənasını verər. Burada izah edilməkistənən xüsus, Ərəb cahiliyyəsindəki bu tətbiqlə üst-üstə düşməkdədir:Ərəblər cahiliyyə dövründə, ətlərini haram etməkməqsədiylə Bahira və Saibe adını verdikləri heyvanların qulaqlarını,bunun bir nişanesi olaraq faydalar idi. 1Ayədə sayılan xüsusların bütünü, sapmanın bəzi nümunələridir.Bu səbəbdən bunlarla birlikdə sapdırmadan da danışılması, əvvəlümumi bir izahat, ardından xüsusi əhəmiyyət verildiyinin bir göstəricisi

olaraq bunların bəzilərindən bir-bir bəhs edilməsi üçündür. Iblisdeyir ki: "Mütləq onları, Allahdan başqasına qulluq təqdim etmək vəgünah işləməklə məşğul edərək sapdıracağam. Mövqelərinin gərəyi,özlərini maraqlandıran işlərdən saxlayacaq şəkildə onları əsassızqurun idi və əməllərlə əyləndirəcəyəm. Heyvanların qulaqlarını yarıbAllahın halal etdiyini haram etmələrini əmr edəcəyəm. Onlara Allahınyaratmasını dəyişdirmələrini əmr edəcəyəm." Bu halda şeytanınbu sözləri, iğdiş etmək, cinsiyyət dəyişdirmək, müxtəlif orqanlarıkəsmək, livata (homoseksuallıq) və lezbiyanlıq (lezbiyenlik) kimipozğunluqlarla üst-üstə düşməkdədir.Allahın yaratmasını dəyişdirmək ifadəsiylə, fitrətin xaricinə çıxmavə dümdüz hanif dinini tərk etmə vəziyyətinin nəzərdə tutulmuşolması da uzaq bir ehtimal deyil. Necə ki uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Sən yüzünü, hanif olaraq dinə, Allah insanlarıhansı fitrət üzrə yaratmış isə ona çevir. Allahın yaradışında degiştirmeyoxdur. Işte dosdogru din budur." (Rum, 30)Ardından uca Allah, şeytanı çağırmağı yəni əmr etdiklərinəuyğun gəlməyi, onu dost-vəli əldə etmək olaraq xarakterizə edir: "Kim Allahıburaxar da şeytanı dost əldə etsə, əlbəttə açıq-aşkar bir ziyana ugramıştır."Diqqət yetirilsə, burada "şeytan kimə dost-vəli olsa" şəklindəbir ifadə istifadə edilməmişdir. Bununla verilmək istənən mesaj,------1- [Evcil olan bu heyvanlar, Ərəblərin batil inanc və adətlərinə görəkəsilməz və ətləri də məğlub et/yeyilməzdi. Mövzuyla əlaqədar detallı şərh, Maidə surəsinin 103. ayəsinin təfsirində gələcəkdir.]Nisa Surəsi 105-126 ............................................... 147əvvəlki ayələrdə də ifadə edildiyi kimi, vəlinin uca Allah olduğunuvurğulamaqdır. Ondan başqaları, bəziləri tərəfindən dost-vəli əldə etsələrdə heç bir şey üzərində vəlayətləri söz mövzusu deyil."(Şeytan) onlara söz verər və ümidləndirər; halbuki Şeytanın onlarasöz verməsi, aldatmacadan başqa bir şey deyil." Ayədənqəbul etdiyimiz qədəriylə əvvəlki ayədə iştirak edən, "əlbətdə açıq-aşkar bir

ziyana ugramıştır." ifadəsi səbəbləndirilir. Gerçək xoşbəxtliyivə mükəmməl yaradılışı boş vədlərlə və mövhum ümidlərlə dəyişdirəninsanın hüsranından daha böyük ziyan ola bilərmi? Uca Allahbir ayədə belə buyurur: "Inkar edənlərə gəlincə; onların işləri,kimsəsiz səhra/çöldəki ilğım kimidir. Susayan kimsə onu su zənn edər,lakin yanına gəlincə heç bir şey tapa bilməz. Orada Allahı tapar vəAllah da onun hesabını tastamam görər. O hesabı tez görəndir."(Nur, 39)"Vədlər" isə, şeytanın bir vasitəs(n)i istifadə etmədən təlqin etdiyivəsvəsələr mənasında istifadə edilmişdir. "Ümidlər"ə gəlincə, onlar insanınqorxu yoluyla qurun idilərdən zövq aldığı şeytanı vəsvəsələrinbir detalı mövqesindədirlər. Buna görə, "halbuki şeytanınonlara söz verməsi, aldatmacadan başqa bir şey degildir."buyurularaq, vadin aldatma olduğu ifadə edilmiş, buna qarşı "ümid"üçün belə bir xarakterizə etmədə ol/tapılılmamışdır. Bunun səbəbi isə açıqdır.Sonra uca Allah, onların bu vəziyyətlərinin aqibətini açıqlayır:"İşdə onların varacagı yer/yeyər cəhənnəmdir; ondan qaçıb xilas olacaqbir yer də tapa bilməyəcəklər." Ayədə keçən "mahis" sözününkeçmiş hərəkəti "hase"dir və bir yerdən dönmək, qaçınmaq mənasını verər.Bu səbəbdən "mahis" qaçış və çevril yeri mənasını ifadə edər.Ardından, şərhi tamamlamaq məqsədiylə qarşı tablo/cədvəldəmöminlərin vəziyyəti təsvir edilir: "Inanıp yaxşı işlər edənləri də,altından çaylar axan cənnətlərə yerleştirecegiz. Orada davamlıqalacaqlar..." Ayələrin axışı içində ["onu gittigi istiqamətdə icra edərik."və "cəhənnəmdə yalvarıq." ifadələrindəki] üçüncü çoxluq şəxsdən,["Allah, özünə ortaq qaçılmasını bagışlamaz." ifadə-148 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5siyle] gayıp sıygasına keçiş edilir.Bu tətbiq, ümumisi etibarilə, mövzunun əhəmiyyətinə və böyüklüyünəvurğu etmə məqsədinə istiqamətlidir. Belə ki, belə bir vurğununlazımlı olduğundan ötəri, əvvəl Allah ləfzi birinci çoxluq şəxs əvəzliyiyerinə istifadə edilir, ardından məqsəd reallaşdırılınca, əsl olan

əvvəlki ifadə tərzinə [yəni, birinci çoxluq şəxs əvəzliyi istifadə etməyə]geri dönülür. Bu da, "cənnətlərə yerleştirecegiz." ifadəsindəreallaşdırılır.Burada bir başqa incəlik də vardır. O da budur ki: Uca Allah buradaçox yaxın olduğunu, mömin qullarıyla aralarında bir pərdə olmadığını,onların vəlisinin özü olduğunu eyham edir."Bu, Allahın gerçək vədidir və Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?"Burada şeytanın vədinə cavab verilir. Onun vədi bir aldatmacadır,buna qarşılıq Allahın vədi haqqdır, sözü doğrudur."(İş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriylə olmaz."Yenidən ayələrin axışının başlanğıcına dönülür; amma şərhindetalından çıxan öz bir nəticə olaraq. Belə ki: Bəzimöminlərin izah edilən davranışlarından, sözlərindən və Peyğəmbərdən(s. a. a) israrla özlərini güdməsini, başqalarına qarşıözlərinə dəstək verib kömək etməsini, başqalarıyla aralarındaçıxan anlaşılmazlıqlarda tərəflərini tutmasını istəmələrindən aydın olurki onlar, iman etmiş olmaqla Allah qatında bir üstünlük vəPeyğəmbərin (s. a. a) üzərində bir haqq əldə etdiklərini düşünürdülər.Buna görə [bunların nəzərində] Allahın və Rəsulunun onlarıgüdmələri, onları başqalarına qalib gətirmələri, haqlı və ya haqsızolmalarına baxmadan üstün tutmaları bir zərurət idi. Hökmünədalətlicə və ya zalımca olması əhəmiyyətli deyildi. Əhəmiyyətli olan onların lehinəolması idi. Eynilə pozğunluq öndərlərinin rəhbərliklərində olduğukimi. Bunlar zorba liderlərin maiyetlerinin, sirdaşlarının və cinayət/günah ortaqlarınıntələb edə biləcəkləri şeylər idi. Zorba öndərlərin yardakçıları,boyun əydiyi və təbii/tabe olduğu liderlərinə itaət etmənin, təslimiyyətgöstərmənin yanında minnət də edərlər, bağlılıqlarını başınaNisa Surəsi 105-126 ............................................ 149qaxarlar; qatında bir möhtərəmlik və imtiyaz layiq olduqlarını düşünərəköndərlərinin zorbalıqla da olsa özlərini dəstəkləmələrinin,güdmələrinin və başqalarına seçmələrinin lazımlı olduğunusanarlar.

Yenə, uca Allahın ifadə etdiyi kimi, Ehlikitap da özü üçün beləbir imtiyaz nəzərdə tuturdu. "Yəhudilər və Xristianlar; 'Biz Allahınogulları və sevgililəriyik' dedilər." (Maidə, 18) "Yəhudi və ya Xristianolun ki, dogru yolu tapasınız, dedilər." (Bəqərə, 135) "Bu, onların;'Ümmiler mövzusunda bizə bir günah yoxdur.' demələrindəndir."(Al/götürü Imran, 75)Beləcə uca Allah, möminlərin içindəki bu qrupun bu tərzəsassız iddialarını geri çevirir. Onları Ehlikitapla eyni xəttdəqiymətləndirir və bu cür iddiaları istiareli bir ifadə tərziylə qurun idideyə xarakterizə edir. Çünki bu iddialar, eynilə qurun idilər kimi zövq verənxəyali təsəvvürlərdən başqa bir məna ifadə etməzlər; reallıqlardünyasında bir fəaliyyətləri, həqiqətləri olmaz. Deyir ki ulu Allah:"Ey Müsəlmanlar birliyi və ya ey Müsəlmanların içindəki müəyyənqrup, bu iş sizin qurun idinizlə olmaz. Ehlikitabın qurun idiləriylə dəolacaq deyil. Əksinə, işin oxunda əməl yatar; xeyrsə əməlqarşılığı da xeyrdir, əgər şərsə qarşılığı da şərdir."Ayədə yaxşılıqdan əvvəl pislikdən danışılmasının səbəbi, yanılmalarınınəksəriyyətinin pislik xüsusiyyətli olmasıdır."Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özü üçün Allahdanbaşqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar." Sözün axışına detalgətirilir, detal qazandırılır; amma arada bir bağlayıcıistifadə edilmir və yeni bir cümləymiş kimi ifadə edilir [cümləni birəvvəlinə bağlayan vavı atifə istifadə edilmir]. Çünki bu ifadə, zehinlərdəoyana biləcək təqdiri bir problemin cavabı xüsusiyyətindədir. Təqdiribelədir: Madam ki İslamın sahəsinə və imanın mövzusuna girmək,insan üçün hər cür xeyiri celp etməyə, həyat üçün lazımlı olan hərmüxtəlif mənfəəti qorumağa çatmır və madam ki Yəhudilik vəXristianlıq üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır, yaxşı bunun [xeyiri əldəfaktorun/etmənin] yolu nədir? Insanın halı nə qədər olacaq? Işte bu təqdirisuala bu cavab verilir: "Kim bir pislik etsə, onunla150 ................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu cavab verilir: "Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar

və özü üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar...hər kim də yaxşı işlər etsə...""Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar." ifadəsimütləq bir ifadədir. Həm adam öldürənə qisas tətbiq olunması, oğurluqedənin əlinin kəsilməsi, zina edənin [evli olmaması halında]qırmanclanması və ya [evli olması halında] recmedilmesi kimi şəriətinqoyduğu siyasi hökmlər növündən dünyəvi cəzanı, həm dəuca Allahın kitabında və Peyğəmbərinin diliylə vəd etdiyi ührəvicəzanı əhatə etməkdədir.Bu ümumilik, ayələrin mövzusuna uyğundur, atmosferiylə üst-üstə düşmək-tedir. Ayələrin eniş səbəbi çərçivəsində köçürülən bir rəvayətdə,bunların oğurluq edən, sonra bu cinayət/günahı bir Yəhudinin və birMüsəlmanın üzərinə atan, ardından günahlandırılan kimsəni cəzalandırmasıüçün Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) nəşr/təzyiq edən kəslər haqqındaendiyi ifadə edilməkdədir."və özü üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçitapar." ifadəsində dost və köməkçi ifadələri ümumidir; həm dünyadakıdost və köməkçiləri əhatə etməkdədir. Bu səbəbdən adamındünyada qarşılaşacağı pis cəzanı sovacaq olan Peyğəmbəri(s. a. a) və ya əmr sahibini (günahsız imamı) yaxud bu ikisinə yaxınolma vəziyyətini ya da Islam və dinin möhtərəmliyi kimi köməkçiləriəhatəsinə al/götürməkdədir. Bu halda uca Allahın nəzərdə tutduğu mənficəzanı heç kim, heç bir faktor pislik edən adamdan sova bilməz.Həm də, bir sonrakı ayədə işarə edilən xüsuslar xaric, axirətdəkicəzanı sovma nöqtəsindəki dost və köməkçini əhatə etməkdədir."Kişi olsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq (bəzi) yaxşıişlər etsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvə qırıntısı qədərbelə zülm edilməz." Bu ayə, yaxşı işlər edən kimsənin al/götürəcəyi qarşılığı(cənnəti) ehtiva edən ikinci qəşəngdir. [Əvvəlki ayədə birinci şıkka yəni,pis iş edənlərin vəziyyətinə toxunuldu, burada isə ikinci şıkkın yəni,yaxşı iş edənlərin vəziyyətinə toxunulur.] Ancaq uca Allah buradabir şərt qaçır ki, mükafatın realizə edilişini, reallaşdırılma-

Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 151sinin ətrafını daraldır; bir başqa baxımdan da genişliyi tələb edəcəkşəkildə ifadəni ümumiləşdirir.Buna görə, mükafat olaraq cənnəti qazanmanın şərti, saleh əməlişləyən kimsənin mömin olmasıdır. Çünki gözəl qarşılıq ancaqsaleh əməldən ötəri söz mövzusu ola bilər. Kafirinsə əməli yoxdur.Uca Allah bu barədə belə buyurur: "Eger onlar da Allaha ortaqqaçsadılar, etdikləri əməllər əlbət boşa xərc idi." (Ən'am, 88)"Işte onlar, Rəblərinin ayələrini və ONA qovuşmağı inkar edən,buna görə əməlləri boşa çıxan kəslərdir, ki biz onlar üçün qiyamətgünündə heç bir ölçü tutmayacagız." (Kəhf, 105)"...hər kim də bəzi yaxşı işlər etsə," ifadəsinin orijinalında,bütündən bir parçanı ifadə etmək üçün istifadə edilən "min" (baziyetbildirən) ədatına yer verilmişdir. Bununla da cənnət vədinə bağlıbir genişlətmə söz mövzusu edilir. Əgər "min" ədatı olmadan"kim yaxşı işlər etsə" deyilsəydi -cəza vermədə diqqəti tələb edənbeləsinə həssas bir nöqtədə- bu mənas(n)ı ifadə edəcəkdi: "Cənnət,inanan və bütün saleh əməlləri işləyən kəslər üçündür." Ancaq ilahilütf, gözəl mükafatı inanıb bəzi saleh əməlləri işləyən hər kəsi əhatə edəcəkşəkildə ümumiləşdirir.Bu səbəbdən işləyə bilmədiyi digər sahil əməlləri və ya işlədiyi günahlarıtövbə ya da şəfaətlə kompensasiya edir. Necə ki uca Allah beləbuyurmuşdur: "Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasınıbagışlamaz; bundan başqasını diledigi kimsə üçün bagışlar." (Nisa,116) Bu mövzuyla əlaqədar şərhə, "Allah'ın qəbulunu üzərinə aldıgıtövbə, ancaq məlumatsızlıqla pislik edənlər... üçündür..." (Nisa, 17)ayəsini araşdırarkən və yenə orada "tövbə" anlayışı haqqında etdiyimizqiymətləndirmədə yer/yeyər verdik. 1 Necə ki təfsirimizin birinci dərisindədə, "Elə bir gündən qorxun ki, o gün heç kim başqasınınyerinə bir şey ödəyə bilməz." (Bəqərə, 48) ayəsini təfsir edərkən "şəfaət"le əlaqədar detallı məlumatlar təqdim etdik.1- [baxın. c. 4, s. 342 və 350.]

152 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Kişi olsun, qadın olsun" ifadəsində də hökmün kişi-qadınhər kəsi əhatə etdiyi, təməldə heç bir fərq güdülmədiyi vurğulanır.Bu rəftar, qadınlar üçün hər hansı bir əməlin, bu səbəbdən işlədiklərigözəlliklərə mükafat verilməsinin söz mövzusu olmadığını irəli sürənHind və Misir kimi köhnə bütpərəst cəmiyyətlərin inanclarından tamamiləfərqlidir. Üstünlük və qürurun kişilərə aid olduğu, qadınlarınAllah qatında zəlil, yaradılışda nöqsan, əcr və mükafatda hüsrana uğrayanolduğu aydın olan Yəhudilik və Xristianlıq anlayışıyla dauyğun gəlmirdi. Cahiliyyə Ərəblərinin qadınlara bağlı inancları dabunlarınkından çox fərqli deyildi. Beləcə uca Allah, "Kişi olsun,qadın olsun" buyuraraq iki cinsin bərabərliyini vurğulamışdır."İşdə onlar cənnətə girərlər" ifadəsindən dərhal sonra, "onlaranüvə qırıntısı qədər belə zülm edilməz." ifadəsinə yer verilmişolması da buna görə olsa lazımdır. Buna görə, birinci cümlə,qadınların da eynilə kişilər kimi savabda pay sahibi olduqlarına; ikincicümlə də çoxluq və ya əskiklik baxımından aralarında hər hansıbir fərqin olmadığına dəlalət etməkdədir. Necə ki uca Allahbir ayədə belə buyurmuşdur: "Rəbləri onlara cavab verdi ki: Mən,kişi olsun, qadın olsun, içinizdən işlə/çalışan heç bir kimsənin yaptıgınıboşa çıxarmam. Bəziniz bəzinizdən meydana gəlmədiyər." (Al/götürü İmran,195)"Yaxşılıq edərək özünü Allaha təslim edən... kimsədən din baxımındandaha yaxşı kim vardır?..." Bu ifadə, ağla gələ biləcək bu növ birqiymətləndirməyi aradan qaldırmağa istiqamətli kimidir: Müsəlmanın Islamınınvə ya Ehlikitabın imanının xeyiri celp etmədə və ümumiyyətləmənfəətlərini qorumada bir fəaliyyəti ol/tapılmırsa, Allaha və ayələrinəinanmaq bir şey dəyişdirmirsə, bu məzmunda belə birimanın varlığı ilə yoxluğu arasında hər hansı bir fərq yoxsa, o zamanİslamın möhtərəmliyi haradadır? Imanın imtiyazı nədir?Işte bu ayədə belə bir qiymətləndirməyə bu cavab verilir: Dininmöhtərəmliyi şübhə aparmayan bir faktdır. Ağıl sahibi heç kim

bunun gözəlliyindən şübhə etməz. "din baxımından... daha yaxşıkim vardır?" ifadəsi, işdə bunu vurğulamağa istiqamətlidir. BeləcəNisa Surəsi 105-126 ......................... 153şübhə aparmaz bir gerçək olduğu qəbul edilərək təqdim edilən bir sualla,insanın qətiliklə dinsiz ola bilməyəcəyi, ən gözəl dininsə göylərdəvə yerdə olan hər şeyin sahibi olan Allaha təslim olmaqolduğu, ONA qulluq təqdim edilərək boyun əymənin, fitrət dini olan Ibrahiminhanif dini istiqamətində əməl faktorun/etmənin bir zərurət olduğuvurğulanır. Bu çərçivədə [bu səbəblə] uca Allahın, yaxşılıqedərək özünü ilk adam olaraq Allaha təslim edən, hanif dininətəbii/tabe olan İbrahimi dost əldə etdiyi ifadə edilir.Lakin ilahi dostluğu, insanlar arasında etibarlı olan dostluq kimiqəbul etməmək lazımdır. Insanlar arasındakı dostluq haqq və qərblinhər cürünün üstündə tutular. Bu da onlar üçün ölçüsüzlüyün vəzorbalığın, tahakkümün qapısını açar. Yoxsa uca Allah hər şeyinsahibidir və heç bir şeyin ONun üzərində sahibliyi söz mövzusu deyil.Hər şeyi əhatə etmişdir, əhatə edilməsi söz mövzusu olmaz.Bu baxımdan insanlar arasındakı əfəndilərə, başçılara vəkrallara bənzəməz. Çünki əfəndilər, başçılar və krallar kölələrinəvə yurddaşlarına bir şey vermədikcə onlardan bir şey al/götürə bilməzlər.Bəzilərini digər bəzilərinin vasitəsilə əzərlər. Bir qrupa başqa birqrupun dəstəyiylə suveren olarlar. Bu səbəblədir ki, iradələri hər kəsiniradəsiylə ziddiyyət təşkil etdiyi zaman yerlərində qala bilməzlər. Əksinə mövqelərindənalaşağı olarlar və zəiflikləri ortaya çıxar.Buradan hərəkətlə, "din baxımından daha yaxşı kim vardır?"ifadəsinin ardından, "Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısıAllahındır və Allah hər şeyi əhatə etmişdir." ifadəsinə yer/yeyərverilməsinin səbəbi açıqlıq qazanmış olar.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Qummuda belə deyilir: "Allahın sənə gösterdigi şəkildə...sənə kitabı haqq ilə endirdik..." ayəsinin eniş səbəbi haqqında

belə deyilir: "Ubeyrikoğullarından Xristian bir birliyəmənsub üç qardaş vardı və bunlar münafiq idilər. Isimleri Bəşir, Bişrvə Mübeş-şir idi. Bunlar, Bədir Döyüşünə qatılmış biri olan Numan154 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5oğulu Katadenin əmisinin evinin divarını deşərək içəri girmiş,onun ailəsi üçün yığdığı bəzi yeməkləri, bir qılıncı və bir zirehiçal/oğurlamışlar idi.""Katade bu vəziyyəti Rəsulullaha (s. a. a) şikayət etdi və dedi ki:'Ya Rəsulullah, bir qrup insan, əmimin evinin divarını deşərək içərigirdilər və onun ailəsi üçün yığdığı yeməkləri, bir qılınc və birzireh çal/oğurladılar. Bunu edənlər pis bir ailəyə mənsubdurlar.' Bunların[ümumiyyətlə] görüş baxımından birlikdə olduqları mömin biri vardı,adı Lebid b. Sehl idi. Ubeyrikoğulları Katadeyə dedilər ki: 'Bu,Lebid b. Sehlin işidir.' Lebid bunu eşidincə qılıncını al/götürdü və onlaraqarşı meydan oxudu. Dedi ki: 'Ey Ubeyrikoğulları, məni oğurluqlamı günahlandırırsınız? Halbuki, siz məndən daha çox oğurluğa yaraşarsınız?Qaldı ki, sizlər Rəsulullahı (s. a. a) hicveden və bu həcvləriniziQureyşlilərin üzərinə atan, onlara mal edən münafiqlərsiniz. Yabunu açıqlayacaqsınız ya da qılıncımı bədənlərinizə salacağam.'Bunun üzərinə ona qarşı yumşaldılar və 'Evinə dön. Allah sənəmərhəmət etsin. Sən bu cinayət/günahdan bərisən.' dedilər.""Daha sonra Ubeyrikoğulları qəbilələrinə mənsub Useyd b.Urve adlı birinin yanına getdilər. Adam məntiqli və təsir edici danışmalaredən bir kimsə idi. Qalxıb Rəsulullahın (s. a. a) yanınagetdi və dedi ki: 'Ya Rəsulullah (s. a. a), Katade b. Numan, bizim qəbiləyəmənsub şərəfli, soylu, soplu bir ailəyə müsəllət olmuş, onlarıoğurluqla günahlandırır, işləmədikləri bir cinayət/günahı üzərlərinə yıxır.'Rəsulullah (s. a. a) bundan ötəri kədərləndi. Sonra Katade yanına gəldi.Rəsulullah (s. a. a) ona döndü və bunları söylədi: 'Şərəfli, soylusoplubir ailənin yaxasına yapışmış, onları oğurluqla günahlandırmısan,eləmi?' Sərt bir dillə onu danlayardı. Katade bundan ötəri çox kədərləndi,əmisinin yanına çataraq ona belə dedi: 'Kaş ki ölsəydim

də Rəsulullahla danışmasaydım. Mənə heç də xoşlanmadığımşeylər söylədi.' Əmisi, 'Kömək Allahdandır.' dedi.""Bunun üzərinə uca Allah, bu hadisə üzərinə bu ayələri endirdi:"Allahın sənə gösterdigi şəkildə... sənə kitabı haqq ilə endirdik...ONun razı olmadıgı sözü düşünüb qurarlarkən... (Qummu deyər ki:)Nisa Surəsi 105-126 ............................................ 155Ayədə keçən 'söz', hərəkət mənasındadır. [Yəni, Allahın razı olmadığı hərəkət,iş.] Beləcə söz, hərəkət yerinə keçmişdir. Haydı siz dünya həyatındaonlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz... Kim bir səhv və ya günah işlər dəsonra onu bir günahsızın üzərinə təyin etsə... Yəni, Lebid b. Sehlin üzərinətəyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günahyüklənmiş olar."Yenə Təfsir-ul Qummuda Əbu Caruddan İmam Misin (ə.s)belə buyurduğu nəql edilər: "Bişrin yaxın qohumlarından bəziləribelə dedi: 'Ən yaxşısı biz qalxıb Rəsulullahın (s. a. a) yanına gedək,dostumuz haqqında vasitəçilik edək, onun günahsız, bu işdən bəriolduğunu söyləyək.' Ancaq uca Allah, 'Insanlardan gizlənirlər(utanırlar) da Allahdan gizlənmirlər (utanmırlar)... yaxudonlara kim vəkil olacaq?' ayəsini endirdiyində, bunlar Bişrə dönərək;'Ey Bişr! Allahdan üzr istə və günahlarından tövbə et/ət.' dedilər.Amma Bişr cavablarında dedi ki: 'Hər vaxt özünə and içdiyiməand olsun ki, onları Lebiddən başqası çal/oğurlamamışdır.' Bununüzərinə, 'Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günahyüklənmiş olar.' ayəs(n)i endi.""Daha sonra Bişr küfrə sapdı və Məkkəyə yerləşdi. Bunun üzərinəuca Allah, Bişri müdafiə edən və Rəsulullaha (s. a. a) gələrək onutəmizə çıxarmağa çalışan qrup haqqında, 'Allahın sənə lütf vərəhməti olmasaydı, onlardan bir qrup, səni çaşdırıb saptırmagacürət etmişdi... Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür.' ayəsini endirdi."et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Tirmizi, Ibni Cərir, Ibni Münzir,Ibni Əbu Xatəm, Əbu Şeyx, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək-

Katade b. Numandan belə rəvayət edərlər: "IçimizdeUbeyrikoğulları adı verilən bir ailə vardı. Bunlar Bişr, Bəşir vəMubeşşir adlı üç qardaş idi. Bişr bir münafiq idi. Şeirlər söyləyər,Rəsulullahın (s. a. a) səhabələrini hicvederdi. Bu, bunları bəzi Ərəblərəmal edərək, 'Filan filan adamlar söylədi.' dərdi/deyərdi. Rəsulullahın səhabələribu şeirləri duy/eşitdiklərində, 'Vallah bunu o murdar adamdan başqa-156 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sı söyləməmişdir.' deyərdilər. Buna görə o da belə demişdi: Hər kimbir əzələsidə söyləsə, onu / mənə mal edərək, 'Ubeyrikin oğulu söylədi'mi deyəcəklər?""Bunlar həm cahiliyyədə, həm də Islam dövründə möhtac vəyoxsul bir ailə idi. Xalqın Mədinədəki yeməyi xurma və arpadanibarət idi. Bir adamın imkanı olsa və Şamdan ağ un yüklü birdəvə gəlsəydi, ondan satın alardı; amma yalnız özü yer idi, ailənindigər fərdləri xurma və arpa yeməyə davam edərdilər.""Bir gün Şam tərəfindən bir karvan gəldi. Əmim Rifaa b.Zeyd bir çuval ağ un al/götürdü və onu evinin içmə salonuna qoydu.Içme salonunda silahları da vardı. Iki zireh, iki qılınc və digər təchizatlar.Gecənin bir vaxtında divar delinir, yemək və silah aparılar.Səhər olunca əmim Rifaa yanıma gəldi və belə dedi: Qardaş(bacı) oğlumbilirsənmi, bu gecə evimizə hücum edildi. Içme salonumuzundivarı dəlin idi, yeməyimiz və silahımız aparıldı!""Ev haqqında bir az araşdırma etdik və ətrafı araşdırdıq. Bizədeyildi ki: 'Ubeyrikoğullarını bu gecə yanvar/ocaq yandırdıqlarını və yanvar/ocaqdaisə sizə aid bəzi yeməklərin bişməkdə olduğunu gördük.' Biz ətrafıaraşdırarkən Ubeyrikoğulları, 'Allaha and olsun ki, biz yoldaşınızLebid b. Sehldən başqasını o ətraflarda görmədik.' dedilər. Lebidisə bizim birlikdən, quruluşçu və Islamı gözəl yaşayan bir insan idi.Lebid bunları eşidincə qılıncını çəkdi və Ubeyrikoğullarının ol/tapıldığıyerə gəldi. Belə səsləndi: 'Mən oğruymuşum eləmi? Allahaand olsun ki, ya bu oğurluq hadisəsini açıqlayarsınız ya da bu qılıncla aranızadalacağam.' Dedilər ki: 'Bizdən uzaq dayan adam. Allaha

and olsun ki, bu işi edən sən deyilsən.' Beləcə biz evdə araşdırmaetdik, sonunda oğurluğu edənlərin onlar olduqlarından şübhəmizqalmadı. Bunun üzərinə əmim mənə, 'Ey qardaşımın oğulu,Rəsulullahın (s. a. a) yanına getsənsə və bu hadisəs(n)i ona izah etsənsə dahayaxşı olmazmı?' dedi."Katade deyir ki: "Rəsulullahın (s. a. a) yanına getdim və belədedim: 'Ya Rəsulullah, bizim qəbilədən insanlara əziyyət edən birailə var. Əmim Rifaa b. Zeydin evinin içmə salonunun divarınıNisa Surəsi 105-126 ......................... 157deşərək içəri girmiş, silahını və yeməklərini al/götürmüşlər. Silahlarımızıgeri versinlər. Yeməklərə gəlincə, onlara ehtiyacımız yoxdur.'Rəsulullah (s. a. a), 'Bu məsələyə baxacağam.' dedi. Bunu duy/eşidənUbeyrikoğulları Useyr b. Urve adlı bir adama gedib danışdılar. O ailədənbaşqa kəslər də adamın başında toplandılar və birlikdəgedib Rəsulullaha (s. a. a) belə dedilər: Ya Rəsulullah, Katade b.Numan və əmisi, içimizdə Islam və islah əhli bir ailəni töhmətaltında buraxdılar, bir dəlil və sənəd olmadan onları oğurluqlagünahlandırdılar."Katade deyər ki: "Rəsulullahın (s. a. a) yanına gedib onunla danışdım.Mənə dedi ki: Islamı gözəl yaşayışları və islah əhli oluşlarıylaxatırlanan bir ailəni töhmət altındamı buraxdın? Bir dəlil və sənəd olmadanonları oğurluqlamı günahlandırdın?""Geri döndüm və 'kaş ki bir qisim malım əlimdən çıxsaydı dabu mövzuda Rəsulullah (s. a. a) ilə danışmamış olsaydım.' deyə düşündüm.Sonra əmim Rifaa yanıma gəldi və 'Ey qardaşımın oğulunə etdin?' dedi. Rəsulullahın (s. a. a) mənə söylədiklərini xəbər verincə,'Allahdan kömək diləyərik.' dedi.""Çox keçmədən bu ayələr endi: 'Allahın sənə gösterdigi şəkildəinsanlar arasında hökm edəsin deyə sənə kitabı haqq ilə endirdik;xainlərin -Ubeyrikoğullarının- müdafiəçisi olma! -VəQət edəyə söylədiklərindən ötəri- Allahdan magfiret istə. ŞübhəsizAllah, çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir. Özlərinə xainlik edənlərdən

yana ugraşmaya qalxma (onları müdafiə etmə)... sonra Allahdanbagışlanma diləsə, Allahı çox bagışlayıcı və əsirgəyicitapar. -Yəni, onlar Allahdan bağışlanma diləsədilər, Allah onlarıbağışlayardı.- Kim bir səhv və ya günah işlər... -Lebidə atdıqları böhtandanötəri- böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar. Allahınsənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir qrup -Useyrb. Urve və yoldaşları- səni çaşdırıb saptırmaga cürət etmişdi. ...bizona yaxında böyük bir mükafat verecegiz.' Bu ayələr enincə,Rəsulullah (s. a. a) silahı oğrudan al/götürərək gətirdi və Rifaaya geriverdi."158 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Katade deyər ki: "Silahı əmimə gətirdim. Yaşlı bir adam idi vəcahiliyyə meyli vardı. Mən onun Müsəlmanlığının qarışıq olduğunudüşünərdim. Silahı verdiyimdə, 'Ey qardaşımın oğulu, mən bu silahımıAllahın yolunda (sədəqə olaraq) verdim.' dedi. O zaman əmiminMüsəlmanlığının səhih olduğunu anladım.""Bu ayələrin enişi üzərinə Bişr qaçıb müşriklərə qatıldı. Sa'd'ınqızı Selafenin evinə qonaq oldu. Bundan sonra bu ayə endi: 'Kimdə özünə dogru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşıçıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə, onu gittigiistiqamətdə icra edərik... həqiqətən tünd bir sapıklıga düşmüşdür." Bişr,Selafenin evinə qonaq olunca Xüsusiyyətin b. Sabit Salafenin əleyhinəbir neçə beyt söylədi. Bunun üzərinə Selafe Bişrin dəvəsinin palanınıvə digər əşyalarını al/götürərək dərəyə atdı və 'Hədiyyə olaraq mənəXüsusiyyətin şeirinimi gətirdin?' dedi."Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər başqa kanallardan da köçürülmüşdür.Eyni əsərdə, üzərində dayandığımız ayələ əlaqədar olaraq IbniCərir, Ibni Zeyddən belə rəvayət edər: "Adamın biri, Rəsulullah(s. a. a) zamanında bir dəmir zireh çal/oğurladı. Sonra cinayət/günahı bir Yəhudininüzərinə yıxdı. Yəhudi dedi ki: 'Allaha and olsun ki ey Əbul Noyabr(Məhəmməd), mən onu çal/oğurlamadım. Lakin mənə böhtan atılır.' Zirehiçal/oğurlayan isə qonşuları tərəfindən təmizə çıxarılır və cinayət/günahı Yəhudi'-

nin üzərinə yıxılırdı. Deyirdilər ki: 'Ya Rəsulullah, bu Yəhudi murdarbir adamdır. Allahı və sənin gətirdiyin dini inkar edər.' Belə kiRəsulullah (s. a. a) da bu sözlərin bir parça təsirində qaldı.""Bunun üzərinə uca Allah, bu təsirlənmədən ötəri onu bu sözlərlədanladı: 'Allahın sənə gösterdigi şəkildə insanlar arasındahökm edəsin deyə sənə kitabı haqq ilə endirdik; xainlərin müdafiəçisiolma! -Yəhudiyə söylədiyin sözlərdən ötəri- Allahdan magfiretistə. Şübhəsiz Allah, çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir.' Sonraadamın qonşularına xitab olaraq, 'Haydı siz dünya həyatında onlaratərəf çıxıb müdafiə etdiniz... onlara kim vəkil olacaq?' buyurdu. Sonratövbə etmələrini təklif etdi: 'Kim bir pislik edər yaxud nəfsinəzülm edər də sonra Allahdan bagışlanma diləsə, Allahı çox ba-Nisa Surəsi 105-126 ......................... 159gışlayıcı və əsirgəyici tapar. Kim də bir günah qazansa, onu ancaqöz əleyhinə qazanmış olar.' Ey insanlar, siz nə deyə bu adamıngünahına müdaxilə edir, onun haqqında danışırsınız?'Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, -bu günahsız adam müşrik belə olsa- şübhəsiz ki, böyükbir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar... Kim də özünədogru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərə qarşı çıxar...'Ibni Zeyd davamla belə deyər: "Amma adam uca Allahın özünətəqdim etdiyi tövbə yolunu seçməyi qəbul etmədi və qaçıb Məkkəmüşriklərinə qatıldı. Orada soyma üçün bir evin divarını deşməyəişlə/çalışarkən Allah divarı üzərinə yıxdı, belə ölüb getdi."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər də, az bir ixtilaflabirlikdə başqa kanallar tərəfindən də köçürülmüşdür.Təfsir-ul Ayyaşidə Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğu rəvayətedilər: "Bir günah işlədikdən sonra qalxıb dəstəmaz alan/sahə, bu günahındanötəri Allaha tövbə edən heç bir qul yoxdur ki, Allahın onu bağışlamasılazımlı olmasın. Çünki uca Allah belə buyurmuşdur:"Kim bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonra Allah'-dan bagışlanma diləsə, Allahı çox bagışlayıcı və əsirgəyici tapar."

Yenə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur: "Allah, qulunusevdiyi halda imtahandan keçirər. Çünki onun dua ilə yalvarışını duy/eşitməkistər." Bir dəfə də belə buyurmuşdur: "Allah dua qapısınıaçarkən, qəbul qapısını bağlayacaq deyil. Çünki O, 'Mənə duaedin/əldə et, sizə razılıq edim.' [Mömin, 60] buyurmuşdur. Tövbə kapsınıaçarkən, bağışlama kapsını bağlayacaq deyil. Çünki O, 'Kim birpislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonra Allahdan bagışlanmadiləsə, Allahı çox bagışlayıcı və əsirgəyici tapar.' buyurmuşdur."Eyni əsərdə Abdullah b. Hammad Ənsarı, Abdullah b. Sinanınbelə dediyini rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiq (ə.s) buyurdu ki:"Qeybət, qardaşın haqqında onda mövcud olub da Allahın gizlədiyi160 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şeyləri söyləməyindir. Onda olmayan şeyləri söylədiyin zaman bu,uca Allahın bu ayədə işarə etdiyi vəziyyətdir: Şübhəsiz ki, böyükbir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar."Təfsir-ul Qummuda, "Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyryoxdur." ayəsiylə əlaqədar olaraq bu rəvayətə yer verilir: Mənə atamizah etdi, ona Ibni Əbu Umeyr izah etmiş, o da Hammaddanduy/eşitmiş, ona da Halebi İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürmüş ki:"Allah Quranda, tamahhülü (möminlərin problemlərini həll etmədəvasitəs(n)i olmağı) fərz etmişdir." Dedim ki: "Qurban olduğum'tamahhül' nədir?" Dedi ki: "Qardaşından daha tanınan, daha hörmətlibiri olar və onun adına gizlicə pıçıldaşma və danışma yoluylaproblemini həll etməyə çalışarsan. Uca Allah bu ayədə buna işarəetmişdir: 'Onların pıçıldaşmalarının birçogunda xeyr yoxdur.' [Pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr olmadığına görə, demək ki bəzilərindəxeyr vardır.]"əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b.Sinandan, o da Əbu Caruddan belə rəvayət edər: İmam Mis (ə.s)buyurdu ki: "Sizə bir şey söylədiyim zaman, mənə Quranın onunlaəlaqədar şərhini problem/sualın." Sonra belə dedi: "Rəsulullah (s. a. a)dedi-qodunu, malı ifsat etməyi və çox sual soruşmağı qadağan etdi." Deyildi

ki: "Ey Rəsulullahın oğulu, buna bağlı Allahın kitabının harandaşərh vardır?" Buyurdu ki: "Uca Allah, 'Onların pıçıldaşmalarınınbirçogunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə yaxud yaxşılıq yadə insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric.' buyurmuşdur. Birbaşqa ayədə, 'Allahın sizin üçün dolanışıq kaynagı və yaşayış vəsiləsikıldıgı mallarınızı (yetimlərin mallarını) beyinsiz (yetim)lere verməyin.'(Nisa, 5) buyurmuşdur. Başqa bir yerdə də, 'Ey iman edənlər,açıklandıgı zaman xoşunuza getməyəcək şeyləri soruşmayın.'[Maidə, 101] buyurmuşdur." [Üsulu Kafi, c. 1, s. 60, h: 5.]Təfsir-ul Ayyaşidə, Ibrahim b. Abdulhamiddən o da etibarlıbəzi kəslərdən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Onların pıçıldaşmaları-nın birçogunda xeyr yoxdur. Tək sədəqə yaxud yaxşılıq yadə insanların arasını düzəltməyi əmr edən xaric." ayəsində keçənNisa Surəsi 105-126 ......................... 161"maruf=iyi-lik" sözündən məqsəd borcdur, şəklində bir şərhrəvayət edər. [c. 1, s. 275, h: 271]Mən deyərəm ki: Bu hədisi, Qummu da eyni rəvayət zənciriylə öztəfsirində köçürmüşdür. Eyni mənas(n)ı ehtiva edən hədislər Ehlisünnet qaynaqların tərəfindəndə köçürülmüşdür. Hər vəziyyətdə, burada bir uyğunlaşdırma vəmücərrəd bir tərifin obyektiv qarşılığının bir qisiminin gündəmə gətirilişisöz mövzusudur.et-Dürr-ül Mensurda, Müslim, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Macə vəBəy-haqqı, Süfyan b. Abdullah es-Sakafidən belə rəvayət edərlər:"Dedim ki: 'Ya Rəsulullah, mənə elə bir şey əmr et ki, Islamda onusarılmaqla qorunmuş olum.' Buyurdu ki: 'Allaha iman etdim, de,sonra dümdüz ol.' Dedim ki: 'Ya Rəsulullah, mənim haqqımda ən/ençox niyə/səbəb narahatlıqlanırsan?' Dilinin bir tərəfini tutaraq, 'Bundan'dedi."Mən deyərəm ki: Çox danışmağı tənqid edən; danışmamağı, susmağıvə səssizliyi tərifləyən, buna bağlı nəsihət edər ehtiva edən xəbərlər olduqca qabarıqdır.

Bunlar Şiə və Sünni qaynaqlarda bolca iştirak etməkdədirlər.Eyni əsərdə, Əbu Nəsr Seczinin əl-Ibane adlı əsərdə, Ənəsdənşöylə rəvayət etdiyi ifadə edilər: "Bir bədəvi Rəsulullahın (s. a. a) yanınagəldi. Rəsulullah (s. a. a) ona dedi ki: 'Ey bədəvi, Allah mənəQurandan bu ayəs(n)i endirdi: 'Onların pıçıldaşmalarının birçogundaxeyr yoxdur... biz ona yaxında böyük bir mükafat verecegiz.' Eybədəvi, böyük mükafat cənnətdir.' Bədəvi də, 'Bizi Islam dininə çatdıranAllaha həmd olsun.' dedi."Eyni əsərdə, "Kim də özünə dogru yol müəyyən olduqdan sonraPeyğəmbərə qarşı çıxar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Tirmizi və Beyhaki-əl-Əsmə ves-Sıfat adlı əsərdə- Ibni Ömərdən belə rəvayət edərlər:Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah, bu ümməti, əbədi olaraqpozğunluq üzərində birləşdirməz. Allahın əli camaatın üzərindədir.Camaatdan ayrılıb sahildə qalan kimsə, atəşdə də tək olar."Yenə eyni əsərdə, Tirmizi və Beyhaki Ibni Abbasdan belə rəvayətedərlər: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Uca Allah,162 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ümmətimi -və ya bu ümməti- əbədi olaraq pozğunluq üzərindəbirləşdirməz. Allahın əli camaatın üzərindədir."Mən deyərəm ki: Məşhur bir rəvayətdir bu. Bunu İmam Haydı (ə.s)də Bihar-ul Envar kitabının üçüncü dərisində iştirak edən və Ahvaz xalqınagöndərdiyi məktubunda Rəsulullahdan (s. a. a) rəvayət etmişdir.Əvvəlki şərhlərimizdə, hədisin ifadə etdiyi məna haqqındabəzi şərhlərdə ol/tapılmışdıq.Təfsir-ul Ayyaşidə Herizdən, o da Şiə üləmasından bəzilərindən,İmam Mis və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin belə buyurduğunurəvayət edər: "Əmr-ül Möminin Əlinin (ə.s) Kufədə ol/tapıldığıgünlər idi. Bir qrup insan yanına gəlib belə dedilər: 'Bizə, ramazanayında imamlıq edəcək birini təyin et.' Hz. Əli, olmaz, dedi və bumövzuda bir araya gəlmələrini qadağan etdi. Axşam olunca aralarındabelə deyildilər: 'Ramazan üçün ağlayın. Təəssüf oldu mübarək ramazana!'Bunu görən Həris əl-AVAR bir qrupla birlikdə İmamın yanına

gəldi və belə dedi: 'Ey Əmr-ül Möminin, insanlar matəm edirlər.Sözlərindən məmnun olmamışlar.' Bunun üzərinə buyurduki: 'Buraxın onları, dilədikləri adamın arxasında namaz qılsınlar.'Sonra bu ayəs(n)i oxudu: "Kim də... möminlərin yolundan başqa biryola xəbərdar etsə, onu gittigi istiqamətdə icra edərik və cəhənnəmdə yalvarıq.Ora nə pis bir çatış yeridir!" (c. 1, s. 275, h: 272)et-Dürr-ül Mensur təfsirində nəql edildiyinə görə, "Allahdandaha dogru şifahi/sözlü kim ola bilər?" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Beyhaki et-Delail adlı əsərdə Akabe b. Komandirin Rəsulullahın (s. a. a) Tebük səfəriniizah edərkən belə dediyini rəvayət edər: Rəsulullah, səhərinerkən saatlarında Tebükə çatdığımızda, [danışma etmək üçünayağa qalxdı və] Allaha həmd etdi, ONU şəxsinə yaraşar şəkildə təriflədi.Sonra belə buyurdu:"Allaha hamdüsenadan sonra belə deyərəm: Sözlərin ən doğrusuAllahın kitabıdır. Ən möhkəm qulp, təqva sözüdür. Ən xeyirli millət,Ibrahimin millətidir. Ən xeyirli yol Məhəmmədin sünnəsidir. Ən/enşərəfli söz Allahın zikridir. Hekayələrin ən gözəli bu Qurandır. Işlerinən xeyirlisi Quran və sünnələ sabit olan gerçəklərdir. Işlerin ən/enNisa Surəsi 105-126 ......................... 163pisi bidətlər və bəşər uydurması olanlardır. Ən gözəl hidayətpeyğəmbərlərin yol göstəriciliyidir. Ən şərəfli ölüm şəhidlərin ölümüdür.Korluğun ən koru hidayətdən sonra sapmadıyar. Elmin xeyirlisifaydalı olanıdır. Yol göstəriciliyin xeyirlisi izlənilənidir. Ən piskorluq ürəyin korluğudur. Yuxarıdakı (verən) əl aşağıdakı (alan/sahə) əldəndaha xeyirlidir. Az amma kafi olan mal, çox amma əyləndirici olanmaldan daha xeyirlidir. Ən pis bəhanə, ölüm anındakı bəhanədir.Ən pis peşmanlıq, qiyamət günü yaşanan peşmanlıqdır.""Kimi insanlar namazı ancaq ucu ucuna, yəni vaxtının sondəmlərində edərlər. Kimi insanların Allahı zikredişleri, dil laklakasındankənara keçməz. Səhvlərin ən böyüyü, yalan danışmağı vərdişhalına gətirmiş dildir. Ən xeyirli zənginlik, nəfsin zənginliyidir.Ən xeyirli azuqə təqvadır. Hikmətin başı Allah qorxusudur. Ürəkdə

yer/yeyər edən ən xeyirli duyğu yəqindir. Şek və şübhə küfrdəndir.Ölülərin arxasında səsli ağlayıb döyünmək cahiliyyə ənənəsidir.Döyüşdə qənimət alınan malı çal/oğurlayaraq tərəfə keçirmək, cəhənnəmatəşindən bir parçadır. Mal yığmaq atəşdən bir dağlayıcıdır.Şeir, Iblisin çalğılarından biridir. Içki bütün günahların qaynağıdır.Qadınlar şeytanın kemendidir. Gənclik bir növ dəlilikdir.""Qazancın ən pisi faiz qazancıdır. Yeməyin ən pisi yetimmalıdır. Xoşbəxt insan, başqasından öyüd sahədir. Bədbəxt insan,anasının qarınında bədbəxtdir. Hər birinizin çatacağı yer/yeyər, dörd ziralıkbir yer (qəbir)dir. Hər iş, sonu ilə ölçülər. Işlerin özü sonlarında müəyyənolar. Rəvayətlərin ən pisi yalan rəvayətlərdir. Hər gələcək olanyaxındır. Möminə söymək fasiqlik, möminlə döyüşmək kafirlikdir.Onun ətini yemək (qeybətini etmək) Allaha üsyandır. Mömininmalı da eynilə canı kimi hörmətlidir.""Kim Allaha qarşı and içsə, Allah onu yalançı çıxarar. Bağışlayanbağışlanar. Bağışlayanı, Allah bağışlayar. Hirsini udana Allahəcr verər. Müsibətə qarşı səbr edənə Allah qarşılığını verər. Sırf başqalarınınduy/eşitməsi üçün bir iş edəni Allah, bu sifətiylə nümayiş edər.Səbr edənə Allah qat qat verər. Allaha üsyan edənə Allah əzab edər.Allahım! Məni və ümmətimi bağışla. -Bu sözü üç dəfə təkrarladı.-164 ........................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Allahdan özüm və sizin üçün bağışlanma diləyirəm."Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Delfindən, o da bəzi yoldaşlarındanİmam Sadiqdən (ə.s) və Cabir kanalıyla İmam Mis'-dan (ə.s), "Şübhəsiz onlara emredecegim də Allahınyaratdıqlarını degiştirecekler." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayətedilər: "Allahın əmr etdiyi hər şeyi dəyişdirmələrini təlqin edər." [c. 1,s. 276, h: 275]Eyni əsərdə, Cabir kanalıyla İmam Misin (ə.s), "Şübhəsizonlara emredecegim də Allahın yaratdıqlarını degiştirecekler."ayəsiylə əlaqədar olaraq "Yəni Allahın dinini" dediyi rəvayət edilər. [c. 1,s. 276, h: 276]

Mən deyərəm ki: Hər iki rəvayətin vurğuladığı xüsus eynidir. O dadaha əvvəlki şərhlərdə də işarə etdiyimiz kimi fitrət dinidir.Mecma-ul Bəyan təfsirində, "heyvanların qulaqlarını yaracaqlar"ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Qulaqlarını dibdən kəsəcəklər.Bu şərh, İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."Təfsir-ul Ayyaşidə, "(Iş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə dəEhlikita-bın qurun idiləriylə olmaz..." ayəsiylə əlaqədar olaraq, Məhəmmədb. Müslimdən, o da İmam Misdən (ə.s) belə rəvayətedər: "Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar." ayəs(n)i enincə,Rəsulullahın (s. a. a) səhabələrindən bəzisi, "Bu ayə, nə qədər şiddətlibir təhdid ehtiva etməkdədir!" dedi. Rəsulullah (s. a. a) onlara dediki: "Mallarınız, canlarınız və uşaqlarınız barəsində heç imtahandankeçirilmirsinizmi?" Onlar "Bəli" dedilər. Rəsulullah (s. a. a) davamlabelə buyurdu: "Işte bunlarla uca Allah sizə yaxşılıq yazar vəpisliklərinizi silər. [Ancaq Ehlikitap haqqında belə bir şeyetməz.]" [c. 1, s. 277, h: 278]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər, Ehlisünnet qaynaqlarındabir çox kanaldan səhabələrdən rəvayət edilmişdir.et-Dürr-ül Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə, Əhməd, Buxari,Müslim və Tirmizi Əbu Səid el-Hudridən belə rəvayət edərlər:Resu-lullah (s. a. a) buyurdu ki: "Möminə isabət edən bir xəstəlik,bir dərd, bir kədər, bir hüzn, bir əziyyət, bir qəm hətta əlinə batanNisa Surəsi 105-126 ................................................... 165bir tikan yoxdur ki, uca Allah onunla günahını örtməsin, silməsin."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən rəvayətlər gərək Rəsulullahdan(s. a. a) və gərəksə Ehlibeyt İmamlarından (Allahın salamı hamısınınüzərinə olsun) bolca rəvayət edilmişdir. Bunlar müstafiz [çox kanallı]rəvayətlərdir.Yatılı Ahbar-ır Razılıq adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriyləHüseyn b. Xaliddən, o da İmam Razılıqdan (ə.s) belə rəvayət edər:Atamın, atasından bu sözləri köçürdüyünü duy/eşitdim: "Allahın Ibrahimidost əldə etməsi bundan ötəridir: O heç kimi geri çevirmədi,

rədd etmədi. Allahdan başqa heç kimdən bir şey istəmədi."(c. 2, s. 76, h: 4)Mən deyərəm ki: Bu, Hz. Ibrahimin (ə.s) "xəlil" deyə adlandırılmasınabağlı rəvayətlərin ən/en səhihidir. Çünki ləfzin mənasıyla daüst-üstə düşməkdədir. O da ehtiyacdır. Bu səbəbdən insanın xəlili, ehtiyaclarınıona gətirən və bildirən kimsədir. Mövzuya başqa baxımdan yaxınlaşanrəvayətlər də vardır.64..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 92-94 ................................................................6592- Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsicaiz deyil. Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, möminbir kölə azat etməsi və ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyetverməsi lazımlıdır. Ancaq ölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa,verməz. Əgər (səhvən öldürülən,) mömin olmaqla birlikdə sizədüşmən olan bir birlikdən isə, mömin bir kölə azat etmək lazımdır.Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdənisə, ailəsinə təslim ediləcək bir diyet vermək və bir mömin köləniazat etmək lazımdır. Buna (kölə azat etməyə) gücü çatmayankimsənin, Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün iki ay arxa arxayaoruc tutması lazımdır. Allah biləndir, hikmət sahibidir.93- Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası, içində əbədi olaraqqalacağı cəhənnəmdir. Allah ona qəzəb etmiş, onu lənətləmiş vəonun üçün böyük bir əzab hazırlamışdır.94- Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,(möminlə kafiri bir-birindən) ayırt edin/əldə et və sizə salam verənə,dünya həyatının keçici mənfəətinə (qənimətə) göz tikərək,"Sən mömin deyilsən" deməyin. Çünki Allah qatında bir çox qənimətlərvardır. Əvvəldən siz də elə idiniz (dünya həyatının keçicimənfəətinə göz tikmişdinilik); amma Allah (sizi imana çatdırdığı üçün)sizə lütf etdi. O halda araşdırıb (mömini kafirdən) ayırt etmədəçox diqqətli olun. Şübhəsiz Allah bütün etdiklərinizdən xəbərdardır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

"Səhvən olması xaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caizdeyil." Ayənin orijinalında keçən "xəttənin" sözü, bu halıyla və"fealın" qəlibinə uyğunlaşdırılmış "səhvin" şəkliylə doğrunun əleyhdarıdeməkdir. Burada isə, "taammüd"ün (qəsdən işləməninil) əleyhdarı olaraqistifadə edilmişdir. Çünki dərhal sonrakı ayədə, bu ifadəylə qarşılıqverilmişdir: "Kim bir mömini qəsdən öldürsə...""Bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ifadəsindəkimənfiləmə [ma kane=caiz deyil ifadəsi], öldürməyi tələb edicibir ünsürü mənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir. Yəni bir mömində,imanın toxunulmaz sahəsinə və sərhədi içərisinə girdikdən sonra,özü kimi bir mömini öldürməsini tələb edəcək hər hansı bir vəziyyətmövcud olmaz, öldürmə duyğularının heç bir müxtəlifi ondaol/tapılmaz. Ancaq səhvən öldürmə ola bilər.Cümlədə iştirak edən istisna, muttasıl (bitişik) istisnadır. Bu səbəbdənmənanın vurğusu bu istiqamətədir: "Bir mömin, mömin olduğunu bildiyihalda, bir mömini mömin olduğu üçün öldürməyi istəməz." Buifadə, tələb edici bir ünsürün ol/tapıldığını mənfiləmə baxımındanaşağıdakı ayələri xatırlatmaqdadır: "Allah heç bir insanla66 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qarşılıqlı danışacaq degildir." (Şura, 51) "Bir agacını belə bitirə bilməyəgücünüzün yetmedigi..." (Nəml, 60) "Lakin onlar daha əvvəl yalanladıqlarışeyə heç cür inanacaq degillerdi." (Yunus, 74) Bununkimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Ayəs(n)i kərimə bunun yanında teşrii=yasama xüsusiyyətli bir nəhyi[yəni, qəsdən bir mömini öldürmə qadağanını] dilə gətirməyə dönükbir kinayəli izahat tərzinə malikdir. Buna görə ayənin mənas(n)ı belədiqqətə çarpanlaşır: Allah, bir möminin bir mömini öldürməsini heç birzaman mübah etmədi, əbədi olaraq da mübah etməyəcək. O, bunuharam etmişdir. Ancaq səhvən öldürsə, o başqa. Çünkimömin bu vəziyyətdə, əslində mömin kimsəni öldürməyi məqsəd qoymamışdır.Bu isə möminin ya öldürməyi heç bir şəkildə məqsəd qoymamasındanya da öldürülənin, məsələn öldürülməsi caiz bir kafir

olduğunu sandığı üçün məqsəd qoyaraq (qəsdən) onu öldürməsindənötəridir. Bu səbəbdən bu hadisə, haramlığın əhatəsinə girməz.Bu ayələ əlaqədar bir qrup təfsirçinin qiymətləndirməsi isə başqaistiqamətdədir. Bunlar, "Səhvən olması xaricində..." ifadəsindəki istisnanınmünkatı (qopuq) istisna olduğunu iddia etmiş, ardından belədemişlər: "Səhvən olması xaricində..." ifadəsinin, gerçək biristisna hesab edilməməsinin səbəbinə gəlincə, bu (gerçək istisnaşəklində şərh etmək), səhvən adam öldürmənin əmr edildiyivə ya mübah qılındığı nəticəsini doğurar. [Söz mövzusu qiymətləndirməbundan ibarət idi.]Ancaq siz, bunun yalnız "səhvən öldürmə" hadisəsindəki haram-lık vəziyyətini ortadan qaldırdığını ya da haramlıq xüsusununbaşdan etibarən söz mövzusu olmadığını göstərdiyini öyrənmiş ol/tapılırsınız.Ayəs(n)i belə anlamanın da heç bir qorxusu yoxdur. Buhalda doğrusu, istisnanın muttasıl yəni tamamilə bitişik olduğudur."Səhvən bir mömini öldürən kimsənin mömin bir kölə azat etməsivə ölənin ailəsinə təslim ediləcək bir diyet verməsi lazımlıdır. Ancaqölünün ailəsi o diyeti bağışlayarlarsa, verməz." Ayədə keçən "tahrir"sözü, köləni azad etmək mənasını verər. "Rakabe" isə, boyunNisa Surəsi 92-94 .......................... 67deməkdir. Ancaq məcazi olaraq kölə kimsə mənasında istifadə edilməsiməşhurluq qazanmışdır. "Diyet" isə cana, bir orqana və ya başqabir şeyə qarşılıq olaraq mal vermək deməkdir. Bu səbəbdən ifadəninmənas(n)ı belədir: Kim bir mömini səhvən öldürsə, mömin birkimsəni azat etməsi və öldürülən adamın ailəsinə bir diyet ödəməsi,diyeti onlara təslim etməsi lazımdır. Ancaq öldürülən adamın vəlilərininöldürən adama bunu sədəqə olaraq bağışlamaları və bağışlamalarıvəziyyətində diyet ödəmək lazım deyil."Əgər (səhvən öldürülən,)... sizə düşmən olan bir birlikdən isə..."Ayənin orijinalında keçən "qana" sözünün əvəzliyi, öldürülənmöminə dönükdür. Düşmən birlikdən məqsəd də, Müsəlmanlarladöyüş halında olan kafirlərdir. Bu səbəbdən ifadənin

mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Əgər səhvən öldürülən adammömin, qövmü də möminlərlə döyüş halında olan, bu səbəbdənmöminə varis ola bilməyən kafirlər isə, yalnız kölə azat etməklazımdır; diyet ödəmək lazım deyil. Çünki Müsəlmanlarla döyüşənbir kafir heç bir barədə möminin varisi ola bilməz."Və əgər özləriylə aranızda andlaşma olan bir birlikdən isə..."Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, bu ifadənin orijinalındaiştirak edən "qana" hərəkətinin də əvəzliyi, öldürülən mömin adama dönükdür.Yenə ayədə keçən "müqavilə" sözü, mütləq olaraq andlaşmademəkdir. Tərəfdən və hər cür müqavilədən daha ümumidir. Bubaxımdan belə bir məna çıxır qarşımıza: "Öldürülən mömin, sizinləözləri arasında andlaşma olan bir qövmə mənsub isə,həm diyet ödəmək, həm də bir kölə azat etmək lazımdır." Diyetinəvvəl zikr edilməsi, andlaşma faktının güdülməsinə vurğu etməyəistiqamətlidir."Buna gücü çatmayan kimsənin... oruc tutması lazımdır." Kölə azatetməyə gücü çatmayan yəni. Çünki sözük olaraq bu ["tahrir=köleazat etmək"] "lem yecid=gücü çatmayan" hərəkətinə daha yaxındır.Belə birinin iki ay arxa arxaya oruc tutması lazımdır."Allah tərəfindən tövbəsinin qəbulu üçün..." Yəni oruc tutmanın lazımlılığınabağlı hökm, Allahdan kölə azat etmə imkanına sahib68 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olmayan kimsəyə istiqamətli tövbənin qəbulunun, ilahi şəfqət vəmərhəmətin ona yönəlməsinin göstəricisidir. Bu eyni zamanda cəzanıyüngülləşdirmənin məntiqinə də uyğundur. Bu halda bu hökm,güc çatdıra bilməyən kimsəyə istiqamətli bir yüngülləşdirmədiyər.Bunun yanında, "tövbə" sözcüyünün kəffarə olaraq ayədə sözüedilən xüsusların bütününə dönük bir qeyd olması da mümkündür.Bununla, "Səhvən bir mömini öldürən kimsənin, möminbir kölə azat etməsi..." deyə başlayan ifadəni nəzərdə tuturam. Bu baxımdanifadəni bu şəkildə mənalandıra bilərik: Səhvən adam öldürənkimsə üçün kəffarə verməsinin qanuniləşdirilməsi, etdiyi işin

qəti nəticələriylə əlaqədar Allahın rəhmətiylə ona çevrilinin və onainayət etməsinin göstəricisidir. Beləcə artıq özünü nəzarət etməlivə bir daha adam öldürməyə cürət etməməlidir. Bu baxımdan ifadənibu ayəyə bənzədə bilərik: "Qisasda sizin üçün həyat vardır." (Bəqərə,179)Eyni zamanda bu hökm, uca Allahdan cəmiyyətə istiqamətli birtövbə qəbulu və inayətdir də. Çünki bir fərdini itirdikdən sonra,azadlığına qovuşmuş bir başqasını qazanır. Bunun yanındaöldürülən adamın ailəsinin uğradığı maddi itkin də ödənən diyetləkompensasiya edilir.Buradan da aydın olur ki Islam, azadlığı həyat, köləliyi də birnöv öldürülmə olaraq qiymətləndirir. Fərdinin varlığının ortalamamənfəətini də, əskiksiz bir diyet [min dayanar və ya on min dirhəm yaxudmin dəvə] şəklində qəbul edir. Ilerdeki hissələrdə bu xüsusüzərində ətraflıca dayanacağıq.Səhvən adam öldürmə və ya planlaşdırılmış adam öldürmə,kölə azat etmə və diyet şişə, öldürülən adamın ailəsi və andlaşmakimi ayədə haqqında danışılan xüsusların konkret bir şəkildə təyin olunması,sünnə və hədislərin sahəsinə girər. Bunlara bağlı detallı məlumatistəyənlər fiqh qaynaqlarına müraciət edə bilərlər."Kim bir mömini qəsdən öldürsə cəzası... cəhənnəmdir." Ayəninorijinalındakı "müteammid" sözünün məsdəri olan "də-ammüd"sözü, bir hərəkəti daşıdığı ünvanıyla şüurlu bir şəkildə və əzələ-Nisa Surəsi 92-94 .............................................................. 69tederek işləmək mənasını verər. Isteğe bağlı olaraq işlənən bir hərəkət[qocas(n)ı bir iş], daşıdığı ünvanı nəzərdə tutmadan olmaz. Bu səbəbdənbir hərəkətin birdən çox ünvanı olması caizdir. Bu baxımdan bir hərəkətinbir baxımdan qəsdən, bir başqa baxımdan da səhvən işlənmiş olmasımümkündür.Məsələn, ov heyvanı olduğunu sanaraq bir qərar idiyə atəş açankimsə, gerçəkdə bir insan olan bu qərar idini öldürsə, ov baxımındanplanlaşdırılmış, insan baxımından da bu hərəkəti səhvən işləmiş olar. Eyni

şəkildə, bir kimsə birinə tərbiyə etmək məqsədiylə çəliklə vurarvə o kimsə ölsə, onu səhvən öldürmüş olar. Bu səbəbdən birmömini qəsdən öldürən kimsə, işlədiyi hərəkətlə bir mömini öldürməyiməqsəd qoyan, onu öldürəcəyini və onun mömin olduğunu bilən kimsədir.Uca Allah, qəsdən bir mömini öldürən kimsənin cəzasını olduqcaağır tutmuş, onun əbədi olaraq atəşdə qalacağını ifadə etmişdir.Ancaq "Allah, özünə ortaq qaçılmasını bagışlamaz." (Nisa, 48)ayəsinə bağlı qiymətləndirməmizdə ifadə etdiyimiz kimi, bu ayə; eynişəkildə "Allah bütün günahları bagışlar." (Zumər, 53) ayəs(n)i, bu ayəyəistiqamətli bir məhdudlaşdırma olaraq qəbul edilə bilərlər. Bu halda bu ayə,əbədi atəş cəzasıyla təhdid edir; ancaq qətilik ifadə etmək baxımındano qədər dəqiq deyil. Bu səbəbdən adamın tövbə etməsi və yaşəfaətə uğraması surətiylə bağışlanması mümkündür."Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıxdığınız zaman yaxşı araşdırın,ayırt edin/əldə et." Ayədə keçən "darabtum" sözünün məsdəri olan"zərb" sözü, yer üzündə gəzmək, səfər etmək deməkdir.Bunun, "Allah yolunda" olmaqla qeydləndirilməsi, cihad məqsədiyləsəfərə çıxmanın nəzərdə tutulduğuna dəlalət edər. Yenə ayədə keçən"tebeyyenu" sözü, ayırt etmək deməkdir. Bundan məqsəddə mömin olanla kafir olanı bir-birindən ayırmadıyar. [Kimin kim olduğunuaraşdırıb mənayadır.] "və sizə salam verənə... 'Sən mömindegilsin' deməyin." ifadəsi, buna bağlı bir ipucudur. "Salam vermə"ilə, möminlərin aralarındakı salamlaşma nəzərdə tutulmuşdur.Bəzi qiraətlərə görə, ayənin orijinalında keçən "limen elka70 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ileyku-m'us-selame=size salam verənə" ifadəsi, "limen elkaileykum'us-sele-me" şəklində oxunmuşdur. Bu vəziyyətdə məqsəd,təslim olub barış mülahizə olar."Dünya həyatının keçici mənfəəti" ilə mal və qənimət arxasındaqaçma nəzərdə tutulmuşdur. "Allah qatında bir çox qənimətlər vardır."ifadəsində keçən "meğanim" sözü, "meğnem"in çoxluğudur vəqənimət mənasını verər. Yəni, Allah qatındakı qənimətlər, arxasından

qaçdıqları dünya qənimətlərindən daha yaxşıdır. Çünki Allah qatındakıqənimətlər, həm daha çox, həm də qalıcıdırlar. Bu səbəbdənonları seçməniz lazımdır."Əvvəldən siz də elə idiniz; amma Allah sizə lütf etdi. O haldaaraşdırıb ayırt etmədə çox diqqətli olun..." Yəni siz də bu xüsusiyyətə sahib idiniz.Dünya həyatının keçici mənfəətini güdürdünüz. Imanetmədən əvvəlki vəziyyətiniz belə idi. Allah sizə lütf etdi, iman vasitəsiləmaraq/əlaqənizi dünyanın keçici mənfəətlərindən, Allah qatındakıçox saydakı qənimətlərə çevirdi. Belə olduğuna görə, sizin də yaxşıcaaraşdırıb mömini kafirdən ayırt etmədə çox diqqətli olmanız lazımdır.Araşdırma istiqamətindəki əmrin ["tebeyyenu" sözünün]iki dəfə təkrarlanması, mövzuyla əlaqədar hökmü gücləndirmək məqsədlidir.Ayə, öyüd və bir ölçüdə qınama mənasını ehtiva edirsə də, zahirənbir möminin qəsdən öldürülməsi olaraq meydana çıxan bu hadisəs(n)i, planlaşdırılmışöldürmək olaraq qiymətləndirdiyi istiqaməti açıq deyil.Bundan da anlayırıq ki, bəzi möminlər, səhvən özlərinə salamverən müşriklərdən bəzi kəsləri öldürmüşlər. Çünki öldürənadam onların gerçək mömin olmadıqlarını və can qorxusuylaiman etdiklərini söylədiklərini sanmışdır. Işte ayə belə edənləriayıblayır və Islamın zahiri əsas al/götürdüyünü, ürəklərin vəziyyətini isə lətifvə habir olan Allaha buraxdığını vurğulayır.Buna görə, "dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək"ifadəsi, cümlədə vəziyyətin gərəyini bildirmə mövqesindədir. Yəni,sizə iman etdiyini açıqlayan adamı, vəziyyətinə baxmadan, lazımlıaraşdırmanı etmədən öldürməniz, mal və qənimət arxasında ko-Nisa Surəsi 92-94 .......................... 71şan, bu səbəbdən ən kiçik bir mənfəət qarşılığında iman etdiyinisöyləyən kəsləri öldürənlərin vəziyyətinə bənzər. Belə insanlararada etibarlı bir səbəb olmadığı halda, bəhanə olaraq göstərə biləcəyikiçik bir səbəb ilə iman etdiyini söyləyənləri öldürə bilərlər.Işte möminlər, iman etmədən əvvəl bu vəziyyətdə idilər; dünya

və dünyanın keçici əmtəəsindən başqa bir şey məqsəd qoymurdular.Lakin Allah özlərinə iman nemətini bəxş etdikdən, Islam dininilütf etdikdən sonra, bu kimi vəziyyətlərdə yaxşıca araşdırıb anlamaları,cahiliyyə əxlaqına və hələ zehinlərindəki cahiliyyə qalıqlarına uyğun gələrəkbu cür bir səhvə düşməmələri lazımdır.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensurda, "Səhvən olması xaricində, bir mömininbir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq IbniCəririn Ikrimedən belə nəql etdiyi rəvayət edilər: "Komandir b.Luveyoğullarından Həris b. Yezid b. Nubeyşe, Əbu Cahilliklə birlikdəAyyaş b. Əbu Rebiaya işgəncə edərdi. Sonra Həris Hz.Rəsulullahın (s. a. a) yanına getmək üzrə Məkkədən ayrıldı, hicrətetdi. Harra deyilən yerdə Ay-yaşla qarşılaşdı. Ayyaş, onun kafir olduğunusanaraq qılıncını çəkib öldürdü. Sonra gəlib hadisəs(n)iRəsulullaha (s. a. a) xəbər verdi. Bunun üzərinə, "Səhvən olmasıxaricində, bir möminin bir mömini öldürməsi caiz degildir." ayəs(n)iendi. Peyğəmbərimiz (s. a. a) ayəs(n)i ona oxuduqdan sonra, qalx və birkölə azat et/ət, dedi."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət başqa kanallardan da köçürülmüşdür.Bəzisində, Ayyaşın onu Məkkənin fəthinin reallaşdığı gün öldürdüyüifadə edilir. Buna görə Ayyaş o günə qədər müşriklər tərəfindənzəncirə vurulmuşdu və ona işgəncə edirdilər. Işte müşriklərinəlindən xilas olduğu o gün, Müsəlman olan Həris ilə qarşılaşdı.Amma onun Müsəlman olduğunu bilmədiyindən onu orada öldürdü.Ancaq bizim yuxarıda yer verdiyimiz Ikrime kanalıyla gələn rəvayətdaha tutarlı və Nisa surəsinin eniş tarixinə daha uyğun düşməkdə-72 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir.Taberi öz təfsirində Ibni Zeyddən ayənin Əbu Dərdə haqqındaendiyini rəvayət edər. Buna görə, Əbu Dərdə bir dəstədəvəzifəli idi. Bir dərəyə yönələrək ehtiyacını aradan qaldırmaq istədi. Oradaqoyunlarını güdməkdə olan bir adamı gördü. Qılıncını çəkərək adama

hücum etdi. Adam, "La ilahə illəllah" dedisə də, Əbu Dərdə qılıncıylaonun işini bitirdi. Sonra qoyunları al/götürərək yoldaşlarının yanınadöndü. Amma ürəyində etdiyinə qarşılıq bir narahatlıq hiss edirdi.Sonunda Hz. Rəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək hadisəs(n)i ona bildirdi.Bunun üzərinə söz mövzusu ayə endi. [c. 5, s. 129, Misir nəşr/təzyiqi]Yenə et-Dürr-ül Mensur təfsirində Ruyani, Ibni Məhrumda və ƏbuNuaym, Bəkir b. Hərisəs(n)i Cuhenidən ayənin onun (Bəkir b. Hərisə)haqqında endiyini rəvayət edərlər. Çünki o da Əbu Dərdəninkinəbənzər bir hekayə ilə qarşılaşmışdı.Ancaq bu rəvayətlər, hər vəziyyətdə hadisələrin ayəyə uyğunlaşdırılmasınanümunə meydana gətirməkdədirlər.et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Hüseyn b.Səiddən, o da rəvayətlərində əsas qəbul etdiyi adamları vasitəsiləİmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Rəsulullah (s. a. a)buyurdu ki: "Kölə azat etməyi tələb edən hər yerdə hələ dünyayagəlmiş olan bir kölə uşağı azat etmək caizdir. Lakin adamöldürmənin kəffarəs(n)i başqa. O mövzuda uca Allah, 'mömin bir köləazat etməsi... lazımlıdır.' buyurmuşdur. Bununla yetkin bir adamnəzərdə tutulmuşdur..." [c. 8, s. 320, h: 03/1187]Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Musa b. Cəfərdən (ə.s) belə rəvayətedilər: Ona; "Bir kölənin mömin olduğu necə aydın olar?" deyə soruşular.Cavabda buyurar ki: "Fitrət əsas alınaraq aydın olar." [c. 1, s. 263,h: 220]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s)şirk diyarında oturan və Müsəlmanlar tərəfindən öldürülən birMüsəlmanın vəziyyəti qarşısında bunu öyrənən İmamın nə etməsilazım gəlir? deyə soruşuldu, o bu cavabı verdi: "Onun yerinə möminbir köləni azat edər. 'Eger (səhvən öldürülən,) mömin olmaqlaNisa Surəsi 92-94 ............................... 73birlikdə sizə düşmən olan bir birlikdən isə...' ayəsində bu izah edilir."Mən deyərəm ki: Bu hədisin bir bənzərini Ayyaşi də rəvayət etmişdir. 1 "Onun yerinə mömin bir köləni azat edər." ifadəsi, azat faktorun/etmənin

daha əvvəl də toxunduğumuz kimi, gerçəkdə azad (kölə olmayan)Müsəlmanların sayının artması məqsədinə istiqamətli olduğuna bağlıbir işarədir. Çünki, öldürülmə yoluyla ədədlərində bir azalma olmuşdur.Bundan bu nəticəs(n)i çıxara bilərik: Kəffarə hadisəsində, mütləq olaraqkölə azat faktorun/etmənin nəzərdə tutulması, günah yoluyla azad insanlarınsayında bir azalma meydana gəldiyindən, günahkar olmayan birininazad olaraq onlara əlavə olunmasıyla tarazlığın qorunması, açığınbağlanılması nəzərdə tutulmuşdur. Bu incəliyi oxucuların qavramasılazımdır.əl-Kafi adlı əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə buyurduğu rəvayətedilər: "Bir adam iki ay arxa arxaya oruc tutmaqla öhdəçiliklidirsə, birinciayda orucunu pozsa və ya xəstələnsə, oruclarını yeniləməsi lazımdır.Amma əgər birinci ayı tamamlayıb ikinci aydan da bir neçə güntutmuşsa, sonra bir üzrdən ötəri orucunu pozmuşsa, yalnız qəzaetməsi lazımdır." [Fürus(n)u Kafi, c. 4, s. 139, h: 7]Mən deyərəm ki: Başqa alimlərin də dediyi kimi, "qəza etməsi lazımdır."ifadəsindən məqsəd, geri qalan oruclarını tamamlamasıdır.Bu anlam isə, orucun iki ay arxa arxaya oluşundan çıxarılmışdır.əl-Kafi adlı əsərdə və Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiqdən (ə.s)belə rəvayət edilər: İmama, bir mömini qəsdən öldürən möminintövbəsi qəbul olarmı? deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Əgər onu möminolduğu üçün öldürmüşsə, tövbəsi qəbul olmaz. Əgər hirs və ya hər hansıdünyəvi bir səbəbdən ötəri öldürmüşsə, onun tövbəsi, onaqisas tətbiq olunmasıdır. Əgər onun qatil olduğu naməlumsa, özüson/qətilin vəlilərinə gedər və cinayət/günahını etiraf edər. Əgər son/qətilin vəli-1- [c. 1, s. 265, h: 230]74 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5leri onu bağışlayar, öldürməzlərsə, onlara diyet verməsi lazımdır. Bununyanında, Allaha istiqamətli tövbənin bir ifadəsi olaraq bir köləniazat etməsi, arxa arxaya iki ay oruc tutması və altmış yoxsulu doyurmasıdə zəruridir." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 286, h: 2 və Təsir-ul Ayyaşi, c. 1,s. 267, h: 239]

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Sefaticdən,o da İmam Sadiqdən (ə.s), "Hər kim bir mömini qəsdənöldürsə cəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir." ayəsiyləəlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Yəni, onun cəzası cəhənnəmdir;təbii/tabe əgər Allah onu cəzalandırsa." [c. 10, s. 165, h: 658]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir rəvayəti, et-Dürr-ülMensur təfsirində Taberani və başqaları tərəfindən ƏbuHüreyrədən, o da Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürmüşdür. Bu rəvayətlər,yuxarıda da toxunduğumuz kimi, ayələrin əhatə etdiyi incəlikləriehtiva edirlər. Adam öldürmə və qisas tətbiqi ilə əlaqədar çox saydahədis vardır. Diləyən hədis qaynaqlarına müraciət edə bilər.Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Hər kim bir mömini qəsdən öldürsəcəzası, içində əbədi olaraq kalacagı cəhənnəmdir..." ayəsiyləəlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə Makis b. Dabbabet-el Kənanıhaqqında endi. O, qardaşı Hişamı öldürülmüş olaraqNeccaroğulları qəbiləsinin bölgəsində tapmışdı. Gedib bu hadisəs(n)iRəsulullaha (s. a. a) izah etdi. Resu-lullah Kays b. Aypara Fihrini də yanınaverərək Məni Neccar qəbiləsinə göndərdi və belə dedi:'Neccaroğullarına da ki: Əgər Hişamı öldürənin kim olduğunu bilirsinizsə,onu qardaşına təslim edin ki, qardaşının qisasını al/götürsün. Əgərbilmirsinizsə, ona diyetini ödəyin.' Fihri Peyğəmbərimizin mesajınıçatdırdı. Onlar da diyeti ödədilər.""Makis Fihri ilə birlikdə olduğu halda geri dönüncə şeytan içinəbir vəsvəsə verdi: 'Qardaşının qisasını al/götürmədən diyet al/götürmüş olmaqlabir şey etmiş olmursan. Bununla kifayətlənsən, insanların dilindənxilas ola bilməzsən. Səninlə birlikdə olan bu adamı öldür. Beləcə onaqarşılıq can almış olarsan. Al/götürdüyün diyet də artıqdan sənə qalar.'Şeytanın vəsvəsəsinə qananıl Makis yoldaşını bir qaya parçasıylaNisa Surəsi 92-94 .................................. 75vuraraq öldürdü. Sonra bir dəvəyə mindi və kafir olaraq Məkkəyədöndü. Ardından vəziyyətini bu şeirlə təsvir etdi:"Qardaşıma qarşılıq Fihrini öldürdüm və qan əvəzini də,

Faras(n)ı bölgəsinin sahibi Neccaroğullarından al/götürdüm.Həm intiqamımı al/götürdüm, həm də rahat yata bildim.Və mən bütlərə dönən ilk adam oldum.""Bunu xəbər alan Rəsulullah buyurdu ki: 'Nə Hərəm xaricində,nə də Hərəm bölgəsində ona əmən verməyəcəyəm.' Bu hadisəs(n)i,Dahhak və bir qrup təfsirçi rəvayət etmişdir." [Mecma-ul Bəyan'-dan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.]Buna yaxın bir hədis Ibni Abbas, Səid b. Cübeyr və başqalarındandə rəvayət edilmişdir.Təfsir-ul Qummuda, "Ey inananlar! Allah yolunda döyüşə çıktıgınızzaman..." ayəs(n)i ilə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bu ayə,Resulul-lahın (s. a. a) Hayber Döyüşündən dönüşündən sonraÜsamə b. Zeydi bir suvari birliyi ilə Fedek bölgəsindəki bəzi Yəhudikəndlərinə göndərərək onları Islama dəvət etməsi üzərinə endi.Bu kəndlərin birində Mirdas b. Nehik əl-Fedeki adında bir adam vardı.Rəsulullahın (s. a. a) göndərdiyi süvari birliyinin gəldiyini fərqedincə, ailəsini və mallarını al/götürərək dağ tərəfində bir yerdə dayanıb,'Əşhədu ən la ilahə illəllah və ənnə Muham-meden Rəsulullah' deyərəkÜsaməni qarşılamağa qoyuldu. Ancaq Əsasama b. Zeyd,(Mirdasın şahidlik gətirməsini duy/eşitdiyi halda gəldi və) bir mizraqzərbəsiylə onu öldürdü.""Rəsulullahın (s. a. a) yanına döndüyündə bunu xəbər verdi.Resu-lullah (s. a. a) ona belə buyurdu: 'Allahdan başqa bir ilah olmadığınavə mənim Allahın elçisi olduğuma şahidlik edən bir adamımı öldürdün?' Dedi ki: 'Ya Rəsulullah, o bunu öldürülməkdənxilas olmaq üçün söylədi.' Rəsulullah (s. a. a) ona belə dedi: Sən, nəonun ürəyinin üzərindəki pərdəni araladın, nə diliylə söylədiyiniqəbul etdin, nə də içində olanları bildin. [Yaxşı bütün bunlara baxmayaraqonu nə deyə öldürdün?]"76 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Bunun üzərinə Üsamə b. Zeyd bir daha 'Əşhədu ən la ilahə illəllahvə ənnə Muhammədən Rəsulullah' deyən birini öldürməməyə

and içdi. Bu yüzdəndir ki, Əmr-ül Möminin Hz Əlinin (ə.s) kimiqruplara qarşı başlatdığı döyüşlərə qatılmadı. Işte 'Sizə salam verənə,dünya həyatının keçici mənfəətinə göz tikərək, 'Sən mömindegilsin' deməyin...' ayəs(n)i onun bu hadisəs(n)i üzərinə endi."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir hədisi Taberi öz təfsirindəSüddidən rəvayət edər. Ayənin eniş səbəbinə bağlı bir çox rəvayətdə et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak edər. Bunların birində, adı çəkilənhadisənin Mikdat b. Esvedin, digər birində Əbu Dərdənin, bir başqasındadə Mahlem b. Cessamenin başından keçdiyi ifadə edilər. Birdigərində isə, qatil və son/qətilin adları verilməyərək hekayə üstü bağlıolaraq təqdim edilər.Nə var ki, Üsamə b. Zeydin bu andı və Hz. Əlinin (ə.s)döyüşlərinə qatılmadığı və beləcə ona bəhanəsini bildirdiyi,bilinən və tarix kitablarında zikr edilən bir mövzudur. Yenə də Allahdoğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.Nisa Surəsi 95-100 ............................................................. 7795- Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb)oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlərbir olmaz. Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcəbaxımından oturanlardan üstün etmişdir. Allah hamısına da (savabın)ən gözəlini vəd etmişdir; amma Allah mücahidləri, oturanlardanüstün edərək onlara böyük bir əcr vermişdir.78 .............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 596- Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir(onlara). Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.97- Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən; "Nəetməkdə idiniz!" deyərlər. Bunlar, "Biz yer üzündə çarəsiz və zəifburaxılmış (mustazaf)lar idik." deyə cavab verərlər. Me-lekler də, "Allahınyeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!" deyərlər. Işteonların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!98- Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) acizolub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yol

tapa bilməyənlər müstəsnadır.99- Işte bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı vəbağışlayıcıdır.100- Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çoxyer/yeyər və genişlik (bolluq və imkan) tapar. Kim Allah və Elçisiuğrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölüm çat/yetişsə,artıq onun mükafatı Allaha düşər. Allah da çox bağışlayıcıvə əsirgəyicidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Möminlərdən -üzr sahibi olanlar xaricində- (döyüşə qatılmayıb) oturanlarla,malları və canlarıyla Allah yolunda cihad edənlər bir olmaz."Ayənin orijinalında keçən "darar" sözü, cihad və döyüş öhdəçiliyinimaneə törədəcək şəkildə bədəndə korluq, topallıq və xəstəlikkimi bir nöqsanlığın ol/tapılması deməkdir. Mal ilə cihad etməkdənməqsəd, din düşmənlərinə qarşı zəfər qazanmaq üçün malın Allahyolunda xərclənməsidir. Can ilə cihad isə, döyüş deməkdir."Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsigöstərir ki, "oturanlar"dan məqsəd, başqalarının cihada çıxmasınınkafi gəldiyindən, özlərinə ehtiyac duyulmayan şərtlərdəcihada çıxmayıb döyüşü tərk edən və evlərində qalanlardır. Buhalda, təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, insanları cihada təşviq etməNisa Surəsi 95-100 ............................................ 79və bu məsuliyyəti yerinə yetirmə barəsində yarışmağa sövq etməməqsədinə istiqamətlidir.Buna bağlı bir dəlil, uca Allahın əvvəl üzr sahiblərini istisnaetməsi, sonra oturanlarla cihada çıxanların bir olmadıqlarınahökm etməsidir. Halbuki üzr sahibləri də eynilə oturanlar kimi, Allahyolunda döyüşən mücahidlərlə eyni səviyyədə deyildirlər. Uca Allah-'ın, üzr sahibi olduqlarından ötəri, döyüşə qatılmayanların uğradıqlarızərər və itirdikləri savabı, yaxşı niyyətlərinə [yəni, "Kaş kimöhkəm olsaydıq da biz də onlarla birlikdə döyüşsəydik" arzularına]cavab verdiyi savabla qarşıladığını, kompensasiya etdiyini söyləsək belə,

şübhə yox ki cihad, şahidlik və ya Allah düşmənlərini uduzmayauğratmaq, Allah yolunda döyüşən mücahidlərin başqalarından üstünvə imtiyazlı qılınması üçün bir üstünlükdür, bir fəzilətdir.Qısacası bu ayə, möminləri döyüşə təşviq etməyə, onları hərəkətəkeçirməyə istiqamətlidir; xeyrlər, fəzilətlər və dəyərlər uğrunayarışmaları üçün içlərindəki iman ruhunu oyandırmağı məqsəd qoymaqdadır."Allah, malları və canları ilə cihad edənləri, dərəcə baxımından oturanlardanüstün etmişdir." Bu cümlə, "bir olmaz" hökmünün bir səbəbimövqesindədir. Buna görə atif ədatı və ya başqa bir bağlayıcılaiki cümlə bir-birinə bağlanmamışdır. Ayədə keçən "dərəcə"dənməqsəd, mərtəbə və mövqedir. "Dərəcələr" isə, mərtəbə üstünəmərtəbə mənasını ifadə edər."Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." Yəniuca Allah, həm oturanlara, həm də mücahidlərə və ya bəhanəsizoturanlarla, bir bəhanədən ötəri oturanlara və mücahidlərə ən/engözəli vəd etmişdir. Ayənin orijinalında keçən "el-hüsna=en gözəl"sözü, mahzuf mevsufun xüsusiyyətidir. Gözəl aqibət, gözəl savab vs.kimi bir məna daşıyar.Bu cümlələr, hər hansı bir səhv qəbul etməyi dışlamayı məqsəd qoymaq-dadar. Çünki möminlərdən olub cihada qatılmayan bir kimsə"Möminlərdən... oturanlarla, malları və canlarıyla Allah yo-80 .................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lunda cihad edənlər bir olmaz. Allah... cihad edənləri, dərəcə baxımındanoturanlardan üstün etmişdir." ifadəsini duy/eşitdiyi zamannə imanından, nə də sa-lih əməllərindən ötəri əlinə heç bir şeyinkeçməyəcəyini, heç bir savab əldə edə bilməyəcəyini vehmedebilir. Iştebelə bir qurun idi, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vədetmişdir." ifadəsiylə aradan qaldırılır."Amma Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyükbir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr, bağışlama və rəhmət vermişdir(onlara)." Burada işarə edilən lütf və bağışlayar/hədiyyələr (üstün etmə),başda ümumiyyətlə haqqında danışılan lütf və bağışlayarın (üstün etmənin)

şərhi, detallandırması mövqesindədir. Bunun yanında bir başqanöqtəyə də təmas edilir. Belə ki: Möminlərin yalnız, "Allahhamısına da (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir." ifadəsinin ehtiva etdiyivədə güvənərək yan gəlib yatmamaları və nəticədə Allah yolundacihad vəzifələrini savsaklamaları yaraşmaz; əksinə haqq mesajınınucalması və qərblin yerlə bir edilməsi barəsində əllərindən gələnsəyi göstərmələri lazımdır. Çünki mücahidlərin oturanlara görəartıqdan əldə etdikləri bağışlanma və ilahi rəhmətə nail olmaq kimidərəcələr kiçik hesab edilə bilməz.Ayənin axışı bir neçə baxımdan maraqlıdır: Birincisi: Başlanğıcdamücahidlər, "malları və canlarıyla Allah yolunda" ifadəsiyləqeydləndirilmiş, ardından "malları və canları ilə", son olaraq daheç bir qeyd olmadan zikr edilmişdir. Ikincisi: Başlanğıcdaüstünlükdən danışılarkən, onun bir "dərəcə" olduğuna toxunulur;amma sonra bunların "dərəcələr" olduğuna işarə edilir.Birincisinə gəlincə: Hər şeydən əvvəl ayənin axışı, cihad faktorun/etməninoturmaqdan üstün bir davranış olduğunu şərhə istiqamətlidir.Üstünlük də cihadındır; amma nəfsi ehtirasları təminə istiqamətli deyil,Allah yolunda olduğu zaman; [yenə üstünlük cihadındır] amma insanınən/en dəyər verdiyi mala əvəz olduğu yəni, insanın yanında ən/enqiymətli olan malın infak edildiyi zaman və maldan da qiymətli canbahasına olduğu zaman. Işte bu səbəblə başda, "malları və canlarıylaAllah yolunda cihad edənlər" deyilir. Bununla, məsələninNisa Surəsi 95-100 .......................... 81bütün açıqlığıyla ortaya qoyulması, ağla gələ biləcək hər cür səhvinortadan qaldırılması məqsədi güdülür.Sonra "Allah malları və canlarıyla cihad edənləri, dərəcə baxımındanoturanlardan üstün etmişdir." deyilincə, yuxarıda açıqladığımızbaxımdan artıq söz mövzusu qeydlərə [malları və canlarıylaifadələrinə] yer verilməsinə ehtiyac duyulmadı. Çünki əvvəlki şərhsayəsində ağla gələ biləcək hər cür səhv qəbul etmə qalxmışdı.Lakin bu cümlə, "Allah hamısına da (savabın) ən gözəlini vəd

etmişdir." ifadəsinə yaxın bir yerdə istifadə edildiyi üçün, ifadənin axışınıngərəyi olaraq, bu üstün etmənin səbəbini də şərhəehtiyac duyuldu. Bu da insanlar tərəfindən ehtirasla sevilmələrinə baxmayaraqAllah yolunda malın infak, canın da fəda edilməsidir. Buna görə"mücahidlər"lə əlaqədar bir qeyd olaraq bu ikisinin zikr edilməsiyləkifayətlənildi və "malları və canlarıyla cihad edənlər" deyildi.Üçüncü dəfə "Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlaraböyük bir əcr vermişdir." deyilməsinə gəlincə, burada artıqqeydlərin zikr edilməsinə gərək qalmamışdır, nə bütününə, nə də bəzisinə.Bu yüz/üzdən bütün qeydlər bir kənara buraxılaraq ifadə mütləqistifadə edilmişdir.İkincisinə gəlincə: "Allah, malları və canlarıyla cihad edənləri,dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir." ifadəsində keçən"dərəcədən" sözü, cümlə içində gramatik baxımdan "şikayət"olmasından ötəri mansuptur. Bu səbəbdən burada, üstünlüyü tələb edənbu dərəcənin bir və ya daha çox olduğuna toxunulmadan,söz mövzusu üstünlüyün, yalnız dərəcə və mövqe etibariləolduğunun açıqlanması məqsəd qoyulmuşdur."Allah mücahidləri, oturanlardan üstün edərək onlara böyükbir əcr vermişdir. Öz qatından dərəcələr... vermişdir (onlara)."Bu ifadənin orijinalında keçən "faddale" sözcüyü, "vermə, bəxş etmə"və bənzəri bir mənas(n)ı əhatə edir kimidir. "Öz qatından dərəcələr"ifadəsi, "böyük bir əcr" ifadəsi məzmununda əvəz ya daətfi bəyan mövqesindədir. Bu səbəbdən bu mənas(n)ı əldə edirik: "Allah,mücahidlərə böyük bir əcr verərək onları verdiyi və ya savab82 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olaraq bəxş etdiyi bu böyük əcrlə oturanlardan üstün etmişdir. Buböyük əcr isə, Allah qatından olan dərəcələrdir."Bu baxımdan ayə, başlanğıc etibarilə mücahidlərin oturanlarqarşısındakı üstünlüklərinin, Allah qatından bir dərəcə səbəbindənolduğunu açıqlayır. Bu vaxt dərəcənin bir dənəmi, yoxsa dahaçoxmu olduğundan danışmır. Sonunda isə bu dərəcənin bir

olmayıb bir çox mövqe və dərəcə olduğunu açıqlayır və bu dərəcələrin,mücahidlərə mükafat olaraq verilən böyük bir əcr olduğuna işarəedir.Bura qədər etdiyimiz şərhlər ilə, ayənin başında "dərəcə",sonunda isə "dərəcələr" şəklində bir ifadə istifadə edilməsi səbəbindənbəzi zehinlərdə bir ziddiyyət varmış kimi bir qurun idinin oyana biləcəyiproblemini aradan qaldırdığımızı ümid edirik. Necə ki bəzi təfsiralimləri də belə bir problemi hiss etmiş olacaqlar ki, ondan xilas olmaqüçün çoxu ya da bütünü məcbur etmə məhsulu olan bir çox qiymətləndirmələrtəqdim etmə gərəyini duy/eşitmişlər.Bunlardan birinə görə; ayənin başında, mücahidlərin üzr sahibiolub da cihada qatılmayanlardan bir dərəcə, sonunda isə üzr sahibiolmadan cihada qatılmayıb oturanlardan bir çox dərəcə üstünolduqları nəzərdə tutulmuşdur.Bir başqa şərhə görə; ayənin başında keçən "dərəcə"dənməqsəd, qənimət al/götürmək və yaxşı ad salmaq kimi dünyəvi mərtəbədir.Sonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, ührəvi mərtəbələrdir vəbu mərtəbələr dünyaya nisbətlə çoxdurlar. Necə ki uca Allah beləbuyurur: "Əlbəttə axirət, dərəcələr baxımından daha böyükdür."(Isra, 21)Söz mövzusu mövhum ziddiyyət problemini aşma məqsədli bir başqaşərhsə belədir: Ayənin başında işarə edilən "dərəcə"dən məqsəd,Allah qatındakı mərtəbədir və bu mənəvi bir faktdır. Ayəninsonundakı "dərəcələr"dən məqsəd isə, cənnətin evləri və yüksəkdərəcələridir. Bunlarsa konkret faktlardır.Ancaq oxucular, bu şərhlərin ayənin ləfzi etibarilə bir dəliləsöykən/dözmədiyindən xəbərdardırlar.Nisa Surəsi 95-100 ......................................................... 83"Qatından" ifadəsinin orijinalı olan "minhu" sözündəki əvəzlik,uca Allaha dönük olsa lazımdır. "Bağışlama və rəhmət" sözlərinin,"dərəcələr"in şərhi şəklində qəbul edilməsi vəziyyətidə bizim bu şərhimizi dəstəkləməkdədir. Çünki hədiyyə və rəhmət

Allahdandır. Ancaq əvəzliyin daha əvvəl zikr edilən "əcr" sözünədönük olması da mümkündür."Bagışlama və rəhmət..." ifadəsinin zahiri, "dərəcələr" sözününşərhi olduğunu göstərir. Çünki dərəcələr yəni, Allahqatındakı hər cür mərtəbə, hədiyyə və rəhmətin obyektiv qarşılığıdır.Əvvəlki araşdırmalarımızın birində bunu öyrənmiş ol/tapılırsınızki: Rəhmətin -yəni, Allahın lütf edib qatından nemət hədiyyəs(n)ietməsinin- reallaşması, ancaq ona çatmanın önündəki hərmüxtəlif maneənin aradan qaldırılması ilə mümkün ola bilər. Bu rəhmət isəbağışlama, yəni bağışlamadan ibarətdir.Bunun bir gərəyi olaraq, hər nemət mərtəbəsi və hər yüksəkmənzil və dərəcə özündən sonrakı mərtəbəyə və özündənüstün dərəcəyə nisbətlə bağışlama və bağışlama mövqesindədir. Bu səbəbdənührəvi hər cür dərəcələr, uca Allahın hədiyyəs(n)i və rəhmətidirlər.Necə ki Quranda rəhmət və ya ona yaxın bir anlayışın istifadə edildiyiçoxu yerdə bağışlamadan da danışılır. "Bagışlama vəböyük mükafat onlarındır." (Maidə, 9) "Onlar üçün... bagışlanma vətükənməz bir ruzi vardır." (Ənfal, 4) " Onlar üçün bagışlama və böyükmükafat vardır." (Hud, 11) "Orada Allah magfireti və razılığıvardır." (Hədid, 20) "Bizi bagışla, bizə mərhəmət et/ət!" (Bəqərə, 286)kimi bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.Ardından ayə, "Allah çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." ifadəsiyləsona çatır. Bu iki adın ayənin məzmunuyla münasibəti diqqətə çarpandır.Xüsusilə, "bagışlama və rəhmət" ifadəsindən sonra iştirak etmişolması, bu əlaqəni daha da diqqətə çarpan hala gətirməkdədir."Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən;" Ayənin orijinalındakeçən "teveffahum=canlarını al/götürərkən" hərəkəti, keçmiş və yamüzari kipindedir. Əsli "tetevveffahum"dur. İstifadədə yüngüllük olsundeyə "də"lərin biri salınmışdır. Bu ayədə olduğu kimi:"Nəfslərinə zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı84 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

lerine zülm edərlərkən mələklərin canlarını aldıgı kəslər, 'Bizheç bir pislik etmirdik!' deyə təslim olarlar." (Nəhl, 28) [Bu ayədəcanlarını al/götürmə mənasında istifadə edilən hərəkət "tetevvefahum" şəklindəkeçər.]Bənzəri ayədən də aydın olduğu kimi "zülm"dən məqsəd, onlarınşirk yurdunda qalmaq, kafirlər arasında yaşamaq, bu səbəbdən diniməlumatları əldə etmə və dinin qulluq vəzifələrini yerinə yetirmədəki çağırışınıtətbiqə keçirmə imkanından məhrum qalmaq surətiyləAllahın dinindən və dinin şüarlarını qoymaqdan üz çevirmələridir.[Qulluq vəzifələrini rahat bir şəkildə yerinə gətirə bilmədiklərişirk diyarını tərk etməmələridir.] "Nə etməkdə idiniz? deyərlər. 'Bizyer üzündə çarəsiz və zəif buraxılmış (mustazaf)lar idik' deyə cavabverərlər..." şəklində başlayan üç ayənin axışı bu şərhi dəstəkləyicixüsusiyyətdədir.Uca Allah, "Allahın lənəti zalımların üzərinə olsun." (Ə'RAF, 44və Hud, 19) ayələrində, "zalımlar" anlayışını [nəfsə və ya başqalarınazülm etməyi ifadə etmədən] mütləq olaraq istifadə etdikdən sonra,"Onlar (insanları) Allahın yolundan saxlayan və onun egri olmasınıistəyənlərdir." buyuraraq bu sözə açıqlıq gətirmişdir. Bu səbəbdənbu iki ayənin, zülmü şərhdəki ortaq mesajı budur: Zülm,Allahın dininə arxa çevirmək və onun əyri, əyri və sapdırılmışolmasını istəməkdir. Bu məna, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənintəsvir etdiyi obyektiv vəziyyət [və bizim az əvvəl etdiyimiz şərh]ilə də üst-üstə düşməkdədir."Nə etməkdə idiniz?" deyərlər." Yəni, dini həyata məzmununda vəziyyətiniznə idi? Ayənin orijinalında keçən "fime" bileşiğinin sonundakı"me" ədatı, sual ədatı olan "ma" sözünün qısaldılmışşəklidir, ki istifadə yüngüllüyü təmin etmək məqsədiylə sonundakı "əlif"hərfi hazfedilmiştir.Ayədə ümumiyyətlə, rəvayətlərdə "Qəbir Sorğusu" olaraq xarakterizə edilənhadisəyə istiqamətli bir işarə vardır. Bilindiyi kimi qəbir sorğusu,ölümün reallaşmasından sonra mələklərin ölünün dinini soruşmalarına

deyilir. Bu ayə də buna dəlalət etməkdədir: "Nəfslərinə zul-Nisa Surəsi 95-100 .................................................... 85mederken mələklərin, canlarını aldıgı kəslər, 'Biz heç bir pisliketmirdik!' deyə təslim olarlar. 'Xeyr, Allah sizin etdikləriniziəlbəttə çox yaxşı biləndir. O halda, içində davamlı kalacagınızcəhənnəmin qapılarından girin! Qürurlananların yeri nə pisdir!(Pisliklərdən) çəkinənlərə, 'Rəbbiniz nə endirdi?' denildiginde,'Xeyr( endirdi)! deyərlər." (Nəhl, 28-30)"Biz yer üzündə çarəsiz və zəif buraxılan (mustazaf)lar idik,deyə cavab verərlər. Mələklər də, 'Allahın yeri geniş deyil idimi?Onda hicrət etsəydiniz ya!' deyərlər." Mələklərin "Nə etməkdə idiniz?"sualı, dini baxımdan yaşadıqları vəziyyətə əlaqəndir. Bu sualahəmsöhbət olan kəslər də dini baxımdan yaxşı bir vəziyyətə sahibolmayan kəslərdir. Buna görə səbəbi [yəni, dini yaşamamalarınasəbəb olanı] səbəb olunanın [yəni, öz vəziyyətlərini izah etmələrinin]yerinə qoymaq surətiylə cavab verirlər. Belə ki; onlar, gücsahibi müşriklərin suveren olduğu bir yerdə dini həyata imkanınıtapa bilmirdilər. Çünki bu müşriklər, onları çarəsiz və zəif salır,güclənmələrinə mane olurdular. Beləcə dinin nəzərdə tutduğu şəriətəvə qanunlara sarılıb, tətbiqə keçirərək praktik həyatda yaşamalarınaimkan vermirdilər.Əgər doğru söyləyirlərsə, zəif salınmış olmaları, özlərininşirk yurdunda məskun bir həyat yaşayır olmalarından qaynaqlanırdı.Çarəsiz və zəif buraxılmaları, yaşadıqları yurdun müşriklərinsuverenlikləri altında olmasından irəli gəlirdi. Ancaq [ortadabir başqa gerçək də var. O da budur ki,] o suveren müşriklərdünyanın hər tərəfinə və onların yaşadıqları yerin xaricində başqayerlərə də suveren deyillər idi ya! Bu səbəbdən bu adamlar hər vəziyyətdəmustazaf (zəif salınmış) deyillər idi. Yəni, zəiflikləri yalnıziçində olduqları mühit üçün etibarlı idi. Onu da, o yurdutərk etmək və çıxıb getmək surətiylə dəyişdirmək əllərində idi.Buna görə mələklər, onların mustazaflık iddialarını yalanlayaraq

yer üzünün Allahın ərzi olduğu və Allahın ərzinin də, içindəyaşadıqları və ayrılmadıqları yerdən çox daha geniş olduğunu vurğulayaraqbəhanələrini boşa çıxarırlar. Çünki, köç etmək surə-86 ............ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tiyle zəif salındıqları yerdən və mühitdən xilas olmaları mümkünidi.Bu səbəbdən mustazaflık bağından xilas olacaq gücləri olduğuüçün onlar gerçək mustazaflar deyillər idi. Demək ki bu vəziyyəti,öz pis seçimləri nəticəs(n)i seçmişlər idi."Allahın yeri geniş deyil idimi? Onda hicrət etsəydiniz ya!"cümləsindəki sual, "Nə etməkdə idiniz?" ifadəsində olduğu kimi,ayıblama və qınama məqsədlidir. Daha əvvəl yer verdiyimiz Nəhl surəsininəlaqədar ayələrinin axışından da aydın olduğu kimi bu sualların ilkinin["Nə etməkdə idiniz?"], vəziyyətin təsbitinə [və dini baxımdannecə bir vəziyyətə sahib olduqlarına] istiqamətli olması mümkündür.Çünki, Nəhl surəsindən aydın olduğu qədəriylə bu cür sual, həm zalımlara,həm də muttakilere istiqamətli bir sualdır və qınama məqsədlideyil. Ikincisi isə ["Allahın yeri geniş deyil idimi?..."], hər vəziyyətdəqınama məqsədinə istiqamətlidir.Mələklər, yeri Allaha izafə edərək zikr edirlər. Burada ucaAllahın əvvəl ərzi geniş etdiyinə, sonra insanları imana və əmələdəvət etdiyinə işarə edilir. Iki ayədən sonrakı "Allah yolundahicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər və genişlik tapar."ayəs(n)i də bu gerçəyə işarə etməkdədir.Yerin "geniş" olaraq xarakterizə edilməsi, hicrət etməyi; "Onda hicrətetsəydiniz ya! "ifadəsi şəklində istifadə etməni tələb etmişdir. Yəni,yerin bir bölgəsindən bir başqa bölgəsinə köç etsəydiniz ya! Əgərgenişlik təsəvvür edilmədən bir ifadə istifadə edilsəydi, "Ondan hicrətetsəydiniz" deyilməsi uyğun düşərdi.Ardından uca Allah, mələklərlə onların bu danışığı gözlər önünəsərdikdən sonra bu hökmü verir: "İşdə onların varacagı yer/yeyərcəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!"

"Kişilər, qadınlar və uşaqlardan (həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar. ..müstesnadır." Bu cümlədəki istisna münkatı yəni qopuqistisnadır. Bunlarla əlaqədar olaraq ayədə söz mövzusu edilən mənada"zəif buraxılmışlar" (mustazaflar) təbirinin istifadə edilməsi, yuxarıda[əvvəlki ayədə] haqqında danışılan "zalımların", əslində musta-zaf olmadıqlarınaişarə etməyə istiqamətlidir. Çünki onlar zəiflik qeydini ü-Nisa Surəsi 95-100 ................................................. 87zərlərindən qaldıra biləcək gücdədirlər. Əsl zəifləyər, bu ayədə sözüedilənlərdir. Kişilər, qadınlar və uşaqlar şəklində detallı bir şərhəehtiyac duyulması, ilahi hökmü şərh və səhv qəbul etmələrəmeydan verməmə məqsədinə istiqamətlidir."heç bir çarəyə gücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər"ifadəsinə gəlincə, burada istifadə edilən "hiylə" sözü, "haylule" (maneə,mane, tədbir) kökündən şəkil və forma ifadə edən məsdər kipikimidir. Sonra alət mənasında istifadə edilmişdir. Bu səbəbdən iki şey arasındabir maneə və tədbir tapmağa çatdırıcı vasitə mənasını ifadəedər. Ya da bir şeyi əldə etmə və ya bir başqa hala keçmə mənasınıifadə edən bir hal və ya bunun xaricində bir haldır. Bu ifadə, ümumiyyətləgizlicə edilən və yerilən işlərlə əlaqədar olaraq istifadə edilər. Hər vəziyyətdəsözün kök mənasında, Ragıbın əl-Tədris planı adlı kitabındaifadə etdiyi kimi, dəyişmə mənas(n)ı vardır.Bu vəziyyətdə belə bir məna çıxır qarşımıza: "Onlar, müşriklərinözlərinə yönəltdikləri zəif buraxdırıcı nəşr/təzyiqi maneə törətməyəgüc çatdıra bilmirlər; onların bu cür nəşr/təzyiqlərini rədd etmək üçün heç birmaneə tapa bilmirlər. Bundan xilas olmalarını təmin edəcək bir yol əldəetmə imkanına da sahib deyildirlər."Ayənin axışından aydın olduğu üzrə, "yol" anlayışı ümumidir; gözləgörülən və görülməyən hər cür yolu [yəni, bütün çarə yollarını]əhatəsinə al/götürməkdədir. Belə ki; bu anlayış burada, məna olaraqMəkkəli Müsəlmanların Mədinəyə hicrət etmək üçün istifadə etdiklərinormal yol kimi maddi yolu ehtiva etdiyi şəkildə, mənəvi yolu da əhatə edər.Bu səbəbdən buradakı yoldan məqsəd, onları müşriklərin əlindən, işgəncə

və fitnələrinə düçar edərək zəif salma cəhdlərindənqurtaracaq hər cür həll yoludur.MUSTAZAFLIK ÜZERINEAyədən aydın olduğuna görə, dini mövzular bağlanımda cahillik,insanın özündən qaynaqlanmayan bir qüsurdan və ya çatışmazlıqdanirəli gəlirsə, bu insan Allah qatında üzrlüdür.88 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu mövzunu belə açıqlaya bilərik: Uca Allah, dini bilməməyi vədini şüarları suveren etməkdən alıkonmanın hər cürünü, ilahiəfvin əhatəsinə girməyən zülm olaraq xarakterizə edir. Sonramustazafları (zəif buraxılmışları) bu ümumiləşdirmənin xaricində tutur,zəif buraxıldıqları üçün də bəhanələrini qəbul etdiyini ifadə edir. Ardındanonları, başqalarını da əhatə edəcək bir xüsusiyyətlə yəni, qarşılaşdıqlarımaneəs(n)i özlərindən rədd edəcək imkanı tapa bilməmək və heç birçarəyə güc çatdıra bilməmək xüsusiyyətiylə təyin edir.Bu məna, ətrafı əhatə edilmiş bir yerdə tutulan və bu səbəblə dinibilən, dinin detallarından xəbərdar olan bir alim ol/tapılmadığıüçün dini məlumatları öyrənə bilməyən ya da bu məlumatlara sahib olduğuhalda dözülməz ağır işgəncələrdən ötəri onları pratize faktorun/etməninbir yolunu tapa bilməyən, bunun yanında düşüncə zəifliyi, xəstəlik,bedensel nöqsanlıq və ya maliyyə çatışmazlıq kimi bir mənfilik üzündənol/tapıldığı yerdən çıxa bilməyən, Islam yurduna hicrət edibMüsəlmanlara qatıla bilməyən bir kimsə üçün etibarlı olduğu kimi, zehinidini məlumatlar məzmununda sabit gerçəkləri qavraya bilməyən, fikriolaraq haqqa çata bilməyən, haqqa qarşı inadçı, ağız büzücü birrəftarı qətiliklə söz mövzusu olmadığı və hətta haqqın dəqiq bir şəkildəönünə qoyulması vəziyyətində ona qətiliklə təbii/tabe olacağı haldadəyişik faktorlar üzündən haqqı qəbul edə bilməyən bir kimsə üçün dəetibarlıdır.Belə bir insan da mustazaftır; zəif salınmış, aciz və çarəsizdir;[içində olduğu mənfi şərtlərdən çıxacaq və] hər hansıbir yol tapacaq vəziyyətdə deyil. Bunun beləsi bir mövqeyə

düşməsindəki faktor, haqq və din düşmənləri tərəfindən qılınc vəqırmanc çətiniylə əhatə edilib çıxış yolu tapa bilməməsi deyil şübhəsiz. Əksinəonu başqa faktorlar zəif salmış, nəticə etibarilə də qəflətiona müsəllət etmişdir. Bu səbəbdən belə bir qəflətin təsirinə girəninsan artıq heç bir çarəyə güc çatdırmaz və belə bir cəhalətinpəncəsindəki insan da heç bir yol tapmaz mustazaftır.Gerçəkdə səbəbin ümumiliyini vurğulamağa istiqamətli olan bu ayəninmütləq şərhindən hərəkətlə bu nəticəyə çatırıq. BuNisa Surəsi 95-100 ...................... 89mənas(n)ı, bunun xaricində başqa ayələrdən də qəbul edə bilərik: "Allahhər şəxsi, ancaq gücünün yettigi ölçüdə mükəlləf edər. Hər kəsinkazandıgı yaxşılıq lehinə, ettigi pislik də əleyhinədir." (Bəqərə, 286)Bu ayə gərəyi, haqq-qında qafil olunan şey insanın gücü daxilindədeyil. Yenə, bir maneə üzündən insanın edə bilmədiyi bir şey dəonun gücü daxilində sayılmaz.Bəqərə surəsinin mövzuyla əlaqədar bu ayəs(n)i, insanın gücünün üstündəkitəklifi qaldırdığı kimi, bəhanə yerlərini [üzrlü hesab edilmə vəziyyətlərini]təyin etmək və gerçək bəhanəs(n)i bəhanədən ayırt etməküçün ümumi bir qanunu qoyur. Belə ki hərəkət, insanın öz qazanmasınavə seçkisinə söykənilməli, alıkonduğu şeydən alıkonuluşundaöz təsiri və qatqısı olmamalı.Buna görə, dindən tamamilə xəbərsiz olan və ya haqq xüsusiyyətlidini məlumatların bir qisimini bilməyən cahil insanın bu cəhaləti [vədini vəzifəni tərk edişi], özünün qüsurundan və ya pis seçkisindənqaynaqlanırsa, bu tərk etmişlik ona isnad edilər və özügünahkar sayılar.Əgər dində cahil olması və vəzifəsini yerinə yetirməməsi özqüsuruna və ya buna gətirib çıxaracaq kimi ön davranışlarınasöykən/dözmürsə, əksinə cahilliyi və ya qəfləti ya da əməl etməməyiona söykəyən xarici faktorlardan qaynaqlanırsa, bu tərz bir dini tərketmişlik adamın seçiminə isnad edilməz. Belə bir insan günahkar,planlaşdırılmış müxalif çıxan, haqqa qarşı ağız büzən müstəkbir

və kor-koranə inkarçı qəbul edilməz. Bu səbəbdən belə bir insanəgər yaxşılıq [olaraq bildiyi bir şeyi] qazanmışsa lehinədir, pislik [olaraqbildiyi bir şeyi] də qazanmışsa əleyhinədir. Əgər [etdiyi işinyaxşı ya da pis oluşundan xəbərsiz qaldığı üçün, yaxşılıq və ya pislikünvanıyla] bir şey qazanmamışsa, lehinə və ya əleyhinə də bir şeyyox deməkdir.Bundan da aydın olur ki mustazaf insan, hər hansı bir iş qazanmaqvəziyyətində olmadığı üçün əli boş insandır, lehində və əleyhindəolacaq bir şeyə sahib deyil; onunla əlaqədar hökm Allahaqalmışdır. Necə ki bu, mustazaflarla əlaqədar ayədən sonra iştirak edən,90 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar; Allah çox bağışlayıcı və bagışlayıcıdır."ayəs(n)i ilə başqa surədəki ayədən aydın olmaqdadır: "Başqaları da vardır ki Allahın əmrinə buraxılmışlar. O, onlara yaəzab edər ya da onları bağışlayar. Allah biləndir və hikmət sahibidir."(Tövbə, 106) Və Allahın rəhməti qəzəbindən öndədir."İşdə bunları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." Bunlar, bilməyişləri birbəhanəyə söykən/dözdüyü üçün pisliyi qazanmamışlar. Ancaq dahaəvvəl də vurğuladığımız kimi insan, xoşbəxtlik və bədbəxtlik arasındahərəkət etməkdədir. Xoşbəxtliyi öz üzərinə çəkməmiş olmasıonun üçün kafi bir bədbəxtlikdir. Bu səbəbdən bu vəziyyətdəki bir insan,yaxşı olsun, təxribatçı olsun ya da heç biri olmasın, özü etibariləbədbəxtliyin izlərini silib təsirlərini aradan qaldıran ilahi əfvdən müstağnideyil. Uca Allahın ["Işte onları, ümid edilər ki Allah bağışlayar." sözüylə]onların bağışlanılmaları ümidindən danışması, bu gerçəyəistiqamətli bir işarədir.Onların bağışlanıla biləcəkləri ümidindən danışılıb ardından, əfvinonları əhatə edəcəyinə istiqamətli bir işarə ehtiva edən "Allah çox bağışlayıcıvə bagışlayıcıdır." ifadəsinə yer verilmiş olması, onların, "çatacaqlarıyer/yeyər cəhənnəmdir; ora nə pis bir çatış yeridir!" ifadəsiylə,yerlərinin pis bir çatış yeri olaraq cəhənnəm olacağı vəd

edilən zalımlar qrupundan istisna edilər şəkildə zikr edilmiş olmalarındanötəridir."Allah yolunda hicrət edən kimsə, yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər vəgenişlik tapar." Ayənin orijinalında keçən "murağemen" sözününkökü olan "ər-reğam" ilə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "ər-Reğam", yumşaq torpaq deməkdir. Ərəblər, "Rağime enfu fulaninrağmen=burnu torpağa sürtüldü" deyərlər. "Erğamehu gayruhu=başqası onun burnunu yerə (torpağa) sürdü" şəklində də istifadə edilər.Bununla hirsliliyi, hirsi ifadə edərlər. Şairin bu beyti bunanümunədir:"O burunlar yerə sürtüldüyü zaman onları məmnun etməm.Onlardan üzr istəməm; əksinə hirsliliklərini artıraram."Nisa Surəsi 95-100 ..................................................... 91Şeirdə, söz mövzusu sözə qarşılıq olaraq "məmnun etmə" ifadəsininistifadə edilməsi, bu sözün hirsləndirmə mənasını ehtiva etdiyinədiqqətimizi çəkməkdədir. Buna söykən/dözərək, "Erğamellahu enfehuvə erğame-hu=Allah onun burnunu sürtdü, ona qız idi","Rağamehu=iki adam bir-birini hirsləndirib hirsləndirməyə çalışdılar, hərbiri qarşı tərəfin burnunu sürmək üçün səy göstərdi" deyilmişdir.Sonra "murağeme" sözü, istiare yoluyla çəkişib münaqişə,döyüşmək mənasında istifadə edilməyə başladı. Uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Yer üzündə gedəcək bir çox yer/yeyər... tapar.""Murağemen kəsərən" yəni, hirslənməsini tələb edən pis bir şeygördüyündə ondan qaçacaq bir yer tapar. Bu eynilə; "Filandan qızdığımüçün filana getdim, ona yönəldim" deməyə bənzər. [Tədris planıdanalınan götürmə burada sona çatdı.]Bu halda ifadənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: KimAllah yolunda, yəni məlumat və əməl səviyyəsində dini yaşamaq surətiyləONun razılığını əldə etmək məqsədiylə hicrət etsə, yer üzündə buməqsədini reallaşdırmasına əlverişli bir çox yer tapar. Hər nə zamanAllahın dinini praktikada tətbiqinə istiqamətli bir maneə törət qarşılaşsa,dinini yaşamasına mane olan gücün burnunu sürtmək,

onu hirsləndirmək ya da onunla çəkişib mübarizə vermək məqsədiyləoradan hicrət edərək başqa bir yerdə dinini azadca həyataimkanını, ayrıca yer üzündə genişlik, bolluq və bir çox imkan tapar.Uca Allah bu ayələrin əvvəlində, "Allahın yeri geniş deyilmiy idi?" buyurmuşdur. Bu ifadənin detalı mövqeyində olan buayənin, [heç bir qeydə yəni, Allah yolunda ifadəsinə yer vermədən],"Hicrət edən kimsə yer üzündə genişlik tapar." cümləsi şəklindəolması lazım idi. Ancaq Allah yolunda getmək və ilahi yolusuluq etmək istəyənlər üçün, yer üzü genişliyinin bir səbəbi olaraq"bir çox gedəcək yer/yeyər" ifadəsinə də əlavə olaraq yer verilməsi səbəbiylə,"hicrət etmə" də "Allah yolunda olmaq" şəklində qeydəbağlanmışdır ki, ifadənin ana mesajıyla üst-üstə düşsün. Bu ana mesaj isə,şirk nizamının suveren olduğu bir mühitdə yaşamağa davamedən möminlərə istiqamətli bir öyüddən ibarətdir. Yəni, ayə onları tah-92 ........... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rik edib coşğulandırmağa, hicrətə təşviq etməyə və [mənəvi dəstəktəmin edərək] ürəklərini xoş tutmağa istiqamətli bir mesaj mövqesindədir."Kim Allah və Elçisi uğrunda hicrət edərək evindən çıxar..." Allahvə Elçisi üçün köç etmək, Allahın kitabını və Peyğəmbərin sünnəsiniöyrənib əməl etmə imkanı olan Islam yurduna hicrət etməkdənkinayədir.Ölümün çat/yetişməsi, istiare yoluyla ölümün normal şəkildə hadisətapması və gözlənilməz şəkildə reallaşmasından kinayədir.[Yoxsa "idrak" sözünün əsl lüğət mənas(n)ı burada nəzərdə tutulmamışdır.]Çünki ayənin orijinalındakı "yudrik" sözünün məsdəriolan "idrak" sözü, geridəki adamın əvvəlkinin ardından qaçıbona çat/yetişməsi deməkdir. [Halbuki insanın ölümü, insandan geri qalmamışdırki, ardından gəlib ona çatsın.]Yenə mükafatın Allaha düşməsi də, əcr və savabın ONun üçünlazımlı olması və bunu uhdesine al/götürməsi deməkdir. Demək ki oradagözəl bir əcr, sərhədsiz bir savab vardır və Allah onu əskiksiz şəkildəqətiliklə hicrət edən quluna bəxş edəcək. Allah bu vədini,

özünə heç bir şeyin ağır və çətin gəlmədiyi, heç bir şeyin aciz buraxa bilmədiyivə etdiyi iradəni heç bir şeyin maneə törədə bilmədiyi üluhiyyətmövqesiylə reallaşdırar. Və O sözündən dönməz. Ayənin, "Allahdə çox bagışlayıcı və əsirgəyicidir." cümləsiylə sona çatması, mükafatvə savabın əskiksiz verilməsinin bu gözəl vədin ayrılmaz bir parçasıolduğunu vurğulamaq və gücləndirmək üçündür.Uca Allah bu ayələrdə möminləri, digər bir ifadəylə iman iddiasındaol/tapılanları, iman yurdunda və şirk yurdunda yaşayır olmaqbaxımından müxtəlif qisimlərə ayırır və bu qrupların hər birininmövqesinə uyğun olaraq al/götürəcəyi qarşılığı (mükafatı) açıqlayır.Bunu da bir öyüd, bir xəbərdarlıq və iman yurduna hicrət etməyə istiqamətlibir təşviq ünsürü olması, iman yurdunda toplanılması, Islam cəmiyyətiningücləndirilməsi, yaxşılıq və təqva üzrə birlik və həmrəylikiçində olunması, haqq mesajın ucaldılması, tövhid bayrağının və dinbayrağının dalğalandırılması məqsədiylə edir.Nisa Surəsi 95-100 ............................ 93Bunlar içində bir qrup Islam yurdunda yaşayır. Mallarıyla vəcanlarıyla Allah yolunda cihad edənlər, bəhanəsiz oturanlar və birbəhanəs(n)i ol/tapıldığı üçün oturanlar bu qrupda iştirak edərlər. Allah hamısınadə (savabın) ən gözəlini vəd etmişdir; lakin Allah cihad edənləri,dərəcə baxımından oturanlardan üstün etmişdir.Digər bir qrup isə, şirk yurdunda yaşayır. Bunlar zalımdırlar. Allahyolunda hicrət etməzlər. Buna görə çatacaqları yer/yeyər cəhənnəmdir;ora nə pis bir çatış yeridir!Lakin bunların arasında da zalım olmayan zəif salınmışbir qrup vardır. Bir həll tapma imkanından məhrumdurlar, bir çıxışyolu da tapa bilmirlər. Bunlar aciz olub heç bir çarəyə güc çatdıra bilməyənvə heç bir yol tapa bilməyən mustazaflardır. Işte bunları, ucaAllahın bağışlaması ümid edilər. Yenə bunlar arasında iştirak edən bir başqaqrup da, Allah və Elçisi uğrunda hicrət etmək üzrə evlərindənçıxan, amma sonra özünə ölüm gəlib çat/yetişən kəslərdir. Ki bunlarınəcri, mükafatı Allaha düşər.

Eniş səbəbi, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) zamanında Mədinəyəhicrətiylə Məkkənin fəthi arasındakı dövrə tekabül edən Ərəbyarımadasındakı Müsəlmanların vəziyyəti ilə elin idili olsa da, ayələrinməzmunu bütün zamanlardakı bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır. Odövrdə yer üzü iki hissəyə ayrılmışdı. Bir qisimi Islam yurdu idi,Mədinə və ətrafının təmsil etdiyi bu bölgədə Müsəlmanlar dinləriniazadca yaşayırdılar. Bəzi müşrik qruplar və digər dinlərə mənsubbirliklər də burada yaşayırdılar. Ancaq andlaşma və bənzəriəqdlərdən ötəri Müsəlmanları narahat etməzdilər və bu səbəbləaralarında bir qarşıdurma, bir sürtüşme olmazdı.Digər bir qisimi isə şirk yurdu idi. Məkkə və ətrafının təmsiletdiyi bu yurdda, suverenlik müşriklərin əlində idi və buraları bütpərəstinanc sistemləri istiqamətində idarə edirdilər. Müşriklər butorpaqlarda yaşayan Müsəlmanlara dinlərini yaşamalarından ötərisıx nəşr/təzyiq tətbiq edirdilər, onları ağır işgəncələrdən keçirir,dinlərindən dönmələrini təmin edəcək sıx bir söykəmə tətbiq edirdilər.94 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Amma ayələrin ana fikri daim bütün Müsəlmanlar üçün etibarlıdır.Buna görə bir Müsəlman dinini öyrənə biləcəyi, dininin şüarlarınısuveren edə biləcəyi, dinin hökmlərini praktikada tətbiq edə biləcəyibir yerdə yaşamaqla öhdəçiliklidir. Bir yerdə dininiöyrənə bilmirsə, dininin hökmlərini praktikada tətbiqinə icazəverilmirsə -ora adla Islam yurdu olsun və ya şirk yurdu fərqetməz- oradan hicrət etməklə öhdəçiliklidir. Çünki indiki vaxtda adlardəyişməyə uğramış, adların müsemması, obyektiv qarşılığıortadan itmişdir. Insanların dini yalnız şəxsiyyətlərində yazılarolmuşdur. İndiki vaxtda Islam quru bir addır artıq. Islam adlandırmasındaIslami təlimlərə inanmaq və Islami hökmləri tətbiq etməkqanunu əsas alınmır.Quran isə, hökmünü Islamın həqiqətini əsas götürərək verir; Islamadını deyil. Insanları, Islam ruhunu daşıyan əməllərə təşviqedir, şəkli və ruhsuz rəftarlara deyil. Necə ki uca Allah Quranın

dəyişik ayələrində belə buyurmuşdur:"(Iş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriyləolmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özüüçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar. Kişiolsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq (bəzi) yaxşı işləretsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvə qırıntısıqədər belə zülm edilməz." (Nisa, 123-124) "Şübhəsiz inananlar, Yəhudilər,Hıristi-yanlar və Sabisilərdən Allaha və axirət gününə inanıbyaxşı işlər edənlərə, Rəbləri qatında mükafatlar vardır. Onlarüçün qorxu yoxdur. Onlar kədərlənməyəcəklər də. " (Bəqərə, 62)AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində ifadə edildiyinə görə Ibni Cərir, IbniMünzir, Ibni Əbi Xatəm, Ibni Mürdeveyh və Beyhaki öz SünenindeIbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Məkkəlilərdən bir birlikMüsəlman oldu. Bunlar Müsəlmanlıqlarını gizləyirdilər. MüşriklərBədir Günü onları da yanlarında döyüşə apardılar. Bəzisi yaralandı,bəzisi də öldürüldü. Bunun üzərinə Müsəlmanlar dedilərNisa Surəsi 95-100 ....................................................... 95ki: 'Bu Müsəlmanlar bizim yoldaşlarımız idi. Bunlar zorla/məcbur et döyüşəgətirildilər.' Beləcə səhv etdiklərini düşünərək Allahdan onlar üçünbağışlanma dilədilər. Bunun üzərinə, 'Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərincanlarını al/götürərkən...' ayəs(n)i endi."Ibni Abbas daha sonra belə dedi: "Bu ayənin endiyi, [Mədinə'-dəkı Müsəlmanlar tərəfindən] Məkkədə qalmağa davam edənMüsəlmanlara bildirilərək, orada qalmalarının heç bir bəhanələ caizolmayacağı ifadə edildi. Bunun üzərinə Məkkədən ayrıldılar. Lakinmüşriklər onları tutdular və müxtəlif nəşr/təzyiqlər tətbiq etdilər. Bununüzərinə bu ayə endi: 'İnsanlardan kimi vardır ki, Allaha inandıq,deyər; lakin Allah ugrunda özünə əziyyət edilincə insanların işgəncəsini,Allahın əzabı kimi sayar.' (Ənkəbut, 10) Müsəlmanlar buayəs(n)i də onlara eşitdirdilər. Bunun üzərinə kədərləndilər, böyük bir pessimizməqapıldılar. Onlarla əlaqədar olaraq bu ayə endi:

"Sonra Rəbbin, işgəncəyə uğradıldıqdan sonra hicrət edib, ardındandə döyüşən və səbr edənlərin yanındadır. Bütün bunlardansonra Rəbbin əlbəttə çox bagışlayan və əsirgəyəndir." (Nəhl, 110)Bu səfər onlara bu ayənin endiyi xəbər verildi, Allahın özləri üçünbir çıxış qapısı göstərdiyi eşitdirildi və Məkkədən çıxmaları istəndi.Onlar da Məkkəni tərk etdilər. Lakin müşriklər çat/yetişib onlarladöyüş idilər. Xilas olan xilas oldu, ölən öldü."Eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə, Ibni Cərir və Ibni Əbi Xatəm,Dahhakdan bu ayələ əlaqədar olaraq belə rəvayət etmişlər: "Buradanəzərdə tutulanlar, bir qrup münafiqdir. Bunlar Rəsulullah (s. a. a) iləbirlikdə Mədinəyə hicrət etməyib Məkkədə qaldılar. Sonra Qureyşmüşriklərinin saflar/tərəflərində Bədir Döyüşünə qatıldılar. Beləcə Bədiryaralıları və ölüləri arasında onlardan da bəzi kəslər vardı. UcaAllah bu ayəs(n)i onlar haqqında endirdi."Eyni əsərdə, Ibni Cəririn ayələ əlaqədar olaraq Ibni Zeyddən belərəvayət etdiyi ifadə edilər: "Peyğəmbərimiz (s. a. a) göndərilincə, onungöndərilişiylə birlikdə insanların gerçək siması, içlərindəki iman vənifaq nişaneleri də diqqətə çarpan bir şəkildə ortaya çıxdı. Bəzi insanlarona gəlir, 'Ey Allahın Elçisi, biz Müsəlman olmamız vəziyyətində96 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu qövmün bizə işgəncə etməsindən, bizə bunu bunu etməsindənqorxuruq. Lakin, Allahdan başqa ilah olmadığına və sənin Allah-'ın Elçisi olduğuna şahidlik edirik.' deyərdilər. Bunu hər fürsətdəifadə edərdilər. Bədir günü müşriklər hərəkətə keçdilər və 'Bizə qatılmayanbiri olsa evini yuyarıq, malını özümüzə mübah sayar əlqoyarıq.' dedilər. Bu təhdid qarşısında, Rəsulullaha (s. a. a) o sözüsöyləyənlər də müşriklərin safında döyüşə qatıldılar. Bunların birqisimi öldürüldü, bir qisimi də Müsəlmanlara əsir düşdü.""Bunlardan öldürülənlər haqqında uca Allah buyurdu ki: Mələklər,nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən... 'Allahın yerigeniş deyil idimi? Onda köç etsəydiniz ya!' -sizi zəif salanlarıtərk etsəydiniz ya!- deyərlər. Işte onların varacagı yer/yeyər cəhənnəmdir;

ora nə pis bir çatış yeridir!""Sonra Allah, həqiqətən zəif olan səmimi insanların bəhanəsiniqəbul etdi və belə buyurdu: 'Ancaq kişilər, qadınlar və uşaqlardan(həqiqətən) aciz olub zəif buraxılanlar, heç bir çarəyəgücü çatmayanlar və heç bir yol tapa bilməyənlər müstəsnadır.' Bunlarköç üçün yola çıxacaq olsalar həlak olarlar, müşriklər tərəfindənöldürülərlər. 'Işte bunları ümid edilər ki Allah bağışlayar.' Yəni, müşriklərarasında yaşamalarını bağışlaması ümid edilər.""Məhbus edilənlərsə belə dedilər: 'Ya Rəsulullah! Bilirsən kibiz, sənin yanına gəlir və Allahdan başqa ilah olmadığına, sənində Allahın elçisi olduğuna şahidlikdə ol/tapıldığımızı söyləyirdik.Biz, can qorxusuyla bu qövmün saflar/tərəflərində döyüşə qatıldıq.' Uca Allahonlar haqqında bu ayəs(n)i endirdi:"Ey Peyğəmbər! Əlinizdə olan əsirlərə də ki: Eger Allahürəklərinizdə bir xeyr oldugunu bilsə, sizdən alınandan (fidyədən)daha xeyirlisini sizə verər və sizi bagışlar. -Peyğəmbərə(s. a. a) qarşı müşriklərlə birlikdə döyüşə qatılmanızı bağışlayar.- ...Egersənə xainlik etmək istəyərlərsə, (bilsinlər ki əsasən) daha əvvəl Allahaxainlik etmişlər idi, -müşriklərin safında döyüşə çıxmışlar idi,-Allah da bundan ötəri onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi."[Ənfal, 70-71]Nisa Surəsi 95-100 ...................... 97Eyni əsərdə ABŞ b. Hamid, Ibni Əbi Xatəm və Ibni Cərir kanalıylaIkrimenin, "Mələklər, nəfslərinə zülm edənlərin canlarını al/götürərkən,'Nə etməkdə idiniz?' deyərlər... ora nə pis bir çatış yeridir!"ayəsiylə əlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: "Bu ayə Kaysb. Fakih b. Müğire, Həris b. Zemaa b. Esved, Kays b. Velid b.Müğire, Əbul As b. Münebbih b. Haccac və Əli b. Ümeyye b. Xələfhaqqında enmişdir.""Qureyş müşrikləri və onlara təbii/tabe olanlar, Əbu Süfyanı vəQureyşin karvanını Rəsulullah (s. a. a) və səhabələrinə qarşı müdafiə etməkvə Nəhlə Günü əllərindən alınan malların kompensasiyasını çıxarmaq, onları

geri al/götürmək üçün hərəkətə keçincə, Müsəlman olan bəzi gəncləridə zorla/məcbur et bərabərində apardılar. Ancaq gözlənilməz bir şəkildə ikiordu Bədirdə qarşı-qarşıya gəldi. Beləcə yuxarıda adlarını saydığımızkəslər, Islamdan döndülər və Bədirdə kafir olaraq öldürüldülər."Mən deyərəm ki: Ehlisünnet qaynaqlarında köçürülən bu anlamayaxın rəvayətlərin sayı olduqca çoxdur. Bunlar zahirən ayəyə uyğunlaşdırmakimi görünürlərsə də gözəl bir uyğunlaşdırmadıyar.Bundan və sonrakı ayələrdən qəbul etdiyimiz ən əhəmiyyətli xüsuslardanbiri, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hicrətindən əvvəl də, sonra daMəkkədə münafiqlərin ol/tapılmasıdır. Inşallah Tövbə surəsinin təfsiriçərçivəsində münafiqlərin vəziyyətini araşdırarkən, bu reallığınmüşahidələrimiz üzərində böyük təsiri olacaq.Eyni əsərdə, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Ibni Əbi Xatəm kanalıylaIbni Abbasdan belə rəvayət edilər: "Məkkədə BekiroğullarındanDamara adında bir adam vardı. Bu adam xəstə idi. Bir gün ailəsinədedi ki: 'Məni Məkkədən çıxarın. Çünki isti hava məni narahatedir.' Dedilər ki: 'Hara aparaq səni?' Əliylə Mədinəyə gedənyolu işarə etdi. Onu Məkkədən çıxardılar. Iki mil qədər uzaqlaşmışkənyolda öldü. Bunun üzərinə bu ayə endi: "Kim Allah və Elçisiugrunda hicrət edərək evindən çıxar da sonra özünə ölümçat/yetişsə..."98 ............... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır. Ancaqbu rəvayətlər arasında, hicrət yolunda ölən adamın şəxsiyyəti barəsindəböyük fərqliliklər vardır. Bəzisinə görə, Damara b. Cündeb,bəzisinə görə Əlavəysəm b. Sayfi, digər bəzisinə görə Əbu Damara b. Isəz-Pərdəki, bir başqa bəzisinə görə Leysoğullarından Damara b. Is, digərbəzisinə görə də Cunda' b. Damara b. Cundai olduğu deyilər.Bəzi rəvayətlərdə ayənin, Habeşistana hicrət edərkən ilan tərəfindənsoxulub ölən Xalid b. Hazzam haqqında endiyi ifadə edilər.Ibni Abbasa söykənilən bəzi rəvayətlərdə, Ibni Abbas onunƏlavəysəm b. Sayfi olduğunu söyləyər. Ravi deyər ki: Ibni Abbasa soruşdum:

"Yaxşı Leysi hadisəs(n)i nə vaxt reallaşdı?" Dedi ki: "Bu, Leysdən birmüddət əvvəl meydana gəldi. Ayə, həm xüsusi, həm də ümumi xüsusiyyətlidir."Mən deyərəm ki: Yəni xüsusi olaraq Əlavəysəm haqqında endi, sonrabaşqalarını da əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirildi. Rəvayətlərdənçıxan nəticəyə görə, Əlavəysəm b. Sayfi, Leys qəbiləsindən biri və Xalidb. Hazzam adlı üç Müsəlman hicrət məqsədiylə yola çıxmışkən yoldaölərlər. Ayənin bunlardan biri haqqında enmiş kimi göstərilməsi, ravitərəfindən edilən bir uyğunlaşdırma kimidir.əl-Kafi adlı əsərdə Zürarenin belə dediyi rəvayət edilər: İmamMisdən (ə.s) "mustazaf"ın kim olduğunu soruşdum, dedi ki:"Musta-zaf, kafir olmaq üçün heç bir çarəyə gücü çatmayan (necəküfrə sapılacağını bilməyən), iman etməyə doğru heç bir yol tapa bilməyənkimsədir. Yəni, nə iman ədəbilən, nə də küfrə sapa bilənkimsəyə deyilir. Məsələn uşaqlar bu mövqedədirlər. Eyni şəkildəuşaqların ağılları səviyyəsinə enən kişi və qadınlar da elədir; onlardanməsuliyyət qalxmışdır." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1]Mən deyərəm ki: Züraredən köçürülən bu hədis müstafiz yəni çoxkanallıdır; Kuleyni,1 Şeyx Saduk2 və Ayyaşi1 dəyişik kanallardanondan rəvayət etmişlər.1- [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 1-2-3.]2- [Maani'l Ahbar, s. 200.]Nisa Surəsi 95-100 .......................... 99Eyni əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Ismail əl-Cu'fi'denbelə rəvayət edər: İmam Misə (ə.s) soruşdum ki: "Qulların bilməzlikedə bilməyəcəkləri [haqqında məlumatsız ola bilməyəcəkləri] din nədir?"Buyurdu ki: "Din genişdir. Lakin Xaricilər [Hz. Əli (ə.s) dövründəmeydana çıxan, Nehrevan Döyüşünü başladan, Islamda olmayanbəzi pozğun inanclarından ötəri Islamdan çıxan və 'Xaricilər' deyəadlandırılan bir qrup] cahillikləri üzündən onu özlərinə daraltdılar."Dedim ki: "Sənə fəda olum. Üzərində ol/tapıldığım və inandığımdindən danışım mi?" İmam "Bəli" dedi. Dedim ki: "Allah'-dan başqa ilah olmadığına və Məhəmmədin ONun qulu və elçisi

olduğuna şahidlik edirəm. Hz. Məhəmmədin (s. a. a) Allah qatındangətirdiklərinə təsdiq (təsdiq və qəbul) edirəm. Sizi (Ehlibeyti)dost, vəli, idarəçi əldə edirəm. Sizə düşmən olanlardan, sizin başınızamüsəllət olanlardan, sizə böyüklük göstərənlərdən, haqqınızıqəsb edənlərdən, sizə zülm edənlərdən uzaqlaşıram."Bunun üzərinə buyurdu ki: "Allaha and olsun ki, dində bilmədiyinbir şey yox. Allaha and olsun ki bu, bizim də üzərində olduğumuzdindir." Sonra belə dedim: "Yaxşı, bunu bilməyən bir kimsəMüsəlman ola bilərmi?" Buyurdu ki: "Mustazaflar ola bilər." Mən,"Kim bunlar?" deyə soruşdum. "Qadınlarınız və uşaqlarınız" deyə cavabverdi. Ardından bunu əlavə etdi: "Ümmü Eymeni duy/eşitdinmi? Mənonun cənnət əhli olduğuna şahidlik edirəm. Buna baxmayaraq o, sizinüzərinizdə olduğunuz dini anlayışdan xəbərdar deyildi." [Üsul-ü Kafi, c. 2, s. 405, h: 6]Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xaliddən, o da İmam Mis'-dan (ə.s) belə rəvayət edər: Süleyman deyər ki: "İmama mustazaflarısoruşdum." Belə buyurdu: "Bir pərdə gerisində çöllə əlaqələri kəsikolan zəif ağıllı qadınlar, 'namaz qıl' dediyində edən və sənindediyindən başqasını anlamayan xidmətçilər, dediyindən başqasınıbilməyən və biri tərəfindən güdülmədikcə hərəkət edə bilməyən1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 268, h: 243.]100 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kölələr, çox yaşlı insanlar, uşaqlar, kiçiklər... Işte bunlarmustazaftırlar. Lakin güclü olan, mübarizə edən, didişən, alış-verişedə bilən bir adam haqqında, sənin ona mustazaf deyərək heç birşəkildə aldada bilmədiyin kimsə qətiliklə mustazaf deyil; obelə bir möhtərəmliyi həkk etməz." [c. 1, s. 270, h: 251]Maani'l Ahbar adlı əsərdə Süleymandan, o da təfsirinitəqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayətedər: "Ey Süleyman, mustazaflar içində səndən daha güclükəslər vardır. Mustazaflar oruc tutan, namaz qılan, qarınlarını vəismətlərini haramdan qoruyan, bizdən başqası üçün vəlayət haqqını

nəzərdə tutmayan və [peyğəmbərlik] ağacının budaqlarından yapışan[Ehlibeytə sarılan] kəslərdir. Işte bunları, ağacın budaqlarınayapışdıqları müddətcə ümid edilər ki Allah bağışlayar. Ancaq bunlar bunu dabilməlidirlər ki, əgər Allah onları bağışlasa bu, ONunrəhmətindəndir. Əgər onlara əzab etsə, bu da onlarınsapmalarının nəticəsidir." [s. 200] Mən deyərəm ki: "Bizdən başqası üçün vəlayət haqqı nəzərdə tutmayan"ifadəsiylə, Ehlibeytə düşmənliyi əsas alan/sahə "Nəsibilik" axınına və yaonlarla eyni paralelə düşməyi tələb edəcək şəkildə Ehlibeythaqqında qüsur əməliyyata/işləmə vəziyyətinə işarə edilmişdir. Necə ki aşağıdakırəvayətlərdə buna toxunulmaqdadır.Eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər:"Mustazaflar bir neçə qrupa ayrılarlar. Bunların hamısı da bir-birindənfərqlidir. Qiblə əhli olub da Nəsibi, yəni Ehlibeytə düşmən olmayanlarmustazaftır." [s. 200]Yenə eyni əsərdə, ayrıca Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s)təfsirini təqdim etdiyimiz ayələ əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayətedilər: "heç bir çarəyə gücü çatmayanlar" yəni, Ehlibeytə düşmənliyiəsas alan/sahə Nəsibilik axınına qatılmaqdan aciz olanlar. "heç bir yoltapa bilməyənlər" isə, haqqa çatıb bağlanmağa bir yol tapa bilməyənkəslərdir. Belə kəslər gözəl əməlləri və Allahın qadağan etdiyiharamlardan çəkinmələri səbəbindən cənnətə girərlər; ancaq yaxşılarındərəcələrinə çata bilməzlər." [Maani'l Ahbar, s. 200, Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1,s. 268, h: 245]Nisa Surəsi 95-100 ...................................................... 101Təfsir-ul Qummuda Durays əl-Kunasi İmam Misdən (ə.s) belərəvayət edər: İmama dedim ki: "Sənə fəda olum, Hz. Məhəmmədin(s. a. a) peyğəmbərliyini qəbul edən, amma günahkar olubimamı olmadan və siz Ehlibeytin vəlayətini də bilmədən ölənmuvahhitlerin vəziyyəti nə olacaq?"Buyurdu ki: "Bunlara gəlincə, onlar çuxurlarında (qəbirlərində)qalacaq və oradan çıxmayacaqlar. İçlərində saleh əməllər işləyənlər

və bizə qarşı bir düşmənlik bəsləməyənlər üçün uca Allahınmağripte yaratdığı cənnətə doğru bir dəlik açılar. Cənnətə açılan budəlikdən o adamın qəbirinə sağlamlıq və rahatlıq dollar. Bu vəziyyət qiyamətəqədər belə davam edər. Nəhayət uca Allah ilə qarşılaşar.Allah onu yaxşılıqlarından və pisliklərindən ötəri sorğular. Bununnəticəsində ya cənnətə ya da cəhənnəmə gedər. Bu kimi adamlarAllahın əmrinə, iradəsinə qalmışlar."Daha sonra İmam belə buyurdu: "Mustazaflara, zəif ağıllılara,uşaqlara və hələ buluq çağına çatmamış Müsəlman uşaqlarınadə belə edilər. Qiblə əhlindən olub da Ehlibeytə düşmənliyivə söyüşü əsas alan/sahə Nəsibilik axınına mənsub olanlara gəlincə,onlar üçün də uca Allahın maşrikte (şərqdə) yaratdığı cəhənnəmədoğru bir dəlik açılar. Bu dəlikdən onların üzərinə alovlar, qığılcımlar,tüstülər və qızğın alovların yandırıcı donquldanmaları dollar. Buvəziyyət qiyamətə qədər davam edər. Sonra vardıqları yer/yeyər cəhənnəmolar."əl-Hisal adlı əsərdə, İmam Sadiqdən (ə.s), o atasından, o dababasından və o da Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayət edər: "Cənnətinsəkkiz qapısı vardır. Birindən peyğəmbərlər və doğrular girər. Birindənşəhidlər və salehlər girər. Beş qapıdan da tərəfdarlarımız (Şiələrimiz)və sevənlərimiz girər... Bir başqa qapıdansa, Allahdan başqailah olmadığına şahidlik edən və ürəyində zərrə ağırlığı qədər bizEhlibeytə qarşı kin saxlamayan digər Müsəlmanlar girər." [s. 407,h: 6]Maani'l Ahbar adlı əsərdə, ayrıca Təfsir-ul AyyaşidəHamrandan belə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "(gər-102 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çekdə) aciz olub zəif buraxılanlar... müstəsnadır." sözünün mənasınısoruşdum. Buyurdu ki: "Onlar vəlayət əhlidirlər." Dedim ki:"Hansı vəlayət?" Buyurdu ki: "Təbii ki, dindəki vəlayət deyil. Nikahdan,mirasdan və bir yerdə, iç içə yaşamaqdan qaynaqlanan vəlayətinəzərdə tuturam. Belə kəslər nə mömin, nə də kafirdirlər. Onların

vəziyyəti ulu Allahın əmrinə qalmışdır." [Maani'l Ahbar, s. 202, h: 8,Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 269, h: 249]Mən deyərəm ki: Burada "Başqaları da vardır ki, Allahın əmrinəburaxılmışlar. O, ya onlara əzab edər ya da onları bağışlayar."(Tövbə, 106) ayəsinə işarə edilmişdir. Inşallah buna bağlı şərhlərəyer verəcəyik.Nehc-ül Belağada Hz. Əli (ə.s) belə deyər: "Mustazaf adı, haqqabağlı dəlil özünə çatan, onu qulağıyla duy/eşidib ürəyiylə qavrayankəslər üçün etibarlı deyil." [Xütbə: 189]əl-Kafi adlı əsərdə, İmam Qazıntımdan (ə.s) belə rəvayət edilər:Ona "zəifləyər" haqqında bir sual soruşuldu. O da belə bir cavab yazdı:"Zəif, özünə haqqa bağlı dəlil çatmayan, bu mövzudakıixtilafları (və fərqli inancları) bilməyən kimsədir. Ihtilafları bildikdənsonra, artıq ona zəif deyilməz." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 406, h: 11]Eyni əsərdə İmam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: Ona soruşulduki: "Mustazaflar haqqında nə deyirsən?" Həzrət qışqırarcasınabuyurdu ki: "Yoxsa siz, (indiki zamanda yer üzündə) mustazafolan birinin olduğunumu sanırsınız? Harada mustazaflar? Allahaand olsun ki, sizin bu dininiz hər tərəfi örtmüşdür. Əldən ələpərdə arxasındakı qadınlara qədər çatdı. Mədinə yolundakı su satanqadınlar belə ondan danışar oldular." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 404, h: 4]Maani'l Ahbar adlı əsərdə Ömər b. Ishakdan belə rəvayət edilər:İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Uca Allahın sözünü etdiyimustazafın sərhədi nədir?" deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Qurandan birsurəni yaxşıca bilməyəndir. Halbuki uca Allah Quranı o qədər sadəetmişdir ki, bir kimsənin onu yaxşıca bilməməsi, oxuya bilməməsi olacaqiş deyil." [s. 202, h: 7]Nisa Surəsi 95-100 ............................. 103Mən deyərəm ki: Yuxarıda yer verdiyimiz rəvayətlərin xaricində, mövzuylaəlaqədar başqa rəvayətlər də vardır. Nə var ki, indiyə qədərtəqdim etdiyimiz rəvayətlər, məqsəd qoyulan mesajı əhatə edici xüsusiyyətdədir.Hərçənd rəvayətlər, ilk baxışda ziddiyyətli görünürlər; ancaq

mustazaflığın dərəcələrini açıqlamaq məqsədiylə mövzuya istiqamətlixüsusi şərhlər olma vəziyyətlərini bir an üçün göz ardı etdiyimizdə,bunların yalnız bir mənas(n)ı ifadə etmə nöqtəsində birləşdiklərigörülər. Belə ki mustazaflık, adamın özündən qaynaqlananheç bir qüsuru olmadan haqqa çatdırıcı yolu tapa bilməməsidir. Budə daha əvvəl vurğuladığımız kimi ayənin ifadəsinin mütləqliyiyləuyğun gələn bir vəziyyətdir.104 ................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 101-104 .....................................................105101- Yer üzündə səfər etdiyiniz zaman, kafirlərin sizə birpislik etmələrindən qorxsanız, namazı qısaltmanızda sizə birgünah yoxdur. Çünki kafirlər, sizə açıq-aşkar düşməndirlər.102- (Ey Məhəmməd!) Sən içlərində ol/tapılıb da onlara namazetdirmək istədiyin zaman, onlardan bir qisimi səninlə birlikdənamaza dursun və silahlarını da yanlarına al/götürsünlər; səcdəni etdikdənsonra onlar arxanıza keçsinlər. Ardından hələ namazını etməmişolan digər qrup gəlib səninlə birlikdə namazlarını etsinlərvə onlar da qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər. Çünki kafirlərsizə qəflətən basqın etmək üçün sizin, silahlarınızdan və əşyanızdanqafil olmanızı arzu edərlər. Yağışdan zərər görər yaxudxəstə olsanız, silahlarınızı buraxmanızda sizə bir günah yoxdur.Amma yenə də qorunma tədbirlərinizi alın. Şübhəsiz Allah, kafirlərəalçaldıcı bir əzab hazırlamışdır.103- Namazı etdikdən sonra ayaqda ikən, oturarkən və yanınüzərində Allahı anın. (Səfərdən dönüb iqamət yurdunuza) yerləşdiyinizzaman, artıq namazı lazımınca (səfəri olaraq deyil, tamolaraq) qılın. Çünki namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir.104- (Düşməniniz olan) birliyi izləmədə zəiflik göstərməyin.Əgər siz acı/ağrılı çəkirsinizsə, şübhəsiz onlar da sizin çəkdiyinizkimi acı/ağrılı çəkirlər. Halbuki siz Allahdan, onların ümid etmədikləriniümid edirsiniz. Allah biləndir və hikmət sahibidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələrdə qorxu namazı və səfərdə namazları qısaltma(səfəri namaz) tətbiqi hökmə bağlanır. Axışın sonunda damöminlər müşrikləri təqibə al/götürməyə, onları axtarışa təşviq edilirlər.Bu baxımdan üzərində dayandığımız bu ayələr, cihadı və onunlaəlaqədar müxtəlif məsələləri ələ alan əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəlidir."Yer üzündə səfər etdiyiniz zaman... namazı qısaltmanızda sizəbir günah yoxdur." Ayənin orijinalında keçən "cü-nah" sözü, günahmənasını verdiyi kimi çətinlik, qorxu, dönmə və meyl etmə mənalarınıdə ifadə edər. Yenə "taksuru" sözünün kökü olan"sıxar" sözü də, namazı qısaltma deməkdir. Mecma-ul Bəyanadlı təfsirdə belə deyilir: "Namazı qısaltma mənasında üç dəyişikifadə istifadə edilər: Birincisi, 'kasart-us salata'. Quranda istifadə edilən ifadəbudur. Ikincisi; [tef'il qəlibinə uyğunlaşdırılmış şəkildə, eyni]'kassartuha taksiren'. Üçüncüsü, 'aksartuha iksaren' [If'al qəlibinə106 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5uyğunlaşdırılmış şəkli yəni]." [Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz götürmə buradasona çatdı.]Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Səfərəçıxdığınız zaman, namazı qısaltmanızı maneə törədəcək bir qorxu vəgünah söz mövzusu deyil." Bir qar/qazancına olmadan caizlik mənasınıifadə edən günah və qorxunun mənfilənməsi, ayənin daxilindəzərurət (vaciblik) bildirən bir məna ifadə etməsinə maneəmeydana gətirməməkdədir. Buna bu ayəs(n)i nümunə göstərə bilərik: "ŞübhəsizSəfa ilə Merve, Allahın nişanlarındandır. Kim Allahın evinihəcc edər ya da ümrə etsə, onları təvaf etməsində özünəbir günah yoxdur." (Bəqərə, 158) Halbuki bilindiyi kimi, Səfa ilə Mervetəpələrini təvaf etmək vacibdir.Bunun səbəbi, ayənin axışının qanunuma (teşri) xüsusiyyətli olmasıdır.Belə olunca da hökmün konuluşunu ortaya qoyan, gözlər önünəsərən bir ifadə kafi olur. Hökmün bütün istiqamətlərinin vəxüsusiyyətlərinin bütün ölçüləriylə açıklanışına, bir-bir sıralanmasınaehtiyac duyulmur. Aşağıdakı ayə də bir baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz

ayəyə nümunə meydana gətirə bilər. "Oruc tutmanız sizin üçün dahaxeyirlidir..." (Bəqərə, 184)"Kafirlərin sizə bir pislik etmələrindən qorxsanız," Ayənin orijinalındakeçən "fitnə" sözünün bir-birindən fərqli bir çox mənas(n)ıvardır. Ancaq Quranın ümumi yanaşmas(n)ı, kafirlərlə müşriklərə izafəedilərək mütləq şəkildə istifadə edilməsi, öldürmə, döymə və yaralamakimi işgəncə növlərini ifadə etməsi istiqamətindədir. Ayələrin axışındanəldə etdiyimiz şifahi ip ucları da bu mənas(n)ı dəstəkləməkdədir.Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna, "Əgər onların sizə hücum etmək və öldürməksurətiylə işgəncə etmələrindən və sizə hər hansı bir pisliketmələrindən qorxsanız..." şəklindədir.Bu cümlə, "sizə bir günah yoxdur." ifadəsinə istiqamətli bir qeydmövqesindədir. Bu isə bu deməkdir: Namazı qısaltma hökmü başlanğıcda,işgəncə qorxusundan ötəri qüvvəyə qoyulmuşdur.Amma bu, hökmün, qorxu söz mövzusu olmasa belə hər cürqanuni səfər növləri üçün etibarlı olacaq şəkildə ümumiləşdirilməsi-Nisa Surəsi 101-104 .............................. 107nə maneə deyil. Kitab bu hökmün yalnız bir qisimini açıqlayır;sünnə isə, onun digər bütün şəkilləri əhatə etdiyini ortaya qoyur ki,rəvayətlər qisimində bunları görəsiyəz."Sən içlərində ol/tapılıb da onlara namaz qıldırmaq istədiyin zaman...qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." Ayə, qorxu namazınınnecə qılınacağını açıqlayır və qorxu namazında imamın Peyğəmbər(s. a. a) olacağı fərziyyəsindən hərəkətlə xitabı Peyğəmbərəfəndimizə (s. a. a) yönəldir. Burada daha öz, daha gözəl və dahaəhatə edici olmasının yanında, daha açıq olsun deyə şərhə örnəkləndirməyolu ilə başlanmışdır.Bu halda, "onlara namaz kıldırdıgın zaman" ifadəsiylə, camaatlanamaz nəzərdə tutulmuşdur. "onlardan bir qisimi səninlə birlikdənamaza dursun." ifadəsiylə də, onların Peyğəmbəri (s. a. a) imaməldə edərək namaza durmaları nəzərdə tutulmuşdur. Bunlar eyni zamandasilahlarını da yanlarına al/götürməklə öhdəçiliklidirlər. "səcdəni etdikdən

sonra." ifadəsindən məqsəd, səcdə edib namazı tamamlamalarıdır.Bunlar səcdələrini tamamladıqdan sonra namaz qılacaq digərqrupun gerisində dayanmaqla öhdəçiliklidirlər. "onlar da qorunmatədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." ifadəsiylə nəzərdə tutulanlar, Peyğəmbərlə(s. a. a) birlikdə namaz qılan ikinci bölüktür. Bunların daqorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürmələri istənməkdədir.Ayənin mənas(n)ı -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-belədir: Ey Rəsulullah! Sən aralarındaykən və mühit dəqorxuludursa, onlara imam olub camaatla namaz qıldırdığın zaman,topluca namaza girməsinlər, içlərindən bir qrup sənə uyğun gələrək səninləbirlikdə namaza başlasın və silahlarını da yanlarına al/götürsünlər.-Təbii ki digər qrupun da, namaz qılanları və əşyalarını qorumaqvəziyyətində olduğunun lazımlılığını söyləməyə ehtiyac yoxdur.- Namazdakı qrup səninlə birlikdə səcdə edib namazı tamamladıqdansonra, arxanıza keçsin, sizi və əşyanızı qorusunlar. Bu vaxt hələnamazını etməmiş olan digər qrup gəlib səninlə birlikdə namazlarınıetsinlər. Bunlar da əvvəlki qrup kimi qorunma tədbirlərini və silahlarınıyanlarına al/götürsünlər.108 .......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Ayənin orijinalındakı "taife=grup" sözünü, "uhra=diğer" sözüyləvasfedilmesi, sonra çatıl-çoxluq (cemi müzekker) əvəzliyininçevirilməsi ilə -deyildiyinə görə- bir istiqamətdən sözük, digər bir istiqamətdəndə məna göz qarşısında saxlanılmışdır. Yenə bəzilərinin söylədiyinəgörə, "qorunma tədbirlərini və silahlarını al/götürsünlər." ifadəsi,lətif bir istiare növünə nümunədir. Çünki burada, "hizr=korunmatədbiri" də silah kimi bir alət, bir vasitə şəklində qəbul edilmiş və silahanisbətlə istifadə edilən "yanına al/götürmə" hərəkəti, ona nisbətlə də istifadə edilmişdir."Çünki kafirlər... qafil olmanızı arzu edərlər." Bu ifadə, hökməbağlanan qanunun [qorxu namazının, yəni səfərdə və qorxulu zamanlardanamazın qısaldılaraq qılınmasının] səbəbi mövqesindədirvə mənas(n)ı da açıqdır.

"Yağışdan zərər görər yaxud xəstə olsanız, silahlarınızı buraxmanızdasizə bir günah yoxdur... kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışdır."Bu, bir başqa yüngülləşdirici ifadədir. Buna görə, əgər yağışdannarahat olsalar və ya bəziləri xəstələnsə, silahlarını buraxmalarındabir qorxu yoxdur. Lakin bununla birlikdə qorunmatədbirlərini al/götürmələri, kafirlərdən yana qəflətə düşməmələri lazımdır.Çünki kafirlər, onların bir anlıq qəflətlərini gözləməkdədirlər."Namazı etdikdən sonra ayaqda ikən, oturarkən və yanın üzərindəAllahı anın." Ayədə keçən "kıyam" və "kuud" sözləri, çoxluq yadə məsdərdirlər. Cümlədəki funksiyaları haldır. Eyni şəkildə, "yanınüzərində" ifadəsi də, digər iki söz kimi haldır. Qısacası, təbirlərinüçü də hər halı əhatə edən davamlı zikrdən, Allahı xatırlamaqdankinayədir."(Səfərdən dönüb iqamət yurdunuza) yerləşdiyiniz zaman namazılazımınca qılın." Ayədə keçən "itələməniləndim" hərəkətinin məsdəri olan"əminlik" sözü, sabitlik və yerləşmə mənasını ifadə edər. Buayə, "Yer üzündə səfər ettiginiz zaman..." deyə başlayan ifadəninmeydana gətirdiyi tablo/cədvəlin əleyhdarı bir tablo/cədvələ işarə etməkdə olduğundanötəri bununla, ifadənin zahirindən aydın olduğu qədəriyləsəfərdən iqamət yurduna çevril nəzərdə tutulur. Necə ki ayələrin a-Nisa Surəsi 101-104 ............................................... 109qışı da bu çıxarsamamızı dəstəklər xüsusiyyətdədir. Buna görə, namazıqoymaqdan (dümdüz etməkdən) məqsəd, onu tam olaraqetməkdir. Çünki qorxu namazı haqqında "namazı qısaltma" təbirininistifadə edilməsi, [ardından da namaz qılmaqdan danışılması,]bu mənas(n)ı verər."Çünki namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir." Ifadenin orijinalındakeçən "kitab=yazı" sözü, fərz və vacib etmədən kinayədir;o mənada istifadə edilmişdir. Necə ki aşağıdakı ayədə də eynimənada istifadə edilmişdir: "Sizdən əvvəlkilərə yazıldıgı (fərz kılındıgı)kimi sizin üzərinizə də oruc yazıldı (fərz qılındı)." (Bəqərə, 183) Təfsirini

təqdim etdiyimiz ayənin orijinalında keçən "mevkut" sözü, "vaxt"kökündən törəmişdir. Məsələn, "vakkattu həmçinin" yəni, onun üçünvaxt be-lirledim. Bu səbəbdən ifadənin zahirindən bunu anlayırıq:Namaz, vaxtları təyin olunmuş, hissə hissə olaraq təyin edilmiş vəmüəyyən vaxtlarında qılınan bir fərzdir.Ancaq ayənin zahirindən aydın olduğu qədəriylə, namazla əlaqədar"vaxt" sözünün istifadə edilməsi, sabitliyi və dəyişməzliyi ifadəetməkdən kinayədir. [Yəni, ayədə namazın, vaxtı təyin olunmuş birfərz olduğu ifadə edilməsi məqsəd qoyulmamışdır. Məqsəd, namazınsabit və qətiliklə dəyişməz bir fərz olduğunu açıqlamaqdır. Bu səbəbdən]tələb edilənin, tələb edici mənasında istifadə edilməsi kimi birvəziyyətdir bu.O halda namazın "kitabən mevkuten" oluşundan məqsəd, sabitvə dəyişməz bir fərz oluşudur. Buna görə, heç bir şəkildə namazınfərzliyi düşməz. Bu səbəbdən "mevkut" sözcüyünü ilk mənasıyla[vaxtı təyin olunmuş olaraq] qəbul etmək, əvvəlindəki ifadənin məzmunuylaüst-üstə düşmür. Çünki namazın müəyyən vaxtları olan bir ibadət olduğundandanışmanın bir gərəyi yoxdur. Ayrıca, "Çünki namaz..."deyə başlayan ifadənin, "...yerleştiginiz zaman artıq namazı gereginceqılın." ifadəsini səbəbləndirməyə istiqamətli olduğunu da unutmamaqlazımdır. Bu halda namazın "mevkut" oluşundan məqsəd,heç bir şəkildə fərzliyi dəyişməyən sabit oluşudur. Bu səbəbdənnamaz, orucun yerinə fidyə verilməsi kimi bir başqa şeylə110 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dəyişməz."(Düşməniniz olan) birliyi izləmədə zəiflik göstərməyin..."Ayədə keçən "tehinu" sözü, "vehn" kökündən zəiflikdeməkdir. "Ibtiğa" isə, axtarmaq və izləmək mənasını verər."Teləminə" sözü də, "elem=acı" kökündən ləzzətin əleyhdarıdır."Halbuki siz Allahdan, onların ümid etmədiklərini ümid edirsiniz."ifadəsi, "la tehinu" sözündəki üçüncü çoxluq əvəzliyinə bağlı halfunksiyasını görməkdədir. Buna görə cümlənin mənas(n)ı budur: Iki qrupun

vəziyyəti acı/ağrılı çəkmək baxımından birdir. Lakin siz düşmənlərinizkimi deyilsiniz, vəziyyətiniz də onlardan pis deyil. Siz onlardandaha rahat və daha xoşbəxtsiniz. Çünki sizin üçün, vəliniz olan Allahdanfəth, zəfər və bağışlanma ümidi var. Düşmənlərinizə gəlincə,onların vəlisi yoxdur. Bu səbəbdən ürəklərinə su səpəcək,əməllərinə dinamizm qatacaq və arzularına sövq edəcək [arzularınıreallaşdıracaq] bir vəliləri və də ümidləri yoxdur. Allah qullarınınməsləhətini hər kəsdən daha yaxşı bilər. Hikmət sahibidir; əmr vəqadağanları möhkəm bir səbəbə və hikmətə söykən/dözər.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Qummuda belə deyilir: "Qorxu namazı ilə əlaqədar ayəbu hadisə üzərinə enmişdir: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) Məkkəyəgetmək üzrə Hüdeybiyeyə doğru hərəkətə keçincə, Qureyşlilərbunu xəbər aldılar. Bunun üzərinə, Xalid b. Velidi iki yüz/üz atlıyla birlikdəRəsulullahı (s. a. a) qarşılamaq üzrə göndərdilər. Xalid dağbaşlarında hərəkət edərək özünü hamı/həmişə Rəsulullaha (s. a. a) göstərməyəişlə/çalışırdı. Günorta namazının vaxtı gəlincə Bilal azanı oxudu.Rəsulullah (s. a. a) Müsəlmanlara namaz qıldırdı.""Bunu görən Xalid b. Velid belə dedi: 'Onlar namazdaykənhücum etsək onlara ağır bir zərbə endirmiş olarıq. Çünki onlar namazlarınıyarı buraxmazlar. Lakin bir namazları daha var ki, onlarüçün gözlərinin işığından daha sevimlidir. Onlar bu namaza başlayınca,biz də qəflətən hücuma keçərik.' Bunun üzərinə CəbrayılNisa Surəsi 101-104 .................................................. 111Rəsulullaha (s. a. a), 'Sən içlərində ol/tapılıb...' deyə başlayan ayəninehtiva etdiyi qorxu namazı hökmünü endirdi."Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Yagmurdan zərər görər yaxudxəstə olsanız... sizə bir günah yoxdur." ayəsiylə əlaqədar olaraq belədeyilir: "Bu ayə enərkən Rəsulullah (s. a. a) Usfan deyilən yerdəol/tapılırdı, müşriklər də Dacnan deyilən yerdə yerləşmişlər idi.[Günorta saatları, ol/tapıldıqları yerdə namaz qılmaq məqsədiylə Müsəlmanlarcamaata dayandılar.] Peyğəmbərimiz (s. a. a) və səhabələri günorta

namazını bütün rüku və səcdələriylə etdilər. Bunu görən müşrikləronlara hücum etmək istədilər. Içlerinde bəziləri dedilər ki, onların birdigər namazları daha var ki, onların nəzərində bundan daha sevimlidir;-ilkindi namazını nəzərdə tuturdular- onu gözləyin. Bunun üzərinəuca Allah Peyğəmbərimizə bu ayəs(n)i endirdi. Peyğəmbərimizdə ilkindi namazını qorxu namazı şəklində etdirdi. Bu hadisə Xalid b.Velidin Müsəlman olmasının səbəbidir..."Yenə eyni əsərdə, Əbu Həmzə Sumalinin öz təfsirində belədediyi ifadə edilir: "Peyğəmbərimiz Enmaroğullarına döyüş açdı. Allahonları məğlubiyyətə uğratdı, Müsəlmanlar da uşaqlarını və mallarınızəbt etdilər. Rəsulullah (s. a. a) və Müsəlmanlar döyüş meydanınaenincə, düşməndən geriyə kimsənin qalmadığını gördülər. Bununüzərinə Müsəlmanlar silahlarını buraxdılar. Rəsulullah (s. a. a)də ehtiyacını aradan qaldırmaq üzrə yanlarından ayrıldı. O da silahını buraxmışdı.Səhabələriylə arasına vadi girəcək şəkildə uzaqlaşdı. Ihtiyacınıxərcmiş idi ki, vadi kələ-kötür idi və göydən də azca-azca yağışçiseliyordu. Səhabələrin Resulul-lahı (s. a. a) görməsinə mane olurdu.""Rəsulullah (s. a. a) bir ağacın dibinə oturdu. Düşmən əsgərlərindənGavres b. Həris əl-Muharibi onu gördü. Yoldaşları dedilərki: 'Ey Gavres, bu Məhəmməddir. Yoldaşlarından ayrı düşmüş,uzaqlaşmışdır.' Gavres dedi ki: 'Onu öldürməzsəm, Allah məni öldürsün.'Yanına qılıncını al/götürərək dağdan aşağıya endi. Yanına tikilənəqədər Rəsulullah (s. a. a) onu fərq etmədi. Qılıncını qınındançəkmiş eləcə Peyğəmbərin başı ucunda dayanırdı. Dedi ki: 'Ey112 ....... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Məhəmməd! İndi səni kim məndən qurtaracaq?!' Rəsulullah(s. a. a) 'Allah' dedi.""Işte tam bu sırada Allah düşməni qəflətən üzüaşağı yerə düşdü.Rəsulullah (s. a. a) qalxdı və qılıncını al/götürdü. Sonra belə dedi: 'EyGavres, indi səni kim məndən qurtaracaq?!' Gavres, 'Heç kim'deyə cavab verdi. Rəsulullah, 'Allahdan başqa ilah olmadığına vəmənim Allahın qulu və elçisi olduğuma şahidlik edirsənmi?' deyə

soruşdu. 'Xeyr' dedi. 'Ancaq heç bir zaman səninlə döyüşməyəcəyə(i)mə,sənə qarşı çıxan heç bir düşməninə kömək etməyəcəyə(i)məsöz verirəm.' Rəsulullah (s. a. a) qılıncını geri verdi. Gavres, 'Allahaand olsun ki, sən məndən daha yaxşısın' dedi. Rəsulullah isə, 'Beləbir davranış mənə daha çox yaraşar' qarşılığını verdi.""Gavres yoldaşlarının yanına dönüncə ona dedilər ki: 'EyGavres, səni əlində qılınc və onun başında tikilmiş halda gördük.Səni onu öldürməkdən nə saxladı?' Dedi ki: 'Allah. Tam qılıncımıqaldırmış ona endirəcəkdim ki, birdən necə olduğunu anlamadığımbir zərbə yeddim çiyinlərimin arasında. Sürətlə üzüaşağı yerə bağlandım.Qılıncım əlimdən düşdü. Məhəmməd -saa- məndən əvvəl davrandıvə qılıncı al/götürdü.' Çox keçmədən vadidəki yağış suları dayanıldı.Rəsulullah (s. a. a) yoldaşlarının yanına getdi və onlara olub bitənlərixəbər verdi. Onlara, 'Yagmurdan zərər görər...' ayəsini oxudu."Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayətzənciriylə Əbdürrəhman b. Əbu Abdullahdan, o da İmam Sadiqdən(ə.s) belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) Şəxs-ur Rika səfərindəsəhabələrinə namaz qıldırdı. Əvvəl onları iki qrupa ayırdı. Bir qrupdüşmənə qarşı dayandı. Bir qrup da Peyğəmbərimizin arxasında saftutdu. Peyğəmbərimiz (s. a. a) təkbir gətirdi, onlar da təkbir gətirdilər.Peyğəmbərimiz (s. a. a) Qurandan bir hissə oxudu, onlar səssizcədinlədilər. Peyğəmbərimiz (s. a. a) rükuya getdi, onlar da rükuyagetdilər. Səcdə etdi, onlar da səcdə etdilər. Sonra Rəsulullah (s. a. a)ikinci rükət üçün qalxdı və heç bir şey oxumadan eləcə kıyam halındagözlədi. Bu sırada namaz qılmaqda olan camaat, namazlarınınikinci rükətini öz başlarına tamamlayaraq bir-birlərinə salamNisa Surəsi 101-104 ........................ 113verdilər. Sonra yoldaşlarının yanına gedərək düşmənin qərargahınaqarşı keşik tutdular.""Bu səfər digər qrup gəlib Rəsulullahın (s. a. a) arxasında saftutdu. Peyğəmbərimiz (s. a. a) təkbir gətirdi, onlar da təkbir gətirdilər.Peyğəmbərimiz Qurandan bir hissə oxudu, onlar səssizcə

dinlədilər. Rükuya getdi, onlar da rükuya getdilər. Səcdə etdi, onlar dasəcdə etdilər. Sonra Rəsulullah (s. a. a) oturdu və teşehhüdü oxudu.Sonra onlara salam verdi, onlar da qalxıb digər rükəti öz başlarınaetdilər, ardından bir-birlərinə salam verdilər. Uca Allah daPeyğəmbərinə belə buyurmuşdur: 'Sən içlərində ol/tapılıb da onlaranamaz kıldırdıgın zaman... Çünki namaz inananlar üzərindəsabit bir fərzdir.' Işte bu, uca Allahın Peyğəmbərinə (s. a. a) əmr etdiyiqorxu namazıdır."İmam davamla belə dedi: "Qorxu anında bir birliyə axşamnamazını etdirən kimsə, birinci qrupla bir rükəti, ikinci qrupla daiki rükəti edər..."et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləZüraredən belə rəvayət edər: İmam Misə (ə.s) qorxu və səfərinamazların hər ikisi də qısaldılmalıdırmı? deyə soruşdum. Buyurduki: "Bəli, amma qorxu namazı, qorxusuz bir mühitdə reallaşdırılansəfərdəki namazdan daha çox qısaldılmağı haqq edər." [c. 3,s. 302, h: 12/921]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriyləZürare və Məhəmməd b. Müslimdən belə rəvayət edər: Bizİmam Misə (ə.s) soruşduq: "Səfəri namaz haqqında nə buyurarsınız?Necə qılınar? Qaç/neçə rükətdir?" Buyurdu ki: "Uca Allah belə buyurur:'Yer üzündə səfər ettiginiz zaman... namazı qısaltmanızdasizə bir günah yoxdur.' Bu baxımdan, səfərdə namazı qısaldaraqetmək, eynilə mukimken tam etmək kimi vacibdir." Dedikki: "Amma uca Allah, 'sizə bir günah yoxdur.' buyurur, 'edin...'demir ki. Mukimken namazı tam etmək kimi, səfərdə qısaldaraqetmək necə vacib olar?"Buyurdu ki: "Uca Allah, 'Şübhəsiz Səfa ilə Merve, Allahın ni-114 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şanlarındandır. Kim Allahın evini həcc edər və ya ümrə etsə,onları təvaf etməsində özünə bir günah yoxdur.' buyurmurmu? Və Səfa ilə Merveni təvaf etmək fərz deyilmi? Çünki uca

Allah, bunu kitabında və Peyğəmbəri -saada praktikada tətbiq etmişdir. Eynişəkildə səfərdə namazı qısaltmaq da Peyğəmbərin (s. a. a) həqiqətəntətbiq etdiyi və uca Allahın kitabında zikr etdiyi bir hökmdür."Dedik ki: "Yaxşı səfərdə bir namazı dörd rükət edən kimsə,namazını yeniləməlimi, deyilmi?" Buyurdu ki: "Əgər ona namazları qısaltma ayəs(n)i oxunmuş və açıqlanmış buna baxmayaraq yenə də dörd rükət olaraq etmişsə, namazı yenidən etməsi lazımdır. Əgər ayə özünə oxunmamışsa və bu hökmü də bilmirsə, dörd rükət olaraq etdiyi namazı yeniləməsi lazım deyil. Bütün namazlarınsəfərdə iki rükət qılınması fərzdir. Axşam namazı xaric. Bu namazüç rükətdir və qısaltması olmaz. Çünki Rəsulullah (s. a. a) səfəriikən də, mukim ikən də onu üç rükət halında buraxmışdır [üçrükət olaraq etmişdir]."et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Əbi Şeybe, ABŞ b. Hamid,Əhməd, Müslim, Əbu Davud, Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Carud,Ibni Huzeyme, Tahavi, Ibni Cərir, Ibni Münzir, Ibni Əbi Xatəm, ən/en-Nuhhas -Nasih adlı əsərində- və Ibni Hibban, Yala b. Ümeyyedənbelə rəvayət edərlər: Ömər b. Hattaba soruşdum: "Kafirlərin sizə birpislik etmələrindən qorxsanız, namazı qısaltmanızda sizəbir günah yoxdur." buyurulur. [Bu səbəbdən bu hökm qorxuyla elin idilidir.]İndi isə, insanlar güvənə qovuşmuşlar." Ömər mənədedi ki: "Sənin heyrətləndiyin şeyə mən də heyrətlənmiş və bunuRəsulullaha (s. a. a) soruşmuşdum. Buyurmuşdu ki: Bu Allahın sizəverdiyi bir sədəqədir [tanışı bir asanlıqdır]. Onun sədəqəsini qəbuledin/əldə et."Yenə eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Nəsəs(n)i, Ibni Macə, Ibni Hibbanvə Beyhaki -Süneninde- Ümeyye b. Xalid b. Əsədən belə rəvayətedərlər: Ümeyye, Ibni Ömərə soruşar: "Sən tərəfindən səfərdə namazı qısaltmaqcaizdirmi? Çünki Allahın kitabında da buna bağlı birhökm görə bilmirik. Mövcud olan hökm qorxu namazı ilə əlaqədardır."Nisa Surəsi 101-104 ............... 115Ibni Ömər bu cavabı verər: "Ey qardaşımın oğulu, uca Allah Hz. Məhəmmədi (s. a. a) göndərərkən biz bir şey bilməzdik. Biz nə ediriksə,

Rəsulullahdan gördüyümüz kimi edirik. Səfərdə namazıqısaltmaq da Rəsulullahın (s. a. a) tətbiq etdiyi bir sünnədir."Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Tirmizi -səhih olduğunu ifadə edərək-və Nəsəs(n)i Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah ilə birgəMəkkə ilə Mədinə arasında heç bir şeydən qorxmadığımız, təhlükəsizlikdəolduğumuz halda dörd rükətli namazı iki rükət olaraq etdik."Eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Əhməd, Buxari, Müslim, ƏbuDavud, Tirmizi və Nəsəs(n)i, Herise b. Veheb el-Huzaidən belə rəvayətedərlər: "Rəsulullah ilə birlikdə çox sayda insan varkən və özümüzütamamilə təhlükəsizlikdə hiss edərkən, günortan və ilkindi namazlarınıiki rükət etdik."el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Davud b. Ferkaddanbelə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) dedim ki: "Çünki namazinananlar üzərində sabit bir fərzdir." ayəs(n)i haqqında nə buyurarsınız?"Dedi ki: "Namaz sabit və heç bir şəkildə dəyişməz birfərzdir, demək istənir. Bir az erkən etməyin və ya bir az keç etməyinsənə zərər verəcək deyil. Yetər ki bu etdiyin, namazın tamamiləitməsinə səbəb olmasın. Əks halda uca Allahın busözünün əhatəsinə girərsən: "Namazı məhv etdilər, şəhvətlərinəpeyklər. Işte bunlar, azğınlıqlarının cəzalarını görəcəklər."(Məryəm, 59) [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 270, h: 13]Mən deyərəm ki: Burada namazların vaxtlarının genişliyinə işarəedilir. Necə ki başqa rəvayətlərdə də bu anlama işarə edilmişdir.Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslimdən, o da İmam Mis(ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) birinin, səfərdə axşam namazıylaəlaqədar olaraq belə buyurduğunu rəvayət edər: "Əgər bir müddət gecikdirmişolsansa da/də/dahi onu tərk etmə. Sonra şam namazını edərkənonu da edə bilərsən. Diləsən akşamüzeri günəş batdıqdan sonra şəfəqdəmeydana çıxan qızardı itənə qədər gedə bilər sonra edə bilərsən.Çünki Rəsulullah günorta və ilkindi namazlarını birlikdə və axşam116 ..... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5və şam namazlarını da birlikdə (cem edərək) etmişdir. Bəzən təxir

edir (təxirə salır), bəzən də təqdim edirdi (önə al/götürürdü). Çünkiuca Allah, 'namaz inananlar üzərində sabit bir fərzdir.' buyurmuşdur.Burada namazın möminlər üzərində fərz olduğu nəzərdə tutulmuşdur;başqa deyil. Çünki əgər ayədə Sünnilərin iddia etdikləri kimi,beş namazın ancaq özlərinə aid xüsusi vaxtlarda qılınmasınınzəruriliyi nəzərdə tutulsaydı, Rəsulullah namazları birləşdirərəketməzdi və onların dedikləri kimi edərdi. Halbuki Rəsulullah (s. a. a)dini daha yaxşı bilərdi, dinin hökmlərindən hər kəsdən çox xəbərdar idi.Əgər beləsi daha xeyirli olsaydı, Hz. Məhəmməd (s. a. a) bunuəmr edərdi.""Necə ki Sıffin döyüşündə Əmr-ül Möminin Əli (ə.s) ilə birgəolanlar günorta, ilkindi, axşam və şam namazlarını etməyə fürsət tapa bilmədikləriüçün Hz. Əli (ə.s) onlara piyada və minikdə ikən təkbir, təhlilvə təsbeh gətirmələrini əmr etdi. Çünki uca Allah, 'Eger qorxsanız,piyada və ya minikdə ikən qılın.' [Bəqərə, 239] buyurmuşdur. Hz.Əli (ə.s) əmr etdi, onlar da belə etdilər."Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi, bu rəvayətlər daha əvvəl etdiyimizşərhlərlə üst-üstə düşür. Işaret etdiyimiz bu mənas(n)ı dəstəkləyənhədislər, xüsusilə Ehlibeyt İmamları (Allahın salamı onlara olsun)kanalıyla çox rəvayət edilmişdir. Biz, bunlardan bəzi nümunələrtəqdim etdik.Bilin ki, Ehlisünnet qaynaqlarında, yuxarıdakı şərhlərləziddiyyət təşkil edən bəzi rəvayətlər də vardır. Lakin bunlar da öz aralarındaziddiyyət ifadə etməkdədirlər. Bunların və xüsusidə qorxu namazının, ümumiyyətlədə səfəri namazının kısaltılışını mövzu alan/sahə rəvayətlərin qiymətləndirməsi,fiqh elminin sahəsinə girər.Təfsir-ul Qummuda, "(Düşməniniz olan) toplulugu izləməkdəzəiflik göstərməyin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir:"Bu ifadə Al/götürü Imran surəsində iştirak edən, 'Eger siz (Uhudda) biryara aldınızsa, onlar da bənzəri bir yara almışlar.' [Al/götürü Imran,140] ayəsinə ətf edilmişdir; onunla elin idilidir, ona istiqamətli bir şərhdir."Nisa Surəsi 101-104 ........................... 117

Biz söz mövzusu ayəs(n)i təfsir edərkən eniş səbəbini zikr etmişdik.Nisa Surəsi 105-126 ........................................................... 119120 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5105- Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsindeyə sənə kitabı haqq ilə endirdik; xainlərin müdafiəçisiolma!106- Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah, çox bağışlayıcıvə əsirgəyicidir.107- Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma(onları müdafiə etmə); çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birinisevməz.108- Insanlardan gizlənirlər (utanırlar) da Allahdangizlənmirlər (utanmırlar). Halbuki gecə, ONun razı olmadığısözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir. Allah, onlarınetdikləri hər şeyi əhatə edicidir.109- Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz,ya qiyamət günü Allaha qarşı onları kim müdafiə edəcək yaxud onlarakim vəkil olacaq?!110- Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də sonraAllahdan bağışlanma diləsə, Allahı çox bağışlayıcı və əsirgəyicitapar.111- Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmışolar. Allah biləndir, hikmət sahibidir.112- Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günahyüklənmiş olar.113- Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan birqrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allahsənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyin şeyləriöyrətdi. Allahın lütfü sənə həqiqətən böyükdür.114- Onların pıçıldaşmalarının bir çoxunda xeyr yoxdur. Tək

sədəqə yaxud yaxşılıq ya da insanların arasını düzəltməyi əmr edənxaric. Kim Allahın razılığını qazanmaq məqsədiylə bunu etsə, bizona yaxında böyük mükafat verəcəyik.Nisa Surəsi 105-126 ................... 121115- Kim də özünə doğru yol müəyyən olduqdan sonra Peyğəmbərəqarşı çıxar və möminlərin yolundan başqa bir yola xəbərdar etsə,onu getdiyi istiqamətdə icra edər və cəhənnəmdə yalvarıq. Ora nə pisbir çatış yeridir!116- Çünki Allah, özünə ortaq qaçılmasını bağışlamaz;bundan başqasını dilədiyi kimsə üçün bağışlayar/hədiyyələr. Allaha ortaq qaçankimsə, həqiqətən tünd bir pozğunluğa düşmüşdür.117- Onlar Allahın xaricində təsirləri olmayan passiv tanrılardanbaşqasına tapınmazlar və heç bir xeyrlə əlaqəsi olmayan Şeytandanbaşqasına tapınmazlar.118- Allah onu lənətləmiş, o da demişdi ki: "Əlbəttə sənin qullarındanmüəyyən bir pay alacağam.119- Onları mütləq sapdıracağam, şübhəsiz onları boş qurun idilərəboğacağam, qətiliklə onlara əmr edəcəyə(i)m də heyvanlarınqulaqlarını yaracaqlar, şübhəsiz onlara əmr edəcəyə(i)m də Allah-'ın yaratdıqlarını dəyişdirəcəklər." Kim Allahı buraxar da Şeytanıdost əldə etsə, əlbəttə açıq-aşkar bir ziyana uğramışdır.120- (Şeytan) onlara söz verər və onları ümidləndirər; halbukiŞeytanın onlara söz verməsi, aldatmacadan başqa bir şey deyil.121- Işte onların çatacağı yer/yeyər cəhənnəmdir; ondan qaçıb xilas olacaqbir yer də tapa bilməyəcəklər.122- İnanıb yaxşı işlər edənləri də, altından çaylar axan cənnətlərəyerləşdirəcəyik. Orada davamlı qalacaqlar. Bu, Allahıngerçək vədidir və Allahdan daha doğru şifahi/sözlü kim ola bilər?123- (İş) nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabın qurun idiləriyləolmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılar və özüüçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi tapar.124- Kişi olsun, qadın olsun, hər kim də mömin olaraq bəzi

yaxşı işlər etsə, işdə onlar cənnətə girərlər və onlara nüvəqırıntısı qədər belə zülm edilməz.125- Iyilik edərək özünü Allaha təslim edən və Ibrahiminhanif (Allahı bir tanıyan) dininə təbii/tabe olan kimsədən din baxımın-122 ......... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dan daha yaxşı kim vardır? Allah Ibrahimi dost əldə etmişdir.126- Göylərdə və yerdə nə varsa, hamısı Allahındır və Allah hərşeyi əhatə etmişdir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələrin üzərində düşündüyümüz zaman, bir axış bütünlüyünəsahib olduğunu; mühakimədə ədalət qanununu güdməyi tövsiyə etməməqsədinə istiqamətli olduğunu; hakim və hakimin, kim olsalar olsunlarmühakiməsində və hökmündə haqsızlara meyl göstərməsini və haqqsahiblərinə haqsızlıq etmələrini qadağan etməyi hədəflədiyini görərik.Bu söylədiyimiz mövzulara da, ayələrin endiyi mühitdə yaşanankimi hadisələrə işarə edilərək və bununla elin idili olaraq mövzunu yaxındanmaraqlandıran dini həqiqətlərdən, bunların imtina edilməzliyindən,uyğun gəlilmələrinin zəruriliyindən danışılaraq və möminlərindiqqəti, "Din ancaq həqiqətdir, ad deyil. Haqq adını daşımaq deyil,haqqa riayət etmək fayda verər." universal gerçəyinə çəkilərəktoxunulmuşdur.Aydın olduğu qədəriylə bu hekayə, bu ayədə işarə edilən bir hadisələəlaqədardır: "Kim bir səhv ya da günah işlər də sonra onu bir günahsızınüzərinə təyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq bir günahyüklənmiş olar." Bu ayə göstərir ki, o dövrdə günahsız insanlarınüzərinə yıxıla biləcək növdən oğurluq, adam öldürmək, başqasınınmalını tələf etmək və ya zərər vermək kimi günahlandırar/cinayətlər işlənirdi vəbu cür cinayətlər/günahları işləyənlərin Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) hökm vermədəyanıltmağa cürət etmələri də ehtimal daxilində idi. Lakin Allah onu,bu kimi art niyyətli insanların sapdırma cəhdlərinə qarşı qorumuşdur.Bundan da aydın olur ki, ayələr qrupunun başlarındakı buifadələrdə də bu hekayəyə işarə edilir: "Xainlərin müdafiəçisi olma...",

"Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)...", "Haydı siz onlarımüdafiə edin..." Hərçənd xainlik, ümumiyyətlə əmanətlərlə əlaqədar olaraq gün-Nisa Surəsi 105-126 ................... 123dəmə gələn bir vəziyyətdir; ancaq burada, "Allah xainlikdə irəli gedəngünahkar birini sevməz. Insanlardan gizlənirlər (utanırlar)..."ifadəsini təfsir edərkən vurğulayacağımız kimi, oğurluq kimibir vəziyyətlə əlaqədar olaraq istifadə edilmişdir. Burada güdülən xüsus isəbudur: Möminlər bir nəfs kimidirlər. Içlerinde birinə aid olan maldan,başqaları da güdmə və toxunulmaz olması nöqtəsində məsuldur.Digər möminlər də o malı qorumaq və gözləməklə öhdəçiliklidir.Bu səbəbdən möminlərdən bəzilərinin digər bəzisinin malınaistiqamətli bir təcavüz etməsi, özlərindən yenə özlərinəistiqamətli bir xəyanət mövqesindədir.Ayələr üzərində bir az daha düşündüyümüz zaman, hekayə bir azdaha canlanar zehinimizdə və belə bir tablo/cədvəl meydana çıxır gözümüzünqarşısında: Bəziləri bəzilərinin malını çal/oğurlamışlar. Məsələn Rəsulullaha(s. a. a) aparılır. Bu sırada oğru, günahsız birini ittiham edir, cinayət/günahıonun üzərinə atır. Oğrunun qohumları da öz lehlərinə birhökm çıxarması üçün Peyğəmbərə (s. a. a) israrla yalvarıb xahiş edirlər.O qədər irəli gedirlər ki, hökmün günahsız adamın əleyhinəçıxması yolunda Rəsulullahı (s. a. a) yanıltmaq üçün həddindən artıq səy göstərirlər.Bunun üzərinə ayələr enir və uca Allah, haqsız yerəgünahlandırılan adamı ağlayır.Bu baxımdan ayələr, eniş səbəbləri məzmununda rəvayət edilənƏbu Tuma b. Ubeyrikin oğurluğu hekayəsiylə maraqlı bir üst-üstə düşmə ərzetməkdədir. Daha əvvəl dəfələrlə söylədiyimiz kimi, rəvayət ediləneniş səbəbləri ilə əlaqədar hekayələr, ümumiyyətlə qaynaqlarda köçürülənhekayələrin uyğun bir Quran ayəsinə uyğunlaşdırılması şəklində qiymətləndirilmişdir.Bu ayələrdən ayrıca Peyğəmbərimizin (s. a. a) verdiyi hökmlərinhüccet olması və onun bu baxımdan günahsız olduğu aydın olur. Bununyanında digər bəzi gerçəklərə də işarə edilir ki, inşallahbunları da açıqlayacağıq.

"Allahın sənə göstərdiyi şəkildə insanlar arasında hökm edəsin deyəsənə kitabı haqq ilə endirdik." İnsanlar arasında hökm etmək dəyincə,insanın ağılına gələn ilk şey, insanların mühakimə işləriylə əlaqədar çe-124 ........ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kişmeleri və ixtilaflarını veriləcək hökm vasitəçiliyi ilə aradan qaldırmaqdır.Uca Allah, kitabın (Quranın) indirilişinin məqsədi olaraq insanlararasında hökm etməyi göstərmişdir. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimizayənin məzmunuyla, daha əvvəl detallı bir şəkildə ələ aldığımız,"Insanlar bir tək ümmət idi, sonra Allah müjdələyici və xəbərdarlıqçıolaraq peyğəmbərləri göndərdi. Insanlar arasında anlaşmazlıgadüşdükləri mövzularda hökm vermələri üçün onlarla birlikdə haqqməzmunlu kitabları da endirdi..." (Bəqərə, 213) ayəsinin məzmunu arasındabənzəmə vardır.Bu səbəbdən, xüsusi bir məsələylə əlaqədar olan "Allahın sənəgösterdigi... sənə kitabı haqq ilə endirdik." ayəs(n)i, ümumi xüsusiyyətli olan"İnsanlar bir tək ümmət idi..." ayəsinə bənzəməkdədir. Ancaqtəfsirini təqdim etdiyimiz ayədə əlavə bir xüsus daha var. O daRəsulullaha (s. a. a) hökm səlahiyyəti tanıması, fikirini və baxışınıhüccet olaraq görməsidir. Çünki hökm etmə yəni, mühakimə edibqərara məzmuna və iddia mövzusunu nəticələndirmə kimi bir barədəhakimin və mühakiməçin (Peyğəmbərin) iddia mövzusuyla əlaqədar olaraqümumi hökmlərə və bütünsel qanunlara bağlı məlumata sahibolmasının yanında öz fikirini icra etməsi, bildiyinitətbiqə keçirməsi lazımlıdır. Çünki hökmlərin ümumisini vəinsanların haqqlarını bilməklə, iddia mövzusu olan məsələni, əlaqədarqanuna tətbiq edərək hökmə bağlamaq fərqli şeylərdir.Bu halda, "Allahın sənə gösterdigi şəkildə insanlar arasındahökm edəsin deyə..." ifadəsində keçən "göstərdiyi" təbiriylə nəzərdə tutulanxüsus, görüş meydana gətirmə və hökmü təyin etmədiyər, bəzilərininehtimal verdiyi kimi hökmləri və qanunları öyrətmə deyil.Bu səbəbdən, ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə ayədəizah edilən xüsus budur: Allah sənə kitabı endirdi; hökmlərini, şəriətini

və hökm verməsini öyrətdi ki, sənə bəxş etdiyi, icad etdiyi fikirivə tanıtdığı hökmü buna əlavə edərək insanlar arasında hökm edəsin,beləcə aralarındakı ixtilafları həllə qovuşdurasın."Xainlərin müdafiəçisi olma." Bu ifadə, bundan əvvəlki xəbərcümləsinə ("hökm edəsin") ətf edilmişdir. Çünki bu cümlə də gər-Nisa Surəsi 105-126 ................................................. 125çekdə inşa (əmr) mənasını ehtiva edər. Yəni, sanki belə deyilmişdir: "Insanlararasında hökm et və xainlərin müdafiəçisi olma." Ayədəkeçən "hasim" sözü, bir iddianı və onunla əlaqədar hökmü müdafiə edənkimsə deməkdir. Burada Peyğəmbərimizin (s. a. a), özündənhaqqlarını istəyənlərin əleyhinə olmaq üzrə xainləri müdafiə etməsi vəiddiaya tərəf olanlardan haqlı olanların haqqlarını etibarsız etməsiqadağan edilir."Xainlərin müdafiəçisi olma." ifadəsinin, Peyğəmbərimizə(s. a. a) istiqamətli olaraq hökm etməyə bağlı ümumi bir əmr xüsusiyyətindəolan əvvəlki ifadəyə ətf edilməsiylə belə bir nəticə də əldə etməkmümkündür: Ayədə keçən xainlikdən məqsəd, başqalarınınhaqqına təcavüz etməməsi lazım olan bir kimsənin başqalarınınhaqqlarına istiqamətli hər cür hücumda ol/tapılmasıdır; tam əmanət edilənbir şeyə xəyanət etmək deyil. Hərçənd, bir xüsusun güdülməsindənötəri, xüsusi xüsusiyyətli bir ifadə daha ümumi bir ifadəyə ətf edilə bilər,ancaq üzərində dayandığımız mövzu belə bir xüsusdan uzaq kimidir.Bu mövzuya irəlidə toxunacağıq."Və Allahdan bağışlama istə. Şübhəsiz Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir."Ayələrin axışından diqqətə çarpanlaşdığı qədəriylə, bu ayədəkeçən "bağışlama"dan məqsəd, uca Allahdan insanın təbiətindəmövcud olan başqasının haqqlarını dişləyə, nəfsin ehtiraslı arzularınameyl göstərmə imkanını örtməsini və bundan ötəri bağışlamasınıistəməkdir. Daha əvvəl dəfələrlə vurğuladığımız kimi "əfv"və "bağışlama" sözləri Qurani Kərimdə fərqli faktlarla əlaqədar olaraqistifadə edilər və bu fərqli faktların ortaq nöqtəsi isə "günah" xüsusiyyətlioluşlarıdır. Bir şəkildə haqqdan sapmaq yəni.

Bu halda ayəs(n)i -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər-bu şəkildə mənalandıra bilərik: Əsla/çəkin xainləri müdafiə etmə, onlara meylgös-terme. Bu dayanıqlılığında müvəffəqiyyətli olmağı Allahdan dilə. Nəfsinionların xəyanətlərini müdafiə etməkdən saxlamasını və nəfsinin ehtiraslıarzularının təsiri altına girməsini önləməsini istə.Bunun nəzərdə tutulduğunun dəlili, ayələrin axışı içində iştirak edən buifadədir: "Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir126 ....... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qrup səni çaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi. Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."Çünki ayə qəti bir dillə, onların Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) duyğularınıqərbli seçmə, onu haqqın üzərinə keçirmə istiqamətinə doğruhərəkətə keçirmək məqsədiylə var güclərini xərcləmələrinə qarşıona heç bir zərər verə bilməyəcəklərini ifadə etməkdədir.Bu səbəbdən Hz. Peyğəmbər (s. a. a) hər cür zərərə qarşı ilahizəmanət altındadır. Allah daim onu qorumaqdadır. O halda, Hz.Peyğəmbər (s. a. a) hökm edərkən əsla zülm etməz, zorbalığa meylgöstərməz, nəfsin ehtiraslı arzularına görə hərəkət etməz. Hz. Peyğəmbər(s. a. a) insanlar arasında hökm edərkən güclü ilə zəifi,dost ilə düşməni, mömin ilə zımmi kafiri, yaxın ilə uzağı bir-birindənayırt edərək hərəkət etsəydi bu, Quranın tənqid etdiyi zorbalığın,zülmün və nəfsin hevasına meyl göstərmənin bir göstəricisi olardı.Bu halda uca Allahın ona bağışlama diləməyi əmr etməsi, günahvə məsuliyyət səbəbi olan bir günahın ondan sadır olduğunu yadə onun baxımından övünç vəsiləsi olmayacaq bir tutum sərgiləməküzrə olduğunu göstərməz. Tərsinə burada məqsəd, uca Allahdanözünü nəfsin ehtiraslarına qarşı üstün gətirməsini istəməsidir. Bubaxımdan onun günahsız olması, Allahın qoruması altına alınmasıylabirlikdə Rəbbinə möhtac olduğu və Allahdan müstağni olmadığı daşübhəsizdir. Çünki Allah nə diləsə onu edər.Burada haqqında danışılan masumiyetin (qoruma altında olmanın) fəaliyyətsahəs(n)i itaət və üsyan, təriflənən ya da yerilən əməllərdir, objeler

dünyasında olub bitənlər deyil. Digər bir ifadəylə, ayələrin axışı,Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) nəfsin ehtiraslı arzularına təbii/tabe olma və batiləmeyl göstərmə barəsində zəmanət altında olduğunu göstərməkdədir.Amma kənar yandan, Peyğəmbərimiz (s. a. a); "Şahid gətirməkiddia sahibinə, and içmək də inkar edənə aiddir." kimi özqoyduğu zahiri mühakimə qayda və qanunlarını əsas al/götürərək hökm etməsinin,daim reallıqda haqqa rast gəlməsi və davamlı olaraq haqlıtərəfin qalib gəlməsi və haqsızınsa iddiasında məğlub olması iləNisa Surəsi 105-126 ........................ 127nəticələnməsi, bu ayələrdən çıkarılamaz. Ayələrin, bu qanunlar sayəsindədavamlı haqqın haqlıya verildiyi nəticəsiylə əlaqədar olmadığıaçıq-aşkar ortadadır.Qaldı ki, zahiri qanunların tutumu, insanı qəti olaraq beləbir nəticəyə çatdırmağa çatmaz. Çünki bir cür əlamət və nişanelerdenibarət olan zahiri qanunlar, tək ümumiyyətlə haqq ilə qərblibir-birindən ayırar, daim deyil. Ümumiyyətlə olan bir şeyi daimi kimi qəbul etməninbir mənasının olmadığı isə açıqdır.Yuxarıdakı şərhdən hərəkətlə, bəzi təfsirçilərin "Allah'-dan magfiret istə." ifadəsiylə əlaqədar olaraq etdikləri bu qiymətləndirməninsəhvini anlayırıq. Deyirlər ki: "Uca Allah, ona bağışlamadiləməyi əmr etdi; çünki Hz. Peyğəmbər (s. a. a) ayədə işarə edilənxaini müdafiə etməyə və onu görməzlikdən gəlməyə meyl göstərmişdi.Çünki söz mövzusu xainin qohumları, onu müdafiə etməsini vəYəhudiyə qarşı ona dəstək olmasını istəmişlər idi."Lakin bu qiymətləndirmə doğru deyil. Çünki bu anlama görə,onlar Peyğəmbərimizi (s. a. a) bu miqdar meyl göstərməsiylə beləyanıltmışlar və üzərində mənfi istiqamətdə təsir buraxmışlar. Halbukiuca Allah, [ayələrin davamında, "Sənə heç bir zərər verə bilməzlər."buyuraraq] hər cür zərəri ondan uzaqlaşdırmışdır."Özlərinə xainlik edənlərdən yana məşğul olmağa qalxma." Bir görüşəgörə, bu ayədə xainlik xüsusiyyətinin nəfsə (özlərinə) nisbətedilişi, məsuliyyətin və günahın nəticədə ona dönük olmasından ya

də hər günahın nəfsə istiqamətli bir zülm sayılması kimi ona istiqamətlibir xəyanət sayılması ötərisiylədir. Necə ki uca Allah bir ayədəbelə buyurmuşdur: "Allah, sizin özünüzə xəyanət etməkdə oldugunuzubildi." (Bəqərə, 187)Ancaq, Quranın ümumi ifadəsinin də köməyiylə ayədən beləbir nəticə də əldə edə bilərik: Möminlər bir tək nəfs kimidirlər. Içlerindenbirinin malı bütününün malı kimidir. Bütünü o malı itməkdən,tələf olmaqdan qorumaqla öhdəçiliklidir. Bu səbəbdən bəzilərininoğurluq bənzəri bir üsulla digər bəzisinin malına təcavüz etmə-128 ............. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5si, özlərinə xəyanət və pislik etmək olaraq qiymətləndirilmişdir."Çünki Allah, xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz."ifadəsi, söz mövzusu xainlərin xəyanətlərində davamlılıq olduğunugöstərir. "Esim=günahkar" ifadəsi də bunu dəstəkləyir. Çünki"əsəm", məna etibarilə "üsyankarım"dan daha vurğulayıcıdır. Bunun səbəbi"əsəm"in, dəyişməzliyə dəlalət edən sifəti müşebbehe qəlibindənolmasıdır.Qaldı ki, "Özlərinə xainlik edənlər..." ifadəsi də davamlılıqmənas(n)ı ehtiva edər. Eyni şəkildə "hainin=hainler" sözü də davamlılığıifadə edir. Çünki, "Daha əvvəl Allaha da xainlik etmişlər idi dəAllah onlara qarşı sənə imkan və qüdrət vermişdi." (Ənfal, 7) ayəsindədə görüldüyü kimi [xainlik ifadəsinin hərəkət qəlibində istifadə edildiyikimi], bu ayədə "lillezine hanu=onlar ki xəyanət etdilər" ifadəsi kimibir hərəkət ifadə yerinə, xüsusiyyət (haninin=hainler) istifadəsi əsasalınmışdır.Bu və bənzəri karinelerden -nüzul səbəbini də göz qarşısında saxlayaraq-hərəkətlə ayənin mənasının bu şəkildə diqqətə çarpanlaşdığınıgörərik: "Onları müdafiə etmə, onlardan yana çıxıb məşğul olma! Çünkionlar xainlikdə israr edirlər, həddindən artıq gedirlər, günahkarlıqda qalıcıdırlar.Allah isə xainlikdə irəli gedən, dayanmadan günah işləyən kəslərisevməz." Bu qiymətləndirmə, ayələrin Əbu Tuma b. Ubeyrikhaqqında endiyinə bağlı rəvayəti dəstəklər mahiyyətdədir. Ileride

buna da toxunacağıq.Nüzul səbəbini göz ardı etdiyimizdə isə, belə bir məna çıxırqarşımıza: Mühakimə etmələrində xainlikdə israr edənləri, bu tutumlarınıdavamlı bir rəftar halına gətirənləri [xainliyi peşə əldə edənləri] müdafiə etmə.Çünki Allah xainlikdə irəli gedən günahkar birini sevməz.Allah xainliyin çoxunu sevmədiyi kimi azını da sevməz. Azını sevməsimümkün olsaydı, xainliyin çoxunu sevməsi də mümkün olardı.Belə olduğuna görə, uca Allah, xainliyin çoxunu müdafiə etməyiqadağan etdiyi kimi, azını müdafiə etməyi də qadağan etmişdir. Lakin birkimsə bir barədə xainlik edib də bir başqa barədə haqlı olaraqmünazaaya tərəf olsa, belə birini müdafiə etmənin qorxusu olma-Nisa Surəsi 105-126 ......................... 129dığı kimi, qadağan da deyil. "Xainlərin müdafiəçisi olma..." ayəsindənbuna bağlı bir qadağan çıxmaz."İnsanlardan gizlənirlər də Allahdan gizlənmirlər." Bu ifadə dədaha əvvəl, ayələr qrupunun hamısının (105-126) eyni axışa təbii/tabeolduqlarına və tək bir hekayə ilə əlaqədar olaraq nazil olduqlarına bağlıolaraq etdiyimiz qiymətləndirmənin doğruluğunun bir başqa dəlilidir.Necə ki bu ifadədə də buna işarə edilir: "Kim bir səhv və yagünah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinə təyin etsə..." Çünki"gizlənmək" ancaq başqalarının üzərinə atıla biləcək oğurluq vs.kimi hərəkətlər baxımından söz mövzusu ola bilər. Beləcə qəti olaraq aydın olurki, təfsirini təqdim etdiyimiz bu və bundan əvvəlki ayələrin işarəetdikləri xüsus, "Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu birgünahsızın üzərinə təyin etsə..." ayəsində işarə edilən xüsusun eynisidir.Allahdan gizlənmək insanın gücü daxilində deyil. Çünkiyerdə və göydə Allaha heç bir şey gizli qalmaz. Bunun qarşı tərəfidə, yəni gizlənə bilməmək də güc daxilində olmayan zəruri bir faktdır.Güc daxilində olmadığına görə, qınama və ayıblama mövzusuedilə bilməz. Halbuki ayənin zahirindən də aydın olduğu kimi onlar bugizlənmələrindən ötəri qınanırlar.Lakin elə aydın olur ki, ayədə "gizlənmə" sözü, "utanma"

dan kinayə olaraq istifadə edilmişdir. Çünki, "Allahdangizlənmirlər." ifadəsi, əvvəl "Halbuki gecə, ONun razı olmadıgısözü düşünüb qurarlarkən O, onlarla bərabərdir." ifadəsiyləqeydləndirilmiş; beləcə onların gecə, yerilən bu xəyanətdənözlərini təmizə çıxarmaq üçün çarə yolu tapmağa çalışdıqlarınavə bu məzmunda Allahın razı olmadığı sözü düzüb qurduqlarına işarəedilmiş, ardından da ikinci dəfə, "Allah, onların etdikləri hərşeyi əhatə edicidir." ifadəsiylə qeydləndirilmişdir.Bu ikinci qeyd də göstərir ki, uca Allah işlədikləri günahlandır əlaqədarvəziyyət də buna daxil olma üzrə, onlarla əlaqədar hər vəziyyəti əhatə etmişdir."Halbuki O, onlarla bərabərdir." və "Allah... əhatə edicidir." ifadələriyləgətirilən qeyd, xüsusidən sonra ümumiləşdir kayıtlamaya nümunə o-130 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5luşturmaktadır. Gerçəkdə isə, burada uca Allahdan heç bir şəkildəgizlənə bilməyəcəklərinin əvvəl xüsusi, ardından ümumi bir dəlillə (səbəblə)səbəbləndirilməsindən başqa bir vəziyyət söz mövzusu deyil."Haydı siz dünya həyatında onlara tərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." Onlarımüdafiə etmənin faydasız olduğu və onların bundan faydalana bilməyəcəkləri,sual cümləsi qəlibləri içində ifadə edilir. Bu ifadəylə güdülənməqsəd budur: Onlara istiqamətli bu müdafiə etmə bir faydatəmin edəcəksə belə, ancaq dünya həyatında təmin edə bilər. Lakindünya həyatının Allah qatında bir dəyəri yoxdur. Allah qatındaböyük bir dəyəri olan ahı-rədd həyatında və ya bu həyatçərçivəsində reallaşan əsl müdafiə etmə günü olan qiyamətgünündə isə, onları müdafiə edəcək kimsə ol/tapılmaz. O gün xainlərətərəf çıxıb müdafiə edən, onlar adına məşğul olan olmaz. Daha doğrusu ogün işlərini təşkil edib islah etməyi boynuna götürəcək bir vəkilləri da/də/dahi olmaz."Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər də..." Buradaadı çəkilən xainlər, bağışlanma diləmək surətiylə Rəblərinə dönməyə,tövbə etməyə təşviq edilirlər. Ayənin axışı içində məqsədin,"Kim də bir pislik edər yaxud nəfsinə zülm edər" şəklindəiki qəşəngli açıqlanması və "pislik"dən, "nəfsə zülm etmə"yə keçiş

edilməsi; əvvəl pislik, sonra da zülmə işarə edilməsi göstərirki pislikdən məqsəd, başqasına haqsızlıq etmək; zülmdən məqsəddə özünə haqsızlıq etməkdir [ki birincisindən daha pisdir].Ya da pislik zülmdən daha sadədir. Böyük günaha nisbətlə kiçikgünahın daha sadə və əhəmiyyətsiz olması kimi. Yenə də doğrusunuAllah hər kəsdən daha yaxşı bilər.Bu və bundan sonrakı iki ayənin axışı, tək bir məqsədə yəni, insanınöz əməliylə qazandığı günahın mahiyyətini şərhəistiqamətlidir. Üç ayənin hər biri bu faktın bir istiqamətinə işarə edir.Ayələrin ilkində deyilir ki: Insanın işlədiyi və nəticəsindən nəfsinintəsirləndiyi və əməl dəftərinə yazılan günahdan ötəri, insanınAllaha tövbə etməsi, ONdan bağışlanma diləməsi lazımdır. Əgərbunu etsə, Allahın bağışlayan və mərhəmət edən olduğunuNisa Surəsi 105-126 ........................................... 131görər.Ikinci ayədə də insana bu xüsus xatırladılır: Qazandığı günahı,ancaq öz nəfsinin əleyhinə qazanmışdır. Bu günahının ondansıyrılması, böhtan və günahlandırma kimi bir üsulla bir başqasının yaxasınayapışması mümkün deyil.Üçüncü ayədə, insanın işlədiyi səhv və ya günahı günahsız birininüzərinə atmasının, səhv və ya günahın əsl günahının kənarında əlavə birgünah və günah olduğu açıqlanır."Kim bir günah qazansa, onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar.Allah biləndir, hikmət sahibidir." Daha əvvəl, bu ayənin məzmun olaraq,səhv və günahı bir başqasının üzərinə atma vəziyyətini ələ alansonrakı ayələ əlaqəli novunu ifadə etmişdik. Bu səbəbdən bu ayə, birbaxıma özündən sonrakı ayənin müqəddiməsiymiş kimi bir mövqedədir.Buna görə, "onu ancaq öz əleyhinə qazanmış olar."ifadəsi, günahın günahını sırf işləyənlə məhdudlaşdırmağa istiqamətlidir.Bu baxımdan ayədə, bir günahı işləyib də onu günahsız birinin üzərinəatan kimsəyə öyüd vermək istənir.Bu səbəbdən belə bir məna çıxır qarşımıza -hərçənd doğrusunu

Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər-: Günah işləyən insan bunu xatırlamalıdırki, bu günahı ancaq öz əleyhinə işləmişdir; başqasınındeyil. Onu başqasının üzərinə atsa da yaxud başqası günahını boynuna götürəcəyinivəd etsə də, bu günahı işləyən başqası deyil özüdür.Və Allah biləndir; bu günahı onun işlədiyini, işləyənin o olduğunu;üzərinə yıxdığı kimsə olmadığını bilər. Hikmət sahibidir Allah; birgünahdan ancaq o günahı işləyəni məsul məbləğ və günah yükünüancaq yüklənəndən soruşar.Necə ki belə buyurur: "Hər kəsin kazandıgı (yaxşılıq) öz faydasına,işledigi (pislik) də öz zərərinədir." (Bəqərə, 286) "Özgünah yükünü daşıyan heç kim, bir başqasının günah yükünüdaşımaz." (Ən'am, 164) "Inananlara, 'Siz bizim yolumuza yatıl. Sizinsəhvlərinizi biz daşıyarıq' dedilər. Halbuki özləri, onların səhvlərindənheç bir şey daşıyacaq degillerdir, onlar tamamilə yalançıdır-132 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lar." (Ənkəbut, 12)"Kim bir səhv və ya günah işlər də sonra onu bir günahsızın üzərinətəyin etsə, şübhəsiz ki, böyük bir böhtan və açıq-aşkar bir günah yüklənmiş olar."Ragıp əl-Isfahani, əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "Bir şeyinəzərdə tutduğu halda başqa bir şeyi əldə edən kimsə üçün 'səhv etdi' deyilir.Əgər əldə etdiyi şey nəzərdə tutduğu şeysə, bu səfər 'isabət etdi' deyilir.Xoş olmayan bir hərəkəti işləyən və ya yaraşıq olmayan bir şeyi istəyənkimsə üçün də 'səhv etdi' deyilir. Buna görə, 'səhvə isabət etdi' və'doğrunu tapmada yanıldı', 'doğruya isabət etdi' və 'səhvdə səhvetdi, yanıldı' deyilir. Görüldüyü kimi bu, ortaq bir sözdür; dəyişikmənalar arasında gedib gəlməkdədir. Gerçəkləri araşdıran bir kimsənin,üzərində dayanıb bunları araşdırması lazımdır."Ragıp davamla bunları söyləyər: "Səhv və pislik mənalarınagələn 'xəttiyə' və 'seyyie' sözləri bir-birlərinə yaxındırlar. Ancaq'səhv' ümumiyyətlə edilməsi şəxsən nəzərdə tutulmayan şeylə əlaqədar olaraqistifadə edilər və gerçəkdə insanın bu qəsdi, belə bir hərəkətin ondan sadırolmasına səbəb olar. Ov heyvanını vurum deyərkən bir insanı vuran

ya da sərxoş edici bir içki içib sərxoşkən bir cinayət işləyən kimsəninvəziyyəti kimi. Burada iki səbəbdən söz edə bilərik: Birini işləməktəhlükəlidir. Sərxoş edici şərabı içmək yəni. Bu səbəbdən insan,bundan qaynaqlanan səhvdən məsuldur və bu səhvin doğurduğunəticə ondan əsla ayrılmaz. Digəri isə, təhlükəli deyil.Ov heyvanını vurmaq yəni.""Uca Allah bir ayədə belə buyurur: 'Yanılaraq yaptıgınızdasizə bir günah yoxdur; lakin ürəklərinizin bilə-bilə yöneldigindegünah vardır.' (Əhzab, 5) Necə ki bir başqa ayədə də belə buyurur:'Kim bir səhv və ya günah işlər də...' (Nisa, 112) Bu halda buradakeçən 'səhv' ilə, istəmədən işlənən hərəkət nəzərdə tutulur." (əl-Tədris planıdan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)Mənə elə gəlir ki, "xəttiyə" sözü, istifadə çoxluğu səbəbindənmevsufa ehtiyac duymayan sifətlər növündəndir. "Müsibət","reziyye=musibet, bəla" və "selika=tabiat, yaradılış" kimi. "Feil" qəlibi(sifəti müşebbehe), hadisənin yığılmasına və qalıcılıq qazanmasınaNisa Surəsi 105-126 ......................................... 133dəlalət edər. Bu halda "xəttiyə", səhvin yığılıb qalıcılıq qazandığı hərəkətdeməkdir. Səhv, insanın nəzərdə tutmadan işlədiyi hərəkət deməkdir. Səhvənadam öldürmək kimi. Bu anlayışla əlaqədar əsl məna budur. Ancaqget-gedə məna daha geniş tutuldu və salam bir fitrətə sahib birinsanın nəzərdə tutmaması lazım olan hərəkətlər mənasında da istifadə edilər oldu.Bu səbəbdən mənanın bu genişlədilmiş halıyla, hər günah və günahınhər cür təsiri, "səhv" anlayışının obyektiv qarşılığının əhatəsinəgirər. "Hatie=hata", insanın nəzərdə tutmadığı əməl və ya əməlintəsiridir (bu vəziyyətdə günah olaraq dəyər qazanmaz) ya danəzərdə tutulmaması lazım olan bir şeydir (bu vəziyyətdə də günah və yagünahın günahı olaraq qiymətləndirilər).Lakin uca Allah, "Kim bir səhv... işlər" ifadəsində, səhvi insanınqazanmasına nisbət etmişdir. Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan,günah xüsusiyyətli səhvdir. Bu baxımdan ayədə keçən "xəttiyə" sözüilə, nəzərdə tutulmaması lazım olan bir hərəkəti bilərək işləmək vəziyyətinə işarə

edilmişdir.Daha əvvəl, "De ki: Onlarda böyük günah vardır." (Bəqərə, 219)ayəsini təfsir edərkən, "Günah, insanın bir çox xeyrdən məhrumqalmasına səbəb olan əmələ deyilir. İçki içmək, qumar oynamaqvə oğurluq etmək kimi. Bu kimi əməllər, insanın həyati xeyrləriözündə saxlamasına mane olarlar; ictimai çöküşə gətirib çıxararlarvə insanın ictimai statusunu itirməsinə, etimadını və ümumietibarını itirməsinə səbəb olarlar, demişdik.Bu səbəbdən "səhv" və "günah"ın, "Kim bir səhv və ya günah işlər..."ayəsində iki qəşəng şəklində zikr edilməsi və hər ikisinin birlikdəinsanın qazancına nisbət edilməsi göstərir ki, hər birini özünəxas mənasıyla ələ almaq, eləcə qəbul etmək lazımdır. Bu baxımdan,-hərçənd Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər- belə bir məna əldə edirik:Oruc kimi bəzi vəzifələri tərk etmək və ya qan içmək kimi haram birhərəkəti işləmək surətiylə yalnız bu çərçivəylə məhdud qalan bir günahıişləyən yaxud haqsız yerə adam öldürmək və oğurluq etmək kimigünahı sürüb gedən bir günahı işləyən, sonra bunu günahsız bir kimsəninüzərinə atan insan, açıq-aşkar bir böhtan və günah yüklənmiş olar.134 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Pis əməli başqasına nisbət faktorun/etmənin, "ox atma" mənasındaistifadə edilən "remy" sözüylə ifadə edilməsində, eyni şəkildə böhtanatmanın günahını qəbul etməklə əlaqədar olaraq "ihtimal=yüklenmeksözünün istifadə edilməsində, lətif bir istiare sənəti nümunəs(n)i vardır.Sanki böhtançı adam, günahsız insana bir ox ataraq onu öldürür vəbu öldürməsi ona həyatı boyunca hər cür xeyrdən saxlayıcı,özündən ayrılmayan bir yük mindirir.İndiyə qədər edilən şərhlərdən, ayələrdə "günah" faktınınbəzən "ad", bəzən "xəttiyə, su', zülm, hiyanet və dalal"olaraq xarakterizə edilməsinin hikmətini qavrayırıq. Çünki bu sözüklərinhər biri, mənas(n)ı etibarilə istifadə edildiyi yerə uyğun düşməkdədir."Allahın sənə lütf və rəhməti olmasaydı, onlardan bir qrup səniçaşdırıb sapdırmağa cürət etmişdi..." Ayənin axışından anladığımız qədəriylə

onların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a) sapdırmağa cürət etmələrindənməqsəd, onu uca Allahın ayələrin başında "xainlər" olaraqxarakterizə etdiyi kəsləri müdafiə etməyə, onlara tərəf çıxmağa razı etməkdir.Buna görə söz mövzusu qrup da, uca Allahın ayələrin axışı içindədoğrudan xitab edərək, "Haydı siz dünya həyatında onlaratərəf çıxıb müdafiə etdiniz..." şəklində buyurduğu kəslərdir. Ileridetoxunacağımız kimi bu xarakterizə etmə Əbu Tu'ma'nın qohumlarına yatır."Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlar." ifadəsinəgəlincə, "sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ehtiva etdiyi ip ucundanhərəkətlə məqsədin bu olduğunu anlayırıq: Bu qrupunsapdırma cəhdi özlərindən kənara keçməz, sənə çatmaz. Onlarcürət etdikləri şey səbəbindən sapmışlar. Çünki cürət etdiklərişey günahdır. Hər günah da pozğunluqdur.Bu ifadənin dəyişik bir mənas(n)ı daha var. Buna təfsirimizin üçüncüdərisində, "Lakin onlar yalnız özlərini çaşdırıb sapdırarlardə fərqinə varmazlar." (Al/götürü Imran, 69) ayəsini təfsir edərkən toxunmuşduq.Lakin o şərh, bu ayənin məzmunuyla uyğun gəlmədiyi üçünburada ona toxunmadıq."Sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah sənə... endirdi." BuradaNisa Surəsi 105-126 ............................................ 135onların Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) zərər vermələri mütləq bir şəkildəmənfiləşir. Lakin ayənin axışı bunun, "Allah sənə kitabı endirdi."ifadəsiylə qeydli olduğunu göstərir. Şübhəsiz, "layudirruke=sana zərər verə bilməzlər" ifadəsindəki əvəzliklə elin idili "hal"olması şərtiylə. Hərçənd zəif alimlərinin ifadə etdiyinə görə, keçmiş hərəkətləbaşlayan hərəkət cümlələri ümumiyyətlə "kad" ədatıyla başladığı təqdirdəancaq "hal" ola bilər [və bu ayədə elə deyil; amma biz bunugöz ardı etməliyik. Çünki be ümumiyyətlə belədir, hər vaxt deyil].Bu səbəbdən burada nəzərdə tutulan xüsus, insanların elm və əməl baxımındanPeyğəmbərimizə (s. a. a) zərər vermələrinin mütləq olaraqmənfiləşməsidir."Allah sənə kitabı (vəhyi) və hikməti endirdi, sənə bilməyəcəyin

şeyləri öyrətdi." Yuxarıda da işarə etdiyimiz kimi, ayənin axışı bunun,"Sənə heç bir zərər verə bilməzlər." ifadəsinin ya da "Lakin onlar yalnızözlərini çaşdırıb sapdırarlar; sənə heç bir zərər verə bilməzlər."cümlələrinin səbəbi mövqeyində olduğunu göstərir. Hərvəziyyətdə kitabın enişi və təhsil, onların Hz. Peyğəmbəri (s. a. a)təsir edib sapdırmalarını maneə törətməkdədir. Bu halda Peyğəmbər əfəndimizin(s. a. a) günahsız meydana gəlinin meyarı da budur.MASUMIYETİN MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏAyədən anladığımız qədəriylə, masumiyetin reallaşmasınıtəmin edən fakt bir növ elmdir ki, bu elm adamı günaha və səhvə bulaşmaqdansaxlayır. Digər bir ifadəylə, masumiyet sapmağı önləyənbir məlumatdan ibarətdir. Necə ki cəsarət, iffət və comərdlik kimixasiyyətlər də nəticələndirərinin reallaşmasına gətirib çıxaran və qorxaqlıq, çaxnaşma,pısırıklık, gonbulluq, xəsislik və bədxərclik kimi əleyhdar faktlarınreallaşmasına mane olan insan fitrətində kökləşmiş elmi şəkillərdir.Hərçənd faydalı elm və yetkin hikmət, adamın pis sifətlərin ölümcül,həlak edici çuxurlarına düşməsinə, günah pisliklərinə bulaşmasınamane olar və biz bunu elm və hikmət sahiblərinin, təqva və136 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5din əhlinin şəxsində müşahidə edə bilirik; ancaq bu səbəb, bumaddi-təbii aləmdə mövcud olan digər səbəblər kimi ümumiyyətlə fəaliyyətgöstərməkdədir. Bu səbəbdən kamal sifətinə sahib kəslərarasında, onun bu kamalının hər vaxt özünün nöqsanlıqlaradüçar olmasına mane olacaq, davamlı və dəyişməz bir şəkildə onusəhvlərdən qoruyacaq biri ol/tapılmaz. Bu, eyni zamanda görüb müşahidə etdiyimizbütün səbəblər baxımından da qüvvədə olan bir qanundur.Bunun izahı belədir: Insanın öz yaradılışında mövcud olandəyişik idrakı və nəzəri güclərin bəzisi, insanın bu güclərdəndigər bəzisinin təsirindən xəbərsiz olmasına ya da onlara istiqamətlimaraq/əlaqəsinin azalmasına səbəb olar. Söz gelimi, təqva duyğusuna sahibkimsə, təqva duyğusunun üstünlüyünün şüurunda olduğu müddətcə,

məmnun olunmayan şəkildə şəhvani duyğulara təbii/tabe olmaz, təqvanıngərəyi nəysə ona görə hərəkət edər. Lakin şəhvət atəşi parladığında,nəfs böyük bir iştiyakla özünü bu duyğunun qucağınaatdığında, insan təqva duyğusunun üstünlüyünü xatırlamağa bilərvə ya təqva duyğusu zəifliyə uğrayar. Çox keçmədən insan, təqvanıntəsdiqləmədiyi davranışlar sərgiləməyə başlar və gonbulluğun, iffətsizliyingirdabına düşər.İnsanın öz yaradılışında mövcud olan digər fikri və nəzərigüclər üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Bu səbəbdən bu səbəblərmövcud olduqları müddətcə, insanın bu səbəblərdən birinin təsirindənxilas olması mümkün deyil. Heç bir güc, onu bunun təsirindənqurtara bilməz. Bu halda şahid olduğumuz fərqliliklərin qaynağı,təqva ilə səbəblər arasındakı bir-birini alt etmə mübarizəsi, bəzisininbəzisini dövrə xarici buraxmasıdır.Bundan da aydın olur ki masumiyet dediyimiz güc, qətilikləalt edilə bilməyən elmi-nəzəri bir gücdür. Əgər bizim bildiyimiznövdən bir duyğu və qavrayış olsaydı, fərqlilik faktı ona da yol tapardı,təsirində zaman zaman dolaşmalar olardı. Bu halda masumiyetegətirib çıxaran elm, qazanma və təhsil yoluyla əldə edilən digərməlumat və qavrayışlar növündən deyil.Nisa Surəsi 105-126 ........................................ 137Necə ki uca Allah, xüsusi olaraq Peyğəmbərinə (s. a. a) xitab etdiyibu ifadədə, bu vəziyyətə işarə etmişdir: "Allah sənə kitabı vəhikməti endirdi, sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." Burada xüsusibir xitab söz mövzusudur və bizim bunu gərəyi kimi qavramamızmümkün deyil. Çünki bu tərz bir məlumat və şüur sahəsində yetkinliktələb edici düşüncə quruluşuna və elmi zövqə sahib deyilik. Bu qədərivar ki, digər bəzi ayələrdə buna bağlı bəzi ip ucları daqəbul etmir deyilik. Məsələn: "Də ki... Cəbrayıla kim düşmən olsa,(bilsin ki) Quranı sənin ürəyinə... o endirmişdir." (Bəqərə, 97) "OnuRuh-ul Əmin (Cəbrayıl) xəbərdarlıqçılardan olasın deyə açıq-aşkar Ərəbcə diliyləsənin ürəyinə endirmişdir." (Şuəra, 193-195) Bu ayələrə görə

Peyğəmbərə endirilən şey, bir növ elmdir.Kənar yandan, bunun bir vəhy və danışma növündən olduğu daaydın olur: "O... dindən Nuha tövsiyə ettigini, sənə vahyettigimizi,Ibrahimə, Musaya və Isaya tövsiyə ettigimizi sizin üçün də (dinolaraq) qanuniləşdirdi..." (Şura, 13) "Biz Nuha və ondan sonra gələnpeyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." (Nisa, 163)"Mən, yalnız mənə vəhy olunana yatıram." (Ən'am, 50) "Mən, ancaqRəbbimdən mənə vəhy olunana yatıram." (Ə'RAF, 203)Bu bir-birindən fərqli ayələrdən çıxan nəticəyə görə, "endirmə"deyil məqsəd vəhy etmədiyər. Kitab və hikmətin vəhy edilməsi yəni.Və bu, uca Allahın Peyğəmbərini (s. a. a) öyrətməsinin bir şəklidir.Lakin "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindən aydın olduğuqədəriylə bu, uca Allahın kitab və hikməti vəhy etmək surətiyləona öyrətməsindən ayrı bir şeydir. Çünki ayənin mövzusu,Peyğəmbərimizin (s. a. a) özünə mesajlan hadisələr və iddia mövzusuedilən məsələlər haqqında xüsusi fikiriylə hökm etməsidir. Bu isə,kitab və hikmətdən ayrı bir şeydir. Kitab və hikmətə uyğun və söykənənolmaqla birlikdə, onun xüsusi fikiri və düşüncəsidir.Bundan da aydın olur ki, "Allah sənə kitabı və hikməti endirdi,sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ayəsində keçən "endirmə" və"öyrətmə"dən məqsəd, iki növ məlumatdır. Biri, vəhylə və Ruh-ul Əmin-'en Depozit-gambere (s. a. a) enməsiylə reallaşan təhsil; digəri isə,138 ......................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mələk endirmədən ürəyə təlqin etmək, gizlicə ilahi ilhamı çatdırmaqdır.Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) elmiylə əlaqədar olaraq rəvayətedilən hədislərin də vurğuladığı budur.Buna görə, "sənə bilemeyecegin şeyləri ögretti." ifadəsindənməqsəd budur: Allah sənə bir növ elm vermişdir ki, əgər bu elmiqatından sənə bəxş etməsəydi, belə bir elmi əldə etmək üçün,insanların elm qazanmaq məqsədiylə baş vurduqları normalsəbəblər kafi olmazdı.Yuxarıdan bəri etdiyimiz şərhlərdən çıxan nəticəyə görə,

bizim masumiyet gücü dediyimiz bu ilahi hədiyyə bir növ məlumat, duyğuvə qavrayışdır. Onu digər məlumat və duyğulardan ayıran, heç bir nəzərigüc tərəfindən qətiliklə alt edilə bilməməsidir. Əksinə o digərduyğulara basqın çıxar, onları öz məqsədi istiqamətində istifadə edər.Beləcə sahibini mütləq pozğunluq, yanılma və səhvdən qoruyar.Rəvayətə görə, Peyğəmbərin və İmamın "Ruh-ul Qüds" adı verilənbir ruhu vardır ki, bu ruh onları istiqamətləndirər, günahlardan və səhvlərdənqoruyar. Bu ayəs(n)i kərimə buna işarə etməkdədir: "Işte beləcəsənə də əmrimizdən bir ruh vəhy etdik. Sən, kitab nədir, imannədir bilməzdin. Lakin biz onu, qullarımızdan diledigimiziözüylə dogru yola ilettigimiz bir nur etdik." (Şura, 52) Ayəs(n)i, zahiriniəsas al/götürərək araşdırdığımızda təlimçi, yol göstərici ruh sözününPeyğəmbərə (s. a. a) ilkə edildiyinin, çatdırıldığının nəzərdə tutulduğunuanlayırıq.Bu ayə də bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir: əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5........................................Nisa Surəsi 127-134 .......................................................... 167127- Səndən, qadınlar haqqında fətva istəyirlər. Də ki: Onlarabağlı olaraq; özlərinə yazılanı vermədiyiniz və özləriylə evlənməkdənüz çevirdiyiniz yetim qadınlar və uşaqlarla əlaqədar olaraqkitabda sizə oxunanlar haqqında və yetimlərə qarşı ədalətli davranmanızistiqamətində Allah sizə fətva verir. Edəcəyiniz hər xeyiri,şübhəsiz Allah bilər.128- Əgər bir qadın, ərinin itaətsizliyindən yaxud özündənüz çevirməsindən narahatlıq etsə, aralarında bir razılaşmaetmələrində onlara günah yoxdur. Razılaşmaq (hər vəziyyətdə) dahaxeyirlidir. Onsuz da/zatən nəfslər xəsisliyə hazır vəziyyətə gətirilmişdir.Əgər yaxşı davranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz, şübhəsiz Allah etdiklərinizdənxəbərdardır.129- Qadınlar arasında ədaləti təmin etməyə nə qədər məşğul olsanızdə güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinə tamamilə meyl edib də digərinitəxirə salınmış kimi buraxmayın. Əgər aranı düzəldər, çəkinsəniz,

şübhəsiz Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.130- Əgər (bərabər/yoldaşlar) bir-birindən ayrılsalar, Allah bol nemətiylə hərbirini zənginləşdirər. Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir, hikmət sahibidir.131- Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Sizdən əvvəlkitab verilənlərə və sizə, "Allahdan qorxun" deyə tövsiyə etdik. Əgərinkar etsəniz, (bilin ki) göylərdə və yerdə olanların hamısı Allah-'ındır. Allah zəngindir, tərifə layiqdir.132- Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Vəkil olaraqAllah yetər.133- Ey insanlar! Allah diləsə sizi (geriyə) aparar və başqalarınıgətirər. Allah buna qadirdir.134- Kim dünya mükafatını (xoşbəxtliyini) istəsə, (bilsin ki)dünyanın da, axirətin də mükafatı Allah qatındadır. Allah eşidən və168 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5görəndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələrin axışı, surənin başında evlilik, evliliyi haram olan qadınlarvə bunların miras al/götürməsi kimi onlarla elin idili ayələrin məzmunuylaəlaqəlidir. Surənin axışından anladığımız qədəriylə bu ayələr,surənin girişindəki ayələrdən sonra enmişlər. Surənin giriş qisimindəkiayələrin endiyi zaman insanlar, Rəsulullahla (s. a. a) qadınlarhaqqında danışırdılar. Çünki uca Allah, surənin girişqisimindəki ayələri endirmiş, mal və bəşəri əlaqələr əsasında qadınlarınyox edilən haqqlarını yenidən diriltmişdir. [Bu baxımdan, cahiliyyədövrünü geridə buraxmış insanların bu mövzuda suallar soruşmaları vəşərh istəmələri təbii idi.]İşdə bu çərçivədə uca Allah [təfsirinə başladığımız bu ayələriendirməklə] Peyğəmbərinə (s. a. a) qadınlar haqqında özünə sualsoruşanlara bu cavabı verməsini əmr edir: Allahın qadınlar üçünkişilər üzərində bəzi haqqlar nəzərdə tutması, ilahi bir fətvadır vəbu barədə, Peyğəmbərin fərdi bir fəaliyyəti söz mövzusu deyil.Yalnız bu deyil, Quranda yetim qadınlarla əlaqədar olaraq oxunan

ayələr də ilahi hökmlərdən ibarətdir və Peyğəmbərin (s. a. a) bundadə fərdi bir müdaxiləsi yoxdur. Hətta bu da çatmaz. Uca Allah,yetimlər haqqında ədalətli olmağı ölçülü davranmağı da onlaraəmr etməkdədir.Sonra ər-arvadın arasında çıxan ixtilaflara bağlı bəzi hökmlərətoxunulur ki, bu ixtilaflar ümumiyyətlə bütün ər-arvadlardagörünməkdədir."Səndən, qadınlar haqqında fətva istəyirlər. Də ki: Onlara bağlıolaraq... Allah sizə fətva verir." Ragıp əl-Isfahani belə deyər: "əl-Futya" və "əl-fətva", başa düşülməsi, içindən çıxılması çətin, problemlihökmlərə verilən cavabdır. Deyilər ki, ondan fətva istədim. [Içindençıxılması çətin bir hökmlə əlaqədar çıxış yolu göstərməsini istədim.]O da bu fətvanı verdi. [Bu çıxış yolunu göstərdi, hökmün buNisa Surəsi 127-134 ........................................................... 169olduğunu söylədi.]" Ragıpdan alınan götürmə burada sona çatdı.Anlayışın istifadə edildiyi sahələri araşdırdığımızda bu nəticəs(n)i əldəedirik: Fətva, insanın qarşılaşdığı problemli bir məsələ haqqındaöz məlumat və düşüncəsini işə salaraq içtihat etməsi nəticəs(n)i ortayaqoyduğu cavab ya da sadə sadə bir müşahidə et başa düşülməsi çətin sandığıbir mövzuda ilk sahib olduğu görüşün özü deməkdir; mövzuylaəlaqədar cavab deyil.Ayə, təfsir alimlərinin "özlərinə yazılanı vermediginiz vəözləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetim qadınlar vəyazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında...Allah sizə fətva verir." cümləsinin tərkibinin dəyişik bucaqlardanələ alınması ilə əldə etdikləri fərqli baxışları əsas al/götürdüyümüzdə, bir-birindənayrı mənalar ifadə etməkdədir; ancaq bu ayənin, surəningiriş qisimində qadınlara bağlı problemləri ələ alan ayələrə əlavə olunmuşolması göstərir ki, bu ayə söz mövzusu o ayələrdən sonraenmişdir.Bunun [bu ayələrin o ayələrdən sonra enişinin] təbii bir nəticəs(n)i,qadınlar haqqında istədikləri fətvanın, Islamın ortaya çıxardığı,

qanuniləşdirdiyi və cahiliyyə dövründə qadınlara bağlı bilinməyənbütün haqqlarla əlaqədar olmasıdır. Bunlarsa, yalnız qadınlarınmiras və evliliklə əlaqədar haqqlarıyla elin idilidir. Yetim qadınların haqqlarıkimi xüsuslarla maraq/əlaqəsi yoxdur. Çünki yetimlik vəziyyəti bütün qadınlarıdeyil, yalnız müəyyən bir qrupu maraqlandırar. Kənar yandan yetim qadınlarınvəziyyəti bu ayədə ələ alınmışdır: "özlərinə yazılanı vermediginizvə özləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetim qadınlarvə yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında...Allah sizə fətva verir." Bu halda, istənən fətva, qadınolmaları hasebiyle bütün qadınları maraqlandıran miras hökmləriyləəlaqədardır.Buna görə, "Onlara bağlı olaraq... Allah sizə fətva verir."ifadəsində keçən "Allahın fətva verdiyi hökm"dən məqsəd, surəningiriş qisimində diqqət çəkilən xüsuslardır. Bu halıyla ayə, fətvavermə məsələsini uca Allahla elin idiləndirərək Hz. Peyğəmbərlə170 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5(s. a. a) maraq/əlaqəsinin olmadığını vurğulamış olur. Buna görə ayənin mənas(n)ıbelədir: Qadınlarla əlaqədar olaraq səndən fətva istəyirlər. Də ki:Onlar haqqında fətva vermək Allahın səlahiyyətindədir. O da surəningirişində endirdiyi ayələr daxilində onlara bağlı hökmünü bildirmişdir."Özlərinə yazılanı vermədiyiniz və özləriylə evlənməkdənüz çevirdiyiniz yetim qadınlar və yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabdasizə oxunanlar haqqında... Allah sizə fətva verir." Daha əvvəl,ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, yetim qadınlar və yazıq,çarəsiz uşaqlarla əlaqədar hökm, qadınlara bağlı hökmlə elin idili olduğuüçün burada söz mövzusu edilmişdir, demişdik. Necə ki surəningiriş qisimindəki ayələrdə də yetim qadınlara bağlı hökmə dətoxunulmuşdu. Yoxsa bu xüsus, istədikləri fətvanın əhatəsinəgirməz. Çünki onlar yalnız qadınlar haqqında fətva istəmişlər idi.Bundan ötəri, "ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsinin"fi-hinne=onlara bağlı" ifadəsindəki mecrur əvəzliyə ətf edilmiş olmasılazımdır. Zəifçilərin əksəriyyəti bu cür ətfin doğru olmadığını

söyləsələr də [zəif üləmasından] Ferra, bunun Ərəbcə qaydalarınauyğun olduğunu irəli sürmüşdür. Bu baxımdan, "yetim qadınlar vəyazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda sizə oxunanlar haqqında..."ifadəsiylə, surənin giriş qisimində iştirak edən və yetim qadınlarla yazıquşaqlar haqqında enən ayələrin ehtiva etdiyi hökmlər və mənalarnəzərdə tutulmuşdur. Ayənin orijinalında keçən "yutla" sözününməsdəri olan "tilavət" sözü, ləfzin oxunması mənasını ifadə etdiyikimi, ləfzin ifadə etdiyi mənanın təlqin edilməsi mənasını da ehtiva edər.Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: Də ki: Allah, kitabdayetim qadınlarla əlaqədar olaraq sizə oxunan hökmlər haqqında sizəfətva verir.Bəzi təfsirçilərin şərhindən aydın olduğu qədəriylə onlar,"və ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsini, "fihinne=onlarabağlı" ifadəsinin cümlədəki mövqesinə və gizli harekesine ətf etmişlər.[Zahiri etibarilə car və mecrur olsa da gerçəkdə"yüftikum" hərəkətinin mefilidir.] Bunu edərkən "fətva vermə" ola-Nisa Surəsi 127-134 ...................................................... 171rak mənalandırdığımız "yufduğum" sözünü "şərh" mənasındaələ almışlar. Bu səbəbdən, "De ki: Allah, kitabda sizə oxunanayələri açıqlayır." şəklində bir məna əldə etmişlər.Digər bəziləri, məcbur etmə əsəri olduğu dərhal fərq edilən və ucaAl-lahın kəlamına yaraşmayan başqa tərkiblər də inkişaf etdirmişlər.Bu çer-çevede bəziləri belə demişlər: "Ma yutla aleykum=sizeoxunanlar" ifadəsi, "kulillah=de ki, Allah" sözünün məhəlli mövqesinəvə yaxud "yüftikum=size fətva verir" ifadəsindəki gizli əvəzliyə["hüve=o"] ətf edilmişdir.Digər bəzisi, ifadənin "fin-nisa=kadınlar haqqında" ifadəsindəki"nisa=kadınlar" sözünə ətf edildiyini deyərkən, başqaları da belədemişlər: "Və ma yutla əleykum fil kitab=kitapta sizə oxunanlar"ifadəsinin başındakı "vav" hərfi, yeni bir cümlənin başlanğıcınıifadə edər. Bu səbəbdən cümlə yeni bir başlanğıcdır. "Və ma yutlaaleykum=size oxunanlar" hissəs(n)i mübteda, xəbəri də "fil

kitab=kitapta" ifadəsidir. Bu səbəbdən bu cümlə təzim məqsədinə istiqamətlidir,demişlər.Digər bəzisi isə, "və ma yutla aleykum=size oxunanlar" ifadəsininbaşındakı "vav" hərfi, and ədatıdır. Bu səbəbdən, "fiyetamen-ni-sa=yetim qadınlar haqqında" ifadəsi, "fihinne=onlarabağlı" ifadəsindən əvəzdir. Bu vəziyyətdə cümlənin mənas(n)ı budur:"Kitabda sizə oxunan ayələrə and içərəm ki Allah, yetim qadınlarhaqqında sizə fətva verir." Bu qiymətləndirmələrin bütünününməcbur etmə əsəri olduqları açıqca görülməkdədir."Özlərinə yazılanı vermediginiz və özləriylə evlənməkdənyüz/üz çevirdiginiz..." cümləsi, yetim qadınların xarakterizə etməsi mövqesindədir.Burada yetim qadınların necə haqqlarından məhrum buraxıldıqlarınaişarə edilməkdədir. Necə ki bu məhrum bırakılış formaları,uca Allahın onlar haqqında bəzi hökmlər endirməsinəsəbəb olmuşdur. Beləcə onların əleyhinə haqsız olaraq qüvvədəolan cahiliyyə dövrü ənənəs(n)i etibarsız qılınmış, onların çiyinlərinəminən bu çətinlik qaldırılmışdır. Belə ki: Cahiliyyə dövründə Ərəblər,yetim qadınlara və mallarına əl qoyurdular. Əgər qadınlar gü-172 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5zel olsadılar, onlarla evlənərək həm onlardan, həm də mallarındanfaydalanardılar. Əgər çirkin olsadılar, başqalarıyla evlənmələrinəmane olaraq, özləri də onlarla evlənmir və yenə də mallarındanfaydalanmaq üçün yanlarında tuturdular.Bundan sırasıyla bu xüsuslar ortaya çıxır:Birincisi: "Özlərinə yazılanı" ifadəsiylə, tekvini=varoluşsalyazım, yəni ilahi təqdir və planlama nəzərdə tutulmuşdur. Çünki insanüçün həyata yolunu açan, var ediliş və meydana gətiriliş faktıdır.Bu varoluşsal faktların təsiriylə insan, günü gəlincə evlənmə gərəyiniduy/eşidər. Yenə bu yaradılış qanunu, insanın malı və sərvəti üzərindəazad qənaətdə ol/tapılma haqqını nəzərdə tutmuşdur. Bu səbəbdənbir insanın evlənməsinə və özünə aid malı üzərində qənaətdəol/tapılmasına mane olmaq, əslində uca Allahın yaradılış sistemi

içində ona bəxş etdiyi xüsusiyyətlərə, yazdığı haqqlara mane olmaq deməkdir.Ikincisi: "Ən/en tenkihuhunne=evlenmekten" ifadəsinin başındakımahzuf cer ədatı "an"dır. Bu səbəbdən, nəzərdə tutulan onlarla evlənməkistəməməkdir, onlardan üz çevirməkdir, onlarla evlənmək istəməkdeyil. [Belə ki, "terğabune" sözü, "rəğbət" kökündən iki cerədatıyla keçişli qılınar. Biri "fi" ədatıyla, digəri də "an" ədatıyla. Birincivəziyyətdə sözün mənas(n)ı "istəmək, işi etməyə yönəlmək"olar, ikinci vəziyyətdə isə "istəməmək, üz çevirmək" mənasındaistifadə edilər. Bu ayədə də mahzuf cer ədatı "an" olduğuna görə, busöz "özləriylə evlənmək istəmədiyiniz, evlənməməklə onlardanüz çevirdiyiniz" mənasını verər.] Çünki, haqqlarından məhrumburaxıldıqlarını ifadə edən "Özlərinə yazılanı vermediginiz"əvvəlki ifadəylə, "yazıq uşaqlar" deyə başlayan sonrakı ifadəninarasında, yetim qadınlarla [evlənmək istəyə deyil,] evlənmək istəməməvəziyyətinin zikr edilməsi daha uyğun düşməkdədir."yazıq uşaqlar" ifadəsi isə, "yetim qadınlar" ifadəsinəətf edilmişdir. Cahiliyyə Ərəbləri yetim uşaqları zəif buraxır,onları əzib zillətə salaraq yazıqlaşdırırdılar. Ataminə bilmədiklərini və ailələrini müdafiə edə bilmədiklərini bəhanə edərəkmirasdan məhrum buraxırdılar.Nisa Surəsi 127-134 .......................................................... 173yordular."və yetimlərə qarşı ədalətli davranmanız istiqamətində" Bu ifadə"fihinne=onlara bağlı" ifadəsinin məhəllinə ətf edilmişdir. Bu səbəbdənbelə bir məna əldə edirik: "Də ki: Allah, yetimlər haqqındaədaləti yerinə yetirməniz istiqamətində fətva verir." Bu baxımdan ifadə,xüsusi bir hökmdən daha ümumi bir hökmə keçişə nümunəmeydana gətirər; yəni, bəzi qadın yetimlərə və uşaqlara bağlı hökmdən,mütləq olaraq bütün yetimlərin malları və digər haqqlarıyla əlaqədarhökmlərə keçiş edilir."Edəcəyiniz hər xeyiri, şübhəsiz Allah bilər." Burada həmsöhbətlərə,uca Allahın qadınlar və yetimlərlə əlaqədar olaraq qoyduğu hökmlərin

öz xeyrlərinə olduğu və uca Allahın şübhəsiz ki bunubildiyi xatırladılır. Bu, bu istiqamətdə əməl etmələrinə dönük bir təşviqdir.Ki xeyrləri, yaxşılıqları bundadır. O biri yandan qarşı çıxmamaları,müxalif çıxmamaları üçün də bir xəbərdarlıqdır. Ki Allah edib etdiklərinibilməkdədir."Əgər bir qadın, ərinin itaətsizliyindən yaxud özündən üz çevirməsindən narahatlıq etsə..." Bu xüsus, haqqında fətva istədikləriməsələnin xaricində bir hökm olmasına baxmayaraq bir münasibətlədə mövzuyla əlaqəlidir. Bu eynilə dərhal sonrakı ayədə zikr edilənhökmə bənzəyir: "Ədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanız da gücçatdıra bilməzsiniz."Bu ayədə itaətsizlik, xasiyyətsizlik etmə və üz çevirmə narahatlığındandanışılıb da şəxsən bunların reallaşmalarından danışılmamasınınsəbəbi; razılaşma zamanının, narahatlıq sonrası işarə vəifadə edilərin ilk ortaya çıxışı ilə birlikdə gündəmə gəlməsidir. Ayəninaxışından anladığımız qədəriylə, razılaşmadan məqsəd, qadının evlilikdəndoğan haqqlarının bir qisimindən və ya bütünündən, arada biryaxınlıq, istilik və uyğunlaşma meydana gətirmək və ayrılıq təhlükəsiniönləmək üçün, sarfınazar etməsidir. Şübhəsiz razılaşma, bu cür mənfinəticələrdən daha xeyirlidir."Onsuz da/zatən nəfslər cimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir." Ayədə174 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5keçən "bərabər/yoldaş-şuhhu" sözü, xəsislik mənasını verər. Bu deməkdir kixəsislik, insan nəfsinin bir xarakteri, bir instinktidir. Uca Allah,mənfəətlərini qorusun və itməsini önləsin deyə insana buduyğunu vermişdir. Bu səbəbdən hər nəfsin xəsisliyi, dərhal yanı başındahazır haldadır. Məsələn qadın, evlilik çərçivəsində geyim, aliment,yataq əlaqələri və cinsi birləşmə kimi haqqları mövzusunda xəsislikedər [yəni, onların qorunmasını və itməməsini istər]. Kişidə, ayrılmaq istədiyində, davranışdan xoşlanmadığında uzlaşmavə bərabər/yoldaşına meyl göstərmə barəsində xəsislik edər. Belə birvəziyyətdə, razılaşma təmin edilə bilməsi üçün tərəflərdən birinin və ya hər

ikisinin kimi haqqlarından güzəşt verməsinin hər hansı bir qorxusuyoxdur.Ardından uca Allah belə buyurur: "Eger yaxşı davranar və(haqsızlıqdan) çəkinsəniz, şübhəsiz Allah etdiklərinizdən xəbərdardır."Burada, yaxşılıq yolundan çıxmasınlar və təqva qanununugöz ardı etməsinlər və Allahın edib etdiklərini xəbər aldığını xatırlasınlardeyə kişilərə öyüd verilməkdədir. Ki ər-arvad davranışıməzmununda qadınlara zülm etməsinlər, qadınların könüllü olaraqbəzi haqqlarından fərəqət etmələri mümkün olsa belə, kişilər onlarıbəzi konstitusional haqqlarından imtina etməyə məcbur etməsinlər."Qadınlar arasında ədaləti təmin etməyə nə qədər məşğul olsanız da gücçatdıra bilməzsiniz..." Bu ifadə, uca Allahın surənin giriş qisimində yer/yeyəralan/sahə, "Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız,tək biriylə evlənin." (Nisa, 3) ayəsiylə; eyni şəkildə, "Eger yaxşıdavranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz..." ifadəsiylə işarə etdiyiqadınlar arasında ədalət qanununa görə hərəkət etməyə bağlıhökmün şərhi xüsusiyyətindədir. Əslində bu son cümlə, müəyyən birnisbətdə təhdid də ehtiva etməkdədir. Bu isə qadınlar arasında ədalətlidavranmanın gerçək mənasını yoxlama baxımından insanı qarışıqlığaitələyən bir ifadə tərzidir. Ədalət, ifrat və təfritin ortası, tarazlıqxətti deməkdir. Bu baxımdan ədaləti yoxlamaq çətindən kənar çətin birgerçəkdir. Xüsusilə ürəklərin qadınlara sevgiylə meyl göstərdiyivəziyyətlərdə bu çətinlik daha da diqqətə çarpanlaşar. Çünki ürəkdə ibarət olan/yarananNisa Surəsi 127-134 ......................................................... 175sevgi duyğusu, hər vaxt insan iradəsinin təsirli olduğu bir faktdeyil.Beləcə uca Allah, qadınlar arasında gerçək ədaləti təmin etmənin,yəni bir kişinin bərabər/yoldaşları arasında gerçək mənada orta xətti izləməsinin,nə qədər məşğul olsa da güc yetirilemeyecek bir şey olduğunuaçıqlayır. Bu halda kişilərə düşən, ifrat və təfrit sayılan tərəflərdənbirinə, xüsusilə təfrit tərəfinə tamamilə meyl göstərməmələri,

tamamilə qapılmamalarıdır. Buna görə, qadınlardan birininarada buraxılması, yəni evli deyilməyəcək və ərindən faydalana bilməyəcəkşəkildə asqıda tutulması, buna qarşı evlənə bilməyəcəkvə ya başının çarəsinə baxa bilməyəcək şəkildə dul olmamasıvə nikah altında tutulması, təfrit tərəfin ən konkret nümunəsidir.Qadınlar arasında ədalətə uyğun gəlmək məzmununda kişinin vəzifəs(n)i,praktikada onlara bərabər davranmasıdır; heç bir həddindən artıqlığa qaçmadan evlilikdəndoğan haqqlarını verməsidir. Onlara qarşı yaxşılıqla davranması,onlarla davranışdan iyrəndiyini bildirməməsi, onlara qarşı pisbir xasiyyət sərgiləməməsi isə mendup, müsbət bir davranışdır. Bu, eynizamanda Peyğəmbərimizin (s. a. a) bərabər/yoldaşlarına qarşı sərgilədiyi bir rəftar ididə."Heç olmasa birinə tamamilə meyl edib də digərini təxirə salınmışkimi buraxmayın." cümləsi göstərir ki, "Qadınlar arasında ədalətisaglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz." cümləsindəmütləq olaraq ədalət faktı mənfilənmir. Bu səbəbdənbunu, "Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız,tək biriylə evlənin..." ifadəsinə əlavə edərək, iddia edildiyi kimi,Islamda birdən çox qadınla evliliyin ortadan qaldırıldığı şəklindəbir nəticəyə çatmaq səhvdir, dayaqsız bir cəhddir.Çünki, söz mövzusu cümlə [yəni, "heç olmasa birinə meyl edib də..."ifadəsi] gerçək, realist, həddindən artıqlığa, tərəf tutmağa heç bir şəkildə qaçmayan,gerçək mənada tarazlıq xəttində hərəkət etmək deməkolan ədalətin yerinə gətirilə bilməyəcəyinə işarə etməkdədir. Hökməbağlanan isə, heç bir çətinliyə düşmədən əməli olaraq tətbiq oluna biləntakribi=yaklaşık ədalətdir.176 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Kənar yandan Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkəti sünnəs(n)i, hər kəsin görübduy/eşidəcəyi şəkildə bu tətbiqi reallaşdırmış olması vəMüsəlmanlar arasında kəsilməz olaraq davam edən birdən çox qadınlaevlənmə ənənəs(n)i, yuxarıda işarə etdiyimiz qorxu mənşəli

çıxarsamağı etibarsız etməkdədir.Qaldı ki, birdən çox qadınla evliliyi nəzərdə tutan "O halda könülünüzünrahat ettigi qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz."(Nisa, 3) ayəsini objeler dünyasında qarşılığı olmayan tam birzehni fakt kimi qəbul etmək, insanları korluğa sürüməkdən başqabir şey deyil və uca Allahın kəlamına yaraşmayan bir ciddiliksizlikdir."Eger aranı düzəldər, çəkinsəniz, şübhəsiz Allah çox bagışlayıcıvə əsirgəyicidir." ifadəsi, nifrət və anlaşılmazlıq ifadə edilərininbaş göstərməsi vəziyyətində, kişiləri quruluşçuluğa təşviq etmə məqsədinəistiqamətlidir. Bunun təqvanın gərəyi olduğunu xatırladaraq, bumüsbət rəftarın gərəyini vurğulamaqdadır. Çünki təqva, arxasıtərəfindən bağışlanmavə əsirgənilməyi gətirir. "Razılaşmaq (hər vəziyyətdə)daha xeyirlidir." və "Eger yaxşı davranar və (haqsızlıqdan) çəkinsəniz."ifadələrindən sonra buna yer verilmiş olması da, təkid üstünətəkid, vurğu üstünə vurğu mövqesindədir və beləcə məsələ dahadə gücləndirilməkdədir."Əgər (bərabər/yoldaşlar) bir-birindən ayrılsa, Allah bol nemətiylə hər birini zənginləşdirər." Əgər qadın və kişi boşanmaq surətiylə bir-birlərindənayrılsalar, Allah, geniş nemətiylə hər birini zəngin edər. Mövzununmahiyyətini əsas al/götürərək baxdığımızda "zənginləşdirmə" ifadəsiylə,evliliklə əlaqədar olaraq gündəmə gələn bir-birinə istiləşmə, qaynaşma,cinsi birləşmə, qadının geyim və alimenti kimi bütün faktlarınnəzərdə tutulduğunu anlayırıq. Çünki uca Allah söz mövzusu bərabər/yoldaşların biriniyalnız digəri üçün yaratmamışdır ki, ayrılmaları vəziyyətində, biriömürü boyunca başqa bir bərabər/yoldaş tapa bilməsin. Əksinə evlilik ənənəs(n)i, fitrətmənşəli bir sünnədir. Insan növünün fərdləri arasında etibarlıdır.Hər fərd öz təbiəti gərəyi buna meyl göstərər."Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir, hikmət sahibidir. Göylərdə vəNisa Surəsi 127-134 .................................................. 177yerdə olanların hamısı Allahındır." ifadəsi, "Allah bol nemətiylə hərbirini zənginləşdirər." ifadəsinin ehtiva etdiyi hökmün səbəbi mövqesindədir.

"Sizdən əvvəl kitab verilənlərə və sizə Allahdan qorxun deyə tövsiyəetdik." Evlilik əlaqələrinin hər mərhələsində və hər vəziyyətdə təqva xüsusiyyətiniəsas al/götürmələri lazım olduğuna bağlı çağırışa bir dəfə daha vurğuedilir və təqvanı tərk etmənin Allahın nemətini inkar etmək,nankorluqda ol/tapılmaq mənasını verdiyi vurğulanır. Səbəbidə budur: Allaha itaət etmək surətiylə sahib olunan təqva duyğusu,nemətlərə qarşılıq təşəkkür etməkdən başqa bir şey deyil. Yadə Allah qorxusunu tərk etmənin mənşəs(n)i ancaq küfr ola bilər. Budə ya kafirlərdə və müşriklərdə olduğu kimi açıq küfr ya da möminlərinfasiq olanlarında olduğu kimi gizli və örtülü küfr olar.Bu şərh ilə, "Eger inkar etsəniz, (bilin ki) göylərdə vəyerdə olanların hamısı Allahındır." ifadəsi ilə nəyin nəzərdə tutulduğu açığaçıxır. Yəni, əgər sizə və sizdən əvvəlkilərə etdiyimiz tövsiyəningərəyini yerinə yetirməsəniz, bu tövsiyəni qulaq ardı etsəniz,bu səbəbdən küfr [Allahı inkar etmək] demək olan və ya küfrdənqaynaqlanan təqvasızlıq edər və Allahdan qorxmasanızbu, Allaha heç bir zərər verməz. ONun sizə və təqvanıza ehtiyacıyoxdur. Göylərdə və yerdə olanların hamısı ONundur. O, zəngindir,tərifə layiqdir.Naxış/desən ki: "Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır."sözünün [131 və 132. ayələrdə] üç dəfə təkrarlanmış olmasınınhikməti nədir?Deyərəm ki: Bunlardan ilki, "Allah (lütf və lütfkarlığıyla) genişdir,hikmət sahibidir." ifadəsinin səbəbli şərhidir; ikincisi də,"Eger inkar etsəniz..." ifadəsindəki şərt cümləsinin cavabı mövqesindədir.Bu səbəbdən bucaqlımı belədir: "Əgər inkar etsəniz, bilinki Allahın sizə ehtiyacı yoxdur." Bu, eyni zamanda "Allah zəngindir,tərifə layiqdir." sözündə diqqətə çarpanlaşan cavabın da səbəbidir.178 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Üçüncüsü isə, yeni bir başlanğıcdır; bir baxımdan da "diləsə" sözününsəbəbi mövqesindədir."Göylərdə və yerdə olanların hamısı Allahındır. Vəkil olaraq Allah yetər."

Uca Allahın malik olmasının nə mənanı verdiyini indiyəqədər dəfələrlə izah etdik. Allah vəkildir; qullarının işlərini idarə edər,gedişatlarını nizamlar. İdarəçi-vəkil olaraq Allah yetər. Qullarınınyönetsel işlərini görərkən dəstəyə və köməyə ehtiyacı yoxdur. Bircəmiyyətin davranışlarından məmnun olmazsa və ya edib etdikləriONU hirsləndirəcək növdən davranışlarsa, onları yox edib yerinəbaşqalarını gətirməsi ya da onları gerileterek başqa bir cəmiyyəti irəliçıxarması mümkündür. Ayələrin axışının dəstəklədiyi, dahadoğrusu şəxsən şahidlik etdiyi bu məna etibarilə, bu ayənin məzmunu,bir sonrakı ayədə iştirak edən, "Ey insanlar! Allah diləsə sizi aparar."ifadəsiylə əlaqələnmiş olur."Ey insanlar! Allah diləsə sizi (geriyə) aparar və başqalarını gətirər."Allahın bu ümmətə və əvvəlki Ehlikitap cəmiyyətlərə istiqamətlitövsiyəsi olan təqvanı qanun əldə etməyə bağlı bir çağırış xüsusiyyətindəkiaxış göstərir ki, "diləsə" ifadəsində işarə edilən Allahın zənginlikvə ehtiyacsızlığı, təqva faktıyla elin idilidir.Bu baxımdan belə bir məna əldə edirik: Allah bütününüzə təqvailə donanmanızı tövsiyə etdi. Bu halda ondan qorxub çəkinin. Əgərinkar etsəniz, onun sizə ehtiyacı yoxdur. O hər şeyin sahibidir.Mülkü üzərində dilədiyi kimi, dilədiyi istiqamətdə qənaət edər. Əgərözünə qulluq təqdim edilməsini və özündən qorxulmasını diləyərdə, siz bu vəzifəs(n)i gərəyi kimi yerinə yetirməsəniz, O, sizi geriletipsevdiyi və məmnun olduğu davranışları sərgiləyən başqalarını önəkeçirəcək gücdədir. Allah buna qadirdir.Buna görə, ayəs(n)i kərimə muttaki olmayan insanların Allahdanqorxan insanlarla dəyişdirilə biləcəklərinə işarə etməkdədir. Bir rəvayətəgörə, 1 bu ayə endiyi zaman, Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) əliniSelmanı Farasısının (r.ə) kürəyinə vurdu və "Onlar bu adamın soy-1- Bu rəvayət, Təfsir-ul Beydavidə köçürülmüşdür.Nisa Surəsi 127-134 .................................................... 179daşlarıdır." buyurdu. Rəvayət, ayənin mənasını dəstəklər xüsusiyyətdədir.Bunun üzərində düşünməyə dəyər.

Digər bəzi təfsirçilərin ehtimal daxilində gördükləri bir mənadə budur: Əgər diləsə sizi yox edər, yerinizə başqa bir qövm varedər və ya insanların yerinə başqa bir canlı növünü var edər.Nə var ki, ayənin axışı belə bir mənas(n)ı ehtimal xarici buraxmaqdadır.Bəli belə bir məna, "Allahın göyləri və yeri haqq ilə yarattıgınıgörmədinmi? Diləsə sizi ortadan qaldırar və yeni birxalq gətirər. Bu, Allaha güc degildir." (Ibrahim, 19-20) ayəs(n)i çərçivəsindəehtimal daxilində ola bilər və bu ayəyə belə bir məna verməninqorxusu yoxdur."Kim dünya mükafatını istəsə, (bilsin ki) dünyanın da, axirətin dəmükafatı Allah qatındadır. Allah eşidən və görəndir." Bu, Allahdanqorxma duyğusuyla donanmanı tərk edən və onun tövsiyəsini tutmayankəslərin yanılmalarına diqqət çəkən bir başqa şərhdir.Bəziləri bu ayəs(n)i açıqlayarkən belə bir şərhə baş vurmuşlar: Bunuedən adam [təqvanı qanun əldə etməyi tərk edən və Allahın tövsiyəsinəuyğun gəlməyən kimsə], əgər dünya mükafatı və qəniməti üçün etmişsə böyükbir səhv etmişdir. Çünki dünyanın və axirətin mükafatı birlikdəAllah qatında, ONun əli altındadır. Elə isə, bu insana nə olurki, mükafatların ən dəyərsizinə talib olur, ən/en qürur vericisini və ya ikisinibirdən istəmir?Ancaq ayədən məqsədin -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdəndaha yaxşı bilər- bu olması ehtimalı daha diqqətə çarpandır: Dünya və axirətmükafatı, dünya və axirət xoşbəxtliyi birlikdə Allah qatındadırlar. Bu səbəbdəndünya mükafatı və xoşbəxtliyini istəyənin belə ONA qulluq təqdim edərəkyaxınlaşması lazımdır. Çünki insan, xoşbəxtliyi ancaq Allahınqanuniləşdirdiyi dininə uyğun gəlməklə əldə edilən təqva duyğusuyla donanmasıvəziyyətində tuta bilər. Din, gerçək xoşbəxtlik yolundanbaşqa bir şey deyil. Allahın öz qatından vermədiyi mükafat vəsavabı, bir insanın əldə etməsi mümkün müdir? Deyilmi ki, Allaheşidəndir, görəndir.180 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Cərir və Ibni Münzir, Səid b.Cübeyrin belə dediyini rəvayət edərlər: "Cahiliyyə dövründə, yalnızmalı idarə edə biləcək və işlə/çalışa biləcək adamlar varis ola bilirdilər.Kiçik uşaqlara və qadınlara mirasdan bir payverilməzdi. Nisa surəsində miras paylaşmas(n)ı ilə əlaqədar hökmləri ehtiva edənayələr nazil olunca, bu vəziyyət insanların gücünə getdi. Dedilərki: 'Malı idarə etməsini bacara bilməyən kiçik uşaqlarla, onlarla eynivəziyyətdə olan qadınlar varismi olacaqlar? Kişilər kimi onlardəmi mirasdan pay alacaqlar?' Bu mövzuda göydən bir şərhingəlməsini gözlədilər. Baxdılar ki, bu mövzuda göydən bir xəbərgəlmir, dedilər ki: 'Əgər bu hökm bu şəkildə qətilik qazansa,ona uyğun gəlmək qaçınılmaz olar.' Sonra 'Gedib Peyğəmbərə problem/sualın.' dedilər.""Bunun üzərinə bu ayə endi: Səndən, qadınlar haqqında fətvaistəyirlər. Də ki: Onlara bağlı olaraq; özlərinə yazılanıvermediginiz və özləriylə evlənməkdən yüz/üz çevirdiginiz yetimqadınlar və yazıq uşaqlarla əlaqədar olaraq kitabda -yəni, surəningiriş qisimində- sizə oxunanlar haqqında və yetimlərə qarşı ədalətlidavranmanız istiqamətində Allah sizə fətva verir."Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid və Ibni Cərir, təfsirini təqdim etdiyimizayə haqqında Ibrahimdən belə rəvayət edərlər: "Cahiliyyə dövründəkiƏrəblər, bir nökər yetim və çirkin olsaydı, mirasınıverməzdilər. Onu evlənməkdən saxlayaraq bir yerə hapsederlerdi.Beləcə onun mirasına özləri qon/qoyulmuş olardılar. Işte uca Allahbu ayəs(n)i, belələri haqqında endirdi."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdə bir çox rəvayət,müxtəlif kanallardan gərək Şiələr və gərəksə Sünnilər tərəfindən köçürülmüşdür.Bunların bir qisiminə surənin başlarında yer verdik.Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, "özlərinə yazılanı vermediginiz"ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "Onlara yazılan şeydənməqsəd, mirasda özləri üçün nəzərdə tutulan paydır. Və bu dəyərlən-Nisa Surəsi 127-134 .................................................... 181

deyərmə İmam Misdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."Təfsir-ul Qummuda, "Eger bir qadın, ərinin serkeşligindenyaxud özündən üz çevirməsindən narahatlıq etsə..." ayəsiyləəlaqədar olaraq deyilir ki: "Bu ayə, Məhəmməd b. Meslemenin qızıhaqqında enmişdir. Rəfi b. Həddiçin arvadı idi. Qadın bir az yaşlıcaydı.Rəfi onun üzərinə quma al/götürərək gənc bir qadın gətirdi. Bu səbəbdənbu gənc qadın, Məhəmməd b. Meslemenin qızından daha çox xoşunagedirdi, bunu ondan daha gözəl tapırdı. Məhəmməd b.Meslemenin qızı ona dedi ki: 'Gördüyüm qədəriylə sən məndən yüz/üzçevirir, digər bərabər/yoldaşını mənə seçirsən.' Rəfi, 'O gəncdir, xoşumagedir və mənə görə o daha gözəl görünüşlüdür. Əgər istəsən,onun yanında iki və ya üç gün qalayım, sənin yanında da bir günqalayım.' dedi.""Lakin Məhəmməd b. Meslemenin qızı bunu qəbul etmədi.Bunun üzərinə Rəfi onu boşadı. [Ardından onunla razılaşdı və təkrarevinə gətirdi; amma dolanışıqsızlıq səbəbiylə] ikinci dəfə yenə boşadı.[Üçüncü dəfə o qadını evinə gətirməyə getdi. Ancaq əvvəlki hadisələrgündəmə gəldi və] qadın dedi ki: 'Allaha and olsun ki, mənimlə onubərabər tutmanın xaricində heç bir təklifə razı olmam. Allah, 'Onsuz da/zatən nəfslərcimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir." buyurur.' Bu səbəbdənMəhəmməd b. Meslemenin qızı payına razı olmadı və ərinipaylaşmaqda xəsislik göstərdi. Rəfi, razı olmaması vəziyyətindəonu üçüncü dəfə boşayacağını bildirdi. Bu səfər qadın ərini buraxmamaistiqamətində xəsislik göstərdi və paylaşmaya razı oldu.""Bunun üzərinə uca Allah belə buyurdu: 'Aralarında razılaşmaetmələrində onlara günah yoxdur. Razılaşmaq (hər vəziyyətdə)daha xeyirlidir.' Qadın razı olub ortalıq durulunca, adam ikisiarasında ədaləti tutmaqda çətinlik çəkdi, ədaləti təmin etməyə güc çatdıra bilmədi.Bunun üzərinə bu ayə endi: 'Qadınlar arasında ədalətisaglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinətamamilə meyl edib digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın.'Yəni, davamlı birinin yanına gedib o birisini boşluqda buraxmayın. Nə

dul, nə də evli biri olaraq ortada qalmış kimi etməyin. Bu səbəbdən182 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu kimi vəziyyətlərdə ayənin etibarlı etdiyi üsul bundan ibarətdir:Əgər qadın ərinin yanında qalmağa və əriylə razılaşdığı xüsuslarauyğun gəlməyə razı olsa, əri üçün də, qadın üçün də, bir qorxuyoxdur. Amma əgər qadın razılaşma yanlısı olmaz və ərininqaçdığı şərtləri qəbul etməzsə, bu vəziyyətdə ərinin onu boşamaqdanvə ya ikisini bərabər tutmaqdan başqa variantı qalmaz."Mən deyərəm ki: Bu hədis et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Malik,Abdurrezzak, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Hakim -səhiholduğunu ifadə edərək- tərəfindən xülasə olaraq rəvayət edilmişdir.et-Dürr-ül Mensur təfsirində Tayalisi, Ibni Əbi Şeybe, IbniRahe-veyh, ABŞ b. Hamid, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Beyhaki, Hz.Əli b. Əbu Talibdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: Ona bu ayələ əlaqədarbir sual soruşuldu. Cavab olaraq buyurdu ki: "Burada nəzərdə tutulan, ikibərabər/yoldaşlı bir adamdır. Bərabər/yoldaşlardan biri artıq yaxşıca çökmüş (yaşlı) və ya çirkindir.Adam bunu boşamaq istər. Lakin boşanmamaq qarşılığıolaraq bir gecə onun yanında, bir neçə gecə də o biri bərabər/yoldaşının yanındaqalmaq üzrə razılaşarlar. Qadının öz istəyi ilə verdiyi bu güzəştinhər hansı bir qorxusu yoxdur. Lakin qadın qərarından dönsə, kişininbərabər/yoldaşlarını bərabər tutması bir zərurətdir."əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebi kanalıylaImam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ona, 'Eger birqadın, ərinin serkeşliginden yaxud özündən üz çevirməsindənnarahatlıq etsə...' ayəsinin mənasını soruşdum. Mənə bu qarşılığıverdi: 'Bir qadın bir adamla evli olar. Lakin adam ondanxoşlanmaz. Ona, səni boşamaq istəyirəm, deyər. O da deyər ki: 'Etmə.Sənin məndən ötəri dilə düşməyini, qalmaqal mövzusu olmağını istəməm.Lakin mən gecə birlikdə olma barəsində hər şeyisənə buraxıram. Bunun xaricindəki digər haqqlarımdan da imtina edirəm;məni öz halıma burax.' Işte, 'Aralarında müqavilə bağlamalarında

onlara günah yoxdur.' ayəsindəki razılaşmadan məqsəd budur."[Furus(n)u Kafi, c. 6, s. 145]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı dəstəkləyən başqa rəvayətlər, əl-Nisa Surəsi 127-134 ....................................................... 183Kafidə və Təfsir-ul Ayyaşi'de1 iştirak etməkdədir.Təfsir-ul Qummuda, "Onsuz da/zatən nəfslər cimrilige hazır vəziyyətə gətirilmişdir."ifadəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: "Xəsislik müxtəlif qisimlərəayrılar. Bir qisimi insanın seçdiyi, bir qisimi də insanınseçmədiyi şeylərlə əlaqədardır."Təfsir-ul Ayyaşidə Hişam b. Salamın Imam Cəfər Sadiqdən(ə.s), "Qadınlar arasında ədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanızdə güc çatdıra bilməzsiniz." ifadəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət etdiyiifadə edilər: "Yəni, sevgi barəsində [onlar arasında tam ədaləti təmin edə bilməzsiniz]."[c. 1, s. 279, h: 285]el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Nuh b. Şuayb və Məhəmmədb. Həsəndən belə rəvayət edər: "Ibni Ebi'l Ov tərəfindən, Hişamb. Hakimə soruşdu ki: 'Allah hikmət sahibi deyilmi?' O, 'Bəli, Allahhökm verənlərin ən/en hikmətlisidir.' deyə cavab verdi. 'Elə isəmənə, 'O halda könülünüzün rahat ettigi qadınlardan iki, üç vədörd evlənə bilərsiniz. Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizdenqorxsanız, tək biriylə evlənin.' ayəsindən xəbər ver. Buayənin hökmü fərz deyilmi?' deyə soruşdu. O, 'Bəli' dedi. Sonradedi ki: 'O halda, 'Qadınlar arasında ədaləti saglamaga nə qədərugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz; heç olmasa birinə tamamilə meyl edibdə digərini təxirə salınmış kimi buraxmayın.' ayəsindən xəbərver. Hansı hikmətli adam belə bir söz söyləyər?' Hişam b. Hakim bunaverəcək cavab tapa bilmədi.""Sonra qalxıb Mədinəyə Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) yanına getdi.Imam ona, 'Nə həcc, nə də ümrə vaxtı olmayan bu zamanda niyəgəldin?' deyə soruşdu. Dedi ki: 'Bəli belə bir zamanda gəldim. Sənəfəda olum. Çünki əhəmiyyətli işim var. Ibni Ebi'l Ov tərəfindən mənə bir sual

soruşdu ki, buna verəcək cavab tapa bilmədim.' Imam, 'Nədir bu sual?'deyə soruşdu. Hişam hadisəs(n)i izah etdi.""Imam Cəfər Sadiq (ə.s) ona belə dedi: 'O halda könülünüzün1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 278, h: 284.]184 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rahat ettigi qadınlardan iki, üç və dörd evlənə bilərsiniz.Aralarında ədaləti yerinə getiremeyeceginizden qorxsanız, təkbiriylə evlənin.' ayəsində aliment nəzərdə tutulmuşdur. 'Qadınlar arasındaədaləti saglamaga nə qədər ugraşsanız da güc çatdıra bilməzsiniz;heç olmasa birinə tamamilə meyl edib, digərini təxirə salınmış kimiburaxmayın.' ayəsində isə, sevgi nəzərdə tutulmuşdur."Ravi deyər ki: "Hişam, Ibni Ebi'l Ov tərəfindənə bu cavabı çatdırınca,'Allaha and olsun ki bu cavab, sənin fikirin deyil.' dedi." [Fürus(n)uKafi, c. 5, s. 362]Mən deyərəm ki: Bənzəri bir hədis Təfsir-ul Qummuda da rəvayətedilmişdir. Buna görə, zındıklardan biri Əbu Cəfər el-Ahvelə eyniməsələylə əlaqədar olaraq bir sual yönəldər. Bunun üzərinə Əbu CəfərMədinəyə gedər. Imam Sadiğə (ə.s) bunun cavabını soruşar. O dayuxarıdakının eynisi olan cavabı verər. Əbu Cəfər adamın yanınadönər və cavabı ona çatdırar. Adam isə, "Sən bu cavabı Hicazdangətirdin" deyər.Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, "təxirə salınmış kimi buraxmayın."ifadəsi, bu şəkildə açıqlanır: "Özünə meyl edib yönəldiyinizqadını, nə evli, nə də boşanmış kimi bir halda tutmayın. Buqiymətləndirmə Imam Mis və Imam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir."Eyni əsərdə, Peyğəmbər əfəndimizlə (s. a. a) əlaqədar olaraq belərəvayət edilər: "O, bərabər/yoldaşlarıyla yatma barəsində bərabərliyi güdər, sonradə belə dərdi/deyərdi: Allahım! Bu, mənim əlimdən gələn öz paylaşmam.Sənin əlində olan, lakin mənim əlimdə olmayan digər xüsuslardanötəri məni qınama!"Mən deyərəm ki: Üləmanın əksəriyyəti, bu hədisi müxtəlif kanallardanköçürmüşdür. "Sənin əlində olan, lakin mənim əlimdə olmayan"

dan məqsəd, ürəkdən duyul/eşidilən sevgidir. Ancaq bu rəvayətdə müəyyənbir zəiflik vardır. Çünki uca Allah, qulunu əlində olmayan bir şeydənötəri qınamayacaq qədər ucadır. Çünki O, "Allah, heç kimiverdigi imkandan çoxuyla/çox öhdəçilikli etməz." (Talaq, 7) buyurmuşdur.Peyğəmbərimiz (s. a. a) da, olanı var etsin deyə istəkdəNisa Surəsi 127-134 ..................................................... 185ol/tapılmayacaq qədər Rəbbinin ucalığını təqdir edəcək mövqedədir.el-Kafidə Ibni Əbu Leylaya isnaden deyilir ki: "Mənə Asam b.Hamid belə izah etdi: Bir axtar/ara Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) yanında ol/tapılırdım.Adamın biri yanına gəldi və möhtac vəziyyətində oluşundanşikayət etdi. Imam (ə.s) evlənməsini əmr etdi. Lakin yoxsulluğugetdikcə şiddətləndi. Bir dəfə daha Imamın yanına gəldi və vəziyyətininnə olacağını soruşdu və 'Ihtiyaçlarım getdikcə şiddətlənibartdı.' dedi. Imam buyurdu ki: 'Bərabər/yoldaşından ayrıl.' Sonra bir dəfə dahaImamın yanına gəldiyində ona vəziyyətini soruşdu və 'Sərvət əldə etdimvə vəziyyətim yaxşılaşdı.' dedi.""Bunun üzərinə Imam Sadiq (ə.s) buyurdu ki: Sənə Allahınəmr etdiyi iki xüsusu əmr etdim. Biri budur: 'Içinizdeki subayları, kölələrinizdənvə nökərlərinizdən yaxşı olanları evləndirin. Eger bunlarkasıb dirlərsə, Allah öz lütfü ilə onları zənginləşdirər. Allah (lütfvə lütfkarlığıyla) genişdir və hər şeyi biləndir.' (Nur, 32) Digəri də, 'Eger(bərabər/yoldaşlar) ayrılsa, Allah bol nemətiylə hər birini zənginləşdirər.' (Nisa,130) ayəsidir." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 331, h: 6]186 .............................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 135 ........................................................... 187135- Ey inananlar! Özünüzün, ana-atanızın və yaxınlarınızınəleyhində olsa belə, ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün şahidlikedən kəslər olun. (Haqqlarında şahidlik etdikləriniz) zəngin və yakasıb olsalar da Allah onlara daha yaxındır. Elə isə düzgünlükdənsapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin. Əgər (şahidlik edərkən)əyriltsəniz yaxud (şahidlik etməkdən) qaçınsanız, (bilin ki) Allahetdiklərinizdən şübhəsiz xəbərdardır.

AYƏNİN ŞƏRHİ"Ey inananlar!... ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün şahidlik edənkəslər olun." Ayənin orijinalında keçən "kıst" sözü ədalət deməkdir.Ədaləti dəstək olmaq, gərəyini etmək və ədaləti qorumaqmənasını verər. Bu halda ədaləti dəstək olanlardan məqsəd,onu ən/en tam və ən mükəmməl şəkildə tətbiq edənlər; fərdi arzu,ehtiras və həvəs, romantiklik, qorxu, hər hansı bir çıxar gözləməsi kimibir şey üzündən ədalət qanunundan sapmayanlardır.Bu xüsusiyyət, haqqa təbii/tabe olmanın, onu itməkdən qorumanınən yaxın faktoru və qüsursuz səbəbidir. Bunun bir gərəyi də şahidliyiəda e-deyərkən və şahidlikdə ol/tapılarkən doğrunu söyləməkdir.Bundan da aydın olur ki, şahidliyə bağlı hökmün açıqlanmasıməqsədinə istiqamətli olan bu ayəyə, yuxarıda toxunduğumuz bu xüsusiyyətləbaşlanması, ardından şahidlik xüsusiyyətindən danışılması, ümumi birxüsusiyyətdən bu ümumi xüsusiyyətin əhatəsindəki detal mövqesindəkibir başqa xüsusiyyətə mərhələli olaraq keçişə bağlı bir nümunədir. Sankidemək istənir ki: Allah üçün şahidlik edənlərdən olun. Amma bu, sizinüçün, ədaləti əskiksiz və tam yerinə yetirənlər olmadığınız müddətcəasan olmayacaq. Bu halda, Allah üçün şahidlik edənlər ola bilmənizüçün ədaləti tam yerinə yetirənlər olun."Şuhedae lıllah=Allah üçün şahidlik edən kəslər"ifadəsindəki "lam" hərfi, məqsəd bildirməyə istiqamətlidir. Yəni, şahidlikedənlər olun ki, şahidliyiniz Allah üçün olsun. Necə ki uca Allah birayədə belə buyurmuşdur: "Şahitligi Allah üçün edin." (Talaq, 2) ŞahidliyinAllah üçün olmasının mənas(n)ı, onun haqqa təbii/tabe olması, haqqınortaya çıxması və haqqın canlandırılması məqsədinə istiqamətli olmasıdır.Necə ki bunu bu ifadə də açıqlamaqdadır: "Elə isə dogruluktansapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin.""Özünüzün, ana-atanızın və qohumlarınızın əleyhində olsa belə"Özünüzün, ana-atanızın və qohumlarınızın çıxarının əksinə olsabelə, ədalətin gərəyini edin. Öz mənfəətlərinizə, ana-ba-banıza vəqohumlarınıza istiqamətli sevginiz sizi ədalətdən sapmağa və ya ədaləti

tərk etməyə sürüməsin. Buna görə şahidliyin insanın özünün,ana-atasının və ya qohumlarının əleyhində olması, boynuna götürdüyüşahidliyin nəticədə özünün və ya ana-atasının ya da qohumlarınınvəziyyətinə zərərli olması deməkdir.Zərərə uğrayan adam vasitəsisiz və doğrudan əleyhində şahidlikdəol/tapılılan biri ola bilər. Bir insanın atası ilə bir başqası anlaşılmazlığadüşmələri və insanın atasının əleyhinə şahidlikdə ol/tapılmasıkimi. Zərər bilvasitə və vasitəsili də ola bilər. Iki insanın anlaşılmazlığadüşmələri, şahidlikdə olan adamın etdiyi şahidlikdən ötəri onlartərəfindən zərərə uğradılması yəni, anlaşılmazlığa tərəf olanlardanbirinin şahidə zərər verməsi kimi."(Haqqlarında şahidlik etdikləriniz) zəngin və ya kasıb olsalar da Allahonlara daha yaxındır." Arada iki qəşəngliyi bildirən "ev" ədatı olmasınabaxmayaraq tesniye əvəzliyinin ["bihima"] zəngin və kasıba dönük olması,zəngin və kasıb xarakterizə etməsi ilə məchul bir fərziyyənin nəzərdə tutulmuş188 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olmasından ötəridir. Bu səbəbdən bu xarakterizə etmələr, hadisələrin meydanagəlişləri və yinelenişleri nisbətində təkrarlanıyarlar. Məsələn bir hadisədəzənginkən insan, bir başqasında kasıb ola bilər. Bu halda mövzuya ikiqəşənglilik halında şərh gətirmək, şərh məqsədinə istiqamətli şərhdəkifərziyyə hasebiyledir. Halbuki bu iki qəşəng, reallıqda ancaqiki hadisədə reallaşdırma tapa bilər, bir hadisədə deyil. Bəzi alimlər dəbu istiqamətdə görüş ifadə etmişlər.Bu baxımdan ifadənin mənas(n)ı budur: "Allah zənginə, zənginliyihalında daha yaxındır. Kasıba da kasıblığı halında daha yaxındır."Buna görə, verilmək istənən mesaj -hərçənd Allah doğrusunu hər kəsdəndaha yaxşı bilər- bu olsa lazımdır: Zənginin zənginliyi sizin haqqdansapıb ona meyl göstərmənizə, kasıbın kasıblığı da sizin haqqdan ayrılaraqonun halını güdmənizə səbəb olmasın. Əksinə, şahidliyiuca Allah üçün edin. Sonra ONU zənginlə və kasıbla baş-başa buraxın.O hər ikisinə də daha yaxındır və onların vəziyyətinə qarşı hər kəsdəndaha çox mərhəmətlidir. ONun rəhmətinin bir gərəyi də

haqqı, təbii/tabe olunması zəruri olan və ədaləti də güdülməsi, yerinəgətirilməsi istənən, təşviq edilən bir fakt etməsidir. Ədalətə uyğun gəlməkvə haqqı üstün tutmaq, insan növünün xoşbəxtliyinin təməlşərtlərindən biridir. Bu sayədə həm zənginin mövqes(n)i güclənər.Həm də yoxsulun vəziyyəti düzəlmiş olar.Zəngin və ya kasıbdan biri, bir hadisənin və ya bir neçə hadisənin şəxsindəazğın və ya tərk edilmiş bir şahidlikdən ötəri bir mənfəət əldəetmiş olsa belə, bu ancaq haqqın zəifliyə uğraması və ədalətin öldürülməsiilə mümkün ola bilər. Bunun adı, qərblin güclənməsi, bunaqarşı zorbalığın və zülmün həyat tapmasıdır. Bu, ölümcül bir xəstəlikdir;insanlığın tükənməsidir."Elə isə düzgünlükdən sapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin."Yəni, nəfsin həvəslərinə, fərdi arzularına uyğun gəlmək və Allah üçün şahidlikdəol/tapılmağı tərk etmək surətiylə haqqdan və ədalətdən sapmaqdanqorxun. Bu vəziyyətdə, ifadənin orijinalında keçən "ən/en dəyişikliyi"sözü, "mefulu leh"dir. Bir "lam" təqdir edilərək "uyğun gəlmə" iləelin idiləndirilməsi də mümkündür. Yəni, həvəslərinizə uyğun gəlməyin kiNisa Surəsi 135 ............................................................ 189düzgünlükdən saparsınız."Əgər əyriltsəniz yaxud qaçınsanız, (bilin ki) Allah etdiklərinizdənşübhəsiz xəbərdardır." Ayənin orijinalında keçən "telvu" sözü,"leyy" kökündən, əymək mənasındadır. Necə ki "leyy-el dil"yəni, dili əyib bükdü. Bu səbəbdən şahidlikdə dili əyib bükmək, əyriltməkvə şahidliyin mövzusunu təhrif etməkdən kinayədir. Yenə ayədəki"tu'rizu=kaçınırsanız" sözü, ta başdan şahidliyi tərk etməkvə şahidlik etməkdən qaçınıb üz çevirməkdir.Bəziləri "telvu" sözünü "vela, yeli, velayeten=üstlenmek"kökündən gəldiyini fərz edərək "və en teli" şəklində oxumuşlardır.Buna görə ifadənin mənas(n)ı budur: Əgər şahidlik işini boynuna götürər vəşahidlikdə bu-lunursanız yaxud şahidlikdən qaçınsanız, bilin ki Allahetdiklərinizdən xəbərdardır, sizi edib etdiklərinizdən ötəricəzalandırar.

AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Qummuda Imam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə buyurduğurəvayət edilər: "Bir möminin bir başqa mömin üzərində yeddi haqqıvardır. Bunların içində uyğun gəlilməsi ən lazımlı olanı, adamın özününvə ana-atasının əleyhinə belə olsa haqqı söyləməsidir, onları güdərəkadına haqqdan sapmamasıdır." Imam bunu söylədikdənsonra bu ayəs(n)i oxudu: "Elə isə dogruluktan sapmağasınız deyəhəvəslərinizə uyğun gəlməyin. Eger (şahidlik edərkən) egriltirseniz yaxudqaçınsanız..." və "yəni, haqqdan üz çevirsəniz." buyurdu.Mən deyərəm ki: Burada "Ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçünşahidlik edən kəslər olun." ifadəsinin ümumi olduğundan hərəkətləşahidlik mənasının mütləq olaraq haqqı əhatə edəcək şəkildəümumiləşdirilməsi söz mövzusudur.Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə ifadə edildiyinə görə, bəzi təfsirçilərtərəfindən ifadəyə belə bir şərh də gətirilmişdir: "Ayəninorijinalında keçən 'en telvu' sözü, şahidliyi dəyişdirər və sapdırsanız;'ev tu'rizu' sözü, şahidliyi gizləsəniz mənasındadır." Mü-190 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ellif, bu qiymətləndirmənin Imam Misdən (ə.s) rəvayət edildiyiniifadə etmişdir.Nisa Surəsi 136-147 ........................................................... 191192 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5136- Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə endirdiyikitaba və daha əvvəl endirdiyi kitaba inanın. Kim Allahı, mələklərini,kitablarını, peyğəmbərlərini və axirət gününü inkar etsə,şübhəsiz tünd bir pozğunluğa düşmüşdür.137- Iman edib sonra inkar edən, sonra yenə iman edib təkrarinkar edən, sonra da inkarları artmış olan kəsləri Allah, nə bağışlayacaq,nə də doğru yola çatdıracaq.138- Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab olduğunu müjdələ!139- Onlar, inananları buraxıb da kafirləri dost əldə edərlər. Onlarınyanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar? Doğrusu izzət bütün

olaraq Allahındır.140- O, kitabda sizə belə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin inkaredildiyini yaxud lağ edildiyini eşitdiyinizdə, bundan başqa birsözə keçənə qədər kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsa siz dəonlar kimi olarsınız. Doğrusu Allah, münafiqlərin və kafirlərin bütününücəhənnəmdə yığacaq.141- Onlar sizi müşahidə edib dayanarlar. Əgər sizə Allahdan bir zəfər(nəsib) olsa, "Sizinlə birlikdə deyil dikmi?" deyərlər. Əgər kafirlərəbir pay çıxarsa, "Sizə üstünlük təmin edərək sizi möminlərdən qorumadıqmı?" deyərlər. Artıq Allah, qiyamət günü aranızda hökmə-Nisa Surəsi 136-147 ....................................................... 193decek və möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək.142- Münafiqlər Allahı aldatmağa işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldatmaqdadır.Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar,insanlara nümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar.143- Arada (imanla küfrün arasında) yalpalayıp dayanarlar. Nəbunlara (möminlərə bağlanarlar), nə də onlara (kafirlərə). Allahınçaşdırdığı kimsəyə əsla bir (çıxar) yol tapa bilməzsin.144- Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin.Allaha, əleyhinizdə açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?145- Şübhə yox ki münafiqlər atəşin ən alt təbəqəsindədirlər.Artıq onlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin.146- Ancaq tövbə edənlər, vəziyyətlərini düzəldənlər, Allahasıx sarılanlar və dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa. Işte onlar(gerçək) möminlərlə bərabərdirlər. Allah da yaxında möminlərəböyük bir mükafat verəcək.147- Əgər şükr edər və inansanız, Allah sizə nə üçün əzab etsin?Allah şükrün qarşılığını verən və (hər şeyi) biləndir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə endirdiyi kitaba...inanın." Burada möminlərə [iman etdikləri halda] ikinci dəfəiman etmələri əmr edilir. Bunun [ikinci dəfə iman etmələrinə əmr edilməsinin]

karinesi də, ikinci imanın mövzusu olan "Allaha, Peyğəmbərinə,Peyğəmbərinə indirdigi kitaba..." ifadəsindəki detaldır.Yenə tək-tək sayılan bu xüsusların hər birinə iman etməyitərk etmə üzərinə dilə gətirilən təhdid və əzab vədləri də əslindəmöminlərin icmalı imanlarını söz mövzusu gerçəkləri əhatə edəcəkşəkildə yaymalarına istiqamətli bir əmr olduğuna bağlı karinelerdir.Çünki bunlar bir-birləriylə əlaqəli, bir-birini tələb ediciməlumatlardır.194 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Söz gelimi; Allahdan başqa ilah yoxdur. Ən gözəl adlar və ən/enuca sifətlər ONundur. Bunlar da ONun varlıqları yaratmasını, onlarıdoğruluğa və xoşbəxtliyə yönəltməsini, sonra onları hesablaşmagünü üçün diriltməsini tələb etməkdədir. Bu isə ancaq müjdələyicivə xəbərdarlıqçı peyğəmbərlərin göndərilməsi və kitabların endirilməsiilə mümkündür. Peyğəmbərlərin insanlar arasında bu kitablaristiqamətində hökm etmələri və onlara dünya və axirətə bağlıməlumatlar, şəriət və hökm qaydalarını öyrətmələriylə reallaşa bilər.Bu halda, bu məlumatlar və gerçəklərdən yalnız birinə inanmaqçatmaz, bütününə istisnasız inanmaq lazımdır. Bunların bir qisiminimənimsəyib bir qisimini inkar etmək açıqdan edilirsə küfr, gizlicəedilirsə münafiqlikdir. Bir möminin yuxarıdakı gerçəklərinbir qisimini rədd etməklə nəticələnəcək bir yolu tutması da bir növnifaqdır. Möminlərin cəmiyyətindən ayrılıb kafirlərin cəmiyyətinə qatılaraqonların rəhbərliyi altına girmək və onları dost əldə etmək, onlarınimanın və iman əhlinin əleyhinə reallaşdırdıqları bəzi cəhdləri,haqqı və haqq əhlini lağ etmələrini təsdiqləmək kimi. Bu səbəbləuca Allah, bu ayənin hə-məhrum ardından münafiqlərin vəziyyətiniaçıqlayan, onlara istiqamətli əzab verici əzab təhdidini ehtiva edənbir ifadəyə yer vermişdir.Bizim bu qiymətləndirməmizi, ayənin zahiri dəstəkləməkdədir vəbu qiymətləndirmə bəzi təfsir alimlərinin bu şərhlərindən dahaməqsədəuyğundur. "Ey zahirən Allaha və Elçisinə inananlar və bunu dilləriylə

söyləyənlər! Batınen də inanın ki, zahirinizlə qərbinik uyğunlaşsın."Yenə bəzi təfsir alimləri demişlər ki: "inanın" ifadəsi, "inanmaqdastabillik nümayişin, imanınız üzrə sabit olun." deməkdir.Bəzilərinə görə də xitab, Ehlikitap möminlərinə istiqamətlidir. Yəni, eyEhlikitap olub da iman edənlər! Allaha, Peyğəmbərinə və Peyğəmbərinəendirdiyi kitaba, yəni Qurana inanın.Hərçənd bu şərhlər/şərh edər, özü etibarilə doğrudurlar; ancaq ifadəninaxışından qəbul etdiyimiz qar/qazancınalar fərqli bir nöqtəni göstərməkdədir.Ayrıca yuxarıdakı şərhlərin ən isabətsizi də sonuncusudur."Kim Allahı, mələklərini, kitablarını, peyğəmbərlərini və axirət gü-Nisa Surəsi 136-147 .................................................. 195nünü inkar etsə, şübhəsiz tünd bir pozğunluğa düşmüşdür." Ayənin, "Eyinananlar! Allaha, Peyğəmbərinə, Peyğəmbərinə indirdigi kitabavə daha əvvəl indirdigi kitaba inanın." şəklindəki birinci qisimi,bunların hamısının bir tutulmasına istiqamətli bir çağırış xüsusiyyətindədir.Çünki bu bütünün parçaları bir bütündürlər və bir-birlərindən ayrılmazlar.Bu səbəbdən detal xüsusiyyətli ikinci ifadəyə yer verilməsi,bütününə inanmadan kənar hər birinə tək-tək inanmanın və hər hansıbirinin inkar edilməsiylə, tünd pozğunluğa düşmənin qaçınılmazlığınışərh məqsədinə istiqamətli olması səbəbi ilədir. Buna görəifadənin mənas(n)ı belədir: Kim Allahı və ya mələklərini ya da kitablarınıyaxud elçilərini yaxud da axirət gününü inkar etsə... Yəni,kim imanın bu cüzlərindən birini inkar etsə, şübhəsiz tünd vəuzaq bir pozğunluğa düşmüş olar.Bu halda, ayədə işarə edilən faktların cem ədatı olan "vav"hərfiylə bir-birlərinə ətf edilmiş olması, onların eyni hökm altındatoplandıqları yəni, bütününün eyni mövzu və tək hökm ətrafında birləşmələrimənasını verməz. Bunu deyərkən, ancaq bütününü inkarfaktorun/etmənin uzaq bir pozğunluğa düşmək olduğu, tək-tək inkarınbelə olmadığı şəklində bir nəticənin çıxarsansamaması lazım olduğununəzərdə tuturuq. Qaldı ki, Quran ayələri, bu ayədə detal şəklindəsayılan xüsusların hər birini inkar etmənin küfr olduğunu açıq bir

şəkildə ifadə etməkdədir."İman edib sonra inkar edən, sonra yenə iman edib təkrar inkar edən,sonra da inkarları artmış olan kəsləri Allah, nə bağışlayacaq, nədə doğru yola çatdıracaq." Əgər bu ayəs(n)i, əvvəlindən və sonrasındanqopararaq ələ alsaq, uca Allahın onu iman edib ardından inkaretmək, sonra təkrar inanıb ardından təkrar inkar etmək, sonraküfrünü getdikcə artırmaq surətiylə təkrar təkrar irtidat edən mürtədlərənəzərdə tutduğu cəzanı ifadə etmiş olar. Uca Allah da vəziyyətləribundan ibarət olan bu adamları bağışlamamaqla, bir yola hidayətetməməklə təhdid edir. Belələri üçün Allahın rəhmətindən yanabir gözləmə söz mövzusu olmaz. Çünki iman üzrə davamlılıq və stabillikgöstərməmişlər, sabitliksizlik nümunəs(n)i sərgiləmişlər. Allah-196 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5'ın əmrini bir oyuncaq halına gətirmişlər.Vəziyyəti bundan ibarət olan bir kimsə, təbii olaraq qəbul görəcəkciddi bir iman üzrə qalıcılıq göstərməz. Əgər onlar ciddi birinanca sahib olsadılar, şübhəsiz ilahi bağışlamanın və hidayətinəhatəsinə girərdilər. Çünki Allaha iman etmək surətiylə tövbəetmək bir gerçəkdir və uca Allah qullarına verdiyi söz lazımınca,bunu geri çevirməz. Bu barədə, "Allahın qəbulunu üzərinə aldıgıtövbə..." (Nisa, 17) ayəsini təfsirimizin dördüncü dərisinin əhatəs(n)i içindəşərhlərkən lazımlı şərhlərdə ol/tapıldıq.Bu səbəbdən ayə, vəziyyəti bundan ibarət olan insanların təbiətqanununun və ənənənin nəzərdə tutduğu [ilahi rəhmət və bağışlanma kimi]haqqlardan məhrum olmalarına hökm etməkdədir. Amma bu, istisnayabağlı olmayan bir ümumi hökmdür. Nadir rast gəlinən bir vəziyyətbelə olsa, bunlardan birinin iman etməsi və iman üzrə qalıcıolması, stabillik göstərməsi mümkündür.Necə ki belə bir nəticəs(n)i, Qurani Kərimin bu ayəsindən dəqəbul edə bilərik: "Imanlarından, Rəsulun haqq olduguna şahidolduqdan və özlərinə açıq-aşkar sənədlər gəldikdən sonra küfrəsapan bir qövmü Allah necə hidayətə çatdırar? Allah, zülm edən bir

qövmü hidayətə çatdırmaz... Ancaq bundan sonra tövbə edənlər vəsaleh olaraq davrananlar başqa. Çünki Allah, həqiqətənbagışlayandır, mərhəmətlidir. Dogrusu, imanlarından sonra inkaredib, sonra inkarlarını artıranların tövbələri qətiliklə qəbuledilməz. Işte onlar, pozğunların da özləridir." (Al/götürü Imran, 86-90)Görüldüyü kimi ayələr, inandıqdan sonra inkar edənlərin birqisiminə bağlı bir istisnaya yer verir, bağışlama və yol göstərməninmənfiləşməsinə qarşılıq olumlana biləcəyinə dair bir qapıaçıq buraxır. Buna qarşılıq imandan sonra küfrünü artıran kəslərintövbələrinin qəbul edilməyəcəyini vurğulayır. Ayələrin girişi,iman etdikdən, Peyğəmbərin haqq olduğuna şahidlik edib açıq-aşkarayələri gözləriylə gördükdən sonra inkar edənlərlə əlaqədardır. Beləbir inkar da şüur və inad üzrə düşmənlikdən qaynaqlananirtidattır. Bu vəziyyəti artırmaq, ancaq inad və itaətsizliyin ürəklə-Nisa Surəsi 136-147 .................................................... 197rinde məskunluq qazanması, tüğyan [azğınlıq, həddi aşmaq] və böyüklənməduyğusunun nəfslərində kökləşməsi ilə söz mövzusu ola bilər.Ki vəziyyəti bundan ibarət olan bir adamın dönüb tövbə etməsiolacaq iş deyil.Ayəs(n)i, daha əvvəl də söylədiyimiz kimi tək başına ələ alsaq,axışından çıxaracağımız nəticə budur. Ancaq ayələr qrupu, eyniaxış bütünlüyünə sahib olub bir-birləriylə əlaqəli olduqlarına bağlıbir işarə və ya dəlildən də məhrum deyildirlər. Bu qiymətləndirməyəgörə, "İman edib sonra inkar edən..." ayəs(n)i, "Kim Allahı...inkar etsə, şübhəsiz tünd bir sapıklıga düşmüşdür." ayəsininsəbəbli şərhi mövqesindədir. Bu baxımdan iki ayənin obyektivqarşılığı eyni olar. Yanı; Allahı, mələklərini, kitablarını, elçilərinivə axirət gününü inkar edən kimsə, inanan, sonra inkar edən,sonra inanan, ardından təkrar inkar edən, sonra küfrünü artırankimsədir. O eyni zamanda, bir sonrakı ayədən başlayıb ayələrqrupunun sonuna qədər vəziyyətləri gözlər önünə sərilən münafiqlərdəndirdə: "Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab oldugunu

müjdələ!..."Bu vəziyyətdə, "Iman edib sonra inkar edən..." deyə başlayan ifadəninmənas(n)ı, "Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə... inanın."ayəsinə bağlı olaraq təqdim etdiyimiz şərhlər/şərh edər baxımından fərqlilik ərzedər."Ey inananlar! Allaha, Peyğəmbərinə... inanın." ayəs(n)i, "Allahavə Elçisinə zahirən inandığınız kimi batınen də inanın." şəklində şərh olunsa,bu vəziyyətdə iman etmə, ardından inkar etmə, sonraiman etmə və ardından təkrar inkar etmədən məqsəd, münafiqlərinbəzən möminlərlə və bəzən də kafirlərlə qarşılaşdıqlarında davamlısərgiləmək vəziyyətində qaldıqları fərqli tutumlardır.Əgər ayəs(n)i "Mənimsədiyiniz iman xüsusiyyəti üzrə qalıcılıq nümayişin."şəklində açıqlasaq, bu vəziyyətdə iman, ardından küfr... vs.vəziyyətindən məqsəd, bildiyimiz irtidattan sonra bir dəfə dahairtidat etmək olar.198 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Əgər məqsədin Ehlikitabın Allaha və Rəsuluna inanmağaçağırılması olduğunu qəbul etsək, bu vəziyyətdə də, iman sonrasıküfr vs. ilə əvvəl Musaya iman etmə, sonra buzova tapınaraqonu inkar etmə, sonra Uzeyirə və ya Isaya inanma, ardından inkaretmə və Hz. Mu-hammedi (s. a. a) və Rəbbinin qatından gətirdiyidini inkar etməklə küfrü artırma vəziyyəti nəzərdə tutulmuş olar ki, bəziləribu istiqamətdə bir şərh gətirmişlər.Əgər, bizim də seçimimiz olan, icmalı imanınızı detallardaişarə edilən gerçəkləri də əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirin, şərhiniəsas al/götürsək, bu vəziyyətdə, "İman edib sonra inkar edən..."ayəs(n)i, daha sonra işarə edilən münafiqlərin vəziyyətiylə üst-üstə düşən birsəbəbli şərh xüsusiyyətində olar. Ki münafiqlərin xüsusiyyətləri buşəkildə açıqlanmışdır: "Onlar, inananları buraxıb da kafirləri dostəldə edərlər." Çünki möminlərin birliyindən ayrılaraq kafirlərlə əlaqəquran və onlarla inteqrasiya olunan kimsə onların yığıncaqlarına qatılmaqdan,onlarla qaynaşmaqdan, danışmalarına qatılıb fikir bəyan

etməkdən, uca Allahın razı olmadığı bəzi sözlərini təsdiqləməkdən,dini və dindarları təhqir edici, lağ/alay edici, kiçik hesab ediciqiymətləndirmələrinin bir qisimini təsdiq etməkdən özünü al/götürə bilməz.Bu səbəbdən belə bir insan, möminlərlə qarşılaşıb dinin hər hansıbir şüarının yerinə yetirilməsi barəsində onlara iştirak etdiyində,buna inanar. Kafirlərlə qarşılaşdığında və onların herzelerininbir qisimini təsdiqlədiyində inkar etmiş olar. Beləcə bəzən inanar,bəzən də inkar edər. Nəhayət bu vəziyyət onda qalıcı bir xarakterəçevrilər. Ki bu da küfrdə artım deməkdir. Yenə də Allah doğrusunuhər kəsdən daha yaxşı bilər.Vəziyyətində davamlı dəyişiklik olan, heç cür sabitliyə qovuşmayaninsan üçün tövbənin söz mövzusu olmamasının səbəbi, etdiyinəpeşman olsa belə, bu peşmanlıq halı üzrə sabit qala bilməyəcəkolmasıdır. Ancaq tövbə edər və tövbəsində sabit qalacaq olsa,vəziyyətlərin dəyişməsiylə bu halı sarsılmazsa, hava və həvəs qasırğalarışəhvani duyğularını hərəkətə keçirməzsə, əlbəttə ki tövbəsiqəbul olar. Bu səbəblədir ki uca Allah, bu cür münafiqlərin qəbulNisa Surəsi 136-147 ................................................... 199görən tövbələrini müxtəlif şərtlərə bağlamışdır ki, dəyişmə və çevrilməyəuğramasın. Məsələn, aşağıdakı istisna cümləsində belə buyurmuşdur:"Ancaq tövbə edənlər, (hallarını) islah edənlər, Allahasıx sarılanlar və dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa.""Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı bir əzab olduğunu müjdələ! Onlar,inananları buraxıb da kafirləri dost əldə edərlər..." Bu ifadə, münafiqlərəistiqamətli bir təhdiddir. Burada onlar, möminləri buraxıb da kafirləridost əldə edənlər olaraq xarakterizə edilirlər. Bu xarakterizə etmə, ürəkləri inanmayan;ancaq mömin kimi görünən münafiqləri əhatə etdiyi, onlarlaən çox üst-üstə düşdüyü kimi, eyni zamanda, ta Rəsulullah (s. a. a)dövründən bəri mömin olub da kafirləri dost tutan, möminlərbirliyindən qopan, gizlicə kafirlərlə ünsiyyət quran və onlardansirdaşlar əldə edən bir qrupu da əhatə etməkdədir.

Bu qiymətləndirmə, söz mövzusu münafiqlərlə, möminləri buraxıbkafirləri dost əldə edən bir qrup möminin nəzərdə tutulmuş olması ehtimalınıaz da olsa gücləndirməkdədir. Dərhal davamındakı ayənin zahiridə bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir: "O, kitabda sizə belə endirmişdirki: Allahın ayələrinin inkar edildigini... işittiginizde... kafirlərləbir yerdə oturmayın; yoxsa siz də onlar kimi olarsınız." Çünki buşərh, münafiqlərə istiqamətli bir təhdiddir, ancaq xitab möminlərədir.Bunu, uca Allahın onların nifaq içindəki vəziyyətlərini təsviredərkən istifadə etdiyi bu ifadə də dəstəkləməkdədir: "Allahı da çoxaz xatırlayarlar." Beləcə az da olsa Allahı andıqları vurğulanır. Buisə, ürəkləri qətiliklə inanmamış münafiqlərin vəziyyətiylə üst-üstə düşməkdənuzaq bir xarakterizə etmədiyər."Onların yanındamı izzət axtarırlar? Doğrusu izzət bütün olaraq Allahındır." Mövcud məlumatı inkara dönük bir sualdır bu. Ardından inkarınehtiva etdiyi cavab ifadə edilir. Çünki şərəf və üstünlük suverenliyin,mülk sahibi meydana gəlin bir detalıdır. Mülk və suverenliksə,yalnız Allahındır: "Də ki: Allahım, (ey) mülkün (egemenligin)sahibi, diledigine mülkü (egemenligi) verərsən, dilediginden mülkü(egemenligi) çəkib-al/götürərsən; diledigini əziz edər, diledigini alçaldarsan."(Al/götürü Imran, 26)200 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Kitabda sizə belə endirmişdir ki: Allahın ayələrinin inkar edildiyiniyaxud lağ edildiyini eşitdiyinizdə... kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsasiz də onlar kimi olarsınız..." Bununla Ən'am surəsindəki bu ifadələrnəzərdə tutulur: "Ayələrimiz haqqında lağ/alaylı danışmağa dalanlarıgördügünde, onlar başqa bir sözə keçənə qədər onlardan yüz/üzçevir. Eger şeytan sənə unutdursa, xatırladıqdan sonra artıq ozalımlar toplulugu ilə oturma." (Ən'am, 68) Bilindiyi kimi Ən'am surəsiMəkkə dövründə, Nisa surəsi də Mədinə dövründə enmişdir.Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin, Ən'am surəsindəki ayəyə işarəedir olmasından bu nəticəs(n)i qəbul edirik: Quranda bəzən xitabxüsusi olaraq Peyğəmbər əfəndimizə (s. a. a) yönəldilər; amma onunla

ümmətin ümumisi nəzərdə tutular."yoxsa siz də onlar kimi olarsınız." ifadəsi, əvvəlindəki qadağanın,yəni onlarla oturmağı qadağan edən ifadənin səbəbi mövqesindədir.Belə ki biz sizə bunu qadağan etdiyimiz üçün onlarla oturmamalısınız.Çünki siz -buna baxmayaraq- onlarla otursanız, onlarkimi olarsınız."Dogrusu Allah, münafiqlərin və kafirlərin bütününü cəhənnəmdəyığacaq." ifadəsi isə, işin nəticəs(n)i yəni, cəhənnəmdətoplanma baxımından bir bənzərliyin olduğunu vurğulamağa istiqamətlidir."Onlar sizi müşahidə edib dayanarlar. Əgər sizə Allahdan bir zəfər (nəsib)olsa..." Ayədə keçən "yeterebbesune" sözünün məsdəri olan,"tarabbus" sözü "gözləmək, müşahidə etmək" deməkdir."Nestehviz" sözünün məsdəri olan "istihvaz" isə, üstünlük təmin edibmüsəllət olma mənasını ifadə edər.Bu da münafiqlərə aid bir başqa xüsusiyyətdir. Çünki onlar həmmöminlərlə, həm də kafirlərlə bağlarını qorumağa, əlaqələrini davam etdirməyədiqqət göstərirdilər. Iki qrupu gözləyirdilər, hansınınvəziyyəti yaxşıdırsa ondan faydalanırdılar. Əgər möminlərə fəth nəsibolmuşsa, "Biz sizinlə bərabərdik. Əldə etdiyiniz qənimət kimi şeylərdəbizim də payımız vardır." deyərdilər. Əgər kafirlərə bir pay çı-Nisa Surəsi 136-147 ................................................... 201qarsa, "Sizə üstünlük təmin etmədikmi, sizi möminlərə qarşı müdafiə etmədikmı?" deyərdilər. Yəni sizi, onların inandıqları şeylərə inanmaqdansaxladıq; onlarla birləşmənizə mane olduq. Bu halda, sizin əldəetdiyiniz qazancda bizim də payımız vardır. Ya da bizim sizin üzərinizdəminnət haqqımız var. Çünki bu şeylərin əldə edilməsinibiz təmin etdik.Təfsirçilərdən bəziləri belə demişlər: Uca Allah bu ayədəmöminlərə vəd edilənin zəfər olduğunu vurğulamaq məqsədiylə, onlarınmüvəffəqiyyətlərini "zəfər" anlayışıyla təyin etmişdir; kafirlərin əldəetdikləri nəticələndirərin əhəmiyyətsizliyini bildirmək üçün də, onların mevziimüvəffəqiyyətlərini "pay" olaraq xarakterizə etmişdir. Çünki uca Allah, möminlərə

fəth bəxş edəcəyini və onların vəlisi olduğunu vəd etdikdən sonra,kafirlərin əldə etdikləri mallar bir dəyər daşımamaqdadır. "Pay"ındeyil də "zəfər"in Allaha nisbət edilişi də buna görə olsa lazımdır."Artıq Allah, qiyamət günü aranızda hökm edəcək və möminlərəqarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək." Bütün münafiqlərivə kafirləri də əhatə etməklə birlikdə, xitab bütün möminlərəistiqamətlidir. "Möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol (dəlil və dəlil) verməyəcək."ifadəsi isə, axirətdə hökmün kafirlərin əleyhinə vəmöminlərin lehinə olacağını ifadə etməkdədir. Bunun əksinə heç bir zamanolmayacaq. Əslində bu şərh münafiqlər baxımından ümidincidici bir pessimizmdir. Elə isə münafiqlər pessimist olsunlar,kədərlənsinlər. Çünki sonunda möminlər kafirlərdən üstün olacaqlar,onlara qalib gələcəklərdir.Yol verməmə şəklindəki olumsuzlamanın, həm dünyanı, həmdə axirəti əhatə edir olması da mümkündür. Buna görə möminlər,imanlarının gərəklərini yerinə yetirdikləri müddətcə, Allahın icazəsiylədaim qalib gəlirlər. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur:"Əsla/çəkin boşalmayın, kədərə qapılmayın. Eger mömin sinizsə,üstün olan sizsiniz." (Al/götürü Imran, 139)"Münafiqlər Allahı aldatmağa işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldatmaqdadır."Ayənin orijinalında keçən "yuhadiune" hərəkətinin məsdəri"muhadaa" sözü, "Xuda" kökündən aldatma hərəkətində çox-202 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5luğu və ya şiddəti ifadə edər. [Yəni "yuhadiune" hərəkəti ilə "yehdeune"hərəkətinin yalnız çoxluq və şiddət barəsində bir-biriylə fərqi vardır.]Çünki söz quruluşunda hərf artımı, məna artımına dəlalət edər[eyni mənas(n)ı ifadə edən ancaq birinin hərfi digərindən çox olansözlərdə bu qayda etibarlıdır]."Halbuki O, onları aldatmaqdadır..." ifadəsi, cümlə içində qrammatikabaxımından "hal" funksiyasını görər. Yəni, Allah onları aldatdığıhalda, onlar Allahı aldatmağa çalışarlar. Bu səbəbdən ifadənin mənasınıbu şəkildə şərh etmək lazımdır: Bunlar ətrafda iman olaraq

meydana çıxan nifaq mənşəli əməlləriylə, möminlərin yığıncaqlarınaqatılmaları, onlarla birlikdə görünmələri kimi davranışlarıyla Allahı,digər bir ifadəylə Peyğəmbəri (s. a. a) və möminləri aldatmaqistəyirlər. Iman görünüşlü və həqiqətdən məhrum əməlləriylə onlardançıxar təmin etməyə çalışırlar. Halbuki, onları bu cür əməllərləbaş-başa buraxanın, onları bu kimi davranışlardan saxlamayanınuca Allah olduğunu qavraya bilmirlər. Bu, Allahın onları aldatması,pis niyyətlərindən və çirkin əməllərindən ötəri onları cəzalandırmasıdır.Bu səbəbdən onların Allahı aldatmağa işləri, şəxsənAllahın onları aldatmasıdır."Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar, insanlaranümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar." Münafiqlərə bağlı xüsusiyyətlərdənbir başqası da, namaza qalxdıqları zaman üşənərək vəinsanlara nümayiş etmək üçün qalxmalarıdır. Namaz, içində Allah-'ın xatırlandığı ən üstün ibadətlərdən biridir. Əgər onların ürəkləri Rəblərinəbağlı olsaydı, ONA inansaydı, Allaha və ONU zikr etməyə yönələrkəntənbəllikləri, üşengeçlikleri, ağırdan al/götürmələri tutmazdı.Əməllərini insanlara nümayiş etmək üçün yerinə yetirməzdilər.Nəticədə də ürək bağlılığının və könül məşğuliyyətinin, əlaqədarlığının birgöstəricisi olaraq Allahı çox xatırlayardılar."Arada (imanla küfrün arasında) yalpalatılıp dayanarlar. Nə bunlara(möminlərə bağlanarlar), nə də onlara (kafirlərə)..." Mecma-ul Bəyanadlı təfsirdə deyilir ki: "Ərəblər deyərlər ki: 'Zebzebtuhu fezebzebe'Yəni, yelləyib hərəkət etdirdim, o da salınıp hərəkət etdi.Nisa Surəsi 136-147 ........................................................ 203Bu halda, hərəkət, havada asılı dayanan bir şeyi yelləmək mənasını ifadəedər." Mecma-ul Bəyandan al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.Buna görə, "muzebzeb", bir şeyin iki tərəfdən birinə bağlanmadanaralarında gedib gəlməsi, yalpalayıp yellənməsi deməkdir.Işte bu, münafiqlərin xüsusiyyətidir. Bunların arasında, yəni imanvə küfr arasında yalpalayıp dayanarlar. Nə gerçək bir mömin kimi

yalnız möminlərə bağlanarlar, nə də gerçək bir kafir kimi yalnızkafirlərə.""Allahın şaşırttıgı kimsəyə əsla bir (çıxar) yol tapa bilməzsin."Bu ifadə, bundan əvvəl, arada yalpalayıp dayanan münafiqlərə bağlıqiymətləndirmənin şərhi və səbəbi xüsusiyyətindədir. Buna görə,onların tərəflərdən birinə tam olaraq bağlanmadan aradatərəddüd edib dayanmalarının səbəbi, uca Allahın onları çaşdırması, yoldanuzaqlaşdırmasıdır. Onların dönüb izləyəcəkləri bir yol yoxdur.Eyni səbəblədir ki, onlar haqqında"mütezebzibin=yalpalayaıp dayananlar" ifadəsi yerinə"müzebzebin=yalpalayıp dayanmağa məruz buraxılanlar" ifadəsi istifadə edilmişdir.Demək istənir ki: Onlar bu cür bir yellənməyə, ilahikahır nəticəs(n)i məruz qalmışlar. Bu hərəkətləri təmin edicidəyişməz bir hədəfə istiqamətli deyil."Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin... Artıqonlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin." Ayədə keçən "sultan" sözü,dəlil və sənəd deməkdir. "et-Derek" -bəzən də "et-dərk" olaraqoxunar- sözü ilə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahani bunları söyləyər:"Derek" sözü, "derec" sözüylə eyni mənas(n)ı ifadə edər. Lakin,"derec"də yuxarı doğru yüksəliş əsas alınarkən, "derek"də aşağıyadoğru alçalış əsas alınar. "Cənnət dərəcələri" və "Cəhənnəmderekeleri" ifadələrində, sözlərin bu xüsusiyyətləri əsas alınmışdır.Eyni şəkildə cəhənnəmə yuvarlanışın təsviri baxımından "haviye" xüsusiyyətiistifadə edilmişdir. [Haviye də "hüviyy" kökündən enişi ifadəedər.] Ra-gıpdan al/götürdüyümüz götürmə burada son çatdı.Görüldüyü kimi ayə, möminlərin kafirləri dost tutub möminlə-204 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rin dostluğunu tərk etmələrini qadağan edir. Ikinci ayə isə, münafiqlərəistiqamətli sərt bir təhdid ehtiva etmək surətiylə bu qadağanı səbəbləndirir.Bunun səbəbi, uca Allahın bu davranışı nifaq olaraq qiymətləndirməsidir.Möminləri buna görə belə bit tutumdan çəkindirir.Ayələrin axışı bizə göstərir ki, "Ey inananlar! Möminləri buraxıb

də kafirləri dost əldə etməyin." ifadəsi, əvvəlki şərhlərdənçıxan bir nəticə ya da onlara bağlı bir detal mövqesindədir. Ayəninbu kanıtsallığı, bir baxıma açıq bir dillə bunun deyilmiş olmasıhökmünə keçər: Əvvəlki ayələrdə, möminlər içində xəstə ürəklivə zəif imanlı kəslərin vəziyyəti gözlər önünə sərildi. Və onlarlaəlaqədar olaraq münafiqlər xarakterizə etməsi istifadə edildi. Heç olmasa münafiqlərxarakterizə etməsinin əhatəsinə onların da girdiyi vurğulandı. Ardından,bu qadağan sahəyə yaxınlaşmamaları və Allahın hirsinə məruzqalmamaları barəsində möminlərə öyüd verildi. Ta ki onlar, özəleyhlərinə olmaq üzrə Allaha açıq bir dəlil vermiş olmasınlar.Əks halda O, onları dünya həyatında çaşdırar, aldadar və iki tərəfarasında yelləndirər. Sonra vəziyyəti bundan ibarət olanların bütünüilə kafirləri cəhənnəmdə bir araya gətirər. Ardından onları atəşin ən/enalt təbəqəsinə yerləşdirər. Onlarla, kömək edəcək və şəfaət edəcəkhər kəsin arasını ayırar.Yuxarıda üzərində dayandığımız bu iki ayədən sırasıyla bu xüsuslaraydın olur:Birincisi: Sapdırma, aldatma və bunlar kimi ilahi qəzəblərin bütünü,hər şeydən əvvəl qulların əməllərindən qaynaqlanan açıq-aşkarbir dəlildən ötəri diqqətə çarpanlaşar. Bu, qarşılıqda ol/tapılma və əməlinqarşılığını vermə qanununa söykənən olaraq reallaşan bir yüz/üz üstü,köməksiz buraxma vəziyyətindən başqa bir şey deyil. Haşa,uca Allah, onlar tərəfindən tələb edici bir əməl olmadan insanlarapisliklə rəftar etməkdən, onları bədbəxt etməkdən münəzzəhdir,ucadır. Bu baxımdan, "Allaha, əleyhinizdə açıq-aşkar birdəlilmi vermək istəyirsiniz?" ifadəsi, "Onunla yalnız fasiqlərisapdırar." (Bəqərə, 26) ifadəsiylə eyni mənas(n)ı vurğulamağa istiqamətlidir.Nisa Surəsi 136-147 ........................................................ 205İkincisi: Cəhənnəmdə cəhənnəmliklər üçün mərtəbələr vardır.Bunlar alçaqlıq səviyyələri etibarilə fərqlilik ifadə edərlər. Təbii olaraqmərtəbə alçaldıqca əzabın şiddəti də artar. Uca Allah bunlara"dereke" adını verər.

"Ancaq tövbə edənlər, (hallarını) islah edənlər, Allaha sıx sarılanlarvə dinlərini sırf Allah üçün edənlər başqa." Bu ifadə, "Şübhə yoxki münafiqlər atəşin ən alt təbəqəsindədirlər..." cümləsində, münafiqlərəistiqamətli olaraq yer verilən əzab təhdidindən bir istisnadır.Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i də onların münafiqlər birliyindən ayrılıbmöminlər safına qatılmalarıdır. Buna görə istisnanın davamındaonların möminlərlə birlikdə olduğundan danışılmış, bütünmöminlərin savaba nail olacaqları ifadə edilmişdir: "İşdə onlar (gerçək)möminlərlə bərabərdirlər. Allah da yaxında möminlərə böyükbir mükafat verəcək."Bu vaxt uca Allah, münafiqlərdən istisna etdiyi bu kəslərhaqqında bir neçə ağır xüsusiyyət zikr etməkdədir. Nifaqın kökləri ancaqbu xüsusiyyətlərlə qazıntına bilər çünki. Başda tövbədən danışılır, Allah-'a dönməkdən yəni. Amma ağıllanmadıqca, nəfsdə və əməldə pozulanünsürlər islah olmadıqca, şəxsiyyət və davranışları düzəlmədikcə,tək başına dönmək və tövbə etmək çatmaz. Allaha sıx sarılıbyapışmadıqca, yəni Kitabına və Peyğəmbərinin (s. a. a) sünnəsinətəbii/tabe olmadıqca, islah olmaq da qazanc əldə etməz. Çünki Allaha getməküçün ONun təyin etdiyindən başqa yol yoxdur. ONun təyin etdiyinin xaricindəkiyollar/göndərər şeytana aiddir.Ancaq, dini sırf Allaha xas etmədikcə, Allaha sarılmaq da -kiAllaha sarılmaq dinin əhatəs(n)i içindədir- fayda verməz. Çünkişirk, zülmdür; bağışlanılmaz, bağışlanmaz. Bunlar tövbə edib Allahadönsələr, bütün pozuqluqlarını islah etsələr, Allaha sarılsalarvə dinlərini sırf Allaha xas etsələr, bu vəziyyətdə mömin olarlar;imanları şirk ləkəsindən təmizlənər, nifaqdan yana zəmanətdə olubdoğru yolu taparlar. Uca Allah, bir ayədə belə buyurmuşdur: "Iştegüvən onlarındır və dogru yolu bulanlar da onlardır." (Ən'am, 82)Ayənin axışından anladığımız qədəriylə, möminlərdən məqsəd,206 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5imanlarında səmimi tam möminlərdir. Uca Allah onları tövbə edənlər,hallarını islah edib düzəldənlər, sıx Allaha sarılanlar və

dinlərini Allaha xas edənlər olaraq təyin etmişdir. Bu xüsusiyyətlər,uca Allahın kitabında, onlarla əlaqədar olaraq sıraladığı bütün detallarıdə əhatə edəcək mahiyyətdədir. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik:"Həqiqətən möminlər qurtuluşa çatmışlar. Onlar ki,namazlarında huşu içindədirlər. Onlar ki, boş və faydasızşeylərdən üz çevirərlər..." (Mu'minun, 1-3) "Rəhmanın qulları eləkəslərdir ki, yer üzündə təvazökar olaraq gedərlər və cahillərözlərinə söz attıgında 'Salam' deyərlər. Gecələrini Rəblərinəsəcdə edərək və qıya bilmə dayanaraq keçirərlər..." (Furqan, 63-64)"Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqbarəsində səni hakim edib, sonra da verdigin hökmü içlərindəheç bir çətinlik duy/eşitmədən tam mənasıyla qəbul etmədikcəinanmış olmazlar." (Nisa, 65)Quranda mömin xüsusiyyəti, əksinəni göstərən bir karineyle qeydliolmadan mütləq olaraq istifadə edildiyində yuxarıdakı tablo/cədvəldə təsviredilən mənas(n)ı ifadə edər.Uca Allah, "İşdə onlar, (gerçək) möminlərlə bərabərdirlər."buyurmuş; buna qarşı, "Onlar möminlərdəndir." buyurmamışdır.Bunun səbəbi budur: Onlar ilk başda bu xüsusiyyətləri reallaşdırmaqsurətiylə möminlərə qatılmağı hakkediyorlar, amma bu xüsusiyyətlər onlarüzərində qalıcı bir xüsusiyyətə çevrilmədikcə onlardan ola bilməzlər.Nə demək istədiyini artıq varın siz anlayın!"Əgər şükr edər və inansanız, Allah sizə nə üçün əzab etsin?" Ayəninzahiri göstərir ki, xitab möminlərə istiqamətlidir. Çünki ayələrin axışı,onlara istiqamətli xitab üzrə sürüyür. Onlara bu şəkildə xitab edilirvə tamamilə imandan mücərrədlənmişlər kimi iman xüsusiyyətlərigörməzlikdən gəlinir. Çünki, bu tərz xitabların xüsusiyyəti budur.Bu, uca Allahın onlara əzab etməyə ehtiyacının olmadığındankinayədir. Demək istənir ki: Onlar, şükr etməyi və inanmağı tərketmək surətiylə əzabı həkk etməzlərsə, uca Allah onlara əzabı ge-Nisa Surəsi 136-147 ................................................... 207rekli edəcək deyil. Çünki onlar əzabı tələb edici davranışları

seçsələr belə, Allahın bu əzabdan bir faydas(n)ı söz mövzusu olmaz.Onların varlığı Allaha zərər verməz ki, əzab yoluyla onları bertarafetmə, özündən rədd etmə istiqamətinə getsin. Buna görə belə bir mənaçıxır qarşımıza: "Siz, lazım olan haqqını vermək surətiylə Allahınbəxş etdiyi nemətlərə qarşı şükr etdiyiniz və ona iman etdiyinizmüddətcə, sizə əzabı tələb edən bir vəziyyət olmaz. Allah, şükrün qarşılığınıverəndir; özünə şükr edənlər və inananlara qarşılığını verərvə (hər şeyi) biləndir; onları başqalarıyla qarışdırıb səhv etməz."Bu ayə göstərir ki, əzaba düçar olanların çarpıldıqları əzabonların özlərindən qaynaqlanır, Allahdan deyil. Yenə əzabı tələb edicipozğunluq, şirk və günah kimi faktlar üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.Əgər bunlar, Allahdan olsadılar, bunların gərəyi olaraqgündəmə gələn əzab da ONdan olardı. Çünki müsebbep, səbəbinsöykən/dözdüyü qaynağa söykən/dözər.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Ayyaşidə, Zürare, Hamran və Məhəmməd b. MüslimImam Mis (ə.s) və Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Iman edib sonrainkar edən, sonra yenə iman edib təkrar inkar edən, sonra da inkarlarıartmış olan kəsləri..." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduqlarınırəvayət edərlər: "Bu ayə, Osmanın Misirə göndərdiyiAbdullah b. Əbi Sarh haqqında enmişdir. Sonra bu adamın oradaküfrü artmış, sonunda iman adına bir şeyi qalmamışdı." [c. 1,s. 280, h: 287]Yenə eyni əsərdə, Əbu Basardan belə rəvayət edilər: Imam Sadiğin(ə.s) belə dediyini eşitdim: "Iman edib sonra inkar edən...ayəs(n)i, şərab içmənin haram olduğunu söyləyib sonra şərab içən,zinanın haram olduğunu söyləyib ardından zina edən, zəkat verməninfərz olduğunu söyləyib də verməyən kəslər haqqında enmişdir."[c. 1, s. 280, h: 289]208 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə, ayənin küfrün bütün mərtəbələrinəümumiləşdirilməsi əsas alınmışdır. Küfrün bir mərtəbəsi də fərzləri

tərk etmək və haramları işləməkdir. Bu, eyni zamanda əvvəlki şərhləridə dəstəklər mahiyyətdədir.Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Fudayl vasitəsilə Imam Razılıqdan(ə.s), "O, kitabda sizə belə endirmişdi ki: Allahın ayələrinin inkaredildigini... işittiginizde... kafirlərlə bir yerdə oturmayın; yoxsa sizdə onlar kimi olarsınız." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər:"Bir adamın haqqı inkar etdiyini, haqqı yalanladığını, haqq əhlinə diluzatdığını duy/eşitdiyin zaman, dərhal yanından qalx, onunla birlikdəoturma." [c. 1, s. 280, h: 290]Bu mənas(n)ı dəstəkləyən bir çox rəvayət vardır.Yatılı Ahbar-ir Razılıq (ə.s) adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləƏbu Tam Harevi vasitəsilə Imam Razılıqdan (ə.s), "Allah...möminlərə qarşı kafirlərə əsla yol verməyəcək." ayəsiylə əlaqədarolaraq belə rəvayət edər: "Yəni, uca Allah möminlərə qarşı kafirlərəbir dəlil, bir hüccet verməyəcək. [Bu səbəbdən ayədəki"yol"dan məqsəd, dəlil və dəlildir.] Uca Allah, kafirlərin özlərinəgöndərilən elçiləri haqsız yerə öldürdüklərini xəbər vermişdir.Onların peyğəmbərlərini haqsız yerə öldürmələrinə baxmayaraq, ucaAllah, onlara peyğəmbərlərə qarşı istifadə edə biləcəkləri bir hüccetverməmişdir." [c. 2, s. 204]et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Cərir Hz. Əlidən (ə.s), "vəmöminlərə qarşı kafirlərə əsla yol verməyəcək." ayəsiylə əlaqədarolaraq belə rəvayət edər: "Yəni, [möminlərə qarşı kafirlərə]axirətdə [yol verməyəcək]."Mən deyərəm ki: Daha əvvəl, ifadənin zahirinin axirətə işarə etdiyiniifadə etmişdik. Lakin cümləni əvvəlindən və sonrasından müstəqilolaraq ələ alsaq, dünya həyatındakı dəlili də əhatə edəcəkşəkildə ümumilik qazanar.Yatılı Ahbar-ir Razılıq adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləHəsən b. Faddaldan belə rəvayət edər: Imam Əli b. Musa Razılıqdan(ə.s) "Münafiqlər Allahı aldatmaga işlə/çalışarlar. Halbuki O, onları aldat-Nisa Surəsi 136-147 .................................................. 209

maktadır." ayəsini soruşdum. Imam belə buyurdu: "Uca Allah aldatmahərəkətinə baş vuracaq deyil. Ancaq özünü aldatmaq istəyənbu münafiqləri, aldatma istiqamətindəki cəhdlərinə qarşılıqcəzalandıracaq."Təfsir-ul Ayyaşidə Mes'ade b. Ziyaddan, o da Cəfər b. Məhəmməddən,o da atasından belə rəvayət edər: Rəsulullaha (s. a. a),"Sabahkı (axirətdəki) əzabdan xilas olmaq üçün nə etmək lazımdır?"deyə soruşuldu. Buyurdu ki: "Qurtuluş, Allahı aldatmamanızdır. Əksinətəqdirdə O, sizi aldadar. Çünki bir kimsə Allahı aldatsa, Allah onualdadar; iman xüsusiyyətini üzərindən çəkib çıxarar. Belə biri gerçəkdə,əgər fərqinə varsa, özünü aldatmış olduğunu görər."Biri dedi ki: "Allah necə aldadılar?" Buyurdu ki: "Adam Allahınəmr etdiklərini edər, lakin onunla başqa birini məqsədlər. Allahdanqorxun, riyadan da qaçının. Çünki riya, Allaha ortaq qaçmaqdır.Riyakar insan, qiyamət günü dörd adla çağırılar: Ey kafir! Ey günahkar!Ey xain! Ey hüsrana uğramış! Boşa getdi əməllərin, yox olduəcrin. Bu gün sənə bir pay yox. Get əcrini, kimin üçün əməl etdinsəondan istə." [c. 1, s. 283, h. 295]el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbul MuazaHassafdan merfu olaraq belə rəvayət edər: Əmr-ül Möminin Əli(ə.s) buyurdu ki: "Kim Allahı gizlicə xatırlasa, ONU çox anmış olar.Münafiqlərsə, Allahı açıqdan xatırlayarlar və gizlicə xatırlamazdılar. Buyüzdən uca Allah onlar haqqında belə buyurmuşdur: Insanlaranümayiş edərlər, Allahı da çox az xatırlayarlar." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 501,h. 2]Bu rəvayətdə Allahı az zikr etməyə, xatırlamağa bağlı son dərəcələtif, incəlikli bir başqa məna təqdim edilir.et-Dürr-ül Mensurda, Ibni Münzir Hz. Əlidən (ə.s) belə rəvayətedər: "Təqva ilə birgə işlənən bir əməl az olmaz. Qəbul görən birəməl az olarmı heç?"Mən deyərəm ki: Bu da incəlikli və lətif bir mənadır. Özü etibarilə,əvvəlki rəvayətin məzmununa dönükdür.

210 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Eyni əsərdə Müslim, Əbu Davud və Beyhaki -öz Süneninde-Ənəsdən ["Onlar namaza qalxdıqları zaman üşənərək qalxarlar..."ayəs(n)i haqqında] belə rəvayət edərlər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki:"İşdə bu, münafiqlərin namazıdır. Münafiq yerində oturar və günəşimüşahidə edər. Günəş şeytanın buynuzları arasına gəlincə, yerindən qalxarvə dörd dəfə yeri dənləyər kimi başını yerə dəydirər. O sırada daAllahı çox az zikr edər."Mən deyərəm ki: Bu hədisdə, Allahı az zikr etmənin ifadə etdiyi birdigər anlama işarə edilir. Çünki namaz qılan bu kimi kəslərinzikri yalnız namaza qalxaraq Allaha yönəlməkdən ibarətdir. Halbukihüzur/dincliki ürək, könül rahatlığı, tam bir sükunət və zəmanətlə namazedərək Allahı xatırlamağa dalmaları mümkündür.Hədisdə keçən, günəşin şeytanın buynuzları arasına gəlməsiifadəsi ilə, qərb üfüqünə doğru batmağa yüz/üz tutmas(n)ı nəzərdə tutulmuşdur.Bu ifadədə gecə və gündüz, Adəm oğulunu dürtükleyen ya da gecəgündüzdə özünü ona göstərən şeytanın iki buynuzuymuş kimitəsvir edilir.Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Buxari öz Tarixində, Müslim,Ibni Cərir və Ibni Münzir, Ibni Ömərdən belə rəvayət edərlər:Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Münafiq iki sürü arasında çaşıbqalan (tək gözü kor) bir qoyuna bənzər. Bəzən ona, bəzən bunaxəbərdar et; hansını izləyəcəyini bilməz."Eyni əsərdə, Abdurrezzak, Ibni Münzir, Ibni Əbu Xatəm və IbniMürdeveyh, Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Quranın hərharanda 'sultan' sözü keçirsə, hüccet, dəlil mənasını ifadəedər."Yenə eyni əsərdə, Ibni Əbi Şeybe, Mervezi -Zevaidik Zuhd adlıəsərdə- və Əbu Şeyx b. Hibban, Mekhuldan belə rəvayət edərlər:Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu xəbər aldım: "Allahın quluqırx gün dini Allaha xas etmiş ixlaslı biri olaraq oyansa, ürəyindəndilinə doğru hikmət mənbələri fışqırar."

Mən deyərəm ki: Bu hədis məşhurdur. Eyni lafızlarla və ya eyni mənas(n)ıifadə edən başqa lafızlarla bir çox rəvayət kanalından köçürül-Nisa Surəsi 136-147 ............................................................ 211mıştır.Eyni əsərdə ifadə edildiyinə görə Hakim, Tirmizi -Nevadir-ul Üsuladlı əsərdə- Zeyd. b. Erkam kanalıyla Rəsulullahın (s. a. a) beləbuyurduğunu rəvayət edər: "Kim səmimiliklə, ixlaslı olaraq 'la ilahəilləllah' (Allahdan başqa ilah yoxdur) dərsə/desə, cənnətə girər." Oradaol/tapılanlar dedilər ki: "Ya Rəsulullah, bunda ixlasın əlaməti nədir?"Buyurdu ki: "Bu sözün, söyləyən adamı haramlardan qaçındırmasıdır."Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən (müstefiz həddində) bir çoxrəvayət vardır. Gərək Ehlisünnet, gərəksə Şiə qaynaqlardaRəsulullahdan (s. a. a) və Ehlibeyt Imamlarından (ə.s) rəvayət edilmişdir.Inşallah yeri gəlincə, naklolan bu rəvayətlərin ümumisi üzərindədayanacağıq.Bu ayələrin eniş səbəbləri məzmununda, bir-birindən fərqli dəyişikrəvayətlər köçürülmüşdür. Daha çox uyğunlaşdırma və konkret bir faktlaüst-üstə düşdürmə növündən rəvayətlər olduqları üçün, -hərçənd doğrusunuAllah hər kəsdən daha yaxşı bilər- burada yer verməyi uyğun hesab etmədik.212 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 148-149 ....................................................... 213148- Allah pis sözün deyilməsini sevməz; ancaq haqsızlığauğrayan başqa. Allah eşidəndir, biləndir.149- Bir yaxşılığı aşkar edər və ya gizləsəniz yaxud bir pisliyi(aşkar etməyərək) bağışlasanız, (bilin ki) Allah da bağışlayıcıdır, (hərşeyə) güc çatdırandır.AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Allah pis sözün deyilməsini sevməz; ancaq haqsızlığa uğrayanbaşqa." Ragıp əl-Isfahani əl-Tədris planı adlı əsərində "əl-cehr" maddəsiilə əlaqədar olaraq bunları söyləyər: "Bir şeyin görmə və ya eşitmə orqanıbaxımından həddindən artıq bir şəkildə zahir olması, açığa çıxışı 'cehere' hərəkətiyləifadə edilər. Görmə duyğusunu əsas götürsək; Ərəblər, 'reeytuhu

ciharen=onu açıq bir şəkildə gördüm.' deyərlər. Uca Allah belə buyurmuşdur:'Allahı açıqca görmədikcə sənə inanmarıq.' [Bəqərə,55] 'Bizə Allahı açıq-aşkar göstər.' [Nisa, 153]" Ragıp davamla belədeyər: "Işitme duyğusu baxımından sözün istifadəsinə də bu ayəs(n)inümunə göstərə bilərik: 'Aranızdan sözü gizləyən də, onu açıq söyləyəndə... birdir.' [Rə'd, 10]" Tədris planıdan alınan götürmə burada sontapdı.Pis söz, qarğış, birinə onda olan və olmayan ayıblayar və pisliklərləsöymək kimi insanı incidən, narahat edən sözlər deməkdir.Işte bunların heç birinin açıqdan deyilməsini, aşkar edilməsiniuca Allah sevməz. Bilindiyi kimi uca Allah, biz insanların və ya bizimləeyni duyğuları paylaşan digər canlıların sahib olduqları növ-Nisa Surəsi 148-149 ....................................................... 213deyil bir sevgidən və buğzdan (nifrətdən) münəzzəhdir. Ancaq əmrvə qadağan faktları, bizim bucağımızdan, təbiətimiz gərəyi sevgi vəbuğzdan qaynaqlandıqları üçün, istəyə və istəməmə yəni əmr etməvə qadağan etmədən kinayə olaraq sevgi və buğz ifadələri istifadə edilmişdir.Bu səbəbdən, "Allah pis sözün açıqca deyilməsini sevməz."ifadəsi, haramlığı və keraheti əhatə edəcək şəkildə teşrii sevməmədənkinayədir."Ancaq haksızlıga ugrayan başqa." ifadəsi, munkatı (qopuq)istisinədir. Yəni, haqsızlığa uğrayan kimsənin, özünə haqsızlıqedən kimsə haqqında, haqsızlığıyla əlaqədar olaraq pis sözü açıqcasöyləməsinin bir qorxusu yoxdur. Bu, haqsızlığa uğrayan adamınancaq haqsızlıq edənin zülmünü açıqlayıcı, haqsızlıqla əlaqədar pisliyiniortaya çıxarıcı xüsusiyyətdə pis söz söyləyə biləcəyinə bağlı birqar/qazancına mövqesindədir. Lakin, bunun kənarına keçərək haqsızlıq edənkimsədə olmayan pislikləri saymaq ya da etdiyi haqsızlıqlamaraq/əlaqəsi olmayan başqa şeylərdən danışmaqla əlaqədar olaraq ayədə bununcaiz olduğuna bağlı bir dəlil yoxdur.Təfsir alimləri, "pis söz" ifadəsi ilə, nəyin nəzərdə tutulduğubarəsində fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Bəzisinə görə, bundan

məqsəd, qarğışdır. Bəzisi, haqsızlıq edənin zülmünü və təcavüzünüzikr etməkdir, demişlər vs. Lakin bunların hamısı da ayəninmütləq ifadəsinin əhatəs(n)i içindədir. Bu səbəbdən ümumi ifadəni,bunlardan birinə xas etməyi tələb edici bir vəziyyət söz mövzusudeyil."Allah eşidəndir, biləndir." ifadəsi, "Allah pis sözün açıqcadeyilməsini sevməz." cümləsindən qəbul edilən qadağanı gücləndirərmahiyyətdədir. Yəni, zülmə uğramış bir kimsənin xaricindəkilərin açıqcapis söz söyləmələri uyğun düşməz. Çünki Allah eşidəndir,sözləri eşidər; biləndir, deyilən sözləri bilər."Bir yaxşılığı aşkar edər və ya gizləsəniz yaxud bir pisliyi (açığavurmayaraq) bağışlasanız, (bilin ki) Allah da bağışlayıcıdır, (hər şeyə) gücçatdırandır." Bu ayə, əvvəlki ayələ bir şəkildə əlaqəlidir. Çünki,214............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nemətləri bəxş edən birinin insana etdiyi nemət hədiyyəsinə qarşılıqtəşəkkürün bir ifadəsi olaraq xeyr sözünü açıqdan deyilməsini,pis sözün və zülmün bağışlayaraq zalıma qarşı pis sözü açıqdandeyilməməsini əhatə etməkdədir.Yaxşını aşkar etmək, onu görünər şəkildə etməkdir. Hakkedenbirinə açıqdan infak etmək kimi. Hər bilinən davranışı da bu əhatəala bilərik. Çünki, bu cür davranışlarda din sözünün ucaldılmasıvə insanların bilinən davranışlara təşviqi söz mövzusudur. Ya da şifahi/sözlüolaraq aşkar etməkdir. Bir neməti verənə açıqdan təşəkkür etməkvə şifahi/sözlü olaraq ondan yaxşılıqla danışmaq kimi. Bu da kadirbilirliğinvə nemət əhlini təşviq etmənin ifadəsidir.Yaxşılığı gizləmək isə, bilinən hərəkətləri gizlicə etmək deməkdir. Kiriyadan yaxşıca uzaq və ixlasa yaxşıca yaxın olsun. Necə ki uca Allahbir ayədə belə buyurmuşdur: "Sədəqələri açıqdan versəniz nəgözəl! Eger gizləyərək kasıblara versəniz bu, sizin üçün daha xeyirlidirvə sizin günahlarınızdan bir qisimini bağlayar." (Bəqərə, 271)Pisliyi bağışlamaq, şifahi/sözlü olaraq onun üzərini örtməkdir. Bir insanınözünə haqsızlıq edənin haqsızlığından danışmaması,

onu insanlar arasında təhqir etməməsi, açıqdan açığa ona pisbir söz söyləməməsi kimi; hərəkəti olaraq da ona, pis bir qarşılıqda ol/tapılmaması,caiz olmasına qarşı ondan qisas almamasıdır. Uca Allahzalımlardan qisas almanın caiz olduğu barəsində belə buyurmuşdur:"Sizə zülm edənə siz də zulmettigi qədəriylə cavab verin.Allahdan qorxun." (Bəqərə, 194)"Allah bağışlayıcıdır, (hər şeyə) güc çatdırandır." ifadəsi,müsebbep yerinə qoyulmuş səbəb mövqesindədir. Bu baxımdan ifadənintəqdiri bucaqlımı belə olar: Əgər pisliyi bağışlasanız, Allahınkamal sifətlərindən biriylə sifətlənmiş olarsınız. -Pisliyə qarşılıqvermə gücünə sahib olmaqla birlikdə onu bağışlamaq yəni.- Çünkiuca Allah, hər şeyə gücü çatan olduğu halda bağışlayıcıdır. Buhalda bir cəza, ancaq bəzi şərtləri etibarilə cəza olma xüsusiyyətiniqazanar. Iyiliği açıqdan etmək və ya gizlidən etmək, yəni hər vəziyyətdəyaxşılıq etmək də ulu Allahın bir xüsusiyyətidir. Ayənin bu xüsusa i-Nisa Surəsi 148-149 .................................................... 215lişkin bir işarə saxlayır olması ehtimal xarici deyil.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİMecma-ul Bəyan təfsirində belə bir qiymətləndirməyə yer verilir:"Uca Allah, intiqam məqsədiylə açıqca söyməyi, pis söz söyləməyisevməz. Ancaq haqsızlığa uğrayan xaric. Belə bir kimsənindində qisas almanın caiz olduğu bir barədə, özünə haqsızlıqedəndən qisas almasında bir qorxu yoxdur. Bu görüş, Imam Mis'-dan (ə.s) rəvayət edilmişdir."Təfsir-ul Ayyaşidə Əbul Carud kanalıyla Imam Cəfər Sadiğin(ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Pis sözü açıqca söyləmək, bir insandaolan pislikləri izah etməkdir." [c. 1, s. 283, h: 297]Təfsir-ul Qummuda deyilir ki: "Bu ayənin təfsirinə bağlı bir başqahədis belədir: Bir adam yanına gəlsə, səndə olmayan bəziyaxşılıqlardan danışsa, səni tərifləsə, etmədiyin saleh əməlləri sıralasa,əsla/çəkin bunu qəbul etmə və onu yalanla. Çünki o sənə zülm etmişdir."Təfsir-ul Ayyaşidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Fadl b. Əbu

Quraradan, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Allah, pis sözün açıqcadeyilməsini sevməz; ancaq haksızlıga ugrayan başqa."ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Bir kimsə bir birliyi qonaqetsə, ancaq onları qonaq edərkən pis davransa, o kimsəhaqsızlıq etmiş olar. Bu səbəbdən qonaqların onun əleyhində danışmalarınınbir qorxusu yoxdur." [c. 1, s. 283, h: 296]Mən deyərəm ki: Eyni hədis, Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə ImamSadiqdən (ə.s) mürsəl olaraq [raviler zəncirinə yer vermədən] rəvayətedilmişdir. Ehlisünnet qaynaqlarında da Mücahiddən rəvayətedilər. Bu rəvayətlər, ayədən də qəbul etdiyimiz kimi, hökmün ümumiliyinədəlalət edərlər.216 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 150-152 ........................................................150- Allahı və peyğəmbərlərini inkar edənlər və (inanma barəsində)Allah ilə peyğəmbərləri arasında ayrım etmək istəyib"Bir qisiminə inanarıq, bir qisimini də inkar edərik"' deyənlər və bu ikisinin(iman ilə küfrün) arasında bir yol tutmaq istəyənlər,151- İşdə onlar həqiqətən kafir olanlardır. Biz də kafirlərə alçaldıcıbir əzab hazırlamışıq.152- Allaha və peyğəmbərlərinə inananlar və onlardan heç biriarasında ayrım etməyənlər, işdə Allah yaxında onlara mükafatlarınıverəcək. Allah çox bağışlayıcı və əsirgəyicidir.AYƏLƏRİN ŞƏRHİSurənin axışının bu yerində, bir mötərizə açılır və Ehlikitabınvəziyyətinə nəzər salınır, küfrlərinin gerçək qaynaqlarına açıqlayıcıişarələr yönəldilir, kimi haqsızlıqlarına, günahlarına və təxribatçısözlərinə bağlı şərhlərə yer verilir."Allahı və peyğəmbərlərini inkar edənlər" Bu ifadəylə, Yəhudi vəXristianlardan ibarət olan/yaranan Ehlikitap birliklər nəzərdə tutulur. ÇünkiYəhudilər Hz. Musaya (ə.s) inanarlar, amma Hz. Isanın (ə.s) və Hz.Məhəmmədin (s. a. a) peyğəmbərliyini inkar edərlər. XristianlarNisa Surəsi 150-152 ........................................................ 217

də Hz. Musaya (ə.s) və Hz. Isaya (ə.s) inanarkən, Hz. Məhəmmədi(s. a. a) inkar edərlər. Hərçənd onlar, Allahı və elçilərin bəzisini inkaretmədiklərini, yalnız bəzisini inkar etdiklərini iddia edirlər; ancaquca Allah, onların Allahı və bütün elçilərini inkar etdikləriniifadə edir. Bu səbəblə, "Allahı və peyğəmbərlərini inkar edənlər"şəklindəki mütləq ifadənin məqsədinin açıklanışına ehtiyac duyulmuşdur.Işte bu səbəblə, "və Allah ilə peyğəmbərləri arasında ayrımet-mak istəyib, 'Bir qisiminə inanarıq, bir qisimini də inkar edərik'deyənlər" ifadəsi, "...inkar edənlər" cümləsinə şərh xüsusiyyətli atifləətf edilmişdir. Eyni şəkildə ətf edilən ifadənin bir qisimi də digərbir qisimini açıqlamaqdadır. Onlar Allahı və elçilərini inkar edirlər;çünki, "Bir qisiminə inanarıq, bir qisimini də inkar edərik."deyirlər. Beləcə Allah və elçiləri arasında bir ayrım etməkistəyirlər, Allaha və elçilərinin bir qisiminə inanır və bir qisiminidə inkar edirlər. Halbuki inkar etdikləri də Allahın elçisidir. Onurədd etmək, Allahı rədd etmək deməkdir.Ardından uca Allah, başqa bir baxımdan da bu xüsusa açıqlıq gətirirvə "bu ikisinin arasında bir yol tutmaq istəyənlər" ifadəsinəyer verərək şərh məqsədli bir atiflə məsələyə ölçü qazandırır.Belə ki, onlar Allaha və bütün elçilərinə inanmaqla, Allahı vəbütün elçilərini inkar etmək arasında, bəzisinə inanıb bəzisini inkaredərək bir orta yol tutmaq istəyirlər. Halbuki Allahın yolu, ancaqONA və bütün peyğəmbərlərinə inanmaqdan keçər. Çünki elçininelçiliyi barəsində bir fəaliyyəti, bir səlahiyyəti söz mövzusu deyil. Bu səbəbdənona inanmaq Allaha inanmaqdır, onu inkar etməksə sırf Allahıinkar etmək deməkdir.Bu halda elçilərin bir qisimini inkar edib bir qisiminə və Allahainanmaq, Allah ilə elçiləri arasında ayrım etməkdən başqa birşey deyil. Bunun bir başqa mənas(n)ı da elçiyə Allahdan müstəqilbir fəaliyyət və səlahiyyət tanımaqdır. Bu səbəbdən bu şəkildə müstəqilliktanınan elçiyə inanmanın, Allaha inanmaqla bir əlaqəsi, onu inkarfaktorun/etmənin də Allahı inkar etməklə bir elin idisi yoxdur. Beləcə bu

218 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tutumları axtar/ara yol deyil, bunun xaricində bir yoldur. Ona inanmaqlaonu inkar etmənin, Allaha inanmaqla ONU inkar etmə ilə bir əlaqəsiolmadığı fərz edilən bir kimsə üçün peyğəmbərlik xüsusiyyəti necətəsəvvür edilə bilər?Bu səbəbdən bura şübhə aparmaz bir gerçəkdir ki: Bu xüsusiyyətdəolduğu fərz edilən birinə inanmaq və ona itaət etmək, ulu Allahaortaq qaçmaq deməkdir. Bu səbəblə, uca Allahın onları "elçilərinbir qisiminə inanmaq, bir qisimini də inkar etmək, beləcə Allah iləelçiləri arasında bir ayrıma gedərək ikisinin arasında bir yol tutmaqistəyirlər." şəklində təyin etdikdən sonra, onların gerçək kafirlərolduqlarını ifadə etdiyini görürük: "Işte onlar həqiqətən kafir olanlardır."Ardından onlara sərt ifadələrlə bir təhdid yönəldir: "Bizdə kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq.""Allaha və peyğəmbərlərinə inananlar və onlardan heç biri arasındaayrım etməyənlər" Əvvəlki ayədə Allah ilə elçiləri arasında ayrımedənlər təkfir edildikləri, Allahı və elçilərini inkar etdikləri ifadə edildiyiüçün, bu ayədə bir əleyhdar mənzərə olaraq Allaha və aralarındaayrıma getmədən bütün elçilərinə iman etmə vəziyyəti gündəmə gətirilirvə tablo/cədvəl tamamlanır."Biz də kafirlərə alçaldıcı bir əzab hazırlamışıq." ifadəsindəəvvəlki ayədə keçən üçüncü şəxs şəklindəki ifadə tərzindən birinciçoxluq şəxsə keçiş edilir. Sonra ifadə tərzi ikinci şəxsə keçilərəkbu şəkildə dəyişdirilir: "Işte (ey Peyğəmbər,) Allah yaxındaonlara mükafatlarını verəcək." [Ərəbcədə "ulaike" sözü ikişeyi ifadə edər: Həm həmsöhbəti bildirər, həm də işarə edilmək istənənkəsləri.] Bu tərz bir ifadə dəyişikliyinin hikməti bu olsalazımdır: Ifadenin vurğulu olması və reallaşmanın qəti olduğunuifadə etməsi baxımından cəzanı birinci çoxluq şəxsə nisbət etmək,üçüncü tək şəxsə nisbət etməkdən daha təsir edicidir.Ikinci ayədəki [yəni, peyğəmbərə xitab olaraq "Işte Allah yaxındaonların..." ifadəsindəki] xitab tərzi dəyişikliyindən də bənzəri bir

çıxarsama edilə bilər. Çünki Allahın vədinin reallaşacağını ən/enyaxşı bilən biri olaraq vəd ehtiva edən xitabın Peyğəmbər əfəndimizəNisa Surəsi 150-152 .................................................... 219(s. a. a) yönəldilməsi, reallaşma zamanının yaxın olduğuna bağlıbir göstərici mövqesindədir.220 .................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 153-169 ....................................................... 221153- Ehlikitap səndən, özlərinə göydən bir kitab endirməyiniistəyirlər. Onlar Musadan, bundan daha böyüyünü istəmişlər idi və"Bizə Allahı açıq-aşkar göstər" demişlər idi. Zülmlərindən ötəri dərhalonları ildırım çarpdı. Özlərinə açıq dəlillər gəldikdən sonradə buzovu tanrı əldə etdilər. Lakin biz bunu da bağışladıq və Musayaaçıq-aşkar bir burhan və dəlil verdik.154- Söz vermələri üçün Dövr dağını üzərlərinə qaldırdıq və onlara"Səcdə edərək qapıdan girin" dedik, "Şənbə günü həddiaşmayın (o günün qadağanını tapdalamayın)" dedik və onlardan möhkəmbir söz al/götürdük.222 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5155- Sözlərini pozmalarından, Allahın ayələrini inkar etmələrindən,haqsız yerə peyğəmbərləri öldürmələrindən, "Ürəklərimizpərdəlidir" demələrindən ötəri (özlərinə əvvəldən halal qılınantəmiz şeyləri qadağan etdik.) Xeyr, (onların ürəkləri pərdəli deyil;)Allah inkarlarından ötəri o ürəklər üzərinə möhür vurmuşdur. Artıqçox az bir qisimi xaric, inan-mazlar.156- Bir də inkar edib Məryəmə böyük bir böhtan atmalarından,157- Və "Allah elçisi Məryəm oğulu Isa Məsihi öldürdük" demələrindənötəri (özlərinə əvvəldən halal qılınan təmiz şeyləri qadağan etdik.)Halbuki onu öldürmədilər də, asmadılar da; lakin bu işözlərinə, bənzər göstərildi. Onun haqqında ixtilafa düşənlər,ondan yana tam bir şübhə içindədirlər; bu barədə zənnə uyğun gəlməkxaricində, heç bir məlumatları yoxdur və qəti olaraq onu öldürmədilər.158- Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi. Allah güclü və üstündür,

hikmət sahibidir.159- Ehlikitapdan, İsanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaqheç kim yoxdur. Qiyamət günü də o, onlara şahid olacaq.160- Yəhudilərin etdikləri zülmdən, Allah yolundan üz çevirmələrindənötəri özlərinə (əvvəldən) halal qılınan təmiz şeyləriqadağan etdik.161- Bir də daşınmağa çağırıldıqları halda faiz al/götürmələrindən və haqsızlıqlainsanların mallarını yemələrindən ötəri (belə etdik). Içlerindeninkar edənlərə də acı/ağrılı bir əzab hazırladıq.162- Lakin içlərindən elmdə dərinləşənlər və möminlər, namazıedənlər və zəkatı verənlər sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənəinanarlar. Allaha və axirət gününə inananlar, işdə onlaraböyük bir mükafat verəcəyik.163- (Çünki) biz Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərəvəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik. Və (necə ki) Ibrahimə, Ismailə,Ishaka, Yaquba, nəvələrə, Isaya, Eyyuba, Delfinə, Harunavə Süleymana vəhy etdik. Davuda da Zəburu verdik.164- Bir qisim peyğəmbərləri sənə daha əvvəl izah etdik, birNisa Surəsi 153-169 ...................................................... 223qisimini isə sənə izah etmədik və Allah Musayla danışdı.165- (Onları) elçilər, müjdələyicilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərdikki, insanların peyğəmbərlərdən sonra Allaha qarşı bir hüccetleriolmasın! Allah üstün və güclüdür, hikmət sahibidir.166- Lakin Allah, sənə endirdiyinə şahidlik edər; onu öz məlumatıylaendirmişdir. Mələklər də (buna) şahidlik edərlər. Şahid olaraqAllah efir.167- İnkar edən və Allahın yolundan saxlayanlar, şübhəsiz uzaq(tünd) bir pozğunluğa düşmüşlər.168- İnkar edib zülm edənləri Allah əsla bağışlayacaq deyil.Onları bir yola çatdıracaq da deyil.169- Ancaq (onları) cəhənnəm yoluna çatdırar; onlar orada əbədiqalarlar. Bu da Allaha asandır.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələr, Ehlikitabın Peyğəmbərimizdən (s. a. a), göydən özlərinəbir kitab endirilməsini istədikləri bir xüsusu zikr edərəkbaşlayır. Çünki Quranın Ruh-ul Əmin vasitəsilə hissə hissə endiyinəqəti olaraq razısalma olmuş deyillər idi. İndi onların bu istəklərinəcavab verilir."Ehlikitap səndən, özlərinə göydən bir kitab endirməyini istəyirlər."Ehlikitap, Quranda keçən bənzəri mövzularda işarə edildiyi kimiYəhudilər və Xristianlardır. Buna görə, bu istəkdə ol/tapılanlar həriki birlik birdəndir, yalnız Yəhudilər deyil.Amma bu, ayələrin axışı içində Allahı açıqca görmək, buzovuilah əldə edib tapınmaq; Dövr dağı üzərlərinə qaldırılıb başlarına tikildiyində,səcdə etməyə əmr edildiklərində və şənbə günü qoyulanqadağanı tapdalamaqdan nəhy edildiklərində verdikləri sözə əməl etməməkkimi sıralanan zülmlərin və cinayətlər/günahların sırf Yəhudilər tərəfindənsərgilənmiş olmasıyla ziddiyyət təşkil etməz.Çünki, hər iki qrup da eyni mənşəyə söykən/dözər. Yəni, hər ikisi də224 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Israil xalqıdırlar, o irqə mənsubdurlar. Hz. Musa (ə.s) və Hz. Isa (ə.s)bu xalqa/halqa göndərilmişlər. Hərçənd Hz. Isanın göyə yüksəldilməsindənsonra, çağırışı Romalılar, Ərəblər, Həbəşlilər və Misirlilər kimiIsrailli olmayan xalqlar arasında da yayılmışdır. Ancaq Isanınqövmünün ona etdiyi zülm, Musanın qövmünün ona etdiyi zülmdəngeri qalmaz.Işte hər iki qrup da eyni mənşədən sayıldıqları üçün, Yəhudilərimaraqlandıran cəza daxilində yalnız Yəhudilər zikr edilir: "Yəhudilərinetdikləri zülmdən... ötəri özlərinə halal qılınantəmiz şeyləri qadağan etdik." Yenə bu səbəblə, Hz. Isa (ə.s) də dahasonra zikr edilən rəsullar arasında sayılır, eynilə Hz. Musanın (ə.s)də aralarında sayılması kimi. Əgər xitabın hədəfi sırf Yəhudilər olsaydı,bu, səhih olmazdı. Hətta ayələrdən sonra, "Ey Ehlikitap!Dininizdə həddindən artıq getməyin və Allah haqqında ancaq gerçegi söyləyin.

Məryəm oglu Isa Məsih..." (Nisa, 171) ifadəsinə yer verilməsi dəyenə bu yüzdəndir.Yekunlaşdıracaq olsaq: İstəkdə ol/tapılanlar, bütün Ehlikitapdır.Xitabın hədəfi onlardır. Bunun səbəbi, aralarındakı soy birliyindənqaynaqlanan xarakter eyniliyidir. Haqsız mühakimədə ol/tapılmaq, yalansöyləmək, ölçüsüzlük, əhdlərə və sözlərə riayət etməmək onlarınortaq xarakterləridir. Bu səbəbdən sərgilədikləri ortaq rəftarlarda xitabbütününə istiqamətlidir. Içlerinde bir qrup fərqli bir tutum sərgiləmişsə,xitab da xüsusi olaraq o qrupa istiqamətli olmuşdur.Rəsulullahdan (s. a. a) istədikləridirsə, göydən üzərlərinə bir kitabendirməsidir. Bu istəyi, Quranın enişindən və özlərinə oxunuşundanəvvəl dilə gətirmirlər. Çünki bu hadisə Mədinədə keçməkdədir.O günə qədər Quranın Məkkədə enən qisimi və Mədinədəenən qisiminin bir hissəs(n)i özlərinə çatmışdı. Buna baxmayaraq beləbir istəkdə ol/tapılmalarının səbəbi, onun peyğəmbərliyin bir dəliliolduğuna razısalma olmamalarıdır. Çünki Quranı səmavi bir kitabsaymırdılar. Halbuki Quran, o günə qədər endiyi qisimi etibariləmeydan oxuyurdu və bir möcüzə olduğunu qışqırırdı. Nisa surəsindənəvvəl enən Isra, Yunus, Hud və Bəqərə surəsinin bu xüsuslaNisa Surəsi 153-169 ...................................................... 225əlaqədar olaraq ehtiva etdikləri ifadələri buna nümunə göstərə bilərik.Bu halda, Quranla əlaqədar inkişaflar gözləri qarşısında cərəyanetməsinə qarşı göydən bir kitabın endirilməsini istəmələri, sözüntam mənasıyla axmaqlıq idi. Beləsinə boş və mənasız bir istəkancaq haqqa uyğun gəlməyən, həqiqətə boyun əyməyən, ciddilikdənməhrum, arzusunun istəkləri istiqamətində ağılına əsəni edən,heç bir bağ, heç bir qeyd tanımayan, əsassız, berduş insanlardansadır ola bilər. Necə ki Qureyşlilər də üzərlərinə enən Quran və aralarındayayılan haqq çağırışı ilə əlaqədar olaraq belə bir məsuliyyətsiz rəftariçinə girmişlər idi. Quran onların bu laqeydliklərini belə dilə gətirər:"Ona Rəbbindən bir möcüzə endirilsə ya! deyirlər." (Yunus, 20) "Yadə göge çıxmalısan. Amma oradan bizə, okuyacagımız bir kitab endirmədikcə

sənin yalnız göge çıxmağına da inana bilmərik." (Isra, 93)Yuxarıda işarə etdiyimiz bu xüsuslardan ötəri, uca Allah onlarınbu istəklərinə iki maddə halında cavab verir. Birincisi: Onlar, mütəmadi olaraq cəhalət və pozğunluq içində vurnuxan bir birlikdir; ən qorxunc zülmləri işləməkdən, açıq-aşkar sənədlərlə dəstəklihaqqı inkar etməkdən, haqq məzmunlu mesaja qarşı çıxmaqdan, ən/enmöhkəm və ən qəti qərara bağlanmış müqavilələri tapdalamaqdanqaçınmazlar; hər cür yalandan, böhtandan və zülmdən geri dayanmazlar.Belə olanlara cavab vermək, təkliflərinə cavab verməkdoğru olmaz.İkincisi: Allahın endirdiyi kitab, yəni Quran Allahın və mələklərinşahidlikləriylə dəstəklidir. Quran da, ehtiva etdiyi ayələri vasitəsiləmüxaliflərinə tez-tez meydan oxuyar.Uca Allah, bu çərçivədə əvvəl bu cavabı verir: "Onlar Musa'-dan, bundan daha böyüyünü istəmişlər idi." Yəni, səndən özlərinəgöydən bir kitab endir, şəklindəki istəklərindən daha böyüyünüMusadan istəmişlər idi "və 'Bizə Allahı açıq-aşkar göstər' demişlər idi." Yəni,ONU ayan bəyan, çılpaq gözlərimizlə görək. Bu, insanın cahillikdə,boşboğazlıqda və azğınlıqda çata biləcəyi son nöqtədir. "Zülmlərindənötəri dərhal onları ildırım çarpdı." Bu hekayə, Bəqərə surəsinin55-56. ayələrində və Ə'RAF surəsinin 155. ayəsində detallı o-226 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5larak izah edilməkdədir.Ardından uca Allah belə buyurur: "Özlərinə açıq dəlillərgəldikdən sonra da buzovu tanrı əldə etdilər." Bütə tapınıcılığın batil olduğuortaya çıxdıqdan və ya uca Allahın hər cür cisimdən və sonradanolmalıktan münəzzəh olduğu açıq-aşkar olaraq ortaya qoyulduqdansonra bir büt əldə edərək ona qulluq təqdim etmişlər idi. Bəşəri cəhalətinən çirkin, ən üz qızardan, ən/en utanc verici nümunəsidir bütə tapınıcılıq."Lakin biz bunu da bağışladıq və Musaya açıq-aşkar bir burhan və dəlilverdik." Bu barədə Hz. Musa (ə.s) onlara yaradıcılarına tövbə etmələrinivə bir-birlərini öldürmələrini əmr etmişdi. Onun bu əmrini tutmuşlar idi,

buna görə uca Allah onları bağışlamışdı; beləcə bu öldürməişinin davam etməsindən imtina etmişdi və bütününün öldürülməsinərazı olmayaraq öldürmə hərəkətinin yarıda buraxılmasınıəmr etmişdi. Işte bağışlamaqdan məqsəd bu idi. ArdındanIsrailoğullarına, Samiriyə və buzovuna müsəllət qılınmasıyla Hz.Musaya açıq-aşkar bir burhan və dəlil verildi. Bu hekayə də Bəqərə surəsinin54. ayəsində detallı olaraq izah edilər.Davamla belə buyurur ulu Allah: "Söz vermələri üçün Dövr dağınıüzərlərinə qaldırdıq." Burada uca Allahın onlardan al/götürdüyü bir söznəzərdə tutulur. Ki bu sırada Dövr dağını üzərlərinə qaldırmış, başlarınatikmişdi. Bu hekayə də Bəqərə surəsinin 63. və 93. ayələrində ikidəfə zikr edilər.Sonra belə buyurur: "və onlara, 'Səcdə edərək qapıdan girin'dedik, 'Şənbə günü həddi aşmayın' dedik və onlardan möhkəm birsöz al/götürdük." Bu iki hekayə də həm Bəqərə surəsinin 58-65. ayələrində,həm də Ə'RAF surəsinin 161-163. ayələrində izah edilər. Ayədəhaqqında danışılan "misak=sağlam bir söz al/götürmə"nin, bu iki hekayəyə və digərhekayələrdə işarə edilən xüsuslara dönük olması uzaq bir ehtimaldeyil. Çünki Quran, Israiloğullarından müqavilə alınışını dəfələrləzikr edər: "Biz Israilogullarından belə söz al/götürmüşdük: Allah'-dan başqasına qulluq etməyəcəksiniz..." (Bəqərə, 83) "Bir-birinizinqanını dökmeyeceginize, bir-birinizi yurdlarınızdan çıkarmayacagınızadair sizdən qəti söz al/götürmüşdük. Sonra bunu beləcə qəbulNisa Surəsi 153-169 ..................................................... 227etmişdinilik, buna siz şahidsiniz." (Bəqərə, 84)"Sözlərini pozmalarından" İfadənin orijinalının başındakı "fa"hərfi detallandırma məqsədlidir. "Fe-bima" sözündəki "ba" hərficerri isə, -cinayətlər/günahları sıralanan- bir neçə ayə sonrakı, "onlara qadağan etdik."deyə başlayan ifadəylə elin idilidir. Ayələr, uca Allahın onlaraverdiyi qorxunc dünyəvi və ührəvi cəzanı şərh məqsədinə istiqamətlidir.Bu çərçivədə, daha əvvəl sözü edilməyən bəzi pis tətbiqləridə zikr edilir.

"Sözlərini pozmalarından" ifadəsi, yuxarıda işarə edilən müqavilələritapdalamaları və verdikləri başqa müqavilələri də -ki burada onlardandanışılmır- tapdalamaları xüsusuna bağlı bir xülasə xüsusiyyətindədir."Allahın ayələrini inkar etmələrindən" Bu ifadə, Hz. Musa (ə.s)zamanında və ondan sonra işlədikləri küfr növlərinin bir xülasəs(n)ihökmündədir. Ki Quran bu cür küfrə sapışlarının çoxunu bizə köçürməkdədir.Bunlar arasında, ayələr qrupunun başında toxunulaniki mövzu vardır. Bununla bu ifadələri nəzərdə tuturam: "Musadan,bundan daha büyügünü istəmişlər idi və 'Bizə Allahı açıq-aşkargöstər' demişlər idi.", "Özlərinə açıq dəlillər gəldikdən sonra dabuzagıyı tanrı əldə etdilər."Ayələrin girişində [yüz əlli üçünçü ayədə], bu iki hadisənin [Allahıaçıq-aşkar olaraq görməyi istəmələri və buzovu tanrı əldə etmələri] önəalınmış olmasına qarşı, bu ayədə [yüz əlli beşinci ayədə] "Allah-'ın ayələrini inkar etmələri" şəklindəki bir cümlə ilə "sözlərinipozmaları"ndan sonra zikr edilməsinin səbəbi, iki ayənin mövqelərininfərqliliyidir. Bu səbəbdən gərəkləri də faralılıq ifadə etmişdir. Çünkiayələr qrupunun giriş qisimində, göydən üzərlərinə bir kitab endirilməsişəklindəki istəkləri, bundan daha da böyüyünü istəmiş olmalarıvə buzovu tanrı əldə edib tapınışları zikr edilir ki, bu mövzununaxışına daha uyğun və daha doğrudan elin idili bir seçkidir. Buvə sonrakı ayələrsə, haqq dəvətinə razılıq etmələrindən və bununsəbəblərinin izahatından sonra işlədikləri əməllərə qarşılıq olaraqal/götürdükləri cəzanı gündəmə gətirir. Belə bir çərçivədə, sözlə-228 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rin pozulmasından danışmaq daha uyğun və izahatın ruhuna dadaha yaxındır."haqsız yerə peyğəmbərləri öldürmələrindən" Burada Hz.Zekeriya, Hz. Yəhya və digərləri nəzərdə tutulur. Ki Quran bunların adlarınıvermədən ümumiyyətlə öldürüldüklərindən danışar."və 'Ürəklərimiz pərdəlidir' demələrindən ötəri (özlərinə əvvəldənhalal qılınan təmiz şeyləri qadağan etdik.)" Ifadenin orijinalında keçən

"ğulf" sözü, "eğlef"in çoxluğudur. Yəni ürəklərinin üzərindəbir örtü, bir örtük və bir pərdə vardır. Bu, nəbəvi çağırışı duy/eşitmələrinə,çağırıldıqları haqqı təsdiqləmələrinə maneə meydana gətirir. Bunu söyləyərkən,dəvəti rədd etdiklərini izah etmək istəyirlər. Bu vaxt qəbul etməyişlərinincinayət/günahını da uca Allaha yıxmaq istəyirlər. Ürəkləri örtüklüolaraq yaradıldıqlarını söyləmək istəyir kimidirlər. Ya da öz əllərindənolmayaraq, bir seçimləri söz mövzusu olmadan Musanınçağırışının xaricindəki çağırılar qarşısında bu şəkildə olmalarının nəzərdə tutulduğunusöyləmək istəyirlər.Uca Allah onların bu əsassız tezislərini bu ifadələrlə rədd edir:"Xeyr, Allah inkarlarından ötəri o ürəklərin üzərinə möhürvurmuşdur. Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." Burada uca Allah,ürəklərinin haqq məzmunlu mesajı dinləməyişinin qəbul etməyişinin,Allahın hərəkətinə isnad etdiyini açıqlayır; amma iddia etdikləri kimi, onlarınbunda heç bir fəaliyyətləri yox deyil. Tam tərsinə, başlarına buvəziyyətin gəlməsi, haqqı inkar etmələrinin, kafir olub haqqa qarşıçıxmalarının qarşılığıdır. [Bu səbəbdən uca Allah, onların inkarlarınaqarşılıq ürəklərin möhürləmişdir.] Işte bunun bir nəticəs(n)i olaraq buqövm, içindəki az ədəddəki bir qrup xaric, iman etməz.Bu istisna üzərində daha əvvəl danışdıq və ilahi intiqamın xalqolaraq, cəmiyyət olaraq üzərlərinə endiyini ifadə etdik. Onlar top yekunbir xalq olaraq ilahi intiqamın həmsöhbətləridirlər. Ürəklərinin üzərinəmöhür basılmışdır. Topluca iman etmələri qeyri-mümkündür. Amma bu,içlərindəki az ədəddəki insanın iman etməsinə maneə deyil. 1----

1- [Daha geniş məlumat üçün baxın. c. 4, s. 529, Nisa, 46]Nisa Surəsi 153-169 .................................................... 229"Bir də inkar edib Məryəmə böyük bir böhtan atmalarından" Yəhudilər,Hz. Məryəmi, Hz. Isanı doğurduğu zaman zina ilə günahlandırmışlar idi.Bu, həm küfr [inkar etmə], həm də böhtan idi. Halbuki Isa, doğumununilk günlərində, "Mən Allahın quluyam. O, mənə kitabı verdi,məni peyğəmbər etdi." (Məryəm, 30) demişdi.

"Və 'Allah elçisi Məryəm oğulu Isa Məsihi öldürdük' demələrindənötəri (özlərinə əvvəldən halal qılınan təmiz şeyləri qadağan etdik.) Halbukionu öldürmədilər də, asmadılar da; lakin bu iş özlərinə, bənzər göstərildi."Al/götürü Imran surəsi daxilində, Hz. Isanın (ə.s) hekayəsi izah edilərkən,Israiloğullarının Isanın asılaraqmı, yoxsa başqa şəkildəmi öldürüldüyü barəsində ixtilafa düşdüklərini ifadə etmişdik. UcaAllahın əvvəl onların İsanı öldürdüklərinə bağlı iddialarını izah etməsinin,ardından öldürmə və asmağı birlikdə mənfiləşdirərəkzikr etməsinin səbəbi, tam bir rədd və mənfiləşmə məqsədinə istiqamətliolsa lazımdır. Ki zehinlərdə hər hansı bir şübhə qalmasın. Çünkigünahkarlara tətbiq olunan bir işgəncə növü olaraq çarmıxa gərmək, hərzaman ölümlə nəticələnməyə bilər. Ayrıca "öldürmə" hərəkəti naməlumvə mütləq olaraq istifadə edildiyində, zehində çarmıxa gərmə faktıoyanmaz.Kənar yandan İsanın (ə.s) öldürülmə şəkli barəsində də ixtilafvardı. Bu səbəbdən yalnız onun öldürülməsinin mənfilənməsidə, onu normal bir öldürməklə öldürmədikləri şəklində şərh oluna bilər.Birinin öldürülməsinin mənfilənməsi, onun çarmıxa gərilərəköldürüldüyü ehtimalını ortadan qaldırmaz. Buna görə uca Allah,"Halbuki onu öldürmədilər də," sözündən sonra, "və asmadılardə" ifadəsinə yer verir ki, izah edilmək istənən xüsus, verilmək istənənmesaj açıq və əskiksiz olaraq aydın olsun; onun onlar tərəfindənnə öldürmə, nə də asma, çarmıxa gərmə şəklində öldürülmədiyiqəti olaraq ifadə edilsin.Tam tərsinə onun işini qarışdırdılar, bir başqasını ona bənzətdilərvə Hz. Məsihdən (ə.s) başqasını onun yerinə tutaraq öldürdülərvə ya asdılar. Belə bir qarışıqlığın olması mümkündür.Çünki bu cür hiddətə gəlmiş, idarədən çıxmış, daşqın, ətrafını230 ................................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5yandırıb yıxan/yuyun sıxlıq/izdiham qiyamlarda səhvən öldürmələr, gerçəkgünahkar yerinə bir başqasını cəzalandırma nümunələri çoxdur. OnuRomalı əsgərlərin öldürdüyü deyilir. Romalı əsgərlərinsə onu

çox yaxşı tanımaları gözlənilə bilməz. Bu səbəbdən onun yerinə bir başqasınıtutub öldürmüş olmaları çox yaxşı mümkündür. Qaldı ki, rəvayətlərdəuca Allahın başqa birini ona bənzər etdiyindən və əsgərlərinbu bənzər olanı tutub öldürdüklərindən danışılır.Araşdırmaçı bəzi tarixçilərin dediyinə görə, Hz. Isa (ə.s) ilə əlaqədarolaraq köçürülən tarixi hekayələr, onun dəvəti çərçivəsində yaşananhadisələr, onunla eyni çağda yaşayan kral və dəvətçilər haqqındaizah edilə-gələn hekayələr, Məsih adıyla bilinən iki adama uyğundüşür. -Ki aralarında beş yüz/üz ildən çox bir zaman vardır- Bunlardandaha əvvəl yaşayanı haqq üzrədir və öldürülməmişdir. Sonragələni isə, batil bir iddianın müdafiəçisidir və çarmıxa gərilərəköldürülmüşdür. 1 Buna görə, Quranın sözünü etdiyi bənzətmədənməqsəd, sonrakı qurşaqların Allahın elçisi Məryəm oğulu Isa Məsih-'i, çarmıxa gerilənil Məsihə bənzətmələridir. Hərçənd doğrusunu Allahhər kəsdən daha yaxşı bilər."Onun haqqında ixtilafa düşənlər," Yəni, İsa haqqında və ya onunöldürülüşü mövzusunda görüş ayrılığına düşənlər, "ondan yana tambir şübhə içindədirlər" Onun vəziyyəti haqqında məlumat sahibi deyildirlər;"bu barədə zənnə uyğun gəlmək xaricində heç bir məlumatları yoxdur." Bir-birlərininağızından qabdıqları sözlərə söykən/dözərək təxmin icra edirlər,seçim ortaya qoyurlar."və qəti olaraq onu öldürmədilər." Onu yakinen və qəti olaraqöldürmədilər. Və ya sənə qəti olaraq xəbər verirəm ki, onu öldürmədilər.Bir görüşə görə, "onu öldürmədilər" ifadəsindəki əvəzlik,"məlumat" sözünə dönükdür. Bu vəziyyətdə belə bir məna ifadəetmiş olar: "Məlumatı qəti olaraq öldürmədilər." Lüğətdə, məlumatınöldürülməsi deyimi, şübhələrdən təmizlənilməsi mənasını verər. Bəzilərinəgörə də, əvəzlik "zənn"ə dönükdür. Yəni zənnlərini ayırd etmə--------1- Bu araşdırmaçıya görə, indiki Miladi tarixin doğruluğu şübhəlidir.Nisa Surəsi 153-169 ...................................................... 231

dılar, qətiliyə qovuş-turmadılar. Nə var ki, belə bir mənanın irəlisürtüldüyü sabit olsa belə, Quran ləfzinin əhatə etmədiyi qəribə bir mənadır."Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi. Allah güclü və üstündür,hikmət sahibidir." Uca Allah, bu hekayəni Al/götürü Imran surəsində bu ifadələrləizah edər: "Hanı Allah demişdi ki: 'Ey Isa, dogrusu mən sənitam olaraq alacagım, özümə yükseltecegim." (Al/götürü Imran, 55) Buayədə uca Allah, başda tam olaraq al/götürməkdən, sonra da yüksəltməkdəndanışır.Bu ayə, axışı etibarilə Yəhudilərin iddia etdikləri öldürmə vəçarmıxa gərmə hadisəsini olumsuzluyor. Buna görə, Hz. İsa, onlarınöldürmə və çarmıxa gərmə cəhdlərindən xilas olmuşdur. Yenə ayəninzahirindən qəbul etdiyimiz qədəriylə, haqqında öldürülmə vəçarmıxa gərilmə iddiası irəli sürülən Hz. Isa (ə.s) bədənlə Allahqatına yüksəldilmiş, onların sui-qəsdindən yana qoruma altına alınmışdır.Buna görə Hz. İsa, həm bədənlə, həm də ruhən yüksəldilmişdir.Yoxsa əvvəl canı alınmış, ardından ruhu Allah qatına yüksəlmişdeyil. Ayənin zahiri, surənin axışının da dəstəyi ilə belə bir ehtimalaaçıq deyil. Çünki, "Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi."ifadəsindəki bir şeyi rədd edərək digər bir şeyi isbat etməyə istiqamətliedilən vurğu sırf ölümdən sonra ruhun yüksəlişi ilə məqsədinəçatmış olmaz. Belə bir ölümün, həm öldürülmə, həm də normalbir ölüm şəklində reallaşması çox al/götürə mümkündür.Bu halda, ayədə haqqında danışılan yüksəldilmə, bir növ qurtarmadıyar.Allah, onu bu şəkildə qurtarır, Yəhudilərin əlindən alır. Bu sırada,normal bir şəkildə canının alınması ilə, canının nə normal,nə öldürülmə və nə də çarmıxa gərilməsi ilə alınmaması, bizimbilmədiyimiz başqa bir üsulla da reallaşmış olması ya dabilmədiyimiz bir şəkildə uca Allahın onu diri tutması arasında birfərq yoxdur və hamısı ehtimal daxilindədir. Bütün bunlar bir ehtimaldır,hər hansı birinin olması mümkündür.232 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Uca Allahın Məsihin canını al/götürüb onu qatına yüksəldərək qoruması

ya da uca Allahın onun həyatını bizim həyatımızın üzərindətəsirli olan təbii qanundan fərqli bir üsulla qoruması qeyri-mümkünbir vəziyyət deyil. Bu vəziyyət, Quranı Kərimin Hz. Isanın doğumuvə soydaşları arasında yaşaması ilə əlaqədar olaraq izah etdiyimöcüzələrdən və Hz. Ibrahimin, Musanın, Salehin və digər peyğəmbərlərinmöcüzələrindən daha çaşdırıcı bir vəziyyət deyil. Bütünbunlar eyni qapıya çıxarlar. Quran açıq bir dillə bunların reallaşdıqlarınadəlalət edər və heç kim onları rədd edə bilməz. Nətəəssüf ki, bəzi təfsirçilər ümumi səbəbdənlik qanununu ləğv etməkdən,fövqəladə faktları qaçınılmaz kimi görməkdən qaçınmaq adınabəzi məcbur etmə əsəri şərhlərə cürət etmişlər. Təfsirimizinbirinci dərisində möcüzə və qeyri-adi faktlar haqqında kafi şərhlərtəqdim etdik.Bütün bunlardan sonra, dərhal ardından gələn ayədən, Hz. Isanın(ə.s) yaşadığına və hələ ölmədiyinə bağlı bir işarə qəbul etməkmümkündür."Ehlikitapdan, İsanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç kimyoxdur. Qiyamət günü də o, onlara şahid olacaq." Ayənin orijinalmətninin ["və en min əhl-el kitab"] başındakı "en" ədatı mənfilikbildirər. Müpteda isə hazfedilmiştir və mənfilik axışı içindəki ifadəbu müptedaya dəlalət etməkdədir. [Bu səbəbdən ayənin təqdiribucaqlımı belə olar: "və en ehedun min..."] Bu təqdirdə,"Ehlikitapdan... inanmayacaq heç kim yoxdur." şəklində birməna əldə etmiş oluruq. "Bihi=ona" və "yekunu=olacaktır"ifadələrindəki əvəzlik, Hz. Isaya dönükdür. Lakin "kablemevtihi=ölümünden əvvəl" ifadəsindəki əvəzlik haqqında ixtilafvardır. Bəziləri demişlər ki: Əvəzlik, təqdir edilən müptedaya, yəni"ehed=kimse"ye dönükdür. Bu təqdirdə ifadənin mənas(n)ı belə olar:Ehlikitapdan hər kəs, ölümündən əvvəl, Isaya iman edər. Yəni ölümünərəfəsində, can vermək üzrəykən Isanın Allahın gerçək birelçisi və qulu olduğunu anlar. Lakin bu inancı ona bir faydatəmin etməz. Hz. Isa da qiyamət günü bütününün əleyhində şahidlikdə

Nisa Surəsi 153-169 .................................................... 233ol/tapılar. Ona iman edən kəslərin bu inanclarının faydalı və yaölmək üzrəykən inanan birininki kimi faydasız olması fərq etməz.Bu yuxarıdakı fikiri dəstəkləyən bir xüsus, "kablemevtihi=ölü-münden əvvəl" ifadəsindəki əvəzliyin Hz. Isaya dönükmüşkimi qəbul edilməsinin, bəzi rəvayətlərdə, Hz. Isanın yaşadığı vəhələ ölmədiyi şəklində iştirak edən xəbərlərdən qaynaqlanır olmasıdır.Bu rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, Hz Isa (ə.s) axır zamandadünyaya enəcək, Yəhudi və Xristianlardan ibarət olan/yaranan Ehlikitap ona inanacaq.Lakin bu, "Ehlikitapdan... ona inanmayacaq heç kim yoxdur."şəklindəki ümumi ifadənin xüsusiləşdirici bir faktor olmadanxüsusiləşdirilməsi mənasını verər. Çünki bu təqdirdə Ehlikitabın, bütünündənçox, söz mövzusu enişi əsnasında yaşayanların, onun enişinəşahid olanların inanması nəzərdə tutulmuş olar. Beləcə, Isanın yükseltilişiilə enişi arasındakı zaman dilimində yaşayan və enişini görmədənölən kəslər bunun xaricində tutulmuş olar. Bu isə, tələb edicibir faktor olmadan ümumi məzmunlu ayəs(n)i xüsusiləşdirməkdir.Bir başqa qrup da, "Əvəzlik, Isaya (ə.s) dönükdür. Məqsəd, onunaxır zamanda göydən enişi əsnasında ona inanmalarıdır." demişlər.Bu qiymətləndirməyi edənlər də az əvvəl işarə etdiyimiz kimirəvayəti dayaq al/götürmüşlər.Deyilənlər bunlar. Ancaq üzərində dayanılması, yaxşıca araşdırılmasılazım olan xüsus budur: "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəlona inanmayacaq heç kim yoxdur. Qiyamət günü də o, onlaraşahid olacaq." ifadəsinin axışı içində, "Qiyamət günü də o,onlara şahid olacaq." cümləsi, Hz. Isanın qiyamət günü bütünününəleyhində şahidlik edəcəyini ifadə etməkdədir. Yenə buna görə,bütünü də ölümdən əvvəl ona inanacaqlar. Uca Allah, Hz. Isanınbu şahidliyə bağlı sözünü bizə köçürmüşdür: "Mən onların içində oldugummüddətcə onlara şahid idim, lakin sən məni vəfat etdirincəonları müşahidə edən tək sən oldun. Sən hər şeyi görənsən." (Maidə,

117)Bu ayə, İsanın şahidliyini, vəfat etdirilməsindən əvvəlki həyat-234 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5də olduğu günlərə hasrediyor. "Ehlikitapdan... ona inanmayacaqheç kim yoxdur..." deyə başlayan ayə isə, onun özünə inananhər kəsə istiqamətli şahidlikdə ol/tapıldığını ifadə edir. Əgər ona inananlarbir bütün olaraq görülmüşsə, bu vəziyyətdə onun, bunlarınbütünündən sonra ölmüş olması lazımdır. Bu isə ikinci bir mənas(n)ı diqqətə çarpanlaşdırır.Onun hələ həyatda olduğu və ona inansınlar deyə ikincidəfə dönəcəyi mənasını yəni. Bu ayənin mənasıyla əlaqədar, nəticəolaraq bunu söyləmək lazımdır: Onun özlərinə geri dönüşünü görə bilməyənlər,ölümündən əvvəl ona inanarlar. Bu geri dönüşü görənlərsə,istər istəməz ona inanmaq vəziyyətində qalarlar; ya istəyərəkinanarlar ya da zəruri olaraq.Lakin "Ehlikitapdan... ona inanmayacaq heç kim yoxdur."ifadəsinin, "Halbuki onu öldürmədilər də, asmadılar da; lakin bu işözlərinə, bənzər göstərildi... Əksinə Allah onu özünə yüksəltdi.Allah güclü və üstündür, hikmət sahibidir." ifadəsindənsonra iştirak etmiş olması göstərir ki, ayə onun ölmədiyini və hələyaşadığını izah etmə məqsədinə istiqamətlidir. Çünki onların zəruri imanlarınınvə onun da əleyhlərinə şahidlik edəcək olmasının açıqlandığıbelə bir izahatın, bunun xaricində diqqətə çarpan bir məqsədi ola bilməz.Bu şərhimiz, onların Hz. İsanın ölümündən əvvəl ona inanmalarındanməqsəd, bütününün Hz. Isanın (ə.s) ölümündən əvvəlona inanmalarıdır, şəklindəki qiymətləndirməyi gücləndirər.Lakin, başqa ayələrdən bu çıxarsamanın əksinəni göstərən işarələrdə qəbul etmir deyilik. Məsələn uca Allah bir ayədə beləbuyurur: "Hanı Allah demişdi ki: 'Ey Isa, dogrusu mən səni tamolaraq al/götürəcəyəm, səni özümə yükseltecegim, səni inkar edənlərdəntemizleyece-gim və sənə uyanları qiyamət gününə qədərinkar edənlərin üstünə geçirecegim." (Al/götürü Imran, 55) Bu ayə, Isanı

inkar edən kəslərin qiyamət gününə qədər olacaqlarını göstərir.Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Ürəklərimiz pərdəlidir,demələrindən ötəri (özlərinə -əvvəldən- halal qılınan təmizNisa Surəsi 153-169 ........................................................ 235şeyləri anlara qadağan etdik.) Xeyr, (onların ürəkləri pərdəli degildir,)Allah inkarlarından ötəri o ürəklər üzərinə möhür vurmuşdur.Artıq çox az bir qisimi xaric, inanmazlar." (Nisa, 155) Bu ayəgöstərir ki, möhürləmə hərəkəti onlar üçün dəqiqləşmiş bir cəzadır.Buna görə qiyamət gününə qədər Yəhudilər və ya Ehlikitap toplucaiman etməyəcəklər.Hətta Maidə surəsinin əlaqədar ayəsinin son cümləsi də buna bağlıbir işarə saxlamaqdadır: "Mən onların içində oldugum müddətcəonlara şahid idim, lakin sən məni vəfat etdirincə, onları müşahidə edəntək sən oldun." (Maidə, 117) Bu ifadə göstərir ki, onlarHz. İsanın vəfatından sonra da yaşayacaqlar.Ancaq insaflı və tərəfsiz davrandığımız zaman yuxarıdakıayələrin, əvvəlki şərhimizi olumsuzlamadığını görərik. Çünki,"və sənə uyanları qiyamətə qədər inkar edənlərin üstünəgeçirecegim." (Al/götürü Imran, 55) ifadəsi, onların "Ehlikitap" xüsusiyyətinəsahib olaraq qiyamət gününə qədər yaşayacaqlarını göstərməz."Xeyr, Allah inkarlarından ötəri o ürəklərin üzərinə möhürvurmuşdur..." ifadəsi göstərir ki iman faktı, onların bütününüəhatə etməyəcək, topluca iman etməyəcəklər. Əgər bir dövrinananlar olsa da, bu yalnız əksəriyyət içindəki bir azlığın imanetməsi şəklində olacaq. Kənar yandan, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündənəvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur." ifadəsi, əgəronların Isaya ölümündən əvvəl iman edəcəklərinə dəlalət edirolsa da, yalnız imanın əslinə dəlalət edir. Lakin bunun məqbul,zorlamasız bir iman olduğuna bağlı dəlil yoxdur.Eyni şəkildə, "lakin sən məni vəfat etdirincə, onları müşahidə edəntək sən oldun." (Maidə, 117) ayəsindəki əvəzlik (hum=onlar), insanlaradönükdür, Ehlikitaba və ya Xristianlara deyil. Bunun dəlili də

əlaqədar hissənin girişindəki bu ifadədir: "Hanı Allah demişdi ki: EyMəryəm oglu Isa! Sənmi insanlara; 'Məni və anamı, Allahdanbaşqa iki tanrı əldə edin' dedin?..." (Maidə, 116) Bunun bir başqa dəlilidə, Hz. Isanın (ə.s) bütün insanlara göndərilən ululazm (cığır açan)peyğəmbərlərdən olmasıdır. Onun insanların əməllərinin üzərində236 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şahidlikdə ol/tapılması və onlara şahid olması vəziyyəti,Israiloğullarından kənar, özünə inanan-inanmayan bütün insanlarıəhatə edici xüsusiyyətdədir.Qısacası, təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrin və bunlarla əlaqəlidigər ayələrin üzərində düşündüyümüz zaman bu nəticəs(n)i əldə edirik:Hz. İsa (ə.s) öldürülmə, xaça gərilmə və ya nümunələrini gördüyümüztəbii əcəliylə ölmə şəklində vəfat etdirilməmişdir. -Bunadaha əvvəl işarə etdik.- Təfsirimizin üçüncü dərisində, "Ey İsa, dogrusumən səni tam olaraq alacagım, səni özümə yükseltecegim."(Al/götürü Imran, 55) ayəsini araşdırarkən, imkanlarımız ölçüsündə şərhlərdəol/tapıldıq.Bu mövzuda irəli sürülmüş maraqlı fikirlərdən biri də heç şübhəsizZemahşerinin əl-Keşşaf adlı təfsirində etdiyi bu qiymətləndirmədiyər:"Bununla bu mənanın nəzərdə tutulmuş olması mümkündür:Ehlikitapdan ona inanmayan heç kim qalmaz. Uca Allah o zamanonları qəbirlərindən dirildər və Isanın enişini və nə üçün endiyinionlara bildirər. Onlar da ona inanarlar. Lakin bu imanları onlarafayda verməz." Zemahşerinin bu sözləri rec'at inancının da özüdür.[Yəni, bir qrup yaxşı və pis insanların qiyamətdən əvvəl dirildilərəkyer üzünə gətirilmələri inancı.]Ayənin ifadə etdiyi mənala əlaqədar olaraq, başqa əsassız görüşlərdə irəli sürülmüşdür. Bunlardan biri Zeccacın şərhlərindən çıxanbu görüşdür: "Kable mevtihi=ölümünden əvvəl" ifadəsindəkiəvəzlik, Ehlikitaba dönükdür. "Ehlikitapdan, Isanın ölümündənəvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur." ifadəsi də bu anlamagəlməkdədir: Ehlikitabın bütünü belə deyirlər: "Biz axır zamanda

ortaya çıxacaq olan Isaya inanırıq."Ancaq bu şərh, məqbul deyil. Çünki ayələrin hədəfi Ehlikitabınİsanı (ə.s) öldürdükləri, çarmıxa gərdikləri şəklindəki iddialarınıgündəmə gətirərək çürütməkdir, onu inkar etmələrindən sözetmək deyil. Bunun, onların axır zamanda ortaya çıxıbIsrailoğullarının köhnə görkəmlərini yenidən canlandırmasını etirafetmələriylə bir maraq/əlaqəsi yoxdur ki, ayələrin axışı bununla əlaqəli olaraqNisa Surəsi 153-169 ................................................... 237davam etsin və ayələrin sonuna bu ifadə də əlavə olunmuş olsun.Qaldı ki, ayədə nəzərdə tutulan məna bu olsa belə, bu vəziyyətdə "ölümündənəvvəl" ifadəsinə artıq ehtiyac qalmazdı. Çünki, onsuz daməqsəd qoyulan məna vurğulana bilirdi. Ayrıca, "Qiyamət günü də o,onlara şahid olacaq." ifadəsi üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır. Çünkibu təqdirdə, ayənin axışı içində gərəksiz bir çoxluq mövqesinədüşər.Bu ağıl xarici şərhlərdən biri də bəzilərinin etdikləri bu qiymətləndirmədiyər:Ayədə nəzərdə tutulan məna budur: "Ehlikitapdan heç kim yoxdur ki, özünün ölümündən əvvəl Hz. Məhəmmədə (s. a. a) inanmasın."Bu da əvvəlki şərh kimi ağıl xaricidir. Çünki ifadənin əvvəlindəHz. Məhəmməddən (s. a. a) danışılmır ki, əvəzlik də ona dönük olsun.Ayrıca ifadənin meydana gətirdiyi atmosfer də bu istiqamətdə bir işarəehtiva etməməkdədir. Bu səbəbdən bu şərh əsassızdır, dəlildən məhrumdur.Şübhəsiz, bu mənas(n)ı dəstəkləyən rəvayətlər vardır və bunlararəvayətlər hissəsində toxunacağıq; ancaq bunların hamısı işarəedəcəyimiz kimi bir uyğunlaşdırma nümunəsidir. Necə ki rəvayətlər üzərindəaraşdırma edib onları araşdıranlar bunu bilərlər. Çünki bununnümunələri rəvayətlərdə çoxdur."Yəhudilərin etdikləri zülmdən... ötəri özlərinə (əvvəldən) halalqılınan təmiz şeyləri onlara qadağan etdik." Ifadenin orijinalının başındakı"fa" hərfi, cümlənin əvvəlki ifadəyə bağlı bir detal olduğunugöstərər. Cümlə içində "zülm" ləfzi nekre (naməlum) olaraq yer/yeyəral/götürür. Bununla güdülən məqsəd, işlədikləri zülmün böyüklüyünü

göstərmək ya da mübhəm buraxaraq diqqətləri çəkməkdir. Çünkizülmün konkret olaraq ifadə edilməsi, əhəmiyyətli bir məqsəd icra edəcəkdeyil.Əslində bu sözük, daha əvvəl haqqında danışılan utanc verici cinayətlər/günahlarındanəvəzdir; amma bəzilərinin söylədiyi kimi, bütünün bütünə əvəzolması deyil, parçanın bütünə əvəz olmasıdır. Çünki uca Allahbu zülmü, təmiz şeylərin onlara haram qılınmasının səbəbi olaraq238 ........................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ön plana çıxarır. Bunlar da Tövratın məzmunu olaraq Hz. Musayaendirilən şəriətin daxilində haram qılınmışlar idi. Tövrat ilə də Hz.Musanın şəriəti sona çatmışdır. Kənar yandan, Tövratın enişindənsonra işlədikləri utanc verici cinayətlər/günahlardan və zülmlərdən də danışılmışdır.Hz. Məryəmə böhtan atmaq kimi bəzi iyrənc tutumlarını buna nümunə göstərə bilərik.Bu halda ayədə keçən "zülm"dən məqsəd, zikr edilən utancverici cinayətlər/günahların yalnız bir qisimidir. Özlərinə daha əvvəl halal qılınanbəzi təmiz şeylərin haram qılınmasının səbəbi, işdə bu bəziqəbahətlərdir.Sonra buna bu ifadə əlavə olunur: "və Allah yolundan çox üz çevirmələrindənötəri..." Burada onların, dəyişməz və təkrarlanılan birtutum olaraq Allah yolundan üz çevirmələri nəzərdə tutulur: "Bir dədaşınmağa çağırıldıqları halda faiz al/götürmələrindən və haqsızlıqla insanlarınmallarını yemələrindən ötəri (belə etdik).""İçlərindən inkar edənlərə də acı/ağrılı bir əzab hazırladıq." Bu ifadə,"təmiz şeyləri onlara qadağan etdik." ifadəsinə bağışlanılmışdır. Bunagörə, Yəhudilər işlədikləri zülmlərdən ötəri, uca Allahdan ikicəzanı birdən həkk etmişlər: Biri daha ümumi olan dünyəvi cəza,yəni təmiz şeylərin haram qılınması; digəri də daha xüsusi və yalnızkafirlərə istiqamətli olan əzab verici ührəvi əzabdır."Lakin içlərindən elmdə dərinləşənlər və möminlər... sənə endirilənəvə səndən əvvəl endirilənə inanarlar." Ehlikitabın ümumisindən bir istisnadırbu. Əvvəlki mənfi xüsusiyyətli qrupun yerinə, müsbət qrupun

varlığına diqqət çəkmə məqsədli bir ifadədir. "er-Rasihun=dərinləşənlər" və ona ətf edilən ifadə [elmu'minun=möminlər] müpteda, "yu'minun=inanırlar" də xəbərdir."Minhum=içlerinden" ifadəsi "elmdə dərinləşənlər"lə elin idilidir. Ifadeninorijinalındakı "min" ədatı isə tabıq yəni qisim, parça və bəzilikifadə edər.Bura açıqdır ki, "möminlər" sözü "içlərindən" sözüyləelin idili olmaq baxımından "elmdə dərinləşənlər" sözüylə ortaqbir məna ifadə etməkdədir. Buna görə belə bir məna əldə ediyo-Nisa Surəsi 153-169 ....................................................... 239ruz: "Lakin Ehlikitapdan elmdə dərinləşmiş olanlar və [yenəEhlikitapdan] gerçək möminlər, sənə və səndən əvvəl endirilən kitablarainanarlar." Aşağıdakı səbəbləndirmə cümləsi də bu mənas(n)ıdəstəklər mahiyyətdədir:"Çünki biz Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərəvahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." Çünki bir az sonra açıqlayacağımızkimi, ayənin zahiri bunu ifadə edir: Onlar sənə inanırlar.Çünki sənin peyğəmbərliyini və sənə lütf etdiyimiz vəhyin, əvvəlkizamanlarda gəlib keçən Allahın peyğəmbərlərinə yəni, Hz.Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərə, İbrahim soyundan gələnpeyğəmbərlərə, Yaqub soyundan gələn peyğəmbərlərə və sənə,arada bir fərq güdmədən adlarını zikr etmədiyimiz digərpeyğəmbərlərə gələn vəhyə bənzədiyini görürlər.Görüldüyü kimi bu məna, "Ataları uyarılmadıgından qafilqalmış bir cəmiyyəti xəbərdar etməyin üçün..." (Yasin, 6) şəklində xarakterizə etdiyiƏrəb mənşəli möminlərdən çox Ehlikitap mənşəli möminlərə dahauyğun bir xarakterizə etmədiyər."namazı edənlər" ifadəsi, "elmdə dərinləşənlər" sözünəətf edilmişdir və orijinalı, tərif xüsusiyyətli olması baxımındanmansuptur. "və zəkatı verənlər" ifadəsi də eyni yerə ətf edilmişdir."Allaha və axirət gününə inananlar..." ifadəsi müpteda, "İşdə onlara

böyük bir mükafat verecegiz." ifadəsi də xəbəridir. Əgər"namazı edənlər" ifadəsinin orijinalı, Ibni Məsudun müqəddəs kitabındannəql edildiyi kimi "merfu" olsaydı, bu ifadə və buna ətf edilən ifadə["zəkatı verənlər"] müpteda, "ulai-ke=işte onlar" ifadəsi də xəbəriolardı.Mecma-ul Bəyan adlı təfsirdə belə deyilir: "Mukimin'es-salah=namazı edənlər" sözünün nasb oxunması ilə əlaqədar olaraq fərqligörüşlər irəli sürülmüşdür. Sibeveyh və Basra zəifçiləri, sözüntərifləmə məqsədli mansup olduğunu söyləmişlər. Onlara görə də ifadənintəqdiri; 'Namaz qılanları nəzərdə tuturam.' şəklindədir. Demişlərki: 'Merertu bi-Zeyd'ini-l kerim=cömert olan Zeydə uğradım.'dediyin zaman, məqsədin comərd bir Zeydi, comərd olmayan bir240 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Zeyddən ayırmaqsa, sözü mecrur [yəni, 'merertu bi-Zeyd'ini-lkərimi' şəklində] oxumağın lazımdır. Amma tərifləməyi nəzərdə tutursansa, ozaman diləsən sözü mansup oxuya bilərsən və 'merertu bi-Zeydini-l kerim-e=cömert olan Zeydə uğradım' dərsin/deyərsən. Bunu deyərkəndə sanki "Comərd olanı xatırlayıram" demiş kimi olarsan. Diləsənmerfu oxucusan və 'merertu bi Zey-d'ini-l kerim-u=cömerttir.' dərsin/deyərsən.Bu vəziyyətdə 'hüve=o' əvəzliyi təqdirdə tutularaq belə bir məna əldəedilər: O comərddir.""Kesai isə, 'mukimine' sözünün mecrur olduğunu söyləmişdir.Ona görə ifadə, 'bimə unzile ileyke=sana endirilənə' ifadəsininbaşındakı 'ma' ədatına ətf edilmişdir. Yəni, və namazı edənlərə...""Bəziləri də demişlər ki: Ifade, 'minhum=içlerinden' sözününorijinalının sonundakı 'ha' və 'mim' hərflərinə ətf edilmişdir.Bu təqdirdə belə bir məna əldə edirik: 'Lakin içlərindən vənamaz qılanlardan elmdə dərinləşmiş olanlar.' Bəziləri də sözün'kablike=senden əvvəl' ifadəsinin sonundakı 'qaf' hərfinə ətf edildiyiniirəli sürmüşdür. Buna görə, 'səndən və namaz qılanlardanəvvəl endirilənə' şəklində bir məna əldə edilər.""Bəzilərinə görə də, 'sənə' ifadəsinin orijinalı olan 'ileyke' sözünün

sonundakı 'qaf' hərfinə və ya 'səndən əvvəl' sözününorijinalı olan 'kablike' sözünün sonundakı 'qaf' hərfinə ətf edilmişdir.Təqdim etdiyimiz bu son görüşlər, yalnız Basra zəif alimləritərəfindən doğru qəbul edilən görüşlər. Çünki onlara görə, cerhərfi təkrar edilmədikcə zahir ad mecrur əvəzliyə atfedilemez.""Ürvenin Aişədən köçürdüyü rəvayətə gəlincə, Ürve belə deyir:Aişəyə, 'vəl mukimin-es salah' [Nisa, 162], 'ves-sabiun' [Maidə, 69] və"en həzzəni" [Taha, 63] sözlərini soruşdum. [Çünki Ərəb ədəbiyyatınagörə, vəziyyətləri baxımından bu sözlərin 'mukimun-es salah, vessabiinevə en hazeyni' şəklində oxunmaları lazım idi.] Mənə dediki: 'Ey bacımın oğulu! Bu, kitabı yazarkən səhv edən katiblərinişidir.' Bəzilərindən də belə rəvayət edilmişdir: 'Allahın kitabındabəzi yazım səhvləri vardır. Ərəblər dilləriylə bunları düzəldəcəklər.'Bəziləri də demişlər ki: 'Ibni Məsudun Müqəddəs kitabındaNisa Surəsi 153-169 .................................................... 241'vəl-mukimun-es salah' şəklində yazılmışdır.' Ancaq bunlar diqqətədəyər rəvayətlər deyil. Əgər elə olsaydı, səhabələrin bu sözüsəhv bir şəkildə insanlara öyrətmələri düşünülə bilməzdi. Çünki onlar,Quranı doğrudan Rəsulullahdan (s. a. a) öyrənən qabaqcıllar idi.(Mecma-ul Bəyan təfsirindən al/götürdüyümüz götürmə burada sona çatdı.)Yekunlaşdıracaq olsaq; "Lakin içlərində elmdə dərinləşənlər..."Ehlikitap hissəsindən bir istisnadır və bu, Peyğəmbərimizdən(s. a. a) göydən bir kitab endirməsini istəmiş olmalarının tələb etdiyibir şərhdir. Daha əvvəl də vurğuladığımız kimi, belə bir istəkdəol/tapılmış olmaları, Peyğəmbərimizə (s. a. a) enən və daha əvvəl Allahtərəfindən nəbilərə və rəsullara göndərilmiş olan kitabları təsdiqedən Kitab (Quran) və hikmətin gəlişini, haqq çağırışını qəbuletmələri üçün kafi görmədiklərinin ifadəsidir. Halbuki Hz. Peyğəmbər(s. a. a) özündən əvvəlki peyğəmbərlərin onlara gətirdiyininbənzəri bir kitab gətirmişdir. Əvvəlki peyğəmbərlərdən fərqli birtərzdə aralarında yaşayıb əlaqə yaratmış deyil.Uca Allah bu mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Də ki: Mən

peyğəmbərlərin ilki degilim." (Əhqaf, 9) "Biz, səndən əvvəl də, özlərinəvahyettigimiz adamlardan başqasını elçi olaraq göndərmədik.Eger bilmirsinizsə zikr əhlinə problem/sualın. Biz onları yeməkyeməz bir (cansız) etmədik. Onlar, ölümsüz də degillerdir...And olsun sizə, içində şanınız (şərəfiniz) olan bir kitab endirdik.Hələ akletmiyorsunuzmu?" (Ənbiya, 7- 10)Uca Allah, ayələrin bir hissəsində qısaca bu mesajı verir:Bu Ehlikitapdan olub da belə bir istəkdə ol/tapılanların [Peyğəmbərin,özlərinə göydən bir kitab endirməsini istəyənlərin] haqqatəbii/tabe olmaq, haqq üzrə stabillik göstərmək, qərarlı olmaq və haqq əsaslıbir görüşə sahib olmaq kimi bir xarakterləri yoxdur. Onlar nə qədəraçıq-aşkar ayəyə qarşı haqsızca davrandılar, zülmə sapdılar. Nə qədər haqqiddiadan üz çevirdilər, qarşısında set meydana gətirdilər. Ancaq içlərindənelmdə dərinləşmiş olanlar, məlumatlarına bağlı qaldıqları və mənimsədiklərihaqqdan uzaqlaşmadıqları üçün, eyni şəkildə içlərindəki gerçəkmöminlər də, haradan və kimdən gəlirsə gəlsin haqqa təbii/tabe242 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olma xarakterinə sahib olduqları üçün, sənə və səndən əvvəl endirilənlərəinanarlar. Çünki sənə enən vəhyin, səndən əvvəl Nuh və ondansonrakı digər peyğəmbərlərə enən vəhyin eynisi olduğunu görürlər.İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən sırasıyla bu xüsuslarortaya çıxır:1- Ehlikitapdan Peyğəmbərimizə (s. a. a) təbii/tabe olanların, elmdədərinləşənlər olaraq vasfedilişlerinin mahiyyəti... Çünki əvvəlki ayələrdə,onların bildikləri şeylərdə dərinləşmədiklərindən, ən qətiandlaşmalarla əhdləri alınmış olsa belə, haqq üzrə sabitlikli birtutum sərgiləmədiklərindən, Allahın ayələrinə inanmadıqlarından,özlərinə açıq-aşkar ayələr gəlmiş olmasına baxmayaraq Allahınayələrindən üz çevirmələrindən və bunlara qarşı maneə meydana gətirdiklərindəndanışılır. Bu səbəbdən, uca Allahın bu ayədə istisnaetdikləri, elmdə dərinləşmiş olanlar və ya gerçək möminlərdir.2- "Sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənə inanarlar." ayəsində

daha əvvəl endirilən kitabların Quranla birlikdə zikrediliş səbəbi.Çünki ayələrin axışı, vəhy alan/sahə peyğəmbərlərlə kitablar arasındafərq olmadığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.3- Bu ayədən sonra gələn, "(Çünki) biz Nuha və ondan sonragələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi sənə də vəhy etdik." ayəsinin,Ehlikitabın bütünündən istisna tutulanların imanlarını səbəbləndirərmahiyyətdə olması. "(Çünki) biz Nuha və ondan sonra gələn peyğəmbərlərəvəhy etdiyimiz kimi, sənə də vəhy etdik." Bu ifadə, az əvvəl də vurğuladığımızkimi, "sənə endirilənə və səndən əvvəl endirilənə inanarlar."ifadəsinin səbəbli şərhi xüsusiyyətindədir. -Hərçənd Allah doğrusunuhər kəsdən daha yaxşı bilər; amma- mənanın özü budur: Onlar sənəendirilənə inanırlar; çünki biz, sənə əvvəlki peyğəmbərlərin heç birindəbərabər/yoldaşına rast gəlinməyən, törədi, özünə xas, dəyişik bir şeyvermədik. Əksinə, vəhy hadisəs(n)i eyni üsulla eyni tərzdə sürüyür vəarada heç bir ixtilaf, heç bir fərqlilik yoxdur.Biz sənə, Nuha və ondan sonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyimizNisa Surəsi 153-169 ............................................. 243kimi vəhy etdik. Nuh, bir kitab və bir şəriət gətirən ilk peyğəmbərdir.Biz, Ibrahimə və ondan sonra soyundan gələn başqa peyğəmbərlərədə vəhy etdik. Onlar [Ehlikitapdan elmdə dərinləşənlər] bupeyğəmbərləri, göndərilişlərinin xüsusiyyətini və dəvətlərinin mahiyyətinibilirlər. Bu peyğəmbərlərdən kimisinə kitab verilmişdir. Davudkimi... Ona nəbəvi bir vəhy olan Zəbur verilmişdir. Yenə Musaya nəbəvibir vəhy olaraq ilahi danışmağa həmsöhbət meydana gəl bəxş edilmişdir.Bunların arasında, Ismail, Ishak və Yaqub kimiləri də bir kitablabirlikdə göndərilməmişlər isə də ilahi vəhyə həmsöhbət olmuşlarvə nəbəvi bir vəhy üzrə [yəni, kitab sahibi olan peyğəmbərlərinxəbər verməsiylə] göndərilmişlər.Bütününün ortaq xüsusiyyəti, Allahın savabını müjdələyən və ONunəzabıyla qorxudan elçilər olmalarıdır. Uca Allah, onları insanlarahüccet (dəlil və dəlil) tamamlansın deyə göndərmişdir. Ki onlaradünya və axirət baxımından faydalarına olan şeylərlə zərərlərinə olan

şeyləri açıqlasınlar. Ta ki peyğəmbərlərdən sonra, insanların Allah-'a qarşı irəli müddət biləcəkləri bir bəhanələri olmasın və özlərinimüdafiə edəcək bir dəlilləri qalmasın."nəvələrə" Daha əvvəl, "Yaqub və nəvələrə" (Al/götürü Imran, 84) ayəsiniaraşdırarkən, ayənin orijinalındakı "esbat" sözünün Yaqub(ə.s) soyundan gələn peyğəmbərlər və ya Israiloğulları boyları olduqlarınıifadə etmişdik."Davuda da Zəburu verdik." Bir görüşə görə "Zəbur", mektup=yazılmış deməkdir. Çünki Ərəblər "yazdı" mənasında "zebere"hərəkətini istifadə edərlər. Bu səbəbdən "Zəbur" sözü, "mezbur=yazılmış"deməkdir."(Onları) elçilər, müjdələyicilər və xəbərdarlıqçılar olaraq göndərdik." Buüç söz, cümlə içində hal mövqesindədirlər. Ya da birinci(rusulan) hal, digər ikisi də onun sifətləridir. [Yəni, onları müjdələyicivə xəbərdarlıqçı elçilər olaraq göndərdik.] Daha əvvəl elçilərin göndərilişlərininvə Allahın insanlara qarşı hüccetin və dəlilin tamamlanmasınınifadə etdiyi mənas(n)ı irdələmişdik. Təfsirimizin ikinci dərisində,"Insanlar bir tək ümmət idi." (Bəqərə, 213) ayəsini təfsir edər-244 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ken də ağılın, peyğəmbərlər vasitəsilə göndərilən ilahi şəriətlərolmadan tək başına kafi ola bilməyəcəyini vurğulamışdıq."Allah üstün və güclüdür, hikmət sahibidir." Mütləq üstünlük vəmütləq hikmət sahibi olma xüsusiyyəti ONA aid olduğuna görə, hər hansıbir kimsənin bir dəlil irəli sürərək ONU alt etməsi qeyri-mümkündür.Əksinə nəticəyə çatdırıcı və qarşı qoyula bilməz üstün dəlil və dəlilONundur. Necə ki uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Dəki, üstün dəlil Allahındır." (Ən'am, 149)"Lakin Allah, sənə endirdiyinə şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir.Mələklər də (buna) şahidlik edərlər." Peyğəmbər əfəndimizdən(s. a. a) göydən üzərlərinə bir kitab endirməsini istəmələriylə əlaqədarrədd cavabından edilən munkatı yəni bütündən qopuq istisnanınmənas(n)ı çərçivəsindəki səhv bir qəbul etməyi rədd etməyə istiqamətli bir

digər şərhdir bu. Çünki uca Allah, onların istəklərinə rədd cavabıverərkən, "Musadan bundan daha büyügünü istəmişlər idi."buyurur. Bunun qaçınılmaz bir gərəyi də istəklərinin geri çevrildiyidir.Çünki Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) Rəbbindən gətirdiyi vəhy,növ olaraq digər peyğəmbərlərin gətirdikləri vəhydən fərqli deyil.Bu səbəbdən əvvəlki peyğəmbərlərin gətirdiklərinə inandığınısöyləyən bir kimsənin, onun tərəfindən təqdim edilən vəhyə də inanmasılazımdır.Sonra bunun yanında, bir dəfə daha mövzuya açıqlıq gətirilir vəuca Allahın Peyğəmbərinə endirdiyinə şahidlik etdiyi, mələklərində şahidlik etdikləri ifadə edilir. Və şahid olaraq Allah yetər.Uca Allahın şahidliyinin məzmunu, "öz məlumatıyla endirmiş" ifadəsindənibarətdir. Çünki söz mövzusu iddiada sırf endirilmiş olması(nüzul) kafi olmaz. Çünki şeytanların vəhyləriylə enənlər də birnöv nüzuldur. Şeytanın ilahi hidayəti ifsat etməsi, Allahın haqq yolununyerinə batil bir yol qoyması ya da haqq vəhyə batil bir şeylərsoxuşdurması, beləcə zehinləri bulandırması da bir növ indiriliştir.Necə ki uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurmuşdur: "Oqeybi biləndir. Öz qeybinə (görülməz məlumatına) kimsəni muttalietməz. Ancaq peyğəmbərlərindən razı oldugu bunun xaricindədir.Nisa Surəsi 153-169 .................................................. 245Çünki O, bunun qarşısından və ardından gözçülər salar. Ki beləcəonların (peyğəmbərlərin), Rəblərinin göndərdiklərini haqqıylateblig etdiklərini bilsin. Allah, onlarda olan hər şeyi (məlumatıyla)əhatə etmişdir və hər şeyi bir-bir saymışdır." (Cin, 26-28) "Dogrusu şeytanlar...dostlarına vahyederler (pıçıldayarlar)." (Ən'am, 121)Qısacası, nüzula (indirilişe) və ya inzale (endirməyə) istiqamətli birşahidlik, iddianı bağlılıqdan, mübhəmlikdən qurtara bilməz. Ancaq ifadənin"öz məlumatıyla" sözüylə qeydli qılınması, məqsəditamamilə ortaya qoymaqdadır. Bundan bunu anlayırıq: Uca Allah,elçisinə vəhyi endirərkən, ona nə endirdiyini bilir, onu əhatə edir vəonu şeytanların tələlərinə qarşı qoruyur.

Yuxarıda işarə etdiyimiz kimi, şahidlik vəhyin endirilməsiylə əlaqədardır.Vəhysə, ancaq mələklər vasitəsilə endirilməkdədir. Necə kiAllah buna bu ifadələrlə işarə etmişdir: "Də ki: Cəbrayıla kim düşmənolsa, (bilsin ki) Quranı sənin ürəyinə... o endirmişdir." (Bəqərə,97) Ayrıca uca Allah, bu ilahi ikrama məzhər olmuş mələyitəriflərkən belə buyurur: "O Quran) degerli bir elçinin (Cəbrayılın)getirdigi sözdür. O (elçi) güclüdür. Ərşin sahibi (Allah) qatındaucadır. Orada özünə itaət edilən, güvəniləndir." (Təkvir, 19-21) Bu da göstərir ki, Cəbrayılın əmri altında başqa mələklər dəvardır. Bunlara da bu ayədə işarə edilir: "Xeyr, o bir ögüttür.Diləyən onu düşünüb ögüt al/götürər. O (ögüt) degerli, ucaldılmış, tərtəmizsəhifələr içindədir. Degerli, yaxşı yazıçıların əllərindədir." (Əbəsə,11-16)Qısacası, mələklər də vəhyin indirilişinde vasitəs(n)i olduqları üçün,uca Allah şahidlikdə ol/tapıldığı kimi, onlar da şahidlikdə ol/tapılırlar.Əslində şahid olaraq Allah kifayətdir.Uca Allahın şahidliyinin dəlili, müxtəlif surələrdə endirmiş olduğubu meydan oxuma ayələridir: "Də ki: And olsun eger insanlarvə cinlər bu Quranın bir bənzərini gətirmək üzrə toplansalar vəbir-birlərinə arxa olub kömək etsələr, yenə onun bənzərini gətirə bilməzlər."(Isra, 88) "Bibi/hələ Quran (ayələri) üzərində dayanıbdüşünmürlərmi? Eger o, Allahdan başqası tərəfindən gəlmiş246 ...........................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olsaydı, onda bir-birini tutmaz bir çox şeylər tapardılar." (Nisa, 82)"Haydı onun bənzəri bir surə gətirin və Allahdan başqa çagırabildiklerinizidə çagırın." (Yunus, 38)"İnkar edən və Allahın yolundan saxlayanlar, şübhəsiz uzaq (tünd)bir pozğunluğa düşmüşlər." Uca Allah, peyğəmbərlərin peyğəmbərliyininvə qatından enən kitabın şəxsində konkretləşən qəti dəlildəndanışıb onun əvvəlki peyğəmbərlərə enən vəhylə eyni növdənolduğunu, buna Allahın və mələklərin şahidliyinin yoldaşlıq etdiyini ifadə edərəkAllahın şahidliyinin kafi olduğunu vurğuladıqdan sonra,

Ehlikitapdan bunu inkar edən və üz çevirən kimsənin kim olsaolsun, pozğunluğu qazanmış olduğunu təsdiqləyir.Bu ayədə, Allah tərəfindən indirilişinden danışılan kitabın yerinə"Allah yolunda" ifadəsi gətirilir və "Allah yolundan üz çevirənlər"ifadəsi istifadə edilir. Burada dəqiq bir icaz (qısaltma) sənətinəbaş vuru-luyor. Sanki deyilmək istənən budur: Inkar edənlərvə bu kitabla onu əhatə edən vəhydən üz çevirənlər, şübhəsiz kafirvə Allahın yolundan üz çevirmiş olarlar. Inkar edənlər və Allahınyolundan üz çevirənlər də..."İnkar edib zülm edənləri Allah əsla bağışlayacaq deyil..." Bu ayə,əvvəlki ayənin məzmununu gücləndirməyə və vurğulamağa dönük birdigər ifadə. Buna görə, ayənin zahirindən də aydın olduğu kimi, ifadədəkeçən "zülm"dən məqsəd, Allahın yolundan saxlamaqdır.Bu ayənin, əvvəlki ayədə varılan mühakimənin səbəbi olması damümkündür. Onların tünd bir pozğunluq içində meydana gəllərinin mahiyyəti,xüsusiyyəti açıqlanır yəni. Ayənin də mənas(n)ı açıqdır.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Burhanda, "Məryəmə böyük bir böhtan atmalarından..."ayəsiylə əlaqədar olaraq deyilir ki: Ibni Babaveyh öz rəvayətzənciriylə Alkamedən, o da Imam Sadiqdən (ə.s) belə rəvayətedər: "İmran qızı Məryəmə, Yusuf adlı bir dülgərdən hamiləqaldı deyə böhtan atmadılarmı?" Nisa Surəsi 153-169 ..................................................... 247Təfsir-ul Qummuda, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəlona inanmayacaq heç kim yoxdur..." ayəsiylə əlaqədar olaraq müəllifdeyər ki: Mənə atam izah etdi. O, Noyabr b. Məhəmməddən duy/eşitmiş.Ona da Süleyman b. Davud Minkari rəvayət etmiş. Ona da ƏbuHəmzə, Şəhər b. Havşebin belə dediyini köçürmüş: "Haccac mənədedi ki: 'Ey Şəhər, Allahın kitabında bir ayə vardır ki, onu anlamaqdaçətinlik çəkirəm.' Dedim ki: 'Hansı ayədir bu ey əmr?' Dedi ki:'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heçkimsə yoxdur...' ayəs(n)i. Allaha and olsun ki, bir Yəhudi və Xristian-

'ın gətirilməsini və boyunlarının vurulmasını əmr edib bu əsnadadiqqətlə izlədiyim halda, tamamilə can verənə qədər dodaqlarınıntərpənmədiyini şəxsən müşahidə etdim.'Dedim ki: 'Allah işlərini yoluna qoysun! Bu ayə, sənin şərh etdiyinmənas(n)ı ifadə etməz.' Dedi ki: 'Ya necə şərh edilər?' Dedim ki:'Ayənin şərhi belədir: Isa qiyamət günündən əvvəl dünyaya enər. Osırada Yəhudilərdən və başqa millətlərdən, onun ölümündən əvvəlona inanmayan kimsə qalmaz. Və Isa, Mehdinin arxasında namazedər.' Bunun üzərinə, 'Vay be! Bunu haradan öyrəndin? Haradangətirdin?' dedi. Mən, 'Mənə Məhəmməd b. Əli b. Hüseyn b. Əli b.Əbu Talib (ə.s) izah etdi.' dediyimdə, 'And olsun, bu məlumatı aydın birmənbədən al/götürmüsən.' dedi."et-Dürr-ül Mensur adlı terfsirde ifadə edildiyinə görə, Ibni MünzirŞəhər b. Havşebdən belə rəvayət etmişdir: "Bir gün Haccac mənədedi ki: 'Ey Şəhər, Allahın kitabında bir ayə vardır ki, onu hər oxuduğumda,mütləq onunla əlaqədar bir şübhə doğulur içimdə. Uca Allahbuyurur ki: 'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaqheç kim yoxdur...' Mənə Ehlikitapdan məhbuslar gətirilər,mən də boyunlarını vuraram. Lakin bu mövzuda bir şey söylədikləriniheç duy/eşitmədim.'Ona dedim ki: 'Bu ayə sənə əsl mənasından başqa cürşərh olunmuş. Bir Xristianın ruhu bədənindən çıxarkən mələklərqarşısından və arxasından vuraraq belə deyərlər: 'Ey murdar adam, səninAllah və ya Allahın oğulu ya da üçün üçüncüsü sandığın Məsih, Al/götür-248 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lahın qulu, ruhu və sözüdür.' O zaman inanar; amma imanı faydaverməz. Bir Yəhudinin ruhu bədənindən çıxarkən də, mələklər qarşısındanvə arxasından vuraraq belə deyərlər: 'Ey murdar adam, sənin öldürdüyünüiddia etdiyin Məsih, Allahın qulu və ruhudur.' Bununüzərinə o da inanar; lakin imanı fayda verməz. Isa endiyi zaman daEhlikitabın ölüləri kimi yaşayanları da ona inanarlar.' Bunun üzərinəHaccac belə dedi: 'Sən bunu kimdən öyrəndin?' Mən, 'Məhəmməd

b. Əlidən' dedim. Dedi ki: 'And olsun, bu məlumatı mədənindənöyrənmisən.' Şəhər deyər ki: "Allaha and içərəm ki, bunu mənəÜmmü Sələmədən başqası izah etmədi. Lakin mən Haccacı hirsləndirməkistədim."Mən deyərəm ki: Müəllif bu hədisi daha öz bir ifadəylə ABŞ b. Hamidvə Ibni Münzirdən, onlar da Şəhər b. Havşebdən, o daMəhəmməd b. Əli b. Əbu Talibdən rəvayət edər. Məhəmməd b. Əli,Ibni Hənəfiyə [Hz Əlinin Məhəmməd Hənəfiyə adındakı oğulu] olaraqbilinər. Rəvayətdən aydın olduğu qədər rəvayətin qaynağı Məhəmmədb. Əlidir. Daha sonra, raviler Ibni Hənəfiyə və ya Imam Misdən(ə.s) hansının nəzərdə tutulduğu barəsində ixtilafa düşdülər.Ancaq görüldüyü kimi rəvayət, ayəyə bağlı şərhimizi dəstəklərmahiyyətdədir.Eyni əsərdə, Əhməd, Buxari, Müslim və Beyhaki kitablarının əl-Əsmə ves-Sıfat adlı hissəsində belə rəvayət edərlər: Rəsulullah(s. a. a) buyurdu ki: "Sizdən olan bir imamınız olduğu halda Məryəmoğulu İsanın aranıza endiyi gün halınız necə olar görəsən?"Eyni əsərdə, Ibni Mürdeveyh Əbu Hüreyrədən belə rəvayətedər: Rəsulullah buyurdu ki: "Məryəm oğulu Isanın, ədalətli bir hakimolaraq Dəccalı öldürmək, donuzu öldürmək [ətini haram etmək],xaçı parçalamaq, [zimmi kafirlərə] cizyəni qoymaq və maliyyə haqqlarıal/götürmək üzrə enməsi yaxındır. O gün sırf aləmlərin Rəbbi olan Allahasəcdə edilər." Əbu Hüreyrə daha sonra dedi ki: "Diləsəniz buayəs(n)i oxuyun: 'Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaqheç kim yoxdur.' Burada nəzərdə tutulan ölüm, Məryəm oğuluIsanın ölümüdür." Əbu Hüreyrə bu son ifadəni üç dəfə təkrarlayar-Nisa Surəsi 153-169 ............................................... 249dı.Mən deyərəm ki: Hz. Mehdinin (ə.s) ortaya çıxdığı sırada Hz. Isa'-nın (ə.s) enəcəyinə bağlı hədislər, Ehlisünnet qaynaqlarındamüstefizdir [çox kanallı rəvayət edilər]. Şiə kanallardan da gərək Hz.Peyğəmbərdən, gərəksə onun Ehlibeytindən olan imamlardan (Allahın

salam və salatı hamısının üzərinə olsun) rəvayət edilmişdir.Təfsir-ul Ayyaşidə Həris b. Muğire, Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s),"Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl ona inanmayacaq heçkimsə yoxdur. Qiyamət günü də o, onlara şahid olacaq." ayəsiyləəlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: "Burada nəzərdə tutulan Rəsulullah(s. a. a) əfəndimizdir." [Bu səbəbdən ayənin mənas(n)ı belə olar:Ehlikitapdan, ölmədən əvvəl Rəsulullaha (s. a. a) inanmayacaqkimsə yoxdur.] [c. 1, s. 283, h: 299]Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin zahiri, hər nə qədər Hz. Isanın (ə.s)vəziyyətini şərhə bağlı olan ayələrin axışının zahirinəuyğun gəlmirsə də, bununla Quranın bir hadisəyə uyğunlaşdırıla bilər şərhinəzərdə tutulmuş ola bilər. Belə ki: Rəsulullah (s. a. a) göndərildikdən, birkitab və Isanın şəriətini nəsh edən bir şəriət gətirdikdən sonra,Ehlikitaba mənsub hər kəsin, həm Hz. Məhəmmədə (s. a. a) inanmasıvə həm də bu imanın bir gərəyi olaraq Hz. Isaya və ondanəvvəlki peyğəmbərlərə inanması lazımdır. MəsələnEhlikitaba mənsub bir kimsə, Rəsulu Əkrəmin (s. a. a) göndərilişindənsonra, ölüm anında Isanın haqq elçi olduğunu anlasa, bunuancaq Hz. Məhəmmədin (s. a. a) haqq peyğəmbər olduğunu anlamasınınzımnında anlamış olar.Bu halda, Ehlikitaba mənsub kəslərin Isaya istiqamətli imanlarıəslində Hz. Məhəmmədə (s. a. a), buna bağlı olaraq da Isaya(ə.s) istiqamətli iman sayılar. Bütün Ehlikitap mənsubların gerçəkdəinandıqları və qiyamət günü əleyhlərində şahidlikdə ol/tapılacaqkimsə, peyğəmbərliyə seçildikdən sonra Hz. Məhəmməddir (s. a. a).Isanın da belə bir missiyas(n)ı varsa, bu bir ziddiyyət meydana gətirməz. Bir azsonra təqdim edəcəyimiz xəbər, bu mənas(n)ı bir ölçüdə dəstəklər mahiyyətdədir.250 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Yenə eyni əsərdə, Ibni Sinan Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) ucaAllahın Isa ilə əlaqədar, "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl onainanmayacaq heç kim yoxdur." sözləri haqqında belə rəvayətedər: "Ehlikitabın iman etməsi sözüylə, Hz. Məhəmmədə (s. a. a)

inanmaları nəzərdə tutulmuşdur." [c. 1, s. 284, h: 301]Eyni əsərdə Cabir, Imam Misin (ə.s), "Ehlikitapdan, Isanınölümündən əvvəl ona inanmayacaq heç kim yoxdur. Qiyamətgünü də o, onlara şahid olacaq." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunurəvayət edər: "Digər dinin mənsublarından əvvəlki vəsonrakı qurşaqlardan heç kim yoxdur ki, öldüyündə Rəsulullahın(s. a. a) və Əmr-ül Mömininin (ə.s) haqq olduğunu görməsin." [c. 1,s. 284, h: 303]Mən deyərəm ki: Rəvayətin bir uyğunlaşdırma olduğu açıqdır. Qaldı ki,rəvayət, Imamın söylədiklərinin ayənin təfsirinə və ya uyarlanışınadönük olması nöqtəsində dəqiq bir kanıtsallığa da sahib deyil.Imamın, bu sözləri, ayəyə bağlı şərhinin davamında söyləmişolması olabiləcəkdir. Rəvayətlər içində bunun nümunələri çoxdur.Eyni əsərdə, Mufaddal b. Ömərdən belə rəvayət edilər: ImamCəfər Sadiqdən (ə.s), "Ehlikitapdan, Isanın ölümündən əvvəl onainanmayacaq heç kim yoxdur." ayəsinin mənasını soruşdum, buyurduki: "Bu ayə, xüsusi olaraq biz Ehlibeyt Imamları haqqında enmişdir.Fatimənin (ə.s) uşaqlarından ölən və dünyadan ayrılanheç kim yoxdur ki, imamın imamlığını təsdiqləmiş olmasın. EyniləYaqubun (ə.s) oğullarının Yusufun imtiyazını təsdiq etmiş olmalarıkimi: 'Allaha andolsan ki, Allah səni bizdən üstün etdi.' (Yusuf,91)" [c. 1, s. 283, h: 300]Mən deyərəm ki: Bu rəvayət tək kanallı (ahad)dır və mürsəldir. Bumənas(n)ı ehtiva edən başqa hədislər, "Sonra kitabı qullarımız arasındaseçdiklərimizə miras verdik. Onlardan kimi nəfsinə zülm edəndir,kimi orta gedəndir, kimi də Allahın icazəsiylə xeyrlərdə önə keçəndir.Işte böyük lütf budur." (Fatır, 32) ayəsiylə əlaqədar olaraq rəvayətedilmişdir. Inşallah bu mövzuda detallı şərhlərdə ol/tapılacağıq.Eyni əsərdə, "(Çünki) biz Nuha və ondan sonra gələn depozit-Nisa Surəsi 153-169..................................................... 251gamberlere vahyettigimiz kimi, sənə də vəhy etdik." ayəsiylə əlaqədarolaraq Zürare və Hamran, Imam Misdən (ə.s) və Imam Cəfər

Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edərlər: "Uca Allah, Nuha və ondansonrakı peyğəmbərlərə vəhy etdiyim kimi sənə də vəhy etdim, buyuraraq,(bəşər üçün göndərilən) bütün vəhyləri Peyğəmbərin şəxsindəyığmışdır." [c. 1, s. 285, h: 305]Mən deyərəm ki: Aydın olduğu qədəriylə burada nəzərdə tutulan, Peyğəmbərimizin(s. a. a) yol fərqliliyini və dəvət ayrılığını tələb edəcəkşəkildə ümumi vəhy faktına tərs düşən bir şey təqdim etmədiyidir. Yoxsa,əvvəlki peyğəmbərlərə endirilənlərin eynisinin Peyğəmbərimizədə endirildiyi nəzərdə tutulmur. Bunun bir mənas(n)ı da olmaz onsuz da/zatən. Eynişəkildə, Peyğəmbərə vəhy edilən, əvvəlki bütün şəriətləri əhatə edir,mənas(n)ı da nəzərdə tutulmamışdır. Ayənin axışı, bundan fərqli bir mənas(n)ıvurğulamağa dönükdür. Aşağıda təqdim edəcəyimiz rəvayət, bizim sözünüetdiyimiz bu mənas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmməd b.Salamdan, o da Imam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Uca AllahHz. Məhəmmədə (s. a. a) dedi ki: '(Çünki) biz Nuha və ondansonra gələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə dəvəhy etdik.' Hər peyğəmbərə, yolunu və sünnəsini izləməsini əmr etdi."[Üsulu Kafi, c. 2, s. 29, h: 1]Təfsir-ul Ayyaşidə Sümali, Imam Misdən (ə.s) belə rəvayətedər: "Hz. Adəm ilə Hz. Nuh arasında göndərilən peyğəmbərlərinbir qisimi gizli, bir qisimi də açıq idi. Buna görə Quranda onlardandanışılmır, açıq olan peyğəmbərlər kimi adları zikr edilmir.Işte uca Allahın bu sözündə buna işarə edilir: 'bir qisimini isəsənə izah etmədik. Və Allah Musaya danışdı.' Yəni, açıq peyğəmbərlərkimi gizli olanların adına yer vermədim." [c. 1, s. 285, h: 306]Mən deyərəm ki: Bu hədisi, el-Kafidə Əli b. Ibrahimdən, o daatasından, o Həsən b. Mahbubdan, o Məhəmməd b. Fudayldan,o da Əbu Həmzədən və o da Imam Misdən (ə.s) rəvayət edər. Buəsərdəki rəvayət belədir: "Bəzi peyğəmbərlər gizlidir. Buna görəQuranda onlardan danışılmaz; açıq olan peyğəmbərlər kimi adları

252 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5verilməz. Işte bu ayədə buna işarə edilir: 'Bir qisim peyğəmbərləridaha əvvəl sənə izah etdik, bir qisimini isə sənə izah etmədik.'Yəni, peyğəmbərliyi açıq olanlar kimi, gizli olanların adını vermədim..."Hər vəziyyətdə bu rəvayətdə nəzərdə tutulan xüsus budur: Uca Allah,gizli peyğəmbərlərin hekayələrini izah etmədiyi kimi adlarını da verməmişdir.Yalnız bəzi açıq peyğəmbərlərin hekayələrini izah edərəkonların adlarını zikr etmişdir. "Yəni... adını vermədim." ifadəsininraviye aid olması da mümkündür.Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Həmzə Sümalinin ["Lakin Allah, sənəindirdigine şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir..." ayəsiyləəlaqədar olaraq] belə dediyi rəvayət edilər: Imam Misin (ə.s) belədediyini eşitdim: "Lakin Allah, Əli haqqında sənə endirdiyinə şahidlikedər; onu öz məlumatıyla endirmişdir. Mələklər də buna şahidlikedərlər. Şahid olaraq Allah yetər." [c. 1, s. 285, h: 307]Mən deyərəm ki: Bu mənada bir rəvayət, Təfsir-ul Qummuda, ƏbuBasardan, o da Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət zənciriylə birlikdəköçürülər. Bu bir növ uyğunlaşdırma və tətbiqdir. Çünki Quranda Hz. Əli'-nin (ə.s) vəlayətinə işarə edən ayələr vardır. Lakin yuxarıdakı ifadə,Quranın təhrif edildiyi və Imamın (ə.s) bir qiraət olaraq beləoxuduğu mənasını verməz.Bunun bir bənzərinin əl-Kafi'de1 və Təfsir-ul Ayyaşi'de2 ImamMisdən (ə.s) və Təfsir-ul Kummi'de3 Imam Cəfər Sadiqdən (ə.s)rəvayət edildiyini görürük: "Inkar edib -Al/götürü Məhəmmədə- zülm edənləriAllah əsla bagışlayacak degildir."-----1- [Üsulu Kafi, c. 1, s. 425.]2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 285, h: 307.]3- [Təfsir-ul Qummu, c. 1, s. 159.]Nisa Surəsi 153-169 .................................................. 253Bunun bir bənzəri də yenə Mecma-ul Bəyan təfsirində ImamMisdən (ə.s) nəql edilmişdir. Bu təfsirdə Imam Misin (ə.s), "Rəsul

sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi." [Nisa, 170] ifadəsini; "Yəni,Allahın vəlayətini əmr etdiyi kimsənin (Əlinin) vəlayətini gətirdi."şəklində şərh etdiyi ifadə edilər. Nisa Surəsi 170-175 ........................................................ 255 c: 5170- Ey insanlar! Rəsul sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi.Elə isə inanın, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Əgər inkar etsəniz,şübhəsiz göylərdə və yerdə olanların bütünü Allahındır. Allah (hərşeyi) biləndir, hikmət sahibidir.171- Ey Ehlikitap! Dininizdə həddindən artıq getməyin və Allah haqqındaancaq gerçəyi söyləyin. Məryəm oğulu İsa Məsih, yalnız Allahınelçisidir, ONun Məryəmə atdığı sözüdür və ONdan bir ruhdur.Bu halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın, (Allah) üçdür deməyin;(bundan) imtina edin, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Allah, ancaq bir təkTanrıdır. O, uşağı olmaqdan münəzzəhdir. Göylərdə və yerdə olanlarınbütünü ONundur. Vəkil olaraq Allah yetər.172- Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmışmələklər. Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklükgöstərsə, (bilsin ki) O, onların hamısını öz hüzur/dincliyinə yığacaq.173- İnanıb yaxşı işlər edənlərə əcrlərini əskiksiz ödəyəcək vəonlara lütfünü daha da artıracaq. Qulluq etməkdən çəkinənlərivə böyüklük göstərənləri isə, acı/ağrılı bir əzabla əzablan-dıracaktır. Onlarözləri üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçitapacaqlar.174- Ey insanlar! Rəbbinizdən sizə qəti bir dəlil gəldi və sizəaçıq-aşkar bir nur (Quran) endirdik.175- İşdə Allaha inanıb ONA sıx yapışanları, öz qatındanbir rəhmətin və lütfün içinə al/götürəcək və onları özünə (çatan)doğru bir yola çatdıracaq.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİEhlikitabın, Peyğəmbərdən (s. a. a) özlərinə göydən bir kitabendirməsini istəmələrinə, Allahın elçisinin ancaq Rəbbinin qatındanhaqq əsaslı bir mesaj gətirdiyi, onun Rəbbinin qatından gətirdiyi

kitabın şübhə ehtiva etməyən qəti bir dəlil olduğu ifadə edilərək cavabverilməsindən ötəri, uca Allahın bu nöqtədə bütün insanları,peyğəmbərlərinə və kitabına inanmağa dəvət etməsi, yerində vəayələrin axışının ruhuna uyğun bir ifadə tərzidir.Bu şərhlər çərçivəsində, bütün peyğəmbərlərin -bubiyanda İsanın da adı zikr edilir- eyni qanuna təbii/tabe olduqları, bu256 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qanunun parça və çərçivəsinin bir-birinin bənzəri olduğu vurğulanır.Buna kİsaca, Allahdan vəhy al/götürmə qanunu demək mümkündür.Işte bu şərhin təbii bir nəticəs(n)i olaraq, xüsusidə kitab və vəhyəhli olan Xristianların belə bir inanca dəvət edilmələri uyğun hesab edilmişdir:Dininizdə həddindən artıqlığa qaçmayın və digər muvahhid -Allahınbirliyinə inanan- möminlərə qatılın. Özünüzün də onlar kimi digərpeyğəmbərlər haqqında Allahın qulları və elçiləri olduğu istiqamətindəkiinancınızın eynisiylə, İsanın da haqqında inanın.Ardından uca Allah, bunun bir addım kənarında, bütün insanlarıRəsuluna (s. a. a) inanmağa dəvət edir. Çünki, "Biz Nuha və ondansonra gələn peyğəmbərlərə vahyettigimiz kimi, sənə dəvəhy etdik..." ayəsində hər şeydən əvvəl o həzrətin elçiliyinin doğruluğunu açıqlığaqovuşdurmuşdu. [Peyğəmbərin elçiliyi təsdiqləndikdən sonradə bütün insanları ona inanmağa dəvət etməyə başladı.]Ardından İsa (ə.s) haqqında həddindən artığa getməmələri çağırışında var.Çünki əvvəlki hissədə işarə edilən ayələr daxilindəaçıqlanan ikinci xüsus da budur.Bunun da ardından kitabına, yəni Qurana uyğun gəlməyə dəvət edir.Ki bu ayənin daxilində açıqlanan son xüsus da budur: "LakinAllah, sənə indirdigine şahidlik edər; onu öz məlumatıyla endirmişdir...""Ey insanlar! Rəsul sizə, Rəbbinizdən haqq üzrə gəldi. Elə isə inanın,bu sizin üçün daha xeyirlidir." Bu xitab, Ehli-kitapla birlikdə bütüninsanlara istiqamətli ümumi bir xitabdır və Ehlikitaba istiqamətli əvvəlki şərhinbir davamı xüsusiyyətindədir. Xitabın bu şəkildə ümumi tutulması,mesajın universal xüsusiyyətindən qaynaqlanmaqdadır. Mesaj

isə, Rəsula inanmaqdır. Ayrıca Rəsulun boynuna götürdüyü risalət missiyas(n)ıdə bir qövmlə məhdud olmayıb ümumidir."bu sizin üçün daha xeyirlidir." ifadəsi, cümlə içində"aminu=ina-nın" sözüylə elin idili lazım haldır [sahibindən əslaayrılmayan bir xüsusiyyətdir]. Yəni, elə bir iman ki, onun ayrılmaz birxüsusiyyəti də sizin üçün faydalı olmasıdır."Əgər inkar etsəniz, şübhəsiz göylərdə və yerdə olanların bütünüNisa Surəsi 170-175 ................................................. 257Allahındır." Yəni, əgər inkar etsəniz, küfrünüzün sizə müsbət birqatqısı, artıracağı bir şey olmayacaq və Allahdan da hər hansı birşey azaltmayacaq. Çünki göylərdə və yerdə olan hər şey Allahındır.Bu səbəbdən bir kimsənin ONun mülkündən bir şey azaltmasımümkün deyil. Göylərdə və yerdə olan hər şey öz təbiətigərəyi ortağı olmayan Allaha aid olduğunu göstərməkdədir. [Hərvarlıq varlığını ONdan al/götürdüyünü, ONun mülkü olduğunu, yalnız O'-na aid olduğunu özüncə bilər.] Bu səbəbdən hər şeyin mövcudluğuylaAllahın mülkü olması arasında heç bir fərq yoxdur; hər varlıq eynizamanda Allahın mülküdür də. Bu halda, özü də o mülkün birparçası olan bir şey, Allahın mülkündən bir şey al/götürüb azalda bilərmi? Bu ayə, məsələylə əlaqədar olduqca əhatəli və əhatə edici bir ifadəyəmalikdir. Üzərində düşünüldükcə, dərinliyinə dərs edildikcəmənasının incəlikləri daha bir diqqətə çarpanlaşar, şərhinin genişliyiağıllara durğunluq verən bir ölçüyə çatar. Buna görə, Allahın əşyaüzərindəki əhatə edici suverenliyi və bu suverenliyin nəticələri, təsirləriməzmununda küfr, iman, itaət və üsyan anlayışları olanca incəlikləriylədəqiqliyə qovuşarlar. Daha çox semantik ölçüləri qavramaqüçün, bu ayə üzərində daha çox düşünmək lazımdır."Ey Ehlikitap! Dininizdə həddindən artıq getməyin və Allah haqqında ancaq gerçəyisöyləyin." Ayənin Hz. İsa (ə.s) ilə əlaqədar bir xüsusa toxunmasınıbir ipucu olaraq ələ alsaq, xitabın Xristianlara istiqamətli olduğunusöyləyə bilərik. Ortaq bir xüsusiyyət olaraq "Ehlikitap" şəklində bir ifadəninyalnız Xristianlar haqqında istifadə edilmiş olması isə, bu mesajı

verməyə istiqamətlidir: Ehlikitap adını almış olmaları, Allahın çəkdiyivə kitabında açıqladığı sərhədləri aşmamalarını tələb etməkdədir.Açıqladığı mövzulardan biri də, gerçəklə maraq/əlaqəsi olmayan şeyləri Allahhaqqında söyləməmələrinin, ancaq gerçəyi ONun haqqında ifadəyələrininlazım olduğudur.Xitabın həm Yəhudilərə, həm də Xristianlara istiqamətli olduğudə deyilə bilər. Çünki Yəhudilər də eynilə Xristianlar kimi dinlərindədaşqınlıq edirdilər, həddindən artıq gedirdilər və Allah haqqında gerçəkləmaraq/əlaqəsi olmayan şeylər söyləyirdilər. Necə ki uca Allah bu258 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5barədə belə buyurmaqdadır:"Yəhudilər, Üzeyr Allahın ogludur, dedilər." (Tövbə, 30) "(Yəhudilər)Allahı buraxıb alimlərini (xaxamlarını); (Xristianlar da)rahiblərini... Rəblər əldə etdilər." (Tövbə, 31) "Də ki: Ey Ehlikitap, bizimləsizin aranızda bərabər olan bir sözə gəlin... Allahı buraxıbdə bəzilərimiz bəzilərini Rəblər əldə etməsin." (Al/götürü Imran, 64)Buna görə, "Məryəm oglu İsa Məsih, yalnız Allahın elçisidir..."sözü, ayənin axışı içində ümumi izahatın ardından xüsusiyə sadələşdirilmişbir izahatdır. Burada, həmsöhbətlər içindəki müəyyən birqrupa xas xüsusi bir öhdəçiliyə diqqət çəkilmişdir.Lakin ayənin axışının zahiri bu şərhi ehtimal xarici buraxır.Çünki ayənin zahiri, "Məryəm oglu İsa Məsih, yalnız Allahın elçisidir."sözünün, "Dininizdə həddindən artıq getməyin." ifadəsinin səbəbiolmasını tələb etməkdədir. Bu da xüsusi olaraq xitabın Xristianlaraistiqamətli olduğunu göstərər. Sonra "Məsih" yəni müqəddəs xarakterizə etməsininardından, "Məryəm oğulu İsa" sözünə yer verilərək xarakterizə etmə ad vəana adıyla açıqlığa qovuşdurulur. Ki xarakterizə etmə fərqli bir anlamaşərh olunmasın və bu, onun bir anadan doğan hər hansı bir insankimi yaradıldığının dəlili olsun."ONun Məryəmə attıgı sözüdür." ifadəsi, "söz"ün mənas(n)ı-nın şərhi mövqesindədir. Çünki o söz, bakirə Məryəməilkə edilən [və yaratma sözü olan] "Ol" sözüdür. Onun

yaranmasında, evlilik və ata kimi normal səbəblər rol oynamamışlar.Uca Allah bir ayədə belə buyurur: "Bir işin olmasınaqərar verdi mi yalnız ona "ol" deyər, o da dərhal olar."(Al/götürü Imran, 47) Bu halda, hər şey uca Allahın sözündən ibarətdir;ancaq digər varlıqlar normal səbəblərlə iç içədirlər. İsanın "söz"olaraq adlandırılmaq surətiylə diqqətə çarpanlaşan imtiyazı, doğumundabəzi normal və təbii səbəblərin rol oynamamış olmasındanqaynaqlanmaqdadır. "və ONdan bir ruhdur." Ruh, əmrdəndir[əmr aləmindəndir]. Allah belə buyurur: "Də ki: Ruh,Rəbbimin əmrindəndir." (Isra, 85) İsa, tekvini=varoluşsal "Ol" sözüolduğuna və bu söz də əmr aləmindən olduğuna görə,Nisa Surəsi 170-175 .................................................. 259İsa ruhdur. Təfsirimizin üçüncü dərisində, İsanın yaradılışını araşdırarkən buayələ əlaqədar şərhlərə də yer/yeyər verdik. 1"Bu halda Allaha və peyğəmbərlərinə inanın, (Allah) 'üçdür' deməyin;(bundan) imtina edin, bu sizin üçün daha xeyirlidir. Allah, ancaq bir təkTanrıdır." Bu ifadə, "Məsih yalnız..." deyə başlayan ifadəylə səbəbləndirilənayənin giriş cümləsindəki mövzunun detalı xüsusiyyətindədir.Demək istənir ki: Gerçək vəziyyət bundan ibarət olduğunagörə, sizin bu şəkildə inanmanız lazımdır; Rəb olaraq Allaha və aralarındaİsanın da ol/tapıldığı elçilərin təqdim etdikləri risalətə inanmanızlazım gəlir. Allah üçdür deməkdən vəz dolan. Çünki belə deməkdənimtina etməniz yaxud Allaha və elçilərinə inanmanız və "teslis"iddiasını olumsuzlamanız sizin faydanızadır."Üç"dən məqsəd, ata, oğul və müqəddəs ruhdan (Ruh-ul Qüds)ibarət olan/yaranan üç uknumdur. Al/götürü Imran surəsində Hz. İsayla əlaqədar olaraqnazil olan ayələri təfsir edərkən bu məsələylə əlaqədar detallı şərhlərtəqdim etdik. 2"O, uşağı olmaqdan münəzzəhdir. Göylərdə və yerdə olanların bütünüONundur." Bu ifadənin orijinalında keçən "subhan" sözü,təqdirdə olan bir hərəkətin mütləq mefilidir və ifadənin orijinalında

keçən "ən/en yekuna" sözü də onunla elin idilidir. Bu da, cer verəninortadan qaldırılması nəticəs(n)i mansup olmuşdur. Bu səbəbdənifadənin bucaqlımı belədir: "ONU uşaq sahibi olmaqdan ulularım,ONU tənzih edərəm." Bu halıyla cümlə, Allahın ululuğunu vurğulamaməqsədiylə baş vurulmuş bir axtar/ara ifadə xüsusiyyətinə malikdir."Göylərdə və yerdə olanların bütünü ONundur." cümləsi, ayəiçində qrammatika baxımdan hal funksiyasını icra edir ya da yeni birizahatın başlanğıcıdır. Hər vəziyyətdə uca Allahın uşağınınolmasını mənfiləmə məqsədli bir rədddir. Çünki uşaq, hər nə şəkildətəsəvvür edilsə edilsin, özü etibarilə bir parçası olduğu ba--------1- [c. 3, s. 292, Al/götürü Imran, 45]2- [c. 3, s. 420, Al/götürü Imran, 79-80]260 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5batırın bir bənzəridir. Göylərdə və yerdə olan hər şey özü və fəaliyyətietibarilə Allahın mülküdür. Allah, hər şeyin rəhbərliyini əlindəsaxlamaqda və suverenlik yalnız ONA aiddir. Bu halda bu varlıqlardanheç bir şey ONun bənzəri deyil. Bu səbəbdən ONun uşağıdə yoxdur.İfadə, varlıqlar aləmində, uca Allahdan başqa hər şeyi əhatə ediciümumiliyə malikdir. Bu da, "Göylərdə və yerdə olanlar..." ifadəsinin,Al-lahdan başqa hər şeyi ifadə etməyə istiqamətli bir kinayə olmasınıtələb etməkdədir. Çünki göylərlə yerin özü də bu əhatəgirər. Halbuki göylər və yer/yeyər, göylərdə və yerdə olanlardan deyil,onların özləridir.Kənar yandan, ayənin ehtiva etdiyi əmr və qadağan, onlar baxımındandünya və axirət yaxşılığını göstərən ümumi bir yol göstəricilik funksiyasınıgörməkdədir. Buna görə ifadənin sonunda bu cümləyə yer verilmişdir:"Vəkil olaraq Allah yetər." Yəni Allah, işləriniz üzərindəki idarəçi-vəlinizdir. Həyatınızı O təşkil edib, istiqamətləndirməkdədir. Sizi, sizinüçün daha yaxşı olana çatdırar; dümdüz yola dəvət edər sizi."Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmış

mələklər." Bu ifadə Məsihin (ə.s) tanrılığını olumsuzlayan birdigər dəlil. Ister oğul, istəsə üçün üçüncüsü şəklində təsəvvür edilsən,onun tanrİsal bir xüsusiyyəti yoxdur. Çünki Məsih, Allahın quludur,heç bir zaman ONA qul olmaqdan və ONA qulluq etməkdənçəkinməz. Xristianlar da bu gerçəyi inkar etmirlər. Bu gün onlarınəlində olan Incillerde, Məsihin Allaha ibadət etdiyi açıqcaifadə edilməkdədir. Halbuki tanrıyla eyni xüsusiyyətdə olan oğulun ibadətininnə mənas(n)ı vardır? Bir kimsənin özünə ya da üçdən biri olanınvarlıq olaraq hamısına eyni düşdüyü üçlüyə ibadət etməsi mənasızdır.Hz. İsa (ə.s) ilə əlaqədar mövzularda bu qəti dəlil haqqındageniş məlumatlar təqdim etdik."nə də Allaha yaxınlaşdırılmış mələklər..." Bu, hökmün mələkləridə əhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirilməsinə dönük bir ifadədir.Çünki bu dəlil İsa kimi onlar haqqında da etibarlıdır. Bəzi müşrikbirlikləri -Ərəb müşrikləri kimi- onların Allahın qızları olduq-Nisa Surəsi 170-175 .................................................. 261larını irəli sürürdülər. Buna görə bu cümlə, sözgəlişi yəni söz sözügətirər sənətinə nümunə meydana gətirməkdədir."Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allaha yaxınlaşdırılmışmələklər." ifadəsində, Hz. İsanın (ə.s) "Mesih=kutsal",mələklərin də "mukarrebin=yakınlaştırılmış" olaraq xarakterizə edilmişolması, sifət mənasını ehtiva edir olmaları hasebiyle mövzunun səbəbinəvə səbəbinə işarə etməkdədir. Demək istənir ki: İsa, Allahaibadət etməkdən çəkinməz. Necə çəkinsin ki, o müqəddəs Məsihdir.Yaxınlaşdırılmış mələklər də elə! Əgər qul olmaqdan çəkinmələriehtimalı olsaydı, Allah onu (İsanı) müqəddəs hesab etməz, onları (mələkləri)də yaxınlaşdırmazdı. Uca Allah, bir yerdə Məsihi də "yaxınlaşdırılmış"olaraq xarakterizə edər: "Dünyada da, axirətdə də şərəfli, hörmətlivə Allaha yaxınlaşdırılanlardandır." (Al/götürü Imran, 45)"Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklük göstərsə, (bilsin ki) O, onlarınhamısını öz hüzur/dincliyinə yığacaq." Bu ifadə, Məsih və mələklərləelin idili hal cümləsi mövqesindədir. O biri yandan, əvvəlki mühakiməni

də səbəbləndirməkdədir. Demək istənir ki: Məsih və yaxınlaşdırılmışmələklər, necə qul olmaqdan çəkinərlər? Halbuki ONA qul olmaqdançəkinənlər, ONA ibadət etməkdən qaçınan insanlar, cinlərvə mələklər, topluca ONun hüzur/dincliyinə gələcəklərdir. Edib etdiklərininqarşılığını əskiksiz al/götürəcəklər. Gərək Məsih, gərəksə mələklərbunu bilərlər, buna inanarlar və bu cür mənfi bir aqibətə düşməməküçün qorunarlar."Kim ONA qulluqdan çəkinər və böyüklük göstərsə..." ifadəsinin,"İsa və yaxınlaşdırılmış mələklərin ONA ibadət etməkdən çəkinənlərinONun hüzurunda toplanacaqlarını bilərlər." mənasında olduğunundəlili, "böyüklük göstərsə..." sözüdür. Bu sözlə, "Kim...çəkinsə" ifadəsi qeydləndirilmişdir. Çünki qulluq təqdim etməkdən çəkinmə,böyüklük göstərməkdən qaynaqlanmırsa -cahillərin vəmustazafların vəziyyətində olduğu kimi- tək başına ilahi qəzəbi tələb ediciolmaz. Məsih və mələklərsə, əgər qulluqdan çəkinsələr,bu rəftarları ancaq böyüklük göstərməkdən irəli gələ bilər. Çünki onlarRəblərinin uca mövqesini bilərlər. Buna görə, ifadənin onlarla maraq/əlaqə-262 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5li qisimində, yalnız "qulluqdan çəkinmə"dən danışılmış [və beləbuyurulmuşdur: "Nə Məsih, Allaha qul olmaqdan çəkinər, nə də Allahayaxınlaşdırılmış mələklər."] Bu səbəbdən bu ifadənin, "Kim O'-na qulluqdan çəkinər və böyüklük göstərsə..." cümləsiylə səbəbləndirilməsi,onların ONA ibadətdən çəkinənlərin, ONun hüzurundatoplanacaqlarını bildikləri mənasını ifadə etdiyini göstərər."hamısını" yəni yaxşı, pis hər kəsi. Bu ifadə, "İnanıb yaxşı işlər edən-lara gəlincə..." deyə başlayan dərhal sonrakı ayənin ehtiva etdiyidetallandırma vəziyyətinə mühit hazırlamaqdadır."Onlar özləri üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçitaparlar." Bu ifadə, Məsihin və mələklərin ilahlıqlarına bağlı olaraqirəli sürülən iddialara bir qarşılıq olaraq dost və köməkçi ehtimalınımənfiləmə məqsədinə istiqamətlidir."Ey insanlar! Rəbbinizdən sizə qəti dəlil gəldi və sizə açıq-aşkar bir

nur endirdik." Ayənin orijinalında keçən və "qəti dəlil" olaraq mənalandırdığımız "burhan sözüylə əlaqədar olaraq Ragıp əl-Isfahanideyər ki: "Burhan, sübut etmə məqsədli şərh deməkdir. 'Ruc-han' və'təqdim edən' kimi, 'fulan' kipinden gəlir. Bəzilərinə görə bu söz,'berehe-yebrehu=beyaz oldu' hərəkətinin məsdəridir." (Rağıptan al/götürdüyümüzgötürmə burada sona çatdı.) Bu səbəbdən bu söz, hansı kökdənvə hansı qəlibdən olursa olsun məsdərdir. Kimi vəziyyətlərdə, xüsusilədəlil və dəlil mənasında istifadə edildiyində fail mənasını ifadə edər.Nurdan məqsəd, Qurandır şübhəsiz. Bunun dəlili də, "sizə...endirdik." ifadəsidir. Burhan sözü ilə də bunun nəzərdə tutulmuş olmasımümkündür. Bu vəziyyətdə, hər iki cümlə bir-birini dəstəkləməkdə,hər biri digərini gücləndirməkdədir.Bununla (nurla) Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) nəzərdə tutulmuşolması da mümkündür. Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin, Peyğəmbərintəqdim etdiyi risalətin doğruluğunu və Quranın Allah qatından enən birkitab olduğunu şərhə dönük ayələr qrupunun sonrasındaiştirak etmiş olması bu ehtimalı gücləndirməkdədir. Çünki ayə, bu axışınbir detalı görünüşü verməkdədir. Bu ehtimalı, bir sonrakıayədə iştirak edən, "yapışanlar" ifadəsi də gücləndirməkdədir. DahaNisa Surəsi 170-175 ..................................................... 263əvvəl, "Kim Allaha sıx yapışsa, artıq əlbəttə o, dosdogruyola çatdırılmışdır." (Al/götürü Imran, 101) ayəsini təfsir edərkən "yapışmaq"dan məqsədin, Allahın kitabını izləmək və Rəsulullaha(s. a. a) uyğun gəlmək olduğunu ifadə etmişdik."İşdə Allaha inanıb ONA sıx yapışanları" Bu ifadə, Rəbbinintəqdim etdiyi dəlil xüsusiyyətli şərhə və qatından endirdiyi nura təbii/tabeolanların al/götürəcəkləri mükafatı şərh məqsədinə istiqamətlidir.Bu ayə, inanıb saleh əməllər işləyənlərin savabını şərhəistiqamətli əvvəlki ayəyə yəni, "İnanıb yaxşı işlər edənlərə əcrlərini əskiksizödəyəcək və onlara lütfünü daha da artıracaq." ayəsinəişarə edir kimidir. Bəlkə də buna görə, araşdırdığımız ayədə dəliləvə nura təbii/tabe olma buyruğuna zidd hərəkət edənlərin cəzasına

işarə edilməmişdir. Çünki əvvəlki ayədə buna eynilə toxunulmuşdur.Bu səbəbdən bu ayədə təbii/tabe olanlara veriləcək qarşılığın, o biri ayədətəbii/tabe olanlar üçün nəzərdə tutulan mükafatın eynisi olduğu ifadə edildikdən sonra,ikinci bir təkrara gərək görülməmişdir. Çünki ortada iki qrupvardır: Təbii/tabe olanlar və qarşı çıxanlar.Buna görə, araşdırdığımız ayədəki "öz qatından bir rəhmətinvə lütfün içinə al/götürəcək..." ifadəsi, o biri ayədəki "əcrlərini əskiksizödəyəcək..." -yəni, onları cənnətə aparacaq- ifadəsinə tekabületməkdədir. Bu ayədəki "lütf"ün qarşılığı, o biri ayədəki"onlara lütfünün daha da çoxunu artıracaq." ifadəsidir. "Onlarıözünə (çatan) dogru bir yola çatdıracaq." cümləsinə gəlincə,bu, ayədə haqqında danışılan Allaha sarılmanın bir nəticəsidir. Necə kibir ayədə belə buyurulmuşdur: "Kim Allaha sıx yapışsa,şübhəsiz o, dosdogru olan yola çatdırılmışdır." (Al/götürü Imran, 101)264 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Nisa Surəsi 176 ....................................................................... 176- Səndən fətva istəyirlər. Də ki: Ana-atası və uşağı olmayankimsənin mirası haqqında Allah sizə belə fətva verir:Əgər uşağı olmayıb bir bacıs(n)ı olan kimsə (qardaş)ölsə, buraxdığının yarısı o bacısındır. Lakin (ölən) bacısınınuşağı yoxsa, qardaş ona tamamilə varis olar. Əgərölənin iki bacıs(n)ı varsa, (qardaşlarının) buraxdığının üçdəikisi onlarındır. Və əgər varislər kişi-qadın bir çox qardaşlar olsa,kişinin payı iki qızın payı qədərdir. Çaşarsınız deyə Allah sizəaçıqlayır. Allah hər şeyi biləndir.AYƏNİN ŞƏRHİBu ayədə, sünnənin şərhindən də aydın olduğu qədəriyləana-ata bir ya da tək ata bir olan "kelale"nin yəni, annebabasıvə ço-çuğu olmayan kəslərin miras al/götürmə hökmü açıqlanır.Yenə Peyğəmbərimizin (s. a. a) şərhindən aydın olduğuqədəriylə, surənin girişində işarə edilən miras paylaşmas(n)ı isə, ana

tərəfindən bir olan keçələlənin miras al/götürməsi ilə əlaqədardır. Bunun dəlili,burada zikr edilən feraizin (payların) orada zikr ediləndən dahaçox olmasıdır. Yenə ayələrdən aydın olduğu qədəriylə mirasda kişilərinpayı qadınların payından daha çoxdur."Səndən fətva istəyirlər. Də ki: Ana-atası və uşağı olmayan kim-Nisa Surəsi 176 ............................................................. 265sənin mirası haqqında Allah sizə belə fətva verir." Nisa surəsininaxışı içində fətva istəmənin, fetvanın1 və kelale2 anlayışının mənas(n)ıüzərində müxtəlif məlumatlar təqdim etdik."Çocugu olmayıb..." Yalnız uşaq sözcüyünün mütləq olaraqifadə edilməsindən aydın olduğu qədəriylə burada ümumiyyətlə həmkişis(n)i, həm də qadını əhatə edən bir hökm söz mövzusudur.Mecma-ul Bəyan təfsirində deyilir ki: "Bunun mənas(n)ı belədir:Uşağı və atası yoxsa... Atanı da bu əhatə al/götürdük. Çünki bubarədə görüş birliyi vardır." [Mecma-ul Bəyandan alınan götürmə buradasona çatdı.] Əgər ana-atadan birinin varlığı fərziyyəs(n)i əsasalınsaydı, ayədə mütləq onun payına işarə edilərdi. Belə bir işarəolmadığına görə, hər ikisinin yoxluğu əsas alınaraq hökm şərhistiqamətinə gedilmişdir."bacıs(n)ı olan kimsə ölsə, bıraktıgının yarısı o qızqardaşındır. Lakin (qardaş, ölən) bacısının çocuguyoxsa, özü ona tamamilə varis olar." Burada bacının kişiqardaşın mirasından, qardaşın da bacının mirasındanal/götürəcəyi paya işarə edilir. Buradan hərəkətlə bacınınbacıdan, qardaşın qardaşdan qalan mirasdan al/götürəcəyipay da təyin olunmuş olur. Çünki əgər bu sonuncular üçünbaşqa bir paylaşma şəkli söz mövzusu olsaydı, mütləq ondan sözedilərdi.Ayrıca, "Lakin... qardaş ona tamamilə varis olar." ifadəsiylədemək istənir ki: Əgər tərsi olsa, yəni qardaş qızqardaşın yerində olsa, mirasın bütününü al/götürər. Üstəlik, iki bacının

və qardaşların payını açıqlayan "Eger ölənin iki bacıs(n)ıvarsa, (qardaşlarının) bıraktıgının üçdə ikisi onlarındır.Və eger varislər kişi-qadın bir çox qardaşlar olsa, erkegin payıiki qızın payı qədərdir." ayəsində, ölənin kişi və ya qadın olmasıqeydinə yer verilməmişdir. Bu səbəbdən ölənin kişi və ya qadın ol--------1- [baxın. c. 5, Nisa surəsi, ayə: 127.]2- [baxın. c. 4, Nisa surəsi, ayə: 12, s. 305]266 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5masının, miras payları üzərində bir fəaliyyəti yoxdur.Ayənin açıqladığı; bir bacının, bir qardaşın, iki qızqardaşın və kişi-qadın qarışıq qardaşların payıdır. Geri qalan yaxınlarınpayı da bundan hərəkətlə təyin oluna bilər. Buna görə, ikiqardaş mirasın hamısını al/götürərlər və aralarında bərabər bir şəkildə paylaşarlar.Bunu, bir qardaşın mirasın bütününü al/götürməsindən çıxarırıq.Bu ehtimallardan biri, bir kişi və bir bacının ol/tapılmasıvəziyyətidir. "Qardaşlar" ifadəsi bu ehtimalı da əhatə edər. Necə ki busurənin giriş qisimində buna işarə edilmişdir. Buna görə, "Və egervarislər kişi-qadın bir çox qardaşlar olsa..." ifadəsi bu ehtimalıdə ehtiva etməkdədir. Qaldı ki, sünnə [Peyğəmbərimizdən (s. a. a) nəql edilənhədislər] bu ehtimalların bütününü açıqlamaqdadır.Burada haqqında danışılan paylar, ölənin yalnız atasız ya da yalnızanasız və atasız olması vəziyyətində etibarlıdır. Lakin bu şəkildəölən adamın ana-ata bir bacıs(n)ı və ata bir bacıs(n)ıvarsa, ata bir bacıs(n)ı mirasdan pay almaz. Surənin giriş qisimindəkiəlaqədar ayəs(n)i təfsir edərkən bu barədə şərhlərdə ol/tapıldıq."Çaşarsınız deyə Allah sizə açıqlayır." Yəni, çaşmanız qorxularvə ya çaşmağasınız deyə Allah sizə açıqlayır demək istənir. Butərz bir istifadənin Ərəbcədəki nümunələri çoxdur. Əmr b. Gülsümbelə deyər:"Bizi hörmətdən salıb lağ/alay etmənizdən qorxuruq (və ya lağ/alayetməyəsiniz) deyə, sizə ziyafət vermək üçün tələsik etdik."

AYƏNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİMecma-ul Bəyan adlı təfsirdə, Cabir b. Abdullah el-Ensaridənbelə rəvayət edilər: "Bir axtar/ara xəstələndim. Doqquz -ya da yeddi- dənəbacım vardı. Peyğəmbərimiz (s. a. a) məni ziyarətə gəldi, üzüməüflədi. Özümə gəldim, dedim ki: 'Ya Rəsulullah, bacılarımamalımın bütünündən üçdə iki pay ayırımmı?' Buyurdu ki:'Bundan daha yaxşısını et.' Dedim ki: 'Malımın bir hissəsini ayırım?'Buyurdu ki: 'Bundan daha yaxşısını et.' Sonra yanımdanNisa Surəsi 176 ............................................................ 267ayrılıb getdi. Gedərkən geri dönərək mənə belə dedi: Ey Cabir, səninbu xəstəlikdən öləcəyini sanıram. Lakin Allah, sənin bacılarınınal/götürəcəyi payla əlaqədar bir ayə endirərək onlara iki dəfə üçdə birlikbir pay ayırdı."Raviler demişlər ki: "Cabir, bu ayə mənim haqqımda endi, dərdi/deyərdi."Buna yaxın bir rəvayət də et-Dürr-ül Mensur təfsirində iştirak edər.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Ibni Əbi Şeybe, Buxari, Müslim,Tirmizi, Nəsəs(n)i, Ibni Dureys, Ibni Cərir, Ibni Münzir və Beyhaki -et-Delail adlı əsərdə- Beradan belə rəvayət edərlər: "Bir bütün olaraqenən ən son surə, Tövbə surəsidir. Ən son enən ayə də, Nisasurəsinin sonunda iştirak edən, 'Səndən fətva istəyirlər. Də ki: Anababasıvə ço-cugu olmayan kimsənin mirası haqqında Allah sizəbelə fətva verir...' ayəsidir."Mən deyərəm ki: Eyni əsərdə iştirak edən bir çox rəvayətdə ifadə edildiyinəgörə, Rəsulullah (s. a. a) və səhabələr bu ayəs(n)i "Sayf Ayeti=Yaz Ayəs(n)i"deyə adlandırardılar. Mecma-ul Bəyan təfsirində deyilir ki: "Bununsəbəbi budur: Ana-atasız və uşaqsız ölən adamın mirası haqqındaiki ayə nazil olmuşdur. Biri qış mövsümündə enmiş və Nisasurəsinin giriş qısımında iştirak edər, digəri də yazın nazil olan bu ayədir."Eyni əsərdə, Əbu Şeyxin Feraiz adlı əsərdə Beradan belə rəvayətetdiyi ifadə edilər: "Rəsulullaha (s. a. a) kelalenin kim olduğu soruşuldu.'Uşaqdan və atadan başqasıdır.' buyurdu."Təfsir-ul Qummuda müəllif belə deyir: Mənə atam izah etdi. O

də Ibni Əbu Umeyrdən duy/eşitmiş. Ona Ibni Üzeyne Bukeyrdən köçürmüşki, Imam Mis (ə.s) belə buyurdu: "Adamın biri ölsə və geridəvaris olaraq bir bacıs(n)ı qalsa, ayənin hökmün tərəfindən ona mirasınyarısı verilər. Eynilə adamın qız uşağı olması vəziyyətində mirasınyarısını al/götürəcəyi kimi. Əgər adamın ondan daha yaxın bir qohumuyoxsa, mirasın digər yarısını da yenə bacı, qohumluqhökmün tərəfindən al/götürər. Bacı yerinə, qardaş varis olsa,mirasın bütününü al/götürər. Çünki uca Allah belə buyurmuşdur: "Lakin268 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5(ölən) bacısının çocugu yoxsa, qardaş ona tamamiləvaris olar." Əgər varislər iki bacı olsalar, üçdə ikilik birpayı ayənin hökmün tərəfindən al/götürərlər; geriyə qalan üçdə birlik payı da qohumluqpayı hökmün tərəfindən al/götürərlər. Əgər varislər qadın-kişi qarışıqkəslər olsalar, kişiyə iki qadının payı qədər bir pay verilər. Bütünbunlar, ölən adamın uşağının, ana-atasının və ya bərabər/yoldaşınınolmaması vəziyyətində etibarlıdır."Ayyaşi öz təfsirində, bu rəvayətin davamını müxtəlif kanallardanImam Mis (ə.s) və Imam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edər.Təfsir-ul Ayyaşidə Bükeyrdən belə rəvayət edilər: Bir adamImam Misin (ə.s) yanına gəldi və ona, geridə varis olaraq ərini,ana bir bacılarını və ata bir bacısını buraxan birqadının mirasının necə paylaşılacağını soruşdu. Imam buyurdu ki:"Ərə mirasın yarısı verilər. Bu, altı məxrəcin üç paya eyni düşər.Ana bir bacılara üçdə bir verilər. Bu da altı məxrəcin iki payaeyni düşər. Ata bir bacılara da bir pay verilər."Adam belə dedi: "Zeydin, Ibni Məsudun, Ehlisünnetin vəqazıların paylaşmas(n)ı bundan fərqlidir, ey Əbu Cəfər! Deyirlər ki: Anabir və ata bir bacıya üç pay verilər. Bu da altıda bir payaeyni düşər. Beləcə payı altıdan səkkizə qədər yüksəldərlər." ImamMis (ə.s) buyurdu ki: "Bunu neyə söykən/dözərək söyləyirlər?" Adambu qarşılığı verdi: "Çünki uca Allah, 'bir bacıs(n)ı olan kimsə

(qardaş) ölsə, bıraktıgının yarısı o bacısındır.' buyurur."Bunun üzərinə Imam Mis (ə.s) belə buyurdu: "Madam kiAllahın əmrini dəlil göstərirsiniz, niyə/səbəb qardaşın payınıazaldırsınız? Çünki uca Allah, bacı üçün mirasın yarısını,qardaş üçün də bütününü nəzərdə tutmuşdur. Bir şeyin bütünü yarısındandaha çoxdur. Necə ki Allah bacı üçün, 'bıraktıgının yarısıo bacısındır.' və qardaş üçün də, 'bacısının çocuguyoxsa, ona -yəni geridə buraxdığı bütün mala- tamamilə varis olar.'buyurmuşdur. Siz isə, miras paylaşmanızda Allahın bütün malıverdiyi qardaşa bir şey verməzkən, Allahın malın yarısınıNisa Surəsi 176 ................................................................. 269verməyi əmr etdiyi kimsəyə bütününü verirsiniz!" [c. 1, s. 287]et-Dürr-ül Mensur təfsirində belə deyilir: Abdurrezzak, IbniMünzir, Hakim və Beyhaki Ibni Abbasdan belə rəvayət edərlər:Adamın biri İbni Abbasa belə soruşdu: "Bir kimsə ölər və geridəvaris olaraq bir qız uşağı və ana-ata bir bacı buraxsa,bunun mirası necə paylaşılar?" Ibni Abbas dedi ki: "Qız uşağı mirasınyarısını al/götürər. Bacıya da bir şey verilməz. Mirasın geri qalanıdə ata cəhətdən qohumlara verilər." Buna qarşılıq ona deyildiki: "Amma Ömər bacı üçün də mirasın yarısınınəzərdə tutmaqdadır." Ibni Abbas bu qarşılığı verdi: "Sizmi daha yaxşı bilirsiniz,Allahmı? Allah deyir ki: 'Eger çocugu olmayıb bir qızqardaşı olan kimsə (qardaş) ölsə, bıraktıgının yarısı obacısındır.' Siz isə deyirsiniz ki: Adamın uşağı olsa da, mirasınınyarısı bacısınındır!"Yuxarıda təqdim etdiyimiz rəvayətlərin ehtiva etdiyi mənas(n)ı dəstəklərmahiyyətdə başqa rəvayətlər də vardır.270 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

272 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Maidə Surəsi 1-3 .............................................................. 272 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

1- Ey inananlar! (Etdiyiniz) əqdləri yerinə yetirin. Ihramlı ikənovu halal saymamaq üzrə, sizə (haram olduqları) oxunacaqlar xaricindəqalan dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı. Allah şübhəsiz,dilədiyi hökmü verər.Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 2732- Ey inananlar! Nə Allahın işarələrinə (həcc ibadətlərinə), nəharam aya, nə (işarəsiz) qurbana, nə boyunbağılı qurbanlara və nədə Rəblərinin lütf və razılığını axtararaq Beyti Harama yönələnlərəhörmətsizlik etməyin. Ihramdan çıxdığınız zaman ovlana bilərsiniz. SiziMəscidi Haramdan saxladıqlarından ötəri bir birliyə olankininiz, sizi həddi aşmağa sürüməsin. Iyilik və təqva üzərindəköməkləşin; günah və həddi aşma üzərində köməkləşməyin. Allahdanqorxun. Çünki Allahın əzabı çətindir.3- Sizə (bunlar) haram qılındı: Leş, qan, donuz əti, Allahdanbaşqası adına boğazlanılan, boğulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş,buynuzlanmış və yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüşolan heyvanlar -hələ canları çıxmadan kəsdikləriniz xaric-,obelisklər üzərinə boğazlanılan heyvanlar və (heyvanın ətini) faloxlarıyla bölməniz. Bunlar yoldan çıxmaqdır. Bu gün inkar edənlər,sizin dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıq onlardan qorxmayın,məndən qorxun. Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimitamamladım və sizə din olaraq İslama razı oldum. O halda kim,(istəklə) günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə, (bunlardanyeyə bilər; çünki) Allah heç şübhəsiz bağışlayan və əsirgəyəndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİSurənin girişi və son hissəs(n)i, ayələrinin ümumisi, bu ayələrinəhatə etdiyi hökmlər, nəsihət edər və hekayələr üzərində dayanıb düşündüyümüzzaman, surənin əhatəli hədəfinin verilən sözlərin tutulmasına,nə şəkildə olursa olsun haqqın güdüldüyü andlaşmalarabağlı qalınmasına, bunları tapdalamaqdan, gərəklərinə diqqət etməməkdənmaksimum ölçüdə qaçınılmasına bağlı bir çağırış olduğunugörərik. Bu çağırış məzmununda, ilahi sünnənin çəkinib iman edənlərin,

daha sonra Allahdan qorxub da lütfkarlıqda ol/tapılanların rəhmətəqovuşmaları, işlərinin asanlaşdırılması və yüklərinin yüngülləşdirilməsi,buna qarşılıq azğınlaşanların, andlaşmaları tapdalayanların, sözləriningərəklərini yerinə yetirməyib əqdlərinin xaricinə çıxanların, din-274 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5də məsuliyyət tələb edən müqavilələrin sərhədlərini tapdalayanların işlərininçətinləşdirilməsi və yüklərinin ağırlaşdırılması şəklində cərəyanetdiyi ifadə edilməkdədir.Buna görə surənin cəzas(n)ı müeyyideler və qisasla əlaqədar bir çoxhökmü, Maidə (Süfrə) hekayəsi, Məsihin diləyi və Adəmin iki oğulununhekayəsi kimi hissələr ehtiva etdiyini, İsrailoğulların tərəfindən işlənən bir çoxzülmə, özlərindən alınan sözlərə və gücləndirilmiş əqdlərə ziddhərəkət edişlərinə işarə edildiyini görürük. Yenə surənin, ucaAllahın birdə-kım lütflərlə insanları minnət altında buraxdığını diləgətirən ayələr ehtiva etdiyini görərik. Məsələn: Dini kamala çatdırmaq,neməti tamamlamaq, yaxşı və təmiz şeyləri halal etmək, onlara çətinlikvə çətinlik çıxarmağı diləmədən insanları təmizləyəcək qanunlarqoymaq kimi.İşdə bu cür xəbərdarlıqlar, surənin eniş zamanının atmosferiylə uyğunvə onunla üst-üstə düşməkdədir. Çünki nəql əhli, yəni tarixçilər vəmuhaddİsler arasında, bu surənin Rəsulullaha (s. a. a), həyatınınsonlarında enən ən son uzun surə olduğu barəsində hər hansı birixtilaf yoxdur. Gərək Sünni və gərəksə Şiə rəvayətlərdə bu surəninmensuh olmayıb nasih olduğu ifadə edilər. Bu səbəbdən Allahın qullarındanal/götürmüş olduğu sözlərə bağlılığın tövsiyə edilməsi və əqdlərininmöhkəm tutulmasının istənməsi, surənin bu xüsusiyyətinə uyğundüşməkdədir."Ey inananlar! (Etdiyiniz) əqdləri yerinə yetirin." Ayənin orijinalındakeçən "ukud" sözü, "akd" sözünün çoxluğudur. Iki şeydənbirini digərinə ayrılması çətin olacaq şəkildə məzmuna, düyünləmədeməkdir. Bir ipi ya da bir kəndiri başqa bir ipə və ya kəndirə məzmunakimi. Bu, iki şeydən birinin digərindən ayrılmamasını, ondan qopmamasını

tələb edir.Bu ifadə, Ərəblər arasında, əvvəllər konkret faktlarla əlaqədar olaraqistifadə edilərdi. Daha sonra istiare üsuluyla, mücərrəd faktları daəhatə edəcək şəkildə ümumiləşdirildi. Söz gelimi alış-veriş, kirayəyə götürməvs. kimi gündəlik əməliyyatlarla əlaqədar andlaşmalar və yenə hər cür andlaşmavə müqavilələr də bu anlayışla ifadə edilər oldu. Bu qavra-Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 275mın söz mövzusu mücərrəd faktlar üçün istifadə edilməsi, "düyünləmək vəbağlamaq" mənasının gərəyi olan "ayrılmazlıq və qopmazlıq" xüsusiyyətininbu cür faktlarda mövcud olmasından qaynaqlanmışdır.Əqd (müqavilə, əhdləşmə), Allahın qullarından al/götürdüyü bütün dinimüqavilələri qarşılayan bir ifadədir. Tövhid və digər təməl təlimləri,qulluq qəsdiylə edilməsi lazım olan əməlləri, ilk dəfə qoyulan qanunlarıya da davam etdirilməsi nəzərdə tutulan qaydaları və bu əhatədə insanlararasında edilən rəftar və digər əqdləri, qısacası dindətəməl (rükn) olan və təməl olmayan bütün prinsip və parçalarıbu əhatədə qiymətləndirmək mümkündür. Digər tərəfdən ayədə,"əl-ukud" sözü, yəni başında "əl" takısı olan çoxluq bir sözistifadə edilmişdir. Bundan ötəri, ayədə keçən əqdlər ifadəsininəqd deyilə biləcək hər şeyi əhatə edəcək ümumilikdə qəbul edilməsi dahauyğundur.Bu səbəbdən bəzi təfsir alimlərinin mövzuya bağlı bəzi şərhləridə dayaqsızdır. Bunlardan bəziləri deyirlər ki: Ayədə keçən"əqdlər"dən məqsəd, insanların aralarında reallaşdırdıqlarıalış-veriş, nikah və əhdləşmə kimi qarşılıqlı andlaşmalar ya da insanınöz üzərində təəhhüd etdiyi and kimi əqdlərdir.Digər bəziləri də bu qiymətləndirmədə ol/tapılmışlar: Bundanməqsəd, cahiliyyə xalqının özlərinə pislik etmək istəyənlərəya da hücumda ol/tapılanlara qarşı bir-birlərinə kömək etmək, dəstəkolmaq üzrə qarşılıqlı olaraq verdikləri sözlər və əhdləşmələrdir.Bu, işdə cahiliyə dövründə məşhur bir ittifaq növü olan qəbilələrarasında edilən "hilf" andlaşmasıdır.

Digər bəzi təfsirçilərin qiymətləndirmələri isə belədir: Burada,Ehlikitapdan Tövrat və Incilin məzmununa görə əməl etmələri barəsindəalınan müqavilələr nəzərdə tutulmuşdur.Bu şərhlərin heç birini dəstəkləyəcək bir dəlili, ifadənin ləfzindənqəbul etmək mümkün deyil. Ayrıca başında "əl" takısı olançoxluq kipinin ifadə etdiyi məna [ümumilik] və ənənə baxımından"əqd" anlayışının hər cür axdı və hökmü əhatəsi, bu qiymətləndirmələrləuyğunlaşmaz. Buna görə axdın mənasını yuxarıdakı da-276 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ğerlendirmelerle məhdud tutmaq səhvdir. Ən doğru olanı, anlayışınümumi tutulmasıdır.AXDIN MƏNAS(N)I ÜZERINE"Əqdləri yerinə yetirin." ifadəsinin zahirindən də aydın olacağıkimi, Quran əqdlərə uyğun gəlməyi əmr etməkdədir. Ifade, zahiri etibariləümumidir və ənənəvi olaraq əqd deyilə biləcək və yerinə yetirilməsisöz mövzusu ola biləcək hər rəftarı əhatə edər. Əqd, bu anlayışınlüğət mənasını təmsil edən hər cür hərəkət və sözə deyilir.Lüğətdə, bir şeyin digər bir şeyə yapışıb ayrılmayacaq şəkildə birnöv bağlanması mənasını verər.Satış rəftarını buna nümunə göstərə bilərik. Çünki bu əqdsatılan şeyi satın alana mülk olmaq surətiylə bağlar. Artıq satınalan/sahə satın alınan şey üzərində dilədiyi kimi qənaətdə ol/tapıla bilər.Satış əməliyyatından sonra satıcının satılan şey üzərində nə sahibliyi,nə də qənaət səlahiyyəti söz mövzusudur. Qadını kişiyə bağlayan nikahaxdını da buna nümunə göstərə bilərik. Bu axdın reallaşmasındansonra kişi nikah bağı uyğun olaraq qadından faydalanar. Qadınbundan sonra, əqd etdiyi adamdan başqasını özündənyararlandıramaz. Ahd=söz vermə də bunun kimidir. Söz verən adam,üzərinə al/götürdüyü sözlə əlaqədar olaraq söz verilən şəxs üçün öz üzərindəbir haqq doğurar və üzərinə al/götürdüyü sözü dişləyə haqqına sahibdeyil.Quran bütün mənalarıyla bütün əqdlərin və sözlərin tutulmasını,

hər anlamıyla, hər növüylə və hər objesiyle yerinə yetirilməsinivurğulamışdır; böyük əhəmiyyət vermişdir. Andlaşmalarını tapdalayanlarısərt bir dillə yermiş, onları sərt bir şəkildə təhdid etmişdir. Bunaqarşılıq, burada sıralama gərəyini duy/eşitmədiyimiz bir çox ayədə, sözverdiklərində əhdlərini yerinə yetirənləri və əhdlərini tutanları tərifləmişdir.Mövzuyla əlaqədar ayələrin ifadə tərzləri və mövzunun təbii bir axıcılıqlatəqdim edilməsi, insanların fitri ağıllarıyla bunu qavraya biləcəkləri-Maidə Surəsi 1-3 .......................................................... 277ni göstərməkdədir. Ki elədir də.Bunun səbəbi budur: Söz vermə və sözünü tutma, insanın həyatıboyunca onsuz edə bilməyəcəyi bir reallıqdır. Bu barədə fərdvə cəmiyyət arasında hər hansı bir fərq yoxdur. Insanın ictimai həyatıüzərində düşündüyümüz zaman, istifadə etdiyimiz bütün üstünlüklərinvə güvənib söykən/dözdüyümüz bütün ictimai haqqların ümumiictimai müqavilə, əqdləşmə əsasına və bu ümumi müqavilədənqaynaqlanan detal xüsusiyyətli müqavilələr əsasına söykən/dözdüyünü görərik.Bizlər cəmiyyətə öz üzərimizdə bir haqq versək və ya özümüzcəmiyyət üzərində bir haqqa sahib olsaq, bu, ancaq şifahi/sözlü olmasabelə praktik bir axdın gərəyi ola bilər. Şifahi/sözlü ifadə, şərhəehtiyac duyulan yerdə dövrəyə girər. Bir insanın güc və ya nüfuz sahibiolması ya da zorbalıq etməsi yaxud bir bəhanəsinin ol/tapılmasıvəziyyətində, öz sərbəst iradəsiylə reallaşdırdığı bu axdıpoza bilməsi və tapdalaması doğru olsa, onun axdını tapdalamasıylabirlikdə əvvəlcə zərər görən şey, ictimai ədalət olacaq. Lakinistismar və əməyin çalın/oğurlanması qarşısında insanın tək sığınacağı daictimai ədalət qanunudur.Bundan ötəridir ki, uca Allah verilən sözlərin tutulmasını,edilən əqdlərin yerinə yetirilməsini israrla vurğulamışdır. Necə kibir ayədə belə buyurmuşdur: "Əhdi yerinə yetirin, çünki əhddənsoruşulacaq." (Isra, 34) Bu ayə, əhdə vəfanı tərifləyən və verilən sözdəndönməyi (əhdə vəfasızlıq etməyi) tənqid edən ayələrin daxilində olduğukimi, bir fərdin digər bir fərdə verdiyi sözü əhatə etdiyi kimi, xalqlar

və ümmətlər arası müqavilələri də əhatə edər. Hətta dini baxımdanictimai müqavilələrə uyğun gəlmək, fərdi müqavilələrə görə dahaəhəmiyyətlidir. Çünki ictimai müqavilənin yerinə yetirilməsi ilə reallaşanədalət daha əhatə edici və əskiksiz, belə bir müqavilənintapdalanmasının doğurduğu fəlakət daha ümumi və dağıdıcı olar.Buna görə Qurani Kərim, gözə gəlməyən ən kiçik və tapdalanmasıən asan bir səviyyədə olan əhdlərdə belə son dərəcə açıq vəqəti bir ifadəylə əhdlərin tapdalanmamasını əmr etmiş, bu tərz tutumlarıqadağan etmişdir:278 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"(Bu,) Allah və Elçisindən, andlaşma yaptıgınız müşriklərə uzaqlaşma(xəbərdarlığı)dır. Dörd ay daha yer üzündə gəzin, bilin ki siz,Allahı aciz buraxa bilməzsiniz və Allah, kafirləri alçaq edəcək! Ən/enböyük həcc günü, Allah və Elçisindən insanlara bir elandır: Allahvə Elçisi bütə tapınanlardan uzaqdır. Eger tövbə etsəniz busizin üçün daha yaxşıdır. Və eger dönsəniz bilin ki siz Allahı aciz buraxacaqdegilsiniz! Kafirləri acı/ağrılı bir əzab ilə müjdələ. Ancaq andlaşmayaptıgınız müşriklərdən, andlaşma şərtlərindən heç bir şeyisizə əskik buraxmayan və sizə qarşı heç kimə arxa çıxmayanlarbu hökmün xaricindədirlər. Onların andlaşmalarını, müddətləri bitənəqədər tamamlayın. Çünki Allah çəkinənləri sevər. Haramaylar çıxınca, Allaha ortaq qaçanları harada tapsanız öldürün,onları tutun, hapsedin və hər müşahidə etmə yerində oturub onlarıgözləyin..." (Tövbə, 1-5)Bu ayələr, axışlarından da aydın olacağı kimi Məkkənin fəthindənsonra enmişlər. Allah müşrikləri alçaltmış, güclərini yox etmiş,nüfuzlarını ortadan qaldırmışdı. Bu vaxt Müsəlmanları suverenolduqları və ələ keçərdikləri torpaqları şirk pisliyindən təmizləməyətəşviq edir. Iman etmələri vəziyyəti xaricində, heç birqeydə və şərtə bağlı olmadan müşriklərin qanlarını tökə biləcəklərinidilə gətirir. Buna baxmayaraq müşriklərdən bir qrupu bunun xaricindətutur. Bunlar, Müsəlmanlarla aralarında andlaşma və

hücum etməzlik müqaviləsi olan kəslərdir. Zəif və zəlil düşdülərdeyə Müsəlmanların bunlara pislik et/ət-melerine icazə vermir. Onlarındaşındırıcı və müdafiəçi bir gücləri yoxdur deyə Müsəlmanlar onlarazərər verici davranışlar içinə girə bilməzlər. Bütün bunlar, əhdlərintoxunulmazlığını qoruma və təqvanı gücləndirmə məqsədli tədbirlərdir.Şübhəsiz, qarşı tərəf etdiyi axdı pozsa, Müsəlmanlar da buəqdlərini pozar və uğradıqları hücuma misliylə cavab verərlər. Necə kiuca Allah belə buyurmuşdur:"Ortaq qaçanların, Allahın yanında və elçisinin yanında necəandlaşması ola bilər? Ancaq Məscidi Haramda andlaşdıqlarınızMaidə Surəsi 1-3 ............................................................... 279xaric. Onlar sizə dürüst davrandıqca siz də onlara dürüst davranın.Çünki Allah (əhdi pozmaqdan) çəkinənləri sevər... Bir möminəqarşı nə and, nə də andlaşma güdməzlər. Işte təcavüzkarlaronlardır. Eger tövbə edərlər, namazı edərlər və zəkatı versələr,dində sizin qardaşlarınızdırlar. Biz bilən bir qövmə ayələri beləaçıqlayırıq. Eger andlaşma etdikdən sonra andlarını pozarlar vədininizə dil uzatsalar, o küfr öndərləriylə döyüşün. Çünki onlarınandları yoxdur, bəlkə imtina edərlər." (Tövbə, 7-12)"Kim sizə hücum etsə, onun sizə saldırdıgı qədər siz də onahücumun və Allahdan qorxun..." (Bəqərə, 194) "Sizi Məscidi Haram'-dan saxladıqlarından ötəri bir cəmiyyətə olan kininiz sizi həddiaşmağa sürüməsin. Iyilik və təqva üzərində köməkləşin; günahvə həddi aşma üzərində köməkləşməyin. Allahdan qorxun."(Maidə, 2)İşin özü budur: İslama görə əhdi güdmək, gərəyini etməkhər vaxt üçün bir zərurətdir. Qarşılıqlı sözlər verildikdən sonrabu əhdin tərəflərdən birinə zərər və ya fayda təmin edir olması bir şeydəyişdirməz. Çünki əlaqələrdə ictimai ədaləti güdmək, xüsusi ya dafərdi mənfəətləri güdməkdən daha etibarlı və daha zəruridir. Lakinəhdləşən tərəflərdən birinin tək tərəfli olaraq andlaşmağıpozması başqa. Bu vəziyyətdə digər tərəfin də andlaşmağı pozması,

uğradığı hücuma misliylə cavab verməsi qaçınılmazdır. Beləetməsi zillətə, məhbuslaşdırılmağa və yersiz böyüklənməyə qarşıbir başkaldırıdır. Ki dini hərəkətin hədəfi, azadlıq hərəkətini dəstəkləyibzorbalığı aradan qaldırmaqdır.And olsun ki bu xüsus, İslam dininin insanları öz yaradılışlarınıntələb etdiyi hökmə uyğun davranmağa yönəltmə məzmununda vəyenə ictimai həyatın ancaq onun uygulanışıyla nizama girdiyizülmün, istismarın və əmək istismarının ortadan qaldırılmasınınbağlı olduğu ictimai ədalətin qorunması məzmununda gətirmiş olduğuuca təlimlərdən və təməl qanunlardan biridir. Qurani Kərim,bu gərəyi açıq bir dillə vurğulamış və Hz. Peyğəmbər (s. a. a) da bununqüsursuz tətbiq edicisi olmuşdur. Mövzu Quran oxlu olmasay-280 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dı, Peyğəmbərimizin (ona ən üstün salat və salam olsun) həyatındayaşanan hadisələrin bir qisimini nümunə olaraq təqdim edəcəkdik.Oxucuların siyer kitablarına və Peyğəmbərimizin (s. a. a) həyatınabağlı əsərlərə müraciət etməsini məsləhət verərik.Andlaşmalara bağlılıq barəsində İslamın hərəkəti tətbiqi iləmədəni ya da geri qalmış xalqların tətbiqlərini müqayisə edər, xüsusiləhər gün şahid olduğumuz və duy/eşitdiyimiz güclü xalqlarla zəifbeynəlxalqında reallaşdırılan andlaşmaları, qurulan əlaqələri,güclü xalqların öz lehlərinə, dövlətlərinin mənfəətinə uyğun olanlarıqorumada göstərdikləri həssaslığı, buna qarşı mənfəətlərinə uyğunolmayan andlaşmaları da sudan bəhanələrlə tək tərəfli olaraq ləğv etdiklərinigöz qarşısında saxlasaq, bu iki tətbiqin haqqıgüdmə, haqqın xidmətində olma baxımından daşıdıqları fərqi yaxşıcaanlarıq.İslama bu, sözdə mədəni xalqlara da o rəftar yaraşar. Çünki ortadaiki məntiq vardır. Məntiqlərdən biri deyir ki: "Hər nə şəkildə olsaolsun, haqqı güdmək lazımdır. Haqqın güdülməsi cəmiyyətinfaydasınadır." Digər məntiq isə deyir ki: "Hansı üsulla olursa olsun,haqqın zədələnilməsi bahasına belə olsa, xalqın mənfəətlərini güdmək

lazımdır." Bunların ilki dinin [İslamın] məntiqidir. Ikincisiisə, diktatorluq, demokratiya, sosializm, kommunizm kimi primitiv və yamədəni ictimai ideologiyaların məntiqidir.Bunu da bilirik ki, İslam bu dayanıqlılığı tam nəzəri olaraqəhd sayılan rəftarlar üçün göstərməz. Əksinə bu hökmünü hər hansıbir şeyə dayaq meydana gətirən hər faktı əhatə edəcək şəkildəümumiləşdirər və güdülməsini tövsiyə edər. Bu mövzunun davamı sayıla biləcəkbəzi şərhləri, inşallah mövzunun axışı içində təqdim edəcəyik."Ehramlı ikən ovu halal saymamaq üzrə, sizə (haram olduqları) oxunacaqlarxaricində qalan dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı..." Ayəninorijinalında keçən "uhillet" hərəkətinin mas-tarı olan "əl-pozuntu", birşeyi halal etmə, mübah və sərbəst buraxma deməkdir. Ayənin oriji-Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 281nalında keçən "behime" sözü də, Mecma-ul Bəyan təfsirindəifadə edildiyi kimi, quruda və dənizdə yaşayan bütün dörd ayaqlı heyvanlarüçün istifadə edilən bir addır. Buna görə "behime" sözünün"ən'am" sözünə izafə edilişi, bir növün öz cinsindən qruplaraizafə edilişinə bənzər. [Yəni izafə, "min" ədatı mənasını verər.]"Nev'ul insan=insan növü" və "cins-ul hayvan=hayvan cinsi" deyişimizkimi. Bir görüşə görə, "behime" dörd ayaqlı heyvanın dölü üçünistifadə edilən bir sözdür. Bu vəziyyətdə [xas olmağı ifadə edən]"lam" mənasında bir izafə söz mövzusudur [yəni, yalnız dörd ayaqlıheyvanların dölü halal qılınmışdır].Hər vəziyyətdə, "...heyvanlar sizə halal qılındı." ifadəsiylə səkkizcüt heyvan növünün, yəni ətlərinin məğlub et/yeyilməsinin halal qılındığı nəzərdə tutulur."Sizə haram olduqları oxunacaqlar xaricində" ifadəsiylədə üçüncü ayənin, yəni "Sizə bunlar haram qılındı: Leş, qan, donuzəti, Allahdan başqası adına bogazlanan..." ifadəsinin məzmununaişarə edilir."Ihramlı ikən ovu halal saymamaq üzrə..." ifadəsi, "sizə halalqılındı." cümləsindəki ikinci çoxluq şəxs əvəzliyindən hal mövqesindədir.

Bundan çıxan nəticə; halal olduğu ifadə edilən bu heyvanların,ehramlıykən ovlanmalarının haram olduğudur. Maral, yabanı malvə çöl eşşəyi kimi. Bəzilərinə görə, bu ifadə "baglı qalın..." sözündən,digər bəzilərinə görə də, "sizə oxunacaq..." ifadəsindəkiikinci çoxluq şəxsdən haldır. Ayənin orijinalında keçən "sayd" sözümef'ul mənasında ["ovlanmış" mənasında] məsdərdir. "Hurum"sözü "haram"ın çoxluğudur və adı fail, yəni "ehramlı" mənasınagəlir."Ey inananlar! Nə Allahın işarələrinə [həcc ibadətlərinə], nə haramaya, nə qurbana, nə boyunbağılı qurbanlara və nə də Rəblərinin lütf vərazılığını axtararaq Beyti Harama yönələnlərə hörmətsizlik etməyin." Xitabyenidən möminlərə yönəldilir və uca Allahıntoxunulmazlığını ifadə etdiyi şüarlara və xüsuslara maksimum diqqətin göstərilməsi,ən üst səviyyədə hörmətlinin təqdim edilməsi istənir.İfadədə keçən "la tuhillu=saygısızlık etməyin" hərəkətinin məsdəri282 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olan "pozuntu" sözcüyü, "mübah sayma" mənasını verər. Bu isə, olduğumövqes(n)i və hörmətli mövqes(n)i diqqətə al/götürməməyi tələb edir. Bu məna,ifadənin izafə edildiyi cümlə ilə birlikdə qiymətləndirilməsi halındadiqqətə çarpanlıq qazanar. Bu halda Allahın şüarlarını mübah saymaq;onlara hörmət göstərməmək, onları tərk etmək deməkdir. Haramayı mübah saymaqsa, toxunulmazlığına riayət etməmək vəonda döyüşmək... mənasını verər."Şeair" sözcüyü "şeire"nin çoxluğudur və işarə, əlamət mənasınagəlir. Bununla Həccə xas simvol və ibadətlərin nəzərdə tutulduğudeyilə bilər. Haram aydan məqsəd isə, uca Allahın, Qəməri ilindənhörmətli etdiyi müəyyən aylardır. Onlar bu aylardır: Məhərrəm, rəcəb,zilkade və zilhicce. "əl-Hedyu" həccdə qurban edilmək üzrəaparılan qoyun, mal və dəvə deməkdir. "əl-Kalaid" sözcüyü"kalade"nin çoxluğudur. Bununla qurbanlıq heyvanın boyuna ilişənnal vs. boyunbağılar nəzərdə tutulmuşdur ki, bu heyvanın həcc üçün göndərilənbir qurban olduğu bilinsin və ona zərər verilməsin.

Ayədə keçən "ammine" sözü, "amm" sözünün çoxluğudur.Bu da "əmmə / yeummu=yöneldi, nəzərdə tutdu" hərəkətinin adı failidir.Bununla, Beyti Haramı ziyarət etməyə yönələnlər nəzərdə tutulur."lütf və razılığını axtararaq..." ifadəsi, "yönələnlər"dən haldır.Lütfdən məqsəd isə, mal və ya maliyyə qazancdır. Necə ki bu ayədə,söz bu mənada istifadə edilmişdir: "Bunun üzərinə, özlərinəheç bir pislik toxunmadan Allahın nemət və kərəmiylə geridöndülər." (Al/götürü Imran, 174) [Bu ayədə tərcüməsini "kərəm" olaraq al/götürdüyümüz"fəzl"dən məqsəd, mal və ya maliyyə qazancdır.] Buna bənzərbaşqa ayələr də vardır. Və ya axirət savabı nəzərdə tutulmuşdur. Həmdünyəvi malı, həm də ührəvi əcri əhatəsi də mümkündür.Ayədə keçən "şeair" və "kalaid" kimi sözlər haqqında dəyişikşərhlər/şərh edər irəli sürülmüşdür. Ancaq bizim etdiyimiz şərh,ayənin axışına daha uyğundur. Bu səbəbdən dəyişik şərhlərin detallarınadalmanın bir faydası yoxdur."Ehramdan çıxdığınız zaman ovlana bilərsiniz." Bu, qadağandan sonragündəmə gələn bir əmrdir. Bu səbəbdən, qadağan sonrası sərbəstlik-Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 283bədən kənar bir məna ifadə etməz. [Ayədə keçən "xələldim", "həll"kökündəndir.] Gərək "həll" və gərəksə [if'al qəlibinə uyğunlaşdırılmış törəməs(n)iolan] "pozuntu" (yəni, mücərrəd və mezid) eyni mənas(n)ı ifadə edərlər;ehramdan çıxışı yəni."Sizi Məscidi Haramdan saxladıqlarından ötəri bir birliyə olankininiz, sizi həddi aşmağa sürüməsin." Ərəblər, "Ceremehu /yecrimuhu" deyərlər və bununla "ona yüklədi." anlamını nəzərdə tutarlar.Günah işləyən insanın yükləndiyi günaha da "cerime" deyilməsi buyüzdəndir. Maliyyə və bənzəri cəzalar da, günahkara yüklənməsi baxımından"cerime" olaraq adlandırılar. Ragıp əl-Isfahani, sözün əslmənasının "kəsmək" olduğunu söyləmişdir.Ayənin orijinalında keçən "şenean" isə, düşmənlik və kin mənasınagəlir. "Sizi maneə törətdikləri üçün" mənasını verən "ən/en

seddukum" cümləsi, ayədə keçən "şenean=kin, düşmənlik" sözcüyündənəvəz və ya ətfi bəyandır. Ayənin mənasının özü budur:Sizi Məscidi Haramı ziyarət etməkdən saxlayan bir birliyə qarşıbəslədiyiniz kin, Allahın sizi onlara qarşı üstün hala gətirməsindənsonra, sizi təcavüzkarlığa sürüməsin."Yaxşılıq və təqva üzərində köməkləşin; günah və həddi aşma üzərindəköməkləşməyin." Bu ifadənin mənas(n)ı açıqdır. Bu məna, İslamıninsanlar arası əlaqələr üçün nəzərdə tutduğu qanunun əsasını meydana gətirər.Uca Allah Quranda "birr=iyilik" anlayışını ibadətlərdə və rəftarlarda"iman və lütfkarlıq" şəklində açıqlamışdır: "Əsl yaxşılıq (birr) okimsədir ki, Allaha və axirət gününə... inandı." (Bəqərə, 177) Bunabağlı qiymətləndirmələrimizi təqdim etmişdik. Təqva isə, Allahın əmrvə qadağanlarını güdmək deməkdir.Bu səbəbdən, yaxşılıq və təqvada köməkləşmək, Allahdan qorxma(təqva) əsasına söykənən olaraq iman və saleh əməllər üzərində birləşməkdemək olar. İctimai İslah və təqva yəni. Bunun əleyhdar tablo/cədvəliisə, günah və həddi aşma üzrə köməkləşməkdir. Günahdanqəsd, xoşbəxt bir həyat baxımından gerilə idiçi bir faktor olan pis əməldir.Həddi aşmaqdan, gerçək insan haqqlarına hücum nəzərdə tutulur.İnsanların can, ismət və mal təhlükəsizliklərini ortadan qaldırmaq ya-284 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ni. Daha əvvəl, "Ey inananlar! Səbr edin; (düşmən qarşısında) toplucastabillik nümayişin; davamlı (əlaqə içində və) hazırlıqlı olun." (Al/götürüImran, 200) ayəsini kitabımızın 4. dərisində təfsir edərkən mövzuya birparça açıqlıq gətirdik.Ardından uca Allah günah və həddi aşmaqda köməkləşməyəbağlı qadağanı bu ifadələrlə gücləndirir: "Allahdan qorxun. ÇünkiAllahın əzabı çətindir." Bu, gerçəkdə təkid üzərinə təkid və vurğuüzərinə vurğudur."Sizə (bunlar) haram qılındı: Leş, qan, donuz əti, Allahdan başqasıadına boğazlanılan..." Bu dörd maddə, bu surədən əvvəl enən Ən'amvə Nəhl kimi Məkkə enişli surələrdə və Bəqərə surəsi kimi Mədinə'-

də enən ilk uzun surədə zikr edilmişdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:"Də ki: Mənə vəhy olunanda, yeyən kimsə üçün haram qılınmışbir şey tapa bilmirəm. Ancaq leş yaxud axıdılmış qan yaxud donuzəti -ki murdardır- ya da Allahdan başqası adına bogazlanmış bir fıskolsa başqa. Amma başqasına zərər vermədən və sərhədi aşmadankim bunlardan yemək məcburiyyətində qalsa, bilsin ki Rəbbin bagışlayandırvə əsirgəyəndir." (Ən'am, 145)"Allah sizə leş, qan, donuz əti və Allahdan başqası adına kəsiləniqəti olaraq haram etdi. Amma kim zülm etmədən və sərhədiaşmadan məcbur qalsa, ona bir günah yoxdur. Çünki Allah bagışlayandır,əsirgəyəndir." (Bəqərə, 173) [Eyni məzmun az bir fərqləNəhl surəsinin 115. ayəsində də vurğulanmışdır.]Görüldüyü kimi ayələr, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin baş tərəfindəharam olduğu zikr edilən dörd maddənin haramlığını ortayaqoymaqdadır və ayənin sonunda iştirak edən istisna cümləsi baxımındandə bu ayələ bənzərlik meydana gətirməkdədir: "O halda kim, (istəklə)günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə, (bunlardan yeyə bilər;çünki) heç şübhəsiz Allah bagışlayan və əsirgəyəndir." Bu səbəbdənMaidə surəsinin bu ayəs(n)i, digər ayələrlə ortaq mənalarıbaxımından söz mövzusu ayələri dəstəkləyici bir xüsusiyyət ifadə etməkdir.Daha doğrusu bunlara, xüsusilə leş, qan və donuz ətinə bağlıqadağan, Məkkə enişli Ən'am və Nəhl surələrinin enişindən daha əvvəlMaidə Surəsi 1-3 ............................................................ 285hökmə bağlanmışdır, qanuniləşdirilmişdir. Çünki Ən'am surəsindəkiəlaqədar ayə, üç maddənin və ya yalnız donuz edinin yasaklanışını"rics" (murdar-necis) oluşlarıyla səbəbləndirir. Bu da murdar-necis (rics)şeyləri yemənin haram olduğuna dəlalət edər. Halbuki uca Allahbisetin ilk dövrlərində nazil olan "Muddəssir" surəsində beləbuyurur: "pislikdən qaçın." (Muddəssir, 5)Eyni şəkildə ayədə: "bogulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş,buynuzlanmış və yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüşolan heyvanlar." şəklində sıralanan vəziyyətlərin bütünü leş hökmündədir.

Bunun dəlili də, "kəsdikləriniz xaric" ifadəsidir. Ayədə buşəkildə xüsusi olaraq zikr edilmələri, leş anlayışının əhatəsinə girməyitələb edən vəziyyətləri şərh məqsədinə istiqamətlidir. Dolaysıyla,ayə yeni bir yasamaya getmədən məğlub olması qadağan olan şeylərədaha çox bir açılam gətirmişdir.Yenə ayədə, "obelisklər üzərinə bogazlanan heyvanlar və faloxlarıyla bölməniz. Bunlar yoldan çıxmaqdır." şəklində sıralananxüsuslar, ilk dəfə bu surədə zikr edilmələrinə qarşı, uca Allah bunlarınvə ya ikincisinin -ən zəif ehtimal olmasına baxmayaraq- haram qılınışını,fısk (yoldan çıxma) olmalarıyla səbəbləndirir. Fısk isəƏn'am surəsindəki əlaqədar ayədə haram qılınmışdır. Ayrıca, "(istəklə)günaha yönəlmədən" ifadəsi ayədə zikr edilən xüsusların haramqılınışlarının dayağının onların günah olmaları olduğuna dəlalətetməkdədir. Bəqərə surəsində isə günahın haram qılındığı ifadə edilmişdir.Ayrıca uca Allah belə buyurmuşdur: "Günahın açıgını dagizlisini də buraxın!" (Ən'am, 120) "Də ki: Rəbbim, ancaq fahişəlikləri,gərək açıgını, gərək bağlısını və [adı yəni] günahı... haram etmişdir."(Ə'RAF, 33)Bu səbəbdən açıqca aydın olur ki, təfsirini təqdim etdiyimiz ayəninharam qılınan maddələr məzmununda saydığı şeylər, yeni bir əlavə etmədəol/tapılmır, yalnız Məkkə və Mədinə enişli ayələrdə haramolduqları ifadə edilən ətlər və yeməklər sıralanır."Boğulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış və cırıcıheyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş olan heyvanlar -hələ canları286 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çıxmadan kəsdikləriniz xaric-." Ayənin Ərəbcə mətnində keçən"munhanika" sözü, boğularaq ölən heyvan deməkdir. Heyvanın,özbaşına və ya bir xarici faktor tərəfindən şüurlu olaraq boğulmasıarasında fərq yoxdur. Eyni şəkildə bunun hansı alətlə edilmişolması da vəziyyəti dəyişdirməz. Məsələn, nəfəs almasını önləyəcəkşəkildə bir iplə boyunun sıxılması ya da başının iki taxtaarasında sıxışdırılması kimi. Necə ki bu və bənzəri tətbiqlər

cahiliyyə Ərəbləri arasında olduqca məşhur idi."Mevkuze" sözü, 'ölənə qədər döyülən heyvan' deməkdir."Mutereddiye" isə, 'bir dağ uçurumu və ya bir quyu kimi yuxarıdandüşərək ölən heyvan' mənasını verər."Natiha" da, 'bir başqa heyvan tərəfindən buynuzlanaraq öldürülənheyvan' üçün istifadə edilən bir ifadədir. "Ma ekele's-sebuu=yırtıcıheyvanın yediyi"ndən məqsəd, cırıcı bir heyvan tərəfindən əti məğlub et/yeyilənheyvandır. Çünki "yemə" hərəkəti hamısı yenilən şeylə elin idili olaraqistifadə edildiyi kimi, bir qisimi yenilən şeylə elin idili olaraq da istifadə edilər.Yırtıcı heyvan ifadəsiylə də aslan, qurd və örtül kimi cırıcıheyvanlar nəzərdə tutulmuşdur."Hələ canları çıxmadan kəsdikləriniz xaric" ifadəsi, yuxarıdasayılanlar içində boğazlanılacaq vəziyyətdə olanların istisna tutulmasıməqsədinə istiqamətlidir. Bununla da boyundakı dörd damarın kəsilməsiəzələ-tedilmiştir. Ancaq bunun üçün, söz mövzusu heyvanda quyruğunhərəkət etməsi və ya nəfəs alış-verişi kimi canlılıq ifadə edilərininolması lazımdır. Söylədiyimiz kimi istisna, sayılan heyvanların içindəkəsilməyə əlverişli olanların tamamilə elin idilidir. Istisnayı yalnızsonuncusuyla elin idiləndirmənin dəlili yoxdur.Ayədə "boğulmuş, vurulmuş, yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış,yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş" şəklində sıralananvəziyyətlərin bütünü, "leş" anlayışına girən xüsuslardır; onunobyektiv qarşılıqlarıdır. Söz gelimi, yuxarıdan düşmüş və ya buynuzlanmışheyvanlar, düşmənin və buynuzlanmanın nəticəs(n)i ölmələrivəziyyətində haram olarlar. Bunun dəlili də "kəsdikləriniz xaric."ifadəsidir. Bura bir gerçəkdir ki, adı çəkilən heyvanlar canlı olduq-Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 287ları müddətcə məğlub et/yeyilməzlər. Ancaq can verdikdən sonra məğlub olarlar. Bu daya boğazlanılma nəticəs(n)i reallaşmış bir ölümdür ya da deyil.Uca Allah boğazlanılma vəziyyətini istisna etdiyinə görə, haramolma vəziyyəti üçün, söz mövzusu heyvanların boğazlanılmadan yuxarıdan

düşmə və ya buynuzlanma nəticəs(n)i ölmələri qalır.Məsələn bir qoyun bir quyuya düşsə, sonra oradan sağ-salamatolaraq çıxarılsa, qoyun qısa bir müddət yaşadıqdan sonra özbaşınavə ya boğazlanılma nəticəs(n)i ölsə, ona "yuxarıdan düşmüş"deyilməz. Bunun dəlili də ayənin axışıdır. Çünki ayədə sayılanheyvanların bütününün söz mövzusu vəziyyətlərdə ölmüş olmaları əsasalınmışdır. Ölümləri də boğulma, vurulma, yuxarıdan düşmə vəbuynuzlanma kimi xüsusiyyətlərə isnad edilmişdir.Leş anlayışının konkret qarşılıqları daxilində xüsusilə bu xüsuslarınzikr edilməsinin səbəbi, bəzi zehinlərdə meydana çıxa biləcək birvəhmi ortadan qaldırmaqdır. Belə bir qorxu da bunların nadir olaraqqarşılaşılan vəziyyətlər olmalarından ötəri leş olmadıqları sanısınasöykənilər. Çünki zehin, bir anlayışın məşhur qarşılığını əsas al/götürməyəuyğundur. O da bir xəstəlikdən və ya sürpriz olmayan bir başqasəbəbdən heyvanın ölməsidir. Buna görə uca Allah, qarışıqlığıortadan qaldırmaq və haramlığa açıqlıq gətirmək məqsədiylə leşanlayışının bu az rast gəlinən qarşılıqlarını bir-bir saymışdır."Obelisklər üzərinə boğazlanılan" Ragıp əl-Isfahani, əl-Tədris planıadlı əsərində belə deyər: Nasb, tik dayanacaq şəkildə qoymaq deməkdir.Mizraq, bina və ya daş tikmək kimi. ən/en-Nəsib, bir şeyin üzərinəqoyulan daş deməkdir. Çoxluğu, "nasaib" və "nusub"dur. Ərəblərin,tapındıqları və üzərlərində qurbanlarını kəsdikləri bu cür obelisklərivardı. Uca Allah belə buyurmuşdur: "Onlar tikilənlərə dogru qaçarkimidirlər." [Məaric, 43] Və yenə belə buyurmuşdur: "Obelisklərüzərinə bogazlanan..." [Maidə, 3] Bu sözün çoxluğu olaraq "elensab"sözü də istifadə edilər. Necə ki bu ayədə bu məna bu sözləifadə edilmişdir: "...obelisklər, şans oxları..." [Maidə, 90]"ən/en-Nusb" və "ən/en-nasab" sözləri, yorğunluqdan əldən düşmüş düşməkdeməkdir..." [el-Müfredatdan alınan götürmə burada sona çatdı.]288 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu halda obelisklər üzərində kəsilən heyvanların ətlərinin haramqılınmasından məqsəd, bu xüsusla əlaqədar cahiliyyə ənənəsinin

davam etdirilməsinin önlənməsidir. Çünki cahiliyyə dövründə Ərəblər,Kəbənin ətrafında bəzi daşlar tikmiş, bunları müqəddəs hesab edir və üzərlərindəheyvanlarını kəsirdilər. Bu, bir bütpərəstlik ənənəs(n)iidi."Fal oxlarıyla bölməniz" Ayədə keçən "əl-ezlam" sözü, 'faloxları' deməkdir. Fal oxlarıyla bölmək, dəvənin -və ya başqa birheyvanın- ox çəkilişi nəticəs(n)i paylaşılması, kimin pay alacağının vəkimin al/götürməyəcəyinin və eyni zamanda dəyişik payların oxlarla təyin olunmasıdeməkdir ki bu, qumardır. Təfsirimizin ikinci dərisində,"Sənə içkini və qumarı soruşarlar." (Bəqərə, 219) ayəsini təfsir edərkənmövzuya açıqlıq gətirdik.Ragıp əl-Isfahani deyər ki: əl-Kasm, pay təyin etmə, bölünmə etmədeməkdir. "And idi həmçinin sıxmağın və kısmeten=falan şeyi bölünməetdim" deyərlər. Miras və qənimət bölünməs(n)i, haqq sahiblərinə paylarınınverilməsidir. Uca Allah belə buyurar: "Hər qapıya onlardan birhissə ayrılmışdır." [Hicr, 44] "Onlara suyun aralarında paylaştırılacagınıxəbər ver." [Qəmər, 28] "Istaksamtuhu" yəni bölünmə etməsiniistədim. Ancaq bu qalıb/qəlib zamanla "kaseme=taksim etmə" mənasındaistifadə edilmişdir. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Faloxlarıyla bölməniz..." [el-Müfredatdan alınan götürmə burada sonraçatdı.]"İstakseme" qəlibinin "anda" mənasında olması, obyektivqarşılığın uyğunlaşması baxımından söz mövzusudur. Yoxsa gerçəkdə buqəlibin ifadə etdiyi məna, bu cür bir hərəkətin alətləri olaraq qəbul edilənoxlarla paylamaq istəməkdir. Çünki bu aləti istifadə etmək, o alətəterettüp edən hərəkətin reallaşmasını istəmək deməkdir. Beləcə"istif'al" qəlibinin semantik əhatəsinə girmiş olar. Bu halda, ayəninaxışı içində qadağan edilən fal oxlarıyla bölməkdən məqsəd, dəvəvə bənzəri bir heyvan üzərinə ox çəkərək ətindən pay almaqdır.Bəzi təfsir alimləri isə, "fal oxlarıyla bölməniz" ifadəsinin, edilməkistənən bir hərəkətin xeyrmi, şərmi; faydalımı, zərərlimi olduğunun fal oxlarını çəkmək surətiylə təyin etməyə işarə etdiyini

Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 289ğunun fal oxlarını çəkmək surətiylə təyin etməyə işarə etdiyini söyləmişlər.Səfərə çıxmaq istəyən, evlənmək istəyən və ya bir işetmək istəyən bir kimsənin bu cür bir üsula baş vurması kimi...Bunlar söz mövzusu hərəkətlərə başlamadan ox çəkərək xeyirli olanı xeyirliolmayandan ayırmaq istəyərdilər. Deyərlər ki: Bu ənənə, cahiliyyəƏrəbləri arasında məşhur idi. Bu, bir növ fal baxmaq idi. Ileride ayələrihədislərlə şərh hissəsində mövzunu daha ətraflıca ələ alacağıq.Nə var ki ayənin axışı, "hisdiksəm" qəlibinin bu anlama alınmasınaəlverişli deyil. Çünki ayə, "sizə oxunacaq olanlar" ifadəsiyləişarə edilən haram yeməklərin ifadə edildiyi bu axışın içində,məğlub et/yeyilməsi haram olan on qisimdən danışır. Bunlar; leş, qan, donuzəti, Allahdan başqası adına boğazlanılan, boğulmuş, vurulmuş,yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış, yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanmış,obelisklər üzərinə boğazlanılmış heyvanlardır. Sonra faloxlarıyla bölmədən danışılır. Ki bunun bir mənas(n)ı qumar şəklindəətlərin bölünmə edilməsidir. Bir başqa mənas(n)ı da kimi işlərlə əlaqədarxeyr və şər tərəflərin təyin olunmasıdır. Ayənin bu açıq-aşkar axışındanvə arxa arxaya sıralanan karinelerden sonra, qumar üsuluylaətlərin bölünmə edilməsinin nəzərdə tutulduğundan şübhə duyul/eşidilə bilərmi? Danışma sənətinin incəliklərini bilən biri bundan şübhə edər mı?Bunu bir örnəklə belə izah edə bilərik: "Ümrə" sözü "imaret"(quruluş) mənasında bir məsdərdir. Amma bu sözün digər birmənas(n)ı daha vardır: Beyti Haramı ziyarət etmək. Bu söz, "ev"əizafə edildiyində hər iki mənas(n)ı da ifadə etmiş ola bilər. Lakin,"Həcci və Ümrəni Allah üçün tamamlayın." (Bəqərə, 119) ayəs(n)i sözmövzusu olduğunda ancaq "ziyarət etmə" mənas(n)ı əsas alına bilər. Bunöv nümunələr çoxdur."Bunlar yoldan çıxmaqdır." Bu ifadəylə yuxarıda sayılmış olanlarınbütününə işarə edilmiş ola bilər. Eyni şəkildə, araya istisna girdiyiüçün "kəsdikləriniz xaric" ifadəsindən sonra zikr edilən iki vəziyyətədə işarə edilmiş ola bilər. Yenə, ən sonuncusuna da işarə edilmiş

olması ehtimal daxilindədir. Lakin üç ehtimal içində ortadakı daha290 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5güclüdür."Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıqonlardan qorxmayın, məndən qorxun." Bu ayə, ol/tapıldığı yer/yeyər və ehtiva etdiyianlama açıqlıq gətirmə baxımından maraqlıdır. Çünki ayəninbaş tərəfini yəni, "Sizə (bunlar) haram qılındı: Leş, qan, donuz əti...Bunlar yoldan çıxmaqdır." qisimini araşdırdığın və buna sonqisimini, yəni "O halda kim (istəklə) günaha yönəlmədən aclıq halındadara düşsə, (bunlardan yeyə bilər; çünki) heç şübhəsiz Allah,bagışlayan və əsirgəyəndir." ifadəsini əlavə etdiyin zaman, bununəskiksiz bir ifadə olduğunu görərsən; mənasının tamamlığınınvə məqsədinin anlaşılırlığının, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdənümidi kəsmişlər..." ifadəsinə bağlı olmadığını müşahidələrsənvə bu ifadənin tam bir ayə olduğunu, daha əvvəl nazil olanƏn'am, Nəhl və Bəqərə surələrində haram yeməkləri açıqlayanayələrə bənzədiyini görərsən. Məsələn, Bəqərə surəsindəki əlaqədarayədə belə buyurulur:"Allah sizə leş, qan, donuz əti və Allahdan başqası adına kəsiləniqəti olaraq haram etdi. Amma kim zülm etmədən və sərhədiaşmadan məcbur qalsa, ona bir günah yoxdur. Çünki, Allah bagışlayandır,əsirgəyəndir." (Bəqərə, 173) Ən'am və Nəhl surələrindəkiəlaqədar ayələr də bunun bənzəridir.Buradan bu nəticə çıxır: "Bu gün inkar edənlər... ümidi kəsmişlər..."ifadəsi, bir axtar/ara söz xüsusiyyətindədir və ayənin ortasınayerləşdirilmişdir. Ayənin kanıtsallık və açıqlıq baxımından bu vaxtsözə bağlılığı yoxdur. Artıq bundan sonra diləsək bunu söyləyə bilərik:Bu vaxt söz, ilk başdan bu ayənin ortasında nazil olmuşdur və endiyiandan etibarən bu ayələ birlikdə enmişdir. Ya da belə deyə bilərik:Bunlar iki ayrı ayə idilər və fərqli zamanlarda nazil olmuşlar idi.Birini digərinin ortasına yerləşdirməyi Hz. Peyğəmbər (s. a. a) vəhykatiblərinə əmr etdi. Ya da belə deyərik: Bu ifadə, ayənin ümumisiylə

eyni zamanda enmədiyi halda, Müqəddəs kitabın cemi əsnasında ayəninbir parçası olaraq yazıldı. Bu ehtimalların hansı doğru olursa olsun,"ayənin başı ilə son qisimini birlikdə mütaliə etdiyimiz zaman,Maidə Surəsi 1-3 ....................................................... 291ifadə bir axtar/ara söz kimi diqqətə çarpanlaşır" şəklindəki qiymətləndirməmizüzərində bir təsiri söz mövzusu olmaz.Bu çıxarsamamızı dəstəkləyən bir başqa xüsus da, -böyük biryekun tutan rəvayətlərin hamısı olmasa belə- nüzul səbəbinə bağlırəvayətlərin böyük bir qisiminin xüsusi olaraq, "Bu gün inkar edənlər..."ifadəsini əsas al/götürmələri və ayənin əslini yəni, "Sizə (bunlar)haram qılındı..." deyə başlayan qisimini əsas al/götürməmələridir. Buradanbu nəticə çıxır: "Bu gün... ümidi kəsmişlər..." qisimi, ayəninbaşından və sonundan ayrı və müstəqil olaraq nazil olmuşdur.Bu ifadənin, ayənin ortasında iştirak etməsi ya Peyğəmbərimizin(s. a. a) əmrləriylə ya da Müqəddəs kitabın cemi əsnasında reallaşmışdır.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, ABŞ b. Hamid kanalıyla Şa'bi'denköçürülən rəvayət də bu yanaşmas(n)ı dəstəklər mahiyyətdədir: "Peyğəmbərimiz(s. a. a) Ərəfədə ol/tapıldığı sırada ona bu ayə endi:'Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim.' Bəzi ayələr Peyğəmbərin(s. a. a) maraq/əlaqəsini çəkdiyində onu surənin baş tərəfində qoyardı." Dahasonra Şa'bi belə əlavə etdi: "Ona həcc ibadətlərini necə edəcəyiniCəbrayıl öyrədirdi."Kənar yandan, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidikəsmişlər." cümləsi ilə, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."cümləsi, məzmun baxımından bir-birinə yaxındır və məna etibariləbir-biriylə əlaqəli olduqları da şübhə aparmaz. Çünki kafirlərinMüsəlmanların dinlərindən ümidi kəsmiş olmaları ilə Müsəlmanlarındinlərinin yetkinləşdirilmiş, kamala çatdırılmış olması arasındakıəlaqə açıqdır. Ayrıca hər iki cümlənin məzmunları iç içə keçə bilərvə parçaları bir-biriylə elin idili, bir-biriylə inteqrasiya olunmuş tək bir məzmunhalına gələ bilər. Qaldı ki, iki cümlə arasında diqqətə çarpan bir axış birliyidə gözə dəyməkdədir.

Bunu dəstəkləyən bir başqa ünsür də səhabə və təbiin qurşaqlarınınilk və son dövr təfsirçiləri ilə sonradan gələn təfsir alimlərindəngünümüzə qədər ortaya çıxan təfsir alimlərinin bu ikicümləni bir-birini bütünleyen bitişik iki cümlə olaraq ələ almaları-292 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dır. Bunun tək səbəbi, söz mövzusu iki cümlədən bizim anladığımızşeyi anlamış olmaları, iki cümlənin birlikdə endiyini və eyni anlamadəlalət etmə nöqtəsində birləşmələrini əsas al/götürmüş olmalarıdır.Bundan da bu nəticə çıxar: Ayənin axışı içində bir axtar/ara söz olaraqiştirak edən, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər...din olaraq İslama razı oldum." ifadəsi, parçaları bir-biriyləbütünlük ifadə edən tək bir sözdür və tək bir hədəfi vurğulamağaistiqamətlidir. Arada bir fərqlilik olmadan iki cümlə bütünlük içindəbu hədəfə işarə etməkdədir. Bu baxımdan, bu iki cümləni də ehtiva edənayələ əlaqəli olduğunu söyləyib söyləməmiz arasında hər hansıbir fərq yoxdur. Çünki bu, söz mövzusu ifadənin bir söz oluşunumənfi istiqamətdə təsir etməz. Bu bir axtar/ara sözdür. Iki ayrı hədəfə istiqamətliiki ayrı söz deyil. Yenə, "Bu gün inkar edənlər..." və "Bu gün sizindininizi..." ifadələrində təkrarlanan "gün"lə, kafirlərin ümidkəsdikləri və dinin yetkinləşdiyi bir tək gün nəzərdə tutulur.Görəsən, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər.Artıq onlardan qorxmayın." ifadəsində keçən "gün"lə nənəzərdə tutulur? Peyğəmbərin (s. a. a) göndərilişi və dəvətə başlamasıilə birlikdə İslamın ortaya çıxış zamanımı? Bu vəziyyətdə belə birməna əldə etmiş olarıq: "Allah sizə İslamı göndərdi. Beləcə dininiziyetkinləşdirdi, üzərinizdəki neməti tamamladı və kafirləri sizindininizdən ümidsiz etdi."Lakin belə bir nəticə əldə etmənin imkanı yoxdur. Çünki ayəninzahiri axışı göstərir ki, onların bir dinləri vardı və kafirlər budini yox etməyi və ya dəyişdirməyi ümid edirdilər. Müsəlmanlar dadinlərindən ötəri onlardan qorxurdular. Ancaq indi uca Allah,kafirləri gözləmələri nöqtəsində ümidsizliyə saldı və Müsəlmanlara

bu baxımdan zəmanət verdi. Yenə aydın olur ki, bu günə qədərdin əskik idi, Allah onu kamala çatdırdı və üzərinizdəki nemətinitamamladı. Halbuki, onların İslamdan əvvəl bir dinləri yox idi ki, kafirləronu yox etməyi kursunlar ya da uca Allah onu kamala çatdırsın,beləcə üzərlərindəki nemətini tamamlasın.Qaldı ki, yuxarı da irəli sürülən bir məna əldə etmək üçün, ifa-Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 293deyilin axışında bir dəyişikliyin edilməsi və "Bu gün sizin dininiziyetkinləşdirdim." ifadəsinin, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdənümidi kəsmişlər." ifadəsindən əvvəl iştirak etməsi lazımdır ki, sözsilsilə/serialmı belə bir anlama uyğun hala gəlsin.Görəsən "gün"dən məqsəd, Məkkə fəthindən sonrakı dövrdürmü? Ki uca Allah o gün Qureyş müşriklərinin planlarını boşa çıxarmış,tələlərini başlarına keçirmişdir; müşriklərin fəaliyyətləriniyox etmişdir. O gün dinlərinin təməli yıxılmış, bütləri parçalanmış,artıq düzlərinin üstünə tikilməkdən ümidlərini kəsmişlər. İslamaetiraz edəcək, suverenliyini və yayılmasını önləyəcək gücləri qalmamışdır.Görəsən budurmu nəzərdə tutulan?Ayədən hərəkətlə belə bir nəticəyə çatmaq da mümkün deyil.Çünki ayədə dinin kamala çatdırılmasından və nemətin tamamlanmasındandanışılır. Halbuki, hicrətin səkkizinci ilində reallaşanMəkkə fəthiylə din kamala çatdırılmış deyil. Bundan sonranə qədər fərzlər nazil olmuşdur. Bu gündən Peyğəmbərin (s. a. a) vəfatınaqədər keçən müddət içində nə qədər halallar və haramlar hökmə bağlanmışdır.Qaldı ki, "İnkar edənlər..." (kafirlər) ifadəsi ümumidir; bütün Ərəbmüşriklərini əhatə edər, ki müşriklərin bütünü Müsəlmanların dininiyox etməkdən ümidlərini kəsmiş deyillər idi. Bunun bir dəlili dəmüşriklərin İslama qarşı təcavüzkar tutumlarını davam etdirmələri vəkimi tərəflər arası hücum etməzlik razılaşmalarının qüvvədə qalmalarıdır.Müşriklər, müşrik ənənələrə uyğun olaraq həcc ziyarətindəvar, müşrik qadınlar çılpaq halda təvaf edə bilirdilər. Buvəziyyət, Rəsulullah Əfəndimizin (s. a. a) Hz. Əlini (ə.s) Tövbə surəsindəki

əlaqədar ayələri oxumaq üzrə göndərib cahiliyyə ənənələrininqalıqlarını etibarsız edənə qədər sürdü.Görəsən, ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Tövbə surəsinin enişindənsonrakı bir dövrdürmü? Çünki Tövbə surəsinin enişinin ardındanİslam, təxminən olaraq bütün Ərəb yarımadasına yayılmışdı.Şiryin izləri silinmiş, cahiliyyə ənənələri ölmüşdü. Müsəlmanlardini ayinlərdə və həcc ibadətində bir tək müşrikə rast gəlməz olmuş-294 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lardı. İş Müsəlmanlar üçün dəqiqlik qazanmışdı. Allah, qorxularını güvənəçevirmişdi. ONA qulluq edir və heç bir şeyi ONA ortaqqaçmırdılar. Görəsən bu dövrdürmü nəzərdə tutulan?Ayədən belə bir nəticə çıxarmanın imkanı yoxdur. Çünki Ərəbmüşrikləri, Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin enişi, şiryin yarımadadansilinişi və cahili ənənələrin ortadan kalkışı qarşısında Müsəlmanlarındinlərini yox etməkdən ümid kəsmişlər idi; ancaq dinhələ kamala çatdırılmamışdı. Çünki bundan sonra da müxtəlif fərzlərvə hökmlər ehtiva edən ayələr enmişdi. Bunlardan biri də Maidə surəsindəiştirak edən kimi ayələrdir. Maidə surəsinin Peyğəmbərimizin(s. a. a) son dövrlərində endiyi barəsində alimlər arasında görüşbirliyi vardır. Bu surədə halal, haram, həddlər və qisas kimi məsələlərəbağlı bir çox hökm vardır.Bundan bu nəticə çıxır: Ayədə keçən "gün" sözüylə ilkbaxışda ayənin mənasıyla uyğunlaşma təmin edəcək məsələn, İslam dəvətininortaya çıxdığı zaman və ya Məkkə fəthindən sonrakı zaman yadə Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin endiyi dövrdən sonrakı günlərkimi günün geniş mənasının [dövr] nəzərdə tutulmuş olmasınaimkan yoxdur. Bu səbəbdən bunu söyləməkdən başqa variantımızyoxdur: Ayədə keçən "gün"dən məqsəd, ayənin endiyi gündür. Bu daşəxsən surənin endiyi gündür də. Bunun üçün də, "Bu gün inkar edənlər...ümidi kəsmişlər." ifadəsinin məna etibarilə özünüəhatə edən ayələ əlaqəli bir axtar/ara cümlə hesab edilməsi lazımdır.Ya da Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) son zamanlarında və Maidə

surəsindən sonra enmiş olması lazım gəlir. "Bu gün sizin dininiziyetkinləşdirdim." ifadəsi bunu tələb etməkdədir.Görəsən müəyyən günlərlə, şəxsən Məkkənin fəth edildiyi günmü nəzərdə tutulmuşdur? Yoxsa Tövbə surəsinin əlaqədar ayələrinin endiyi günmü? Bu yanaşmanın səhvini göstərmək baxımından, əvvəlki ikincivə üçüncü ehtimala bağlı olaraq gündəmə gətirdiyimiz müşküllərkifayətdir.Bəzi təfsirçilərin müdafiə etdiyi və müxtəlif rəvayətlərdə işarə edildiyikimi, nəzərdə tutulan gün, vida həccindəki Ərəfə günü müdir?Maidə Surəsi 1-3 .......................................................... 295Bu halda, o gün Müsəlmanların dinlərini yox etməkdən ümidi kisənlərdənkimlər və nə nəzərdə tutulmuşdur? Əgər ümidsizlikdən məqsəd,Qureyş müşriklərinin, Müsəlmanların dinlərinə üstünlük təmin etməkdənümid kəsmələridirsə, bu, hicrətin səkkizinci ilində reallaşanMəkkənin fəth edildiyi gün ortaya çıxan bir vəziyyətdir, onuncuilin Arafe günü deyil. Əgər nəzərdə tutulan bütün Ərəb müşriklərininbu mövzuda ümidsizliyə düşmələridirsə, bu da Tövbə surəsinin enişindənsonrakı dövrdə, yəni hicrətin doqquzuncu ilində ortaya çıxanbir vəziyyətdir. Əgər məqsəd, Yəhudisi, Xristianı vəAtəşpərəstiylə bütün kafirlərsə -ki "Inkar edənlər..." şəklindəki mütləqifadə bunu tələb edir- bunlar hələ İslamı uduzmaya uğratmaqdanümidlərini kəsməmişlər idi və hələ İslam, Ərəb yarımadasınınxaricində üstünlük, suverenlik, güc və daşındırıcılıq qazanmamışdı.Kənar yandan -Hicrətin onuncu ilinin zilhicce ayının doqquzunaeyni düşən- bu günün, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizənemətimi tamamladım." ifadəsinə uyğun düşəcək xüsusiyyətini, imtiyazınıdüşünüb üzərində dayanmamız lazımdır.Deyilə bilər ki: Bununla, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) şəxsənqatılaraq həcc mərasimini kamala çatdırması şifahi/sözlü təlimçiliyininyanında, hərəkəti olaraq da insanlara həcc ibadətinin necə yerinəgətiriləcəyini öyrətməsi nəzərdə tutulmuşdur.Nə var ki: Sırf Peyğəmbərimizin (s. a. a) həcc mərasimini öyrətməsinin

-insanlara temettü həccini öyrətdiyi halda, qulaq ardı edilişikonkret bir nümunə olaraq ortadaykən və ondan əvvəl də namaz,oruc, həcc, zəkat və cihad kimi dini fərzlər hökmə bağlanmışkən- dininkamala çatdırılması olaraq adlandırılması doğru olmaz. Diningərəklərindən bir vacibin öyrədilməsi, o vacibin tamamlanması vəkamala çatdırılması olaraq adlandırıla bilərmi? Bu belə olmazkən,dinin bir vacibinin öyrədilməsi dinin bütününün kamala çatdırılmasıolaraq necə qəbul edilə bilər?Qaldı ki bu ehtimal, "Bu gün inkar edənlər... ümidi kəsmişlər."cümləsi ilə, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim." cümləsi arasındakıəlaqənin kəsilməsini tələb edir. Rəsulullahın (s. a. a) en-296 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sanlara temettü həccini öyrətməsi ilə kafirlərin dindən ümidlərinikəsmələri arasında nə kimi bir əlaqə vardır?Bəzilərinin belə demələri də mümkündür: Bundan məqsəd,söz mövzusu gündə, Maidə surəsində iştirak edən digər halal və haramlarabağlı hökmlərin endirilərək dinin kamala çatdırılmasıdır.Çünki bundan kənar halal və haram yoxdur. Dinin bu şəkildə kamalaçatdırılmasıyla kafirlərin ürəklərini ümidsizlik örtmüşdür. Bu ümidsizliyinvə pessimistliliyin əlamətləri üzlərinə əks olunmuşdur.Lakin, bu təqdirdə ayədə "inkar edənlər" şəklində ifadə edilənbu kafirləri təyin etmədə vasvası davranmamız lazımdır. Kim bunlar?Əgər Ərəb kafirlər nəzərdə tutulursa, o gün İslam onları örtmüşdür,heç kim İslamdan başqa bir görünüşlə ortaya çıxa bilmirdi, kibu da gerçək İslamın eynisi idi. [Çünki gerçək İslam, zahiri təslimdənbaşqa bir şey deyil.] Bu halda ümidləri qırılan kafirlərkimlərdir?Əgər bunların xaricində, Ərəb olmayan digər kafir birliklər vəqurşaqlar nəzərdə tutulmuşsa, az əvvəl işarə etdiyimiz kimi, onlar hələMüsəlmanlara üstünlük qurmaqdan ümidlərini kəsməmişlər idi.Sonra, Maidə surəsinin enişi və Ərəfə gününün sona erişiyle birlikdəhökm qoyma əməliyyatının sona çatdığı məsələsini irdələyirik və

görürük ki, əldə bir çox rəvayət vardır və az hesab edilməyəcək biryekun tutan bu rəvayətlərdə, bu gündən sonra da bir çox hökm vəfərzin endirildiyinə işarə edilir. "Sayf Ayəs(n)i" [=Yaz Ayəs(n)i] deyə adlandırılanayeti1 və faiz ayələrini buna nümunə göstərə bilərik. Necə kiÖmərin etdiyi bir danışmada belə dediyi rəvayət edilər:"Quranın ən son enən ayəs(n)i faiz ayəsidir. Rəsulullah (s. a. a) bu ayəs(n)ibizə şərhdən vəfat etdi. Bu səbəbdən bu barədə şübhə etdiyinizşeylərdən qaçının və şübhə etmədiklərinizi tətbiq edin..."Buxari, Səhihində İbni Abbasın belə dediyini rəvayət edər:"Rəsulullaha (s. a. a) enən ən son ayə faiz ayəsidir." Bunun kimi də-------1- Nisa surəsinin sonunda iştirak edən kelale yəni, geridə varis olaraq anababavə uşaq buraxmadan ölən kimsənin vəziyyətinə bağlı ayə.Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 297ha bir çox rəvayət nümunə göstərilə bilər.O halda heç bir araşdırmaçı, bu rəvayətləri zəif qəbul edərək,ayəyə prioritet tanıya bilməz. Çünki ayə söz mövzusu günlə, filan gününnəzərdə tutulduğu barəsində qəti və açıq bir ifadəyə sahib deyil.Əksinə bu, verilən ehtimallardan yalnız biridir. Bunun qətilikqazanması üçün bununla uyğun gəlməyən ehtimalların mənfilənməsilazımdır. Bu rəvayətlərinsə, heç bir dayağı olmayan digər ehtimallardanəskik bir tərəfi yoxdur.Ayələ əlaqədar olaraq belə də deyilə bilər: Dinin kamala çatdırılmasındanməqsəd, Kəbənin kafirlərdən təmizlənməsi, müşriklərinoradan uzaqlaşdırılmasıdır. Beləcə Müsəlmanlar, aralarına müşriklərqarışmadan həcc etdilər.Bu ehtimala qarşı bunu deyə bilərik: Söz mövzusu iş bundan bir iləvvəl Müsəlmanlar üçün dəqiqlik qazanmışdı və yalnız Müsəlmanlarhəcc edirdilər. Bu səbəbdən bunu, "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim."ifadəsində keçən "bu gün" sözcüyüylə məhdudlaşdırmanınmənası nədir görəsən?Qaldı ki, Beytullahın yalnız Müsəlmanlara xas qılınışı və

müşriklərdən təmizlənməsi, nemətin tamamlanması olaraq qiymətləndirilsəbelə, dinin kamala çatdırılması olaraq qiymətləndirilməsi qəbuledilməz. Kəbənin şirk qalıqlarından ayırd edilməsinin, dinin kamalaçatdırılması olaraq xarakterizə edilməsi nə məna ifadə edir? Deyilmi ki din, inanclar və hökmlər cəmidir. Bu səbəbdən dinin kamalaçatdırılması, parçalarının və qisimlərinin sayına başqa ədədlərinəlavə olunması mənasını ifadə edər. Mühitin dinin tətbiq olunmasına uyğunhala gətirilməsi, dini praktikanın önündəki maneələrin və barrikadalarınqaldırılması isə, qətiliklə dinin kamala çatdırılması olaraqadlandırılmaz. Qaldı ki, kafirlərin dini yox etməkdən yana ümidsizliyədüşmələri problemi də olduğu kimi dayanır.Ayələ əlaqədar olaraq belə bir qiymətləndirmənin deyilməsi dəmümkündür: Dinin kamala çatdırılmasından məqsəd, söz mövzusuharamların detallı bir şəkildə açıqlanmasıdır. Bundan məqsəd dəMüsəlmanların şərhləri diqqətə al/götürüb haramlardan qaçınmaları298 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5və bu mövzuda kafirlərdən qorxmamalarıdır. Çünki kafirlər, Müsəlmanlarındinlərini yox etməkdən ümid kəsmiş ol/tapılırdılar. Bu,Allahın Müsəlmanları dəstəkləməsi, dinlərini üstün etməsi və onlarıkafirlər qarşısında qalib gətirməsi sayəsində reallaşmışdır.Mövzunu bir az daha açacaq olsaq: Ilahi hikmət, İslamın ilkdövrlərində dörd təməl haramdan, yəni leş, qan, donuz əti vəAllahdan başqasının adına kəsilənlərdən bəzi Məkkə enişli surələrdəümumiyyətlə danışılmasını kafi görmüşdür. Bu surələrdə detalabaş vurulmamışdır. İslamın Müsəlmanlar baxımından uyğungörmədiyi daha başqa detallar bu detalların daxilində peyderpeyaçıqlanmaq üzrə tərk edilmişdir. Məkkənin fəthindən sonra,təfsiri təqdim edilən ayənin daxilində detala baş vurulmuşdur.Bu, söz mövzusu pisliklərin haramlılığına istiqamətli mərhələli bir qadağan etməvə çətinləşdirmədiyər.Necə ki eyni üsul, şərabın haram qılınışında da tətbiq olunmuşdur.Bununla güdülən məqsəd, Ərəblərin İslamdan qaçmamalarıdır.

İslamda çətinlik görüb də inanan yoxsulların geri dönəcəyi ümidinəqapılmamalarıdır. Ki ilk Müsəlmanların böyük əksəriyyətiniyoxsullar meydana gətirirdi.Lakin İslam gücləndikdən sonra, bu haramların detallı şərhinəbaş vuruldu. Artıq Allah Müsəlmanlara bolluq bəxş etmişdi,onları gücləndirmişdi. Müşriklər də Müsəlmanların dinlərindənqaçıb uzaqlaşmalarından ümidlərini kəsmişlər idi. Müsəlmanlarıuduzmaya uğradacaqlarına və daşındırıcı, əzici bir güc yığıb İslamıortadan qaldırmalarına dair bir duyğu daşımaz olmuşlar idi.Bu səbəbdən artıq möminlərə onları diqqətə al/götürmələri, dinlərindən vəcanlarından yana onlardan qorxu duy/eşitmələri yaraşardı.Bu halda ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Vida Həcci ilininƏrəfə günüdür. Geri qalan hökmləri açıqlayan bu ayə o gündəenmişdir. Bu hökmlərlə uca Allah cahiliyyənin sadə anlayışlarının,pisliklərinin və əsassız qurun idilərinin qalıqlarını da etibarsız edibortadan qaldırdı. Bu ayə, Müsəlmanların müşriklərə tam mənasıylaüstünlük möhkəmələrinin müjdəsi idi. Artıq müşriklər İslamınMaidə Surəsi 1-3 ............................................................... 299yox olacağını ümid edəcək vəziyyətdə deyil idilər. Bundan sonra onlarlaxoş dolanmağa baxmanın, onlardan qorxmanın, nəticədən narahatlıqfaktorun/etmənin gərəyi yox idi.Bu səbəbdən uca Allah, bu ayədə Müsəlmanlara, kafirlərin onlarındinlərini yox etməkdən ümid kəsdiklərini xəbər verməkdədir.Bu halda -zəiflikləri gücə, qorxuları güvənə və yoxsulluqları zənginliyəçevrildiyi bu müddətdə- Allahdan başqasından qorxmamalarılazımdır. Ayədə detallı şəkildə açıqlanan haramlardanuzaq dayanmaları lazım gəlir. Bu, dinlərinin kamala çatması mənasınıifadə edər. İşdə bəziləri xülasə olaraq təqdim edilən bu götürmə şəklində, ayəhaqqında bir görüş irəli sürmüşlər.Yuxarıdakı şərhə bağlı şərhimiz budur: Bu qiymətləndirməyiedən adam, haqqında danışılan ehtimallardan bir neçəsini birləşdirmək,beləcə hər ehtimal ilə bir başqa ehtimalın qarşılaşdığı problemi

sovmaq məqsədindədir. Bunu edərkən tamamilə bir çıxmazagirməkdə və həm ayənin mənasını, həm də ləfzini pozmaqdadır.Bunun fərqində deyil: Əgər ümidsizliyə düşməkdən məqsəd,Məkkənin fəthiylə və ya Tövbə surəsindəki əlaqədar ayələrin enməsiyləbirlikdə İslamın üstünlük təmin etməsi və güclənməsi, bu səbəbdənkafirlərin içinə düşdükləri pessimizmsə, bunun hicrətin onuncuilinin Ərəfə günündə reallaşdığını söyləmək doğru olmaz."Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər."Halbuki kafirlər, bu məzmunda bundan bir və ya iki il əvvəl ümidlərinikəsmişlər idi onsuz da/zatən. Bu mövzuda adı çəkilən şəxsin də ayələ əlaqədar qiymətləndirməedərkən ifadə etdiyi kimi, zamanını ifadə edən "ümidsizliyədüşmüşlər idi" və yaxud [zamanı ifadə etməyəcək məsələn] "onlar şübhəsizümidsiz olanlardırlar" şəklində təbirlər istifadə edilməsi lazım idi.Yenə, bəzi yeməklərin haram qılınışının mərhələli olduğunusöyləyib içkinin haram qılınışıyla müqayisə edərkən dəyanılmaqdadır. Əgər mərhələlilikdən qəsdi, bəzi maddələrin bəzimaddələrdən sonra haram qılınmış olması isə, bilindiyi kimi ayə,özündən əvvəl enən Bəqərə, Ən'am və Nəhl surələrindəki əlaqədarayələrin ehtiva etdikləri maddələrdən çoxunu ehtiva etmir və bu ayədəsöz mövzusu edilən boğulmuş, vurulmuş... kimi maddələr, bu300 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5len boğulmuş, vurulmuş... kimi maddələr, bu surələrdə zikr edilənanlayışlara girən xüsuslardır.Əgər mərhələlilikdən qəsdi, insanların qəbul etməkdən qaçınacaqlarıqorxusuyla baş vurulan icmalı, sonra detallı şərh isə,bu, yersiz bir qiymətləndirmədiyər. Çünki Maidə surəsinin enişindənəvvəl, haram olduqları açıqca ifadə edilən leş, qan, donuz əti və Allahdanbaşqasının adına kəsilən heyvanlar obyektiv qarşılıqları etibarilədaha diqqətə çarpan, daha ağır gələn və boğulmuş ya da vurulmuşheyvanlara görə daha təsir edicidir. Bunlarsa az rast gəlinən və nadir olaraqyaşanan faktlardır. Bu halda, necə olur da daha əhəmiyyətli və

daha təsir edici olan bu dörd maddənin haram olduğu, ən kiçik birqorxu duyul/eşidilmədən açıqlanır da, bunlara görə çox əhəmiyyətli olmayanbu maddələrin gündəmə gətirilişindən qorxu duyul/eşidilir, haramoluşları mərhələli olaraq açıqlanır, açıqca ifadə etmə barəsindəinsanlardan qorxu duyul/eşidilir?Qaldı ki, belə bir şey olmuş olsa belə bu, dinin kamala çatdırılmasımənasını verməz. Hökmlərin qanuniləşdirilməsi din olaraq adlandırıla bilərmi ki, bunların təbliğ edilişi və açıklanışı dinin kamalaçatdırılması olaraq adlandırılsan? Bu, doğru qəbul edilsə belə, ancaqdinin bir qisiminin kamala çatdırılması və nemətin bəzisinin tamamlanmasımənasını verər; hamısının və bütünün deyil. Halbuki ucaAllah, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım."buyurmuşdur. Yəni heç bir qeyd ifadə etmədən, sözü mütləqtutmuşdur.Qaldı ki, uca Allah, daha bir çox gündə bir çox hökm açıqlamışdır.Elə isə bu gündə açıqlanan hökmün imtiyazı nədir ki, ucaAllah onu və ya detallı şərhini dinin kamala çatdırılması vənemətin tamamlanması olaraq adlandırmışdır?Yoxsa, dinin kamala çatdırılmasından məqsəd, haram yeməkləridetallı bir şəkildə açıqlayan bu ayənin enişindən sonra qanunumaqapısının bağlanması şəklindəki tamamlanışıdırmı? Bu vəziyyətdəMaidə surəsinin enişi ilə Peyğəmbərin (s. a. a) bu dünyadan köç edişiarasında enən hökmlərin vəziyyəti nə olacaq? Hətta şəxsənMaidə Surəsi 1-3 ......................................................... 301Maidə surəsinin içində olub da bu ayədən sonra enən o biri hökmlərüçün nə deyəcəyik? Varın siz düşünün!Bütün bunlardan sonra, əgər məqsəd hicri onuncu ilin Ərəfəgünündə enən ayənin əhatə etdiyi haramların zikredilişinden ötəriedilən yaxşılığı xatırlamaqsa, "sizə din olaraq İslama razı oldum." (kicümlənin təqdiri, "Bu gün razı oldum"dur) nə məna ifadə edir?Bu günün imtiyazı nədir ki, uca Allah xüsusilə o gündə din olaraqİslamdan razı olsun? Ki bu razı meydana gələ uyğun düşəcək xüsusiyyətdə

bu günə xas bir vəziyyət də söz mövzusu deyil?!Bundan əvvəlki yanaşmalar üçün irəli sürülən problemlərin bir çoxuya da əksəriyyətə yaxın miqdarı bunun üçün də deyilə bilər. Lakinbiz onları təkrarlayaraq sözü uzatmaq istəmirik.Görəsən, ayədə keçən "gün"dən məqsəd, Ərəfə günü iləPeyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinəyə çatdığı gün arasındakıhər hansı bir gün müdir, demək istənir? Necə ki kafirlərinümidsizliyə düşmələri və dinin kamala erdirilişi bəzilərin tərəfindən buşəkildə şərh olunmuşdur!Bundan əvvəlki yanaşmalara bağlı problemlər, eyni detalıylabunun üçün də etibarlıdır.İndiyə qədər ayənin mənasını təyin etmə yolunda təqdim etdiyimizaraşdırma, ayənin mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq deyilənlər və yadeyilə biləcək şeylər üzərinə edilən qiymətləndirmələrdir, ki bubizim ayələ əlaqədar araşdırmamızın bir qisimidir yalnız. İnditəfsirimizin özünə xas araşdırma üsuluna uyğun olaraq digərqisiminə baxaq."Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər. Artıqonlardan qorxmayın." Ayədə keçən "ye's=umutsuz-luk" sözü,"reca=umut" sözünün əleyhdarıdır. Din isə, Allah qatından peyderpeyenmişdir. Buna görə bu ifadə göstərir ki, kafirlər, Müsəlmanlarındini olan İslamdan yana mənfi bir gözləmə içində idilər.Uzun müddətdən bəri onun bir şəkildə ortadan qalxmasını ümid edirdilər.Onların bu rəftarları, zaman zaman İslam üçün də bir təhdid meydana gətirirdi.Din onlardan yana gün be gün təhdidlə qarşı-qarşıya302 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5qalırdı. Bu da möminləri çəkinməyə və qorxu duy/eşitməyə itələyən birvəziyyət olmalı idi onsuz da/zatən.Buna görə, "Artıq onlardan qorxmayın." ifadəsi, uca Allahdanmöminlərə, qarşı-qarşıya ol/tapıldıqları təhlükəyə və içlərində yığılanqorxuya qarşı bir zəmanət xüsusiyyətindədir. Necə ki uca Allahbelə buyurmuşdur: "Ehlikitapdan bir qrup sizi çaşdırıb sapdırmağı

arzuladı." (Al/götürü Imran, 69) "Ehlikitapdan çogu, gerçək özlərinəaydın olduqdan sonra, sırf içlərindəki qısqanclıqdan ötəri siziimanınızdan sonra küfrə çevirmək istəyərlər. Allah əmrini gətirənəqədər bağışlanın, xoşgörüşün. Şübhəsiz Allah, hər şeyə gücüçatandır." (Bəqərə, 109)Kafirlərin, Müsəlmanların başlarına corab hörmək üçün fürsət gözləmələri,Müsəlmanların dinlərinə duy/eşitdikləri qisasdan qaynaqlanırdı.İslam dini qarşısında sinələrinin daralması, ürəklərinin sıxışmasınıntək səbəbi İslamın onların zorba suverenliklərinə sonverməsi, haqsızlıqlarla əldə etdikləri şərəfli görünüşün saxtalığınıortaya çıxarmasıdır. Canlarının istədiyini etmələrinə mane olmasıdır.nəfslərinin vərdişlərinə son nöqtəni qoymasıdır. Hər istədikləriniheç bir şərtə və qeydə bağlı qalmadan etmələrinə icazəverməməsidir.Onların hirsləri dinin özünə istiqamətli idi, dinin inananlarınaistiqamətli hirsləri haqq dinlərindən ötəri idi. Onların məqsədi bütünMüsəlmanları öldürmək, yer üzündə bir tək Müsəlman buraxmamaqdeyildi. Əksinə onların məqsədi, Allahın nurunu söndürmək vəsarsılan və qorxmağa üz tutan şiryin təməllərini sağlamlaştırmaq,möminləri yenidən küfrə çevirmək idi. Necə ki yuxarıda yer verdiyimizayədə də buna işarə edilmişdir: "Sizi küfrə çevirmək istəyərlər."Bir başqa ayədə belə buyurulur: "Agızlarıyla Allahın nurunusöndürmək istəyirlər. Halbuki kafirlər xoşlanmasa da Allah,nurunu tamamlayacaq. O, Elçisini, hidayət və haqq din ilə göndərdiki müşriklər xoşlanmasa da onu, bütün dinlərə üstün gətirsin."(Səff, 8-9) "Kafirlərin xoşuna gəlməsə də siz, dini tək Allahaxalis edərək ONA yalvarın." (Mömin, 14)Maidə Surəsi 1-3.............................................................. 303Buna görə kafirlərin tək dərdi/deyərdi, bu gözəl ağacı kökündən kəsmək idi.Möminlərə dindən çevirmə məqsədli nəşr/təzyiqlər tətbiq edərək,birliklərinə nifaq toxumlarını saçaraq, dini pozmağa dönükşübhə və xurafatlar yayaraq bu görkəmli quruluşu təməlindən yıxmaq idi.

Ilk etapda Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) əhvalını pozub dayanıqlılığınıqırmağa, mal ilə, mövqe ilə o şəxsin dini dəvətinə bağlı əzmini boşvə nəticəsiz göstərməyə dönük fəaliyyətlərə giriş idilər. Necə ki ucaAllah buna bu şəkildə işarə etmişdir: "Onlardan bir qrup atıldı;gedin, tanrılarınıza baglı qalın. Çünki bu, arzu edilən bir şeydir."(Sad, 6) Aralarına sızıb yağçılıq edərək bu işi etməyi düşündülər.Bu ayələrdə də buna işarə edilmişdir: "istədilər ki, sənyagcılık edəsin də onlar da yagcılık etsinlər." (Qələm, 9) "Egerbiz səni saglamlaştırmamış olsaydıq, onlara bir parça yanaşacaqdın."(Isra, 74) "Də ki: Ey kafirlər! Mən sizin tapındıqlarınıza tapınmam.Siz də mənim taptıgıma tapınmazsınız." (Kafirun, 1-3) Bu ayələrdə,nüzul səbəbiylə əlaqədar rəvayətlərdə açıqlanan eniş səbəblərinəgörə bu xüsuslara işarə edilməkdədir.Bu dinin sona çatmasıyla əlaqədar son gözləmələri bu idi: "Bu missiyas(n)ıyerinə yetirən şəxsin oğlanı yoxdur. Bu səbəbdən onunölümüylə birlikdə bu haqq çağırışı da sona çatacaq." Onlara görəHz. Məhəmməd (s. a. a) peyğəmbər qılığında bir kral idi, çağırışı darisalət qəlibi içində təqdim edilən bir səltənət iddiası idi. Əgər o ölər və yaöldürülsə, arxasından onun da, dininin də adı sanı unudular gedər.Sultanların və Tiranların həyatında müşahidə edilən bir vəziyyətdirbu. Iktidarları nə qədər görkəmli, zorbalıqları nə cür əhatə ediciolursa olsun, insanları hansı səviyyədə boyun əydirmiş olsalarolsunlar, ölümləriylə birlikdə adları, sanları da unudular. Insanlarınhəyatlarına suveren etdikləri qanunları və qaydaları da özləriyləbirlikdə məzara basdırılar. Işte kafirlərin bu gözləmələrinə bu şəkildəişarə edilmişdir: "Əsl sonu kəsik olan, sənə kin duy/eşidəndir." (Kövsər,3) Nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərdə, ayənin kafirlərin bu cür gözləmələrinəcavab olaraq endiyi ifadə edilər.304 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu və bənzəri duyğular, kafirlərin ruhlarına sinmiş gözləmələr idi.Beləcə Allahın dininin nurunu söndürməyi ümid edirdilər. Bir qurun idiolaraq, bu tərtəmiz dəvətin bir törədi hərəkət olduğunu və

inkişafların onu yalançı çıxaracağını, işini bitirəcəyini, günlərin vəgecələrin keçməsiylə birlikdə təsirinin keçəcəyini düşünürdülər.Ancaq İslamın peyderpey çatdığı bölgələrdə xalqına və xalqınındininə üstünlük qurması, səsinin get-gedə yayılması, mesajının gücvə fəaliyyət qazanması kafirlərin bu cür gözləmələrini boşa çıxardı.Buna görə kafirlər Peyğəmbərin (s. a. a) dayanıqlılığını qırmaqdan yanaümidsizliyə düşdülər. Mal və mövqe vədiylə hədəflərindən saxlayacaqlarınabağlı ümidlərini suya düşdü.İslamın çatdığı güc və daşındırıcı suverenlik, biri xaric digərbütün gözləmələrdən yana onları pessimizmə itələdi. Ümid bağladıqlarıdigər niyə/səbəb isə, Peyğəmbərin (s. a. a) oğlanının olmaması,ondan sonra missiyasını icra edəcək, onun yerinə keçib dini dəvətiicra edəcək birinin ol/tapılmaması idi. Bu halda, onun ölümüylə birlikdədini də öləcəkdi. Heç şübhəsiz, hökmlər və məlumatlar məzmunundadini kamala çat nə səviyyədə olursa olsun, dinin özünü qorumasıbaxımından tək başına kafi bir ünsür deyil. Icat edilən qanunlarvə insanlar tərəfindən təbii/tabe olunan dinlər, nə öz özlərini və nə də yayılmalarıyla,bağlılarının çoxluğuyla varlıqlarını və orijinallıqlarınıqoruya bilməzlər. Eyni şəkildə, dinlər və qanun sistemləri nəşr/təzyiqlə, zorbalıqla,dikdəçi tətbiqlərlə, təhdidlə, dindən çevirmə məqsədlinəşr/təzyiq və işgəncəylə silinib getməzlər. Ancaq daşıyıcılarının, qoruyucularınınyox olmalarıyla, idarəçilərinin ol/tapılmamasıyla tarixsəhnəsindən silinərlər.İndiyə qədər edilən şərhlərdən bu nəticə ortaya çıxır:Kafirlərin dini yox etməkdən ümidlərini kəsmələri bu reallıqdan irəligəlirdi: Uca Allah, dini qoruyacaq, hərəkətini istiqamətləndirəcək vədinə inanan ümmətə yol göstərəcək birini Peyğəmbərin (s. a. a) yerinətəyin etmişdir. Bunun üzərinə kafirlər, Müsəlmanların dinləriniortadan qaldırmaqdan yana ümidsizliyə düşmüşlər. Onlar dininfərdi daşıyıcı mərhələsindən, tüzəl daşıyıcı mərhələsinə addım atdığınıMaidə Surəsi 1-3 .......................................................... 305müşahidə edirdilər. İşdə dinin kamala çatması bu idi. Meydana gəlmə mərhələsindən,

qalıcılıq mərhələsinə keçiş yəni. Bunun mənas(n)ı, nemətin tamamlanması idi.Bu səbəbdən, "Ehlikitapdan çogu, gerçək özlərinə aydınolduqdan sonra, sırf içlərindəki qısqanclıqdan ötəri sizi imanınızdansonra küfrə çevirmək istəyərlər. Allah əmrini gətirənə qədərbağışlanın, xoş görün. Şübhəsiz Allah, hər şeyə gücü çatandır."(Bəqərə, 109) ayəsində keçən, "Allah əmrini gətirənə qədər..." ifadəsiyləbuna işarə edilmiş olması uzaq bir ehtimal deyil.Bu qiymətləndirmə, ayənin Gadiri Hum günü, yəni hicrətin onuncuilinin zilhicce ayının on səkkizində Hz. Əlinin (ə.s) vəlayətiilə əlaqədar olaraq endiyinə bağlı rəvayətləri dəstəkləyən bir şərhdir.Bunu əsas al/götürməmiz vəziyyətində, ayənin iki hissəs(n)i arasındadəqiq bir əlaqə yaradılmış və yuxarıda işarə etdiyimiz problemləraradan qaldırılmış olar.Ayədə keçən "ümidsizlik" ifadəsinin mənasını öyrəndiyinəgörə, "Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər."ifadəsində keçən "bu gün" sözünün "ümidi kəsmişlər" ifadəsiyləelin idili zərf olduğunu və cümlənin axışı içindəki təqdimin[yəni "el-yevm=bugün" ifadəsinin elin idili olduğu "yeise=umudukəsmişlər" ifadəsindən önə keçirilməsi] günün əhəmiyyətini və böyüklüyünüvurğulamağa istiqamətli olduğunu bilərsən. Çünki o gündədin, fərdi nəzarətçiylə ayaqda dayanma mərhələsindən tüzəl nəzarətçiidarəsində ayaqda dayanma mərhələsinə, ortaya çıxış və doğuş mərhələsindənqalıcılıq və davamlılıq mərhələsinə addım atmışdır.Bu ayəs(n)i, bundan sonra iştirak edən "Bu gün sizə təmiz şeylər halalqılındı" ayəsiylə müqayisə etmək doğru deyil. Çünki hər iki ayəfərqli axışlara sahibdirlər. "Bu gün... ümidi kəsmişlər." ifadəsi,bir axtar/ara söz, "Bu gün... halal qılındı." ifadəsi isə, mövzuya yeni bir başlanğıcmövqesindədir. Ayrıca, hər iki ifadənin hökmü də fərqlidir.Birinci ifadənin hökmü, tekvini=varoluşsaldır; bir tərəfdən müjdə,bir tərəfdən də xəbərdarlıq ifadə etməkdədir. [Kafirlərin ümidsizliyə qapılması,yaratma bir fakt olub Müsəlmanlar üçün müjdə və kafirlər i-306 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çin təhdiddir.] İkinci ifadənin hökmü isə, teşrii=yasamasaldır; qaydalaraistiqamətli ilahi lütfü vurğulamağa istiqamətlidir. Buna görə, "Bu gün...ümidi kəsmişlər." ifadəsi, o günün böyük əhəmiyyətini göstərməkdədir.O gün, böyük və əhəmiyyətli bir xeyirin reallaşdığı gündür.Kafirlərin möminlərin dinlərini yox etməkdən ümidi kəsmələriyəni... Daha əvvəl də söylədiyimiz kimi, ayədə keçən "kafirlər"dənməqsəd, Bütpərəsti, Yəhudisi və Xristianıyla bütün kafirlərdir. Bunəticəs(n)i, ifadənin mütləqliyindən çıxarırıq."Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun." ifadəsi, yol göstəricibir tövsiyədir, sanksiya tələb edici bir buyruq deyil. Bununmənas(n)ı budur: Daha əvvəl sizin üçün təhlükə meydana gətirən kafirlərin ümidsizliyədüşmələrindən sonra qorxmanızı tələb edəcək bir şeyyoxdur. -Bilindiyi kimi insan, tamamilə ümidsizliyə düşmüş olduğuişə yönəlməz; bütün səyinin boşa gedəcəyindən əmin olduğu işdəsəy sərf etməz. Bu səbəbdən siz kafirlərdən yana etibardasınız.Bundan sonra dininiz üçün onlardan qorxmanız lazım deyil. Artıq onlardanqorxmayın; məndən qorxun.Bundan da aydın olur ki, ayənin axışının meydana gətirdiyi atmosferində dəstəyiylə, "məndən qorxun." ifadəsiylə bu məna nəzərdə tutulur:Kafirlərin ümidi kəsməmələri vəziyyətində onlardan yanaqorxuya qapılacağınız barədə, yəni dininiz və onun əlinizdən alınmasıbarəsində indi məndən qorxmalısınız. Görüldüyü kimi bu,Müsəlmanlara istiqamətli bir növ təhdiddir. Buna görə ayəs(n)i, lütfün vurğulanmas(n)ıəsasına görə şərh etmədik.Söylədiklərimizi dəstəkləyən bir xüsus da budur: Allahdanqorxmaq hər vəziyyətdə bir zərurətdir. Bir vəziyyətdən digərinə,bir şərtdən digərinə görə dəyişməz. Bu səbəbdən, əgər burada sözedilən qorxudan xüsusi bir sahədə qorxma mənas(n)ı nəzərdə tutulmazsa,"Artıq onlardan qorxmayın" ifadəsindən "məndən qorxun." ifadəsinəvurğulu keçiş etmənin mənas(n)ı olmazdı.

Bu ayəs(n)i, "Eger inanmış kəslər sinizsə, onlardan qorxmayın,məndən qorxun." (Al/götürü Imran, 175) ayəsiylə müqayisə etmək səhvdir.Çünki Al/götürü Imran surəsinin əlaqədar ayəsində işarə edilən "havf=korku"Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 307iman şərtinə bağlı olduğu kimi, ayədəki xitab da mevlevi buyruksaldır.Dolaysıyla bu mənas(n)ı ifadə edər: Möminlərin, özləriüçün kafirlərdən qorxmaları caiz deyil. Əksinə yalnız uca Allahdanqorxmaları lazımdır.Bundan da aydın olur ki, ayə kafirlərdən duy/eşitdikləri, öz nəfsləribaxımından hiss etdikləri gərəksiz bir qorxunu qadağan edir. Bubaxımdan Allahdan qorxmalarının əmr edilib əmr edilməməsi arasındafərq yoxdur. Buna görə Allahdan qorxmağa bağlı əmr ikincidəfə, xəstəliyi xatırladan bir qeydlə səbəbləndirilir. Bununla, "egerinanırsınızsa." sözünü nəzərdə tuturuq. Amma "Artıq onlardan qorxmayın,məndən qorxun." ifadəsi baxımından fərqli bir vəziyyət etibarlıdır.Çünki möminlərin duy/eşitdikləri bu qorxu, dinləri baxımından hiss etdikləribir narahatlıqdan qaynaqlanırdı. Belə bir qorxu da Allah-'ın qəzəbini tələb etməz. Çünki bu qorxu gerçəkdə Allahın məmnuniyyətiniqazanmağa dönükdür. Bu qadağan, qorxunu tələb edən səbəbin-kafirlərin ümidi kəsməmiş olmaları- ortadan qalxmış olmasından,təsirinin aradan qaldırılmasından qaynaqlanır.Bu halda qadağan, irşadı yəni, yol göstərmə və öyüd xüsusiyyətlidir.Uca Allahın özündən qorxmalarını əmr etməsi də yol göstərməməqsədlidir. Bundan bu nəticə çıxır: "Din mövzusunda narahatlığaqapılıb qorxmanız lazımlıdır. Lakin, qorxunun səbəbi bu günə qədərkafirlərdən qaynaqlanırdı. Siz, onların sizin dininizlə əlaqədar pisəməllər bəsləmələrindən ötəri onlardan qorxurdunuz. Ammabu gün onların ümidi kəsilmişdir. Səbəb artıq Allahın qatındakısəbəblərə bağlanmışdır. Bu halda yalnız ONdan qorxun."Oxucu bu barədə yaxşıca düşünməlidir.Bu səbəbdən, "Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun." ifadəsiniehtiva etməsindən ötəri, ayənin təhdid və çəkindirmə, xəbərdar etmə

xüsusiyyəti də vardır. Çünki möminlər üçün hər təqdirdə və hər vəziyyətdəzəruri olan ümumi qorxu yerinə, xüsusi bir qorxu duy/eşitmələri əmr edilir.Elə isə, bu qorxunun xüsusiyyəti üzərində dayanmamız, onutələb edən və əmr edilməsini təmin edən səbəbi irdələməmiz lazımdır.Bunda şübhə yoxdur ki, "Bu gün... ümidi kəsmişlər." cüm-308 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lesi və "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım."cümləsi, ayə içində bir-biriylə əlaqəli və bir hədəfə istiqamətlidir.Daha əvvəl bu xüsusu açıqladıq. Bu səbəbdən Allahın bu günkamala çatdırdığı və bu gün tamamlamış olduğu nemət -ki gerçəkdəbu ikisi eyni şeydir- kafirlərin daha əvvəl gözləməyə düşdükləri vəmöminlərin onlardan qorxduqları xüsusdur. Lakin uca Allah, kafirləribu barədə ümidsizliyə saldı. Dinini kamala çatdırdı, nemətinitamamladı. Möminlərin bu mövzuda kafirlərdən qorxmalarınıqadağan etdi. Bu səbəbdən özündən qorxmalarını istədiyi şey də,kafirlərdən qorxmalarına səbəb olan şeyin özüdür. O da ucaAllahın dini əllərindən çəkib çıxarması və bu bəxş edilmiş nemətiaradan qaldırmasıdır.Uca Allah, neməti aradan qaldırmanın tək səbəbinin nankorluq olduğunuifadə etmiş və nankorları son dərəcə sərt ifadələrlə təhdid etmişdir.Necə ki belə buyurmuşdur: "Bu belədir, çünki bir millətözlərində olan neməti degiştirmedikçe Allah onlara verdigineməti degiştirmez. Allah eşidəndir, biləndir." (Ənfal, 53) "Kim, Allahınözünə gələn nemətini degiştirirse, şübhəsiz, Allahın cəzasıçətindir." (Bəqərə, 211) Ayrıca uca Allah, bəxş etdiyi nemətlərəvə bu nemətləri inkar edənlərin aqibətlərinə bağlı bütünsel bir nümunəverməkdədir: "Allah belə bir şəhəri nümunə olaraq izah etdi: Güvən,hüzur/dinclik içində idi, hər yerdən ruzis(n)i bol bol özünə gəlirdi.Lakin Allahın nemətlərinə nankorluq etdi, bunun üzərinə etdiklərindənötəri Allah ona aclıq və qorxu paltarı daddırdı." (Nəhl, 112)Buna görə, "Bu gün... ümidi kəsmişlər... din olaraq İslamarazı oldum." ifadəsi, Müsəlmanların dinlərinin kafirlərdən yana

etibarda olduğunu, kafirlər tərəfindən gələcək bir təhlükə qarşısındaqoruma altında olduğunu eşitdirməkdədir. Bu deməkdir ki, kafirlərbu dini pozmağa və yox etməyə istiqamətli bir yol tapa bilməyəcəklər.Olsa olsa bu, şəxsən Müsəlmanların əlindən olacaq. Yəni,bu əskiksiz neməti inkar etmələri, bu razı olunmuş dini rədd etmələriilə dinin yox olması söz mövzusu ola bilər. Bunu etdikləri gün,uca Allah neməti əllərindən al/götürəcək və onu cəza ilə dəyişdirəcək.Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 309Onlara aclıq və qorxu paltarını daddıracaq. Necə ki Müsəlmanxalqlar İslam dinini qulaq ardı etdilər, Allah da onlara aclıq və qorxupaltarını geydirdi.Bu ayənin, "Artıq onlardan qorxmayın, məndən qorxun."cümləsinin ehtiva etdiyi gələcəyə dair qeybi xəbərin nə ölçüdə doğruolduğunu konkret nümunələriylə qavramaq istəyənlər, bu gün İslamaləminin içində olduğu praktik vəziyyəti müşahidə etsinlər, sonratarixi hadisələri analiz edərək geriyə doğru getsinlər vəproblemlərin təməllərinə və tarixi arxa planlarına çatsınlar.Quranda "vəlayət"lə əlaqədar olaraq iştirak edən ayələrin, təfsirinitəqdim etdiyimiz ayənin ehtiva etdiyi xəbərdarlıq və əzab təhdidi ilə tam bir əlaqəsivardır. Uca Allah, kitabında yalnız "vəlayət" mövzusundaqullarını özündən çəkindirmişdir. Bu mövzuda dəfələrlə, "Allahsizi özündən çəkindirər." (Al/götürü Imran, 28, 30) buyurmuşdur. Bumövzunu ətraflıca ələ alsaq, kitabımızın təfsir üsulunun xaricinəçıxmış olarıq."Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım vəsizə din olaraq İslama razı oldum." "İkmal=ol-gunlaştırma" və "itmam=tamamlama" sözləri, məna etibarilə bir-birlərinə yaxınanlayışlardır. Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "Bir şeyin kemala çatması(yetkinləşməsi), o şeylə güdülən məqsədin reallaşması deməkdir."Və yenə belə deyər: "Bir şeyin tamamlanması da, özü xaricindəkibir şeyə ehtiyac duymayacağı bir sərhədə gəlməsidir. Əskik, özüxaricindəki bir şeyə ehtiyacı olan deməkdir."

Bu iki anlayışın mənasını başqa bir üsulla da diqqətə çarpanlaşdıra bilərik.Belə ki: Fəaliyyət göstərən şeylərin təsirləri iki qisimdə araşdırıla bilər.Bunların bir qisimi, -əgər cüzləri varsa- bütün cüzlərininvar olması vəziyyətində o şeyə terettüp edərlər. Belə ki, bu cüzlərdənvə ya şərtlərdən biri ortadan qalxsa, bu faktlar ona terettüpetməyəcəklər. Oruc ibadətini buna nümunə göstərə bilərik.Çünki oruc, gündüz bir vaxtında, bir şeylər yeməklə pozular. Buşeyin bu xüsusiyyətdə olmasına tamamlama deyilir. Uca Allah beləbuyurur: "Də gecə olana qədər orucu tamamlayın." (Bəqərə,310 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5187) "Rəbbinin sözü həm dogruluk, həm də ədalət baxımındantamamlanmışdır." (Ən'am, 115)Digər qisimi isə, bir şeyin bütün cüzlərinin meydana gəlməsinə bağlıolmadan ona terettüp edən təsirlər/təsir edər, nəticələndirərdir. Bu səbəbdən bütününtəsiri, cüzlərin təsirlərinin cəmi hökmündədir. Bir cüz varolduqca, ona xas olan nəticələndirər və təsirlər/təsir edər də ona terettüp edərlər.Bütün cüzlər var olsa, onlara da istənən bütün təsirlər/təsir edər terettüpedər. Uca Allah belə buyurur: "Qurbanı tapa bilməyən kimsəyə üçgün həccdə, yeddi gün də döndügünüzde oruc vardır. Işte bu, kamil=tam on gündür." (Bəqərə, 196) "Bu, ədədi kamil etmeniz=tamamlamanız üçündür." (Bəqərə, 185) Çünki bu ədədin bütününəterettüp etdiyi kimi, bir qisiminə də nəticə terettüp edər. Ərəblərdeyərlər ki: "Temme li-fulanin emruhu və kemule akluhu=falanınişi tamamlandı, ağılı yetkinləşdi." Amma, "Işi yetkinləşdi, ağılı tamamlandı."deməzlər.Kamala çatdırma, yetkinləşdirmə mənasını verən "ikmal" ilə"təkmil" və tamamlama mənasını verən "itələməm" ilə "tetmim" sözləriarasındakı fərq, if'al və tef'il qəliblərinin ifadə etdikləri mənalararasındakı fərqdən qaynaqlanar. Çünki if'al qəlibi, mənşə etibariləhərəkətin bir dəfədə oluşuna, tef'il qəlibi də peyderpey oluşunadəlalət edər. Ancaq danışma sənətindəki inkişaflar və dilintutumunun genişləməsi bu iki qəlibin mənşəyi üzərində fəaliyyətdə

ol/tapılmış, qəlibləri bir ölçüdə kökünün məcrasından ya da əsl mənasındanuzaqlaşdırmışdır. Ihsan [yaxşılıqda ol/tapılmaq] və tahsin [digərinitərifləmək], isdak [mehir vermək] və təsdiq [təsdiqləmək], imdad[köməyə qaçmaq] və temdid (müddəti uzatmaq], ifrat və təfrit sözlərinibuna nümunə göstərə bilərik. Bunlar, istifadə edildikləri mövzularınxüsusiyyəti istiqamətində ortaya çıxan sonra da istifadə səbəbindənlafızda yerləşən mənalardır.Bura qədər edilən şərhlərdən bu nəticə çıxır: "Bu günsizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım." ifadəsigöstərir ki, "din" sözüylə bütün məlumatlar və qanuniləşdirilən bütünhökmlər nəzərdə tutulur. Bu gün də bunların sayına başqa bir şeyMaidə Surəsi 1-3 ............................................................... 311əlavə olunmuşdur. Və nemət nə nəzərdə tutulsa nəzərdə tutulsun, tək bir mənəvifakt idi. Əskik və təsiri yox idi. Bu gün söz mövzusu nemət tamamlandıvə ondan gözlənilən təsir terettüp etdi."Nemət" anlayışı növə işarə edən bir qalıb/qəlib və kökdür. Bununla,şeyin öz təbiətiylə uyğunlaşma içərisində olub təbiətinin onu özündənitələmədiyi şey nəzərdə tutular. Varlıqlar, nizam içində olmaları baxımındanbitişik və əlaqəlidirlər, bir-birləriylə uyğunlaşma içərisindədirlər;bunların böyük qisimi və ya bütün fərz edilən başqa bir şeyə izafə edildiyindənemət xüsusiyyətini qazanarlar. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:"Eger Allahın nemətini saymaq istəsəniz saya bilməzsiniz."(Ibrahim, 34) "Sizə zahir və qərbin nemətlərini bol bol verdi."(Loğman, 20)Lakin uca Allah varlıqların bir qisimini pislik, sadəlik, oyun,əyləncə vs. tərif ifadə etməyən mənfi xüsusiyyətlərlə xarakterizə etmişdir:"Inkar edənlər sanmasınlar ki, özlərinə möhlət və fürsətverməmiz, onlar üçün daha xeyirlidir. Onlara sırf cinayətlər/günahlarını artırmalarıüçün fürsət veririk. Onlar üçün alçaldıcı bir əzab vardır." (ƏliImran, 178) "Bu dünya həyatı, eglence və oyundan başqa bir şeydegildir. Axirət yurdu, işdə əsl həyat odur." (Ənkəbut, 64) "Inkaredənlərin, (zövq içində) diyar diyar gəzib gəzmələri əsla/çəkin səni

aldatmasın! Azca bir faydalanmadıyar bu. Sonra çatacaqları yer/yeyərcəhənnəmdir. Ora nə pis bir yurddur, yataqdır!" (Al/götürü Imran, 196-197) Bunun kimi daha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Bu ayələr göstərir ki, nemət olaraq sayılan şeylər insan üçünyaradılışlarının gerisindəki ilahi məqsəd qoy üst-üstə düşdüklərində nemət kateqoriyasınagirərlər. Çünki bunlar, insanlara istiqamətli ilahi bir köməkolaraq yaradılmışlar. Ki insanlar öz gerçək xoşbəxtlikləri yolundaonlar üzərində qənaətdə ol/tapılsın. Insanın gerçək xoşbəxtliyidə qulluq təqdim etmək və Rəbbani nüfuzuna boyun əymək surətiyləhər cür əskiklikdən münəzzəh olan Allaha yaxınlaşmasıdır. Mövzuyabağlı olaraq uca Allah belə buyurmuşdur: "Mən cinləri vəinsanları, ancaq mənə qulluq etsinlər deyə yaratdın." (Zariyat, 56)Bu halda insanın Allahın hüzur/dincliyinə yaxınlaşmaq və məmnuniyyəti-312 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nu əldə etmək məqsədiylə üzərində qənaətdə ol/tapıldığı hər şeynemətdir. Əks halda bu nemət onun haqqında əzaba çevrilər.Buna görə, varlıqlar öz başlarına neytraldırlar. Amma qulluq ruhunuəhatə etdikləri zaman, bu qənaət baxımından Allahın vəlayəti altındaolduqları zaman nemət xüsusiyyətini qazanarlar. Allahın vəlayəti isə,uca Allahın qulların işlərini ağalığıyla tənzimləməsi deməkdir.Bu da göstərir ki gerçək nemət Allahın vəlayətidir. Bir şey, Allah-'ın vəlayətindən təsirləndiyi təqdirdə nemət sayılar.Necə ki uca Allah belə buyurur: "Allah, inananların dostudur.Onları qaranlıqlardan aydınlıga çıxarar." (Bəqərə, 257) "Bu belədir,çünki Allah inananların vəlisidir. Kafirlərin isə vəliləri yoxdur."(Məhəmməd, 11) Uca Allah Elçisi haqqında da belə buyurur:"Xeyr, Rəbbinə and olsun ki, aralarında çıxan anlaşılmazlıqlarbarəsində səni hakim edib, sonra da verdigin hökmü, içlərindəheç bir çətinlik duy/eşitmədən, tam mənasıyla qəbul etmədikcə inanmışolmazlar." (Nisa, 65) Bunun kimi bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Bu halda İslam, qulları ONun qaydaları istiqamətində ibadət

etsinlər deyə Allah qatından endirilən hökmlərin cəmi olmasıbaxımından dindir. Əməldə əsas alınması şərtiylə, Allahın,Elçisinin və ondan sonra ululemrin vəlayətini əhatəsi baxımındandə nemətdir.Allahın vəlayəti, yəni din vasitəsilə qullarının həyatınıidarə etməsi, ancaq Elçisinin vəlayəti vasitəsilə reallaşar. Elçininvəlayəti də, ondan sonra ululemr vasitəsilə reallaşar. Elçinin vəondan sonra ululemrin vəlayəti, Allahın icazəsiylə ümmətin diniişlərini idarə etmələri mənasını ifadə edər. Uca Allah beləbuyurur: "Ey inananlar! Allaha itaət edin, Peyğəmbərə vəsizdən olan ululemre də itaət edin." (Nisa, 59) Bu ayənin ifadə etdiyiməna üzərində daha əvvəl dayandıq. Bir başqa ayədə də beləbuyurulur: "Sizin vəliniz ancaq Allah, ONun elçisi və namaz qılanvə rüku halında zəkat verən möminlərdir." (Maidə, 55) Inşallah buayənin ifadə etdiyi məna üzərində ətraflıca dayanacağıq.Maidə Surəsi 1-3 ................................................................. 313Bu səbəbdən təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin mənas(n)ı gəlib bu nöqtəyəsöykən/dözür: Bu gün -yəni kafirlərin sizin dininizi yox etməkdənümidlərini kəsdikləri gün- vəlayəti fərz etmək surətiylə, sizə endirmişol/tapıldığım dini məlumatları kamala çatdırdım, üzərinizdəki nemətimitamamladım. Bu nemət, dini işlərin ilahi bir tərzdə idarə olunubistiqamətləndirilməsi mənasını verən vəlayətdir. Bu günə qədər Allah vəRəsulunun vəlayəti şəklində idi və vəhy endiyi müddətcə bu çatırdı.Lakin bundan sonra, vəhyin eniş zamanının sona erişiyle və Allah-'ın dininin himayəçisi və qoruyucusu mövqesindəki Rəsulun insanlarınarasından ayrılışıyla birlikdə bu vəlayət çatmaz. Buna görə bu missiyas(n)ıicra edəcək kimsənin təyin edilməsi bir zərurətdir. O,Rəsulullahdan (s. a. a) sonra dini və ümmətin rəhbərliyini boynuna götürəcəkveliyyi əmr (əmr sahibi-idarəçi)dir.Buna görə, vəlayət bir tək qanuni (qanuniləşdirilmiş fakt) idi,Rəsulullahdan sonra veliyyi əmrin təyininə qədər əskik idi, tam deyildi.Dinin yasaması kamala çatıb vəlayət neməti tamamlanınca, din

olaraq sizin üçün İslamdan razı oldum. Ki İslam, tövhid dinidir; budinə görə sırf Allaha qulluq edilər, itaət (itaət ibadət deməkdir) O'-na və itaətini əmr etdiyi Rəsula və ya veliyye edilər ancaq.Bu baxımdan ayə, möminlərin bu gün qorxudan qurtuluş və güvənəqovuşduqlarını, uca Allahın, tövhid dini olan İslama görə həyatlarınıtənzimləmələrindən razı olduğunu xəbər verməkdədir.Elə isə onların Allaha ibadət etmələri, Allahdan başqasına və Allahınitaət edilməsi lazım olduğunu açıqladığı kimsədən başqasına itaətetmək surətiylə ONA hər hansı bir şeyi ortaq etməmələri lazımdır."Allah sizdən, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir. Onlardanəvvəlkiləri necə hökmran etdisə, onları da yer üzündə hökmranedəcək və özləri üçün seçib begendigi dinlərini özlərinəsaglamlaştıracak və qorxularının ardından özlərini tambir güvənə çatdıracaq. Mənə qulluq edəcəklər və mənə heç bir şeyiortaq qaçmayacaqlar. Amma kim bundan sonra da inkar etsə,314 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5işdə onlar yoldan çıxanlardır." (Nur, 55) ayəsini düşünüb cümlələri,"Bu gün inkar edənlər, sizin dininizdən ümidi kəsmişlər..." ayəsiyləmüqayisə etdiyin zaman, Maidə surəsindəki ayənin, Nur surəsininəlaqədar ayəsinin ehtiva etdiyi vədin reallaşdığının konkret ifadəsiolduğunu görəcəksən. Çünki bizə görə, "Mənə qulluq edəcəklər vəmənə heç bir şeyi ortaq qaçmayacaqlar." ifadəsi, məqsəd bildirər xüsusiyyətdədir.Necə ki, "Kim bundan sonra da inkar etsə, işdə onlaryoldan çıxanlardır." ifadəsi də bunu eyham edir.Nur surəsi, Ifk Hekayəsini, zina cəzasını, örtü vs. hökmləri ehtiva etmə-sinin də göstərdiyi kimi Maidə surəsindən əvvəl nazil olmuşdur."Kim (istəklə) günaha yönəlmədən aclıq halında dara düşsə(bunlardan yeyə bilər; çünki) heç şübhəsiz Allah bağışlayan və əsirgəyəndir."Ayədə keçən "mahmase" sözü, "aclıq" deməkdir."Mutecanif" sözünün məsdəri olan "tecanuf" isə, "meyl" mənasınagəlir. Sözün kökü olan "cenef" sözü, ayaqların xaricəmeylli olması deməkdir. Ayaqların içə meylli olması da "henef"

sözüylə ifadə edilər.Ayənin axışı buna dəlalət edər: Əvvəlcə hökm məcbur qalmavə dara düşmə vəziyyətinə aid sanevi=ikinci dərəcədə gələn hökmdür.Ikincisi: Caizlik və mübahlıq zəruriliyi qaldırma və aclığıdindirmə miqdarına bağlıdır [yəni, insanı ölümdən qurtaracaqmiqdarda yalnız bunlardan yenilə bilər]. Üçüncüsü: Bağışlama vərəhmət sifətləri cəzanı tələb edən günahlarla elin idili ola bildiyi kimi,bunların qaynağıyla da elin idili ola bilər. Yəni müxalif çıxılması, bərabərindəcəzanı daşıyan günah xüsusiyyətini tələb edən hökmlə elin idiliola bilər [və beləcə bu iki sifət, haram qılınan şeyin halal olmasınıtələb edir].ÜÇ HİSSƏDƏ ELMİ ARAŞDIRMA1- Ət yeməyə Bağlı İnanışlarHeç şübhəsiz insan, digər canlılar və bitkilər kimi bəslənmə vəMaidə Surəsi 1-3 ............................................................ 315həzm sistemiylə təchiz edilmişdir; bu qabiliyyəti və təchizatıylaişləyə biləcəyi, bədəninə iştirakını təmin edə biləcəyi, beləcəvarlığını davam etdirə biləcəyi maddi ünsürləri al/götürər. Diş keçirəcəyi vəmədəsinə endirə biləcəyi heç bir şeyi yeməsini maneə törədən təbiiheç bir mane söz mövzusu deyil. Yetər ki bunlar zərərli olmasınvə ya onlardan iyrənməsin.Zərərli olması bir yeməyin, insanın yediyi şeyin bədəninə zəhərvə ya bənzəri bir şeylə zərər verdiyini fərq etməsidir. Bu vəziyyətdəinsan belə bir yeməyi yeməkdən qaçınar. Ya da bir yeməyinmənəvi baxımdan zərərli olduğunu fərq edər. Dəyişik dinlərdə və şəriətlərdəharam qılınan maddələri buna nümunə verə bilərik. Insanınbu cür şeyləri yeməkdən qaçınmasına fikri xüsusiyyətli qaçınmadeyirik.İyrənmə isə, qarşılaşılan maddənin insan təbiətinin yaxınlaşmaqdanqaçınacağı nisbətdə murdar bilinməsindən doğan bir reaksiyamadır.Necə ki insan murdar və iyrənc qəbul etdiyi üçün öz pisliyiniyeməz. Ancaq bu, bəzi uşaqlar və dəlilərdə görülmüşdür. Buna bir

də dəyişik insan birliklərində təsirli olan dinlərin və qanunlarınnəzərdə tutduqları inançsal faktorlara söykən/dözən yanaşmaları əlavə edə bilərik.Məsələn Müsəlmanlar domuz ətini iyrənc qəbul edərkən Xristianlartəmiz qəbul edərlər. Qərbli cəmiyyətlər, şərqli cəmiyyətlərinmurdar qəbul etdiyi yencək, qurbağa və siçan kimi heyvanların ətlərini yeyə bilirlər.Bu cür qaçınmağı ikincil təbiət və qazanılmış təbiət kateqoriyasındaqiymətləndirmək lazımdır.Görüldüyü kimi ətlə bəslənmə mövzusunda insanlar mütləq sərbəstlikdənmütləq qadağanlığa qədər uzanan geniş bir müstəvidəfərqli meyllərə sahibdirlər və məğlub et/yeyilməsi mübah görülənlər öz təbiətətəbii/tabe olunaraq mübah görülmüşdür. Yenə yeməkdən qaçınılanlaraistiqamətli davranışın arxa planında da ya fikri yanaşma yadə ikincil təbiət dediyimiz müktesep xasiyyət vardır.Buda qanunu, bütün heyvanların ətlərinin məğlub et/yeyilməsini qadağan edər.Bu mənfi təfritin qarşısında da mənfi bir ifrat dayanır, Afrika'-də və başqa bölgələrdə yaşayan kimi barbar qövmlər də hər cür316 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5əti, hətta insanın ətini belə yeyirlər.Ərəblər dörd ayaqlı heyvanların və digər heyvanların, bu vaxtsiçan və qurbağa kimi heyvanların ətlərini yedikləri kimi boğazlanılaraqvə ya başqa bir şəkildə öldürülən heyvanların ətlərini də yerlər idi.Bunların xaricində boğulmuş, vurularaq öldürülmüş, yüksək biryerdən düşmüş, buynuzlanmış və cırıcı havanlar tərəfindən parçalanmışkimi hər cür murdar əti yerlər idi. Deyərdilər ki: Siz öz öldürdüyünüzheyvanın ətini yeyirsiniz də Allahın öldürdüyü heyvanınətini yemirsinizmi?! Necə ki indiki vaxtda da bənzərisözləri söyləyənlərə rast gəlmək mümkündür: Ikisi də et/ət deyilmi, aralarında nə fərq vardır? Əhəmiyyətli olan insan bədəninə zərər verməməsidir.Bunu tibbi və kimyəvi bir dərmanla da təmin etmək mümkündür.Çünki həzm sistemi baxımından bunlar arasında fərqyoxdur, deyirlər.Ərəblər qan da içirdilər. Heyvanların bağırsaqlarını qanla

dolduraraq qızardır, sonra da qonaqlarına ikram edirdilər. Quraqlıqzamanında dəvələrini iti bir dəmirlə yaralayaraq axan qanınıinciyərdi. Bu gün Müsəlman olmayan bir çox cəmiyyətlərdə qaniçmək məşhur bir ənənədir.Bütpərəst Çinlilər bu mövzuda məzhəbi ən geniş cəmiyyətdir.Deyildiyinə görə hər cür heyvanın, itlərin, pişiklərin, həttasoxulcanların, sədəflərin və digər haşerelerin ətlərini belə yeyirlər.İslam bu mövzuda orta bir yol izləmişdir. Normal insanın öz təbiətininmənimsədiyi, təmiz gördüyü ətləri mübah saymışdır. Sonrabunu dörd ayaqlı heyvanlar içində qoyun, keçi, mal və dəvə kimi açıqlamış,at və eşşək kimi bəzi dörd ayaqlıların ətlərinin məkruh olduğunuifadə etmişdir. Quşlarda isə cırıcı olmayan, yəni kursağı olanvə qanad çırparaq uçan və pəncələri olmayan quşlar olaraqaçıqlamışdır. Dənizdə yaşayan canlılarda da bir çox balıq növü olaraqaçıqlamışdır. Buna bağlı detallı məlumatlar fiqh kitablarında yer/yeyəral/götürməkdədir.Bunun yanında adı çəkilən heyvanların qanlarını, hər cür leşivə üzərində uca Allahın adı xatırlanmadan kəsilən heyvanları haramMaidə Surəsi 1-3 .............................................................. 317etmişdir. Bu yanaşmanın gerisindəki məqsəd, fitrət qanununu, yəni insanınət yeməyə olan meylini diriltmək və səhih düşüncəyə, istiqamətüzrə olan möhkəm öz təbiətə hörmət göstərməkdir. Bu ikisi[səhih düşüncə və istiqamət üzrə olan öz təbiət], növ olaraq zərərliolanların, murdar və iyrəndirici qəbul edilənlərin mübah sayılmasınınönündəki təbii maneələrdir.2- Rəhmət Sifətiylə Uyğun gəlmədiyi Halda, HeyvanlarınÖldürülməsi Necə Əmr edilmişdir?Biri çıxıb belə bir sual yönəldə bilər: Heyvanlar da eynilə insanlarkimi canlıdır; insanlar kimi işgəncənin, yox meydana gəlin və ölümün ağrısınıhiss edərlər. Bizi istənməyən şeylərdən çəkinməyə, işgəncənin vəölümün ağrısından qaçınmağa sövq edən özünü sevmə iç motivi,bu mövzuda bizim duy/eşitdiyimiz ağrını duy/eşidirlər, bizə ağır gələn onlara

də ağır gəlir və bütün nəfslər eyni mövqedədir deyə, öznövümüzün fərdlərinə ağrımağa yönəldər.Bu vəziyyət, eynilə digər canlı növləri üçün də etibarlıdır. Elə isə,bizə acı/ağrılı verən bir üsulla onlara acı/ağrılı verməmiz, onlar baxımındanhəyatın dadını ölümün ağrısıyla dəyişdirməmiz, onları ən üstün, ən/enşərəfli nemətlərdən biri olan var olma, varlığını davam etdirmə nemətindənməhrum buraxmamız doğru ola bilərmi? Uca Allah, ağrıyanlarınən mərhəmətlisidir. Hər ikisi də ONun tərəfindən yaradıldıqlarıhalda, ONun rəhməti, insan zövq alsın deyə heyvanın öldürülüşünüəmr etməklə necə uyğun gəlir?Buna veriləcək cavab budur: Bu sözlər, duyğuları gerçəklərə vəreallığa hakim etmə növündəndir. Halbuki qanunlarda gerçək məsləhətlərəsas alınar, qorxu mənşəli duyğular deyil.Mövzunu açacaq olsaq: Sahib olduğun qabiliyyətlərlə müşahidə etməimkanını tapdığın varlıq aləmini araşdıracaq olsan, varlıqbütününün meydana gəlməs(n)i və varlığını davam etdirmə baxımından universal çevrilməqanununa təbii/tabe olduğunu görərsən. Hər şey vasitəsili və ya vasitəsisizbaşqa bir şeyə, başqası da ona çevrilmə imkanına malikdir.318 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Biri var olursa, mütləq başqası yox olur. Bu yox olmadıqcabu var olmaz. Maddi aləm, çevrilmələr və dəyişmələr aləmidir.Diləsən, "yeyənlər və yenilənlər aləmi" də deyə bilərsən.Söz gelimi yer/yeyər mürəkkəbləri, torpağı yeməkdədirlər, onu özlərinəəlavə etməklə, özlərinə uyğun və ya özlərinə xas şəkillərəsoxmaqda və onlara formalar verməkdədirlər. Sonra torpaq onlarıyeməkdə, yox etməkdədir.Bitkilər torpaqdan bəslənərlər, hava tənəffüs edərlər. Ardındantorpaq tərəfindən məğlub olar, əsl ünsürlərinə və ilk elementlərinə çevrilər.Hər vaxt birinin digərinə çevrildiyinə şahid ola bilərik.Heyvanlar bitkilərdən bəslənərlər, su inciyər və hava tənəffüsedərlər. Kimi heyvanlar da həmcinslərini yerlər/yeyərlər. Yırtıcı heyvanlar

ovlanaraq ət yeyərlər. Cırıcı quşlar göyərçin və sərçə kimi quşları yerlər/yeyərlər.Sahib olduğu bəslənmə təchizatı üzündən başqa cürdavrana bilməz. Göyərçin və sərçələr kimi quşlar da hububat dənələri,ağcaqanad, taxtabiti və iti ağcaqanad yerlər/yeyərlər. Onlar da insanların vəbaşqa canlıların qanlarından bəslənərlər. Sonra torpaq hamısını yer/yeyər.Bu halda, varlıqlar aləmi üzərində mütləq suverenliyə sahib,istisnasız hökmünə təbii/tabe olunan yaranma qanunu, yaradılış qanunu, et/ətvə bənzəri şeylərlə bəslənmə hökmünü qoymuşdur. Sonra varlıqbütünün fərdlərini buna yönəltmiş, onlara yol göstəricilik etmişdir.Insanı həm heyvanlardan, həm də bitkilərdən bəslənəcək şəkildətəchiz edən, bu universal qanundur. Insanın bəslənmə təchizatınınən qarşısında dişləri gəlməkdədir. Dişlər kəsməyə, qırmağa, dişləməyəvə üyüdməyə uyğun bir şəkildə düzülmüşlər. Qabaqda kəsici dişlər,arxasında köpək dişləri, onların da arxasında azı dişləri məqsədinəuyğun bir şəkildə iştirak edərlər. Insan qoyunlar və mallar kimi kəsməvə dişləmə qabiliyyətindən, yırtıcı heyvanlar kimi də üyüdmə və dişləyəqabiliyyətindən məhrum deyil.Sonra ağız bölgəsinə yerləşdirilən və bununla yediyi ətin dadınaçatdığı dad al/götürmə duyğusu və həzm sistemini meydana gətirən bütün orqanlardayerləşdirilən istək və arzular, əti arzularlar və iştahları çe-Maidə Surəsi 1-3 ..................................................................... 319ker. Bütün bunlar universal hidayətin, yöneltilişin göstəriciləridir.Yaradılış konqresinin sərbəstlik qərarıdır. Universal hidayətlə, bu hidayətintəsiriylə ibarət olan/yaranan hərəkəti bir-birindən ayırmaq, birini qəbuledib digərini inkar etmək mümkün müdir?İslam fitrət dinidir. Tək hədəfi, insan məlumatsızlığının yox etdiyi fitrətinəsərlərini yenidən diriltməkdir. Bu səbəbdən yaradılışın işarə etdiyivə fitrətin nəzərdə tutduğu bir şeyi mübah saymaq bir zərurətdir.İslam, qanunuma sistemiylə bu fitri hökmü diriltdiyi kimi, yaranmaçərçivəsində qoyulan başqa hökmləri də diriltmişdir. Bəslənməbarəsində sərhəd tanımazlığı önləyici ünsürlər çərçivəsində bunatoxunduq. Buna görə, ağıl bedensel ya da mənəvi baxımdan zərərli olan

ətlərdən uzaq dayanılmasını nəzərdə tutar. Yenə insan bünyəsinin dərinliklərindəiştirak edən duyul/eşidilər və duyğular, pozulmamış öz təbiətinmurdar gördüyü və iyrəndiyi şeylərdən uzaq dayanmağı lazımlı görər. Buiki hökmün əslləri nəticədə gəlib yaranma sisteminin qənaətinəsöykən/dözər. İslam bunları diqqətə al/götürmüş, bədənin inkişafına zərərli olanətləri haram etdiyi kimi, insan cəmiyyətinin məsləhəti baxımındanzərərli olan ətləri də haram etmişdir. Üzərində Allahdan başqasınınadı xatırlanaraq kəsilən heyvanların ətlərini, qumar və fal oxlarıvs. şeylərlə qazanılan ətləri buna nümunə göstərə bilərik. İslam, öztəbiətin iyrəndiyi pislikləri də haram saymışdır.İşgəncə etməyə və öldürməyə mane olması lazım olan ağrıma vəmərhəmət duyğusuna gəlincə, mərhəmətin lətif bir varoluşsal hədiyyəolduğu şübhə aparmayan bir gerçəkdir. Yaranma qanunu uyğun olaraqinsanın və müşahidə etdiyimiz qədəriylə bir çox heyvanın ruhiquruluşuna yerləşdirilmişdir. Lakin yaranma qanunu, hər mövzuda mütləqsuverenliyi olsun və mütləq yalnız ona uyğun gəlilsən deyə bu hökmüqoymamışdır. Bir dəfə yaranma qanununun özü, mərhəməti mütləqolaraq tətbiq etməz. Elə olsaydı, varlıq aləmində ağrıların, fəlakətlərin,müsibətlərin və müxtəlif əzabların icazəyə rast gəlinməzdi.Qaldı ki, insanın sahib olduğu mərhəmət duyğusu, söz gelimiədalət kimi mütləq olaraq üstün, fəzilətli bir xarakter deyil. Eləolsa, zülmündən ötəri bir zalımı, bir günahkarı cəzalandırmamız,320 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5hücuma misliylə cavab verməmiz uyğun olmazdı. Nəticədə bundayerin və üzərindəki varlıqların həlakı söz mövzusu olardı.Bununla birlikdə İslam, universal yaranma qanununun bir hədiyyəs(n)iolaraq mərhəmət duyğusunu laqeyd yanaşmamışdır. Ümumiyyətləmərhəməti yaymağı əmr etmiş, heyvanları öldürərkən onlaraəziyyət etməyi qadağan etmişdir. Kəsilən heyvanın canı çıxmadıqcaorqanlarının kəsilməsini, dərisinin üzülməsini qadağan etmişdir. -Boğulmuş və vurulmuş heyvanın edinin haram qılınması da buyüzdəndir.- Digər bir heyvanın gözünün qarşısında başqa bir heyvanın

boğazlanılmasını da nəhy etmişdir. Kəsilən heyvanın seqmentinə bağlıolaraq son dərəcə şəfqətli hökmlər qoymuşdur. Suyun təqdim edilməsiniəmr etmişdir. Daha bunun kimi fiqh kitablarında detallı şəkildəaçıqlanan bir çox hökmü nümunə göstərə bilərik.Bütün bunların yanında, İslam ağıl dinidir; duyğu dini deyil.Romantik hökmləri, cəmiyyətin məsləhətinə uyğun olan hökmlərinüzərinə çıxarmaz. Bunlar arasından yalnız ağılın mənimsədikləriniəsas al/götürər. Ağla uyğun olduqca romantik hökmlərə etibar edər.Bu da əslində ağılın hökmlərinə uyğun gəlmək sayılar.İlahi rəhmət və uca Allahın ağrıyanların ən mərhəmətlisi olmasıməsələsinə gəlincə, bunu bilmək lazımdır ki: Uca Allah, ağrıyanıağrınılana lütf etməyə itələyən ürək incəliyi, kövrək ürəklilik və romantiklikmənasında bir rəhmət sifətiylə muttasıf deyil. Bu söylədiyimizmaddi və cismani bir xüsusiyyətdir. Ulu Allah bundan münəzzəhdir.Əksinə ilahi rəhmətin mənas(n)ı, uca Allahın hakkedene layiq olduğuqədər xeyr endirməsidir. Bu səbəblə, bizim əzab saydığımız bir şeyuca Allah baxımından rəhmət, bizim rəhmət saydığımız bir şey dəONun baxımından əzab ola bilər. Bu səbəbdən sahib olduğumuz virtualmərhəmət duyğusuna qapılaraq şəriətin nəzərdə tutduğu qanunuma çərçivəsindəəsas məsləhətləri göz ardı etməmiz və ya qanunların reallığauyğun olması gerçəyindən güzəşt verməmiz, ilahi hikmət baxımındancaiz deyil.İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən bu ortaya çıxır: İslamheyvanların ətlərinin məğlub et/yeyilməsini sərbəst buraxarkən və bu sər-Maidə Surəsi 1-3 ........................................................ 321bestliği bəzi qeydlərlə və şərtlərlə məhdudlaşdırarkən, fitrətin əmrləriniəsas al/götürməkdə və onları əks etdirməkdədir bizə. Allahın insanlarınyaradılışına əsas etdiyi fitrəti yəni. Allahın yaratma qanunundadəyişmə, başqalaşma olmaz. Işte dimdik ayaqda dayanan dümdüzdin budur.3- İslam Niyə/səbəb Heyvanın Boğazlanılmasını Nəzərdə tutar?Yuxarıdakı problemin bir davamı olaraq soruşulan bir başqa sual da

budur: Ət yemənin, fitrətin və yaradılış qanununun sərbəst etdiyi birxüsus olduğunu qəbul etdik. Görəsən bu mövzuda təsadüf və bənzəriölümlərlə yetinilemezmi? Söz gelimi ət yemək üçün heyvanın özbaşınaölməsi ya da bizim xaricimizdə başqa bir faktorla canverməsi gözlənilə bilməzmi? Beləcə universal caizliklə, heyvana əziyyətetməyi və öldürərək işgəncə etməyi xoş qarşılamayan mərhəmətduyğusunun hökmü bir nöqtədə görüşdürülər; boğazlamağavə kəsməyə gərək qalmaz.İkinci hissədəki şərhlər, bu suala da cavab təşkil edəcəkxüsusiyyətdədir. Çünki bu mənada mərhəmət duyğusunun gərəyinietmək zəruri deyil. Əksinə bu tərz bir mərhəmətin gərəyinietmək gerçəklərə bağlı hökmlərin etibarsız qılınmasına yolaça bilər. Kənar yandan İslam, mümkün olduğu qədəriylə növ arasındakıbu lətif romantikliyin qorunmasına istiqamətli tədbirləri al/götürməkdəngeri qalmamış və bunları tövsiyə etmişdir.Qaldı ki, mizaçların pozulması və bədənlərin zərərə uğramasıylanəticələnən leş və bənzəri şeylərin məğlub olmasıyla kifayətlənmək və yalnızonları yeməyi mübah etmək, mərhəmət duyğusuyla ziddiyyət təşkil etməkdədir.Bütün bunların yanında aradan qaldırılması lazım olan ümumibir çətinlik və çətinliyi özü ilə gətirər. [Yalnız leş və bənzərinimübah etmək, ümumi bir çətinliyə səbəb olar.]AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Ayyaşidə İkrime kanalıyla İbni Abbasın belə dediyi322 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rəvayət edilər: "Ey iman edənlər..." deyə başlayan heç bir ayə enməmişdirki, Əli (ə.s) onun başı və əmri olmasın. Allah Hz. Məhəmmədin(s. a. a) səhabələrini bir çox dəfə danladığı halda, Əlidən yalnızxeyrlə danışmışdır." [c. 1, s. 289, h: 7]Mən deyərəm ki: əl-Burhan təfsirində Müvəffəq b. Əhməd kanalıylaİkrimedən, o da İbni Abbasdan eyni sözlər, "...əmri olmasın..."ifadəsinə qədər rəvayət edilər. 1 Bunu Ayyaşi də İkrimedən rəvayətetmişdir. 2 Bu hədisi daha əvvəl et-Dürr-ül Mensur təfsirindən də alıntılamıştık.

Bəzi rəvayətlərdə İmam Razılığın (ə.s) belə dediyi ifadə edilər:"Quranda 'Ey iman edənlər...' deyə başlayan bir ayə yoxdurki, biz Ehlibeyt (ə.s) haqqında olmasın." Bu rəvayət ümuminin xüsusiyəuyğunlaşdırılmasının ya da vəhyin qərbi mənasının bir nümunəsidir.Eyni qaynaqda Abdullah b. Sinandan belə rəvayət edilər. İmamCəfər Sadiqdən (ə.s) "Ey inananlar! Yaptıgınız əqdləri yerinə yetirin."ayəsini soruşdum, buyurdu ki: "Burada əhdlər, [yəni müqavilələr]nəzərdə tutulur." [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]Eyni hədisi Qummu da öz təfsirində eyni ravi kanalıyla köçürmüşdür.[c. 1, s. 160]et/ət-Tehzib adlı əsərdə, rəvayət zənciriylə birlikdə Məhəmməd b.Müslimin belə dediyi ifadə edilər: İmam Mis (ə.s) və ya İmam Sadiqdən(ə.s) birinə, "dörd ayaqlı heyvanlar sizə halal qılındı..." ayəsinisoruşdum. Buyurdu ki: "Heyvanların rəhmindəki balalar, tüklənmişvə tüklənmişsələr, analarının boğazlanılması, onların daboğazlanılması mənasını verər. İşdə uca Allah bunu nəzərdə tutmuşdur."[c. 9, s. 58]Mən deyərəm ki: Eyni hədis əl-Kafi və əl-Fakih adlı əsərlərdə eyniravi vasitəsilə iki İmamdan birindən köçürülmüşdür. Eyni mənadabir hədis də Təfsir-ul Ayyaşidə Məhəmməd b. Müslim vasitəsiləiki İmamdan birindən və Zürare kanalıyla da İmam Sadiqdən (ə.s)-------1- [əl-Burhan təfsiri, c. 1, s. 431.]2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................... 323köçürülər. 1 Bunu Qummu da təfsirində rəvayət edər. 2 Mecma-ul Bəyantəfsirində İmam Mis (ə.s) və İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilir.Təfsir-ul Qummuda, "Ey inananlar! Nə Allahın işarələrinə...hörmətsizlik etməyin." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Allahınşüarları; ehram, təvaf, Ibrahim mövqesində qılınan namaz, Səfa vəMerve Təpələri arasında saydır. Ayrıca həcc mövsümünə xas bütün

ibadətlər bu kateqoriyaya girər. Adamın dəvə qurbanlığını Məkkəyəsövq edərkən, qurbanlıq olduğu bilinsin səbəbindən kimsə toxunmasındeyə onun hörgücünü yaralayıb qan axıtması və ya hörgücündərisini soymaq yaxud boyunbağı taxması da Allahın şüarlarındandır.Bunlara şüar deyilməsi, insanların onları fərq edib tanımaları üçündür.""nə haram aya" bundan məqsəd, haram aylardan biri olan zilhicceayıdır. "nə qurban" həcc ziyarətində olan adamın ehramıgeydikdən sonra qurban ediləcəkləri yerə sürdüyü heyvan nəzərdə tutulur."nə boyunbağılara..." bundan məqsəd, həcc ziyarətində olanadamın namaz qılarkən geydiyi nalınları qurbanlıq heyvanın boyunaasmasıdır. "və nə də... Beyti Harama yönələnlərə" yəniKəbəyə həcc ziyarətində ol/tapılanlara." [c. 1, s. 160]Mecma-ul Bəyan təfsirində belə deyilir: İmam Mis (ə.s) beləbuyurdu: "Bu ayə, Rebiaoğullarından Hutam adında biri haqqındaenmişdir."Adı çəkilən təfsirdə davamla belə əlavə olunur: Süddinin izah etdiyinəgörə, Hutam b. Hind əl-Bəkri, tək başına Rəsulullahın (s. a. a)yanına gəldi, atını Mədinənin xaricində buraxmışdı. Peyğəmbərimizə(s. a. a) dedi ki: "Neyə dəvət edirsən?" Bundan əvvəl də Peyğəmbərimiz(s. a. a) səhabələrinə demişdi ki: "Bu gün Rebiaoğullarından biradam yanına gələcək və bu adam şeytanın diliylə danışacaq."Rəsulullah (s. a. a) adama cavab verdikdən sonra adam, "Mənə1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 289.]2- [Təfsir-ul Qummu, c. 1, s. 160.]324 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5möhlət ver, bəlkə də Müsəlman olaram. Istişare edəcəyə(i)m kəslərvar." dedi. Sonra oradan ayrıldı."Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: "Kafir bir yüzləiçəri girdi, çıxarkən arxasında xainlik buraxdı." Gedərkən Mədinəyəaid sürülərdən biriylə qarşılaşdı. Sürünü önünə qatıb apardı. Biryandan da bu beytləri zümzümə edirdi:"Hutam, bir çoban əliylə sürülərdən birini ələ keçərdi.

Halbuki nə dəvə, nə də qoyun çobanlığı etmişdi.Nə də sətirlə əti parçalayan bir qəssab idi.Sürü sahibləri gecə yatdılar; amma Hind toyuğun oğulu yatmadı.Ox kimi sürətli hərəkət edən bir xidmətçi kimi keçirdi gecəni.Otlatma zəhmətini üzərinə al/götürdü.Cılız qıçı və düztaban ayağıyla."Sonra ertəsi il həcc üçün təkrar gəldi. Bu vaxt təqdim edəcəyi qurbanıdə işarələmişdi. Rəsulullah (s. a. a) onun hüzur/dincliyinə gətirilməsiniistədi. Bunun üzərinə, "və nə də... Beyti Harama yönələnlərə..."ayəs(n)i endi.Müəllif davamla belə deyər: İbni Zeyd dedi ki: "Bu ayə, Məkkəninfəth edildiyi gün, Beyti Haramı ziyarət etmək üçün gələn vəümrə edərək ehramdan çıxmaq istəyən bəzi müşriklər haqqındaenmişdir. Onları görən Müsəlmanlar, "Bunlar da bunlar [Məkkəlilər]kimi müşrikdir. Izin ver, onlara hücum edək." dedilər. Bunun üzərinəuca Allah söz mövzusu ayəs(n)i endirdi."Mən deyərəm ki: Taberi bu hekayəni Süddi və Ikrimedən, ikinci hekayənidə İbni Zeyddən rəvayət etmişdir. 1 Ikinci hekayə et-Dürr-ül Mensurtəfsirində İbni Əbi Xatəm kanalıyla Zeyd b. Eslemdən rəvayətedilər. Bu rəvayətdə, hadisənin Hudeybiye günü yaşandığından danışılar.Hər iki hekayə də təfsirçilərin və nəqlçilərin az qala üzərindəittifaq etdikləri, Maidə surəsinin Vida Həcci əsnasında nazilolduğu husussuyla üst-üstə düşməməkdədir. Əgər elə olsaydı, "Allaha------1- [Təfsir-ut Taberi, c. 6, s. 38-39.]Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 325ortaq qaçanlar pislikdir, artıq bu illərindən sonra Məscidi Haramayaxınlaşmasınlar." (Tövbə, 28) "Allaha ortaq qaçanları haradatapsanız öldürün." (Tövbə, 5) ayəsinin, "və nə də... Beyti Haramayönələnlərə" ayəsindən əvvəl enmiş olmaları lazım idi. Bu vəziyyətdədə Beyti Harama yönələn müşriklərə hər hansı bir hücumdaol/tapılmağı nəhy etməyə bağlı əmrin bir mənas(n)ı olmazdı.

Böyük bir ehtimalla bu iki hekayə və bunların məzmunlarına bənzərdigər hekayələr, bir hissəs(n)i İbni Abbas, Mücahid, Katade vəDahhakdan köçürülən bu görüşün səbəbini meydana gətirmişdir: Onlaragörə: "və nə də... Beyti Harama yönələnlər" ifadəsi, "Allaha ortaqqaçanları harada tapsanız öldürün..." və "Allaha ortaq qaçanlarpislikdir... artıq... Məscidi Harama yaxınlaşmasınlar." ayələrininenişiylə neshedilmişdir. Nəsh hədisi Təfsir-ul Qummuda yer/yeyəral/götürər. Ki sözdən aydın olduğu qədəriylə, bu bir rəvayətdir, Qummununöz sözləri deyil.Bütün bunların kənarında, Maidə surəsinin ən son enən surə olması,bu rəvayətləri etibarsız etməkdədir. Ehlibeyt İmamlarından(ə.s) gələn rəvayətlərdə, Maidə surəsinin neshedilen deyilneshedici olduğu ifadə edilər. Qaldı ki, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim..."ayəs(n)i, Maidə surəsinin bəzi ayələrinin neshedilmiş olmasıehtimalını ortadan qaldırmaqdadır.Buna görə, "nə də... Beyti Harama yönələnlər..." ifadəsiyləgüdülən məqsəd, daha sonra iştirak edən, "bir topluluga olan kininiz, sizihəddi aşmağa sürüməsin." ayəs(n)i vasitəsiylə açıqlanmış kimibir xüsusiyyətə sahib olar. Yəni, daha əvvəl sizə hücumda ol/tapıldıqlarıüçün Məscidi Harama yönələnlərə hücumda ol/tapılaraq Kəbəninmöhtərəmliyini, toxunulmazlığını yox etməyin. Bunların xaricində dədaha əvvəl sizi ondan saxlayanlara belə davrandılar deyə, onlarıöldürmək kimi günah işləməyə və ya ölüm xaricində bəzi haqsızlılıqlaracürət edərək təcavüz etməyə cəhd etməyin; əksinə yaxşılıq vətəqva barəsində köməkləşin.et-Dürr-ül Mensur təfsirində də, "Yaxşılıq və təqva üzərində köməkləşin."ayəsiylə əlaqədar olaraq Əhməd və ABŞ b. Hamid, ayrıca326 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Vabisa kanalıyla da Buxari öz Səhihinin "Tarix" adlı hissəsindəbelə rəvayət edərlər: "Bir gün Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəldim.Məqsədim yaxşılıq və günah adına soruşmadıq bir şeyi buraxmamaq idi.Mənə dedi ki: Ey Vabisa, nə üçün gəldiyini və nəyi soruşmaq istədiyini

xəbər verim mi? Yoxsa özünmü söyləyəcəksən? Dedim ki: Sizmənə xəbər verin ya Rəsulullah! Buyurdu ki: Yaxşılıqdan və günahdansoruşmaq üçün gəldin. Sonra üç barmağını birləşdirərək sinəmi dürtür,bir tərəfdən də belə deyirdi: Fətvanı ürəyindən və nəfsindənistə. Yaxşılıq, ürəyinin mutmain olduğu və nəfsinin sakitləşdiyi şeydir.Günah isə, onun haqqında insanlar davamlı sənə fətva versələr beləürəkdə çətinliyə gətirib çıxaran, sinəsində narahatlıq meydana gətirənşeydir."Eyni əsərdə, Əhməd, ABŞ. b. Hamid, İbni Hibban, Taberani,Hakim -səhih olduğunu vurğulayaraq- və Beyhaki Əbu Emamedənbelə rəvayət edərlər: "Bir adam Rəsulullaha (s. a. a) günahın nə olduğunusoruşdu. Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: 'Içinde narahatlıqmeydana gətirən şeydən uzaqlaş.' Bunun üzərinə adam, 'Yaxşı, imannədir?' deyə soruşdu: 'Bir kimsəni işlədiyi pislik üzür və etdiyiyaxşılıq sevindirirsə, o mömindir.' cavabını verdi."Yenə eyni əsərdə, İbni Əbi Şeybe, Əhməd, Buxari öz Səhihinin"Ədəb" adlı hissəsində, Müslim, Tirmizi, Hakim və Beyhaki "eşŞu-AB" kitabından Nuvas b. Səmandan belə rəvayət edərlər:"Resulul-laha yaxşılıq və günah faktları haqqında sual soruşuldu. Buyurduki: Iyilik, gözəl əxlaqdır. Günah isə, nəfsində narahatlıqmeydana gətirən və insanların xəbərdar olmasından xoşlanmadığınşeydir." [c. 2, s. 255]Mən deyərəm ki: Görüldüyü kimi rəvayətlərin məzmunu, "Nəfsə və onuformalandırana, ona bozuklugunu və qorunmasını ilham edənə..."(Şəms, 7-8) ayələrinin mənasını əsas alan/sahə bir mahiyyətdə inkişaf etməkdədir.Bu rəvayətlər günahın mənas(n)ı ilə əlaqədar olaraq etdiyimiz şərhidə dəstəkləməkdədir.Mecma-ul Bəyan təfsirində, müəllif belə deyər: "Bu ayə (məqsədi'Beyti Harama yönələnlər' ifadəsidir) ilə əlaqədar olaraq alimlərMaidə Surəsi 1-3 .................................................. 327arasında ixtilaf vardır. Bu ifadənin ehtiva etdiyi hökmün, 'Allaha ortaqqaçanları harada tapsanız öldürün.' ayəsiylə qüvvədən qaldırıldığı

deyilmişdir. Təfsirçilərin böyük qisiminin fikiri bu istiqamətdədir.Digər bəzi alimlər; 'Nə bu surənin, nə də bu ayənin ehtiva etdiyiheç bir hökm nəshə-dilmemiştir; çünki, müşriklər başladan tərəfolmadıqları müddətcə, haram aylarda onlara döyüş elan etmək caizdeyil.' demişlər." Ardından müəllif, "Bu görüş İmam Mis'-dan (ə.s) rəvayət edilmişdir." demişdir.Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, müəllif öz rəvayətzənciriylə Eban b. Tağlibdən, o da İmam Əbu Cəfər Məhəmməd b.Əli el-Bakırdan (ə.s) belə rəvayət edər: "Leş, qan və donuz əti,hər kəs tərəfindən bilinən şeylərdir. "Allahdan başqası adına bogazlanan"ifadəsiylə, bütlərin sunaklarında boğazlanılan heyvanlar nəzərdə tutulur."bogulmuş" ifadəsinə gəlincə, Atəşpərəstlər kəsilmiş heyvanı yeməzdilər,murdar heyvanı yerlər idi. Bu səbəblə malı və qoyunuboğaraq öldürərdilər, heyvan bu şəkildə ölüncə ətini yerlər idi."Vurularaq öldürülmüş"dən məqsəd də budur: Atəşpərəstlər heyvanınayaqlarını bağladıqdan sonra ölənə qədər döyərdilər,heyvan ölüncə də ətini yerlər idi."yuxarıdan düşmüş"dən məqsəd də budur: Yenə Atəşpərəstlərheyvanın gözlərini bağlayaraq yüksəkcə bir yerdən aşağıyatəyin edərdilər, bu şəkildə ölən heyvanın ətini yerlər idi."buynuzlanmış"dan məqsəd də budur: Iki qoçu döyüşdürərdilər.Bu dövüşte ölənin ətini yerlər idi."yırtıcı heyvan tərəfindən parçalanaraq ölmüş olan heyvanlar-hələ canları çıxmadan kəsdikləriniz xaric-" ifadəsiylə də bu xüsusnəzərdə tutulmuşdur: Atəşpərəstlər qurd, aslan və ayı kimi cırıcı bir heyvantərəfindən parçalanaraq öldürülmüş olan heyvanları yerlər idi.Uca Allah bunu haram etdi."Obelisklər üzərinə bogazlanan" ifadəsinə gəlincə, Atəşpərəstləratəş məbədləri üçün qurbanlar təqdim edərdilər. Qureyşlilər də ağaclara,328 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5daşlara tapınar və onlar üçün heyvan kəsərdilər."(heyvan ətini) fal oxlarıyla bölməniz. Bunlar yoldan çıxmaqdır."

Cahiliyyə dövründə Ərəblər, bir dəvəni tutub on parçaya bölərdilər.Sonra üzərində toplanıb on dənə ox arasında bölünmə edərdilər.On oxu bir adama verərdilər. Bunlardan yeddi dənəsinin payı vardı,üç dənəsinin yox idi.""Payı olan oxların adları belə idi: 1) Fezz, 2) Tev'em, 3)Musbil, 4) Nafis, 5) Hils, 6) Rəqib, 7) Yüksək. Fezz oxunun bir payı,Tev'em oxunun iki payı, Müsbil oxunun üç payı, Nafis oxunun dördpayı, Hils oxunun beş payı, Rəqib oxunun altı payı və Yüksək oxunundə yeddi payı vardı.""Payı olmayan oxlar da bunlar idi: 1) Səfeh, 2) Menih, 3) Vağd.Dəvənin əvəzini özünə heç pay çıxmayan adamlar ödəyərdi. Bu səbəbdənbir qumar idi bu və Allah tərəfindən haram qılındı."Mən deyərəm ki: Rəvayətdə, boğulmuş, vurulmuş, yüksəkdən düşmüşheyvanla əlaqədar şərh, bir sonrakı rəvayətdən də aydın olacağıkimi, örnəkləndirmə şəklində şərh xüsusiyyətindədir. "Hələ canlarıçıxmadan kəsdikləriniz xaric" ifadəsinin "Yırtıcı heyvan tərəfindənparçalanaraq ölmüş olan" ifadəsinin yanında və eyni şəkildə"bunlar yoldan çıxmaqdır" ifadəsinin "fal oxlarıyla bölməniz"ifadəsinin yanında iştirak etməsi, hər hansı bir məhdudlaşdırmanın sözmövzusu olduğuna dəlil meydana gətirməz. [Yəni, buna söykən/dözərək yalnızyırtıcı heyvanlar tərəfindən parçalanıb ancaq canları çıxmadankəsdiyiniz halaldır və eyni şəkildə yalnız fal oxlarıyla bölməninfısk olduğuna dəlil olmaz.]Təfsir-ul Ayyaşidə, Ayyuq b. Kasutdan, o da İmam CəfərSadiqdən (ə.s) belə rəvayət edilər: "Boğulmuş" ifadəsiylə bağlı olduğuyerdə sıxışıb boğulan, "mevkuze" [tərcümədə vurulmuş olaraqməna verdiyimiz maddə] xəstəliyin şiddətindən ötəri boğazlanılmanınağrısını hiss etməyən, təpinməyən və bədənindən qan axmayan,"yuxarıdan düşmüş" (mütereddiye) isə, evin damından və yabənzəri şeydən aşağı düşən, "buynuzlanmış" (natiha) isə, həmcinsiyləvuruşaraq buynuzlanan heyvan deməkdir." [c. 1, s. 292]Maidə Surəsi 1-3 ......................................................... 329

Eyni əsərdə, Həsən b. Əli el-Veşşadan, o da İmam Razılıqdan(ə.s) belə rəvayət edilər: Veşşa belə deyər: İmamın belə dediyiniduy/eşitdim: "Yuxarıdan düşmüş, buynuzlanmış və yırtıcı heyvan tərəfindənparçalanmış bir heyvanı hələ can vermədən çat/yetişib boğazlarsansa,ətini yeyə bilərsən." [c. 1, s. 292]Eyni əsərdə, Məhəmməd b. Abdullahdan, o da bəzi yoldaşlarındanbelə rəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) dedim ki:"Qurban olduğum, söyləyərsənmi Allah nə üçün leşi, qanı və donuz ətiniharam etmişdir?" Buyurdu ki: "Uca Allah, bunları qullarına harametmiş, başqalarını da halal etmişsə bu, ONun haram etdiyi şeylərdənxoşlanmadığı, halal etdiyi şeylərdən də xoşlandığı üçün deyil.Tam tərsinə, ulu Allah muhlukatı yaratmış, bədənlərinin necəayaqda qalacağını, hansı şeylərin onlara yarayacağını bilməkdədir.Bu səbəbdən bunları onlara halal etmiş faydalanmalarını sərbəstburaxmışdır. Varlıqların mənfəəti bunu tələb etdiyi üçün qatından bir lütfolaraq mübah saymışdır. Yenə onlara zərərli olan şeyləri də bilməkdədir.Buna görə zərərli olan şeyləri qadağan etmiş, istifadə etmələriniharam etmişdir. Ardından çətin vəziyyətdə qalan kəslərə bunlarımübah etmişdir. Bədənlərinin ancaq bunlarla ayaqda qala biləcəklərivəziyyətlərdə halal etmişdir. Belə vəziyyətlərdə bədənin ayaqdadayanmasını təmin edəcək miqdarın məğlub et/yeyilməsini əmr etmişdir, çoxdeyil."Leşin haram qılınışının hikmətinə gəlincə; leşə yaxınlaşan, ondanyeyən insanın şübhəsiz bədəni zəif düşər, cisimi kiçilər,gücü azalar, soyu kəsilər. Leş yeyən insan ancaq qəflətən ölər.""Qan yemənin haram qılınışının hikməti budur: Qan yemək, insanlarındünyaya çox düşkün, bərk/qatı ürəkli, şəfqət və mərhəmətininaz olmasına səbəb olar. Belələrinin övladlarını, ana və atalarınıöldürməyəcəklərindən əmin olunmaz. Yaxın qohum və birlikdə olduğuyoldaşı onun təhlükəsindən əməndə olmaz.""Donuz edinin haram qılınışının hikməti budur: Ulu Allah birqövmü donuz, meymun, ayı və bənzəri müxtəlif heyvanlara çevirmişdir.

Sonra bu heyvanların məğlub et/yeyilməsini qadağan etmişdir ki, on-330 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dan faydalanılmasın və bu cəzalandırma növü yüngül alınmasın.""İçkiyə gəlincə; Allah, onu dağıdıcı təsirindən və çıxardığı fəsaddanötəri haram etmişdir. Davamlı içki içən spirtli bir insan bütpərəstkimidir. Içkinin təsiriylə taqətsiz düşər, bədən davamlı titrəyər. Içkiadamın işıqlığını yox edər, şəxsiyyətini, qürurunu ayaqlar altına alar.Onu qan tökmək və zina etmək kimi haram olan davranışları işləməyəsürüyər. Sərxoş olub ağılını itirdikdən sonra məhrəminəmüsəllət olmayacağını kimsə zəmanət edə bilməz. Içki, içəni hər cürpislikdən başqa bir şeyə yönəltməz." [c. 1, s. 291]GADIRİ HUM AYƏSİNİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİÇox-ul Məram adlı əsərdə belə bir rəvayət iştirak edər: Əbu-lMuey-yed Müvəffəq b. Əhməd "Fazaili Əli" kitabında deyər ki: MənəSeyid-ul Huffaz Şehrdar b. Şireveyh b. Şehrdar etdəyləmiHemedandan tərəfimə yazdığı bir məktubda izah etdi. Ona da ƏbulFəth Abdus b. Abdullah b. Abdus əl-Hemedani bir məktubda köçürmüş.O da Abdullah b. Ishak el-Bağavidən duy/eşitmiş, ona Hüseynb. Uleyl əl-Ganavi izah etmiş, o Məhəmməd b. Əbdürrəhman əz-Zarradan duy/eşitmiş, ona Kays b. Hafs bildirmiş, o da Əli b. Hüseyn'-deyil xəbər almış, ona da Əbu Səid el-Hudridən canlı Əbu Hüreyrəköçürmüş:Rəsulullah (s. a. a) xalqı Gadiri Huma çağırdığı gün, orada olanbir ağacın altındakı tikanları və çör-çöpü yığıb atmalarınıəmr etdi; bunun üzərinə ağacın altı təmizləndi. O gün Cümə axşamıgünü idi; Peyğəmbərin insanları Əliyə çağırdığı günidi. Əlinin qolundantutub qaldırdı. Belə ki, insanlar kreslo qızılın ağlığınıgörə bilirdilər. Daha bir-birlərindən ayrılmamışdılar ki, "Bu gün sizinüçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladım və sizədin olaraq İslama razı oldum." ayəs(n)i endi. Bunun üzərinəRəsulullah (s. a. a), dinin kamala erişinden, nemətin tamamlanmasından,Rəbbinin risalətindən və Əlinin vəlayətindən razı meydana gəlin-

Maidə Surəsi 1-3 ........................................................... 331dan ötəri "Allahı Əkbər." dedi. Sonra belə buyurdu: "Allahım!Onu vəli əldə edənin vəlisi ol. Ona düşmən olanın düşməni ol. Onakömək edənə köməkçi ol. Onu tərk edəni sən də yüz/üz üstü burax."Xüsusiyyətin b. Sabit, "Ya Rəsulullah, bir neçə beyt söyləməmə icazəverirsənmi?" dedi. Rəsulullah, "Söylə, onu Allah ürəyinə ilhamedər." buyurdu. Xüsusiyyətin bu beytləri oxudu:"Gadir günü Peyğəmbərləri qışqırırdı onlaraHum mıntıkasında və nəbi nə qiymətli qışqırıcı idi!'Mən sizin mövlanız və vəlinizim eləmi?' deyərkən.Onlar heç çəkinmədən belə dedilər:'Sənin ilahın mövlamız, sən də vəlimizsənİnsanlar içində buna üsyan edən kimsə tapa bilməzsin.'Dedi ki ona: Qalx ey Əli, çünki mən,məndən sonra İmam və yol göstərici olaraq sənə razı oldum."Çox-ul Məramda Hafiz Əbu Nuaymın "Ma Nezele Min-el Qur'-an Fi Aliyyin Əmr-el Mü'minin=Ali b. Əbu Talib haqqında enən Quranayələri" adlı əsərindən merfu olaraq [rəvayət zəncirinə yer/yeyərvermədən] Kays b. Rebidən, o da Əbu Harun el-Abdidən, o daƏbu Səid el-Hudridən eyni rəvayəti nəql edər; ancaq beytlərinsonunda bu ifadələrin də iştirak etdiyini ifadə edər:"Mən kimin mövlasıdırsam, bu da onun vəlisidir.Vəli əldə edərək onun sadiq köməkçiləri olun.Işte burada dua etdi ki: Allahım, ona dost olanın dostu ol.Əliyə düşmən olanın da düşməni ol."Yenə Çox-ul Məramda, "Ma Nezele Minel Quran..." adlı əsərdəbelə nəql edilər: Müəllif merfu olaraq Əli b. Komandirdən, o da ƏbulHaccafdan, o da A'maş'tan, o da Uddadan belə rəvayət edər: Buayə Əli b. Əbu Taliblə əlaqədar olaraq Rəsulullaha (s. a. a) enmişdir: "EyRəsul! Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir." [Maidə, 67] Uca Allah belədə buyurmuşdur: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimitamamladım və sizə din olaraq İslama razı oldum."

332 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Çox-ul Məramda Ibrahim b. Məhəmməd el-Hameveynidənbelə rəvayət edilər: Bizə Şeyx Taceddin Əbu Talib Əli b. Hüseyn b.Osman b. Abdullah əl-Qəmli izah etdi. Ona İmam Burhaneddin Döyənəkb. Əbul Mekarim əl-Mutarrizi izah etmiş və ona nəql icazəs(n)i də verilmiş.Ona da İmam Ahtab Harezm Əbul Müeyyed Müvəffəq b. Əhməd əl-Mekki əl-Harezmi izah etmiş. Ona da Seyid-ul Huffaz Hamedandanyazdığı bir məktubla bildirmiş, ona da bir yazıyla ər-Rəis Əbul Fəthxəbər vermiş, ona Abdullah b. Ishak əl-Bağavi xəbər vermiş. Onadə Həsən b. Axıl əl-Ganavi bildirmiş, o da Məhəmməd b. Abdullahez-Zarradan duy/eşitmiş, ona Kays b. Hafs izah etmiş, ona Əli b. Həsənəl-ABŞı, Əbu Harun el-Abdidən, Əbu Səid el-Hudridən canlı ilkhədisin bənzərini rəvayət etmişdir.Yenə Hameveynidən, o da Seyid-el Huffaz və Əbu Mənsur Şehrdarb. Şireveyhi b. Şehrdar etdəyləmidən rəvayət etmişdir ki: BizəHəsən b. Əhməd b. Həsən əl-Haddad əl-Mukri əl-Hafiz, Əhməd b.Abdullah b. Əhməddən, o da Məhəmməd b. Əhməd b. Əlidən rəvayətetdi. Onlara Məhəmməd b. Osman b. Əbu Şeybe köçürmüş. Odə Yəhya el-Himmanidən duy/eşitmiş, ona Kays b. Rebi, Əbu Harun əl-ABŞıdan, o da Əbu Səid el-Hudridən ilk hədisin bənzərini köçürmüşdür.Çox-ul Məramda daha sonra Hameveyninin bu hədisin arxasındanbunları əlavə etdiyi iştirak edər: "Bu hədis, dəyişik bir çox kanaldanƏbu Səid Sad b. Malik əl-Hudri el-Ensariyə söykən/dözər."Çox-ul Məramda Seyid Razinin (r.ə) "əl-Menakib-ul Fahire"adlı əsərində Məhəmməd b. Ishakdan, o da İmam Misdən (ə.s),o atasından, o da babasından belə rəvayət etdiyi nəql edilər:Rəsulullah (s. a. a) Vida Həccindən dönüncə Davcan adı verilən biryerdə yerləşdi. Bu sırada, "Ey Elçi! Rəbbindən sənə endirilənieşitdir, eger bunu etməzsənsə, ONun elçiligini etməmiş olarsan.Allah səni insanlardan qoruyar." [Maidə, 67] ayəs(n)i endi. Insanlardanqorunacağına bağlı hökm enincə insanlara, "Namaz üçün toplanın"deyə səsləndi. Bunun üzərinə oradakıların bütünü ətrafında toplandı.

Dedi ki: "Öz canlarınıza özünüzdən daha çox qənaətMaidə Surəsi 1-3 ............................................................. 333haqqına sahib olan kimdir?" Birlikdə "Allah və Elçisi" deyəqışqırdılar.Bunun üzərinə Rəsulullah, Əli b. Əbu Talibin əlindən tutdu və"Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır. Allahım ona dostolanın dostu ol, ona düşmən olanın düşməni ol. Ona kömək edənəköməkçi ol. Onu tərk edəni yüz/üz üstü burax. Çünki o bəndəndir, məndə ondanım. O mənim üçün Harunun Musa nezdindəki mesabesindedir.Ancaq məndən sonra peyğəmbər gəlməyəcək." buyurdu.Bu [Əlinin vəlayəti], uca Allahın Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümmətinəəmr etdiyi son fərz idi. Sonra Peyğəmbərinə bu ayəs(n)i endirdi:"Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladımvə sizə din olaraq İslama razı oldum."İmam Mis (ə.s) deyər ki: "Orada ol/tapılanlar namaz, oruc, zəkatvə həcclə əlaqədar Allahın əmr etdiyi bütün fərzləri qəbul etdilər və Peyğəmbəribu barədə də təsdiq etdilər."İbni Ishak deyər ki: İmam Misə soruşdum: "Bu hadisə nə vaxtmeydana gəldi?" Dedi ki: Hicrətin onuncu ilinin zilhicce ayının ondokuzuncu1 gecəsində, Peyğəmbərimizin Vida Həccindən döndüyüsırada meydana gəldi. Bu hadisə ilə Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatıarasında yüz/üz gün fərq vardır. Gadir Humda Rəsulullahı on iki adamdinləmişdir. "2Çox-ul Məramda İbni Mağazilinin "əl-Menakıb" adlı əsərindəmerfu olaraq Əbu Hüreyrədən belə rəvayət etdiyi köçürülər: "Zilhicceayının on səkkizinci günündə oruc tutan kimsəyə Allah, altmışayın savabını yazar. O, Gadiri Hum günüdür. O gün Allah ElçisiƏli b. Əbi Talib üçün insanlardan beyət al/götürmüş və belə buyurmuşdur:'Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır. Allahım ona dostolana dost ol, onun düşməninə düşmən ol. Ona kömək edənə köməkçiol.' Bu sözləri eşidən Ömər b. Hattab belə dedi: 'Müqəddəs olsun,-------

1- əl-Burhan təfsirində, "on yeddinci gecə..." şəklində keçər.2- əl-Burhan təfsirində, "Rəsulullah on iki adamın adını zikr etdi." şəklindəkeçər.334 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5müqəddəs olsun sənə ey Əbu Talibin oğulu, artıq mənim mövlam və bütünmömin kişilərin və qadınların da mövlası oldun.' Ardındanuca Allah, 'Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimitamamladım.' ayəsini endirdi."Çox-ul Məramda İbni Mürdeveyhin "əl-Menakıb" adlı əsərindəvə Merzübaninin "Serikatuş-Şiir"1 adlı əsərində Əbu Səid əl-Hudridən, Natiqdən nəql edilən hədisin bənzərini rəvayət etdikləriiştirak edər.Mən deyərəm ki: Bu iki hədisi Sunu idi et-Dürr-ül Mensur təfsirindəƏbu Səiddən və Əbu Hüreyrədən rəvayət etmişdir. Bu vaxt hədislərinrəvayət zəncirlərinin zəif olduğunu ifadə etmişdir. Bir çox kanaldansəhabələr içərisindən -diqqətlə araşdırılsa- Ömər b. Hattab,Əli b. Əbu Talib, Müaviyə və Semureyə söykənilərək ayənin VidaHəccinin Ərəfə günündə nazil olduğu və bu günün Cüməyə rast gəldiyirəvayət edilmişdir. Bunlar içində güvəniləni Ömərdən nəql edilənrəvayətdir. Müəllif bunu Humaydi, ABŞ b. Hamid, Əhməd,Buxari, Müslim, Tirmizi, Nəsəs(n)i, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni Hibbanvə Beyhaki "Sünen"ində Tarık b. Şihabdan, o da Ömərdən, yenəİbni Rahe-veyhin "Müsned"ində, ABŞ b. Hamid Əbu Əliyə kanalıylaÖmərdən, İbni Cərir, Kubaysa b. Əbu Zueyb kanalıyla Ömərdən,Bezzaz kanalıyla İbni Abbasdan rəvayət edər. Aydın olduğu qədəriyləİbni Abbas da Ömərdən rəvayət edir.Mən deyərəm ki: Sunu idinin söz mövzusu iki hədisin rəvayət zəncirlərininzəif olduğunu ifadə etməsi, mətnin də zəif olmasınıtələb etməz. Əvvəlki şərhlərdə, ayənin məzmununun, özüylə əlaqədarolaraq dilə gətirilən ehtimallar və mənalar içində ancaq bununlaüst-üstə düşdüyünü dəlilləriylə ortaya qoyduq. Bu səbəbdən söz mövzusuiki rəvayət və onlara bənzər məzmunlu rəvayətlər, əlaqədar rəvayətlərin içində

Quranla uyğunlaşan rəvayətlərdir. Elə isə onların əsas alınması lazımgəlir.Qaldı ki ayənin, "vəlayət məsələsi" ilə əlaqədar olaraq endiyinə iliş------1- [əl-Gadir kitabında, "Mirkat-üş Şeir" deyə keçər.]Maidə Surəsi 1-3 ............................................................ 335kin şərhlər ehtiva edən -və Şiə və Sünni qaynaqlardakı cəmi sayıiyirmini aşan olan- bu hədislər, "Ey Elçi, Rəbbindən sənə endirilənieşitdir..." (Maidə, 67) ayəsinin eniş səbəbi olaraq ifadə edilən inkişaflarladə elin idilidir. Bu mövzuyla əlaqədar hədislər də, Şiə və Sünniqaynaqlarda on beşdən çoxdur. Bunların hamısı da Gadir hədisiyləyəni, "Mən kimin mövlasıdırsam Əli də onun mövlasıdır." hədisiylə elin idilidir.Çox sayda səhabə tərəfindən rəvayət edilən və tevatürsəviyyəsinə çatan bir hədisdir bu. Gərək Sünni və gərəksə Şiə alimlərinböyük bir qisimi söz mövzusu hədisin mütevatir olduğunu ifadə etmişlər.Üzərində görüş birliyi təmin edilən digər bir xüsus da, hadisənin Peyğəmbərimizin(s. a. a) Məkkədən Mədinəyə döndüyü sırada meydanagəldiyidir. Bu səbəbdən vəlayət də (əgər əhəmiyyəti qavranar zarafatvə boş söz olaraq şərh olunmazsa) eynilə Quranın bir çox ayəsindədəqiq olaraq üzərində durulan tevelli (möminləri dost əldə etmək) vəteberri (müşriklərdən uzaqlaşma) kimi bir fərzdir. Belə olduğunagörə, bu fərzi ehtiva edən ayənin, "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."ayəsindən sonra enmiş olması məntiqi deyil. Bu ayə, vəlayətinfərz qılınmasından sonra enmişdir. Əgər bu çıxarsamamızla ziddiyyət təşkil edənrəvayətlər varsa, onlara söykən/dözüb güvənmək yersizdir.Mövzuyla əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətlə əlaqədar yanaşmamız bilinir.Ancaq burada bilinməsi lazım olan bir xüsusa diqqət çəkməkistəyirik: "Ey Elçi! Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir, eger bunuetməzsənsə, ONun risalətini yerinə yetirməmiş olarsan..." ayəs(n)i -kiirəlidə ifadə etdiyi məna üzərində dayanacağıq- ilə, "Bu gün sizin dininiziyetkinləşdirdim." ayəs(n)i, bu iki ayələ əlaqədar olaraq Sünni və Şiəkanallarla köçürülən hədisləri və tevatür səviyyəsinə çatan Gadiri

Hum rəvayətləri üzərində düşünülüb, Peyğəmbərimizin (s. a. a) dövrününsonlarına doğru İslam cəmiyyətinin iç vəziyyəti araşdırıldığında,çox istiqamətli araşdırmalara təbii/tabe tutulduğunda, qəti olaraq görüləcəkki, vəlayət hökmünü ehtiva edən ayə, Gadiri Hum günündənbir neçə gün əvvəl enmişdir.Yenə bu cür bir irdələmədə aydın olacaq ki, Rəsulullah (s. a. a)336 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bunu açıqlamaqdan çəkinirdi, qəbul görməməsindən və ya özünəistiqamətli bir sui-qəsd təşkil edilməsindən, bu səbəbdən İslamdövlətinin yara almasından qorxurdu. Buna görə, bu əmrin təbliğinigündən günə təxirə salırdı. Nəhayət, "Ey Elçi!... eşitdir." ayəs(n)i endidə artıq bu fərzin təbliğini təxirə salmağa icazə vermədi.Buna görə, uca Allahın surənin böyük qisimini, bu vaxt "Bu günsizin dininizi yetkinləşdirdim." ayəsini, bərabərində vəlayəthökmünü adı çəkilən Ərəfə günündə endirmiş olması, Peyğəmbərimizin(s. a. a) əlaqədar ayəs(n)i Ərəfə günü oxuduğu, ancaq vəlayət mövzusunuşərhi Gadiri Hum gününə qədər təxirə salmış olmasımümkündür. Bu ayənin Gadiri Hum günü nazil olduğunu ifadə edənbəzi rəvayətlərə gəlincə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) təbliğ etdiyiməsələylə əlaqədar ayəs(n)i bu əsnada yenidən oxumuş olmasından ötəri,ilk dəfə nazil olmuş kimi açıqlanmış olması, uzaq bir ehtimaldeyil.Bu vəziyyətdə, bu ayənin "vəlayət" məsələsi ilə əlaqədar olaraq endiyiniifadə edən rəvayətlərlə, Ömər, Əli, Müaviyə və Semuredən köçürülənfikirlərdə olduğu kimi eyni ayənin Ərəfə günü endiyini ifadəedən rəvayətlər arasında ziddiyyət yoxdur. Ziddiyyət, ancaq rəvayət qruplarındanbirinin ayənin Gadiri Hum günündə, digərinin də Ərəfəgünündə endiyinə dəlalət etməsi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.Rəvayət qruplarından ikincisində, ayənin dinin həcc və bənzəriibadətlərlə kamala çatdırılmasına işarə etdiyinə bağlı olaraq yer/yeyəralan/sahə qiymətləndirmələr, ravinin fərdi fikiridir. Nə Quranın ifadəsivə nə də Peyğəmbər (s. a. a) tərəfindən edilən etibarlı bir şərh,

bu fərdi fikirlə üst-üstə düşür.Bu şərhi, Ayyaşinin öz təfsirində Cəfər b. Məhəmmədb. Məhəmməd el-Huzaidən, onun da atasından köçürdüyü bu rəvayətdəndə qəbul etmək mümkündür: Ravi deyər ki, İmam Cəfər Sadiğin(ə.s) belə buyurduğunu duy/eşitdim: "Rəsulullah (s. a. a) cüməgünü Ərəfədə yerləşincə Cəbrayıl gəldi və ona belə dedi: Allahsənə salam edir və deyir ki: Ümmətinə söylə: Bu gün dininizi sizinüçün Əli b. Əbu Talibin vəlayətiylə kamala çatdırdım, üzərinizdəkiMaidə Surəsi 1-3 ............................................................. 337nemətimi tamamladım. Sizin üçün din olaraq İslama razı oldum.Bundan sonra sizə bir şey endirməyəcəyəm, daha əvvəl sizə namazı,zəkatı, orucu və həcci nəzərdə tutan hökmləri endirmişdim. Bu da(vəlayət) beşincisidir. Bu adı çəkilən dörd ibadətdən sonra ancaq, bubeşincisiylə sizə yönələrəm."Qaldı ki, ayənin Ərəfə günündə endiyinə bağlı olaraq Ömərdənnəql edilən rəvayətdə bir başqa problem var. Bu rəvayətlərə görə, Ehlikitapdanbiri -bəzisində bu birinin Ka'b olduğu ifadə edilər- Ömər-'e deyər ki: Quranda bir ayə vardır ki, əgər onun bir bənzəri biz Yəhudibirliyinə ensəydi, onun endiyi günü bayram elan edərdik. Obu ayədir: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim..." Ömər ona bu cavabıverər: "Vallah, mən o günü bilirəm. Vida Həccinin Ərəfə günüdür."İbni Raheveyh və ABŞ b. Hamidin Əbul Əliyədən köçürdüklərirəvayətin mətni isə belədir: Bir qrup Ömərin yanında ol/tapılırdıvə ona bu ayəs(n)i söz mövzusu etdilər. Bu sırada Ehlikitapdan bir adamdedi ki: "Əgər bu ayənin endiyi günü bilsəydik, o günü bayramelan edərdik." Ömər ona bu qarşılığı verdi: "Ayənin endiyi günü vəsabahısı günü bizə bayram edən Allaha həmd olsun. Ayə Ərəfə günüendi. Sabahısı günsə Qurban Bayramıdır. Beləcə Allah bizim üçün işikamala çatdırdı. Anladıq ki, bundan sonra iş azalma müddətinə girəcək."Rəvayətin son hissəs(n)i fərqli bir şəkildə də ağlayarılmışdır. et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Şeybe və İbni CəririnAnteredən belə rəvayət etdikləri iştirak edər: "Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim."

ayəs(n)i Həcci Əkbər günü enincə, Ömər ağlamayabaşladı. Rəsulullah (s. a. a), "Niyə ağlayırsan?" dedi. Ömər dedi ki:"Bunun üçün ağlayıram: Bu günə qədər dinimiz bir artım müddətində idi.Amma bu gün kamala çatmış var. Kamala çatan heç bir şeyyoxdur ki, azalmasın." Rəsulullah (s. a. a), "Doğru söyləyirsən." dedi.Bu rəvayətə bir baxımdan bənzəyən digər bir rəvayət də iştirak edər et-Dürr-ül Mensur təfsirində: Əhməd, Alkame b. Abdullah əl- Banana-338 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nidən belə rəvayət edər: O demiş ki: Mənə bir adam bunları söylədi:Ömər b. Hattabın məclisində ol/tapıldığım bir sırada, Ömərməclisdəkilərdən birinə soruşdu: "Rəsulullahın İslamı nə şəkildə xarakterizə etdiyiniduy/eşitdinmi?" Adam dedi ki: "Rəsulullahın (s. a. a)belə dediyini eşitdim: İslam yeni doğulmuş bir dəvə balası kimihəyata başladı, sonra iki yaşına, dörd yaşına, altı yaşına girdi, deyərkənən güclü dövrünə girdi." Ömər dedi ki: "Güclü və yetkinluqdövründən sonra, sıra azalmağa gəlir."Görüldüyü kimi, bu rəvayətlərin ortaq xüsusiyyətləri, ayənin Ərəfəgünü enişinin mənasının, insanların diqqətini dinin suveren oluşuna,həcc mövsümündə Məkkədə tək başına təsirli bir güc halına gəlişinəçəkmək olduğunu şərhə istiqamətlidir. Bu rəvayətlərdə dininkamala erdirilişi və nemətin tamamlanışı, Məkkə atmosferinintəmizlənilməsi, o gün üçün sırf Müsəlmanların yaşadıqları bir mühitəçevrilmiş olması, ondan başqa ibadətə əsas alınacaq bir dininol/tapılmayışı, artıq düşmənlərdən qorxub çəkinmələrini tələb edəcəkbir vəziyyətin olmayışı şəklində şərh olunmuşdur.Digər bir ifadəylə; dinin kamala erdirilişinden və nemətin tamamlanışındanməqsəd, onlara görə, düşmənlərin müdaxiləsininvə ya onlardan çəkinmələrinin söz mövzusu olmadığı bir mühitdə əllərindəolan şeylərə tamamilə əməl etmələridir. Məqsəd, Allahqatından gələn məlumat və hökmləri ehtiva edən şəriət deyil. Yenə rəvayətlərdənaydın olduğu qədəriylə, onlara görə İslam, əməl əsasında işgördükləri İslamın zahiridir. Diləsən belə də deyə bilərsən: Dindən

məqsəd, əməllərinə əks olunan, müşahidə edilə bilər dinin şəklidir, İslamdə elə... Çünki artımdan sonra eksiliş ancaq bu mənada söz mövzusuola bilər.Halbuki Allah tərəfindən qoyulan hökm və ONun tərəfindən inzaledilən məlumatlar, Ömərin; "Kamala çatan heç bir şey yoxdur ki azalmasın."sözüylə izah etmək istədiyi növdən bir artımdan sonra eksilişiqəbul etməz. Şübhəsiz "artımın ardından eksiliş" universal birqanundur, kainatın quruluşu gərəyi tarixin və ictimai həyatın axışınasuverendir. Din isə, bu cür qanunlara təbii/tabe deyil. Yalnız, dini digərMaidə Surəsi 1-3 ............................................................ 339ictimai nizamlar kimi inkişaf edən və dəyişən bir ictimai nizam olaraqgörənlər belə bir yanaşma içində ola bilərlər.Bu gerçəyi qavradığına görə, bu cür qiymətləndirmələrdə əvvəlcəbu şəkildə bir əsassızlığın olduğunu bilərsən: Daha əvvəl mənasınıtəqdim etdiyimiz "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim." ayəs(n)idinin kamala erdirilişi faktına gətirilən şərhlə üst-üstə düşmür.Ikincisi: İslam cəmiyyətində müşriklərdən çox daha zərərli vədağıdıcı ünsürlərin ol/tapılmasıyla birlikdə, yalnız yer üzünün zahirənmüşriklərdən təmizlənməsinə, cəmiyyətin zahirən İslam üzrə olubmüşrik düşmənlər tərəfindən təhdid edilməməsinə söykən/dözərək, UcaAllahın dini tam şəkli olaraq kamala çatmış sayıb bu vəziyyətiözünə nisbət edərək insanlara istiqamətli bir lütfü olaraq xarakterizə etməsimümkün müdir? Müsəlmanların arasında gizlicə yığıncaqlartəşkil edən, aralarına sızan, təxribatçılıq çıxaran, işləri tərsinəçevirməyə çalışan, dini ifsat edici işlər görən, şübhələr yaradanmünafiq qruplar vardı. Bilindiyi kimi münafiqlər problemi böyükvə əhəmiyyətli idi. Quranın bir çox ayələri bu xüsusa toxunmuşdur. Məsələn,Munafiqun surəsinin az qala/haradasa bütün ayələri, Bəqərə, Nisa,Maidə, Ənfal, Tövbə və Əhzab surələrinin bir qisimi onlara ayrılmışdır.Anlaya bilmirəm, o gün münafiq qruplar hara itdilər?Səsləri, nəfəsləri necə kəsildi? Hiyləli nizamları necə bir anda boşaçıxdı, batil zehniyyətləri yox olub getdi? Münafiqlərin varlıqlarına

baxmayaraq sırf müşriklərin Məkkədən uzaqlaşdırılmasına söykən/dözərəkuca Allahın o gün Müsəlmanlara, dinin zahirini kamala çatdırmasını,neməti zahirən tamamlamasını, İslamın zahirinə razı oluşunulütf sayması və bunu bir minnət olaraq zikr etmiş olması necəməntiqli ola bilər? Halbuki münafiqlər, müşriklərdən daha şiddətli vədağıdıcı düşməndirlər. Necə ki "Onlar düşməndir, onlardan əsla/çəkin."(Munafiqun, 4) ayəs(n)i bu sözümüzü təsdiqləyir.Uca Allahın iç quruluşu bu şəkildə kompleks olan bir dinin zahirinikamal olaraq xarakterizə etməsi yaxud iç quruluşu bədbəxt ünsürlərsaxlamasına baxmayaraq nemətini tamamladığını vurğulaması və ya340 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu mənasıyla İslamın zahirindən razı olduğundan xəbər verib bununbir lütf olduğunu ifadə etmiş olması mümkün müdir? Halbuki UcaAllah belə buyurmuşdur: "Yoldan sapdırıcıları köməkçi tutmuşdegilim." (Kəhf, 51) Uca Allah, münafiqlərlə əlaqədar olaraq -onların dinininəzərdə tutaraq- belə buyurur: "Siz onlardan razı olsanız belə,Allah yoldan çıxan birlikdən razı olmaz." (Tövbə, 96) Bütün bunlarınkənarında ayənin ifadə tərzi mütləqdir; kamala çatma, tamamlama,razı olma, din, İslam və nemət kimi faktları hər hansı bir baxımdankayıtlamıyor.Deyə bilərsiniz ki: Bu ayə -daha əvvəl də işarə edildiyi kimi- aşağıdakıayənin əhatə etdiyi vadin yerinə gətirilişinin ifadəsidir: "Allahsizdən, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir: Onlardan əvvəlkilərinecə hökmran etdisə, onları da yer üzündə hökmranedəcək və özləri üçün seçib begendigi dinlərini özlərinə saglamlaştıracakvə qorxularının ardından özlərini tam bir güvənəçatdıracaq. Mənə qulluq edəcəklər və mənə heç bir şeyi ortaqqaçmayacaqlar." (Nur, 55)Görüldüyü kimi, ayədə Müsəlmanlara özləri üçün razı olunmuşdinlərinin kamala çatdırılacağı vəd edilir. Təfsirini təqdim etdiyimizayədə isə, bu vədə bu ifadələr tekabül edir: "Bu gün sizindininizi yetkinləşdirdim (kamala çatdırdım) və sizə din olaraq İslama

razı oldum." Bu halda, razı olunmuş dinlərinin kamala erdirilişindenməqsəd, dinin onlar üçün suveren qılınışı, onun müşriklərinsıxışdırmalarından kurtarılışıdır. Münafiqlərə gəlincə, onların vəziyyətifərqlidir, dini nəşr/təzyiq altında tutub sıxışdırmaqla bir elin idiləriyoxdur. Ayənin Ərəfə günü nazil olduğuna bağlı rəvayətlərin işarəetdikləri məna da budur. Necə ki bir başqa qrup da, burada diniəməllərin və bu əməlləri yerinə yetirən Müsəlmanların müşriklərinsıxışdırmalarından qurtuluşları nəzərdə tutulmuşdur, şəklində görüş ifadə etmişlər.Sizə verəcək cavabım budur: "Bu gün... yetkinləşdirdim." ayəsinin,"Allah inananlara vəd etmişdir..." ayəsinin ehtiva etdiyi vədin konkretifadəsi olması, həmçinin təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən, "sizinMaidə Surəsi 1-3 ..................................................... 341dininizi yetkinləşdirdim." ifadəsinin o biri ayədəki, "özləri üçünseçib begendigi dinlərini özlərinə saglamlaştıracak..." ifadəsinətekabül edişi, onun mənasını ifadə etməsi bir gerçəkdir vəbunda ən kiçik bir şübhəyə yer yoxdur.Nə var ki Nur surəsindəki ayə, "Allah inananlara və yaxşı işləredənlərə vəd etmişdir" ifadəsiylə başlayır. Burada Müsəlmanlararasında əməllərinin içi-xarici bir olan xüsusi bir qrup nəzərdə tutulur. Dininnəzərdə tutduğu şəkildə sərgilədikləri əməlləri, Allah qatında hökməbağlanan dini qaydalarla üst-üstə düşür. Bu səbəbdən Allahın onlar üçünrazı olduğu dinlərinin sağlamlaştırılması məmnun olunan dininAllahın elmi və iradəsi əhatəsindəki qisiminin qanun qəliblərinətökülərək, vəhy yoluyla cüzlərini onların nezdində yığaraq kamalaçatdırması mənasını ifadə edər. Ki kafirlərin onların dinləriniyox etməkdən yana ümidsizliyə düşmələrindən sonra, özlərikamala çatdırılmış bu dinin buyruqları istiqamətində Allaha istiqamətliqulluq öhdəçiliklərini yerinə yetirsinlər.Bizim söylədiyimiz budur: Uca Allahın dini kamala çatdırmasınınmənas(n)ı, fərzlərin qanun xüsusiyyətində hökmə bağlanması baxımındankamala çatdırılmasıdır. Bu səbəbdən adı çəkilən ayənin enişindən sonrahər hansı bir fərz qoyulmamışdır. Yoxsa nəzərdə tutulan, möminlərin

əməllərinin, xüsusilə həcclərinin müşriklərin əməllərindən və həcclərindənqurtarılması, iki tərəfin əməllərinin bir-birinə qarışmayacaqşəkildə ayrılması deyil. Digər bir ifadəylə, dinin kamala erdirilişininmənas(n)ı, onun artımdan sonra eksilişi qəbul etməyəcəkşəkildə ən yüksək mərtəbəyə çıkarılışıdır.Təfsir-ul Qummuda müəllif deyər ki: Mənə atam izah etdi, o daSaf-van b. Yəhyadan duy/eşitmiş, ona AL/GÖTÜRə xəbər vermiş. O, Məhəmmədb. Müslim kanalıyla İmam Misin (ə.s) belə dediyini eşitmiş:"Allahın endirdiyi son fərz, vəlayətdir. Ondan sonra hər hansıbir fərz endirilməmişdir. Ardından, 'Qura-ul Qəmim' deyilən yerdə,'Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim.' ayəs(n)i endi. Rəsulullah (s. a. a)bu hökmü 'Cuhfe' deyilən yerdə təbliğ etdi. Ondan sonra da hər hansıbir fərz enmədi."342 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Eyni mənas(n)ı ehtiva edən bir hədisi Tabersi Mecma-ul Bəyan təfsirindəİmam Mis və İmam Sadiqdən (ə.s) rəvayət etmişdir. Ayyaşi dəöz təfsirində Zürare kanalıyla İmam Misdən köçürmüşdür. [c. 1,s. 292, h: 20]Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində öz rəvayət zənciriyləMəhəmməd b. Cəfər b. Məhəmməddən, o atasından, o İmamCəfər Sadiqdən (ə.s), o da Əmr-ül Möminin Əlidən (ə.s) belə rəvayətedər: Rəsulullahın (s. a. a) belə buyurduğunu duy/eşitdim: "İslambeş təməl üzərinə bina edilmişdir: İki şahidlik və iki yoldaş..."Orada hazır olanlar, "İki şahidliyi bilirik, iki yoldaş nədir?"deyə soruşdular. Buyurdu ki: "Namaz və zəkat. Çünki biri olmadandigəri qəbul edilməz. Ayrıca oruc və yol tapa bilənlərin Beytullahıhəcc etmələri. Bunlar vəlayətlə sona çatmışdır." Ardından uca Allah,"Bu gün sizin dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimi tamamladımvə sizə din olaraq İslama razı oldum." ayəsini endirdi. [c. 2,s. 132]Fettal b. əl-Faras(n)ısı "Ravzat-ul Vaizin" adlı əsərində İmam Mis'-dan (ə.s) Peyğəmbərimizin (s. a. a) həcc üçün gedişini, Mədinəyə çevril

yolunda Əlini vəlayət mövqesinə atayışını, mövzuyla əlaqədar ayəninenişini izah edər. Burada Rəsulullahın (s. a. a) Gadiri Hum günü etdiyiuzun bir danışmağa da yer verər. [Ravzat-ul Vaizin, s. 89]Mən deyərəm ki: Bənzəri bir hədisi, Tabersi əl-İhticac adlı əsərindəözü bitişik rəvayət zənciriylə el-Hadremidən, o da İmam Misdən(ə.s) köçürər. 1 Ayənin vəlayət haqqında endiyini Kuleyni əl-Kafidə, 2 Şeyx Saduk da əl-Uyun'da3 rəvayət edər. Bütünü rəvayət zənciriyləƏbdüləziz b. Müslimə, ondan İmam Razılığa (ə.s) isnad edilər.Yenə ayənin "vəlayət"lə əlaqədar olaraq endiyini Şeyx Tusi əl-Emaliadlı əsərində öz rəvayət zənciriylə İbni Əbi Umeyrdən, oMufaddal b. Ömərdən, o İmam Sadiqdən (ə.s), o da atası Əmr-ül------1- [əl-Ihticac, c. 1, s. 68.]2- [Üsulu Kafi, c. 1, s. 282.]3- [əlinin, c. 1, s. 216, h: 1]Maidə Surəsi 1-3 ............................................................. 343Möminindən (ə.s) rəvayət edər. [c. 1, s. 124]Bunu Tabersi də Mecma-ul Bəyan təfsirində öz rəvayət zənciriyləƏbu Harun el-Abdidən, o Əbu Səid el-Hudridən rəvayət edər.Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində mövzuyla əlaqədar olaraq Ishak b. Ismailen-Nişaburidən, o İmam Sadiqdən (ə.s), o atalarından (ə.s), onlarHəsən b. Əlidən (ə.s) bir hədis rəvayət edərlər. 1 Mövzunu qısatutmaq istədiyimizdən çox uzun olan bu rəvayətlərin mətnlərinitəqdim etmədik. Diləyən qaynaqlara müraciət edə bilər. Hidayəti bəxş edən Allahdır.------1- [əl-Emali, c. 2, s. 132]344 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Maidə Surəsi 4-5 ................................................................4- Sənə, özlərinə nəyin halal qılındığını soruşurlar. Də ki: Sizətəmiz şeylər halal qılındı. Allahın sizə öyrətdiyindən öyrədərəkyetişdirdiyiniz ov itlərinin, sizin üçün tutduqlarını yeyin və [heyvanıov arxasına salarkən] üzərinə Allahın adını anın, Allahdan qorxun

[əyləncə üçün heyvanları ovlamayın]. Çünki Allah hesabı tezgörəndir.5- Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı. Özlərinə kitab verilənlərinyeməyi [buğda vs. hububat] sizə halal, sizin yeməyiniz dəonlara halaldır. Inanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəlözlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar -iffətli olub zina etməmənizvə gizli dostlar tutmamanız üzrə mehirlerini verdiyiniztəqdirdə- sizə halaldır. Kim imanı [yaxşı əməllərin qaynağı olan haqqetiqadları] inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır və o, axirətdəitirənlərdəndir.Maidə Surəsi 4-5 ........................................................... 345AYƏLƏRİN ŞƏRHİ"Sənə özlərinə nəyin halal qılındığını soruşurlar. Də ki: Sizə təmizşeylər halal qılındı." Bu ifadədə ümumi və mütləq bir suala ümumivə mütləq bir cavab verilmişdir. Cavabın məzmununda halalı haramdanayıran bütünsel bir ölçüt təqdim edilmişdir. Buna görə, üzərindənormal-qəbul edilə bilər bir qənaətdə ol/tapılılmaq istənən şeyin yaxşıvə təmiz olması lazımdır. Eyni şəkildə "yaxşı və təmiz şey" anlayışınındə hər hansı bir qeydləmə gətirilmədən mütləq olaraq ifadə edilməsi,yaxşı və təmiz şeyin təyin olunmasında ənənəvi-qəbul edilə biləranlayışın yaxşı və təmiz görüldüyü şeyin əsas alınmasını tələb etməkdədir.Buna görə, ənənəvi-normal insanların anlayışlarınınyaxşı və təmiz gördüyü şey, yaxşı və təmizdir. Iyi və təmiz olan hərşey də halaldır.Bir şeyin halal və yaxşı meydana gəlinin meyarı olaraq ənənəvi anlayışıgöstərməmizin səbəbi, fiqh metodologiyası çərçivəsində vurğulandığıüzrə mütləq bir ifadənin ancaq bu şəkildə şərh oluna biləcəyidir."Allahın sizə öyrətdiyindən öyrədərək yetişdirdiyiniz ov itlərinin,sizin üçün tutduqlarını yeyin və üzərinə Allahın adını anın." Bir görüşə görə,bu ifadə "teyyibat=iyi və təmiz şeylər" mövzusuna matuftur. Yəniöyrətdiyiniz heyvanların tutduqları ov heyvanları da sizə halal qılındı;yəni ifadənin bucaqlımı əslində belədir: "U-hille lekum saydı ma

allemtum minel cevarih." Buna görə, ifadə mah-zuf bir muzaf təqdiredilmək surətiylə yekunlaşdırılmışdır. Çünki ayənin axışı bunadəlalət etməkdir.Ancaq aydın olduğu qədəriylə cümlə, ilk cümlənin yerinə matuftur."ma allemtum=öğreterek yetişdirdiyiniz" ifadəsindəki "ma"ədatı, şərt ədatıdır. Şərt cümləsinin cəzası da, "fekulu mimmaemsekne əleykum =sizin üçün tutduqlarını yeyin." ifadəsidir. Bu səbəbdəntəqdir etməyə ehtiyac yoxdur.Ayənin orijinalında keçən "cevarih" sözü, "carihe" sözününçoxluğudur və ovlanaraq bəslənən qartal, şahin kimi quşlar;346 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5it və bəbir mənasını verər. Ayədə keçən "mukellibin" sözü,cümlədə hal funksiyasını icra edir. "Teklib" kipinin əsli, itlərinov üçün öyrədilməsi ya da ov itlərinin əldə edilib ov arxasına salınmasımənasını ifadə edər. Cümlənin bu sözlə qeydləndirilməsi,hökmün sırf ov itinə xas olduğuna, kənarını əhatə etmədiyinədəlalət etmir deyil."Sizin üçün tutduqları" ifadəsi, gramatik baxımdan cümlənin "zərf"ilə qeydləndirilməsinə nümunədir. Bununla, halallığın, itin sahibiüçün ovlandıqlarıyla məhdud olduğuna, özü üçün ovladıqlarının buəhatə girmədiyinə işarə edilir."Üzərinə Allahın adını anın." Bu, ovlanan heyvanın edinin halalolmasının şərtlərinin tamamlanışına istiqamətli bir ifadədir. Buna görə,ovlanan şey, öyrədilmiş ov heyvanı, yəni ov iti vasitəsilə ovlanılmışolmasının, ovçu üçün ovlanmış olmasının yanında üzərinəAllahın adı da xatırlanmalıdır.Bu nəticə çıxır ortaya: Öyrədilmiş ov heyvanları -yəni ovitləri- öyrədilmişlərsə və boğazlanıldığında məğlub et/yeyilməsi halal olanyabanı bir heyvanı sizin üçün tutmuşlarsa və siz də üzərinə Allahınadını anmışsınızsa, siz çatmadan heyvan can vermişsə yeyin; çünkibu, onun üçün boğazlanılma hökmünə keçər. Əgər ölməmişsə, buvəziyyətdə boğazlanılması və üzərinə Allahın adının xatırlanması bir

lazımlılıq olar.Ayənin sonunda, "Allahdan qorxun. Çünki Allah hesabı tezgörəndir." ifadəsinin iştirak etmiş olması, bu barədə Allahdan qorxubçəkinmənin lazımlılığına istiqamətli bir işarədir. Bu xəbərdarlıqla güdülənməqsəd, ovun bir heyvan qırğınına, sadist bir nümayişə, bir zorbalıqnümayişinə, [müasir] ov partiyalarında olduğu kimi yazıq heyvanlarıngərəksiz yerə öldürüldüyü bir can bazarına çevrilməsininönlənməsidir. Şübhəsiz Allah, hesabı tez görər. Zülmün,haqsızlığın cəzasını axirətdən əvvəl bu dünyada verər. Çox vaxtmüşahidə etdiyimiz kimi yazıq heyvanları əyləncə olsun deyə tələyəsalıb xəbərsiz öldürənlərin aqibəti qorxunc olmuşdur."Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı. Özlərinə kitab verilənlərinMaidə Surəsi 4-5 .......................................................... 347yeməyi sizə halal, sizin yeməyiniz də onlara halaldır." Əvvəlki ayədəzikr edildiyi halda burada təmiz şeylərin halal qılındığı bir dəfə dahatəkrarlanır və ifadəyə, "Bu gün" sözüylə başlanır. Bununsəbəbi, Ehlikitabın yeməklərinin və iffətli qadınlarının möminlərəhalal qılınmış olması surətiylə Allahın onlara istiqamətli lütfünə diqqətçəkməkdir."Sizə təmiz şeylər halal qılındı." ifadəsinin, "Özlərinə kitabverilənlərin yemegi..." ifadəsinə əlavə olunması, qəti olanın şübhəliolana əlavə olunmasına bir nümunədir. Bununla güdülən məqsəd; həmsöhbətintəmin olmasını təmin etmək, ürəyindəki narahatlığı və narahatlığıaradan qaldırmaqdır. Bu eynilə bir əfəndinin köləsinə belə deməsinəbənzər: "Sənə verdiklərimin hamısı sənindir. Artıqdan da bunu bunuverirəm." Əgər kölə əfəndisinin vədə verdiyi şeylərin reallaşmasındanşübhə etsə, imdada özünə qəti olaraq verdiyişeylər çat/yetişər və mövzuya bağlı qəti məlumatı sayəsində içindəki şübhələrortadan qalxar. Aşağıdakı ayələr də bir baxımdan bu tərz birizahata nümunə meydana gətirməkdədir: "Gözəl davrananlara daha gözəlqarşılıq və çoxu var." (Yunus, 26) "Orada onlara istədikləri hərşey vardır. Qatımızda daha çoxu da vardır." (Qaf, 35)

Möminlər daha əvvəl Ehlikitapla iç içə yaşamama, onlaraqarışmama, onlarla təmas halında olmama və onları dostəldə etməmə barəsində qəti bir dillə xəbərdar edildikləri üçün, onlarınyeməklərinin halallığı barəsində ürəkləri heç cür təminolmurdu. Buna görə Ehlikitabın yeməyinin halal qılınışıməsələsi, təmiz şeylərin halal qılınışı məsələsiylə əlaqəli olaraqzikr edilincə, Ehlikitabın yeməklərinin də halal qılınan digər təmizşeylərin əhatəsinə girdiyini anladılar. Beləcə nəfslərindəkinarahatlıq din idi, ürəkləri mutmain oldu. Aşağıdakı ifadə üçün dəeyni vəziyyət etibarlıdır: "Inanan qadınlardan iffətli olan qadınlar iləsizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar... sizəhalaldır." "Özlərinə kitab verilənlərin yemegi sizə halal, sizin yemeginizdə onlara halaldır." Bura açıqdır ki bu, tək bir xüsusu ifadəedən bir tək sözdür. Çünki, "sizin yeməyiniz də onlara halaldır."348 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ifadəsi, Əhli-kitab üçün halal olmağı ifadə edən bir teşrii hökm mövqeyindədeyil. Onlara bir öhdəçilik yönəldilmir. Hər nə qədər,kafirlərin dinin təməl prinsipləri kimi detal xüsusiyyətli hökmləriylədə öhdəçilikli olduqlarını da düşünürüksə də... Çünki onlar Allaha,Rəsuluna, Rəsulunun gətirdiyi dinə inanmırlar; nədinləyirlər, nə də qəbul edirlər. Bir yerdə xitab gərəksiz olacaqsa,danışma boşa gedəcəksə, o növ mövzularla əlaqədar xitablar yönəltmək,Quranın ifadə tərziylə uyğun gəlməz. Amma ədəbi sənətlər baxımındantəsirli və əlverişli olması başqa. Insanlara istiqamətli ümumi xitabdanHz. Peyğəmbərə (s. a. a) istiqamətli xüsusi xitaba keçiş edilməsi(iltifat sənəti) vs. kimi. Aşağıdakı ayələri buna nümunə göstərə bilərik:"Də ki: Ey Ehlikitap, bizimlə sizin aranızda bərabər olan bir sözəgəlin." (Al/götürü Imran, 64), "De ki: Rəbbimin şanı ucadır. Mən yalnızelçi olaraq göndərilən bir insan deyiləmmi?" (Isra, 93) Bunun kimibir çox ayə təqdim edilə bilər.Qısacası, "Özlərinə kitab verilənlərin yeməyi..." ifadəsiylə,Ehlikitabın yeməyinin Müsəlmanlara halal qılınışının ayrı, Müsəlmanların

yeməyinin də Ehlikitaba halal qılınışının ayrı bir hökmolması nəzərdə tutulmur. Əksinə, bir tək hökm açıqlanır. O da yeməyinüzərindəki haram meydana gəl vəziyyətinin qaldırılıb, halal meydana gəl vəziyyətininvurğulanmasıdır. Demək istənir ki, ortada hər hansı birqadağan yoxdur ki tərəflərdən biriylə elin idiləndirilsən. Bu ayəs(n)i kəriməbu tərz izahata bir nümunədir: "Eger onların həqiqətən inanmış olduqlarınıanlarsınızsa, onları kafirlərə geri çevirməyin. Nə bu qadınlaronlara halaldır, nə də onlar bunlara halal olarlar."(Mumtəhinə, 10) Yəni arada halallıq vəziyyəti yoxdur ki tərəflərdən biriyləelin idiləndirilsən.Qaldı ki, ayənin orijinalında keçən "taam=yemek" sözü, lüğətdəonunla bəslənilən və aclıq xərcilən bütün yeməklərə şamil biranlayışdır. Ancaq bir görüşə görə, bununla buğda və digər hububatnəzərdə tutulmuşdur. "Dil-ul Ərəb" adlı lüğətdə deyilir ki: "Hicazlılar'et/ət-təam' sözünü mütləq olaraq istifadə etdiklərində, onunlaxüsusilə buğda nəzərdə tutardılar... əl-Xəlil deyər ki: Ərəblər konuşmala-Maidə Surəsi 4-5 ............................................................. 349rında 'et/ət-təam' sözünü daha çox buğda mənasında istifadə edərlər."[Dil-ul Ərəbdən alınan götürmə burada sona çatdı.]İbni Əsir də "ən/en-Nihayə" adlı əsərində bu istiqamətdə görüş ifadə etməkdədir.Bu səbəblədir ki, Ehlibeyt İmamlarından gələn rəvayətlərinçoxusunda, "Ayədə keçən 'et-taamdan məqsəd, buğda və digərhububattır" deyə şərh iştirak etmişdir. Lakin bəzi rəvayətlərdə,başqa bir məna ön plana çıxmaqdadır. Inşallah önümüzdəki rəvayətlərhissəsində mövzuyla əlaqədar şərhlərə yer verəcəyik.Hər vəziyyətdə, bu halal etmə, Ehlikitabın donuz əti kimiboğazlanılsa belə halal olmayan ətləri və ya boğazlanılmasıvəziyyətində halal ola biləcək, ancaq boğazlamadıqları, məsələnüzərində Allahın adını xatırlamadıqları və İslami üsullara uyğunkəsmədikləri heyvanların ətlərini ehtiva edən yeməklərini əhatə etməz.Çünki uca Allah, təhrim (haram etmə) ayələri dediyimiz Bəqərə,Maidə, Ən'am və Nəhl surələrində iştirak edən mövzuya bağlı dörd

ayədə, daha əvvəl açıqladığımız kimi bu saydıqlarımızı"(rics=)pİslik", "(fısk=)yoldan çıxma" və "(ism=)günah" olaraq xarakterizə edir.Allah, "pislik", "yoldan çıxma" və ya "günah" olaraqxarakterizə etdiyi bir şeyi halal edib sonra da bunu, "Bu gün sizə təmizşeylər halal qılındı." şəklindəki bir ifadəylə qullarına istiqamətli birminnət olaraq təqdim etməkdən münəzzəhdir.Qaldı ki, haram olan bu şeylər, təfsirini təqdim etdiyimiz ayənindərhal əvvəlində də bu xüsusiyyətlərinə vurğu edilərək zikr edilmişlər.Heç kim belə bir mövzuda nesihten söz edə bilməz. Xüsusiləmensuh olmayıb nasih olduğu ifadə edilən Maidə surəsiylə əlaqədar olaraqbelə bir xüsus düşünülə bilməz."İnanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəl özlərinə kitabverilənlərdən iffətli qadınlar..." Hökmün əlaqədar olduğu şəxslər haqqında"Yəhudi və Xristianlardan" və ya "Ehlikitapdan" kimi bir ifadəistifadə edilməyib, "özlərinə kitab verilənlər..." şəklində bir xüsusiyyətinistifadə edilmiş olması, ilahi minnətin dilə gətirildiyi, yüngülləşdirmə və asanlaşdırmaxüsusiyyətlərinin ön plana çıxarıldığı bir məzmunda hökmünsəbəbinə vurğu edir deyil.350 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Buna görə belə bir məna əldə edirik: Kişilərinizlə,Ehlikitapdan iffətli qadınların evlənmələrinə bağlı qadağanı qaldırmaqlasizə minnət edirik. Çünki müsəlman olmayan qruplar içindəbunlar sizə daha yaxındırlar. Onlara kitab verilmişdir. Peyğəmbərliktəşkilatını inkar edən müşrik və bütpərəstlərin əksinə tövhidəvə risalət missiyasına inanarlar. Bu çıxarsamamızı, "özlərinə kitabverilənlər" ifadəsinin, "sizdən əvvəl" sözüylə qeydləndirilmişolmasından da qəbul edirik. Ki bu ifadə, çox açıq bir şəkildə addımlarıneyni hədəfə istiqamətli oluşuna, qaynaşmışlığa və ortaqlığa vurğuetməkdədir.Bu səbəbdən ayə, minnət və yüngülləşdirmə məzmununda söz mövzusuolduğu üçün, "Müşrik qadınlarla, onlar iman edənə qədər evlənməyin."(Bəqərə, 221) və "Kafir qadınların nikah baglarını tutmayın."

(Mumtəhinə, 10) ayələriylə neshedilmiş olmayacağı açıqdır.Qaldı ki, nümunə olaraq təqdim etdiyimiz ayələrin ilki Bəqərə surəsindəiştirak etməkdədir. Bəqərə surəsi isə, Maidə surəsindən əvvəlMədinədə enmiş ilk uzun surədir. Ikinci ayə isə, Mumtəhinə surəsindəiştirak edər. Bu surə də Mədinədə, Məkkə fəthindən əvvəl enmişdir.Bu səbəbdən enişi Maidə surəsindən əvvəldir. Maidə surəsininRəsulullaha (s. a. a) enən son surə olması, əvvəlindəki bəzi hökmlərineshedip özündən bir şeyin neshedilmemiş olmasının yanısıra, əvvəl gələnin sonra gələni neshetmiş olması da məntiqi deyil.Kənar yandan "Müşrik qadınlarla, onlar iman edənə qədərevlənməyin." (Bəqərə, 221) ayəsini, təfsirimizin ikinci dərisində araşdırarkənBəqərə və Mumtəhinə surələrindəki ayələrin, Ehlikitap qadınlarıylaevlənmənin haram olduğuna dəlalət etməkdən uzaq olduqlarınıifadə etmişdik.Bir baxımdan Mumtəhinə surəsindəki əlaqədar ayənin haramlığadəlalət etdiyi düşünülsə da/də/dahi, necə ki minnət və yüngülləşdirmə məzmunundaMaidə surəsindəki əlaqədar ayə o ana qədər qüvvədə olanqanuni bir maneəyə işarə edir; -ki qüvvədə olan bir qadağan yoxsa,minnət və yüngülləşdirmənin bir mənas(n)ı olmaz- bu vəziyyətdə Maidə aya-Maidə Surəsi 4-5 .............................................................. 351ti, Mumtəhinə ayəsini neshetmiş olar. Bunun tərsi doğru olmaz.Çünki neshetme, sonradan gələnin xüsusiyyətidir. Rəvayətlər hissəsindəbu ikinci ayə üzərində dayanacağıq.Ayrıca ayənin orijinalında keçən "muhsanat" sözü, "iffətlilər"mənasını verər. Iffetlilik "lütfkarlıq" anlayışının mənalarından biridir.Belə ki, "Inanan qadınlardan iffətli olanlar ilə sizdən əvvəlözlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsi göstərirki, "muh-sanat"dan məqsəd evli olmayan qadınlardır. Bu xüsusaçıqdır. Sonra, daha əvvəl şərhini etdiyimiz kimi Ehlikitabınnamuslu qadınlarıyla möminlərin namuslu qadınlarının bir yerdəzikr edilməsi, hər iki məzmunda da "muhsanat" anlayışının eyni mənadaistifadə edildiyini göstərər. Ancaq bununla "Müsəlman olmaq"

şəklində bir məna nəzərdə tutulmuş ola bilməz. Çünki, "sizdən əvvəlözlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsi istifadə edilmişdir.Bununla yalnız azad qadınların nəzərdə tutulmuş olması da sözmövzusu deyil. Çünki ayədən qəbul etdiyimiz minnət havası, nökərləriçöldə buraxan və sırf azad qadınlarla məhdud qalan bir halaletməklə uyğun gəlmir və "muhsan"ın iffətli olma mənas(n)ı geridəqalır. Bu səbəbdən "muhsenat" ifadəsindən qəsd-edilən, iffətli qadınlardır.Bütün bunların kənarında ayəs(n)i kərimə, Ehlikitabın namusluqadınlarının möminlərə halal olduğunu vurğulayır. Ödənişin verilməsininvə onlardan faydalanmanın iffəti qorumağa istiqamətli olmasınıngizli dost əldə etmə və aşna tutma şəklində bir əlaqə yaradılmamasınınşərt qaçılması xaricində, nikahın davamlı və ya keçici olmasıkimi hər hansı bir qeydə yer verilmir. Təfsirimizin 4. dərisində,"O halda nə vaxt onlarla mütə nikahı etdinizsə..." (Nisa, 24)ayəsini təfsir edərkən müt'anın da eynilə daimi nikah kimi qanuni birevlilik şəkli olduğunu açıqlamışdıq. Daha çox məlumat üçün fiqh elminəbaş vurula bilər."İffətli olub zina etməməniz və gizli dostlar tutmamanız üzrəmehirlerini verdiyiniz təqdirdə" Bu ayə, evlənməsi haram olanqadınları ələ alan ayələrin ifadə tərzini xatırlatmaqdadır: "Bunun dı-352 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şında qalanı iffətli olmaq, zina etməmək üzrə mallarınızla axtarışınızsizə halal qılındı." (Nisa, 24) Bu cümlə, ayənin məqsədininEhlikitapdan iffətli qadınlarla evlənmənin halallığını açıqlamaq olduğunavə nökərləri əhatə etmədiyinə bağlı bir qar/qazancınadır."Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır və o, axirətdəitirənlərdəndir." "Küfr" sözü, əslində "örtmək" deməkdir.Bu səbəbdən mənasının reallaşması, üzəri örtülə bilən sabit birşeylə mümkün ola bilər. Necə ki ortada örtülən bir şey olmadıqcahicab=örtü də bir məna ifadə etməz. Bu səbəbdən küfrün (örtmənin)varlığı da "söyülən" (örtülən) bir sabit şeyin varlığını tələb edir.Allahın nemətini, Allahın ayələrini, Allahı və Rəsulunu və axirət

gününü inkar etmək, üzərini örtmək kimi.Bu halda imanı inkar etmək (söymək), əvvəlcə sabit birimanın varlığını tələb edir. Bununla nəzərdə tutulan, imanın məsdəri,yəni inanmaq mənası deyil əlbəttə. Əksinə, adı məsdər mənasıdır.Ki bu da, möminin ürəyində ibarət olan/yaranan təsir və qalıcı xüsusiyyətdir. Yəni,saleh əməllərin qaynağı olan haqq etiqadlardır. Bu səbəbdən imanıinkar etmə ifadəsi, haqq olduğu bilinən əməlləri tərk etmək mənasınadönükdür. İslamın haqq olduğu bilinməklə birlikdə müşriklərindost əldə edilməsi, onlarla içi tərəfindən bir həyat sürdürülməsi və onlarınhərəkətlərinə katılınması kimi. Və dinin təməl prinsipləri olduqlarıqəti olaraq bilinməklə birlikdə namaz, zəkat, oruc və həcc kimi dinintəməl prinsiplərinin tərk edilməsi kimi.İşdə imanı inkar etmənin mənas(n)ı budur. Ancaq burada bir incəliksöz mövzusudur. Belə ki: Küfr bir şeyin üzərini örtmək deməkdir.Varlığı sabit olan faktların örtülməsi, zehində canlandırdığı mənas(n)ıetibarilə, ancaq davamlı və kəsilməz olması vəziyyətində buxarakterizə etməyi hakkedebilir. Bu səbəbdən imanın inkarı, ancaq bir insanınimanın tələb etdiyi və məlumatının da elin idili olduğu bir əməli tərketməsi və bunu davamlı təkrarlaması vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.Bir kimsə imanın gərəklərini bir və ya iki dəfə örtsə, bunu davamlıbir vərdiş halına gətirməsə, buna küfr xüsusiyyəti daşıyar deyilməz;bu, gerçəkdə etmiş olduğu fısktır.Maidə Surəsi 4-5 ............................................................ 353Buradan hərəkətlə anlayırıq ki: "Kim imanı inkar etsə..." ifadəsindənməqsəd, sifət yerinə hərəkət istifadə edilmiş olsa belə, davamlılıqvə vərdiş halına gətirmədiyər. Bu halda haqq olduğunu bildiyi, dinintəməl prinsiplərindən olduğuna qəti olaraq qanı olduğu şeyləriyerinə yetirməyən insan imanın kafiridir. "Onun əməli boşaçıxmışdır" ifadəsində də vurğulandığı kimi, hərəkətləri nəticəsizqalmışdır.Bu baxımdan ayə, aşağıdakı ayələ eyni hədəfə istiqamətli olduğunugöstərməkdədir: "Dogru yolu görsələr onu yol əldə etməzlər, amma

azğınlıq yolunu görsələr, onu yol əldə edərlər. Çünki onlar, ayələrimiziyalanladılar və onları əhəmiyyətli hesab etməz oldular, ayələrimizi vəaxirətə qovuşmağı yalanlayanların hərəkətləri boşa çıxmışdır. Onlar,tək etdikləriylə cəzalanmırlarmı?" (Ə'RAF, 147) Bu ayədəhəmsöhbətlər gördükləri yəni bildikləri halda azğınlıq yolunu tutubdoğru yoldan sapmaqla xarakterizə edilirlər. Ardından bunun yerinəayələri yalanlama xüsusiyyəti istifadə edilir. Bir ayənin, yəni işarənin ayəvə işarəliyi ancaq onun kanıtsallığının bilinməsi vəziyyətində sözmövzusu ola bilər. Bunu da axirəti yalanlama olaraq açıqlayır. Çünkiaxirət inkar edilməmiş olsaydı, ona bağlı məlumat haqqın tərk edilməsinimaneələr idi. Daha sonra belə kəslərin əməllərinin boşagetdiyi ifadə edilir.Bunun bir bənzəri də bu ayəs(n)i kərimələrdir: "Də ki: Sizə əməlləribaxımından ən çox ziyana ugrayacak olanları söyləyimmi? Dünya həyatında bütün səyləri boşa getmiş olan və özləri dəyaxşı iş etdiklərini sanan kəsləri? Işte onlar, Rəblərinin ayələrinivə ONA qovuşmağı inkar edən, buna görə əməlləri boşa çıxankəslərdir. Qiyamət günü onlar üçün bir tərəzi qərargahıq." (Kəhf,103-105) Bu ayələrin, əvvəlki şərhdə vurğulandığı məna etibariləimanı inkar mövzusuyla üst-üstə düşdükləri açıqdır.İndiyə qədər edilən şərhlər üzərində düşünülüncə,"Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır." ifadəsininəvvəliylə əlaqəsinin xüsusiyyəti diqqətə çarpanlaşar. Buna görə bu cümlə, əvvəlkişərhin bütünləyicisi mövqesindədir. Bu, Allahın əmrlə-354......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rini ciddi qəbul etməmə, kafirlərlə içli xaricli olma yoluyla möminlərəyönələ biləcək bir təhlükəyə qarşı xəbərdarlıq funksiyasını görməkdədir. Çünkiuca Allah Ehlikitabın yeməyini və iffətli qadınlarını möminlərəhalal etmişsə, bu, tamamilə möminlərə istiqamətli bir asanlaşdırmavə yüngülləşdirmədiyər. Təqvanın yayılması üçün bir vəsilədir. Burada məqsəd,İslamın tərtəmiz əxlaqının bunlara sahib Müsəlmanlar vasitəsiləbaşqa birliklərə sirayət etməsidir. Bu səbəbdən faydalı məlumata

təşviq edən, saleh əməl işləməyə yönəldən bir funksiyas(n)ı vardır.Söz mövzusu hökmün qanuniləşdirilməsinin hikməti budur. Yoxsazövq və əyləncənin girdabına düşülsən, Ehlikitap dilbərləriylə könüləyləndirilsən, heva-heves vadilərinə budağınsan, sevgilərinin, eşqlərininmeftunu olunsun, gözəlliklərin başdan çıxarıcı cazibəsinəqapılınsan deyə deyil... Ehlikitap dilbərlərinin başdan çıxarıcı cazibələri,bu əlaqədə təyin edici olunca, onların və soydaşlarının əxlaqıMüsəlmanların ahla-qına basqın çıxar, onların dağıdıcılıqları, təxribatçılıqları,Müsəlmanların quruluşçuluğunu, salahlarını alt edər. SonraMüsəlmanları gerisən geri cahiliyyə bataqlığına yumrulayan bir müsibətəçevrilər. Bunun sonunda bir lütf olaraq təqdim edilən bu ilahiminnət ölümcül bir fitnə, bir mihnet olub çıxar. Əslində bir nemətolaraq bəxş edilən yüngülləşdirmə, yaman bir fəlakətin özü olar.Buna görə uca Allah, Ehlikitabın yeməyinin və iffətli qadınlarınınhalal olduğunu açıqladıqdan dərhal sonra, möminləri xəbərdar edir:Bu nemətdən faydalanarkən, nəticədə imanı örtəcək, saleh əməlləriörtbas edəcək, inkar edəcək şəkildə zevkusefa içində başlarınıal/götürüb getməsinlər. Dinin təməl prinsiplərini tərk etmələrini və haqqdanüz çevirmələrini tələb edəcək şəkildə cazibələrinin sərxoşuolmasınlar. Belə olsa, əvvəldən etmiş olduqları əməllər boşagedər və axirətdə səylərinin müvəffəqiyyətsiz olmasına və ziyana uğramalarınasəbəb olar.Bilin ki təfsirçilər, "Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı..."ayəs(n)i üzərində ətraflıca dayanmış, dərinliklərinə enmişlər. Buna görəolduqca fərqli görüşlər irəli sürmüşlər. Ki nəticədə ləfzin qaldırmadığı,ayənin axışının təsdiqləmədiyi qəribə təfsirlər ortaya çıxmış-Maidə Surəsi 4-5 ...................................................... 355dır. Məsələn bəzilərinə görə, "Sizə təmiz şeylər halal qılındı." ifadəsiylə,Bahi-ra, saibe, qəyyumla və himayəçi kimi, yeməklər halal qılındı,demək istənir. [Bu evcil heyvanlar, Ərəblərin batil inanc və adətlərinəgörə, kəsilməz və ətləri məğlub et/yeyilməzdi. Mövzuyla əlaqədar detallı şərhbu surənin 103. ayəsində gələcəkdir.]

Digər bəzisinə görə, "Özlərinə kitab verilənlərin yemegi sizəhalaldır." ifadəsinin mənas(n)ı budur: Bu yeməkləri ilk qanun etibariləAl/götür-lah sizə haram etməmişdir. Ətləri də, İslami üsullara görədeyil də özlərincə boğazlamış olsalar sizə halaldır.Digər bəzisi isə belə demişdir: "...yeməkləri..." yəni, onlarlabirlikdə yemək yemək." Başqalarına görə, "Inanan qadınlardan iffətliolanlar ilə sizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən iffətliqadınlar." ifadəsiylə, onların bu haram qılınmadan əvvəl təməldəhalal oluşları nəzərdə tutulur. Hətta, 'Bunun xaricində qalanı... sizə halalqılındı.' ifadəsi, bunların halal qılındığını göstərmək baxımındankafi bir dəlildir." Bir başqa qrup da bu fikiri müdafiə etmişdir:"Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır." ifadəsi xəbərdarlıqməqsədlidir. Ayənin giriş qisimində ifadə edildiyi şəkliylə Ehlikitabınyeməyinin və iffətli qadınlarının halal olduğu xüsusunun inkar edilməməsiistənir."Bu və bənzəri şərhlər/şərh edər, təfsir alimlərinin ehtimal verdikləri şərhlərdir.Ancaq bunların bəzisi boşboğazlıqdan və ipə sapagəlməz məcbur etmələrdən kənar getmədiyi ortadadır. Sözgəlişi "Bu gün...halal qılındı" ifadəsinin, heç bir dəlilə söykən/dözmədən əvvəlki ifadəyləqeydləndirilməsi bunun tipik bir nümunəsidir.Bəzisi də ayənin axışının ehtiva etdiyi gün, minnət, yüngülləşdirmə vs.məhdudlaşdırıcı faktların çürütdüyü yanaşmalardır. Ki biz bu faktlarüzərində detallı bir şəkildə dayandıq.Ayələrdən aydın olan mənadan hərəkətlə serdettiğimiz əvvəlkişərhlər, bu cür qiymətləndirmələrin səhvini və səhvininqaynağını, səbəbini gözlər önünə sərmək baxımından kafi birdəlildir.356.........................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Bunun xaricində qalanı, sizə halal qılındı." ayəsinin Ehlikitapqadınlarıyla evlənmənin halal olduğuna dəlalət etdiyi iddiasına gəlincə,bu iddia tamamilə səhvdir. Çünki ayə, soy və səbəb baxımındanevlənməsi haram və halal olan qadınları şərh məqsədinə

istiqamətlidir, dinlər və məzhəblər baxımından deyil.AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Sənə, özlərinə nəyin halal kılındıgınısoruşurlar..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Cərir, Ikrimedənbelə rəvayət edər: "Rəsulullah Əbu Rəfini itləri öldürməkləvəzifələndirdi. O da Avali [Mədinənin böyük bağları] deyilən bölgəyəçatana qədər gördüyü iti öldürdü. Bunun üzərinə Asamb. Adiy, Sad b. Hayseme və Uveym b. Səidə Peyğəmbərin hüzur/dincliyinəgirib, 'Bizə nə halal qılındı ya Rəsulullah?' deyə soruşdular. Bununüzərinə, 'Sənə, özlərinə nəyin halal kılındıgını soruşurlar...' ayəs(n)iendi."Eyni əsərdə, İbni Cərir, Məhəmməd b. Ka'b el-Kurazidən belərəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) itlərin öldürülməsini əmr edincə,xalqdan bəziləri Rəsulullahın (s. a. a) hüzur/dincliyinə girib, 'YaRəsulullah, bu cinsdən bizə nə halal qılındı?' deyə soruşdular. Bununüzərinə, 'Sənə, özlərinə nəyin halal kılındıgını soruşurlar...' ayəs(n)iendi."Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayət bir-birini açıqlayır. Buna görə, itcinsindən, ov və bənzəri şeylərdə istifadə edilmələri barəsindənələrin halal olduğu soruşulmuşdur. "Sənə, özlərinə nəyin halalkılındıgını soruşurlar. Də ki: Sizə təmiz şeylər halal qılındı." ayəs(n)iisə, rəvayətlərin məzmunuyla üst-üstə düşmür. Çünki rəvayətlərin məzmunu xüsusibir vəziyyətlə qeydli, ayənin ifadəsi isə mütləqdir, ümumidir.Qaldı ki, bu iki rəvayətdən və bir sonrakı rəvayətdən aydın olduğuqədəriylə, "vema allemtum min-el cevarih=öğreterekyetişdirdiyiniz ov itləri" ifadəsi, "teyyibat=temiz şeylər" ifadəsinəmatuftur. Buna görə belə bir məna çıxar qarşımıza: "UhilleMaidə Surəsi 4-5 ............................................................ 357lekum ma allemtum=öğ-reterek yetişdirdiyiniz ov itləri sizəhalal qılındı." Buna görə bir çox təfsir məlumatı, əvvəldən də açıqladığımızkimi mənas(n)ı düzəldəcək bir ifadənin təqdirini lazımlı görmüşlər.Halbuki daha əvvəl, "ma allemtum =öğreterek yetişdirdiyiniz"

ifadəsinin "şərt" olduğunu, bu səbəbdən cəzasının da, "fe qulumimma emsekne aleykum=sizin üçün tutduqlarını yeyin." ifadəsiolduğunu ifadə etmişdik.Rəvayətdə, haqqında sual soruşulduğu ifadə edilən "cins"dən məqsəd,bir sonrakı rəvayətin açıladığı qədəriylə, it cinsidir. [Rəvayətinorijinalında "maza uhille lena min hazih-il ümme" ifadəsikeçmişdir ki, ümmətdən qəsd it cinsidir]Yenə eyni əsərdə Faryabi, İbni Cərir, İbni Münzir, İbni ƏbiXatəm, Taberani, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- və Beyhaki"Sünen"ində Əbu Rəfidən belə rəvayət edərlər: "Cəbrayıl Hz. Peyğəmbərin(s. a. a) yanına gəldi. Evin içinə girmək üçün icazə istədi. Hz.Peyğəmbər (s. a. a) ona icazə verdi. Içeri girməkdə ağır davranınca,Peyğəmbərimiz (s. a. a) jiletini üzərinə al/götürüb çölə çıxdı və 'Sənəgirməyin üçün icazə verdik' dedi. Cəbrayıl, 'Bəli, amma biz mələklər, içindəit və şəkil olan evlərə girmərik' dedi. Bunun üzərinəedilən araşdırma nəticəs(n)i evlərin bəzisində it balalarının ol/tapıldığıaydın oldu."Əbu Rəfi davamla deyər ki: "Rəsulullah (s. a. a) Mədinədəki bütünitləri öldürməmi mənə əmr etdi, mən də əmri yerinə yetirdim.Bunun üzərinə insanlar gəldilər və 'Ya Rəsulullah, öldürülməsiniəmr etdiyin bu cinsin bizim üçün nəsi halaldır?' deyə soruşdular.Rəsulullah bu suala cavab vermədi. Bunun üzərinə uca Allah,'Sənə özlərindən nəyin halal kılındıgını soruşurlar. Də ki: Sizətəmiz şeylər halal qılındı. Allahın sizə ögrettiginden ögreterekyetiştirdiginiz ov itlərinin...' ayəsini endirdi. ArdındanRəsulullah (s. a. a) belə buyurdu: Bir kimsə ovçu itini salarkənüzərində Allahın adını ansa və bu it onun üçün bir heyvan tutsa,adam onun tutub da yemədiyi heyvanın ətindən yesin."Mən deyərəm ki: Rəvayətdə, Cəbrayılın enişinin şəkliylə əlaqədar olaraq358 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5izah edilənlər, bu mövzuya bağlı bilinən gerçəklərlə uyğun gəlmir vəçaşdırıcıdır ciddi olaraq. Kənar yandan rəvayətdə bəzi qarışıqlar da yox deyil.

Çünki Cəbrayılın, bəzi evlərdə it balası vardır, deyəRəsulullahın (s. a. a) yanına girməkdən qaçındığından danışılır.Ayrıca bu, ayənin ehtiva etdiyi mütləq sual və cavablandır və "yetiştirdiginizov itləri..." ifadəsinin matuf olduğunu ifadə etdiyi üçün ayəninzahiriylə uyğun gəlmir. Bu baxımdan rəvayət daha çox uydurma rəvayətəbənzəyir.Eyni əsərdə ABŞ b. Hamid və İbni Cərir, Komandirdən belə rəvayətetmişlər: "Adiy b. Xatəm et/ətdəs(n)i Rəsulullahın (s. a. a) yanına gələrək,ona itlərin ovladıqları heyvanlarla əlaqədar bir sual soruşdu.Rəsulullah (s. a. a) bu suala necə cavab verəcəyini bilmədi. Nəhayətuca Allah, Maidə surəsindəki 'Allahın sizə ögrettigindenögreterek' ifadəsini ehtiva edən ayəs(n)i endirdi."Mən deyərəm ki: Eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqa xəbərlər də köçürülmüşdür.Lakin əvvəlki problemlər bu rəvayətlər üçün də etibarlıdır. Eləaydın olur ki, bu rəvayətlər və eyni mənas(n)ı ehtiva edən digər xəbərlər,hadisələrin ayəyə uyarlanışına nümunə meydana gətirməkdədir. Ancaq əskikbir uyğunlaşdırma. Buna görə, Müsəlmanlar Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) itlərininovladıqlarını soruşmuşlar, sonra halal və haramı ayırt etməməzmununda bütünsel bir ölçüt soruşmuşlar. Bu səbəbdən ayədə,onların sualları gündəmə gətirilərək, cavabı ifadədə bu bütünselölçüt ortaya qoyulmuşdur: "Sənə özlərinə nəyin halal kılındıgınısoruşurlar. Də ki: Sizə təmiz şeylər halal qılındı." Ardından onlara,üzərində danışdıqları xüsusi məsələyə cavab verilir. Ayənin ifadətərzindən bunu qəbul edirik.el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Hammaddan, oHalebidən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Əlinin(ə.s) kitabında, 'ögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin...'ayəsiylə əlaqədar olaraq bu şərh iştirak etmişdir: "Onlar, itlərdir."[Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 202, h: 1.]Eyni hədis, Təfsir-ul Ayyaşidə Səmaya b. Mihran kanalıyla İmamCəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilər. [c. 1, s. 294, h: 28]Maidə Surəsi 4-5 ........................................................ 359

Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə İbni Tilsimindən, odə Halebidən belə rəvayət edər: İmam Cəfər Sadiq (ə.s) dedi ki:"Atam fətva verərdi və fətva verərkən takiyye edərdi. Biz də şahinvə doğan kimi ovçu heyvanlar barəsində fətva verməkdən qorxardıq.Amma indi qorxmuruq və bunların ovunu da ancaq hələ canvermədən çat/yetişib boğazlanılması vəziyyətində halal bilirik. ÇünkiƏlinin (ə.s) kitabında belə iştirak etmişdir: Uca Allah ov itlərihaqqında, "yetiştirdiginiz ov itlərinin..." ifadəsini buyurmuşdur.[Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 207, h: 1]Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Bəkir əl-Hadremidən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər:"İmama şahin, doğan, bəbir və it kimi ovçu heyvanların tutduqlarıovları soruşdum. Buyurdu ki: 'Ov itlərinin xaricindəki ovçuheyvanların tutduqlarını özünüz boğazlamadan yeməyin.' Dedimki: 'İt tutduğunu öldürsə dəmi yeyək?' Cavabda buyurduki: 'Ye. Çünki uca Allah belə buyurur: 'Allahın sizə ögrettigindenögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin, sizin üçün tutduqlarınıyeyin.' Sonra belə dedi: 'Yetişdirilmiş ov itləri xaricbütün ovçu heyvanlar özləri üçün ovlanarlar. Çünki ov iti sahibiüçün ovlanar.' Ardından belə buyurdu: Ov itini saldığın zamanüzərinə Allahın adını an, bu, heyvanın boğazlanılması yerinəkeçər." [Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 204.]Təfsir-ul Ayyaşidə Əbu Ubeydedən, o da İmam Cəfər Sadiqdən(ə.s), öyrədilmiş ov itini salarkən üzərində Allahın adını ananbiriylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: "Ov iti tutduğu sıradahay-vanı öldürsə də, adamın o heyvanı yeməsi halaldır. Əgər yanındaöyrədilməmiş bir it ol/tapılsa ondan yeməz." Dedim ki:"Ovçu quşlardan doğan, qartal və şahin üçün dəmi eyni hökm etibarlıdır?"Buyurdu ki: "Əgər tutduqları heyvan canlıykən çat/yetişərdə boğazlarsansa ye. Amma sən çat/yetişmədən ölsə yemə." Dedim ki:"Bəbir, it mövqeyində deyilmi?" Dedi ki: "Xeyr. Ancaq it,bu barədə öyrədilmişmi-kellib) qəbul edilir." [c. 1, s. 294, h: 26.]

Eyni əsərdə, Əbu Basarın İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), "Allahın360 ..............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sizə ögrettiginden ögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin, sizinüçün tutduqlarını yeyin və üzərinə Allahın adını anın." ayəsiylə əlaqədarolaraq bu sözləri rəvayət etdiyi ifadə edilər: "Ov iti, tutduğundanyemədiyi müddətcə onun tutduğu heyvanı yemənin bir qorxusuyoxdur. Əgər sən çat/yetişmədən it tutduğu heyvandan yemişsə,ondan yemə." [Bu, itin öyrədilmiş olmadığını və ovu sahibi üçündeyil, özü üçün tutduğunu göstərər.] [c. 1, s. 295, h: 33]Mən deyərəm ki: Ayədə keçən "mukellibin" (it olaraq öyrədilmiş)və "sizin üçün tutduqları" kimi ifadələrə söykən/dözərək ovun öldüyütəqdirdə yalnız itin tutduğunun halal olacağına bağlı, eynişəkildə ov itinin yanında öyrədilməmiş bir itin ol/tapılmamasınınşərt qaçılması kimi rəvayətlərdə söz mövzusu edilən bütünbu xüsusiyyətlər, ayədən çıxarsansayan detallardır. Daha əvvəl bu mövzudaqismən şərhdə ol/tapıldıq.Eyni əsərdə Harizdən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belərəvayət edilər: "İmama bir Atəşpərəstin itini bir Müsəlman öyrədər,sonra da üzərinə Allahın adını xatırlayaraq salsa, tutduğu məğlub et/yeyilərmi? deyə soruşuldu. Bəli, dedi. O artıq öyrədilmişdir. Üzərinə Allahınadı da xatırlandıqdan sonra hər hansı bir qorxusu olmaz." [c. 1, s. 293,h: 24]Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə "mükellibin" ifadəsinin mütləq tutulduğunugörürük. et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əbu Xatəm,İbni Abbasdan, Atəşpərəstin öyrədilmiş itini ya da Atəşpərəstin öyrətdiyişahini və ya təbiəti al/götürüb ov heyvanının arxasına salan Müsəlmanınvəziyyətiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edər: "Bu heyvanı salarkənüzərinə Al-lahın adını ansansa da tutduğu heyvanın ətiniməğlub et/yeyilməz. Çünki o, Meçisi tərəfindən öyrədilmişdir. Halbuki Allah "Allahınsizə ögrettiginden ögrettiginiz..." buyurmuşdur.Ancaq bu rəvayətin zəifliyi açıqdır. Çünki, "Allahın sizə ögrettiginden..."

ifadəsindəki xitab zahirən möminlərə istiqamətli olsa da,Allahın öyrətdiyi şeylərlə itləri öyrətmələri, Atəşpərəstlərin və digərtoplumların itlərə öyrətdikləri davranışlardan fərqli deyil.Bu mənas(n)ı, ayəs(n)i dinləyən hər kəs qavraya bilər. Çünki möminin ovMaidə Surəsi 4-5 ....................................................... 361itini öyrətməsini fərqli edəcək ona xas bir məlumatı söz mövzusudeyil. Bu səbəbdən öyrədilmiş itin bir Müsəlman tərəfindən öyrədilmişolması ilə Müsəlman olmayan biri tərəfindən öyrədilmiş olmasıarasında hər hansı bir fərq yoxdur. Necə ki bir Müsəlmanınmalı olması ilə başqasının malı olması arasında hər hansı bir fərqyoxdur.Təfsir-ul Ayyaşidə ifadə edildiyinə görə, Hişam b. Salam, İmamCəfər Sadiğin (ə.s), "Onların yemegi sizə halaldır. "1 ifadəsiylə əlaqədarolaraq, "Mərciməkləri, hububatları və bənzəri şeylər nəzərdə tutulur.Onlardan məqsəd də Ehlikitapdır" dediyini rəvayət etmişdir. [c. 1,s. 296, h: 37]Mən deyərəm ki: Şeyx Tusi bu hədisi et/ət-Tehzib adlı əsərində köçürər.Oradakı mətn/mətin belədir: "Mərcimək, noxud və bənzəri yeməklər."[c. 9, s. 88, h: 73.]əl-Kafi və et/ət-Tehzib adlı əsərlərdə, Ammar b. Mervanın və Səma-anın İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s), Ehlikitabın yeməyi və onlardanhalal olanlarla əlaqədar olaraq nəql etdikləri rəvayətlərdə İmamın,"Bununla nəzərdə tutulan, hububattır" dediyi ifadə edilər. [Fürus(n)u Kafi, c. 6,s. 263, h: 1 və 2. et/ət-Teh-zib, c. 9, s. 88-89.]el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə, İbni Müskandan, odə Kuteybe əl-A'şa'dan belə rəvayət edər: Adamın biri İmam CəfərSadı-ka (ə.s) bir sual soruşdu, mən də yanındaydım. Adam dedi ki:"Bir qoyun sürüsü bir Yəhudi və ya Xristian çobana təslim edilsə,sürüyə bir hal olsa və o da qoyunları kəsmək vəziyyətində qalsa,kəsdiyi məğlub et/yeyilərmi?" İmam bu cavabı verdi: "Nə kəsdiyinin əvəzinimalına qat, nə də ondan ye. Çünki heyvan kəsilərkən əhəmiyyətli olanüzərinə Allahın adının xatırlanmasıdır. Bu barədə Müsəlmandan

başqasına etibarsız." Bunun üzərinə adam dedi ki: "Amma Allah,"Bu gün sizə təmiz şeylər halal qılındı. Özlərinə kitab verilənlərinyemegi sizə halaldır..." buyurur. İmam Cəfər Sadiq (ə.s) buqarşılığı verdi: "Atam dərdi/deyərdi ki: Burada nəzərdə tutulan, yemək, hubu------1- [Hədisdə ayə sözük etibarilə deyil də məna etibarilə nəql edilmişdir.]362 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bat və bənzəri şeylərdir." [Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 240, h: 10]Eyni hədisi Şeyx Tusi et/ət-Tehzib adlı eserde1, Ayyaşi tefsirinde2Kuteybe əl-A'şa'dan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət etmişdir.Görüldüyü kimi rəvayətlərdə, ayədə halal olduğu ifadə edilənEhlikita-bın yeməyinin, hububat və bənzəri şeylərdən məmul olanlarşəklində açıqlanır. "et/ət-Təam" sözü mütləq olaraq istifadə edildiyindəbuna dəlalət edər. İslamın ilk dövrlərinə bağlı rəvayətvə hekayələrdən də bu aydın olur. Buna görə bizim məzhəbimizəmənsub üləmanın böyük bir qisimi, halallığın yalnız hububatvə bənzəri şeylərdən məmul qidalarla məhdud olduğu fikirindədir.Bəzi təfsirçilər, bu məhdudlaşdırmağı nəzərdə tutan fikirləri müdafiə edənlərəsərt şəkildə qarşı çıxmış və bunun Quranın "et/ət-təam"sözünə bağlı ümumi istifadəsiylə uyğun gəlmədiyini söyləmişlər. 3Adı çəkilən təfsirçi deyir ki: Quran terminologiyasında ağırlıqlıistifadə bu deyil. Məsələn uca Allah Maidə surəsində, "Həmözünüzə, həm də yola salara bir dolanışıqlıq olmaq üzrə dəniz ovuvə onun yemegi, sizə halal qılındı." (Maidə, 96) buyurur. Heç kimdə çıxıb, dəniz ovunun yeməyindən məqsəd, buğda və ya hububattır,demir. Yenə: "Israilin özünə haram kıldıgından başqa,Israilogullarına bütün yeməklər halal idi." (Al/götürü Imran, 93)buyurulur. Yenə də biri çıxıb buradakı yeməkdən məqsəd buğdavə ya mütləq olaraq hububattır, demir. Çünki nə Tövratın enişindənəvvəl, nə də sonra, bunlardan bir şey Israiloğullarına haram qılınmışdeyildi. Bu halda "yemək" (et/ət-təam), dadılan və ya yenilənhər şey deməkdir. Uca Allah, Talutun dilindən çay sunuyla əlaqədar

olaraq belə buyurmuşdur: "Kim ondan ehtiva etsə, artıq o məndən degildirvə kim də ondan dadmazsa, bəndəndir." [Bəqərə, 249] Bir de-1- [c. 9, s. 74, h: 269]2- [c. 1, s. 295, h: 36]3- əl-Menar təfsirinin müəllifi.Maidə Surəsi 4-5 ............................................................ 363ğer ayədə də belə buyurmuşdur: "Yeməyi yeyincə dagılın." [Əhzab,53] Ayənin orijinalında keçən "təamdım" hərəkəti, yemə mənasında istifadə edilmişdir. "1Kaş ki adı çəkilən təfsirçinin, "et/ət-təam" sözü mütləq olaraqistifadə edildiyi zaman hububat və bənzəri şeyləri ifadə edər" sözündənnə anladığını bir bilsəydim. O, heç dayanmadan buna "lemyet'amhu =tadmazsa" və "taamtum=yediniz" hərəkət törəmələriylə qarşıçıxır? Halbuki, yuxarıdakı qiymətləndirmə "et/ət-təam" sözü üçünedilmişdir, bu sözdən törəyən hərəkətlər üçün deyil. Bir də, "təam-ulbahr" (dəniz yeməyi) ifadəsini nümunə göstərir. Ki əslində tamlamamövzuya bağlı ən gözəl qar/qazancınadır. Çünki dənizdə buğda vəarpa bitməz.Eyni şəkildə, "Bütün yeməklər İsrailogullarına halal idi." ayəsininümunə göstərir; sonra özü, dinlərinin onlara buğda vəhububat növü bir yeməyi haram etmədiyini ifadə edir. Halbuki adıkeçən təfsirçi, Quranda bu sözün mütləq olaraq istifadə edildiyiaşağıdakı ayələrə baxmalı, sonra deyəcəyini deməli idi. "...biryoxsula yedirəcək qədər fidyə vardır." (Bəqərə, 184) "Yaxud yoxsullarayedirmə şəklində kəffarə." (Maidə, 95) "Yemegi yedirərlər." (Insan,8) "Insan bu yiyecegine baxsın." (Əbəsə, 24) vs. ayələr.Sonra adı çəkilən təfsirçi deyir ki: "Hububat halal və ya haramamövzu olan bir maddə deyil. Belə bir qiymətləndirmə ancaqet/ət üçün söz mövzusu ola bilər. Bunun da gerisində heyvanın əcəliyləölməsi kimi konkret bir səbəb ya da üzərində Allahdan başqasınınadı xatırlanaraq kəsilməsi kimi mənəvi bir səbəb vardır. Buna görəuca Allah, 'De ki: Mənə vəhy olunanda, yeyən kimsə üçün haram

qılınmış bir şey tapa bilmirəm. Ancaq leş yaxud axıdılmış qan... olsabaşqa.' (Ən'am, 145) Bu ayədə sayılan qəşənglərin bütünü heyvanlaelin idilidir və deyildiyi kimi haram meydana gəlin məhdudluğunu ortaya qoyanaçıq və şərhi qəbul etməyən bir ifadə mövqesindədir. Bu səbəbdənbunun xaricindəki hər hansı bir şeyin haram olduğunun sübut edilməsi------1- [əl-Menar təfsiri, c. 6, s. 177.]364 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5üçün nassa və şərhə ehtiyac vardır."Adı çəkilən təfsirçinin bu şərhi, bir əvvəlki paraqrafdakışərhindən daha maraqlıdır. "Hububat halal və ya harama mövzuolan bir maddə deyil. Belə bir qiymətləndirmə ancaq et/ət üçün sözmövzusu ola bilər." sözünə gəlincə; ona soruşmaq lazım, hansı zamanınəzərdə tutursan? Əsrlərdən bəri zehinlərin İslama və ümumi hökmlərinəadaptasiya olduğu bu zamanlarımı nəzərdə tutursan, vəhyin enməyədavam etdiyi və dinin hələ bir neçə illik bir ömürə sahib olduğuzamanlarımı? Necə ki o dövrlərdə hububat və bənzərlərinə bağlıhökmlərdən daha açığını və daha diqqətə çarpanını ehtiva edən suallaryönəldilmiş, dəqiq cavablar alınmışdır. Uca Allah, aşağıdakı ayədəolduğu kimi bunların bir qisiminə işarə etmişdir: "Sənə nəyi infakedəcəklərini soruşurlar." (Bəqərə, 215)ABŞ b. Hamid Katadedən belə rəvayət edər: "Bizə izah edildi ki:Bəzi adamlar belə demişlər: 'Bizim dinimiz ayrı, onların dini ayrıolduğu halda onların qadınlarıyla necə evlənəcəyik?' Bunun üzərinəuca Allah, 'Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşa çıxmışdır.'ayəsini endirdi..." Daha əvvəl keçdiyi kimi irəlidəki səhifələrdə və rəvayətlərinəhatəs(n)i içində də bu sözlərin bənzərlərinə yer verəcəyik.Necə ki temettü həcci və bənzəri mövzularda bu cür rəvayətlərəyer verdik.Ehlikitabın namuslu qadınlarıyla evlənmənin halal olduğunabağlı hökmü ehtiva edən ayənin enişindən sonra belə bu cür sözləri söyləyənlər,ayənin enişindən əvvəl Ehlikitapdan olan kəslərlə bir

süfrədə oturub yemək yemənin, onlardan alınan hububat növüvəsaitləri yemənin, bunlardan əldə edilən çörək və helme kimiqidaları almanın və bu növdən edilən yeməkləri yemənin halal olubolmadığını soruşmazlarmı? "Bu yeməkləri necə yeyərik? Onlarındini ayrı, bizim ki ayrı." deməzlərmi? Üstəlik uca Allah da möminlərəonları sevməyi, dost əldə etməyi, onlara yaxınlaşmağı, onlara güvənibsöykən/dözməyi bir çox ayədə qadağan etmişkən?!Əslində onun, "Belə bir qiymətləndirmə ancaq et/ət üçün söz mövzusuola bilər." şəklindəki sözləri, əleyhinə dəlil olaraq da qullanı-Maidə Surəsi 4-5 .......................................................... 365labilir. Belə ki: Uca Allah Məkkə dövründə enən, "De ki: Mənəvəhy olunanda, yeyən kimsə üçün haram qılınmış bir şeytapa bilmirəm. Ancaq leş... olsa başqa." (Ən'am, 145) ayəsində vəNəhl surəsindəki əlaqədar ayəsində, Maidə surəsindən əvvəl enən Bəqərəsurəsinin əlaqədar ayəsində və təfsirini təqdim etdiyimiz ayədən əvvəl,"Sizə bunlar haram qılındı: Leş..." ayəsində ümumiyyətlə məğlub olmasıharam olan ətləri açıqlamışkən, necə belə bir sual yönəldə bilirlər?Bu səbəbdən bu fikiri müdafiə edən kimsənin perspektivindən baxdığımızzaman, bu ayə Ehlikitabın kəsdiklərinin haram olmadığınabağlı bir nass ya da nass hökmündə olduğuna görə, Məkkə enişlisiylə,Mədinə enişlisiylə bu qədər ayə, ard-arda və dəfələrlə halallığınıvurğuladıqları halda, bu tətbiq bu şəkildə davam etdiyi, qorunduğu,öyrədildiyi və pratize edildiyi halda, bunların Ehlikitabın kəsdiyininhalal olub olmadığını soruşmaları normaldırmı? Adı çəkilən təfsirçinin, "Ən'am surəsindəki əlaqədar ayə haramlığınorada zikr edilənlərlə məhdud olduğuna bağlı bir nass hökmündədir.Bunun xaricində, söz gelimi Ehlikitabın kəsdiyinin haramlığı üçün dəlilgöstərmək lazımdır." sözünə gəlincə; heç şübhəsiz, hər hökmünsöykən/dözəcəyi bir dəlilə ehtiyacı vardır. Adı çəkilən təfsirçinin bu sözüaçıqca ortaya qoyur ki bu ayədə zikr edilənlərin kənarında, hər hansıbir şeyin haramlığına bağlı başqa bir dəlilin olmaması vəziyyətindəbu məhdudlaşdırma etibarlılığını qoruyar.

Əgər bu təfsirçinin dəlil deyərkən nəzərdə tutduğu, hədisləri də əhatə edənnövdənsə, Ehlikitabın kəsdiyinin haram olduğunu müdafiə edənlər,ayənin şərhi məzmununda buna bağlı rəvayətlər təqdim etməkdədirlər.Biz də əvvəlki şərhlərimizdə bunların bir qisiminə yer/yeyərverdik.Əgər dəlil deyərkən nəzərdə tutduğu yalnız kitab (Quran) isə, bu dəlilsizməcbur etmə əsəri bir yanaşmadır. Çünki sünnə, kitabdanayrılmaz və kanıtsallık baxımından ona paralel bir xəttdə inkişaf edər. Ayrıcatəfsirçiyə soruşmaq lazımdır: Ehlikitabın xaricindəki bütpərəst vəmaterialist kafirlərin kəsdiklərinə nə dərsin/deyərsən? Görəsən, qanuni kəsil-366 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5me üsulu əsas alınmadığı üçün, onların kəsdiklərini leş qəbul edibharam sayacaqsanmı? Bir heyvanı qibləyə doğru kəsilmədiyindənvə üzərinə Allahın adı xatırlanmadığından ötəri teziskiyə edilməmişsaymaqla onu qeyri İslami bir üsulla kəsmək və teziskiyəetmək arasında nə fərq vardır? Ki uca Allah belə bir tətbiqdənməmnun olmamış və onun yerinə İslami seqmenti təklif etmişdir?Bu halda dinin nəzərində bunların hamısı murdardır. Allah da, murdarşeyləri haram etmişdir: "Onlara təmiz şeyləri halal, murdar şeyləri haramedər." (Ə'RAF, 157) Təfsirini təqdim etdiyimiz ayənin əvvəlindəki ayədədə belə buyurmuşdur: "Sənə, özlərinə nəyin halal kılındıgınısoruşurlar. Də ki: Sizə təmiz şeylər halal qılındı." Gərək probleminvə gərəksə cavabın üslubundan, halallığın sırf təmiz şeylərləməhdud olduğuna bağlı çox açıq bir dəlil qəbul edirik. Təfsirinitəqdim etdiyimiz ayənin girişində iştirak edən, "Bu gün sizə təmiz şeylərhalal qılındı." ifadəsi də, ayənin ana təması qullara istiqamətli lütf vəminnət olduğu üçün, sözünü etdiyimiz məhdudlaşdırmağa dəlalət edir.Əgər kafirlərin kəsdiklərinin haram meydana gəlinin səbəbi, onlarınAllahdan başqasının adını, məsələn bir bütünkünü xatırlayaraq kəsmişolmaları olsaydı, yenidən bu sual gündəmə gəlir idi: Bir heyvanı kəsərkənüzərinə Allahdan başqasını xatırlamaqla, Allahın razı olmadığıüçün qüvvədən qaldırdığı bir üsulla kəsib üzərinə Allahın adını

xatırlamaq arasında nə fərq vardır?Adı çəkilən təfsirçi daha sonra belə deyir: "Uca Allah, Ərəbmüşriklərinin, yuxarıda nümunələri təqdim edilən leş növlərini yemələrinivə bütlər üçün qurbanlar kəsmələrini sərt bir şəkildə qınamışdır. Kiilk Müsəlmanlar, ənənələri üzrə bu mövzuda yumşaq və laqeyddavranmasınlar. Ehlikitap, leş yemək və bütlər adına heyvankəsmək ənənəsinə ilk Müsəlmanlardan daha uzaq idilər. [Buna görə,Allah onların kəsdiklərinə bağlı hökmü açıqlamamışdır.]"Adı çəkilən təfsirçi, Ehlikitabın bir qolu olan Xristianların donuzətini yediklərini unutmuş var. Halbuki uca Allah, onlarınbu tutumunu gündəmə gətirərək sərt bir üslubla tənqid etmişdir. Qal-Maidə Surəsi 4-5 ............................................................ 367dı ki Xristianlar, Məsihin özünü, fəda etməsi surətiylə, haramlığınortadan qalxdığını irəli sürərək müşriklərin mübah gördüyü hərşeyi yerlər idi. Qaldı ki bu çıxarsama, çürük bir istehsandır; bir faydatəmin etmədiyi kimi, Allahın sözünün, ayələrinin mənasının və dinihökmlərinin qavranması məzmununda beləsinə çürük bir məntiqəsas alınmaz.Daha sonra belə deyir: "Quranın bu yanaşmas(n)ı, dini siyasətinbir gərəyi idi. Ərəb müşriklərinə qarşı sərt davranılması lazım idiki, Ərəb yarımadasında İslamı qəbul etməyən kimsə qalmasın.Buna qarşı, Ehlikitapla yumşaq əlaqələr inkişaf etdirildi." Təfsirçi,buna bağlı bir dəlil olaraq bəzi səhabələrin kilsə və bənzəriməkanlar üçün kəsilən heyvanların ətlərinin halal olduğuna dairfətvalarını göstərir.Təfsirçinin bu qiymətləndirməsi, uca Allahın Ərəbləri digərbeynəlxalqında seçdiyinə, digər xalqlara qarşı bir üstünlüyə sahibolduqlarına bağlı rəvayətlərə söykən/dözən bir tezisdən qaynaqlanmaqdadır.Necə ki bu tezisin rəsmi ideologiya olaraq mənimsəndiyi dövrlərdəƏrəb olmayan Müsəlman xalqlar "mevali" (kölələr, xidmətçilər)olaraq adlandırılardılar. Ancaq bu tezis, Quran ayələriylə heç birşəkildə uyğun gəlməməkdədir: "Ey insanlar! Biz sizi bir kişi və bir

qadından yaratdıq və bir-birinizi tanımanız üçün sizi millətlərə vəqəbilələrə ayırdıq. Allah yanında ən üstün olanınız, günahlardanən çox qorunanıq." (Hucurat, 13) Ehlibeyt İmamlarından gələnbir çox hədis, bu tezisin tərsini ehtiva edən ifadələr əhatə etməkdədir.İslam dini, mesajını təqdim edərkən Ərəbləri bir tərəfə, digər xalqlarıdə bir tərəfə qoymamışdır. Əksinə Ərəb olsun, olmasın Ehlikitapdanolmayan bütün müşrikləri eyni kefeye qoymuşdur. Müşriklərin önünə,İslama girib mömin olmaqdan başqa bir variant buraxmamışdır.Ərəb olsun, olmasın bütün Ehlikitabı da bir kefeye qoymuşdur.Onlardan da, Müsəlman olmamaları vəziyyətində tərəf əhatəsinəgirib cizyə ödəmələrini qəbul etmişdir.Adı çəkilən təfsirçinin bu yanaşmasını bir an üçün doğru qəbul etsəkbelə, bu cümlənin bağlılığından ötəri ən çox onlar üçün bir368 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5asanlaşdırma istiqamətinə gedildiyinə dəlalət edər, başqa deyil. Lakinbu asanlaşdırmanın, öz üsullarına və ənənələrinə görəkəssələr belə kəsdikləri heyvanın edinin yenilə biləcəyi şəklində reallaşmasınınlazımlılığına bağlı bir dəlilin bu ifadədən çıxa bilməyəcəyiaçıqdır.Söz mövzusu təfsirçinin, bəzi səhabələrin tətbiqləri və sözləriilə əlaqədar olaraq söylədiklərinə gəlincə, bu barədə söyləyəcəyimizbudur: Səhabənin tətbiqi və sözü dəlil deyil.Bura qədər edilən şərhlərdən, nə təfsirini təqdim etdiyimizayənin, nə də hər hansı bir ayənin, Ehlikitabın qeyri İslami bir üsullakəsdiyi heyvanların edinin də məğlub et/yeyilə biləcəyinə istiqamətli bir dəlilehtiva etmədiyi aydın olur. Bizim məzhəbimizə mənsub bəzi alimlərində ifadə etdiyi kimi, ayənin zahirindən hərəkətlə, Ehlikitabın kəsdiklərininhalal olduğunu qəbul etsək belə, bunun İslami və qanunibir boğazlamaqla reallaşdığının bilinməsini şərt qaçırıq.Daha əvvəl işarə etdiyimiz kimi əl-Kafi və et/ət-Tehzib adlı əsərlərdəiştirak edən İmam Sadiğin (ə.s) sözündən bu aydın olmaqdadır:"Heyvan kəsilərkən əhəmiyyətli olan, üzərinə Allahın adının xatırlanmasıdır.

Bu barədə də Müsəlmandan başqasına etibarsız. [Əhəmiyyətliolan, Allahın adının xatırlanması isə, bu vəziyyətdə Ehlikitabın heyvankəsərkən Allahın adını xatırladığını qəti olaraq biliriksə, bizim üçünhalal olar.]" Daha detallı məlumat üçün fiqh qaynaqlarına müraciət edilə bilər.Təfsir-ul Ayyaşidə İmam Sadiğin (ə.s), "Sizdən əvvəl özlərinəkitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsi haqqında,"Burada [muhsan qadınlardan,] iffətli qadınlar nəzərdə tutulmuşdur." dediyirəvayət edilər. [c. 1, s. 296, h: 39]Eyni əsərdə İmam Sadiğin (ə.s), "İnanan qadınlardan iffətliolanlar..." ifadəsindən Müsəlman [şiəsini] qadınlar nəzərdə tutulmuşdur."dediyi də rəvayət edilər.Təfsir-ul Qummuda Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğuifadə edilər: "Yalnız cizyə ödəyən kitabıların qadınlarıyla evlənməkhalaldır. Bunun xaricindəkilərlə evlənmək halal deyil."Maidə Surəsi 4-5 ........................................................... 369Mən deyərəm ki: Çünki cizyə ödəməyən Ehlikitap, bu sıradamuharib kafir olar, ki onlarla evlənmək caiz deyil.əl-Kafi və et/ət-Tehzib adlı əsərlərdə, İmam Misin (ə.s) belədediyi rəvayət edilər: "Ehlikitap qadınları içində yalnız qıt ağıllılarıylaevlənmək caizdir." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 357, h: 2; Tehzib-ul Ehkam, c. 7,s. 299, h: 7]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə, İmam Sadiğin (ə.s) Xristianvə Yəhudi bir qadınla evlənən bir adamla əlaqədar olaraq belədediyi rəvayət edilər: "Əgər Müsəlman bir qadın tapa bilirsə, Yəhudivə Xristian qadını nə edəcək?" Bunun üzərinə deyildi ki:"Amma adam bu qadına aşiq olmuşsa nə etsin?" buyurdu ki: "Əgərmütləq də bu işi etmək məcburiyyətindədirsə, qadının içki içməsini, donuz ətiyeməsini qadağan etsin. Bunu da bil ki, bu evlilik adamın dini baxımından,bir qüsur göstəricisidir." [c. 3, s. 407, h: 4422]et/ət-Tehzib adlı əsərdə İmam Sadiğin belə buyurduğu rəvayətedilər: "Azad, [kölə olmayan] bir qadınla evli olan bir kimsənin,Yəhudi və ya Xristian bir qadınla mütə evliliyi etməsinin hər hansı

bir qorxusu yoxdur." [c. 7, s. 300, h: 1253.]Məhrum la Yahzuruh-ul Fakih adlı əsərdə İmam Misdən (ə.s)belə rəvayət edilər: "Bir gün ona, Müsəlman bir kişi Atəşpərəst birqadınla evlənə bilərmi?" deyə soruşuldu: "Xeyr, dedi. Lakin Atəşpərəstbir nökəri varsa, onunla birləşməsinin; ancaq azıl etməsinin(spermanı çölə axıtması) və ondan uşaq əldə etməyi düşünməməsininbir qorxusu yoxdur." [c. 3, s. 407, h: 4423]əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b.Sinandan, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) bir hədisdə belə buyurduğunurəvayət edər: "Müsəlman bir kişinin Yəhudi və Xristianbir qadınla evlənməsini istəməm, uşağının Yəhudiləşməsindənvə ya Xristianlaşmasından qorxaram." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 351,h: 15]el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Züraredən, Təfsir-ulAyyaşidə müəllif Mes'ade b. Sədəqədən belə rəvayət edərlər: "İmamMisdən (ə.s): 'Sizdən əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən370 ...............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5iffətli qadınlar...' ayəsini soruşdum." Buyurdu ki: "Bu ayə, 'Kafir qadınlarınikahınızda tutmayın.' ayəsiylə neshedilmiştir." [Fürus(n)u Kafi,c. 5, s. 358, h: 8.]Mən deyərəm ki: Bu rəvayətdə bir problem var. Çünki "...tutmayın..."ayəs(n)i, "iffətli qadınlar..." ayəsindən əvvəl enmişdir. Halbukinesheden ayənin neshedilen ayədən əvvəl enmiş olması caiz deyil.Qaldı ki, rəvayətlərdə, Maidə surəsinin neshedilen deyil,nesheden olduğu ifadə edilər. Daha əvvəl bu xüsusa toxunduq. Ayrıcaayənin neshedilmediğinin dəlili, yuxarıda yer verdiyimiz vəEhlikitap qadınlarıyla mütə evliliyi edilə biləcəyini ifadə edən rəvayətdir.Səhabələr, Ehlikitap qadınlarıyla mütə evliliyi etmişlər.Mütə ayəsini (Nisa, 24) təfsir edərkən, müt'anın qanuni bir nikah vəevlilik şəkli olduğunu ifadə etmişdik.Bəli! Biri deyə bilər ki: "Kafir qadınları nikahınızda tutmayın..."ifadəsi, əvvəldən enmiş olması və təsis edici xüsusiyyətiylə, "Sizdən

əvvəl özlərinə kitab verilənlərdən iffətli qadınlar..." ifadəsiniməhdudlaşdıraraq, daimi evliliyi bu ifadənin mütləqliyinin xaricinə çıxarmışdır.Çünki bu ayə, nikahı tutmanın qadağanlığına dəlalət edər.Bu isə, daimi evləndir üst-üstə düşdüyü kimi ayənin enişinə mövzu olan,ərin Müsəlman olmasından sonra nikahın tutulmasına dadəlalət edər.Buna bu şəkildə etiraz edilə bilər: "Söz mövzusu ayə, ərinMüsəlman olması, arvadının küfr üzrə qalması problemi məzmunundaenmişdir." Ancaq bu etiraza qulaq asmamaq lazımdır. Çünkiheç bir zaman ayənin eniş səbəbi, onun ləfzinin açıqca işarə etdiyimənas(n)ı məhdudlaşdırmaz. Təfsirimizin 1. dərisində Bəqərə surəsininnəsh mövzusunu ehtiva edən ayəsini araşdırarkən, Quran ənənəsində vəəsli etibarilə nəsh faktını təsis etmə kimi terminologiyada ifadə edilməyənnəsh hərəkətini də əhatə etdiyini ifadə etmişdik.Bəzi rəvayətlərdə bu ayənin, "Müşrik qadınlarla evlənməyin..."ayəsiylə neshedildiği ifadə edilmişdir. Daha əvvəl bu cür rəvayətlərinproblematiğine diqqət çəkmişdik. Bu mövzuyla əlaqədar doyurucu məlumatüçün fiqh kitablarına baş vurula bilər.Maidə Surəsi 4-5 ........................................................... 371Təfsir-ul Ayyaşidə, "Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşaçıxmışdır..." ifadəsiylə əlaqədar olaraq Eban b. Əbdürrəhmandan belərəvayət edilər: İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim:"Adamın İslamdan çıxması üçün kafi olan ən sadə şey, haqqa ziddbildiyi bir fikiri ifadə etməsi və bu fikirdə ayaq dirəşməsidir.Necə ki uca Allah, 'Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşaçıxmışdır.' buyurmuşdur." İmam davamla belə buyurmuşdur: Imanıinkar edən kimsə, Allahın əmr etdiyi şəkildə əməl etməyən və onarazı olmayan kimsədir." [c. 1, s. 297, h: 42]Eyni əsərdə Məhəmməd b. Müslim, İmam Mis (ə.s) və İmamSaydıqdan (ə.s) birindən belə rəvayət edər: "Imanı inkar etmək,sonunda bütünü tərk edəcək şəkildə peyderpey əməlləri işləməməkdir."[c. 1, s. 297, h: 43]

Mən deyərəm ki: Əvvəlki şərhlərimizə baxılsa, bu cür rəvayətlərinehtiva etdikləri təfsirlə əlaqədar xüsusiyyətlərin açıqlığa qovuşdurulduğudəqiq bir şəkildə aydın olar.Eyni əsərdə, Ubeyd b. Züraredən belə rəvayət edilər: İmam CəfərSadiqdən (ə.s), "Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşaçıxmışdır." ayəsinin nə mənanı verdiyini soruşdum." Buyurdu ki: "Adamınözünün də qəbul edib inandığı əməli tərk etməsinəzərdə tutulur. Sözgəlişi xəstəlik və maneə törədici bir bəhanə olmadannamazı tərk etməsi bunun bir nümunəsidir." [c. 1, s. 296, h: 41]Mən deyərəm ki: Uca Allah, "Allah sizin imanınızı məhv edəcəkdegildir." (Bəqərə, 143) ayəsində, namazı iman olaraq xarakterizə etmişdir.İmamın da xüsusilə namazı nümunə göstərməsi buna görə ola bilər.Təfsir-ul Qummuda ifadə edildiyinə görə, İmam Cəfər Sadiq (ə.s)belə buyurmuşdur: "İman etdikdən sonra şirk əhlinə itaət edənkimsə, imanı inkar etmiş olar."əl-Besair adlı əsərdə, Əbu Həmzənin belə dediyi rəvayət edilər:İmam Misdən (ə.s), "Kim imanı inkar etsə, onun əməli boşaçıxmışdır və o, axirətdə itirənlərdəndir." ayəsinin mənasını372 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5soruşdum. Buyurdu ki: "Bu ayənin, Quranın qərbi mənas(n)ı baxımındanşərhi, 'Kim Əlinin vəlayətini inkar etsə...' şəklindədir.Çünki Əli, konkret imandır." [Besair-ud Derecat, s. 77, h: 5.]Mən deyərəm ki: Bu şərh məna etibarilə Quranın zahirininqarşısında iştirak edən qərbi istiqamətinin əks olunmasıdır. Təfsirimizin 3. dərisindəmöhkəm və təşbehli anlayışları üzərində dayanarkən, bumövzuda detallı məlumatlar təqdim etdik.İmamın bu qiymətləndirməsi bir uyğunlaşdırma, mücərrəd və ümumi birmənanın konkret və xüsusi bir fakta tətbiqi də ola bilər. Necə ki Peyğəmbərəfəndimiz (s. a. a), Xəndək Döyüşündə Əmr b. Abduved qarşısındaər meydanına çıxan Hz. Əlini (ə.s), "İmanın hamısı küfrünhamısının qarşısına çıxdı." sözləriylə iman olaraq xarakterizə etmişdir. 1Bu mənas(n)ı dəstəkləyən başqa rəvayətlər də vardır.

------1- [Bihar-ul Envar, c. 20, s. 215, h: 2]Maidə Surəsi 6-7 ....................................................... 3736- Ey inananlar! Namaza durmaq istədiyiniz zaman, üzlərinizivə dirsəklərə qədər əllərinizi yuyun, başınızın bir qisimini və üzərindəkiçıxıntıya qədər ayaqlarınızın bir qisimini sığal çəkin. Əgərqüslsüz sinizsə, təmizlənin. Xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxud sizdənbiri çuxur yerdən (tualetdən) gəlirsə yaxud da qadınlara toxunsanız(onlarla cinsi əlaqədə ol/tapılsanız), (bu halda) su tapa bilmədiyiniztəqdirdə, təbiəti üzrə olan yer üzünə yönəlin. Ondanüzləriniz və əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin (təyəmmüm edin/əldə et).Allah, sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəmir; lakin sizi tərtəmizetmək və sizə olan nemətini tamamlamaq istəyir. Ümid edilər kişükr edərsiniz.7- Allahın sizə olan nemətini və sizi özüylə bağladığı sözünüxatırlayın. Hanı bir zaman, "eşitdik və itaət etdik" demişdinilik. Allahdanqorxun. Çünki Allah ürəklərin içindəkini bilər.374 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələrin ilki, üç təmizliyin hökmünü əhatə edir. Dəstəmaz, qüslvə təyəmmüm yəni. İkinci ayəsə, ilkinin bütünləyicisi ya da ehtiva etdiyihökmün gücləndiricisi mövqesindədir. Əslində üç təmizlik mövzusuylaəlaqədar başqa bir ayə daha var: "Ey inananlar! Nə söylediginizibilməniz üçün sərxoşkən namaza yaxınlaşmayın; yoldan keçici olmanızxaricində, qüslsüz ikən də yuyunana (qüsl alana) qədər,(məscidə) yaxınlaşmayın. Eger xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxudsizdən biriniz tualetdən gəlirsə yaxud da qadınlara toxunmuşsunuzsa(onlarla cinsi əlaqədə ol/tapılmışsınızsa), su bulamadıgınız təqdirdədogası üzrə olan yer üzünə yönəlin və onu üzlərinizə vəəllərinizə sürün (təyəmmüm edin/əldə et). Allah şübhəsiz, çox bağışlayıcı vəbagışlayıcıdır." (Nisa, 43)Təfsirini təqdim etdiyimiz ayə isə, Nisa surəsinin mövzuyla əlaqədar ayəsinə

nisbətlə daha açıq və daha aydın olardır; hökmün istiqamətlərini dahaçox əhatə edicidir. Buna görə Nisa surəsinin əlaqədar ayəsinin şərhinibu ana qədər təxirə saldıq ki, iki ayə arasında müqayisə etməquruluşun tərəfindən başa düşülməsi asan olsun."Ey inananlar! Namaza durmaq istədiyiniz zaman" Ayənin orijinalındakeçən "qumdum" hərəkətinin məsdəri olan "kıyam" sözü, "elə"hərfi cerriyle keçişli qılındığı zaman, bəzi zamanlar haqqında danışılanşeyin istəndiyindən kinayə olar. Çünki bu ikisi bir-birindənayrılmazlar, bir-birlərini tələb edərlər. Bir şeyi istəməklə, ona istiqamətlihərəkət sərgiləmək bir-birindən ayrı düşünülə bilməz. Məsələn bir insanınoturduğu fərz edilsən. Bu normal olaraq hərəkətsizliyinin halı vədurğunluğunun gərəyidir. Kənar tərəfdən istənilən şeyin də normalolaraq özünə doğru hərəkət edilməyi və təkrarlanılmağı tələb edənbir hərəkət olduğu fərz edilsə, bu vəziyyətdə onu reallaşdırmaqümumiyyətlə ondan tərəf bir qıyamı, bir kalkışı tələb edir.Bu səbəbdən insanın hərəkətsizliyi tərk edib əməli qəbul etməyəbaşlaması, hərəkəti işləməyə qalxması deməkdir. Bu da istəmənin vəiradənin ayrılmaz bir ünsürüdür. Bu ayə, bu ayənin bir nümunəs(n)i ko-Maidə Surəsi 6-7 ......................................................... 375numundadır: "Sən də içlərində ol/tapılıb onlara namazı kıldırdıgınzaman." (Nisa, 102) Yəni, onlara namazı etdirmək istədiyin zaman.Bunun əksinə nümunəliyini də bir baxımdan bu ayə meydana gətirməkdədir: "Egerbir bərabər/yoldaşınızı buraxıb yerinə başqa bir bərabər/yoldaş al/götürmək istəsəniz, onlardanbirinə yüklü miqdarda mal (mehir) vermiş olsanız belə ondanheç bir şeyi geri al/götürməyin." (Nisa, 20) Yəni, bir bərabər/yoldaşı boşayıb, bir başqasıylaevləndiyiniz zaman. Burada bir hərəkəti əməliyyata/işləmə istəyi və tələbi,onu işləməninil yerində istifadə edilmişdir.Kİsacası, təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, namaz qılmaq üçün bəziorqanların yuyunmasının, bəzilərinin də sığal çəkilməsinin, yənidəstəmaz alınmasının şərt olduğunu vurğulayır. Əgər ayənin ifadəsi

hər baxımdan mütləq olsaydı, "Eger qüslsüz sinizsə təmizlənin (qüsledin/əldə et)." ifadəsini bir an üçün görməzlikdən gəlsəydik, hər namaz üçünbir dəstəmaz almanın şərt olduğunu söyləyə bilərdik. Nə var ki, qanunxüsusiyyətli hökmlər ehtiva edən ayələrin hər baxımdan mütləq olmaları çoxaz rast gəlinən bir vəziyyətdir.Qaldı ki, "sizi tərtəmiz etmək... istəyir" ifadəsinin, irəlidətoxunacağımız kimi, bu şərtin açıqlayıcısı olması mümkündür [yəni,məqsəd mənəvi təmizlikdir. Elə isə alınan dəstəmaz pozulmadıqca,onunla namaz qılına bilər və hər namaz üçün bir dəstəmaz lazım ola bilməz].Ayənin təfsiri məzmununda söyləyə biləcəklərimiz bundan ibarətdir.Bundan sonrası, ki təfsir alimləri uzun uzun danışmışlar, fiqh elmininsahəsinə girər; təfsirlə maraq/əlaqəsi yoxdur."Üzlərinizi və dirsəklərə qədər əllərinizi yuyun." Ayədə keçən"igsilu" hərəkətinin məsdəri olan "gasl=yıkamak", bir şeyin üzərinə sutökmək, üstündən su axıtmaq deməkdir. Ümumiyyətlə təmizləmə, çirkvə pasağı aradan qaldırma məqsədinə istiqamətli olar. Yüz/üz, bir şeyin sənə baxan/nazirtərəfinə deyilir. Daha çox, insan kimi bir canlının başının ön qisimi,yəni üzərində göz, burun və ağız kimi orqanların ol/tapıldığı tərəf üçünistifadə edilər. Bunun sərhədi isə, qarşılıqlı danışmalarda tərəflər üçündiqqətə çarpan bir şəkildə görünən miqdarda təyin olunar.Ehlibeyt İmamlarından (a. s)gələn rəvayətlərdə yüzün miqdarı bu şəkildətəyin olunmuşdur: Uzunluğu alının üzərindəki saçlardan başlayıb376 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çənənin alt qisiminə qədər davam edər. Eni isə, baş barmaq, ortabarmaq və ya şahidlik barmağının ətraflaya biləcəyi qədərdir. Təfsirçilərinvə fiqhçilərin çəkdikləri başqa çərçivələr də vardır.Ayənin orijinalında keçən "əl-eydi" "yəd"in çoxluğudur və "əl"deməkdir. Tutma, buraxma və tutma kimi hərəkətlər bu orqanla reallaşdırılar.Çiyinlə barmaq ucları arasında qalan qisimə deyilir.Orqanlar məzmununda daha çox insanın onunla elin idiləndirdiyi məqsədəsas alınar. Söz gelimi əl orqanı deyilincə, tutma və buraxma

faktları ağla gəlir. Əlin elin idili olduğu məqsəd, böyük ölçüdə dirsəklərdənbarmaq uclarına qədər olan qisimiylə reallaşar. Buna görəbu qisimə də ayrıca əl deyilir. Yenə eyni səbəblə biləkdən başlayıbbarmaq uclarına qədər olan qisimə də ayrıca əl deyilir. Beləcəəl ləfzi, orqanın bütünü və parçaları arasında ortaq və ya buna bənzərbir ad funksiyasını görmüş olur.Bu ortaqlıq, mənalardan yalnız biri nəzərdə tutulduğunda, buna bağlıkonkret və təyin edici bir karinenin zikr edilməsini qaçınılmazedər. Buna görə uca Allah, "əllərinizi" ifadəsini "dirsəklərə qədər..."ifadəsiylə qeydləndirmişdir. Ki məqsədin, dirsəklərdə sonbulan əlin yuyunması olduğu aydın olsun. Sonra bu konkret qar/qazancına,bununla orqanın ovucu da ehtiva edən qisiminin nəzərdə tutulduğunu ortayaqoyur. Necə ki hədislər də məqsədin bu olduğunu göstərməkdədir."Ila" hərfi cerrinin istifadə edildiyi yerlərdə ifadə etdiyi məna, hərəkətindavamlılığını ifadə edən bir hərəkətin sona erişidir. Lakin başına"elə" ədatı gələn obyektin əvvəlindəki ifadəyə bağlı hökmünəhatəsinə girib girmədiyi xüsusu ədatın mənasının xaricindədir. Bu səbəbdənyuma hökmünün dirsəkləri də əhatəsi "elə" ədatınadeyil, hədislərin şərhinə söykən/dözər.Bəziləri, "Onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin."(Nisa, 2) ayəsini nümunə göstərərək "elə" ədatının "birlikdə"(mea) mənasında istifadə edildiyini irəli sürmüşlər. Bunu söyləyərkəndə, Peyğəmbərimizin (s. a. a) dəstəmaz al/götürərkən dirsəklərini də yumuşolmasını dayaq olaraq göstərmişlər. Amma bu, Allahın sözü-Maidə Surəsi 6-7 ......................................................... 377nün təfsiri baxımından olduqca cüretkar bir qiymətləndirmədiyər. Çünkibu barədə nəql edilən hədislər ya Peyğəmbərin hərəkətini köçürər, ki hərəkətlərçox istiqamətli və mübhəm olarlar, hər hansı bir ləfzin mənas(n)ı onlarvasitəsilə təyin oluna bilməz; harada qaldı ki ləfzin mənalarından birisayılsın. Ya da bu xüsusdakı hədislər bir hökmün şərhinə bağlısözdür, ayənin təfsiri deyil.Lakin dirsəklərin yuyunmasının insanın hərəkəti tam olaraq yerinə

gətirdiyindən əmin olmasından ötəri gərəkmiş ola bildiyi kimi,Peyğəmbərimizin (s. a. a) da bir əlavə etməsi ola bilər. Necə ki Peyğəmbərəfəndimizin (s. a. a) belə bir səlahiyyəti vardı və səhih rəvayətlərdəifadə edildiyi kimi, gündəlik beş vaxt namazla əlaqədar olaraq bu səlahiyyətiniistifadə etmişdir. [Səhih rəvayətlərdə iştirak etdiyinə görə, namazlariki rükət olaraq fərz qılınmışdır; ancaq Peyğəmbər (s. a. a) bəzi əlavə etmələrdəol/tapılmışdır.]"Onların mallarını öz mallarınıza qataraq yeməyin." (Nisa,2) ayəsinə gəlincə, ekl=yeme hərəkəti "elə" ədatıyla keçişli qılındığından,qatma və bənzəri bir məna ehtiva edər. Yoxsa "elə" ədatı "mea=beraber"mənasında istifadə edilməmişdir.Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən aydın olur ki: "dirsəklərəqədər" ifadəsi, "əllərinizi..." ifadəsinə bağlı bir qeyddir. Bu səbəbdəndirsəklərlə elin idili yuma mütləq olar, bir məhdudlaşdır qeydli olmaz.Bu baxımdan yumağa dirsəklərdən başlayıb barmaq uclarınadoğru davam etmək mümkündür. Necə ki dəstəmaz xaricindəkihallarda insanlar əllərini təbii olaraq bu şəkildə yuyarlar. Ya dabarmaqlardan başlanıb dirsəklərə qədər davam edilər. Lakin EhlibeytImamlarından (hamısına salam olsun) nəql edilən hədislərdən,yumanın birinci şəkildə olması lazım olduğu aydın olur; ikinci şəkildəolması deyil.Beləcə irəli sürtülə biləcək, cümlənin "dirsəklərə qədər..."ifadəsiylə qeydli olması göstərir ki, yumağa barmaquclarından başlayıb, dirsəklərə doğru davam edib tamamlamaqlazımdır, şəklindəki qiymətləndirmələr də özbaşına çürümüşolur. Belə ki bu problem, "ilel merafik=dirseklere qədər..."sözünün "feğsilu=yıkayın..." sözünə [yəni hökmə] istiqamətli bir qeyd378 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"feğsilu=yıkayın..." sözünə [yəni hökmə] istiqamətli bir qeyd olaraqqəbul edilməsindən irəli gəlməkdədir. Halbuki, bu ifadənin"eydikum=elleriniz..." ifadəsinə [yəni hökmün mövzusuna] bağlı birqeyd olduğunu ifadə etmişdik. Bunun belə olması qaçınılmazdır.

Çünki "əl", təyin edici konkret bir karineyi tələb edən ortaq bir addır.Həm "əllər", həm də "yuyun"a istiqamətli bir qeyd olmasının dabir mənas(n)ı yoxdur.Qaldı ki, Mecma-ul Bəyan təfsirində ifadə edildiyi kimi, İslam ümməti,dəstəmaz al/götürərkən əllərini yumağa dirsəklərdən başlayıb barmaquclarına doğru davam edən kimsənin dəstəmazının səhih olduğunöqtəsində görüş birliyi içindədir. Bunun səbəbi isə ancaq ayəninləfzi bu ehtimalı ehtiva edir olmasıdır və yenə "dirsəklərə qədər"sözünün "yumağa" deyil, "əllərə" bağlı bir qeyd oluşundan qaynaqlanır."Başlarınızın bir qisimini və üzərindəki çıxıntıya qədər ayaqlarınızısığal çəkin." Sığal çəkmə, əlin ya da toxunan hər hansı bir orqanın birşeyə doğrudan toxundurularaq üzərindən keçirilməsi deməkdir.Ərəblər bu mənada, "Mesehtu'ş şeyə" və "Mesehtu biş-şeyi" deyərlər.Bu hərəkət, özüylə keçişli qılındığı zaman əhatə mənasını ifadəedər [yəni o şeyin hamısını sığal çəkdim]. "Ba" hərfi cerriyle keçişliqılındığında, əhatə və əhatə etmə mənasını ehtiva etmədən obyektinbir qisiminin sığal çəkildiyinə dəlalət edər.Bu baxımdan, "vemsehu biruusikum=başlarınızı sığal çəkin" ifadəsi,cümlə içində başın bir qisiminin sığal çəkilməsini ifadə edər.Nəzərdə tutulan qisimin başın hansı tərəfi olduğu xüsusu isə, ayənin semantikməqsədinin xaricindədir. Bunun şərhi sünnənin sahəsinəgirər. Səhih rəvayətə görə də başın alın tərəfinin, perçeminnəzərdə tutulduğu aydın olur."və... ayaqlarınızı..." ifadəsinin orijinalı "və ərçiliyim" şəklindəoxunmuşdur. Bu səbəbdən qaçınılmaz olaraq "ruusikum=başlarınız"ifadəsinə matuftur. Bəziləri, mecrur meydana gəlin, eynilə "və cealna minelmai qulla şeyin hayyin=Her canlı şeyi sudan yaratdıq." (Ənbiya, 30)ayəsində olduğu kimi təbii/tabe oluşdan qaynaqlanan bir vəziyyət olduğunuMaidə Surəsi 6-7 .......................................................... 379söyləmişlər. [Əslinə baxılsa "hayyen" deyilməsi lazım olarkən,"hayyin" deyilməsi, "şeyin" sözünə tebaiyetten qaynaqlanmışdır.]Bu səhvdir. Çünki təbii/tabe etmə söz sənəti baxımından etibar edilməyən,

səviyyəsiz bir tətbiqdir. Allahın sözünün belə bir istifadələşərh olunması ehtimal xaricidir. "Hər canlı şey" ifadəsinin orijinalındakı"cealna" sözü, "etdik" mənasında deyil, yaratmamənasını verər. [Buna görə "hayyin" sözü, "şeyin" sözününsifətidir.] Burada təbii/tabe etməyə bağlı bir əlamət söz mövzusu deyil.Qaldı ki, deyildiyi kimi "təbii/tabe etmə" ancaq təbii/tabe olanla təbii/tabeolunanın bitişik olduqları vəziyyətlərdə söz mövzusu ola bilər. Məsələn,Ərəblər "Kərtənkələnin xarab yuvası" mənasında "hucru dabbinharibin" deyərlər. Burada "haribin" sözü, əvvəlkinə təbii/tabe olması etibariləmecrur qılınmışdır [əslində "hucrun" sözünün xüsusiyyəti olduğuüçün merfu, yəni "ha-ribun" oxunması lazım idi]. Bu qayda, üzərindədayandığımız ayə haqqında etibarlı deyil.Ayənin orijinalı "və erculekum" şəklində də oxunmuşdur. Əgərzehinini bütün ön fikirlərdən təmizləyib cümləni elə oxusan, heç dayanmadanqətiliklə "erculekum=ayaklarınız" sözünün"ruusikum =başınız" ifadəsinin təqdiri harekesine -ki nasbtır [çünkigerçəkdə mes-hedin hərəkətinin mefulüdür]- matuf olub mansup olduğunaqərar verərsən və ifadənin axışından yüzün və əllərin yuyunmasının,başın və ayaqların da sığal çəkilməsinin lazım olduğunuanlarsan. "Erculekum=ayaklarınız" ifadəsini, ayənin başındakı"vucuhekum=yüzünüz" ifadəsinə ətf etmək ağılına belə gəlməz.Çünki, ayənin girişindəki, "üzlərinizi və dirsəklərə qədər əlləriniziyuyun" hökmü başqa bir hökmün, yəni "başlarınızın bir qisimini...sığal çəkin" hökmünün başlamasıyla bitmiş və kəsilmişdir. Möhkəmfitrət, bəlağətli bir ifadəni belə bir istifadəyə şərh etməyi qəbuletməz; uca Allahın kəlamı baxımından heç bir şəkildə düşünülməz.Bəliğ bir danışma edən bir insan, ["Zeydin yüzünü, başını vəəllərini öpdüm və çiyinlərinə əlimi çəkdim" ifadəsini izah etməkistəyərkən] necə "kabbeltu vəchə zeydin və re'sehu və mesahtu bikitfihi və yedehu" deyər yəni "yedehu" ifadəsini mənsub oxuyaraq380 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"vəchə" ifadəsinə ətf edə bilər [yəni belə deyə bilər: Zeydin yüzünü və

başını öpdüm və çiyinlərinə əlimi çəkdim və əllərini öpdüm]. Halbuki,bir hökm sona çatmış, digər bir hökm araya girmişdir və"yedehu=elini" ifadəsinin onun bitməsində olan mecrur adın məhəllinəətf edilib mecrur qılınması caizdir. Xüsusilə üstəlik Ərəblərindanışmalarında da bunun nümunələri çoxdur. Vəziyyət beləykən bəliğbir natiqin belə etməsi, ədəbi sənətlərə zidd sadəbir danışma olar.Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) gələn rəvayətlər bu istiqamətdədir.Ehlisünnet kanallarından gələn rəvayətlərsə, ayənin ləfzini təfsiretmə xüsusiyyətinə sahib olmayıb, Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkətini vəbəzi səhabələrin fətvasını izah etmə əsasına söykən/dözməkdədirlər. Buarada öz aralarında da ixtilaf vardır. Bu rəvayətlərin bir qisimiayaqların sığal çəkilməsini zəruri görərkən, bir qisimi də yuyunmasınızəruri görməkdədir.Ehlisünnet alimlərinin əksəriyyəti, ayaqların yuyunmasına bağlırəvayətləri, onların sığal çəkilməsinə bağlı rəvayətlərə seçimetmişlər. Bu mövzuda onlarla mübahisə et/müzakirə edəcək deyilik. Çünki mövzu fiqhelmini maraqlandırar, təfsir elminin maraq/əlaqə sahəsinin xaricindədir.Bununla birlikdə, Ehlisünnet alimləri ayəs(n)i fiqhi fikirlərinəuyğunlaşdıran bir yanaşma içindədirlər və bu mövzuda fərqli şərhlər/şərh edərirəli sürmüşlər. Lakin bunların heç biri üçün ayədən dəlil əldə etməkmümkün deyil. Ancaq ayənin ifadəsinin bəlağət sənətinin doruklarından,sıravi zövqsüz, qarışıq bir danışmanın diblərinə sadələşdirməbaşqa.Bəziləri demişlər ki: Nasb qiraətinə görə"erculekum=ayakları-nız..." sözü "vucuhekum=yüzleriniz" sözünəmatuftur. Cerr qiraətində isə, təbii/tabe meydana gələ şərh olunar. Ammabiz daha əvvəl, insan öz təbiətiylə üst-üstə düşən bir bəliğ danışmanınbelə bir ehtimalı ehtiva etmədiyini ifadə etmişdik.Bəziləri: Cerr qiraətini şərhlərkən bunun semantik deyil, ləfzibir atif nümunəs(n)i olduğunu söyləmişlər. "alleftuha tbnen və maen

bari-den=deveyi samanla yemlədim və soyuq suyla" ifadəsində ol-Maidə Surəsi 6-7 .............................................................. 381duğu kimi. ["Maen bariden=soğuk suyla" ifadəsi, məna baxımından"tbnen=saman" ifadəsinə matuf deyil. Bundan bir hərəkət təqdir edilər.Məsələn "sakey-tuha", yəni suvardım soyuq suyla kimi. Ayə dəbunun bir nümunəsidir. Yəni "ərçiliyim" şəklində oxunsa belə, busığalın lazımlılığına dəlil meydana gətirməz, ləfzi baxımdan "biruusikum"yerinə matuf olsa belə məna baxımından "erculekum" yerinə matufturvə yumanın zəruriliyini ifadə edər!!!]Bu fikirlə əlaqədar qiymətləndirməmiz budur: Bu yanaşmanındayağı, ətfin vəziyyətinə bağlı iraba uyğun bir əməldə olanbir hərəkətin təqdir edilməsidir. Buna nümunə olaraq təqdim edilən şeir dəlilmeydana gətirər. Ayələ əlaqədar olaraq təqdir edilən bu hərəkət ya "yuyun"olacaq və o da hərfi cerle deyil, şəxsən keçişli hərəkətdir ya da başqa birhərəkət olacaq. Bu isə ifadənin zahirinə zidddir və sözük baxımındanbuna bağlı heç bir dəlil yoxdur. Kənar yandan nümunə olaraq təqdim edilənşeir isə ya ağılı məcaz dediyimiz növə girər ya da "alleftu" hərəkətinin"verdim", "doyurdum" vs. mənaları ehtiva etməsi şəklində reallaşanistifadələrdir. Qaldı ki, bu cür istifadələri ehtiva edən şeirlər baxımındannormal bir hərəkətin təqdiri şəklində bir tətbiqə baş vurulmazsa,mənas(n)ı xarab və fasit qəbul edilir. Bu halda, bu cür istifadələr üçündüzəldici, normallaşdırıcı ifadələrin təqdir edilməsinə ehtiyac vardır.Lakin ayənin, ləfzi baxımdan zəruri və bilinən belə bir təqdirəehtiyacı yoxdur. Ayaqları yumanın zəruriliyi anlayışından hərəkətlə,"erculi-kum=ayaklar" ifadəsinin mecrur oluşuyla əlaqədar olaraq bu iddianıirəli sürənlər də olmuşdur: Bəli atif əvvəlki sözlə elin idilidir,ancaq sığal çəkmə yumanın yüngül şəklidir. Yəni sığal çəkmə də birbaxıma yumadıyar. Bu səbəbdən ayaqların sığal çəkilməsi ifadəsiyləonların yuyunmalarının nəzərdə tutulmuş olmasını önləyəcək heç bir maneəsöz mövzusu deyil. Bunu dəstəkləyən bir ünsür də ifadədə yer/yeyəralan/sahə məhdudlaşdırma və vaxtlandırmadıyar. Bu isə, yuyunan orqan, yəniyüz/üz üçün söz mövzusudur. Sığal çəkilən orqan baxımından belə bir vəziyyətə

rast gəlinmir. "Və üzərindəki çıxıntıya qədər ayaqlarınızı..."ifadəsiylə sığal çəkməklə əlaqədar məhdudlaşdırma qalxınca, bunun da yumahökmünə təbii/tabe olduğu aydın olmuş olur. Çünki məhdudlaşdır-382 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ma baxımından yuma faktına daha uyğundur.Əslində bu, mövzuya bağlı şərhlərin ən/en səviyyəsizidir. Çünkisığal çəkmə yumadan ayrıdır və bu iki hərəkət arasında bir-birini tələb etməkimi bir zərurət yoxdur. Qaldı ki, başın deyil də ayaqlarınsığal çəkilməsini yuma şəklində şərh etmək, dayaqsız birseçimdir. Bu iddianı irəli sürənlərə soruşmaq lazım: Kitab və sünnədəmütləq olaraq sığal çəkmə şəklində keçən bütün ifadələri yumaşəklində, yuma olaraq keçən ifadələri də sığal çəkmə şəklində şərh etmənizimaneə törədən nədir? Niyə/səbəb yumadan danışan rəvayətlərsığal çəkmə və sığal çəkmədən danışan rəvayətlər yumaşəklində qəbul edilmir? Beləcə bütün dəlillər/sübut edər, açıqlayıcıları olmadanmücməl dəlillər/sübut edər olarlar.İddia sahibinin fikirini dəstəkləmək üçün ortaya atdığı şey,[bir ləfzi digər bir lafızla] müqayisə yoluyla ləfzi, bir anlama dəlalət etməyəməcbur etmədiyər. Bu isə müqayisə edərin ən/en fasididir.Bəziləri də belə demişlər: "Uca Allah, dəstəmaz məzmunundaayaqların hamısının su ilə sığal çəkilməsini əmr etmişdir. Təyəmmümdəyüzün hamısının torpaqla sığal çəkilməsini əmr etdiyi kimi...Dəstəmaz alan/sahə adam bu iki orqanı ilə əlaqədar əmr edilənləri quruluşun tərəfindənsığal çəkən-yuyan adını hakkeder. Çünki bu iki orqanın yuyunması,üzərlərindən suyun keçirilməsi və ya onların suya dəydirilməsideməkdir. Sığal çəkilmələri isə, əlin və ya əl funksiyasını görə biləcəkbaşqa bir orqanın üzərlərindən keçirilməsi deməkdir. Bir kimsə sözmövzusu orqanlar baxımından bu hərəkəti reallaşdırınca, o kimsə yuyan-sığal çəkəndir. Bu səbəbdən, 'ərçilə-qum' şəklində oxunduğuzaman, bu iki orqanın yuyunmasının zəruriliyi əsas alınmış olar.'Ərçiliyim' şəklində oxunduğu zaman da, adamın su ilə orqanlarını

yumaq surətiylə sığal çəkdiyi mənas(n)ı əsas alınmış olar." (Bu görüşxülasə olaraq bundan ibarət idi. )1Anlamıram: Ayədə başın sığal çəkilməsi ilə yuyunmadansığal çəkilmələrinin, buna qarşı ayaqların sığal çəkilməsiylə, onla--------1- [əl-Menar Təfsiri, c. 6, s. 229]Maidə Surəsi 6-7 ............................................................. 383rın yuyunaraq sığal çəkilmələrinin nəzərdə tutulduğu nəticəsinə necə çatılır?Bu da əvvəlki iddia kimidir, hətta pozuqluğu ondan daha çoxdur!Bu səbəbdən buna qarşı söyləyəcəklərimiz əvvəlkinin eynisidir.Bu fikirlə əlaqədar olaraq deyilə biləcək əvvəlki əsassızlıqlara,"Uca Allah dəstəmaz məzmununda iki ayaqların hamısının su iləsığal çəkilməsini əmr etmişdir." deyə əsassız sözünü də əlavə etmək lazımdır.Bu söz onun əleyhinə olmaq üzrə problemi daha da dərinləşdirir.Çünki burada dəstəmazı təyəmmümlə müqayisə etmişdir. Əgərbununla bir hökmün başqa bir hökmə, yəni özüncə sabit olan rəvayətlərəmüqayisə etməyi məqsəd qoyursa, ayənin bu xüsusa dəlalət etdiyinədəlil meydana gətirəcək hansı rəvayət vardır görəsən? Rəvayətlər necəbu xüsusa dəlalət edirlər? Bilindiyi kimi, rəvayətlərin hədəfi ayəninləfzini açıqlamaq deyil. Əgər dəstəmazla əlaqədar, "Başınızı və üzərindəkiçıxıntıya qədər ayaqlarınızı sığal çəkin." ifadəsinin, təyəmmümləəlaqədar, "Onunla yüzünüzü və əllərinizi sığal çəkin." ifadəsiyləmüqayisə etməyi məqsəd qoyursa, bu həm müqayisə edilən, həm də müqayisə edililənşey baxımından mənfidir. Uca Allah, hər iki mövzunu da,"ba" hərfi cerriyle keçişli edən sığal çəkmə hərəkətiylə ifadə etmişdir.Daha əvvəl "ba" hərfiylə keçişli edilən sığalın, dil baxımından sığal çəkilənşeyin əhatə edilməsini ifadə etmədiyini ifadə etmişdik. Bunaancaq özbaşına keçişli sığalın dəlalət etdiyini vurğulamışdıq.Bu və bənzəri şərhlər/şərh edər, rəvayətlərin qorunması üçün ayəs(n)i zahirininəksinə şərh etmə təməlindən hərəkətlə, qaçınılmaz olan kitabamüxalifət vəziyyətindən sıyırmaq üçün baş vurulan məcbur etmələrdənbaşqa bir məna ifadə etməzlər. Əgər ayənin zahirinin əksinə

şərh etmək surətiylə bir rəvayətin mənasını ayəyə söykəməmizcaiz olsaydı, Qurana müxalifətdən heç bir nümunədən söz edilə bilməz idi.Dəstəmaz məzmununda ayaqların yuyunmasının zəruri olduğunainananların Ənəs və Şa'bi kimi bəzi sələf qurşağı alimləri kimi görüşlərirəli sürmələri daha uyğun olardı. Onlardan nəql edilən görüşbudur: "Cəbrayıl, ayaqların sığal çəkilməsinə bağlı hökm endirdi.Ancaq sünnə yuyunmasını nəzərdə tutdu." Bunun mənas(n)ı kitabın384 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5(Quranın) sünnə tərəfindən neshedilmesidir. Bu vəziyyətdə məsələ,təfsir elminin sərhədlərini aşıb, metodologiya elminin əhatəsinədaşınmış olar: Sünnənin Kitabı neshetmesi caizdirmi, deyilmi?Bu mövzuda araşdırma etmək üsulçunun vəzifəsidir, təfsirçinin deyil.Təfsirçinin, "Filan rəvayət kitaba müxalifdir" sözü təfsirçi olmasıbaxımından, ancaq bunu açıqlamaq üçündür ki bu xəbər, məqsədinortaya çıxarılmasında əsas alınan kitabın zahirinin dəlalətetdiyi mənala üst-üstə düşmür. Yoxsa fiqh məlumatının vəzifəs(n)i olan şəribir hökmə fətva vermək deyil."üzərindəki çıxıntıya qədər" ifadəsinin orijinalında keçən"kaab", ayağın arxasında bir çıxıntı formasında meydana çıxan sümüyə verilənaddır. Bəzilərinə görə topuq, ayaqla qıçı bir-birindən ayıranoynaq bölgəsində diqqətə çarpan olaraq fərq edilən sümüyün adıdır ki hərbir ayağın oynaq bölgəsində iki çıxıntı olar."Əgər qüslsüz sinizsə, təmizlənin." Ayənin orijinalında keçən"qüslsüz" sözü əslində məsdərdir, ancaq daha çox adı fail mənanın-də istifadə edilər. Buna görə [məsdər oluşundan ötəri] müzekker,müennes, müfret vs. baxımından fərq etməz. Ərəblər, "reculuncunub=cünüp kişi, imreetun cunub=cünüp qadın, reculani evimreetani cunub=cü-nüp iki kişi və ya qadın, xahişlin ev nİsauncunub=cünüp kişilər və qadınlar" deyər və hamısında hamı/həmişə "qüslsüz"sözcüyünü istifadə edərlər. Məsdər mənasını ifadə etmək içinsə, xüsusiolaraq "cenabet" sözü istifadə edilər."Və en kuntum cunuben fettehheru=Eğer qüslsüz sinizsə, təmizlənin."

cümləsi, "feğsilu vucuhekum=yüzünüzü yuyun" ifadəsinəmatuftur. Çünki ayə, namaz qılmaq üçün təmizlənmənin şərt olduğunuşərh məqsədinə istiqamətlidir. Bu baxımdan ayənin bucaqlımı belədir:"Və te-tahharu en kuntum cunuben=temizlenin əgər qüslsüzsünüzsə."Beləcə, AB-dest baxımından əleyhdar şərtin təqdirinə dönük olar.Yəni: Əgər qüslsüz də-ğilseniz, yüzünüzü və əllərinizi yuyun.Başınızı və ayaqlarınızı sığal çəkin. Əgər qüslsüzsünüzsə, tam olaraqtəmizlənin. Buradan bu nəticəs(n)i çıxarırıq: Dəstəmaz al/götürmə, ancaqqüslsüz olmama vəziyyətində qanuniləşdirilmişdir. Qüslsüzkən yalnızMaidə Surəsi 6-7 ............................................................ 385qüsl dəstəmazı alınmalıdır. Necə ki rəvayətlər də buna dəlalətetməkdədir.Bu hökm eynilə Nisa surəsinin əlaqədar ayəsində də açıqlanmışdır:"Yoldan keçici olmanız xaricində, qüslsüz ikən də yuyunana qədər..."(Nisa, 43) Ancaq təfsirini təqdim etdiyimiz ayə, Nisa surəsinin əlaqədarayəsindən fərqli olaraq "yuyunmağı" təmizlənmə olaraq xarakterizə edir.Bununla, yuma ilə təmin edilən təmizlikdən fərqli bir təmizliknəzərdə tutulur. Çünki bu, yəni təmizlik nəticədir. Bu isə, hərəkətinyəni yumanın özüdür; "tatahhur=temizlenme" olaraq adlandırılmışdır.Bədənin çirklərinin su ilə yuyunmasının "nezafet" olaraqadlandırıldığı kimi.Buradan hərəkətlə, bəzi rəvayətlərdə işarə edilən bir xüsusuqəbul edirik: "Üzərindən su axan şey təmizdir.""Xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxud sizdən biri çuxur yerdəngəlirsə yaxud da qadınlara toxunsanız, su tapa bilmədiyiniz təqdirdə...yönəlin." Bu ifadəylə, orqanlarını yumaq və ya yuyunmaq üçün sutapa bilməyən kimsəylə əlaqədar hökmün şərhinə keçilir.Ayənin axışı içində sayılan və alternativ vəziyyətlər olaraq işarəedilən xüsuslar, gerçək mənada bir-birlərinin alternativi deyildirlər.Söz gelimi xəstəlik və səfər şəxsən qüsl və dəstəmaz yoluyla təmizlənməyitələb edən bir çirkliliyə, bulaşmağa gətirib çıxarmazlar. Tamtərsinə, bu kimi vəziyyətlərdə adam baxımından kiçik və ya böyük hades

hasil olmuşsa, dəstəmaz ya da qüsl yoluyla təmizlənməyi tələb edərlər.Bu halda ayədə sayılan qəşənglərin son ikisi [tualetdən gəlmək vəqadınlarla cinsi əlaqədə ol/tapılmaq], ilk ikisinin alternativi deyil.Əksinə ilk iki şıkkın hər biri, son ikisinə də bölünə bilər kimidirlər. Busəbəblə bəziləri, "yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsininorijinalın başındakı "ev" ədatını "vav" şəklində qəbul etmişlər,ki biz buna irəlidə toxunacağıq. Qaldı ki, bəhanə sırf xəstəlikvə səfərlə məhdud olmaz; başqa vəziyyətlərdə də söz mövzusu ola bilər.Lakin uca Allah, ümumiyyətlə su tapmama vəziyyətiylə tez-tez qarşılaşıla bilənxəstəlik və səfərdən danışmışdır. Sonra tualetdən386 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gəlməkdən və qadınlara toxunmaqdan bəhs etmişdir. Bu ikisi baxımındansuyun ol/tapılmayışı təsadüfüdür. Ilkinin əksinə ola biləcək digərbir baxımdan baxacaq olsaq, xəstəlik və səfərə məruz qalmaq,insanın təbii bünyəsi baxımından, təsadüfüdür. Tualetdən gəlmə vəqadınlara toxunma isə elə deyildirlər. Bu ikisi də təbii ehtiyaclardır.Biri dəstəmaz al/götürməklə xərcilə bilən kiçik hadesi, digəri dəqüsl al/götürməklə xərcilə bilən böyük hadesi tələb edir.Bu səbəbdən ayədə işarə edilən bu dörd vəziyyətin bir qisimi təsadüfən,bir qisimi də təbiəti gərəyi insanın qarşısına çıxarlar. Bunlarlaəlaqədar olaraq bəzən ümumiyyətlə su ol/tapılmağa bilər. Xəstəlik vəsəfərdə məsələn. Bəzən də təsadüfən su olmaz. Tualetə getmə yadə cinsi birləşmə vəziyyətlərində məsələn. Əgər belə vəziyyətlərdəsu da ol/tapılmırsa, təyəmmüm hökmü dövrəyə girər.Buna görə su tapa bilməmək, suyu istifadə etmə imkanından məhrumolmaqdan kinayədir. Bu şəkildə kinayəli bir ifadəyə baş vurulmuşdur.Çünki istifadə etmə imkanından məhrum ol/tapılma, ümumiyyətlə suyunol/tapılmamasına söykən/dözər. Buna görə tapa bilməmək, xəstəlik dədaxil olmaq üzrə haqqında danışılan bu dörd xüsusun bütünü üçün bir qeydmövqesindədir.Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən sırayla bu xüsuslardiqqətə çarpanlaşır:

Birincisi: "Xəstə... sinizsə" ifadəsində işarə edilən xəstəlikdənməqsəd, insanın su istifadə etməkdə çətinlik çək/məcbur edildiyi və suyun zərər verdiyixəstəlikdir. Bunu, "su bulamadıgınız təqdirdə" qeydindənanlayırıq. Ayənin axışından da bunu qəbul etmək mümkündür.İkincisi: "və ya səfərdə sinizsə" ifadəsi, başlı başına bir faktdırvə insan təsadüfən belə bir vəziyyətlə qarşılaşar. Ümumiyyətlə dəsu ol/tapılmaz belə vəziyyətlərdə. "yaxud sizdən biri... gəlirsə" ifadəsiylədə qeydli deyil; "feğsilu=yıkayın..." ifadəsinə matuftur.Bu vəziyyətdə ifadəylə əlaqədar olaraq belə bir açılam əldə edirik:"Yolçu sinizsə, namaza qalxmaq istədiyinizdə, su tapa bilmədinizsətəyəmmüm edin/əldə et." Bu halda bu fərziyyənin mütləqliyi və ikihadesten birini tələb etmək kimi bir qeydə bağlı olmayışı, ətf edil-Maidə Surəsi 6-7 ........................................................... 387diği ifadəni yəni, "Namaza durmaq istediginiz zaman... yuyun..."ayəsini xatırlatmaqdadır. Başda qeydə gərək görülmədiyi kimi, atifəsnasında da qeydə gərək görülməmişdir.Üçüncüsü: "Yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsidə müstəqil ayrı bir vəziyyət ehtiva etməkdədir. Amma bəzilərinin iddia etdiyikimi başındakı "ev" ədatı "Onu yüz min insana ya da daha çoxolanlara elçi göndərdik." (Saffat, 147) ayəsində olduğu kimi "vav" mənasındadeyil. Çünki buna gərək olmadığını açıqlamışdıq.Qaldı ki, nümunə olaraq göstərilən ayədə keçən "ev" ədatı, ancaqgerçək mənasında istifadə edilmişdir. Ifadedeki ehtimallılıq, təbiiolaraq qarşılaşılan bir vəziyyətdir. Natiqin bilməyişindənqaynaqlanan bir tərəddüd söz mövzusu deyil. Necə ki bu şərh,Qurani Kərimdə keçən dilək və xahiş kimi xüsuslarla əlaqədar olaraqdə söz mövzusudur. "Ümid edilər ki, qorunasınız..." (Bəqərə, 21)"Kaş ki bunu bilsədilər." (Bəqərə, 102) ayələrində olduğu kimi.Bu səbəbdən bu cümlənin vəziyyəti, atif baxımından əvvəlki cümləyəbənzər. Bu baxımdan cümlənin bucaqlımı belədir: Namaza qalxmaqistədiyinizdə, sizdən biriniz tualetdən gəlir və su da tapa bilməmişsinizsə,

təyəmmüm edin/əldə et.Buradan belə bir nəticə çıxarmaq çox da uzaq bir ehtimal deyil:Adam təmiz olar və dəstəmazsızlığı tələb edici bir vəziyyətsöz mövzusu deyilsə, təyəmmüm və ya dəstəmazı yeniləməsi bir zərurətdeyil. Məfhumu şərtin bu mənas(n)ı ifadə etdiyini qəbul etsəktəbii/tabe. 1 Təmiz olan kimsənin təmizlənməsinin bir zərurət olmadığınabağlı rəvayətlər də bu çıxarsamağı dəstəklər xüsusiyyətdədir."Yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" ifadəsinin orijinalı,göz qamaşdırıcı bir ədəb nümunəsini meydana gətirməkdədir. Ayə üzərində-------1- [Fiqh üsulu məlumatına görə, hökmü şərt ədatlarından biri ilə müəyyən bir şərtəbağlanmış nassın, bu şərtin ol/tapılmadığı vəziyyətlərdə o hökmün etibarlı olmadığına dəlalət etməsinə "məfhum-uş şərt" deyilir. Məsələn, "Sənə qarşı hörmətlidavranılsa, sən də hörmətli davran." cümləsində hörmətli davranma hökmü, şərtqalxınca qalxar və etibarlı sayılmaz.]388 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5düşünən hər kəs bunu diqqətə çarpan bir şəkildə fərq edər. Çünki məqsəd,"ğait"dən gəlmə şəklində kinayəli olaraq ifadə edilmişdir. Ğait isə,basıq və çuxur yer/yeyər deməkdir. Ərəblər, ehtiyaclarını aradan qaldırmaq üçünçuxur yerlərə xərclər idi. Beləcə bir ədəb rəftarı olaraq ehtiyaclarınıaradan qaldırarkən başqa insanların bu halda özlərini də görmələrinimaneə törətmiş olardılar. İndiki vaxtda "ğait" sözünün bilinən mənasındaistifadə edilməsi ayağa düşmüş, məşhurluq qazanmış kinayəli ifadələrinbir nümunəsini meydana gətirməkdədir. Eyni vəziyyət "azara" sözüüçün də etibarlıdır. Bu sözün əsl mənas(n)ı, qapı eşiyidir.Cövhərinin "əsixah" adlı əsərində ifadə etdiyinə görə, Ərəblər eviniçində yığılan şeyləri buradan boşaltdıqları üçün bu adı vermişlər.Diqqət yetirilsə ayədə "çuxur yerdən gəldinizsə" deyilmir.Çün-kü burada əsl olan nisbət edilən şeyin diqqətə çarpanlaşdırılmasıdır.Yenə "Sizin biriniz tualetdən gəlirsə" şəklində bir ifadə də istifadə edilməmişdir.Çünki belə bir izafədə az da olsa diqqətə çarpanlaşdırmasöz mövzusudur. Əksinə yaxşıca mübhəmləşdirən bir ifadə söz mövzusudur.

"yaxud sizdən biri çuxur yerdən gəlirsə" deyilərək ifadəninədəb istiqaməti güdülmüşdür.Dördüncüsü: "yaxud da qadınlara toxunsanız" ifadəsi, əvvəlkiifadə kimi fərz edilən qəşənglərdən müstəqil birini ehtiva etməkdədir.Atif və məna baxımından əvvəlki ifadənin məzmununun hökmünə təbii/tabedir.Bu, cinsi birləşmədən kinayədir. Ədəbi güdmək və insantəbiətinin sarih bir dillə ifadə etməkdən çəkindiyi faktları açıq,ədəbsiz bir şəkildə ifadə etməkdən qaçınma məqsədli istifadə edilmişdir.Əgər naxış/desən ki: Əgər söylədiyiniz kimidirsə, əvvəlki ifadədə olduğukimi, "Eger qüslsüz sinizsə..." şəklində bir ifadə istifadə edilsəydi, dahaçox vasvasılıq göstərilmiş və ədəb istiqaməti güdülmüş olardı.Buna verəcəyimiz cavab budur: Bəli amma, ifadədə güdülənbir nöqtə yox olardı o zaman. O da ifadənin, söz mövzusu hərəkətininsan təbiətinin bir gərəyi olduğuna dəlalət edir olmasıdır. Ki bizdaha əvvəl bu nöqtə üzərində dayandıq. "Cenabet" sözü, bu incə-Maidə Surəsi 6-7 ............................................................. 389liği ifadə etməkdən məhrumdur.Beləcə bəzilərinə nisbət edilən, "Burada nəzərdə tutulan, doğrudandoğruya qadınlara həqiqətən toxunmadıyar. Yəni cinsi birləşmədənkinayə deyil də açıq bir izahat söz mövzusudur." şəklindəki şərhinsəhvi də ortaya çıxır. Bu şərhin səhvi əvvəlcəbundan aydın olur ki, ayənin axışıyla uyğun gəlmir. Ancaq kinayəlibir izahat olaraq ələ alındığında ayələ uyğun gəlməsi mümkün ola bilir.Çünki uca Allah sözə, normal hallarda yəni, suyun ol/tapıldığıvəziyyətlərdə kiçik hadesin dəstəmazla, böyük hadesin yəni,cenabetin də qüsllə aradan qaldırılmasına bağlı hökmlə başlayır.Sonra sözün axışı, normal olmayan vəziyyətə doğru yönəlir.Suyun ol/tapılmadığı vəziyyət yəni. Bununla əlaqədar olaraq da dəstəmazaalternativ olan başqa bir vəziyyətə, yəni təyəmmümə işarə edilir.Bu səbəbdən qüslə alternativ olan bir başqa vəziyyətə də işarə edilməsitəbii idi, uyğun idi. Çünki qüsl dəstəmazla əlaqəli bir hərəkətdir.Necə ki bu hərəkətlə üst-üstə düşə biləcək bir vəziyyətə də işarə edilmişdir.

O da "yaxud da qadınlara toxunsanız" ifadəsidir; ammakinayəli olaraq. Bu halda bununla nəzərdə tutulan, qaçınılmaz olaraqcinsi birləşmədiyər. Yoxsa iki ayrılmaz vəziyyətlərdən biri olandəstəmazı xüsusi olaraq ələ alıb hökmünü açıqlayıb digərini yəni qüslügörməzlikdən gəlmənin mənas(n)ı yoxdur.Beşincisi: İndiyə qədər etdiyimiz şərhlərdən, ayənin mənas(n)ıilə əlaqədar olaraq üzərində durulan aşağıdakı problemlərin yersizliyi,dayanıqsızlığı ortaya çıxır:1- Ayədə "xəstəlikdən" və "səfərdən" danışılması sözgəlişivə gərəksizdir. Çünki bu ikisinin təyəmmümü tələb etmələri ancaqson iki qəşəngdən yəni, tualetə getmə və cinsi əlaqədə ol/tapılmahallarından birinin meydana gəlmiş olmasına bağlıdır. Qaldı ki tualetəgetmə və cinsi əlaqədə ol/tapılma, xəstəlik və ya səfər vəziyyətisöz mövzusu olmasa da təyəmmümü tələb edərlər. Bu səbəbdənson iki şıkkın zikr edilməsi, ilk ikisinin zikr edilməsinə ehtiyacburaxmır.Buna veriləcək cavab budur: Daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi,390 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ayədə son iki qəşəng, ilk iki qəşəngdən biriylə elin idiləndirilmək məqsədiyləzikr edilmiş deyildirlər. Əksinə dörd qəşəngdən hər biri öz başına vəözünə xas bir məqsəd qoy elin idili olaraq zikr edilmişdir. Ayənin axışıiçində bunların hər hansı birini hazfedecek olsaq, söz mövzusuməqsəd də reallaşmamış olar.2- Bir başqa iddia da budur: Ikinci qəşəng, yəni; "və ya səfərdə sinizsə"ifadəsi çoxluqdan zikr edilmişdir. Əvvəlki problemlə əlaqədar dəlil,bunun üçün də etibarlıdır. Bir fərqlə, belə ki: Xəstəlik bir bəhanələolması hasebiyle alternativ həlli tələb edir. Bəhanə, varolan suyu istifadə edə bilməməkdir, suyun ol/tapılmaması deyil. Bu səbəbdənayənin axışı içində bu vəziyyətin qiymətləndirilməsi lazım idi. Son ikişıkkın su tapa bilməmə vəziyyətiylə birlikdə zikr edilmiş olması, buna bağlışərhə olan ehtiyacı ortadan qaldırmır. Nəticə olaraqyalnız səfərdən danışılmış olması, bir çoxluqdur; bir təkrardır.

Bizim cavabımız budur: Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, ayədəkeçən su tapa bilməmə, suyu istifadə edə bilməməkdən kinayədir və bu vəziyyət,suyu tapmaqdan və ya tapa bilməməkdən daha ümumidir.3- Bir iddiaya görə, "su bulamadıgınız təqdirdə" ifadəsi, sayılanqəşənglərin bütününə gərək buraxmayacaq açıqlığa malikdir. Əgər"Xəstə və ya... sinizsə..." ifadəsi yerinə, yalnız "su tapa bilmədiyiniz"ifadəsi istifadə edilsəydi, daha kİsa və daha vurğulayıcı olardı.Bunu bu şəkildə cavablandırarıq: Bu vəziyyətdə, daha əvvəl işarəetdiyimiz bütün nöqtələr göz ardı edilmiş olardı.4- Bəzilərinə görə, "Əgər suya güc çatdıra bilmirsinizsə." deyilsəydivə ya eyni anlama gələ biləcək başqa bir ifadə istifadə edilsəydi daha yaxşıolardı. Çünki belə bir ifadə, başqa insanların bəhanəsini əhatə etdiyikimi xəstələrin də bəhanəsini əhatə edici olardı.Buna qarşılıq biz deyirik ki: Bu söylədiyiniz xüsus kinayə yoluylaifadə edilmişdir. Kinayəli ifadələrsə daha təsirli və daha vurğulayıcıolar."Təbiəti üzrə olan yer üzünə yönəlin, ondan üzlərinizin və əllərinizinbir qisiminə sığal çəkin." Ayənin orijinalında keçən "teyemmemu"Maidə Surəsi 6-7 ................................................................ 391hərəkətinin məsdəri olan "təyəmmüm" sözü, yönəlmək deməkdir.Ayənin əsl mətnində keçən "səid" isə, yerin səthi mənasını verər.Bu yerin "tayyib" olaraq xarakterizə edilməsi -bir şeyin tayyib olması da,təbiətinin tələb etdiyi hal üzrə olması deməkdir- normal torpaqvə daş kimi əsl vəziyyəti üzrə olmasının şərt olduğuna işarə etməməqsədinə istiqamətlidir. Bişirmə, yetkinləşdirmə və ya başqa bir çevirməüsuluyla torpaqdan əldə edilən əhəng, pudra, kirəmit vəmədənlərə çevrilən torpaqlar bu əhatənin xaricindədir. Uca Allah,bir ayədə belə buyurmuşdur: "Gözəl (tayyib) olan ölkənin bitkisi,Rəbbinin icazəsiylə çıxar; pis olandan isə faydasız bitkidən başqabir şey çıxmaz." (Ə'RAF, 58) Təyəmmümdə istifadə edilən torpağın xüsusiyyətləriolaraq sünnənin nəzərdə tutduğu xüsusların qaynağı işdə budur.Bəzi təfsirçilər, "Ayədə keçən 'tayyib' sözündən məqsəd

təmizlikdir. Bu səbəbdən burada torpağın təmiz olması şərt şərtmişdir."demişlər."Ondan üzlərinizin və əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin." Buradagörürük ki, təyəmmüm baxımından sığal çəkilməsi nəzərdə tutulanorqanlarla, dəstəmaz baxımından yuyunması istənən orqanlar eynidir.Tam bir üst-üstə düşmə var. Çünki təyəmmüm; gerçəkdə baş və ayaqsığalı salınmış, yüz/üz və dirsəklərə qədər əllərin yuyunması dasığal çəkməyə çevrilmiş, yüngülləşdirici bir tətbiq olaraq su datorpaqla dəyişdirilmiş dəstəmazdan başqa bir şey deyil.Bundan bunu anlayırıq: Təyəmmümdə sığal çəkilən iki orqandəstəmazda yuyunan orqanlardır. Uca Allah "ba" hərfi cerriyle keçişliqılınan sığal çəkmə hərəkətini [femsehu bi vucuhikum...] istifadə etdiyi üçünbu, təyəmmüm edərkən dəstəmazda yuyunan iki orqanın bir qisimininsığal çəkilməsi lazım olduğunu göstərər. Yüzün bir qisimi və dirsəklərəqədər olan əlin bir qisimi yəni... Bu da Ehlibeyt Imamlarından köçürülənrəvayətlərdə, yüzdən sığal edilməsi lazım olan qisimin iki gicgaharası, əllərin də biləkdən aşağı qisimi olduğuna bağlı şərhlərləüst-üstə düşməkdədir.Beləcə bəzi təfsirçilərin, nəzərdə tutulan əlin, kreslo altlarındanbaşlayan qisim olduğuna bağlı izahlarının səhv olduğunu392 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5anlayırıq. Yenə digər bəzilərinə görə də, təyəmmümdə sığal edilməsilazım olan qisim, eynilə dəstəmazda olduğu kimi dirsəklərdən aşağısıdır,görüşünün səhv olduğu ortaya çıxır. Bu isə, "ba" hərficerriyle keçişli qılınan "sığal çəkmə" hərəkətinin ifadə etdiyi mənalaüst-üstə düşmür. Çünki "ba" ilə keçişli qılınan hərəkət, sığal çəkənin sığal çəkiləninbir qisimini sığal çəkməsini ifadə edər.Ayənin orijinalında keçən "minhu=ondan" sözünün başındakı"min" ədatı, başlanğıc ifadə edər kimidir. Bununla, yüzün və əllərinsığal çəkilməsinə torpaqdan başlanması nəzərdə tutulmuşdur. Hədislərbunu, iki əlin torpağa vurulub yüz/üz və əllərin bir qisiminə sürtülməsişəklində açıqlamışdır.

Bəzi təfsirçilər demişlər ki: "Buradakı 'min' ədatı,nəzərdə tutulan şeyin bir qisimini ehtiva etməyi ifadə edər. Buna görə, torpağavurulmasından sonra əllərdə toz və bənzəri bir şey qalmalıdır,ki onunla yüz/üz və əllər sığal çəkilsin. Buradan bu nəticə çıxır: Təyəmmümüçün əl vurulan torpaq tozlu olmalıdır və bu tozla yüz/üz vəəllər sığal çəkilməlidir. Bu səbəbdən yastı və üzəri toz tutmayan daşlarlatəyəmmüm etmək doğru deyil. "1Allah doğrusunu daha yaxşı bilər; ancaq ayədən daha əvvəl vurğuladığımızməna aydın olmaqdadır. Bunu da söyləyək ki, öz görüşününnəticəs(n)i olaraq çatdığı hökm, adı çəkilən təfsirçinin ehtimalverdiyi fikirlə məhdud deyil."Allah, sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəmir; lakin sizi tərtəmizetmək... istəyir." Ayədəki "ma yuridu=istemi-yor" hərəkətininmefilinin başına "min" ədatının gəlmiş olması, mənfiliyi gücləndirməküçündür. Bu səbəbdən dini hökmlər daxilində olub daonunla çətinlik çıxarılmaq istənən hər hansı bir hökm yoxdur. Buyüzdən cümlə içində mənfiləmə faktı, çətinliyin özüylədeyil də çətinlik çıxarma istəyiylə elin idiləndirilmişdir.Iki müxtəlif çətinlik vardır. Bunlardan biri, hökmün səbəbi və,onunla hədəflənən məsləhətlə əlaqədardır. Belə bir vəziyyətdə ortaya------1- [əl-Menar, c. 5, s. 126]Maidə Surəsi 6-7 ............................................................ 393çıxan hökm, səbəbinə təbii/tabe olması hasebiyle şəxsən çətinlik çıxarıcıolar. Zühd xarakterinin yerləşməsi məqsədiylə birinə qidamaddələrindən zövq almasının qadağan edilməsini buna nümunə göstərə bilərik.Belə bir hökm, ta başdan çətinlik deməkdir. Bir başqa çətinlikdə rastlantİsal xarici səbəblər vasitəsilə hər hansı hökmlə elin idiliolar. Belə bir vəziyyətdə hökmün bəzi fərdləri çətinlik meydana gətirər. Ozaman çətinlik çıxan ünsürlər baxımından hökm etibarsız olar, çətinlikçıxmayan ünsürlər baxımından isə, etibarlılığı davam edər. Özünəzərər verən bir xəstəliyindən ötəri, namazı ayaqda etməkdə

çətinlik çəkən bir insanı buna nümunə göstərə bilərik. Bu vəziyyətdəbu kimsə üçün namazda kıyam hökmü düşər; buna güc çatdıra bilənbaşqaları üçün deyil əlbəttə.Uca Allahın, "Allah, sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaqistəmir." ifadəsindən sonra, "lakin sizi tərtəmiz etmək...istəyir." ifadəsinə yer verməsi göstərir ki ayənin məqsədi, gerçəkilə elin idili çətinliyi olumsuzlamaktır. Yəni Allahın sizin üçün qoyduğuhökmlər, çətinlik çıxarmaq məqsədiylə qanuniləşdirilən çətinlik xüsusiyyətlihökmlər deyil. Belə ki ayədən aydın olan məna budur: Bu hökmləriqoymada güddüyümüz məqsəd, sizi təmizləmək və nemətitamamlamaqdır. Bunlarsa gerçək ilə elin idili faktlardır. Yoxsa məqsədimizsizi çətinliyə qaçmaq, sizi çətinliyə soxmaq deyil. Bu səbəblədirki, suyun ol/tapıla bilməməsi vəziyyətində dəstəmaz və qüslün sizəağır gələcəyini gördüyümüz anda AB-dest və qüsl almanın zəruriliyiyerinə, sizin yapabilirliğinizin daxilində olan təyəmmümal/götürmə zəruriliyini gətirdik. Beləcə bəlkə şükr edərsiniz deyəsizi təmizləmək və üzərinizdəki neməti tamamlamaq üçün təmizliyəbağlı hökm bütündən qaldırılmadı."Lakin sizi tərtəmiz etmək və sizə olan nemətini tamamlamaqistəyir. Ümid edilər ki şükr edəsiniz." Daha əvvəl açıqlanan çətinlik çıxarmaistəyinin mənfilənməsinin mənasının gərəyi, "sizi tərtəmizetmək... istəyir." ifadəsindən məqsəd bu olmalıdır ki dəstəmazın,qüslün və təyəmmümün hökmə bağlanması, sizin təmizlənmənizüçündür. Çünki bunlar təmizləyici faktorlardır. Hansı olursa olsun,394 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu təmizlik çirkdən pislikdən təmizlənmə demək deyil. Əksinə, bu üçhərəkətdən biriylə reallaşa bilən mənəvi təmizlik nəzərdə tutulmuşdur.Gerçəkdə namaz üçün şərt olan da bu mənəvi təmizlənmədiyər.Buradan hərəkətlə belə bir nəticəyə çatmaq mümkündür: Namazedən adam, təmizliyinə xələl gətirəcək bir davranışda ol/tapılmamışsa,hər namaz üçün ayrı olaraq təmizlənmə ameliyesini reallaşdırmaqla[hər namaz üçün ayrı bir dəstəmaz al/götürməklə] öhdəçilikli

deyil. Bu, ayənin giriş qisimindəki ifadənin mütləqliyiyləziddiyyət təşkil etməz. Çünki qanun qoyma, vacib olan bir tətbiqdən çox dahaümumidir [fərzin qanuniləşdirilməsi lazım olduğu kimi müstəhəb birəməlin də qanuniləşdirilməsi lazımdır]."və sizə olan nemətini tamamlamaq istəyir." ifadəsinə gəlincə;daha əvvəl "Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimitamamladım." (Maidə, 3) ayəsini araşdırarkən nemətin və tamamlanmasınınnə mənanı verdiyini açıqladıq. Yenə təfsirimizin dördüncüdərisində, "Şükr edənləri isə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü Imran, 144)ayəsini araşdırarkən, "şükr" anlayışının mənasını izah etmişdik.Bu halda təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayədə keçən nemət anlayışı,din mənasında istifadə edilmişdir, amma məlumat və hökm xüsusiyyətli cüzləriolaraq deyil. Əksinə bütün işlərdə insanın özünü Allaha təslimedişi mənasında istifadə edilmişdir. Bu da Allahın qoyduğu hökmlərvasitəsilə qulları üzərində hökmran və vəlayəti olması deməkdir.Bunun tamamlanması, bütün dini hökmlərin qanuniləşdirilməsi iləmümkündür. Üç təmizlik hərəkəti (dəstəmaz, qüsl və təyəmmüm) dəbunlar arasına girər.Bu səbəbdən anlayırıq ki: Məqsəd bildirən "Sizi tərtəmiz etmək...istəyir." və "sizə olan nemətini tamamlamaq istəyir." ifadələrininarasında fərq vardır. Belə ki təmizlik, üç təmizlik hərəkətinin qanuniləşdirilməsininməqsədidir. Amma nemətin tamamlanışı deyil. O, bütünhökmlərin qanuniləşdirilməsinin məqsədidir. Üç təmizlik hərəkəti yalnızbu ümumi hədəf içində müəyyən bir paya sahibdirlər. Bu baxımdanməqsədlərdən biri xüsusi, biri də ümumidir.Maidə Surəsi 6-7 ................................................... 395Buna görə, ayənin mənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Lakin biz,üç təmizlik hərəkətini qanuniləşdirməklə, onlar vasitəsilə xüsusi olaraqsizi təmiz etmək istəyirik. Çünki bunlar dinin bir parçasıdır. Dininbu cür parçalarının cəminin qanuniləşdirilməsiylə Allahın sizin üzərinizdəkineməti tamamlanar. Bəlkə nemətindən ötəri Allahaşükr edərsiniz. O da sizi gözdə qulları arasına qatar." Oxucunun

bu xüsusa diqqətini çəkmək istəyərəm."Allahın sizə olan nemətini və sizi özüylə bağladığı sözünü xatırlayın.Hanı bir zaman, "Işittik və itaət etdik" demişdinilik." Burada, İslamüzrə onlardan alınan sözə işarə edilir. Uca Allahın, "Hanı birzaman 'Işittik və itaət etdik' demişdinilik." xatırlatması da bunugöstərir. Çünki siz mütləq olaraq eşitmə və mütləq olaraq itaətetməyi söz vermişdinilik. Bu da Allaha təslim olmaq də-mektir. Bunagörə, "Allahın sizə olan nemətini... xatırlayın." ifadəsində keçən"nemət"dən məqsəd, uca Allahın Islamın sayəsində onlarabəxş etdiyi bütün gözəl nemətlərdir. Bu da onların cahiliyyədəki vəziyyətləriyləIslamdan sonrakı vəziyyətləri arasındakı fərq və üstünlükdür.Islamdan sonra qovuşduqları təhlükəsizliyə, sağlamlığa, zənginliyə,ürək təmizliyinə və əməllərin nezafetine diqqət çəkilir. Necə kiuca Allah, başqa bir ayədə də buna işarə etmişdir: "Allahınsizin üzərinizdəki olan nemətini xatırlayın. Hanı siz düşmənlər idiniz,O ürəklərinizin arasını uzlaşdırıb istiləndirdi və siz ONun nemətiyləqardaşlar oldunuz. Yenə siz tam atəş çuxurunun sahilindəykənoradan sizi qurtardı." (Al/götürü Imran, 103)Ya da nemətdən məqsəd, bütün gerçəyiylə Islamdır. Çünki Islam,bütün nemətlərin bəsləndiyi ana nemətdir. Biz daha əvvəl, məsələninbu ölçüsünə diqqət çəkmişdik. Bura açıqdır ki, nemətdənməqsədin Islam reallığı və ya vəlayət faktı olması, bunun obyektivqarşılığının təyin olunmasına dönük bir ifadədir, lafızdan aydın olanşeyin konkretləşdirilməsi deyil. Çünki lafızdan aydın olan şeyikonkret olaraq təyin etmək lüğət sahəsinə girər. Bizim bu barədəsöyləyəcək sözümüz yoxdur.Ardından uca Allah, həmsöhbətlərə özünü xatırladır; ürəklə-396 ..............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rin məsamələrində gizli olan duyğuları bildiyini xatırladır.Ardından özündən qorxub çəkinmələrini əmr edir: "Allahdanqorxun. Çünki Allah ürəklərin içindəkini bilər."AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİ

et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Imam CəfərSadiğə (ə.s) söykədiyi bir hədisdə, "Namaza durmaq istediginizzaman" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Imamın belə buyurduğununəql edər: "Yəni, yuxudan oyandığınız zaman." Ravi -bni Bukeyr-deyər ki: "Yuxu, dəstəmazı pozarmı?" deyə soruşdum. "Bəli", dedi. "Yuxuinsanın eşitmə duyğusunu, bir şey duy/eşitməyəcək şəkildə təsir edincədəstəmaz pozular." [c. 1, s. 7, h: 9]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər də köçürülmüşdür.Sunu idi et-Dürr-ül Mensur təfsirində Zeyd b. Eslemdən vəNuhhasdan rəvayət etmişdir. Lakin bu rəvayətlə, bizim daha əvvəl,qalxmaqdan məqsəd istəməkdir, şəklindəki şərhimiz arasındabir ziddiyyət yoxdur. Çünki bizim söylədiyimiz, "kıyam" hərəkətinin "elə" iləkeçişli qılınması vəziyyətində qazandığı mənadır. Rəvayətin vurğuladığıisə, "min" ədatı ilə keçişli qılınması vəziyyətində ifadə etdiyimənadır.əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Züraredənbelə rəvayət edər: Imam Misə (ə.s) soruşdum: "Sığalın başın birqisiminə və ayaqların bir qisiminə olmasını haradan bildin (çıxardın)və söylədin?" İmam (ə.s) gülidi və buyurdu: "Ey Zürare, bunuRəsulullah (s. a. a) söylədi və Allah qatından gələn kitab da bu şərhiehtiva etməkdədir. Çünki uca Allah belə buyurmuşdur: 'Feğsiluvucuhekum =yüzlerinizi yuyun.' Bu ifadədən anlayırıq ki, yüzünhamısı yuyunmalıdır. Ardından 'və dirsəklərə qədər əllərinizi' buyurmuşdur.Dirsəklərə qədər əlləri üzlərə ətf edilmiş və bitişik qılınmışdır.Bu səbəbdən dirsəklərə qədər əllərin yuyunmasının lazım olduğunuöyrənmiş oluruq." "Sonra ayənin axışını bölərək 'Sığal çəkin, başlarınızı.'buyurmuşdur. Ayənin orijinalında 'bi-ruusikum' buyurduğu üçün 'ba'Maidə Surəsi 6-7 .............................................................. 397muştur. Ayənin orijinalında 'bi-ruusikum' buyurduğu üçün 'ba' hərficerrinin funksiyasından hərəkətlə, başın bir qisiminin sığal çəkilməsilazım olduğunu öyrənirik. Sonra əlləri yüzlə elin idiləndirdiyi kimiayaqları da başla elin idiləndirərək, 'və üzərindəki çıxıntıya qədər

ayaqlarınızı' buyurmuşdur. Ayaqların başla elin idiləndirildiyini görüncə,ayaqların bir qisiminin yuyunması lazım olduğunu öyrənirik.Sonra Rəsulullah (s. a. a) bunu xalqa/halqa açıqladı; amma onlar bu şərhləriitirdilər.""Ardından uca Allah belə buyurmuşdur: 'su bulamadıgınıztəqdirdə, dogası üzrə olan yer üzünə yönəlin. Ondan üzlərinizvə əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin.' Suyun ol/tapıla bilməməsi vəziyyətindəAB-destin təxirə salınması ehtiyatlın tərəfindən, yuyunması lazım olanorqanların bir qisimi üçün sığal çəkmə nəzərdə tutuldu. Çünki uca Allah,'bi-vucuhikum' buyurmuşdur. Sonra buna, 'eydikum=elleriniz' ifadəsiniəlavə etmişdir. Ardından 'ondan', yəni bu təyəmmümdən buyurmuşdur.Çünki Allah, əlin bütün yüzə çəkilməyəcəyini bilir;çünki təyəmmüm əsnasında əlin ayasının bir qisiminə tozbulaşmaqda, bir qisiminə də bulaşmamaqdadır. Ardından belə buyurmuşdur:'Allah sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaq istəmir.'Çətinlikdən məqsəd çətinliyə soxmaqdır." [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 30, h: 4]Mən deyərəm ki: "Fe en lem tecidu maen=eğer su tapa bilməzsəniz."ifadəsində Imam (ə.s) ayənin ləfzini deyil, mənasını nəql etmişdir.[Çünki ayənin ləfzi, "felem tecidu maen"dir.]Eyni əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Zürare vəBukeyrdən nəql edər ki: Bu iki şəxs, Imam Misdən (ə.s)Rəsulullahın (s. a. a) necə dəstəmaz al/götürdüyünü soruşarlar. Bunun üzərinəImam içi su dolu bir ləyən -və ya kiçik bir qab- istər. Sağ əlini suyasalar və ondan bir ovuc al/götürərək yüzünə tökər, onunla yüzünü yuyar.Sonra sol əlini suya soxar, ovucunu doldurar, sağ qolunun üzərinətökər, onunla qolunu dirsəkdən ovuca doğru yuyar, ovucdandirsəyə doğru yumaz. Sonra sağ ovucunu doldurar, dirsəkdənbaşlayaraq sol qolunun üzərinə boşaldar. Sağ qoluna tətbiq etdiyinisol qoluna da tətbiq edər. Sonra başını və iki ayağını ovucunun yaşlı-398 ..............................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ğıyla sığal çəkər. Bu əsnada əllərini yenidən su ilə islatmaz.Ravi sonra belə deyir: İmam barmaqlarını papucunun boyunduruğunun

altına soxmazdı. Sonra belə dərdi/deyərdi: "Allah buyurar ki: 'Namazadayanmaq istediginiz zaman, üzlərinizi və... əllərinizi yuyun' Buhalda yüzdə yuyunmamış bir yer buraxmamaq lazımdır. Əllərin dədirsəklərə qədər yuyunmasını əmr etmişdir. Bu səbəbdən dirsəklərəqədər əllərin yuyunmamış bir yerinin buraxılmaması lazım gəlir.Çünki uca Allah, 'üzlərinizi və dirsəklərə qədər əlləriniziyuyun' buyurmuşdur. Sonra, 'başınızın bir qisimini və üzərindəkiçıxıntıya qədər ayaqlarınızın bir qisimini sığal çəkin' buyurmuşdur.Bu səbəbdən bir insan başının bir qisimini və ayağının kaabı ilə barmaqlarıarasında qalan qisimindən bir yerini sığal çəksə öhdəçiliyiniyerinə yetirmiş olar."Ravilerden biri deyər ki: Bunun üzərinə ikimiz (Zürare və Bukeyr)soruşduq: "İki kab haradadır?" Buyurdu ki: "Bura, qıç sümüyününbitmə nöqtəsindəki oynaq bölgəsinin aşağısında iştirak edərlər." Dedikki: "Bu göstərdiyin [oynağın üstündəki sümüyü nəzərdə tutaraq] nədir?"Buyurdu ki: "Bu qıç sümüyüdür. Kaab onun aşağısında olar." Dedikki: "Allah işlərini düzəltsin, yüzün və qolların yuyunması üçün birovuc su yetərmi?" Buyurdu ki: Bəli, amma suyun diqqətlə bütünorqana tökülməsi şərtdir. İki ovuc [biri yüz/üz üçün, biri də bilək üçün] subu barədə kafi ola bilər." [Fürus(n)u Kafi, c. 3, s. 25-26, h: 4]Mən deyərəm ki: Bu rəvayət məşhurdur. Ayyaşi, Bukeyr və Zürarekanalıyla Imam Misdən (ə.s), eyni şəkildə Abdullah b. Süleymankanalıyla da Imam Misdən (ə.s) eynisini rəvayət etmişdir. 1 Bu vəbundan əvvəlki rəvayətin mənasını əks etdirən başqa rəvayətlər dəvardır.Təfsir-ul Burhanda, Ayyaşi Zürare b. A'yen'den və Əbu HənifəƏbu Bəkir b. Həzmdən belə rəvayət edər: Adamın biri dəstəmaz al/götürdüvə Mest üzərinə sığal çəkdi. Sonra məscidə girərək namaz qıldı. Busırada Hz. Əli (ə.s) məscidə girdi və adamın boyuna ayağını basdı--------1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 298-299, h: 51 və s. 300, h: 56]Maidə Surəsi 6-7 ........................................................... 399

rarak, "Təəssüflər olsun sənə, dəstəmazsızmı namaz qılırsan?" buyurdu.Adam, "Belə etməmi Ömər b. Hattab əmr etdi" dedi. Bununüzərinə Hz. Əli adamın əlindən tutaraq Ömərin yanına apardıvə "Bax, bu adam sənin adına nələr söyləyir?" dedi və səsinidə yüksəltdi. Ömər: "Bəli, mən əmr etdim, çünki Rəsulullah (s. a. a)mest üzərinə sığal çəkdi" dedi. Əli, "Maidə surəsindən əvvəlmi, sonramı?" deyə soruşdu. Ömər, "Bilmirəm" dedi. Əli, "Yaxşı, bilmədiyinbir şey haqqında necə fətva verirsən? Mest üzərinə sığal çəkməyi,Maidə surəsi etibarsız etmişdir."Mən deyərəm ki: rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə Ömər zamanındamest üzərinə sığal çəkmə barəsində görüş ayrılıqları yayılmışdıvə yenə rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə Əli (ə.s) bu tətbiqinMaidə surəsinin əlaqədar ayəsiylə neshedildiği fikirində idi.Bu səbəblə bəziləri Bera Bilal və Cərir b. Abdullah kimi bəzi şəxslərdən,onların Rəsulullahın (s. a. a) Maidə surəsinin enişindən sonradə mest üzərinə sığal çəkdiyi istiqamətində görüş ifadə etdiklərini rəvayətetmişdir. 1 Lakin bu cür rəvayətlər problemlidir. Çünki bu fikirdəolan, iddia edilən nəshin ayəyə söykən/dözmədiyini sanmışdır. Halbuki onlarınsandığı kimi deyil; çünki ayə, kaaba qədər ayaqların sığal çəkilməsininəzərdə tutur. Mest isə ayağın bir parçası deyil. Aşağıdakırəvayətin mənas(n)ı da budur.Ayyaşi öz təfsirində Məhəmməd b. Əhməd el-Horasanidənaradakı ravilere yer vermədən belə rəvayət edər: "Əmr-ül Möminin(ə.s) yanına bir adam gəldi və ona mest üzərinə sığal çəkməninhökmünü soruşdu. Hz. Əli (ə.s) bir müddət başını əyərək yerə baxdı, sonrabaşını qaldıraraq dedi ki: Uca Allah qullarına təmizliyi əmr etdi.Bunu orqanlar arasında bölüşdürdü; bundan yüzə bir, başa bir, ayaqlarabir və əllərə bir pay ayırdı. Əgər sənin mestlerin, bu saydığınorqanlardan birinin bir parçası isə onlara sığal çəkə bilərsən." [c. 1,s. 301, h: 59]Eyni əsərdə belə rəvayət edilər: Həsən b. Zeyd Imam Muham--------

1- əl-Menar təfsiri, c. 6, s. 237.400 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5med Misdən (ə.s) belə köçürdü: Hz. Əli (ə.s) Ömər zamanında,mest üzərinə sığal çəkmə barəsində başqalarıyla ixtilafa düşdü.Əleyhdar fikiri müdafiə edənlər: "Biz Rəsulullahın (s. a. a) mest üzərinəsığal çəkdiyini gördük." deyirdilər. Əli (ə.s) isə onlara soruşurdu:"Maidə surəsinin enişindən əvvəlmi, sonramı?" Onlar, "Bilmirik"qarşılığını verincə, Əli (ə.s) "Amma mən bilirəm ki, Maidə surəsi enincəRəsulullah (s. a. a) mest üzərinə sığal çəkməyi tərk etdi. Eşşəyinkürəyinə sığal çəkmək mənə görə meste sığal çəkməkdən daha sevimlidir."dedi. Daha sonra Imam bu ayəs(n)i oxudu: "Ey inananlar... dirsəklərəqədər əllərinizi yuyun; başlarınızın bir qisimini və üzərindəkiçıxıntıya qədər ayaqlarınızın bir qisimini sığal çəkin." [c. 1,s. 301-302, h: 62]et-Dürr-ül Mensur təfsirində deyilir ki: bni Cərir və Nuhhas"ən/en-Nasih" adlı əsərində belə rəvayət edərlər: Hz. Əli (ə.s) hər namazdadəstəmaz al/götürərdi və buna səbəb olaraq da bu ayəs(n)i göstərərdi:"Ey inananlar namaza durmaq istediginiz zaman..."Buna bağlı şərhə daha əvvəl yer verdik.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebidən, o da ImamCəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: Imama, "yaxud daqadınlara toxunsanız" ifadəsinin mənasını soruşdum. Buyurdu ki:"Bununla cinsi birləşmə nəzərdə tutulur, lakin Allah [ayıblayarın üzərini]örtən olduğu üçün örtülü izahatı sevər; bu səbəbdən bu hərəkəti, sizinetdiyiniz kimi açıq adıyla zikr etməmişdir." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 555, h: 5]Təfsir-ul Ayyaşidə Züraredən belə rəvayət edilər: Imam Misə(ə.s) təyəmmümlə əlaqədar bir sual soruşdum. Buyurdu ki: "Bir günAmmar b. Yasir Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəlib söylədi ki: 'Boydəstəmazı al/götürməm gərək idi, lakin su tapa bilmədim.' Rəsulullah, "Yaxşı nəetdin ey Ammar?" dedi. Ammar, 'Paltarlarımı çıxardım və torpağınüzərində diyirləndim' cavabını verincə, Rəsulullah ona buqarşılığı verdi: 'Eşşəklər belə edər. Allah belə bir vəziyyətdə necə

davranılacağını, 'Ondan üzləriniz və əllərinizin bir qisiminə sığal çəkin.'ayəsiylə açıqlamışdır.' Ardından Rəsulullah (s. a. a) iki əlinitorpağın üzərinə qoydu, sonra əllərini bir-birinə sürdü və daha son-Maidə Surəsi 6-7 .................................................... 401rə onunla qaşlarının altına qədər gözlərinin arasını sığal çəkdi. Ardındanəllərinin hər biriylə digərinin arxasını sığal çəkdi. Əvvəl sağdanbaşladı." [c. 1, s. 302, h: 63]Eyni əsərdə deyilir ki: Zürare Imam Misdən (ə.s) belə rəvayətetdi: "Allah yüzün və iki qolun yuyunmasını, başın və iki ayağınsığal çəkilməsini fərz etdi. Səfər, xəstəlik və zərurət kimi vəziyyətləriçinsə, Allah yuma şərtini qaldırıb yerinə sığal çəkmə öhdəçiliyinigətirdi və belə buyurdu: Xəstə və ya səfərdə sinizsə yaxudsizdən biri çuxur yerdən gəlirsə yaxud da qadınlara toxunsanız...bir qisiminə sığal çəkin." [c. 1, s. 302, h: 63 və 64]Eyni əsərdə, bu səfər Al/götürü Samın köləsi olan ABŞ-ül A'la'danbelə rəvayət edilər: Imam Sadiğə (ə.s) soruşdum: "Yerə düşdüm vədırnağım düşdü. Barmağımı yara bantıyla qucaqladım. İndi dəstəmazınecə al/götürməm lazımdır?" Ravi deyər ki, Imam belə buyurdu: "Bu vəbənzəri vəziyyətləri Allahın kitabından öyrənmək mümkündür. Allahbuyurmuşdur ki: Allah dində sizə bir çətinlik etməmişdir." [c. 1,s. 302-303, h: 66]Mən deyərəm ki: Burada, dində çətinliyi olumsuzlayan Həccsurəsinin əlaqədar ayəsinə işarə edilir. Imamın (ə.s) dəstəmaz ayəsininsonundakı bənzəri bir ifadə yerinə, Həcc surəsinin əlaqədar ayəsinəkeçən bu ifadəni istifadə etməsi, bizim də işarə etdiyimiz çətinliyimənfiləmə mənasına vurğu etmə məqsədinə istiqamətlidir.Bura qədər köçürdüyümüz rəvayətlərdə əhəmiyyətli nöqtələrə diqqətçəkilir və bizim ayələrə bağlı şərhlərimiz bunlarıaçıqlayır. Bu səbəbdən bunların rəvayətlərə bağlı şərhlər olaraqqəbul edilmələri yerində olar.402 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Maidə Surəsi 8-14 ........................................................... 403

8- Ey inananlar! Allah üçün kıyam edən və ədalətlə şahidlik edənkəslər olun. Bir birliyə qarşı duy/eşitdiyiniz kin, sizi ədalətli davranmamağasürüməsin. Ədalətli davranın ki bu, təqvaya daha yaxındır.Allahdan qorxun; Allah, şübhəsiz etdiklərinizi bilməkdədir.9- Allah, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir: Bağışlanma vəböyük mükafat onlarındır.10- Inkar edib ayələrimizi yalanlayanlara gəlincə, işdə onlarcəhənnəm əhlidirlər.11- Ey inananlar! Allahın sizə olan nemətini xatırlayın; hanı birbirlik sizə əllərini uzatmağa cürət etmişdi də Allah onların əllərinisizdən çəkmişdi. Allahdan qorxun və möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər.12- Allah, Israiloğullarından qəti söz al/götürmüşdü və içlərindən oniki güdücü başçı göndərmişdik. Allah demişdi ki: "Mən, şübhəsizsizinlə bərabərim; əgər namazı dümdüz olaraq edər, zəkatı verər,elçilərimə inanar, onlara hörmət göstərərək kömək etsəniz və Allahagözəl borc versəniz, əlbəttə sizin pisliklərinizi örtərəm (bağışlayaram)və sizi altından çaylar axan cənnətlərə soxaram. Bundansonra kim inkar etsə, düz yoldan sapmış olar."13- Sözlərini pozduqları üçün, onları lənətlədik və ürəklərini bərkit/qatılaşdırdıq.Onlar sözləri yerlərindən sürüşdürdülər. Ken idisiylə xəbərdar edildiklərişeyin bir hissəsini unutdular. Içlerinden çox azı xaric, daimonlardan xainlik görərsən. Yenə də sən onları bağışla və diqqətetmə; çünki Allah, yaxşılıq edənləri sevər.14- "Biz Xristianıq" deyənlərdən də qəti söz al/götürmüşdük; ammaonlar da özüylə xəbərdar edildikləri şeyin bir hissəsini unutdular. Buyüzdən qiyamət gününə qədər aralarına kin və düşmənlik saldıq.Allah yaxında onlara etməkdə olduqlarını xəbər verəcək.404..........................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələrin bir-biriylə əlaqəsi açıqdır, bu nöqtədə ən kiçik birbağlılıq söz mövzusu deyil. Çünki möminlərə istiqamətli bir xitablarsilsiləsidir. Bu xitablarda ümumi bir şəkildə özlərini maraqlandıran

əhəmiyyətli dünyəvi və ührəvi, fərdi və ictimai problemlər ələ alınır."Ey inananlar! Allah üçün kıyam edən və ədalətlə şahidlik edən kəslərolun. Bir birliyə qarşı duy/eşitdiyiniz kin, sizi ədalətli davranmamağasürüməsin." Bu ayə, Nisa surəsində iştirak edən bu ayəyə bənzəyir:"Ey inananlar! Özünüzün, ana-atanızın və yaxınlarınızın əleyhindəolsa belə, ədaləti tam yerinə yetirərək Allah üçün şahidlikedənlər olun, (haqqlarında şahidlik etdikləriniz) zəngin və ya kasıbolsalar da Allah onlara daha yaxındır. Elə isə dogruluktan sapmağasınızdeyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin. Eger şahidlik edərkən egriltirsenizyaxud şahidlik etməkdən qaçınsanız, bilin ki Allah etdiklərinizdənxəbərdardır." (Nisa, 135)Yalnız iki ayə arasındakı fərq budur: Nisa surəsinin əlaqədar ayəs(n)i;şahidlik edənin, haqqında şahidlikdə ol/tapıldığı kimsənin yaxınıolmasından ötəri ona meyl göstərərək, haqqa, gerçəyə zidd birşəkildə onun faydasına ola biləcək bir şahidlik etmək surətiylə şahidlikmövzusunda ədalətdən sapmasını qadağan etmə məqsədinə istiqamətlidir.Təfsirini təqdim etdiyimiz Maidə surəsinin əlaqədar ayəs(n)i isə, şahidlik edənin,haqqında şahidlikdə ol/tapıldığı adama qarşı bəslədiyi kin vədüşmənlikdən ötəri bir növ qisas alma və qisasını yatırma məqsədiyləkin və düşmənlik bəslədiyi kimsə əleyhində şahidlik etmək surətiyləşahidlik mövzusunda ədalətdən sapmasını önləmək və qadağan etməkməqsədinə istiqamətlidir.Iki ayənin şərhlərinin istiqamətli olduğu xüsusların fərqliliyi,ifadələrinin axışı içindəki qeyd cümlələrinin fərqliliyini tələb etmişdir.Məsələn Nisa surəsinin əlaqədar ayəsində, "Ədaləti tam yerinəgətirərək Allah üçün şahidlik edənlər olun." deyilərkən, Maidə surəsininəlaqədar ayəsində, "Allah üçün kıyam edən və ədalətlə şahidlikMaidə Surəsi 8-14 .......................................................... 405edən kəslər olun." deyilir.Belə ki: Maidə surəsində iştirak edən ayənin hədəfi, şahidlik edənin,haqqında şahidlikdə ol/tapıldığı kimsəyə qarşı əvvəldən bəslədiyikinin, şahidlik barəsində bir zülmə niyə/səbəb meydana gətirməsini önləmək

olduğu üçün şahidlik "ədalət"lə qeydləndirilmişdir. Şahidlikdəədalətə uyğun gəlilməsi, düş-man haqqında belə olsa, şahidliyin zülmünsürünü ehtiva etməməsi əmr edilmişdir. Bu, bir kimsənin əvvəldənsevgi və meyl duyğuları bəslədiyi bir kimsə üçün bu duyğuları istiqamətindəşahidlik etməsinin tam əksinədir.Əslində sevgi və meylin təsiriylə biri haqqında şahidlikdəol/tapılmaq, zülm və haqsızlıqdan tamamilə bəri deyilsə də şahidlikbaxımından [sevgi bəslədiyi kimsəyə qarşı] zülm və ədalətdənsapma sayılmaz. Buna görə Maidə surəsindəki ayədə ədalətlə şahidliketmə əmr edilmişdir. Və bu Allah üçün kıyam etməyə bağlı birəmrin detalı olaraq gündəmə gətirilir. Nisa surəsində isə, Allahüçün şahidlik əmr edilir. Yəni, şahidlik edilərkən fərdi arzularistiqamətində hərəkət edilməməsi istənir. Bu isə, ədalətə kıyametməyə bağlı əmrin detalı olaraq söz mövzusu edilir.Eyni səbəblə, Maidə surəsinin ədalətlə şahidlik edilməsiniəmr edən ifadəsinə, bir detal şərhə yer verilir: "Ədalətli davranınki bu, təqvaya daha yaxındır. Allahdan qorxun." Buradahəmsöhbətlər, ədalətli olmağa çağırılırlar. Ədalətli olmanın da təqvanınreallaşmasını təmin edən bir faktor olduğu ifadə edilir. Nisa surəsindəisə, sıralama və funksiyalar dəyişmişdir. Allah üçün şahidliketmə əmrini bu ifadəylə detallandırır: "Elə isə dogruluktansapmağasınız deyə həvəslərinizə uyğun gəlməyin." Bu səbəbdən burada fərdiehtiraslara uyğun gəlib təqvanın tərk edilməsi qadağan edilir. Bunun,ədaləti tərk etməyə gətirib çıxaran pis bir vasitə olduğu ifadə edilir.Sonra hər iki ayədə də, təqvanı tərk etmə barəsində həmsöhbətlərxəbərdar edilir: Nisa surəsində, "Eger şahidlik edərkən egriltirsenizyaxud şahidlik etməkdən qaçınsanız, bilin ki Allah etdiklərinizdənxəbərdardır." buyurulur. Maidə surəsində isə, "Allahdanqorxun, Allah şübhəsiz etdiklərinizi bilməkdədir." buyurulur.406 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Şahidliyi ədalətlə ya-parak Allah üçün kıyam faktorun/etmənin mənasını, əvvəlkiayələrin şərhi çərçivəsində açıqladıq.

"Ədalətli davranın ki bu, təqvaya daha yaxındır." Ayəsinin orijinalındakeçən "huve" əvəzliyi "i'dilu=adil davranın" ifadəsiylə anlaşılan "ədalət"e dönükdür. Ayənin mənas(n)ı isə açıqdır."Allah, inanıb yaxşı işlər edənlərə vəd etmişdir: Bağışlanma və böyükmükafat onlarındır." Ikinci cümlə yəni, "Bagışlanma ... onlarındır."ifadəsi, "Allah vəd etmişdir." ifadəsiylə xəbər verilən vədin bucaqlımıxüsusiyyətindədir. Bu başqa təfsirçilərin də söylədiyi kimi, şərhbaxımından; "Allah anlardan inanıb yaxşı işlər edənlərə magfiretvə böyük mükafat vəd etmişdir." (Fəth, 29) ayəsindən dahavurğulayıcıdır, bəzilərinin iddia etdiyi kimi xəbərdən sonra xəbər olduğuüçün deyil əlbəttə. Bu iddia səhvdir. Əksinə, Fəth surəsindəkiəlaqədar ayədə olduğu kimi, zımnen işarə etmək kimi bir vəziyyət olmadanvədin açıqlanması üçündür."İnkar edib ayələrimizi yalanlayanlara gəlincə, işdə onlar cəhənnəməhlidirlər." Ragıp əl-Isfahani belə deyər: "əl-Cahme idi" atəşinşiddətlə alovlanması deməkdir. "Cahim" sözü də bu kökdən gəlir.Bu baxımdan ayə, təhdidin özünü də ehtiva edir və əvvəlki ayədəhaqqında danışılan, "Bagışlanma və böyük mükafat onlarındır." mükafatvədinə qarşılıq funksiyasını görür.Küfrün, ayələri yalanlama hərəkətiylə qeydləndirilməsi, mənas(n)ı vəməqsədi açıq olan ayələrin inkarı hərəkətinə yoldaşlıq etməyən haqq olduğunubilərək haqqı inkar etməkdən qaynaqlanmayanmustazaflarınkine bənzər passiv küfrü xaricləmə məqsədinə istiqamətlidir.Passiv küfrün əhatəsinə girən insanların aqibəti, Allahın iradəsinəbağlıdır. Diləsə bağışlayar/hədiyyələr, delərsə onlara əzab edər. Bu səbəbdən buiki ayə, inanıb yaxşı işlər edən möminlərə istiqamətli gözəl vəd və inkaredib Allahın ayələrini yalanlayanlara istiqamətli şiddətli bir təhdidehtiva etməkdədir. Bu iki mərhələ arasında orta mərhələlər, axtar/ara mənzillərvardır; uca Allah bunların xüsusiyyətlərini və aqibətlərini bağlıkeçmişdir."Ey inananlar! Allahın sizə olan nemətini xatırlayın; hanı bir birlikMaidə Surəsi 8-14 ....................................................... 407

sizə əllərini uzatmağa cürət etmişdi..." Bu ayənin məzmunu, kafirlərlə Müsəlmanlararasında yaşanan dəyişik hadisələrə və inkişaflara uyğunlaşdırıla bilər.Bədir, Uhud, Xəndək və bənzəri kimi. Ayədən aydın olduğuqədəriylə, müşriklərin möminləri öldürmə, Islamın tövhid dinininizlərini yer üzündən silmə kimi cürət etdikləri hər cür eyləm nəzərdə tutulur.Bəzi təfsirçilərin, məqsəd (irəlidə toxunulacağı kimi) müşriklərinPeyğəmbəri (s. a. a) öldürməyi hazırlamaları və ya Yəhudilərinona qarşı bir sui-qəsd tənzimləməni planlamalarıdır, şəklindəkiqiymətləndirmələri ayənin ləfziylə maraq/əlaqəsi yoxdur. Ayəyəbaxdığımızda bunu açıqca görə bilərik."Allahdan qorxun və möminlər yalnız Allaha söykən/dözsünlər." Buradamöminlərin Allahdan qorxub çəkinmələri və ONA güvənib söykən/dözmələriəmr edilir. Gerçəkdə isə bu, təqvanı və Allaha güvənibsöykən/dözməyi tərk etməyə bağlı sərt bir xəbərdarlıq və qadağan etmədiyər. Bunundəlili də uca Allahın Israiloğullarından və "Biz Xristianıq"deyənlərdən alınan sözlə əlaqədar olaraq izah etdikləri, sonra hər iki qrupundə əhdi pozmaları, uca Allahın onları lənətə və ürəklərin bərki/qatılaşmasına,dinlərini unutmalarına, qiyamət gününə qədər kin vədüşmənliyin aralarında yayılmasına mübtəla etməsidir.Bu hekayənin izah edilməsinin tək səbəbi, möminlərə bu barədənümunə təqdim etmək və keçmişdə yaşanan bu nümunəs(n)i davamlı olaraq gözqarşısında saxlayıb lazımlı ibrət dərslərini çıxarmalarıdır. Bunadiqqət yetirmələri istənməkdədir ki: Yəhudi və Xristianların başınanə gəlmişsə, Allaha verdikləri sözü unutmalarından ötəri gəlmişdir.Allaha təslim olacaqlarına dair bir söz vermişlər idi. Dinləyib itaətedəcəklərinə əhdi depozit-man etmişlər idi. Bu sözün, bu əhdinbir gərəyi Rəblərinə müxalif çıxmaqdan çəkinmələri, dini məsələlərdəONA güvənib söykən/dözmələri, yəni ONU din mövzusunda vəkiləldə etmələridir. Özləri üçün seçdiyini seçmələri, istəmədiyinidə istəməmələridir. Bunun yolu da, Allahın elçilərinə inanıbitaət etmək, ONun elçilərinin xaricində Allahın qullarını özbuyruqlarına uyğun gəlməyə, itaət etməyə çağıran zorbalara, tağutlara və

hətta xaxamlara və keşişlərə itaət etməkdən imtina etməkdir. Çün-408 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kü Allahdan və Allahın itaət edilməsini əmr etdiyindən başqasınaitaət edilməz.Amma Israiloğulları və Xristianlar verdikləri sözü qulaqlarınınardına atdılar, beləcə Allahın rəhmətindən uzaq düşdülər. Sözləriqoyulduqları mənaların xaricinə çəkdilər, məqsədlərinin xaricindəmaraqsız mənalarla şərhə cəhd etdilər. Bunun qaçınılmaz bir gərəyiolaraq dinlərinin bir hissəsini unutdular. Amma bu elə bir hissənidiki, unudulmasıyla birlikdə, bütün xeyrlər və xoşbəxtliklər onlarıtərk etdi. Bu, dinlərinin geri qalanını da ifsad etdi. Çünki din,bir-biriylə əlaqəli məlumatlar və hökmlər bütünündən ibarət bir intizamdır.Bir qisiminin ifsad olmasıyla bu intizamın geri qalan qisimidə ifsad olar. Xüsusilə təməl qanunlar və rüknlər əsasında.Düşünün bir insanı ki, namaz qılır, amma Allah üçün deyil; malınıxərcləyir, lakin Allahın razılığını əldə etmək üçün deyil; döyüşür,nə var ki, haqq mesajının ucalması, suveren olması üçün deyil. Bu səbəbdəndinlərinin bir qisimini unudan Yəhudi və Xristianların əlindəqalan o biri qisimi də özlərinə hər hansı bir fayda təmin edə bilmədi.Çünki bu qisim də təhrif edilmiş, ifsada uğramışdı. Dindənunutduqları şeylərdən müstağni olmaları da mümkün deyildi. Dindənxüsusilə təməl qanunlarından müstağni olunmaz.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki: Bu hekayənin izah edilməsi və hekayədəkiinkişaflardan ibrət götürməyə bağlı çağırış edilməsiylə möminlərintəqvaya zidd hərəkət etməkdən, Allaha güvənib söykən/dözmənintərsinə bir tutum içində olmaqdan şiddətlə çəkindirməyi tələb edənbir vəziyyət söz mövzusudur.Yenə bu xüsus da diqqətə çarpanlaşır: Təvəkküldən, Allaha güvənibsöykən/dözməkdən məqsəd, teşrii və yaratma (qanuni və varoluşsal) xüsusiyyətliqanunların bütünü və ya tam teşrii=yasal mövzuları ifadə edən xüsuslardır.Yəni, uca Allah möminlərə dini hökmlər haqqında Allahavə Rəsuluna itaət etmələrini, Rəsulun gətirib özlərinə açıqladığı

qanunları mənimsəmələrini, dinlə əlaqədar işləri, dini qanunları təyin etməyiRəblərinə buraxmalarını, bu barədə başına buyruq davranmaqdanimtina etmələrini və yanlarında əmanət olaraq qoyduğu ya-Maidə Surəsi 8-14 ............................................................ 409salar üzərində qənaətdə ol/tapılmamalarını əmr edir. Necə ki etibarlıetdiyi universal səbəbdənlik uyğun olaraq hərəkət etmələrini, ammabuna söykən/dözüb güvənmədən, buna tanrİsal bir səlahiyyət və qabiliyyətətf etməmələri, Allahın onlar üçün dilədiklərini güdmələrini, əzəliplanlamasıyla və iradəsiylə nəzərdə tutduğu nəticələri gözləmələriniəmr etmişdir."Allah, Israiloğullarından qəti söz al/götürmüşdü və içlərindən on ikibaşçı göndərmişdik..." Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "ən/en-Nakb", divarvə ya dəri haqqında istifadə edildiyində, taxta haqqında istifadə edilən"sakb" sözü kimi "dəlik" deməkdir. ən/en-Nakib, "bir qövmdən vəonların müxtəlif vəziyyətləri haqqında araşdırma edən kimsə" deməkdir.Çoxluğu "nukaba"dır.Uca Allah bu ümmətin möminlərinə, Israiloğullarının görüb keçirdiyi, dinin sağlamlaştırılmasına dönük inkişafları, onlardansöz alınaraq işlərinin təsbit edilməsini, içlərindən nümayəndələr seçilibgöndərilməsini, ilahi mesajın əskiksiz olaraq özlərinə təqdim edilməsini,beləcə bütün dəlillərin ortaya qoyulub bəhanələrin ardınınkəsilməsini, buna qarşı onların sözlərini tutmamalarını və Allahındə lənətlə və ürəklərini bərkit/qatılaşdırmaqla vs. şeylərlə qarşılıqverməsini hekayənin axışı içində izah edir. Bu məzmunda buyururki:"Allah, Israilogullarından qəti söz al/götürmüşdü." Bu hadisə, Bəqərəsurəsində və başqa surələrdə tez-tez gündəmə gətirilər. "Və içlərindənon iki başçı göndərmişdik." Elə aydın olur ki, burada on ikitayfanın başçıları nəzərdə tutulur. Bunlar bir idarəçi kimi tayfanınişlərini təşkil edirdilər. Bu səbəbdən onların tayfalarına nisbət edilişləribir baxımdan bu ümmət məzmununda ululemrin ümmətin fərdlərinənisbəti kimidir. Bunlar din və dünya işlərində müraciət mərcisidirlər;

amma vəhy al/götürməzlər, şəriət və hökm qoymazlar. Çünki şəriətvə hökm qoyma səlahiyyəti Allaha və Rəsuluna aiddir."Allah demişdi ki: Mən şübhəsiz sizinlə bərabərim." Bu ifadə,qoruma və yoxlamanın elanı mövqesindədir. Bunu bir az açacaq olsaq:Əgər ONA itaət etsələr, Allah özlərinə kömək edə-410 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5cektir. ONA üsyan etsələr, Allah onları yüz/üz üstü buraxacaq.Bu səbəblədir ki, iki fakta birdən diqqət çəkmiş və belə buyurmuşdur:"eger namazı dosdogru olaraq edər, zəkatı verər, elçiləriməinanar, onlara hörmət göstərərək kömək etsəniz." Ayəninorijinalında keçən "azzertumuhum" sözü, hörmət göstərməkləbirlikdə kömək etmək mənasını verər. Burada haqqında danışılan rəsullardanməqsəd, bisetini və dövlətini görəcəkləri Hz. İsa (ə.s), Hz.Məhəmməd (s. a. a) və uca Allahın Hz. Musa ilə Hz. Məhəmmədarasında keçən dövrdə onlara göndərdiyi digər peyğəmbərlərdir(Allahın salamı hamısına olsun)."Və Allaha gözəl borc versəniz," Bununla zəruri olan zəkatınxaricindəki könüllü infak nəzərdə tutulur. "əlbəttə sizin günahlarınızıörtərəm və sizi altlarından çaylar axan cənnətlərə soxaram." Buifadə yuxarıda işarə edilən gözəl vədə istiqamətlidir. Ardından beləbuyrulu-yor: "Bundan sonra sizdən kim inkar etsə, düz yoldansapmış olar.""Sözlərini pozduqları üçün, onları lənətlədik və ürəklərini bərkit/qatılaşdırdıq."Uca Allah, sözünü tutmanın, müqaviləs(n)i inkar etmənin cəzasınıdüz yoldan sapmaq şəklində açıqlayır. Əslində bu, icmalı və ümumibir izahatdır. Detalları isə, bu ayədə sıralanan əzab şəkilləriyləaçıqlanmaqdadır. Bunların bir qisimini uca Allah özünə nisbətedir. Lənətə uğramaları və ürəklərinin bərki/qatılaşması kimi. Ki bunlarınuca Allaha nisbəti yerindədir. Bunların bir qisimini də şəxsənözlərinə nisbət edir, çünki onların azad seçimləri nəticəs(n)i təyin olunmuşlar.Bu ifadə bunlara istiqamətli bir işarədir: "Daim onlardanxainlik görərsən."

Bütün bunlar, başda özlərindən alınan söz olmaq üzrə Allahınayələrini inkar etməmələrinin cəzasıdır. Ya da xüsusiləmüqaviləs(n)i inkar etmələrinin qarşılığıdır. Çünki uzaqlaşdıqları düz yol,xoşbəxtlik yolu idi, həm dünyalarının, həm də axirətlərinin abadlığıonunla mümkünidi."Sözlərini pozduqları üçün" ifadəsindən aydın olur ki, bununlaəvvəlki ayədə uca Allahın əzab təhdidini tələb edən küfrMaidə Surəsi 8-14 .................................................... 411nəzərdə tutulur. Ayənin orijinalında keçən "febima" sözündəki"ma" ədatı gücləndirmə üçündür. Əhəmiyyət vermə ya da kiçik hesab etmə yaxuddəyişik bir səbəbə istiqamətli olaraq bağlılıq ifadə edər. Bu səbəbdənnəzərdə tutulan məna budur: Verdikləri sözlərini hər hansı bir şəkildəpozmalarından ötəri onları lənətlədik. Lənət, rəhmətdən uzaqlaşdırmağıifadə edər."Ürəklərini bərkit/qatılaşdırdıq." Ürəklərin bərki/qatılaşması deyimi, daşlarınqatılığından alınmışdır; daşın qatılığı onun sərt olması deməkdir.Ürəklərin qatılığı isə, haqq qarşısında əyilməmələrini, rəhmətdəntəsirlənməmələrini ifadə edər. Uca Allah bir ayədə belə buyurur:"Möminlər üçün hələ vaxt gəlmədimi ürəkləri Allahın zikrinəvə enən haqqa yu-muşasın və bundan əvvəl özlərinə kitab verilmiş,sonra üzərlərindən uzun zaman keçməklə ürəkləri bərki/qatılaşmış,çogu da yoldan çıxmış kəslər kimi olmasınlar." (Hədid,16)Kİsacası ürəkləri bərki/qatılaşınca, "Onlar sözləri yerlərindənsürüşdürərlər." Allahın razı olmayacağı şəkildə şərh etdilər, bəzi hissələriniatdılar, bəzi mənalar əlavə etdilər ya da bəzi şeyləridəyişdirdilər. Ki bütün bunlar müqəddəs kitabı təhrif etmək mənasınagəlirdi. Onların bu cür davranışları, dinin qəti gerçəklərinin əllərindənçıxmasına səbəb oldu. "Özüylə xəbərdar edildikləri şeyin birhissəsini unutdular." Unutduqları, xoşbəxtliyin qaynağı olan təməlqanunları meydana gətirən qisim idi. Bunun yerini ancaq qaçınılmaz bir bədbəxtliyitələb edən şeylər al/götürdü. Məsələn, Allahı insanlara bənzədən

bir anlayış mənimsədilər. Musanın son peyğəmbər, Tövratın da davamlışəriət olduğunu, nəshin və bedanın etibarsız olduğunu vəbənzəri əsassız şeyləri iddia etdilər."Daim onlardan xainlik görərsən." Yəni, onlardan xain birqrupu görərsən. Və ya onlardan xainlik görərsən. "Içlerinden çoxazı xaric... Yenə də sən onları bağışla və diqqət etmə; çünki Allah yaxşılıqedənləri sevər." Daha əvvəl dəfələrlə söylədik ki, azlıq birqrupun onlardan istisna edilmiş olması, xalq və ümmət demək o-412 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lan cəmiyyətə bağlı lənət və əzab hökmüylə ziddiyyət təşkil etməz. 1"Biz Xristianıq, deyənlərdən də qəti söz al/götürmüşdük; amma onlar daözüylə xəbərdar edildikləri şeyin bir hissəsini unutdular. Buna görə... saldıq."Ayənin orijinalında keçən və "saldıq" deyə mənalandırdığımız"ağreyna" sözü haqqında, Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "Stansiyaya bikeza"şəklində bir ifadə istifadə edildimi bu, ona düşkün olmaq, onayapışıb qalmaq mənasını ifadə edər. Sözün əsli "stansiyaya"dır, buisə (zamk, yapışqan kimi) özüylə bir şey yapışdırılan mənasını verər."Ağraytu fulanen bi keza=falanı ona yapışdırdım" deməkdir.Məryəm Oğulu İsa Məsih rəhmət peyğəmbəri idi. Insanları sülhə,barışa çağırırdı; onları axirətlə maraqlanmağa, dünyanın keçicizövqlərindən, cazibədar bəzəklərindən üz çevirməyə təşviq edirdi; bunöv sadə məqsədlər arxasında didişməməyə dəvət edirdi. 2 Amma onlarözlərinə edilən xəbərdarlıqları dinləməyib onlardan ibrət dərsləriçıxarmağı unutduqları üçün, Allah onların ürəklərinə sülh və barış yerinədöyüş duyğusunu yerləşdirdi. Təşviq edildikləri qardaşlıq vəsevgiyə qarşılıq düşmənlik və nifrət duyğularını təlqin etdi. Necə kiulu Allah belə buyurur: "Amma onlar da özüylə xəbərdar edildiklərişeyin bir hissəsini unutdular. Buna görə qiyamət gününə qədəraralarına kin və düşmənlik saldıq."Uca Allahın sözünü etdiyi bu düşmənlik və kin, Xristian birliklərarasında kökləşmiş dərin bir xarakteristika xüsusiyyət halınagəldi. Axirət atəşi kimi yaxalarına yapışmış, nə etsələr

xilas ola bilmirlər. Ondan, onun çətinliyindən xilas olmaq istədiklərihər səfərində təkrar alaşağı edilirlər. Dəli alovlu atəşin əzabının----------1- Bu ifadənin şərhi məzmununda irəli sürülən ən maraqlı tezis, bəzi təfsirlərdə,"Içlerinden çox azı xaric" ifadəsiylə Abdullah b. Salam və yoldaşlarınınnəzərdə tutul- diğine bağlı olaraq iştirak edən şərhlərdir. Halbuki Abdullah b. Salam bu surənin enişindən bir müddət əvvəl Müsəlman olmuşdu. Ayədən anladığımız qədəriylə, bu ayənin endiyi ana qədər Müsəlman olmayan bir qrup Yəhudi istisna tutulur.2- Bu barədə, dörd Incilin dəyişik yerlərində Hz. Məsihdən (ə.s) canlıfərqli mövzularda edilən şərhlərə baxın.Maidə Surəsi 8-14 .................................................... 413dadını ürəklərində hiss edirlər.Hz. İsanın (ə.s) yer üzündən kaldırılışından etibarən Həvariləri,səyyah dəvətçiləri və tələbələri arasında ixtilaflar baş göstərdiyiandan və gündən bəri, Xristianlar arasında da görüş ayrılıqlarıdərinləşmişdir. Günbe gün artan və inkişaf edən ayrılıqlar sonunda döyüşlərə,vuruşmalara, hücumlara, basqınlara, qırğınlara çevrildi.Sonunda yer üzünü xarabaya çevirən, insanlığı yox meydana gəl təhdidiyləüz-üzə gətirən böyük dünya döyüşləri də Xristianlar arasındakıkin və düşmənliyin çatdığı son nöqtəni təşkil edər.Bütün bunlar nemətin əzaba çevrilməsinin, səylərin pozğunluqlanəticələnməsinin nümunələridir: "Allah yaxında onlara etməkdəolduqlarını xəbər verəcək."414 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Maidə Surəsi 15-19 ......................................................15- Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlədiyiniz şeylərinçoxunu sizə açıqlayır, çoxundan da keçir. Həqiqətən sizə Allahdanbir nur və açıq bir kitab gəlmişdir.16- Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar, onlarıöz elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar və dümdüz yola ilə-Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 415dir.

17- "Allah, Məryəm oğulu Məsihdir" deyənlər küfrə girmişlər.Də ki: "Elə isə Allah, Məryəm oğulu Məsihi, anasını vəyer üzündə olanların hamısını həlak etmək istəsə, Allaha qarşıkimin əlində bir şey var? Göylərin, yerin və ikisinin arasında olanhər şeyin suverenliyi, yalnız Allahındır. O, dilədiyini yaradarvə Allahın hər şeyə gücü yetər."18- Yəhudilər və Xristianlar; "Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik"dedilər. Də ki: "O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlısizə əzab edir? Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız.O dilədiyini bağışlayar/hədiyyələr, dilədiyinə əzab edər. Göylərin, yerinvə ikisi arasında olan hər şeyin suverenliyi, yalnız Allahındır.Çevril də yalnız ONADIR."19- Ey Ehlikitap! Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsinizdeyə elçilərin axtarsının kəsildiyi, bir boşluq meydana gəldiyisırada elçimiz sizə gəldi ki (kitabdan gizlədiyiniz şeylərin çoxunu)sizə açıqlayır. Işte sizə müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəldi. Allahın hərşeyə gücü yetər.AYƏLƏRİN ŞƏRHİUca Allah, bundan əvvəlki ayələr qrupunda, Ehlikitabın Allah-'ın elçilərinə köməkçi olacaqlarına, onlara hörmət göstərəcəklərinə,özlərinə göndərilən kitabları qoruyacaqlarına bağlı olaraq verdiklərisözü, sonra Allahın, özüylə bunları bağladığı bu sözübozuşlarını xatırladınca, bu ayələr qrupunda da onları, göndərdiyielçisinə və endirdiyi kitabına inanmağa dəvət edir. Bu məzmundauca Allah, elçini və kitabı onlara tanıdacaq bir dil istifadə edir. Bununyanında risalətin doğruluğunu və kitabın həqiqətini sübut edəcəksənədlər ortaya qoyaraq, inanmamaq üçün irəli müddət biləcəklərihər cür bəhanənin önünü tıkıp hücceti onlara tamamlayır.Kitab və elçinin təqdimatına istiqamətli ifadələr bunlardır: "EyEhlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlediginiz şeylərin çogunu416 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sizə açıqlayır...", "Ey Ehlikitap! ...elçilərin axtarsının kesildigi, bir

boşluq meydana geldigi sırada elçimiz sizə gəldi..."Buna bağlı kanıtsal sənədi də bu ifadədə müşahidə edirik: "Kitab-dan gizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır..." Heç şübhəsizbu, risalətin doğruluğunun ən gözəl dəlilidir: Okumasız-yazmasızbir adam, ancaq ilahiyyatları sahəsində mütəxəssisləşmiş bir neçə məlumatınbelə biləcəyi hadisələrdən xəbər verir. Işte bu, doğruluğunun dəlilidir."Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar..." ifadəsidə elədir. Çünki həqiqətlərini pərdələyəcək bir tək ləkə ol/tapılmayanhaqqa istiqamətli ifadələr, risalətin doğruluğunun vəkitabın həqiqətinin ən gözəl dəlilləridir.Bəhanələrin önünün tıxanmasına gəlincə, bunu bu ifadə ehtiva etmişdir:"Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsiniz deyə...Işte sizə müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəldi. Allahın hər şeyə gücüyetər." Bu vaxt uca Allah, ayələrin axışı içində bir qrupun, "Allah,Məryəm Oglu Məsihdir." şəklindəki iddialarını və YəhudilərləXristianların, "Biz Allahın ogulları və sevgililəriyik." şəklindəkisözlərini rədd edir."Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdan gizlədiyiniz şeylərin çoxunusizə açıqlayır, çoxundan da keçir." Elçinin kitabdan gizlədikləriçox şeyi şərhindən məqsəd, onun peyğəmbərlik ayələrini,buna bağlı müjdələri şərhidir. Necə ki uca Allah buna bir çoxayədə işarə etmişdir: "Onlar ki yanlarındakı Tövrat və Incildəyazılı tapdıqları o elçiyə, o ümmi peyğəmbərə uyğunlaşdırar..." (Ə'RAF,157), "Onu ogullarını tanışları kimi tanıyarlar..." (Bəqərə, 146), "MəhəmmədAllahın elçisidir. Onun yanında ol/tapılanlar, kafirlərəqarşı bərk/qatı, bir-birlərinə qarşı mərhəmətlidirlər... Onların Tövratdakıxüsusiyyətləri və Incildəki xüsusiyyətləri də belədir..." (Fəth, 29)Eyni şəkildə Hz. Peyğəmbərin (s. a. a), onlar tərəfindən gizlənənvə gerçəyi söyləməmə barəsində böyükləndikləri recm [zina cinayət/günahınıişləyənləri daşlayaraq öldürmə] cəzasını şərhini də bunanümunə göstərə bilərik. Necə ki irəlidə üzərində dayanacağımız buayədə buna işarə edilmişdir: "Küfrdə yarış edənlər səni üzmə-

Maidə Surəsi 15-19 .............................................................. 417sin..." (Maidə, 41) Recm hökmü, bu gün Yəhudilərin əlində olanTövratın Tesniye Kitabı, Bab 22də iştirak etməkdədir.Bir çoxundan imtina etməsiylə də, kitabdan gizlədikləri bir çox şeyidə tərk etməsi nəzərdə tutulur. Bunun göstəricisi də Tövrat və Incilarasında mövcud olan ixtilaflardır. Məsələn Tövrat, tövhid və peyğəmbərlikləəlaqədar elə şeylər əhatə edir ki, bunları uca Allaha isnad etməkheç bir şəkildə doğru deyil. Uca Allah üçün cisim var saymaq, birməkana hülul et/ət-tiğini irəli sürmək və bənzəri şeylər, müxtəlif küfr,günah və dolaşmalar kimi peyğəmbərlərə nisbət edilməsi ağlan təsəvvüredilməyən şeylər də Tövratda iştirak edər. Ayrıca Tövrat, heç birşəkildə axirətdən danışmaz. Halbuki bir din, axirət inancı olmadanayaqda dayana bilməz. Bir də əllərindəki Inciller, xüsusilə YuhannaIncilinin bütpərəst inanclarını ehtiva etməsini də buna nümunə göstərə bilərik."Həqiqətən sizə Allahdan bir nur və açıq bir kitab gəlmişdir." "SizəAllahdan... gəlmişdir." ifadəsi, gələn şeyin bir şəkildə Allah ilə qaimolduğunu vurğulamağa istiqamətlidir. Şərh və ya danışmanınaçıqlayan və danışanla qaim olması kimi. Bu, nur ilə Quranınnəzərdə tutulduğu ehtimalını gücləndirir. Bu vəziyyətdə, "açıq bir kitab"ifadəsi, şərh xüsusiyyətli bir atif olaraq əvvəlkinə matuftur. Yəni,həm nur ifadəsiylə, həm də açıq kitab xarakterizə etməsiylə Qurannəzərdə tutulmuşdur. Uca Allah, kitabının dəyişik yerlərində Quranı nurolaraq adlandırmışdır: "Onunla birlikdə endirilən nura uyanlar."(Ə'RAF, 157), "Artıq Allaha, elçisinə və indirdigimiz nura inanın."(Təğabun, 8), "Sizə açıq-aşkar bir nur endirdik." (Nisa, 174)Ayənin giriş qisimindəki ifadədən hərəkətlə nur anlayışıyla Hz.Peyğəmbərin (s. a. a) nəzərdə tutulmuş olması da olabiləcəkdir. Uca Allah,Peyğəmbəri nur olaraq təyin etmişdir: "Və işıqlandırıcı bir işıqolaraq... göndərdik." (Əhzab, 46)"Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar.""Bihi=onunla" ifadəsindəki "ba" alət üçündür. Əvəzlik isə kitaba və yaistər Peyğəmbər (s. a. a) nəzərdə tutulsun, istər Quran nəzərdə tutulsun nura

dönükdür. Bu səbəbdən hər ikisi də eyni qapıya çıxır. Çünki Depozit-418 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gamber hidayət mərhələsinin zahiri səbəblərindən biridir. Quran daelə. Gerçək hidayət ONunla qaimdir. Uca Allah belə buyurmuşdur:"Sən, sevdigini dogru yola çatdıra bilməzsən, lakin Allah dilediginidogru yola çatdırar." (Qəsəs, 56) "Işte sənə də belə əmrimizdən birruh vəhy etdik. Sən kitab nədir, iman nədir bilməzdin. Lakin bizonu, qullarımızdan diledigimizi dogru yola ilettigimiz bir nur etdik.Şübhəsiz sən, dogru yola aparırsan. Göylərdə və yerdə olanhər şeyin sahibi Allahın yoluna. Iyi bilin ki, bütün işlər sonundaAllaha çatar." (Şura, 52-53)Bu ayələr, görüldüyü kimi doğru yola çatdırma missiyasını, həmQurana, həm də Peyğəmbərə (s. a. a) nisbət edir. Amma eyni zamanda,onu mənşə etibarilə Allaha çevirir. Gerçək yol göstəriciOdur. Gerisi zahiri səbəbdir, hidayəti canlandırmaq üçün işə şərtmişdir.Allah, "Allah onunla çatdırar." ifadəsini, "razılığına uyanları" ifadəsiyləqeydləndirmişdir. Bu deməkdir ki, ilahi yol göstəriciliyin aktivhala gəlməsi, ONun razılığına təbii/tabe olmağa bağlıdır. Hidayətdənməqsəd, arzulanan şeyə çatdırmadıyar [sırf yol göstəricilikdən ibarətdeyil]. Uca Allahın insanı sağlamlıq yollarından birinə və ya hamısınayaxud da arxa arxaya sıralanan bu yolların çoxuna yönəldib soxmasıyəni.Ayənin axışı içində uca Allah "salam" (sağlamlıq) anlayışını mütləqtutmuşdur. Bununla dünya və ya axirət həyatının xoşbəxtliyinipozan hər cür bədbəxtlikdən qurtuluş və salamatlıqda meydana gəlnəzərdə tutular. Bu baxımdan Quranın, Allaha təslim olması, imanı və təqvanıqurtuluş, müvəffəqiyyət, təhlükəsizlik vs. şeylərlə xarakterizə etməsiylə üst-üstə düşənbir ifadədir.Təfsirimizin birinci dərisində, "Bizi dosdogru yola çatdır." (Fatihə, 6)ayəsini araşdırarkən belə demişdik: Uca Allahın, qullarının fərqlivəziyyətlərinə cavab verə biləcək bir çox yolu vardır və bunlar sonunda

gəlib bir ana yolda birləşərlər. Uca Allah bu ana yolu özünənisbət edər və adına da, öz kitabında "dümdüz yol" (sıratımüstakim) deyər. Necə ki O belə buyurmuşdur: "Bizim ugrumuzdaMaidə Surəsi 15-19 ..............................................................419cihad edənləri biz, əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Şübhəsiz ki Allah,yaxşılıq edənlərlə bərabərdir." (Ənkəbut, 69), "Işte mənim dogru yolumbudur, ona yatıl; başqa yollara uyğun gəlməyin ki, sizi onun yolundanayırmasın." (Ən'am, 153)Bu da göstərir ki, Allahın bir çox (yan) yolu vardır; amma bunlarınbütünü bir nöqtədə birləşərlər. Bütünü, tamaşaçısını Allahın kəramətinəçatdırar və onu Allahın dümdüz yolundan ayırmaz. Və yenəhər yol, öz yolçusunu başqa yolların yolçusundan daayırmaz. Amma Allahın dümdüz yolu xaricindəki digər azğın yollarınvəziyyəti belə deyil.Buna görə ayənin mənas(n)ı -Allah daha yaxşı bilər- budur: Uca Allahkitabı və peyğəmbəri vasitəsilə, razılığına təbii/tabe olanı bəzi yollara çatdırar.Bu yolların təməl xüsusiyyətləri, yola salarının dünya və axirət həyatınınbədbəxtliyindən qorunmaları, xoşbəxt həyatı kədərli bir həyataçevirəcək mənfiliklərdən mühafizə olmalarıdır.Bu halda sağlamlıq və xoşbəxtliyə çatma, Allahın razılığına təbii/tabeolmağa bağlıdır. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Qulları üçünküfrə razı olmaz." (Zumər, 7), "Allah, yoldan çıxan birlikdənrazı olmaz." (Tövbə, 96) Nəticə etibarilə sağlamlıq və xoşbəxtlik əldəetmək, zülm yolundan qaçınmağa, zalımlarla içli xaricli olmaqdanuzaq dayanmağa gəlib söykən/dözər. Allah, zalımlar üçün hidayətinin sözmövzusu olmayacağını vurğulayaraq, bu ilahi möhtərəmliyə çatmaqdanyana onların ümidlərini boşa çıxarmışdır: "Allah, zalımlar toplulugunudogru yola çatdırmaz." (Cümə, 5)O halda, "Allah onunla, razılığına uyanları sağlamlıq yollarına çatdırar."ayəs(n)i, bir istiqamətiylə "Inananlar və imanlarını bir zülmlə tapa bilməyənlər,işdə güvən onlarındır və dogru yolu bulanlar da onlardır."(Ən'am, 82) ayəsini xatırlatmaqda və onun mövqesinə malikdir.

"Onları öz elmiylə qaranlıqlardan işıqlığa çıxarar." İfadənin axışıiçində "qaranlıqlar"ın çoxluq, buna qarşılıq "işıqlıq"ın tək tutulması,batil yolun əksinə mövqe və duruşlar etibarilə çoxluqifadə etsə də, haqq yolda fərqliliyin və dağınıqlığın olmayacağına istiqamətlibir işarədir.420 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Qaranlıqlardan işıqlığa çıxarma hərəkəti, peyğəmbər və ya kitabkimi Allahdan başqasına nisbət edilincə, "ONun icazəs(n)i" bu məzmunda,icazəsini və məmnuniyyətini ifadə edər. Necə ki uca Allahbelə buyurar: "Bu, Rəblərinin icazəsiylə insanları qaranlıqlardanaydınlıga çıxarmağın üçün sənə indirdigimiz kitabdır." (İbrahim, 1) BuradaHz. Peyğəmbərin (s. a. a) insanları qaranlıqlardan işıqlığa çıxarması"Rəblərinin icazəs(n)i" ilə qeydləndirilmişdir. Bununla güdülənməqsəd, hidayət faktının səbəbdənliyinin müstəqilliyi şəklindəkibir qorxudan qurtarmaqdır. Çünki bunun gerçək səbəbi uca Allahdır.Bir başqa ayədə isə, belə buyurulur: "And olsun biz Musanıdə qövmünü qaranlıqlardan aydınlıga çıxar, deyə ayələrimizlə birlikdəgöndərdik." (Ibrahim, 5) Burada "icazə" qeydi düşülməmiş, çünkiifadədə keçən əmr sıygası ("çıxar"), bu mənas(n)ı da ehtiva edər.Bunun Allaha nisbət edildiyi vəziyyətlərdə, onları icazəsiyləçıxarmasının mənas(n)ı, elmiylə çıxarmasıdır. Izin məlumat mənasına dagəlir. Ərəblər, "ezine bihi" yəni onu bildi, deyərlər. Bu ayələr də bunanümunə meydana gətirməkdədir: "Allah və Elçisindən insanlara məlumatdır."(Tövbə, 3), "De ki, mən sizin hamınıza bərabər şəkildə bildirdim." (Ənbiya,109), "İnsanlar içində həcci elan et." (Həcc, 27) [Bu ayələrin orijinalındakı"azan, azan idi və ezzin" ifadələri istifadə edilmişdir.] Bunun kimidaha bir çox ayə nümunə göstərilə bilər."və dümdüz bir yola çatdırar." Burada bir dəfə daha "hidayət" sözcüyününtəkrarlanması "yuhricuhum=çıkarır" ifadəsinin, "yehdi bihillahu=Allah onunla çatdırar" ifadəsiylə bu cümlənin arasına girməsindənötəridir. Və çünki, Fatihə surəsini təfsir edərkən də vurğuladığımızkimi "sıratı müstakim" bütün yollara, ona istiqamətli hidayət

də, digər tali yollara istiqamətli digər hidayət qisimlərinə suverendir."dosdogru bir yol" ifadəsinin naməlum (nekre) olması, məqsədinuca Allahın Quranda özünə nisbət etdiyi tək sıratı mustakimolmasıyla bir ziddiyyət meydana gətirməz. (Fatihə surəsindəki istifadəsi buümumiləşdirmənin xaricində tuturuq.) Çünki ifadənin istifadə edildiyi yerinxüsusiyyəti belə bir çıxarsamağı tələb etməkdədir. Bu səbəbdən buradaifadənin naməlum buraxılmış olması, mövqesini mühümsəmək və iş-Maidə Surəsi 15-19 ............................................................. 421levini ucaltmaq üçündür."Allah, Məryəm Oğulu Məsihdir, deyənlər küfrə girmişlər." Bunlar,Al/götürü İmran surəsinin axışı içində fikirlərinə yer verdiyimiz üç qrupdanbiridir. Onlara görə uca Allah, Məsihlə bir olmuşdur. Bu səbəbdənMəsih insan-tanrıdır. "Allah, Məryəm Oglu Məsihdir." sözünü, oAllahın oğuludur, iddiasına və "O, üçün üçüncüsüdür." iddiasına dauyğunlaşdıra bilərik. Ancaq ifadədən aydın olan, bir olma şəklindəki eyniliyinnəzərdə tutulduğunu göstərməkdədir."Də ki: Elə isə Allah, Məryəm Oğulu Məsihi, anasını və yer üzündəolanların hamısını həlak etmək istəsə, Allaha qarşı kimin əlində bir şeyvar?..." Bu ifadə, yuxarıda işarə etdiyimiz iddialarının etibarsızlığının,çürüklüyünün dəlilidir. Çünki iddiaları bir-biriylə ziddiyyət təşkil etməkdədir.Bir tərəfdən Məsihin insan-tanrı olduğunu irəli sürürlər, biryandan da onu Məryəm Oğulu olaraq xarakterizə edirlər. Beləcə, yer üzününsakini hər hansı bir insan baxımından normal qarşıladıqlarıbir şeyi, onun baxımından da normal qarşılayırlar.Bu deməkdir ki insanların bütünü, göylərdə, yerdə və ikisininarasında iştirak edən hər şey kimi Allahın mülküdürlər, ONun suverenliyivə səltənəti altındadırlar. Bu səbəbdən uca Allah, onlar üzərindədilədiyi kimi qənaətdə ol/tapıla bilər. Istediği kimi lehlərində və əleyhlərindəhük-meder. Bu səbəbdən Məsihin anasını və yer üzündəolan hər kəsi həlak etmə səlahiyyətinə və gücünə sahib olduğu kimi,Məsihi də həlak edə bilər. Məsihin digərlərinə görə bir imtiyazıyoxdur. Yaxşı Allahın həlak olması düşünülə bilərmi?! Bu halda, Xristianların

"İsa insandır" demələri, "O, Allahdır" demələrini çürütməkdədir.Çünki bu iki mülahizə arasında ziddiyyət vardır.Buna görə, "Allaha qarşı kimin əlində bir şey var?" ifadəsi,mütləq olaraq hər cür maneəs(n)i olumsuzlamaya istiqamətli bir kinayədir.Bir kimsənin Allaha qarşı əlində bir şey olması, ONA dönükolan bəzi şeydə Allaha qarşı bir suverenliyə sahib olması deməkdir.Bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i, Allahın suverenliyinin adı çəkilən şeyüzərində kəsilməyə uğramasıdır. Söz gelimi hər hansı bir səbəbin,bir şey üzərində özündən qaynaqlanan müstəqil bir fəaliyyətə422............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sahib olması və bununla Allahın o şey üzərindəki fəaliyyətinə maneəolması və ya Allaha üstün gəlməsi yəni. Halbuki suverenlik yalnızAllahındır. O, suverenliyi etibarilə də təkdir. Ortağı yoxdur. ONunbaşqasının istifadəsinə təqdim etdiyi bəzi şeylər, ONun mütləq suverenliyinivə səltənətini etibarsız etməz."Məryəm Oglu Məsihi, anasını və yer üzündə olanların hamısınıhəlak etmək istəsə" ifadəsində Məsih (ə.s), "Məryəm Oglu"xarakterizə etməsiylə birlikdə zikr edilmişdir. Bunun məqsədi onun tam bir insanolduğuna dəlalət etməkdir. Digər insanlar kimi, o da ilahi təsirinidarəs(n)i altındadır. Yenə eyni məqsəd qoy "anası" ifadəsi də onaətf edilmişdir. Çünki anasının da onun kimi bir insan olduğundaşübhə yoxdur. Yenə, "yer üzündə olanların hamısı" ifadəsi də onaətf edilmişdir. Çünki, bütünü bərabər nisbətdə eyni hökmü daşıyırlar.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bu qeyd və bu atifdə "imkandəlili"nə istiqamətli bir işarə söz mövzusudur. Xülasəylə demək istənirki: İsa da anası kimi digər insanlara bənzər. Yer üzündəki digərcanlılar kimidir. Onlar üçün etibarlı olan, onun üçün də etibarlıdır. Çünkibir-birinə bənzəyən şeylər, bir şeyin caiz olub olmaması barəsindəeyni hökmə təbii/tabedirlər. İsadan başqasının həlak əhatəsinəgirməsi normal olduğuna görə, o da bu əhatə girər. Buna maneəolacaq heç bir güc yoxdur. Əgər İsa, (haşa) Allah olsaydı, belə birvəziyyət onun haqqında etibarlı olmazdı.

"Göylərin, yerin və ikisinin arasında olan hər şeyinegemenligi yalnız Allahındır." ifadəsi, əvvəlki cümlənisəbəbləndirməyə istiqamətlidir. Quranın ümumiyyətlə varlıqlar aləmini"göylər və yer/yeyər" təbii/tabe-riyle ifadə etməsinə qarşı, burada bir də"ikisinin arasında olan hər şey" ifadəsinə yer verilmiş olması,şərhin bir az daha dəqiq, bir az daha qurun idi və şübhələrdənbəri olması üçündür. Ki bir kimsə çıxıb da, mövzu göylərlə yerarasındakı varlıqları maraqlandırdığı halda, yalnız göylərlə yerdəndanışılmış, ikisinin arasında iştirak edənlərdən danışılmamışdır;bu səbəbdən onlar bu əhatə girməzlər, şəklində bir qurun idiyəqapılmasın. Cümlənin orijinalı içində "xəbər"in yəni "lillahi=Allah'ındır." sö-Maidə Surəsi 15-19 ............................................................ 423zünün önə alınması, məhdudlaşdırmağa, münhasır etməyə dəlalətetməsi üçündür. Onsuz da/zatən ancaq bu vəziyyətdə şərh tamamlanmışola bilir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan mənas(n)ı budur: Heç mümkün müdirki bir maneə törədici, Allahın İsanı və başqasını həlak etmək istəməsinəvə bu xüsusdakı istəyinin reallaşmasına mane olsun?Deyilmi ki göylərin, yerin və ikisinin arasında olan canlı, cansızbütün varlıqların üzərindəki mütləq suverenlik və səltənət başqasınındeyil, yalnız Allahındır? Kimsə ONun hökmünün etibarlılığını,əmrinin yerinə gəlməsini maneə törədə bilməz."O, diledigini yaradar və Allahın hər şeyə gücü yetər." cümləsi,bundan əvvəlki, "Göylərin, yerin və ikisinin arasında olan hərşeyin egemenligi yalnız Allahındır." cümləsinin səbəbi mövqesindədir.Mülkiyyət, bir növ iqtidar mənasını verər. Insanlara vəonların sahib olduqlarına suveren olma səlahiyyətinə sahib olma mənasınagələn Ərəbcə istifadəsiylə mülk, ancaq qüdrətin əhatəliliyivə iradənin etibarlılığı ilə mümkün ola bilər. Uca Allah, göylərdə,yerdə və ikisinin arasındakı bütün varlıqlar əsasında bu səlahiyyətə,bu suverenliyə malikdir. Bu səbəbdən o hər şeyə güc çatdırandır və dilədiyihər şeyi yaradar. Buna görə göylərdə, yerdə və ikisinin arasındakışeylərdə yalnız ONun mut-lak hökmranlığı söz mövzusudur.

Bu səbəbdən, ONun dilədiyini yaratması, hər şeyi edə bilməsi,sahibliyinin, suverenliyinin, suverenliyi də bunların hamısını həlaketməyi diləyə biləcəyinin, diləməsi vəziyyətində kimsənin buna maneəola bilməyəcəyinin, bunun da heç kimin üluhiyyətdə, suverenlikdəONA ortaq olmadığının dəlilidir.Iradesinin etibarlılığının və qüdrətinin əhatəliliyinin dəlili isə,ONun Allah oluşudur. Ulu Allah, bəlkə də bunu vurğulamaq üçün"Allah" ləfzini ayədə bir neçə dəfə təkrarlamışdır. Nəticə etibarilə, Allahüçün ilahlıq mövqes(n)i qəbul edilincə bu, bərabərində heç kiminilahlıqda ONA ortaq olmadığı mənasını da gətirər."Yəhudilər və Xristianlar; 'Biz Allahın oğulları və sevgililəriyik' dedilər."Heç şübhəsiz, onlar Xristianların əhəmiyyətli bir qisiminin İsa(ə.s) baxımından iddia etdikləri kimi, gerçək mənada Allahın oğulları424 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olduqlarını iddia etmirdilər. Nə Yəhudilər, nə də Xristianlargerçək mənada belə bir iddianı səsləndirirdi. Amma bir növ məcaziifadəylə, bunu özlərinə istiqamətli bir şərəflənmə xüsusiyyəti olaraqistifadə edirdilər. Necə ki bu cür bir xarakterizə etmə müqəddəs kitablarındaçox istifadə edilməkdədir. Məsələn Hz. Adem1, Hz. Yakup2, Hz.

Davud3, Hz. Akram4, Hz. İsa5 haqqında və saleh möminlər hakkında6belə bir xarakterizə etməyə yer verilmişdir.Hər vəziyyətdə, onların "Allahın oğullarıyıq" deyərkənnəzərdə tutduqları budur: "Biz Allaha, oğulun atasına yaxın olduğu qədəryaxınıq." Demək istəyirdilər ki, bizlər kralın uşaqları kimiyik,geri qalan teba- dan fərqliyik. Kralın yaxını olmaqdan ötəri bir imtiyazımız vardır. Bu imtiyazımız tebanın təbii/tabe olduğu rəftaratəbii/tabe olmamamızı tələb edir. Bir baxıma özlərini, insanlara tətbiq olunanqanunların üstündə görürdülər. Çünki kralın taxtına yaxınoluşları, başqalarının təbii/tabe olduğu qanunlarla mühakimə olunmalarını önləyicibir imtiyazdır. Digər tebayla eyni statüde ola bilməzlər. Başqalarınınalçaldıldığı kimi onlar da alçaldıla bilməzlər. Çünki soylular,səltənətə yaxınlıqları nisbətində sevgi və möhtərəmlik görərlər.

Bu səbəbdən ayədə haqqında danışılan "oğul"luqdan məqsəd, xas adamıvə yaxını olmaqdır. Bu baxımdan "sevgililəriyik" ifadəsinin "Allahınogullarıyız" ifadəsinə ətf edilmiş olması, şərh məqsədli bir atifdir.Yoxsa bir həqiqəti söz mövzusu deyil. Onların bu soyluluq vəsevgililik iddialarının gerisində bu qaçınılmaz niyyət yatırdı: Bizəzaba uğradılmayacağıq, cəzalandırılmayacağıq. Bizim aqibətimiznemət və möhtərəmlikdən başqa bir şey deyil. Guya Allahın onlarıəzablandırması, soyluluq imtiyazlarıyla bəxş etdiyi sevgi və hörmətli-------1- Luka Incili, Bap 3 : 38.2- Tövrat, Çıxış Kitabı, Bap 4: 22.3- Zəbur, Mezmurlar, Bap : 7.4- Irmiyanın qeybdən verdiyi xəbərlər, Bap 31: 9.5- Incil və əlavə edərinin bir çox yerində bu xarakterizə etməyə rast gəlinər.6- Digər Incillerle birlikdə, Matda Incili, Bap: 5. 9.Maidə Surəsi 15-19 ................................................. 425lıkla uyğun gəlməz.Bunun dəlili isə, onların sözləri rədd edilərkən istifadə edilən bu ifadələrdir:"O diledigini bagışlar, diledigine əzab edər." Çünki əgəronlar, "Biz Allahın ogulları və sevgililəriyik." sözüylə, haqq mesajınabağlı çağırışı qəbul etməsələr belə, əzaba uğradılmayacaqlarınınəzərdə tutmuş ol-masalar idi, "bagışlar..." ifadəsinin onlara istiqamətli rəddcavab olaraq təqdim edilməsinin bir mənas(n)ı olmadığı kimi, "Xeyr, siz dəONun varlıqlarından bir insansınız." cümləsini də tələb edəcəkyaxşı bir niyə/səbəb də olmazdı. Bu halda onların, "Biz Allahın ogulları vəsevgililəriyik." şeklindəki sözləri, "Biz Allahın xas adamlarıyıq,ONun sevilənləriyik, istədiyimizi etsək, ONun istəmədiyinietməsək belə O, bizə əzab etməyəcək." mənasını verər. Əzabauğramama və hər cür pislik və qadağan qarşısında toxunulmazolma, ancaq yüksək nüfuzun xas adamı və sevgilisi olmaqlamümkün ola bilən imtiyazlı bir statüdür."Də ki: O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizə əzab

edir?" Burada uca Allah Peyğəmbərinə, onlara qarşı bir dəlil irəlisürməsini və iddialarını sübut et çürütməsini əmr edir. Bu məzmundaiki dəlil diqqətə çarpanlıq qazanır: Birincisi, əzaba uğradılmalarınıqarşıya qoyaraq iddialarını çürütmək. İkincisi, onların təqdim etdiyidəlilin tərsini nəticə verəcək bir sübut et iddialarını çürütmək."O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizə əzabedir?" ifadəsinin əhatə etdiyi birinci dəlilin xülasəs(n)i budur: Əgər sizin,Allahın oğulları və sevgililəri olduğunuz, ilahi əzabdan yana güvəniçində olduğunuz, bu səbəbdən dünyəvi və ya ührəvi hər cür əzabdanyana etibarda olduğunuz şəklindəki iddianız doğrudursa, bugünahlarınızdan ötəri sizi davamlı olaraq ətraflı qucaqlayan bu praktikəzab nədir?Necə ki Yəhudilər, davamlı olaraq günah işləməkdədirlər; özxalqları arasından çıxan peyğəmbərləri və salehləri öldürməkdə,uca Allaha verdikləri sözü tapdalamaq surətiylə günah işləməkdə,müqəddəs kitablarındakı ifadələri təhrif edərək əsl məqsədlərinin xaricinədaşımaqda, Allahın ayələrini gizləməkdə, inkar etməkdə, hər cür426 ................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5azğınlığı, daşqınlığı və sərhəd tanımaz təcavüzkarlığı işləməkdədirlər.Bu etdiklərinin günahını da təpələnərək görməkdədirlər. Bunlarınbir qisimi heyvanlara çevrilmiş, insan şəklində qalan digərqisiminin üzərinə də alçaqlıq və pespayelik damğası vurulmuşdur.Üzərlərinə mərhəmətsiz zalımlar müsəllət edilmişdir. Bunlar onları soykrımdan keçirmiş, namuslarına təcavüz etmiş, ölkələrini xarabetmişdir. Tarix boyunca aşağı bir həyat yaşamışlar, nə ümid verənbir dirilik, nə də unudulub getmələrini təmin edəcək bir ölüm görə bilmişlər.Xristianlara gəlincə, onların müxtəlif birlikləri arasında məşhurolan günahlar və təxribatçılıqların Yəhudilərinkindən geri qalartərəfi yoxdur. Peyğəmbərin (s. a. a) göndərildiyi dövrdə, ondansonra və günümüzə qədər təpələrinə enən əzablar və fəlakətlər,Yəhudilərinkini axtartdırmayacaq sıxlıq və davamlılıqdadır. Tarixbunların hamısının ya da böyük bir qisiminin şahididir. Quran buna

bağlı bir çox hekayəni izah edər. Bəqərə, Al/götürü Imran, Nisa, Maidə, Ə'RAFvə digər başqa surələri buna nümunə göstərə bilərik.Bunlar deyə bilməzlər ki: Üzərimizə yağan müsibətlər, təpəmizəminən bəlalar, yaxamıza yapışan fitnələr, "bəla sevgidən ötəridir"növündən şeylərdir. Bunların, ilahi qəzəbin nəticəs(n)i düçar olunantəpələnmə və cəzalandırılma olduğuna bağlı bir dəlil yoxdur. Eynişeylər Ibrahim, Yaqub, Yusuf, Zekeriya və Yəhya kimi Allahın salehqulları olan nəbi və rəsulların başına da gəlmişdir. Siz Müsəlmanlardə Uhud və Mute kimi döyüşlərdə bənzəri müsibətlərlə üz-üzəgəldiniz. Bu cür mənfiliklərlə biz qarşılaşınca adı ilahi əzab, sizqarşılaşınca da nemət və şərəflənməmi olur?Belə ki: Heç kim şübhə etməz ki fiziki mənfiliklər,dünyəvi müsibət və bəlalar, kafirlərin başına gəldiyi kimimöminlərin də başına gəlir, saleh insanları tutduğu kimi, yıkıcıbozguncuinsanları da tutar. Bu, uca Allahın həmişəqulların həyatına suveren etdiyi bir qanundur. Ancaq bunlarınxüsusiyyətləri və təsirləri insanın quruluşçu və ya təxribatçı oluşuna, qulunRəbbinin nezdindəki mövqesinə görə fərqlilik ifadə edər.Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 427Heç şübhəsiz peyğəmbərlər və ərdəm baxımından onlardansonra sıra alan/sahə saleh qullar kimi nəfsində quruluşçuluq kök salmış, ərdəmvə fəzilət özünün, cövhərinin ayrılmaz parçası halına gəlmişinsanlar, dünyəvi müsibətlərlə, çətinliklərlə, mihnetlerle qarşılaşdıqlarında,bunlar onların nəfslərinin dərinliklərindəki gizli ərdəmlərin,gün yüzünə çıxmasına, passiv fəzilətlərin aktiv hala gəlməsinəsəbəb olarlar. Bu səbəbdən o ərdəmlərdən və gözəl nəticələrindənhəm özləri, həm də başqaları faydalanarlar. Bundan da aydın olurki, insan təbiətinin ilk etapda reaksiya verdiyi bu cür müsibətlər,ilahi təhsilin vasitələrindən başqa bir şey deyildirlər. Diləsənbuna, "qaldırdırma" da deyə bilərsən.Həyatı xoşbəxtlik və ya bədbəxtlik üzrə sabitlik qazanmamış, izlənil-mesi lazım olan xoşbəxtlik yolunu hələ tapa bilməmiş kəslərin

başına bir fəlakət gəldiyində, bir müsibətlə burun buruna qaldığında,dərhal dərhal sonra izləyəcəyi yol diqqətə çarpanlıq qazanar, küfr və yaiman, quruluşçuluq və ya təxribatçılıq qarşısındakı mövqes(n)i dəqiqləşər.Bu cür müsibət və ya fəlakətlər ancaq sınama məqsədli bəlalar olaraqxarakterizə edilə bilər. Allahın göndərdiyi bu fəlakətlər, adamın cənnətdənya da cəhənnəmdən yana bir xətt tutdurmasına ön ayaqolar.Bəzi kəslər də həyatlarını nəfsin azğın hevasına uydurarlar.Dağıdıcılıqdan, təxribatçılıqdan, şəhvət və şiddətin girdabındavurnuxmaqdan başqa bir şey bilməzlər. Bunlar hər vaxtalçaqlığı ərdəmə seçərlər. Allaha baş məbləğlər, haqqa uyğun gəlmətəkliflərinə həyasızca ağız büzərlər. Qurani Kərim bu cür zalımcəmiyyətlərin aqibətlərindən təəccüblü tablo/cədvəllər təqdim edər. Nuh, Ad vəSəmud qövmlərini, Firon Oğullarını, Medyen xalqını və Lutqövmünü buna nümunə göstərə bilərik. Bunlar, Allahın xəbərdarlıqlarınıdiqqətə al/götürməməkdə ayaq dirəşib azğınlıq xüsusiyyətli həyatlarındaisrar edincə, ibrəti aləm aqibətlərə məruz qalmışlar. Üzərlərinəyağan fəlakətlər ölüm qusmuşdu, köklərini qurudub tarix səhnəsindənsilib atmışdı. Işte bunlara ilahi əzab, rəbbani təpələmə vəgünah deyilir, başqa deyil. Uca Allah, bir ayədə bu mənaların bütününü ehtiva edən bir ifadə428 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5istifadə etmişdir: "Biz günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. Bu, Allah-'ın kimlərin mömin oldugunu təyin etməsi və aranızda şahidlik əldə etməsiüçündür. Allah, zalımları sevməz. Bir də beləcə Allah,möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər." (Al/götürü Imran, 140-141)Hz. Musanın (ə.s) göndərilişindən Hz. Məhəmmədin (s. a. a)göndərilişinə qədər -iki min ildən çox- keçən Yəhudi tarixi, yenəHz. İsanın (ə.s) yer üzündən kaldırılışından, İsanın doğuşuna qədər-deyil-diğine görə təxminən altı yüz/üz il- keçən Xristianların tarixi,işlədikləri günahlarla və etdikləri cinayətlərlə doludur. Bu sahədə

ağla gələ biləcək hər cür günahı işləməklə qalmayıb, isrardə etdilər və peşmanlıq duy/eşitməyə qətiliklə yanaşmadılar. Bu səbəbləonların təpələrinə minən müsibətlər, ilahi əzab və təpələndirmədənbaşqa bir adı layiq olmur.Şübhəsiz, Müsəlmanlar da bu cəmiyyətlərin uğradıqlarımüsibətlərin eynisinə uğradılar. Söz mövzusu müsibətlərə təbiətinsistemi perspektivindən baxdığımız zaman, ilahi planlama əlininsövq və idarə etdiyi hadisələrdən başqa bir şey deyildirlər. Bu, kənardanbəri qüvvədə olan ilahi bir qanun, universal bir sünnədir. Allahınqanununda dəyişiklik olmaz.Buna qarşılıq, müsibətlərə düçar olan Müsəlmanların vəziyyətləriperspektivindən baxdığımız zaman, haqq yol üzrə ol/tapıldıqlarımüddətcə bu müsibətlər, ilahi sınamalar olaraq diqqətə çarpanlaşar; haqq yoldanuzaqlaşdıqlarında isə, ilahi əzab və cəzalandırma məqsədli təpələməolaraq ön plana çıxar. Kimsənin Allah qatında imtiyazı yoxdur.Öz istəyi üzrə hökm edənin Allah üzərində heç bir haqqı olmaz.Quranda Müsəlmanların Allah qatında imtiyazlı olduqlarınabağlı bir ifadəyə rast gəlinməz. Müsəlmanlar Allahın oğulları və yasevgililəri olaraq xarakterizə edilməzlər. Kimsənin adına və ya ləqəbinəetibar edilməz.Uca Allah, bir ayədə Müsəlmanlara xitab olaraq belə buyurur:"Yoxsa siz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayırt etmədən və səbirliləritəyin etmədən cənnətə girebileceginizimi sandınız?... Mu-Maidə Surəsi 15-19 ................................................ 429hammed yalnız bir peyğəmbərdir. Ondan əvvəl daha nə qədər peyğəmbərlərgəlib keçmişdir. İndi eger o ölər ya da öldürülsə,topuqlarınız üzərində gerimi dönəcəksiniz? Kim iki topugu üzərindəgeri dönsə, Allaha heç bir zərər verməyəcək. Şükr edənləriisə Allah mükafatlandıracaq." (Al/götürü Imran, 142-144) Digər bir ayədədə belə buyurur: "Iş nə sizin qurun idilərinizlə, nə də Ehlikitabınqurun idiləriylə olmaz. Kim bir pislik etsə, onunla cəzalandırılarvə özü üçün Allahdan başqa nə bir dost, nə də bir köməkçi

tapar." (Nisa, 123)"Də ki: O halda nə üçün günahlarınızdan ötəri Allah davamlı sizəəzab edir?" ifadəsində, başqa bir ehtimal da söz mövzusu ola bilər.Yəni, nəzərdə tutulan əzabın ührəvi əzab olması da olabiləcəkdir. Bu səbəbdən"yuazzibukum=azap edir" şəklindəki indiki zaman kipi,əvvəlki ehtimalın əsası olan davamlılıqdan çox gələcək zamanı ifadəetmiş ola bilər. Çünki Ehlikitap ümumiyyətlə işlədikləri günahınqarşılığı bir əzabın olduğunu qəbul edirlər. Quranda Yəhudilərinbu etirafı bu şəkildə ifadə edilər: "Saylı bir neçə gün xaricində bizə atəştoxunmayacaq." (Bəqərə, 80)Xristianlara gəlincə; hərçənd onlar, İsanın özünü qurban edişiyləgünahlarının bağışlandığını irəli sürürlər; ancaq bu belə şəxsəngünahı və çarmıxa gərilmə surətiylə İsanın gördüyü əziyyətlərinəzab olduğunu qəbul etmə mənasını verər. Incillerde zina kimi günahlardandanışılar. Kilsə, günahlardan bağışlanma sənədləri dağıt/paylamaqlahəqiqətən əzabın varlığını etiraf edir. Bu da bir ehtimaldır;ancaq birinci ehtimal yaxşı və uyğundur."Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız. O dilədiyinibağışlayar/hədiyyələr, dilədiyinə əzab edər. Göylərin, yerin və ikisi arasındaolan hər şeyin suverenliyi yalnız Allahındır. Çevril də yalnızONADIR." Bu ifadə onların iddialarına qarşı etiraz mahiyyətindətəqdim edilən ikinci dəlildir. Dəlilin xülasəs(n)i budur: Sizin həqiqətinizə istiqamətlibir müşahidə, Allahın oğulları və sevgililəri olduğunuza bağlıiddianızı çürütmək üçün kifayətdir. Çünki siz də Uca Allahın yaratdığıinsanlar və ya digər canlı növləri kimi yaradılmısınız. Allahın ya-430 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rattığı digər varlıqlara qarşı hər hansı bir imtiyazınız yoxdur. Göylərdə,yerdə və bu ikisi arasında olan hər hansı bir varlıq, Allahtərəfindən yaradılmış olmaqdan kənar bir şey deyil. Allah, onun vəbaşqa varlıqların sahibidir, tək suverenidir; dilədiyi kimi, dilədiyişəkildə onlar üzərində qənaətdə ol/tapılar. O da hər kəs kimi, həmözünün, həm də başqalarının üzərində tək suveren olan

Rəbbinin yanına dönəcək.Vəziyyət belə olduğuna görə, uca Allah, içlərində dilədiyinibağışlama və dilədiyinə əzab etmə səlahiyyətinə və gücünə malikdir vəheç bir imtiyaz və möhtərəmlik ya da başqa bir şey, ONun bir kimsəhaqqında bağışlama ya da əzab şəklində bir hökm verməsinəmaneə ola bilməz. Kimsə yolunu kəsə bilməz, iradəsini icra etməsini,hökmünü təsirli etməsini maneə törədəcək şəkildə önünə pərdəgərə bilməz.Bu baxımdan, "Xeyr, siz də ONun varlıqlarından bir insansınız."ifadəsi, dəlilin öncüllerinden biri mövqesindədir. "Göylərin,yerin və ikisi arasında olan hər şeyin egemenligi, yalnız Allahındır."ifadəsi də bir başqa öncül olaraq məna qazanır. "Çevrildə yalnız ONADIR." cümləsi, üçüncü öncül mövqesindədir. "O,diledigini bagışlar, diledigine əzab edər." ifadəsi də məntiqimülahizənin nəticə qisimini meydana gətirməkdədir ki bu məntiqi şərh,heç bir şəkildə əzaba uğradılmayacaqlarına bağlı iddialarıylaziddiyyət təşkil etməkdədir."Ey Ehlikitap! ...elçilərin axtarsının kəsildiyi, bir boşluq meydana gəldiyisırada elçimiz sizə gəldi ki sizə açıqlayır." Ragıp əl-Isfahani deyər ki:"əl-Futur, hirs sonrası sakitləşmə, sərtlik sonrası yumşalma və gücsonrası zəiflik mənasını verər. Uca Allah, 'Ey Ehlikitap!...elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluq meydana geldigi sıradaelçimiz sizə gəldi ki sizə açıqlayır.' buyurmuşdur. Yəni, Allahın elçisiningəlişindən məhrum, səssizlik, boşluq dövrü."Ayə, Ehlikitaba istiqamətli ikinci bir xitabdır. Əvvəlki xitabınməzmununu da tamamlayıcı bir funksiya boynuna götürməkdədir. Çünki ilkayədə onlara açıqlamışdı ki: Allah sizə bir elçi göndərdi, onuaçıq-aşkar bir kitabla dəstəklədi; elçi (və ya kitab) Allahın icazəsiyləMaidə Surəsi 15-19 .................................................. 431tapla dəstəklədi; elçi (və ya kitab) Allahın icazəsiylə insanları tam xeyirəvə xoşbəxtliyə çatdırar. Bu ayə isə, onlara bu mesajı verir: Bu ilahişərh, "Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi." demək surətiylə

bəhanələr irəli sürmələrini tədbirə məqsədinə və onlara hüccetitamamlamağa istiqamətlidir.Bu şərh ilə, təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə iştirak edən "sizəaçıqlayır." ifadəsinin elin idili olduğu mövzunun, əvvəlki ayənin məzmunuolması ehtimalı güclənir. Buna görə, ayənin bucaqlımı belədir: Kitabdanolduğu halda sizin gizlədiyiniz bir çox şeyi sizə açıqlayır. Yəni,sizin bu anda dəvət edildiyiniz din, sizin şəxsən mənimsədiyinizdindir, sizin əlinizdəki dini təsdiqləməkdədir. Iki din arasında fərqlilikkimi görünən ünsürlər isə, ilahi kitabların ehtiva etdiyi amma sizləringizlədiyi məlumatların açıqlanmasından qaynaqlanmaqdadır.Bu vəziyyətdə, "Ey Ehlikitap! ...elçimiz sizə gəldi ki sizəaçıqlayır." ifadəsinin, əvvəlki ifadənin eynilə təkrarı olduğu deyilə bilər.Məqsəd, əvvəlki xitabla elin idili olduğu halda, ondan ayrı dayananbəzi sözləri ulamaqdır. Bununla da, "Bizə... gəlmədi, deməyəsiniz."ifadəsini kastedi-yoruz. Ilintilenenle, elin idiləndirilən arasına uzun birfasilə girdiyi üçün, belə bir təkrara icazə verilmişdir və bunun nümunələriƏrəbcə də məşhurdur. Şair deyər ki:"Dəvə quşlarının baxım yerlərini mənə verin / Ki Vail Hərbi atəşiyenidən zehinimdə alovlandı.Dəvə quşlarının baxım yerlərini mənə verin / Çünki soylu biriqiymətli bir şeyi bir ayaqqabı bağına satsa, yenə də bahalıdır."Ayədəki xitabın, yeni bir başlanğıc olması da mümkündür. Buvəziyyətdə "sizə açıqlayır" hərəkətinin elin idili olduğu ifadə, hazf edilmişqəbul edilir. Ki ifadə ümumi xüsusiyyətini qazana bilsin. Yəni, açıqlanmasılazım olan hər şeyi sizə açıqlayır. Ya da belə bir istifadəninəhəmiyyətini vurğulamağa istiqamətlidir. Yəni, açıqlanmasına ehtiyac duyduğunuzəhəmiyyətli bir şeyi sizə açıqlayır. "elçilərin axtarsının kesildigi"ifadəsi belə bir ehtiyaca istiqamətli bir işarə ya da dəlil ehtiva etmir dədeyil. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: Açıqlanmasınaşiddətlə ehtiyacınız olduğu bir şeyi elçilərin ardının kəsildiyi və sizə432 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bir şey açıqlaya bilmədikləri bir dövrdə sizə açıqlayır.

"Bizə bir müjdələyici və xəbərdarlıqçı gəlmədi, deməyəsiniz." ifadəsi,"sizə gəldi" ifadəsiylə elin idilidir. Təqdiri bucaqlımı da budur: Söyləyərsiniznarahatlığıyla və ya söyləməyəsiniz deyə."Allahın hər şeyə gücü yetər." Bu ifadə, mövzuyla əlaqədar səhv birzehniyyəti aradan qaldırmağa istiqamətli kimidir. Çünki Yəhudilər, Tövrat-'ın ehtiva etdiyi şəriətdən sonra başqa bir şəriətin hökmə bağlanmışolmasını qəbul etmirdilər. Bunun səbəbi, onların nəshi və bedayıqəbul etmə-meye bağlı anlayışları idi. Uca Allah, onların bu əsassızsanılarını, sı-nırsız qüdrətiylə ziddiyyət təşkil edir deyə rədd etdi. Daha əvvəl,təfsirimizin 1. dərisində Bəqərə 106. ayəs(n)i təfsir edərkən 'nəsh' anlayışıüzərində dayandıq.

QURANın GÖSTƏRDİYİ DÜŞÜNCƏ ÜSULUQuranı, Fəlsəfi və Rəvayət Əsaslı AraşdırmaBundan şübhə etmirik: İnsan həyatı, fikri bir həyatdır;düşüncə və fikir dediyimiz bu fakt olmadıqca, insan həyatı tamamlanmışolmaz. Düşüncəyə söykənən bir həyatın qaçınılmaz birgərəyi də budur ki: Həyatın söykən/dözdüyü düşüncə doğru və əskiksizolduğu nisbətdə həyat da möhkəm və əskiksiz olaraq seyrinə davamedər. Möhkəm həyat -hansı qanunlar əsas alınsa alınsın, əvvəldənizlənililən və ya izlənililməyən hansı yol izlənisə izlənilsən- qətilikləmöhkəm bir düşüncəylə elin idili və ona söykən/dözür. Həyat, düşüncəyəsöykənən olduğu nisbətdə, möhkəm və doğru olar.Ulu Allah, kitabının dəyişik yerlərində fərqli ifadə tərzləriylə bugerçəyi açıqlamışdır. "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünəinsanlar arasında yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə, qaranlıqlariçində qalıb/qəlib ondan heç çıxa bilməyən kimsə kimi olarmı?" (Ən'am, 122), "Heç bilənlərlə bilməyənlər bir olarmı?" (Zumər, 9),"Allah sizdən inananları bir dərəcə və özlərinə elm verilənləriisə dərəcələrlə yüksəldər." (Mübarizə, 11), "Müjdələ qullarımı: Onlarki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. Işte onlar AllahınMaidə Surəsi 15-19 ........................................................... 433

özlərini dogru yola ilettigi kəslərdir və onlar gerçək ağıl sahibləridir."(Zumər, 17-18) Bunun kimi, tək-tək zikr etmə gərəyiniduy/eşitmədiyimiz daha bir çox ayə vardır. Bu səbəbdən Quranın insanlarısəhih bir düşüncə sisteminə dəvət etdiyi, düşüncə üsulununəsas alınmasını təşviq etdiyi şübhə aparmaz bir gerçəkdir.Bunun yanında, Qurani Kərim, insanları özünə yönəltdiyiyolun, fikirsel yollardan biri olduğunu xatırladır və belə buyurur:"Həqiqətən bu Quran ən/en dogruya çatdırar." (Isra, 9) Yəni, Quranən doğru həyat sisteminə, ən doğru qanuni sistemə və ya ən doğruüsula yönəldər. Hər vəziyyətdə Quranın nəzərdə tutduğu yol, dinamikbir yoldur; bunun ən doğru olması, izlənililən düşüncə üsulununən doğru olmasına bağlıdır.Bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Həqiqətən sizə Allahdanbir nur və açıq bir kitab gəlmişdir. Allah onunla, razılığına uyanlarısağlamlıq yollarına çatdırar, onları öz elmiylə qaranlıqlardan aydınlıgaçıxarar və dosdogru yola çatdırar." (Maidə, 15-16) Ayədə keçən"dümdüz yol"dan məqsəd, özündə ixtilaf olmayan, istəniləngerçəklə ziddiyyət təşkil etməyən və öz içində tutarlı olub bəzi parçaları digəriyləziddiyyət içində olmayan açıq, məqsədə çatdırıcı yoldur.Qurani Kərimdə, insanların dəvət edildiyi bu dümdüz, busəhih və möhkəm düşüncə diqqətə çarpan olaraq zikr edilmir; bunun tanınmasıinsanların fitri ağıllarına, öz təbiətlərinin mərkəzini meydana gətirənanlayışa qabiliyyətlərinə buraxılır. Ilahi kitabı bir bütün olaraq ələal/götürüb ayələrini araşdırmağa təbii/tabe tutacaq olsaq, üç yüzü/üzü aşan ayədəinsanların düşünməyə, öyüd al/götürməyə, akletmeye dəvət edildiklərinigörərik. Haqqı sübut etmək ya da qərbli çürütmək üçün Hz. Peyğəmbərə(s. a. a) müxtəlif dəlillərin təlqin edildiyini müşahidələrik: "Dəki: Elə isə Allah, Məryəm Oglu Məsihi və anasını... həlak etməkistəsə, Allaha qarşı kimin əlində bir şey var?..."Ya da uca Allah Nuh, Ibrahim, Musa və digər böyükpeyğəmbərlərin, Loğman, Firon xanədanına mənsub mömin adamkimi vəlilərdən (hamısına salam olsun) dəlil xüsusiyyətli kesitler təqdim edər:

"Elçiləri, 'Göyləri və yeri yaradan Allah haqqında şübhə edilərmi?' dedilər." (Ibrahim, 10), "Loğman ogluna ögüt verərək demişdi ki:434 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ler." (Ibrahim, 10), "Loğman ogluna ögüt verərək demişdi ki: Balam,Allaha ortaq qaçma; çünki ortaq qaçmaq, böyük bir zülmdür."(Loğman, 13), Firon ailəsindən imanını gizləyən möminbir adam belə dedi: Rəbbim Allahdır, dedigi üçün bir adamı öldürürsunuzmu? Halbuki o sizə Rəbbinizdən dəlillər/sübut edər gətirmişdir..."(Mömin, 28) Fironun cadugərlərindən köçürülən bu ifadələr də bunanümunə meydana gətirməkdədir: "Dedilər ki: Biz, səni bizə gələn açıq dəlillərəvə bizi yaradana seçim edə bilmərik. Yapacagını et, sən ancaqbu dünya həyatında istedigini edə bilərsən..." (Taha, 72)Uca Allah, kitabında, endirdiyi heç bir ayədə, insanların özünəvə ya qatındakı hər hansı bir şeyə kor-koranə, şüursuzca inanmalarını,düşünmədən hər hansı bir yolu izləmələrini əmr etmişdeyil. Hətta uca Allah, qulları üçün ağılın ölçütlerini detallı olaraqqavramaqdan aciz qaldığı bəzi qanunlar və fərzlər qoyarkən belə,onların özünü dəlil yerinə keçə biləcək müxtəlif faktlarla detallı şəkildəizah edər. Söz gelimi namaz ibadətiylə əlaqədar olaraq belədeyər: "Namaz, pis və igrenç şeylərdən alıkor. Əlbəttə Allahı xatırlamaqdaha böyükdür." (Ənkəbut, 45) Oruc ibadətinə bağlı olaraq dabu şərhə yer verilər: "Sizdən əvvəlkilərə yazıldıgı kimi qorunmanızüçün sizin üzərinizə də oruc yazıldı." (Bəqərə, 183) Dəstəmaz ayəsindədə belə buyurulur: "Allah sizə hər hansı bir çətinlik çıxarmaqistəmir, lakin sizi tərtəmiz etmək və sizə olan nemətinitamamlamaq istəyir. Ümid edilər ki şükr edərsiniz." (Maidə, 6) Bumövzuda nümunə verilə biləcək bir çox ayə vardır.Sözünü etdiyimiz bu ağılı qavrayışı, yəni Quranın təşviq etdiyi,haqqa, xeyirə və faydaya bağlı çağırışının doğruluğunun dəlili olaraqgöstərdiyi; qərbli, pisliyi və zərəri tənqid edərkən söykən/dözdüyü səhihdüşünmə metodunu öz yaradılışın və fitrətimiz vasitəçiliyi ilə bilərik,tanıyarıq. Bu fitrət ki insandan insana dəyişənlik, fərqlilik, başqalıq

göstərməz. Iki insanın fərqli fitrətlərə sahib olmasıdüşünülə bilməz. Bir ayrılıq və ya qarşıdurma fərz edilsə belə bu, açıq-aşkargerçəklər üzərində çəkişmə şəklində olar. Ki tərəflərdən birininvə ya hər ikisinin səhih bir anlayışdan məhrum olduqları üçün hədəf-Maidə Surəsi 15-19 .................................................... 435lenen gerçəyi olduğu kimi təsəvvür edə bilməmələrindən qaynaqlanar.İndi, bəşəri öz təbiətimizin yol göstəriciliyiylə bilib qəbul etdiyimizbu yolun nə olduğuna gələk. Hər şeydən şübhə edə bilərikamma dünya və axirət faktları kimi bizim hərəkətlərimizdən ayrı, müstəqil,praktik, objeler dünyasında iştirak edən bəzi gerçəklərinolduğundan şübhə etmərik. Riyazi və ya təbii faktları dabu əhatə ala bilərik. Bunlara bağlı qəti bir nəticəyə çatmaq istədiyimizzaman, əvvəlcə şübhəyə yer/yeyər buraxmayan açıq-aşkar prioritetlimülahizələrə və ikinci mərhələdə bu mülahizələrin eyni qətiliklətələb etdiyi başqa mülahizələrə yönələrik. Bunları özünə xasfikri bir tərtibə təbii/tabe məbləğik və buradan hərəkətlə istədiyimiznəticəyə çatarıq: A, Bdir. Hər B, Cdir. Bu halda A, Cdir, kimi. Ya da:A, B isə, C də Ddir. Əgər C, D isə, H də Zdir. Bu vəziyyətdə A, B isə,H də ZDİR, kimi. Və ya: Əgər A, B isə, C, Ddir. C, D olduğuna görə H,Zdir. Lakin A, B deyil. Buna görə H də Z deyil.Sözünü etdiyimiz bu şəkillər və işarə etdiyimiz bu mübahisə et/müzakirə edilməzfaktlar haqqında fitrəti pozulmamış normal bir insanın şübhəduy/eşitməsi mümkün deyil. Ağıl baxımından bir müsibətə uğramışolması ya da bu bədihi faktları düşünməsini maneə törədəcək bir zehniqarışıqlığın meydənə gəlmiş olması başqa. Çünki başıqarışıq insanlar bədihi mübahisə et/müzakirə edilməz təsəvvürün və təsdiqin yerinəbaşqa bir təsəvvür və təsdiqi canlandırarlar zehinlərində. Bədihigerçəklərdə şübhə edən insanların böyük əksəriyyəti üçün eyni vəziyyətetibarlıdır.Sözünü etdiyimiz bu məntiqi üsula bağlı olaraq irəli sürülənşübhələri nəzərdən keçirdiyimizdə, bu şübhələri dilə gətirənlərinbu iddialarını və məqsədlərini sübut etmək üçün heyət və maddəyə

bağlı məntiqdə təyin olunan qanunlara söykən/dözdüklərini görərik. Eləki bu sözlərini, bu barədə mənimsənən prioritetli mülahizələr işığındaanaliz etsək, məntiqi formalara və maddələrə dönmüş olarlar.Əgər bu irəliyə çıxardarın və ya formaların bəzisini məntiqin nəticəsizliyininəzərdə tutduğu mülahizələrə dəyişdirsək, artıq bunların sözlərininəticə verməz və bunların bu işə razı olmadığını görərsən.436 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu vəziyyət, şəxsən onların insani fitrətləri vasitəçiliyi ilə bu məntiqiqanunların doğruluğunu etiraf etdiklərinin, bu qanunları istifadə etdiklərininən açıq şahididir. Nəfsləri doğruluğunu təsdiqləyir, amma özləriqarşı çıxırlar. Məsələn:1- Bəzi kəlamçılar deyirlər ki: "Məntiq məqsədə çatdırıcı bir yololsaydı, məntiqçilər arasında ixtilaf olmazdı. Lakin məntiqçilərindəyişik görüşlər irəli sürdüklərini görürük."Bunlar, fərqində olmadan istisnas(n)ı müqayisə üsuluna baş vururlar.Bunlar bunu bilmirlər: Məntiqin qoruyucu bir alət olmasınınmənas(n)ı, gərəyi kimi istifadə edilməsi vəziyyətində insanı səhvədüşməkdən qoruyar olmasıdır. Hər məntiqi istifadə edənin onu doğru istifadə etdiyinikimsə iddia edə bilməz. Necə ki qılınc kəsici bir alətdir, lakindoğru istifadə edilmədikcə bir şeyi kəsməz.2- Digər bəzisinin fikiri də belədir. "Bu qanunlar əvvəl təşkil edildi,sonra tədrici olaraq yetkinləşdirildi. Sabit praktik gerçəklərinsabit olması bunlara söykənilərmi? Reallığı bilməyən ya daonu istifadə etməyən kimsənin onu tapması gözlənilə bilərmi? Bu qiymətləndirmə də əvvəlki kimi istisnas(n)ı bir müqayisədir. Həm dəçox səviyyəsiz bir mugalata nümunəsidir. Hər şeydən əvvəl, bu iddianınsahibi qanunların təyin olunmasına bağlı şərhində yanılmışdır.Çünki bu cür qanunların təyin olunması, fitrət tərəfindən icmalan bilinəntəməl prinsiplərin detallı şəkildə ortaya çıxarılmasıdır. Yoxsatəyin etmənin mənas(n)ı, ilk dəfə icad etmək deyil.3- Bəzisinin də iddiası belədir: Bu cür məntiqi prinsiplər,Ehli-beytin yolunu bağlamaq və ya insanları kitab [Qurani Kərim]

və sünnədən [hədislərdən] saxlamaq üçün yayılmışdır. Bu səbəbdənMüsəlmanların bunlardan qaçınması lazımdır."Bu cür sözlər, bəzi qəti [şərtsiz] və istisnas(n)ı [koşuklu]tasımlara analiz edilər. Bu məntiqi mülahizədən hərəkət edən şəxssəgerçəyi göz ardı etmişdir ki, doğru düz bir yolun təxribatçıbir məqsəd üçün istifadə edilməsi və ya tənqid edilməyi hakkeden bir məqsəd üçünizlənilməsi, yolun özü etibarilə düz oluşuna zərər verməz. Məsələnqılıncla bəzən məzlum insanlar da öldürülər. Din də Allahın razılığıMaidə Surəsi 15-19 ............................................................. 437istiqamətində ol-mayan məqsədlər üçün istifadə edilər.4- Bir başqa qrupun fikiri də belədir: "Ağılı bir yol izləmək,çox vaxt insanı kitab və sünnənin açıq hökmləriylə ziddiyyət təşkil edənnəticələndirərə gö-türür. Necə ki fəlsəfəçi görünənlərin çoxu fikirləribu istiqamətdə təzahür etmişdir."Bu da təşkil etmiş bir koşuklu tasım. Özündə yanılmasaxlamaqdadır. Belə ki insanı kitab və sünnələ çəkişənnəticələndirərə aparan şey, müqayisənin şəkli və bədihi-mübahisə et/müzakirə edilməz birmaddə deyil, səhih maddələrin arasına sızmış xarici vətəxribatçı bir ünsürdür.5- Bir də belə deyənlər vardır: "Məntiq, burhanla əlaqədar olaraqnəticə verən şəklin və formanın, təxribatçı formadan ayırt edilməsinizəmanət edər; ancaq maddələrə gəlincə, bu mövzuda məntiqdə insanısəhvdən qoruyacaq qanunların varlığından söz edilə bilməz. Bu səbəbdəngünahsız olmayan insanlara baş vurmamız vəziyyətində, biziyanılmaya salmayacaqlarından əmin olamayıq. Bu halda əsl olan,bu məzmunda günahsız insanlara baş vurmaqdır."Bu qiymətləndirmə baxımından da bir növ mugalata söz mövzusudur.Çünki bu iddia, tək kanallı xəbərlərin ya da tək kanallı rəvayətlərinbütününün və ya kitabın zahiri olduğu sanılan qəbul etmələrinkanıtsallığı məqsədiylə irəli sürülmüşdür. Bilindiyi kimi, günahsızların(onlara salam olsun) günahsız oluşunu dəlil əldə edib dəlil

göstərməmiz, onlardan sadır olduğuna qəti olaraq qanı olduğumuzvə mənasını hamar bir şəkildə anladığımız, doğruluğundanşübhə etmədiyimiz şərhləri üçün etibarlıdır. Onlar tərəfindəndeyildikləri və dəlalətləri zənni olan tək kanallı (ahad) xəbərlərüçün bunu söyləyə bilərikmi? Eyni vəziyyət deşələ idi zənni olan hərşey üçün etibarlıdır. Günahsızların (onlara salam olsun) günahsız oluşunudəlil əldə edib dəlil göstərməmiz məzmununda əsl olan yəqinimaddə olduğuna görə, günahsızların sözlərindən qəbul edilən yəqinimaddə ilə ağılı mülahizələrlə çıxarsansayan yəqini maddə arasında nəfərq var? Bununla birlikdə formanın doğru al/götürməsi də etibarlılığınıdavam etdirər.438 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Bu qədər səhvdən sonra, ağılı maddələrə yəqin edə bilmərik."sözlərinə gəlincə; bu hər şeydən əvvəl, dəlilsiz bir iddiadır. Ikincisi:Bu söz də ağılı bir mülahizədir və qəti bir reallıq olaraq istifadə edilməkdədir.Bu səbəbdən bu söz də bir surət ehtiva etməkdədir.6- Bir başqa qrupun yanaşmas(n)ı budur: "Insan ruhunun ehtiyacduy/eşitdiyi hər şey Qurani Kərimdə gizlidir. Günahsızların (ə.s) sözlərinindərinliklərinə serpiştirilmiştir. Bu səbəbdən kafirlərin və dinsizlərinartıqlarına ehtiyac yoxdur."Buna cavabımız budur: Buna istiqamətli ehtiyac eynilə bu qiymətləndirmədəmüşahidə edilən ehtiyac kimidir. Çünki bu qiymətləndirməməntiqi bir şərtsiz tasımın məhsuludur. Burada qəti maddələrəbaş vurulmuşdur, lakin mugalata edilərək. Hər şeydən əvvəl, buməntiqi prinsiplər kitab və sünnədə gizli olan və dərinliklərinəserpiştirilmiş olan elmlərdən biridir ki, bunları əldə etmək üçün müstəqilbir araşdırma qaçınılmaz olar.Ikincisi: Kitab və sünnənin özlərini tamamlayacaq əlavələrəmöhtac olmaması, onlardan müstağni olması, kitab və sünnəyəbağlı kəslərin bu cür əlavə məlumatlara möhtac olmamasından, onlardanmüstağni olmasından fərqli bir şeydir. Bu səbəbdən bu iddia dabir növ mugalata olmaqdan kənar bir şey deyil. Bunlar, insan bədənini

araşdırdığı halda, insanla elin idili olan təbii, ictimai və ədəbi elmləriöyrənməyə gərək olmadığını iddia edən bir doktor/həkimə bənzərlər.Ya da bütün elmlər insan fitrətində mövcuddur, bəhanəsiylə elmöyrənməkdən qaçınan cahil bir insanın rəftarını xatırlatmaqdadırlar.Üçüncüsü: Kitab və sünnə, səhih ağılı üsulun daha genişölçülərdə istifadə edilməsinə bağlı çağırışlarla doludur. (Bunlar da yamübahisə et/müzakirə edilməz-bədihi irəliyə çıxardar ya da onlara söykən/dözməkdədir.) "Müjdələqullarımı: Onlar ki, sözü dinlərlər və onun ən gözəlinə uyğunlaşdırar. Işteonlar Allahın özlərini dogru yola ilettigi kəslərdir və onlargerçək ağıl sahibləridir." (Zumər, 18) Bunun kimi daha bir çox ayəvə rəvayət vardır.Quran və sünnənin, özlərinə qəti və açıq olaraq müxalifMaidə Surəsi 15-19 ...................................................... 439olan şeylərə uyğun gəlilməsini qadağan etdikləri doğrudur. Çünki kitab vəsünnə qəti, qatı, ağılın qəti olaraq haqq və doğru olduğunu təsdiqlədiyişeylərdəndirlər. Ağılın başda haqq olduğunu sübut etdiyi birşeyi, ikinci dəfə dönüb çürütməsi qeyri-mümkündür. Bu baxımdan eyniləağılın doğru öncülleriyle batil öncüllerini də bir-birindən ayırıb dahasonra doğru öncülleri əsas al/götürmə lazımlılığı, möhkəm vətəşbehli ayələri bir-birindən ayırıb qiymətləndirmələrdə möhkəmayələri əsas al/götürmə lazımlılığı kimidir və yenə doğru rəvayətləri, çoxbir yekunu tutan uydurma və yalan rəvayətlərdən ayırmağa ehtiyacolmasına bənzər.Dördüncüsü: Necə olursa olsun, harada qarşılaşılsa qarşılaşılsanvə haradan alınsa alınsın, haqq haqqdır. Daşıyıcısının imanınavə küfrünə baxılmaz. Muttakiliği və ya fasiqliyi göz qarşısındasaxlanılmaz. Daşıyıcısına qızıb haqqdan üz çevirmək, cahiliyyəfanatikliyindən başqa bir şey deyil. Ki uca Allah kitabında vəelçilərinin dilində cahiliyyə fanatizmini və fanatik tərəfdarlarınıyermişdir.7- Bəziləri də bu şəkildə fikirlərini dilə gətirmişlər: "Üzərində

kitab və sünnədə təşviq edilən dində ehtiyatlı bir rəftar geyinmək,kitab və sünnənin zahiriylə kifayətlənmək, məntiqi və ağılı prinsipləriəsas alan/sahə bir tutumdan da qaçınmaqla olar. Çünki bu nöqtədədaimi həlakla, əbədi bədbəxtliklə burun buruna qalma təhlükəsisöz mövzusudur."Bir dəfə, bu qiymətləndirmənin özü də məntiqi və şüurluqanunları əsas al/götürməkdədir. Istisnai müqayisə üsulunu ehtiva etməkdədir,ki kitab və sünnət olmasa belə, ağıl məzmununda açıqlanan ağılı mülahizələristifadə edilmişdir. Qaldı ki, şərhin əsasını meydana gətirənnarahatlıq, incə ağılı problemləri qəbul edə bilməyən kəslər üçün etibarlıdır.Buna güc çatdıran qabiliyyətli kəslər baxımından kitab və sünnədənəleyhdar bir dəlil tapmaq mümkün deyil. Ağıl da belə bir kimsəningerçək məlumatlara çatma şansından məhrum buraxılmasınıtəsdiqləməz. Çünki insanlığın qürur və möhtərəmliyi bu cür məlumatların əldəedilməsinə bağlıdır. Buna həm kitab, həm sünnə, həm də ağıl440 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dəlalət edər.8- Bir başqası da fikirini açıqlayarkən bu sözləri də irəli sürmüşdür:"Saleh ilk qurşaq Müsəlmanların üsulu, fəlsəfə və mədəniyyət(mistisizm) üsullarından fərqli idi. Onlar kitab və sünnələ kifayətlənirdilərvə filosoflarınkı kimi məntiqi və ağılı (şüurlu) qanunlaraehtiyac duymurdular. Ariflər (mistiklər) kimi riyazət üsullarınamüraciət etməzdilər.""Sonra xəlifələr çağında Grek [Yunan] fəlsəfəsi Ərəbcəyə köçürüldü,Quranın tamaşaçılarından olan Müsəlman kəlamçılar fəlsəfimövzuları Quranı məlumatlara uyğunlaşdırmağa qalxdılar. Buna görə Eş'ari vəMu'tezili kimi qruplara bölündülər. Sonra xəlifələr dövründə birdigər qrup ortaya çıxaraq özlərini sufilər və mədəniyyət əhli olaraq adlandırdılar.Sirləri kəşf etdiklərini, Quranı həqiqətləri öz üsullarıylaortaya çıxardıqlarını iddia etdilər. Günahsızlara və pak Ehlibeytəehtiyaclarının olmadığını sandılar. Bu şəkildə fakihler vəŞiələr -onlar heç bir zaman Ehlibeyti (ə.s) izləməkdən imtina etmədilər-

digər qruplardan ayrıldılar.Bu vəziyyət təxminən olaraq hicri on üçüncü yüz/üz ilin ortalarınaqədər (təxminən olaraq yüz/üz il əvvəl) davam etdi. Bu müddətdə filosoflarvə ariflər hiyləyə və zehinləri bulandırmağa başladılar. Quran vəhədisin nəzərdə tutduğu hədəfləri fəlsəfi və mədəniyyəti hədəflərə uyğunlaşdırılacaqşəkildə şərh etdilər. Nəticədə bir çox insanın zehini bulandı."Bu fikiri müdafiə edən bu sözlərdən bu nəticəs(n)i çıxarır: "Söz mövzusuqanunlar, Quran və sünnənin göstərdiyi haqq metodla ziddiyyət təşkil etməkdədir."Sonra, daha əvvəl işarə etdiyimiz, məntiqlə əlaqədar bəzi problemlərəyer verir. Məntiqçilərin görüş birliyi içində olmamaları, məntiqinistifadə edilməsiylə birlikdə yanılmaya düşülməsi, gerçək faktlarabağlı kafi nisbətdə bədihi və yəqini [açıq və mübahisə et/müzakirə edilməz] mülahizələrinmövcud olmaması kimi. Arxas(n)ı sıra fəlsəfənin ələ aldığı bir çoxmövzulara diqqət çəkir və bunların Quran və sünnədən qəbul edilənaçıq-aşkar gerçəklərlə ziddiyyət təşkil etdiyini ifadə edir. Bu iddia sahibinin sözününözü bundan ibarət idi; biz bu fikiri bu şəkildə yekunlaşdırdıq.Maidə Surəsi 15-19 ....................................................... 441Bu uzun qiymətləndirmənin haranı düzəldəcəyə(i)mibilməyirəm. Xəstəlik müalicə qəbul edəcək kimi deyil.Kəlamçıların tarixi, Ehlibeyt Imamlarının xəttindən sapmaları,Quranı fəlsəfəyə uyğunlaşdırmağa cürət etmələri nəticəs(n)i Eş'arilik vəMutezililik şəklində iki qrupa ayrılmaları, bu əsnada sufilərin ortayaçıxıb Quran və sünnəyə uyğun gəlməyə ehtiyac duymadıqlarını iddia etmələri,bu vəziyyətin uzun müddət davam edib sonra hicri on üçüncüəsrdə mədəniyyəti fəlsəfənin ortaya çıxması kimi sıralanan xüsuslarınheç biri qəti tarixi gər-çeklərlə uyğunlaşmamaqdadır. Bunların hamısınairəlidə kisaca toxunacağıq.Qaldı ki, kəlam və fəlsəfə bir-birinə qarışdırılmaq surətiylə hədsizbir səhv ediyir. Çünki fəlsəfə, gerçək bir araşdırma edər, qətivə yəqini irəliyə çıxardar vasitəsilə mübahisə et/müzakirə edilməz məsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər

irəli sürər. Kəlam isə, gerçək və etibarı yəni nisbidən daha ümumibir araşdırmanı mövzu əldə edər, qəti və mübahisə et/müzakirə edilməz öncüllerden dahaümumi öncüllerle mübahisə et/müzakirə edilməz məsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər tapmanınarxasındadır. Bu səbəbdən bu iki elm budağı arasında göylə yer/yeyər arası qədərfərq vardır.Hal beləykən kəlamçıların, öz intizamları çərçivəsindəzehni fəaliyyətlərdə ol/tapılarlarkən fəlsəfi mövzuları Quranıhədəflərə uyğunlaşdırdıqları necə deyilə bilər? Qaldı ki, kəlamçılar ilkdəfə ortaya çıxdıqları gündən zamanımıza qədər fəlsəfəçilərlə vəariflərlə mübarizə etmişlər. Kitablarında və risalələrindəyazılanlar, aralarındakı mübahisə/müzakirələrə bağlı olaraq nəql edilənhadisələr bunun ən konkret dəlilidir.Əslində bu qiymətləndirmənin dayağı, bəzi şərqşünasların;"Fəlsəfənin Islam dünyasına tərcümə edilməsi, Müsəlmanlar arasındakəlam elminin doğulmasına gətirib çıxardı." şəklindəki tezisləridir.Bunu söyləyən adam kəlamın və fəlsəfənin mənasını, iki elm sahəsininməqsədini, kəlam elminin ortaya çıxışını tələb edən obyektiv şərtləribilmədən danışmaqdadır. Bu, qaranlığa daş atmaqdır.Bütün bunlardan daha qəribə olanı, bunları söylədikdən sonrabunları söyləməsidir: "Kəlam və fəlsəfə arasında təməl fərq budur:442 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Kəlamı araşdırma, dini istiqaməti də güdərək Allah və meatla əlaqədarməsələləri sübut etməyi məqsəd qoyan bir araşdırma növüdür. Bunaqarşılıq fəlsəfi araşdırmalar, dini ölçüyə əhəmiyyət vermədən bunöv bir hədəfə istiqamətlidir." Iddia sahibi, bunu bir dəlil kimi ələ alaraqməntiqi və akılsal qanunların əsas alındığı bir zehni hərəkətindini hərəkətlə, dinin təsdiqlədiyi qanuni üsulla uyğun gəlmədiyinisöyləməkdədir.Bu şəxs, beləcə getdikcə xarab anlayışlarına dərinlik qazandırmışdır.Çünki bu sahədə məlumat sahibi olan hər kəs bilər ki, iki elm

budağı arasında bu cür fərqdən danışan kimsə, bu həqiqətə işarəetmə məqsədindədir ki, kəlamı araşdırmalarda əsas alınan müqayisə edər,cədəl məqsədlidir. Qəbul edilən öncüllerden (məşhur və həmsöhbətyanında varlığı qəbul edilən öncüllerden) uluşur. Çünki kəlam məlumatındabu cür mülahizələrin məqsədi, mübahisə et/müzakirə edilməz və qəti gözüylə baxılanməsələlərə bağlı dəlillər/sübut edər təqdim etməkdir. Amma fəlsəfi araşdırmalardaəsas alınan müqayisə edər, burhan məqsədlidir və bunlarla güdülənməqsəd haqq olanı sübut etməkdir, varlığı qəbul edilən bir tasımı isbat etməkdeyil. Bu isə, iki üsuldan biri (kəlam üsulu) dini birüsuldur; digəri isə (fəlsəfə), dini üsulla ziddiyyət içindədir;haqq belə olsa dinə etibar etməz, deməkdən ayrıdır.Məntiq, fəlsəfə və mədəniyyət məzmununda sözünü etdiyi problemlərəgəlincə; daha əvvəl məntiq elminə yönəldilən tənqidlər üzərindədayandıq. Fəlsəfə və mədəniyyətin mövzusu ilə əlaqədar olaraq deyilənlər, əgəronlarda mövcud olan, edilən şərh və bu şəxsin anlayışı tərzindəbir şeysə və bunların haqq dinlə açıqca ziddiyyət təşkil etdiyini ortaya qoymuşsa,bunların batil olduğundan kimsə şübhə etməz. Bunlarfəlsəfi araşdırma edənlərin və mədəniyyət peşəsini izləyənlərin sayıqlamalarıvə yanılmalarıdır. Ancaq bir intizamın tamaşaçılarının sayıqlamaları,dolaşmaları və doğru yoldan sapmaları, o intizama fakturaedilməz. Bir qüsur varsa, araşdırmanı edən kəslərindir.Bunu söyləyənin kəlamçılar arasında yaşanan ixtilaflara baxmasılazımdır. Eş'arisi, Mutezilisi və Imamiyesiyle hər biri fərqli birfikiri müdafiə etməkdədir. Bu ixtilaflar tək söz olan Islam dinininMaidə Surəsi 15-19 ............................................................. 443müxtəlif hissələrə bölünməsinə gətirib çıxarmışdır. Daha ilk dövrlərdənetibarən yetmiş üç təriqət ortaya çıxardı. Sonra hər təriqət öz içindəbölündü. Bəlkə də hər bir təməlin detalları ədəd baxımından təməllərdənəskik deyil.İndi bunu göz qarşısında tutaraq söyləyin baxaq; bu ixtilafları,din yolundan ayrı bir yolmu meydana gətirmişdir? Bir araşdırmaçıbuna söykən/dözərək dinin və üsulunun batil olduğunu söyləyə bilər

mi?Ya da o biriləri (məntiq vs.) baxımından etibarlı olmayan, ammabəridəkilər (kəlamçı qruplar) üçün etibarlı olan bir bəhanədən ya da o birilərinalçaq oluşlarını tələb edən, amma bəridəkilər üçün belə birxarakterizə etməyi tələb etməyən bir səbəbdənmi danışılacaq?[Kəlamçılarla əlaqədar irəli sürülən cavablar, eynilə məntiq və fəlsəfəüçün də etibarlıdır.] Bu məzmunda kəlam elmi fiqh elminə bənzər.O da müxtəlif qruplara və taifelere bölünmüşdür. Sonra hər qrup şəxsənöz içində bölünmələr yaşamışdır. Bir çox elm və intizamıbuna nümunə göstərə bilərik.Yuxarıdakı iddianı səsləndirən şəxsin bütün sözlərinin nəticəs(n)iolaraq ortaya qoyduğu "istifadə edilə gələn bütün üsullar batildir.Yalnız kitab və sünnə əsaslı üsul doğrudur. Bu səbəbdən bu,dini üsuldur" kimi sözlərinə gəlincə; bunu müdafiə edən adamın xatırlama,tezekkür üsulunu mənimsəməkdən başqa variantıqalmır. Bu da Yunan filosofu Platonun [Islam fəlsəfəsində Əflatundeyə xatırlanar] fəlsəfəsidir. Bu anlayışın özü budur: Insan əgəreqoist ehtiraslardan mücərrədləydikdən, təqva bəzəyini taxıb ruhi ərdəmlərləbəzəndikdən sonra bir xüsusla əlaqədar olaraq nəfsinə müraciətetdiyində, o xüsusla əlaqədar həqiqəti bütün çılpaqlığıyla görər.Tezekkür üsuluyla əlaqədar olaraq deyilən budur. Yunanda vəbaşqa yerlərdə əvvəlki qurşaq filosoflardan bu qənaətdə olanlarvardı. Bəzi Müsəlmanlar və qərbli kimi filosoflar da bu görüş ətrafındabirləşmişlər. Nə var ki, bu düşüncəni müdafiə edənlərin fərqlişərhləri olmuşdur.Bəzilərinə görə şərhi budur: Insani məlumatlar fitridir. Insan444 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5üçün bu elmlər hazır haldadır. Həqiqətən onunla bərabərdir və bu vəziyyətilk yaranma anından etibarən belədir. Bu səbəbdən insan üçün yeni birməlumatın meydana gəlməsi, insanın onu xatırlaması mənasını verər.Bu fəlsəfi düşüncəni mənimsəyənlərdən bəziləri bunu bu şəkildəşərh etmişlər: Maddi məşğuliyyətlərdən sıyrılaraq nəfsin özünə

yönəlmək, gerçəklərin gün yüzünə çıxmasına gətirib çıxarar; amma bu,məlumatın bundan əvvəl həqiqətən edimsel olaraq insanla birlikdə var olduğumənasını verməz. Əksinə məlumat, güc və bilkuvve olaraq mövcud idi.Bu məlumatın edimsel hala gəlişi vəziyyəti, qəflət halında insandanayrılan, xatırlama anında insanla inteqrasiya olunan, insan nəfsinindərinliklərində və qərbindədir. Irfan və işrak əhli dediyimizqrupların və müxtəlif dinlərdən olub da onların fikirlərini paylaşanbirliklərin fikirləri bundan ibarətdir.Digər bir qrupun bu anlayışa gətirdiyi şərh isə, mədəniyyət əhli dediyimizaxının yanaşmasını xatırlatmaqdadır; ancaq bunlarda təqvaduyğusuna sahib olmaq və nəzəriyyədə və praktikada şəriətə uyğun gəlmək şərtdir.Əvvəlki dövrlərdə və indiki vaxtda yaşayan bəzi Islami qruplarıbuna nümunə göstərə bilərik. Bunlara görə şəriətə təbii/tabe olmağı şərtqaçmış olmaları, özlərini ariflərdən və təsəvvüfçülərdən ayıranbir meyardır. Amma bu şərti qaçma nöqtəsində ariflərin özlərindənçox əvvəl olduqlarının fərqində deyildirlər. Bu gün əldə olanvə etibar edilən kitabları bunun şahididir.Bu halda bunların söylədiyi təsəvvüfçülərin söylədiklərinin eynisidir.Aradakı tək fərq, şəriətə təbii/tabe meydana gəlin nə qədərliyi və təbii/tabe olmanınmənasının konkret ifadəsi üzərində mərkəzləşməkdədir. Sözgəlişibunlar, şəriətə təbii/tabe meydana gəl məzmununda tam nassın zahirini əsas alan/sahəbir mərhələni nəzərdə tutarlar. Bu da göstərir ki üsulları, təsəvvüfüsulu ilə ahba-rilik üsulunun izdivacının məhsuludur. Tezekkürüsuluna bağlı şərhlər/şərh edər bu söylədiklərimizlə məhdud deyil.Tezekkür=anma nəzəriyyəsi, əgər məntiqi və ağılı qanunlara dönüşüetibarsız etmə meylinə çevrilmirsə, ümumiyyətlə doğru bir nəzəriyyədeyil deyə bilmərik. Çünki insan şəxsiyyətiylə var edildiyində özşəxsinin, güclərinin və xəstəliklərinin şüurunda olaraq var edilər. BunlaraMaidə Surəsi 15-19 ....................................................... 445bağlı elmi, elmi hüzur/dincliyi [hissi bilgi]dir. Bununla birlikdə, insanhissi məlumatı husuli məlumata [duyğularla əldə edilən məlumata] çevirməgücünə də malikdir. Hərəkətin qaynağı olan heç bir güc yoxdur ki,

funksiyasını icra etməsin. Bu baxımdan insan, varlığının ilk mərhələlərindəbəzi məlumatlar saxlayar özündə. Bunlar şəxs baxımındanondan geri olmaqla birlikdə, zaman baxımından onunla bərabərdir.Bunu yaxşıca qavramalısan. Eyni şəkildə bir insanın maddi maraq/əlaqələrdənbir parça mücərrədləndiyi zaman bəzi məlumatlar əldə edəcəyini dəkimsə inkar edə bilməz.Əgər tezekkür=anma nəzəriyyəsi ilə, məntiqi və ağılı qanunlara çevrilinbərabərində daşıdığı nəticə etibarsız qılınmaq istənirsə;belə ki, bir-birləriylə uyğun açıq seçik irəliyə çıxardarın bunların nəticəs(n)isayılan şeyə məlumat baxımından insanı, güc və bilkuvve vəziyyətindənbilfiil və edimsel səviyyəsinə çıxarması mənfilənirsə və yaxudmaddi məşğuliyyətlərdən sıyrılaraq nəfsə çevril mənasını verən tezekkür=xatırlama bəzi nəticələndirər əldə etmək üçün elmi irəliyə çıxardara ehtiyactələb etməyən bir vəziyyətdir, şəklindəki bir çıxarsama nəzərdə tutulursa,bu, heç bir məqbul mənas(n)ı olmayan xeyli bir görüşdür.Məntiqi və ağılı qanunlara müraciət etməyi ləğv etmə mənasında tezekkür=xatırlama nəzəriyyəsi bir çox baxımdan səhvdir:Birincisi: Elmlər və bəşəri elmlər üzərində ediləcək dərin birdərs, bu nəticəs(n)i ortaya çıxarmışdır ki, bəşəri elmlərin təsdiqi [mühakiməxüsusiyyətli, yəni hər hansı bir şeyi olumlayan ya da yadırğayan fikriedəm] olanları, təsəvvürü [dizayn xüsusiyyətli] olan məlumatlara söykən/dözər.Dizayn xüsusiyyətli məlumatlarsa, ya duyul/eşidilərə söykənən elmlərə münhasırdırlarya da bir şəkildə duyğulardan mücərrədlənmişlər. 1Kənar yandan tasım və təcrübə bunu qəti olaraq ortaya qoymuşdurki, bir duyğudan məhrum olan kimsə, istər mühakimə xüsusiyyətli, istər dizaynxüsusiyyətli, istər bədihi [açıq], istər nəzəri olsun bu duyğuya söykən/dözənbütün elmlərdən məhrum olar. Əgər elmlər bilfiil olaraqinsan şəxsiyyəti ilə var olmuş olsa idi, fərz edilən məhrumluğun bunun-------1- Üsulu Fəlsəfə, 5. məqalə.446................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

üzərində bir fəaliyyəti olmaması lazım idi. Şübhəsiz, korluq və karlıqkimi vəziyyətlər xatırlamağa maneə faktlardır, demək də, bu fikirdənyəni, maddi maraq/əlaqələrdən sıyrılmaq surətiylə nəfsə müraciət etmək,unutmanın aradan qaldırılması surətiylə xatırlamanın reallaşacağıistiqamətindəki ifadədən dönmənin dəyişik bir ifadəsidir.Ikincisi: Tezekkür=anma nəzəriyyəsini ancaq bu növün bəzi fərdləribacara bilərlər. Geridə qalanları isə, həyati məqsədləri əsasında bileşimvə buna bağlı nəticələndirmə qanununa görə hərəkət edirlər.Bu qanunu izləyərək minlərlə doğru nəticələndirərə çatarlar. Bütün elmvə sənət sahələrində müddət bu şəkildə işlər. Bu reallığı inkaretmək, tək sözlə böyüklənmədiyər. Bu reallığı təsadüflə şərh etməkölçüsüzlüyün də özüdür. Bu səbəbdən bu qaydaya görəhərəkət etmək, insanın fitrətinin bir buyruğudur, insan buna biganeqala bilməz. Canlı növlərindən hər hansı birinin bir fitri və tekvini=varoluşsal xüsusilə təchiz edilməsi, sonra da bunun gərəyi olan hərəkətlərindənəticəsiz qalması və bu istiqamətdəki işlərində müvəffəqiyyətsizliyəuğraması qeyri-mümkündür.Üçüncüsü: Bunların xatırlama adı altında çatdıqları hər məlumatın,analizə təbii/tabe tutulması vəziyyətində, məntiqi bir sıralamaqla funksionalolan irəliyə çıxardara söykən/dözməkdə olduğu görüləcək. Belə ki, formavə ya maddəsi üçün nəzərdə tutulan qanunlardan biri pozulacaq olsa,nəticə də qaçınılmaz olaraq pozular. Bu halda onlar, fərqindəolmadan məntiqi prinsipləri istifadə edirlər. Davamlı təsadüf vəbirlik iddialarıyla bir yerə çatılmaz. Bu səbəbdən bu fikiri müdafiə edənlərinməntiqi prinsiplərə uyğun gəlməyən doğru və anmasal birelmi düstur tapmaları lazımdır.Xatırlama üsulunu, məntiqi qanunlara müraciət etməyi tələb etməməanlamında qəbul etməyə gəlincə, -ki bunun özü budur: Ortada ikiyol vardır. Biri məntiq yolu, biri də məsələn şəriətə təbii/tabe olma şəklindədiqqətə çarpanlaşan xatırlama yolu. Hər iki yol da doğruya çatdırma baxımındanbərabərdir. Ya da xatırlama yolu daha yaxşı və daha üstündür. Çünkibu yol Günahsızın sözlərinə uyğundur. Ağıl və məntiq yolu baxımından

isə vəziyyət fərqlidir- bu yolda hər vaxt və ya çox vaxt yan-Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 447lışa düşmə təhlükəsi söz mövzusudur.Bundan əvvəlki yanaşmaya bağlı ikinci problem, bunun üçün dəetibarlıdır. Çünki kitab və sünnəs(n)i, geniş və fövqəladə ölçüləriyləbütün məqsədlərini, simvollarını və sirlərini əhatə edib özümsemekçox az insana bəxş edilmiş bir dərəcədir. Bunlar da aralarında maraqlıəlaqələr olan, təməl qanunu və detal xüsusiyyətli prinsipi, inancla,fərdi və ictimai hərəkətlə əlaqədar prinsipləri dolaşıq bir şəkildəiç içə girmiş dini məlumatlar üzərində dərin və əhatəli araşdırmalaredə bilən az sayda şəxsiyyətlərdir. Bir insanın yaranması etibarilə,varoluşsal təchizat vasitəsilə gücünün və yapabilirliğinin kənarındabir öhdəçiliklə məsul tutulması və ya qanuni olaraq belə bir şeydənməsul qılınması mümkün deyil.O halda insanlar, dini məqsədləri yalnız fərdi və ictimaihəyatlarına bağlı fəaliyyətlərdə vərdiş etdikləri bir üsullaakletmekle öhdəçiliklidirlər. Bilinməyənləri ortaya çıxarmaq üçün bilinənləriməntiqi bir sıralamağa təbii/tabe tutmaq yəni. Necə ki doğruluğuburhan vasitəsiliyiylə isbat edilən məlumatlar, şəriətlə əlaqədar yalnızbəzi hökmlərdir [beləcə şəriətin qəti olaraq bilinən hökmləri,bilinməyənlərin təyin olunub təsdiqlənməsinə istiqamətli dəlil və irəliyə çıxardarolaraq qiymətləndirilərlər].Bundan daha da maraqlı olanı, bəzilərinin bizim xatırlama nəzəriyyəsiəleyhinə istifadə etdiyimiz bu dəlili, xatırlama nəzəriyyəsi lehinə və məntiqinəleyhinə istifadə etmələridir. Deyirlər ki: Əgər praktik gerçəklərə çatmaqməntiq və fəlsəfə üsuluyla mümkün olsa -ki mümkün deyil-bu, ancaq Aristo və bni Sina kimi fəlsəfənin simvol adlarıüçün etibarlı ola bilər, insanların ümumisi üçün deyil. Qanun tündçününpraktik gerçəklərə çatmaq üçün məntiq və fəlsəfi üsulları bir yololaraq əmr etməsi, bu vəziyyətdə mümkün ola bilərmi? Amma bunu deyənlər, eyni problemin əleyhlərinə döndüyününfərqində deyildirlər. Bunlar desələr ki: "Xatırlama üsulu hər kəs baxımından

asanca istifadə edilə bilər bir üsuldur. Hər kəs, tutumu vəbu üsula uyğun gəlməsi nisbətində bu üsuldan faydalana bilər." Bunacavab olaraq deyərik ki: Az və ya çox hər kəs də öz tutumu nisbətində,448 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gerçəklərə çatmaq üçün məntiqi qaydalardan faydalanmaimkanına malikdir. Hər kəs gerçəkləri tamamilə qavramaq və tutumununüstündə bir yükün altına girmək məcburiyyətində deyil ki!Bunlara istiqamətli ikinci bir cavab da, yuxarıda işarə edilən üçüncüproblemdə diqqətə çarpanlaşmaqdadır. Belə ki: Bunlar, daha əvvəldə vurğuladığımız kimi, xatırlama nəzəriyyəsi adına açıqladıqları bütün məqsədləriçərçivəsində məntiq üsulunu istifadə edirlər. Hətta bunu,məntiq üsulunu çürütmək və xatırlama üsulunu sübut etmək üçünserdettikleri şərhlərində belə tətbiq etməkdən geri qalmırlar.Bu belə, yanaşmalarının səhvini sübut etmək baxımından kafibir məlumatdır.Üçüncü bir qarşı cavab da budur: Sözünü etdikləri xatırlama üsuluəsasında yanılmaya düşmək normalda qarşılaşılan, hətta çoxuzaman qarşılaşılan bir faktdır. Çünki xatırlama üsulu, onların iddiaetdikləri kimi, sələf qurşağının məntiq üsulu xaricində izlədikləri biryoldur. Buna qarşı onlarla elin idili olaraq heç də az hesab edilməyəcəkixtilaflar və yanılmalar nəql edilmişdir. Bunların çoxu da, Müsəlmanlarınelm sahibi, kitab və sünnəyə təbii/tabe kəslər olduqları barəsindəittifaq etdiyi səhabə şəxsiyyətlərdir.Bir qisimi də, ümmətin əksəriyyətinin fiqhində və ədalət sahibiolduqlarında birləşdikləri kəslərdir. Əbu Həmzə, Zürare, Eban,Əbu Xalid, iki Hişam [Hişam b. Hekem və Hişam b. Salam], MöminiTax və Iki Safvan [Safvan b. Yala və Safvanı Cemmal] kimi bu xüsusiyyətlərəsahib Ehlibeyt Imamlarının səhabələrini buna nümunə göstərə bilərik.Bunlar arasındakı təməl ixtilaflar hər kəs tərəfindən bilinən məşhur ixtilaflardır.Bura açıqdır ki, ixtilaf edən iki adamdan yalnız biri haqqüzrə olar. Yenə Kü-leyni, Şeyx Saduk, Şeyx-ut Taife (Şeyx Tusi),Şeyx Müfid və Seyit Murtaza (Allahın rəhməti onlara olsun) kimi ilk

qurşaq fiqhçi və hədisçilər də ixtilaf etmişlər.Bu halda xatırlama üsulunun məntiqi üsula qarşı imtiyazıharada qaldı? Bu səbəbdən xatırlama nəzəriyyəsindən başqa, haqq ilə qərblibir-birindən ayıracaq başqa bir meyar tapmaq lazımdır. Bu da məntiqidüşüncə üsulundan başqası deyil. Müraciət mərcis(n)i vəMaidə Surəsi 15-19 ...................................................... 449təməl dayaq bu olmalıdır.Dördüncü qarşı cavab: Yanaşmanın özü bu nöqtə üzərində sıxlaşmaqdadır:İnsan ismət və təmizlik əhlinin (günahsızların) arxasındangetdimi, səhvə yol verməz. Ancaq daha əvvəl də diqqət çəkildiyikimi, bunun bir şərti vardır. Əgər günahsızdan köçürülən söz qətiolaraq eşidilmiş və məqsədi doğru şəkildə qəbul edilmişsə, səhvəsalmaz. Buna heç kimin bir deyəcəyi yoxdur.Gerçəkdə, günahsız şəxsdən eşidilən və ya ondan qəbul edilən şey birmaddədir. O, xatırlamanın və məntiqi düşünmənin eynisi deyil.Belə bir söz eşidildiyində də belə bir mühakimə onu izlər: Bu, günahsızşəxsin fikiridir. Onun hər fikiri haqqdır. Bu halda bu fikiri dəhaqqdır. Bu, nəticəs(n)i qəti bir dəlildir. Bunun xaricində tək kanallı(ahad) xəbərlərin çıxarsamalarından ibarət olan xüsuslarda və yayalnız insanda zənni reallaşdıran buna bənzər xüsuslarda budəlil bir şey ifadə etməz. Tək kanallı xəbərlərin, ehkam xaricindəhüccet olduğuna dair hər hansı bir dəlil yoxdur. Kitabla uyğunlaşsa obaşqa. Eyni şəkildə, zənnin əleyhdarı istiqamətdə elmi bir dəlilə söykənənməlumatın olduğu yerdə o şeyə bağlı bir zənn düşünülə bilməz.9- Bəziləri də deyirlər ki: "Uca Allah bizə, aramızda istifadə etdiyimizvə vərdiş etdiyimiz ifadə formasıyla xitab etmişdir. Diləhlinin bildikləri nizam və təlif əsas alınmışdır bu xitabda. Bizə əmr,qadağan, mükafat vədi, əzab təhdidi, hekayələr, hikmət, öyüd və ən/engözəl şəkildə mübahisə/müzakirə kimi xüsusları ehtiva edən şərhlərlə xitabetmişdir. Bunları anlayıb şərh etmək üçün də məntiq, fəlsəfə; kafirvə müşriklərin mirası və zalımların yolu olan intizamları öyrənməyəehtiyac yoxdur. Onları dost əldə etmək, onlara meyl göstərmək,

tərzlərini mənimsəmək, yollarını izləmək bizə qadağan edilmişdir. Bu səbəbdənAllaha və Rəsuluna iman edən bir kimsə, ancaq dinişərhlərin zahirlerini və normal bir zehinin bu mətnlərdən qəbul etdiyiniəsas al/götürməlidir. Bunları şərh etməyə ya da bu çəkilən çərçivəniaşmağa cürət etməməlidir."Haşviye və müşebbihe deyilən qrupların yanaşmas(n)ı belədir. Hədisəhli dediyimiz bəzi kəslər də bu tərz bir yanaşmas(n)ı mənimsə-450 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mişlerdir.Bu görüş, əvvəlcə forma baxımından səhvdir. Çünki istifadə edilməməsiüçün serdedilen bir şərhdə şəxsən məntiqi üsuləsas alınmışdır. Quran məntiq qaydalarını istifadə etməyə yönəldirinsanı, deyən kimsə, "Hər Müsəlman məntiq öyrənmək məcburiyyətindədir."demir. Ancaq məntiq qaydalarını istifadə etmək də qaçınılmazdır.Bu baxımdan, yuxarıdakı tezisi səsləndirənlər bu nümunədəki qədərqəribə bir tutum içindədirlər. Söz gelimi biri desin ki: "Quran bizidini hədəflərə yönəltməyi istəyir. Bu səbəbdən cahiliyyə əhlinin mədəniyyətiolan dili öyrənməmizə ehtiyac yoxdur."Dil, təbii olaraq insanlar arası qarşılıqlı danışma müddətinin birmərhələsi olaraq qaçınılmaz bir ehtiyac olduqdan və Allah özkitabında, Peyğəmbər (s. a. a) da sünnəsində bu təbii vasitəs(n)i istifadə etdikdənsonra, belə bir şərhin dəyərdən məhrum olduğu kimiinsanın təbiəti gərəyi akletme mərhələsində ehtiyac duy/eşitdiyibir mənəvi vasitə olan və Allahın kitabında, Peyğəmbərin (s. a. a) dasünnəsində bir vasitə olaraq istifadə edilən məntiqə qarşı çıxmanın birmənas(n)ı yoxdur.Maddə [öz və məzmun] baxımından isə, ağılı materiallar əsas alınmışolmaqla birlikdə, boş söz edilmişdir. Çünki sözün zahiri mənas(n)ıilə məna və algılayışların üst-üstə düşdüyü obyektiv qarşılıqları bərabərvə bir görülmüşdür. Söz gelimi Allahın kitabına inanan bir Müsəlmanın,Allahın sifətləri olaraq "elm, qüdrət, həyat, eşitmə, görmə,danışma, diləmə və ifadə" kimi anlayışlardan anlaması lazım olan

şey, "məlumatsızlıq, acizlik, ölüm, karlıq, korluq" kimi mənaların zidd ididir.Amma uca Allah üçün bizim elmimiz kimi bir elm, bizim gücümüzkimi bir qüdrət, bizim həyatımız kimi bir həyat, bizim eşitməmiz, görməmiz,danışmamız, diləməmiz və iradəmiz kimi bir eşitmə, birgörmə, bir danışma, bir diləmə və bir iradə nəzərdə tutmaq, nə kitab,nə sünnə və nə də ağıl baxımından doğrudur. Təfsirimizin 3. dərisindəmöhkəm və təşbehli məsələsini irdələyərkən, bu mövzuya bağlıbəzi şərhlərdə ol/tapıldıq.Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 45110- Digər bir qrupun qiymətləndirməsi isə belədir: "Ağılı dəlillərləkanıtsallığı isbat edilmək istənən irəliyə çıxardarın hüccet olmasınıntək dəlili, ağılın mühakiməsinə təbii/tabe olmanın zəruri olduğunu nəzərdə tutanağılı öncüldür. Digər bir ifadəylə: Ağılın mühakiməsinin dəlili, ağılın özündənbaşqa bir şey deyil. Bu, açıq bir dövrdür, bu baxımdanixtilaflı məsələlərdə təqlid etmə yerinə peyğəmbər və ya imamolaraq bir günahsızın sözünə müraciət etməkdən başqa variant yoxdur."Bu mövzuda irəli sürülən ən/en səviyyəsiz qiymətləndirmədiyər bu. Bununlabinanın möhkəmləşməsi istənir, amma yıkılışına gətirib çıxarır.Çünki bu iddianı irəli sürənlər, açıq dövr ifadəsiylə ağılın mühakiməsinietibarsız edirlər. Şəriətin hökmünə gəlincə, ya ağılın mühakiməsiylə -kibir dövrdür- kanıtsamada ol/tapılacaqlar ya da özündə birdövr olan şəriətin öz hökmüylə. Iki dövr arasındakı çaşmışlarkimidirlər. Ya da təqlid etmək vəziyyətində qalacaqlar. Bu da ikincibir qarışıqlıq.Əslində bu qiymətləndirməyi edənlər, "ağılın hökmünə təbii/tabe olmanınzəruriliyi"nin mənasını qəbul etmədə bir yanılma içinə düşmüşlər.Əgər "ağılın hökmünə təbii/tabe olma zəruriliyi" ilə qorxuvə mübah axışa tekabül edən və şəfqətli bir öyüdçüyə və ya ədalətlibir hökmə uyğun gəlmənin zəruriliyi kimi uyğun gəlilməməsi vəziyyətində tənqid edilməyivə ya cəzanı tələb edən bir vəziyyət nəzərdə tutulursa, bu, praktikağılın hökmüdür və bu mövzu, bəhsimizin xaricindədir.

Əgər uyğun gəlmə [ağılın hökmünə təbii/tabe olma] zəruriliyiylə "insan,mülahizənin bütün istiqamətləri yaxşıca nəzərdən keçirilərək, səhih elmi birforma içində, elmi öncüllerle sübut edilən nəticələri mənimsəməkməcburiyyətindədir." demək istənirsə, bu, insanın vicdanıyla qəbul etdiyi birfaktdır; belə bir vəziyyətdə ağılın dəlil istəməsinin mənas(n)ı yoxdur.Çünki belə bir faktın dəlili öz kanıtsallığı və kanıtsallığınınaçıq-aşkarlığıdır. Eynilə digər açıq-aşkar, dəlil tələb etməyən faktlar kimi.Çünki açıq-aşkar faktların dəlili, şəxsən özləridir. Yəni, dəlilə ehtiyaclarıyoxdur.11- Bir başqa qrup da deyir ki: "Məntiqin məqsədi, əşyanındəyişməyən mahiyyətlərini, təyin etmək, davamlı, dəyişməz və452 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ğişmeyen mahiyyətlərini, təyin etmək, davamlı, dəyişməz və bütünselirəliyə çıxardar vasitəsilə nəticələndirərə çatmaqdır. Günümüz elmi araşdırmalarıbunu qəti olaraq ortaya qoymuşdur ki, nə objeler dünyasında,nə də zehin içi təsəvvür aləmində tümel, davamlı və dəyişməzbir şey yoxdur. Olan budur: Varlıqlar universal çevrilmə qanunununsuverenliyi altındadırlar. Bir şeyin dəyişməz, davamlı və ya tümel birhal üzrə olması söz mövzusu deyil."Bu görüş, üzərində düşünən hər kəsin rahatlıqla fərqedə biləcəyi kimi, forma və məzmun olaraq məntiqi prinsipləri istifadə etməsibaxımından ziddiyyət ifadə etməkdədir. Qaldı ki, bu etirazda olankəslər, bununla köhnə məntiqin qətiliklə doğru olmadığınıkanatılamaya çalışırlar. Halbuki bu, dəyişməz anlayışları əhatə edəndəyişməz, davamlı, tümel bir nəticədir. Əks halda bu etirazbir məna ifadə etməyəcək. Bu səbəbdən etiraz, öz özünü çürütməkdədir.Bu uzun şərhlərlə, kitabımız üçün nəzərdə tutduğumuz, əldəngəldiyincə yekunlaşdırma qanununu aşdığımızı düşünürük. Bu səbəbdənyenidən başdakı mövzumuza dönürük və deyirik ki:Qurani Kərim, ağılı öz təbiəti gərəyi istifadəsinə təqdim edilən faktlarıistifadə etməyə, təbiəti gərəyi alışdığı və tanışı üsulları izləməyəyönəldər. Bilinməyən nəticələndirərə çatmaq üçün bilinən faktları

müəyyən bir nizam içində məlumat olaraq istifadə etmək yəni. Ağılın öz təbiəti,gerçək mühakimə xüsusiyyətli məlumatlar çıxarsamaq üçün gerçək və yəqini öncülleriistifadə etməni nəzərdə tutar. Ki biz buna burhan, yəni dəlil deyirik.Xoşbəxtlik, bədbəxtlik, xeyr, şər, fayda və zərər, seçilməsi və seçimedilməsi lazım olan ya da lazım olmayan itibari=göreceli faktlar kimihərəkətlə elin idili faktlar məzmununda isə, məşhur və ya qarşı tərəfə görəmübahisə et/müzakirə edilməz öncülleri əsas al/götürməyi nəzərdə tutar. Ki buna cədəl deyilir.Yenə sanıya söykən/dözən xeyr və şər nöqtəsində sanının məhsuluöncülleri əsas al/götürərək sanılan xeyirə çatdırılmağı, yönəldilməyi ya dasanılan şərdən qorunmağı nəzərdə tutar. Ki biz buna öyüd deyirik. UcaAllah bir ayədə belə buyurur: "Hikmətlə və gözəl ögütleRəbbinin yoluna çagır və onlarla ən gözəl şəkildə mübarizə et/ət."Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 453(Nəhl, 125) Elə aydın olur ki, bu ayədə keçən "hikmət"dən məqsəd,dəlildir. Buna tekabül edən ikinci mərhələdə gözəl öyüd və mübahisə/müzakirədəndanışılmış olmasından da bunu anlayırıq.Bu nöqtədə oxucunun ağılına belə bir sual gələ bilər: Məntiqidüşüncə üsulu, həm kafirin, həm də möminin söykən/dözdüyübir fakt isə, həm fasiq, həm də muttaki bir insan tərəfindənsərgilənə bilirsə, uca Allahın təqva əhli olmayan, təqvaya görəhərəkət etməyən insanlar baxımından məmnun olunan məlumatı və səhihdüşünməyi olumsuzlamasının mənası nədir? Necə ki uca Allahsöylə buyurmuşdur: "Ancaq ONA yönələn (tezekküre çatar) ögütal/götürər." (Mömin, 13) "Kim Allahdan çəkinsə, Allah ona bir çıxış yoluyaradar." (Talaq, 2) "Bizi xatırlamaqdan üz çevirən və dünya həyatındanbaşqa bir şey istəməyən kimsədən üz çevir. Işte onların çata biləcəkləriməlumat budur. Şübhəsiz Rəbbin, yolundan sapanı da yaxşı bilərvə O, yola gələni də yaxşı bilər." (Nəcm, 29-30) Faydalı məlumatın ancaqsəhih əməllə əldə ediləcəyini ifadə edən rəvayətlərin sayı isə olduqcaçoxdur.

Buna bu cavabı verərik: Kitab və sünnənin məlumatın yanında təqvanıdə göz qarşısında saxladıqları şübhə aparmayan bir gerçəkdir;ancaq bu demək deyil ki təqva və ya təqva dəstəkli öyüd al/götürmə,insanın öz təbiəti gərəyi qaçınılmaz olaraq icra etdiyi fitri düşüncəüsulundan kənar, gerçəklərə çatma barəsində müstəqilolaraq izlənilə biləcək bir üsuldur. Əgər vəziyyət belə olsaydı,Quranda haqqa uyğun gəlməyən, təqva nədir, tezekkür nədir bilməyənkafirlərin, müşriklərin, fasiqlərin və günahkarların əleyhinə təqdim edilənbütün dəlillər/sübut edər etibarsız olardı. Çünki vəziyyət bu mərkəzdə olsa,nəzərdə tutulan qrupların istənən qavrayış səviyyəsinə çatmalarıgözlənilə bilməz. Qaldı ki, vəziyyətin dəyişməsinin fərz edilməsiylə onlarlagirişilən mübahisə/müzakirənin də bir mənas(n)ı qalmaz. Eyni vəziyyət, hədislərçərçivəsində müxtəlif pozğun qruplar və təriqətlərlə girişilən mübahisə/müzakirələrüçün də etibarlıdır.Halbuki təqvanın göz qarşısında saxlanılmış olması, anlayışaqabiliyyətinə sahib insan nəfsini fitri istiqamətinə çevirmə amma-454 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5cına istiqamətlidir. Bir az daha açacaq olsaq: Insan, fizioloji quruluşuetibarilə bir-birinə əleyhdar hayvansal və cırıcı güclərdən meydanagəlir və bunlar maddi elementlərdən meydana gələn bədən tərəfindən əhatə edilmişlər.Hər güc özünə xas bir şüurla işlərini görər. Buarada digər güclərlə aralarında, funksiyasını görərkən onların mövqesinigüdəcək bir əlaqə söz mövzusu deyil. Yalnız ziddləşmə,bir-birini itələmə şəklindəki bir əlaqədən söz edilə bilər.Məsələn, bəslənmə arzusu insanı yeməyə və içməyə yönəldər.Bu yönelişte, bəslənmə gücünün özündən qaynaqlanan hər hansıbir sərhəd ya da bir ölçü yoxdur; ancaq məhdud bir tutuma sahibolan mədənin maneə törətməsi başqa. Ya da çox tapdalamaqdan, çoxyeməkdən ötəri ağızın yorulmuş olması da bir maneə ola bilər. Bufaktları hər vaxt üçün özümüzdə müşahidə edə bilərik.Vəziyyət belə olunca, insanın bu güclərdən birinə tamamilə meylgöstərməsi, hər istədiyini yerinə yetirməsi və hər təsirinə reaksiya

verməsi, hər dediyi edilən bu gücün azmasına, əleyhdar gücün dətamamilə etibarsız qılınacaq ya da heç olmasa pasivize ediləcəkşəkildə nəşr/təzyiq altına alınmasına səbəb olar. Söz gelimi yemək vəcütləşmə arzusunun heç bir sərhəd tanımayacaq şəkildə, bütün gərəkləriyerinə yetirilərək sərbəst buraxılması insanı işlə/çalışmaq, ictimaifunksiyalar icra etmək, ev işlərini təşkil etmək və uşaq yetişdirməkkimi yerinə yetirilməsi zəruri fərdi və ictimai vəzifələrinşəxsində konkretləşən həyati vəzifələri laqeyd yanaşmaq vəziyyətindəburaxar. Şəhvani (cazibədar) və öfkesel (itələyici) digər güclərin idarəsizbir şəkildə funksionallaşdırılması üçün də eyni vəziyyət etibarlıdır.Yaşadığımız müddətcə, bunun da müxtəlif nümunələrini həm özümüzdə,həm də başqalarında müşahidə edə bilərik.Heç şübhəsiz bu ifrat və təfrit insanlığın həlakı deməkdir. Çünkiinsan, bu fərqli gücləri öz sultası altında saxlayan nəfsdənbaşqa bir şey deyil. Insanın, bu gücləri öz əməlləriylədünya və axirət xoşbəxtliyi yolunda istiqamətləndirməkdən başqa bir funksiyas(n)ıyoxdur. Xoşbəxtlik yolu isə, təkamülə doğru bilgisel bir həyatdanbaşqa bir şey deyil. Buna görə hər gücə, digər güclərlə qarşıdurma-Maidə Surəsi 15-19 ................................................. 455yacak və ya onları başdan etibarsız etməyəcək bir pay və bir fəaliyyətsahəs(n)i ayırması, insan üçün qaçınılmazdır.Bu deməkdir ki, insanın insanlıq mənasını öz şəxsində konkretolaraq reallaşdırması, bütün gücləri arasında tarazlıq meydana gətirməsinəvə hər birinin orta yolda, özü üçün nəzərdə tutulan xəttdəfəaliyyət göstərməsini təmin etməsinə bağlıdır. Insanın varoluşsal olaraqsahib olduğu bu güclər arasında olması nəzərdə tutulan tarazlıq faktınıhikmət, cəsarət və iffət kimi üstün əxlaqı təmsil edən xüsusiyyətlərləadlandırarıq. Ədalət isə, bunların hamısını ehtiva edən bir anlayışdır.Heç şübhəsiz insanın varoluşsal olaraq bünyəsində saxladığıbu düşüncələri qəbul etməsi, insani məlumat və elm nöqtəsində dərinlikqazanması, adı çəkilən bu şuursal güclərin fəaliyyətlərini və ehtiyaclarınısərgiləməyə başlamaları ilə birlikdə gündəmə gəlir. Bu

deməkdir ki insan, meydana gəlinin ilk dəmlərində bu dərin məlumatlar və genişqavrayışlar baxımından əli boş vəziyyətdədir. Bu vəziyyət daxili güclərinehtiyaclarını qəbul edib, istəklərini və arzularını özlərincə mülahizəyəbaşlamalarına qədər davam edər. Işte bu sadə, primitiv algılayışlarinsan məlumatlarının sürüş-nağını meydana gətirməkdədir. Daha sonrainsan, bunları yerinə görə ümumiləşdirər, yerinə görə xüsusiləşdirər; kimiləriarasında bileşimler edər, kimilərini ayırar və nəticədə insanidüşüncələr tamamlanmış olar.Bu nöqtədə bəsirət sahibi insan, əleyhdar güclər arasında birinəhəddindən artıq dərəcədə uyğun gəlmənin, bu gücün tələblərini qarşılama nöqtəsindəbədxərccə davranmanın düşüncə və məlumat baxımından bir pozğunluğagətirib çıxaracağını təxmin edər. Çünki bu vəziyyətdə boyunduruğualtına girilən gücün təsdiqlədikləri, digər güclərin təsdiqlədikləri faktlarıvə düşüncələri boğacaq. Digər güclərin gərəklərigörməzlikdən gəlinəcək.Təcrübələr bu gerçəyi konkret bir şəkildə gözlər önünəsərməkdədir. Çünki şəhvət düşkünü, varlıq içində şişən həddindən artıqfərdlərin və bəşəri cəmiyyətlərin ictimai həyatlarını ifsat edən zalım,azğın tağutların rəftarlarında müşahidə etdiyimiz şey, işdə bupozğunluqdur. Belə insanlar şəhvətin girdabına girmişlər; içki,456 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5le insanlar şəhvətin girdabına girmişlər; içki, musiqi və qadınmotivləriylə bəzəkli, zövqdən ağılları buğlanmış bu insanlar, insaniöhdəçilikləri və əhəmiyyətli işləri düşünəcək vəziyyətdə deyildirlər. Insanidəyərlər nöqtəsində ancaq igid insanlar yarışarlar. Zövq içindəüzən insanlarınsa oturuşlarına, kalkışlarına, toplanışlarına və dağılışlarınaşəhvət ruhu suveren olar.Eyni şəkildə, Allahın qulları üzərində suverenlik quranmüstəkbir tağutlar daş ürəkli olarlar; yumşaqlığı, şəfqəti,təvazönü və təvazökarlığı, zəruri olan hallarda belə ağıllarınagətirmələri təsəvvür edilə bilməz. Bunların həyatları, iyrənc hallarınınkonkret bir göstəricisidir. Bu hallarını danışmalarından, susuşlarından,

baxışlarından, gözlərini qürurla kapayışlarından, bir şeyə yönəlmələrindənya da bir şeyə kürəklərini çevirişlerinden müşahidə etməkmümkündür. Bunların hamısı, məlumatlanma məzmununda səhvbir yol tutmuşlar; bunların hər bir qrupu pozğun, təhrif olunmuş vəsubyektiv məlumatlarının üzərinə bağlanar, bundan kənarını əsla görməz.Faydalı məlumatları və gerçək insani dəyərləri görməzlikdən gəlir. Çünkibir insanın gerçək dəyərlərə və faydalı məlumatlara sahib olması,gözəl bir əxlaqa sahib olmasına; insani fəzilətlərlə bəzənmiş olmasına,digər bir ifadəylə təqva sahibi olmasına bağlıdır.Qiymətləndirmələrimiz nəticəs(n)i gördük ki, saleh əməllər gözəlahla-kı, gözəl əxlaq gerçək məlumatları, faydalı elmləri və doğru düşüncələriqoruyar. Əməlini bərabərində daşımayan elmdə xeyr yoxdur.Bu mövzunu, şərhi tələb etdiyi üçün elmi və əxlaqı bir perspek-tiften ələ aldıq. Lakin uca Allah, bu məsələni son dərəcətəəccüblü bir şəkildə bir tək cümlədə ifadə etmişdir: "Gedişində tutumluol." (Loğman, 19) Bu ifadə, həyat səfərində münasib, balanslıolmaqdan, orta bir yol izləməkdən kinayədir.Başqa ayələrdə də belə buyurulmuşdur: "Allahdan qorxsanız,O sizə yaxşı ilə pisi ayırt edici bir anlayış verər." (Ənfal, 29),"Özünüzə azuqə alın, çünki azıgın ən yaxşısı təqvadır. Ey ağıl sahibləri!Məndən qorxub isəyinin." (Bəqərə, 197) Demək istənir ki siz,bəsirətli, ağıl sahibləri, ağılınızı istifadə edə bilməniz üçün təqvaya muh-Maidə Surəsi 15-19 ....................................................... 457tacsınız. Yenə də nəyi nəzərdə tutduğunu Allah hər kəsdən daha yaxşı bilər.Yenə uca Allah belə buyurmuşdur: "Nəfsə və onu şəkilləndirənə,ona bozuklugunu və qorunmasını ilham edənə and olsun ki,nəfsini təmizləyən iflah olmuş, onu çirklədib örtən, ziyana ugramıştır."(Şəms, 7-10), "Allahdan qorxun ki, qurtuluşa çatasınız." (Al/götürüİmran, 130)Bir də tərs baxımdan məsələyə yaxınlaşaq: Uca Allah bir ayədəbelə buyurur: "Onlardan sonra yerlərinə elə bir nəsil gəldi ki,namazı məhv etdilər, şəhvətlərinə peyklər. Bunlar da azğınlıqlarının

cəzasına ugrayacaklardır. Ancaq tövbə edən, inanan və yaxşı işləredənlər başqa." (Məryəm, 59-60) Burada, şəhvətə uyğun gəlmənin insanıazğınlığa yönəldəcəyi vurğulanır. Digər bir ayədə isə beləbuyurulur: "Yer üzündə haqsız yerə böyüklənənləri ayələrimdənuzaklaştıracagım. Onlar hər ayəs(n)i görsələr də yenə ona inanmazlar.Dogru yolu görsələr, onu yol əldə etməzlər; amma azğınlıq yolunugörsələr, onu yol əldə edərlər. Çünki onlar, ayələrimizi yalanladılarvə onları əhəmiyyətli hesab etməz oldular." (Ə'RAF, 146) Bu ayədə, qəzəb (hirs)gücünün məhbuslarının haqq-ka təbii/tabe olmaqdan alıkondukları, azğınlıqyoluna itələnildikləri vurğulanır. Sonra bunun səbəbinin haqqı əhəmiyyətsiz hesab etmələriolduğu ifadə edilir.Bir başqa ayədə belə buyurulur: "And olsun, cəhənnəm üçündə bir çox cin və insan yaratdıq ki, ürəkləri var, lakin onlarla anlamazlar;gözləri var, lakin onlarla görməzlər; qulaqları var, lakinonlarla eşitməzlər. Işte onlar heyvanlar kimidirlər, hətta daha dapozğun. Işte onlar qafillərdir." (Ə'RAF, 179) Bu ayədə, adı çəkilən əhəmiyyətli hesab etməzlərin,insana xas gerçək məlumatları əhəmiyyətsiz hesab etdikləri ifadə edilir.Ürəkləri, gözləri və qulaqları xoşbəxt insanın insani ərdəmlərməzmununda çatdığı nəticələri qəbul etməkdən alıkonmuşlardır. Onlaryalnız heyvanların al/götürdükləri həzzi al/götürərlər ya da onlardan belə dahapozğun bir vəziyyətlə qarşı-qarşıya olarlar. Yəni evcil heyvanların, cırıcıheyvanların meyllərinə, vərdişlərinə bənzər düşüncələrəsahib olarlar.Bura qədər etdiyimiz şərhlərdən bu xüsus belirginleşi-458 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5yor: Qurani Kərimin düşünmə, tezekkür və akletme hərəkətləriməzmununda təqva sifətinə sahib olmağı şərt qaçması və elmi əməlləbirlikdə zikr etməsi, düşüncənin doğularılması, elmin doğru olması,heyvani qorxulardan və şeytanı təlqinlərdən təmizlənməsi məqsədinəistiqamətlidir.

Bir də inkarı mümkün olmayan Quranı bir gerçək var bu barədə.Belə ki: Insan ilahi vəlayət sahəsinə girib müqəddəs və kibriyaihüzur/dincliyə yaxınlaşınca, göylərin və yerin mələyi idini göstərən bir qapıaçılar qarşısında. Bu qapıdan baxınca başqalarının görə bilmədiyi Allah-'ın böyük ayələrini, qarşı qoyulmaz əzəmətinin, üstünlüyünün vəsuverenliyinin sönməz nurlarını müşahidələr/müşahidə edər. Imam Sadiq (ə.s) belədeyər: "Əgər Adəm Oğullarının ürəklərinin ətrafında şeytanlar dönübgəzməsədilər, göylərin və yerin mələyi idini görərdilər. "1Ehlisünnetin rəvayətinə görə Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurmuşdur:"Əgər çox danışmanız və ürəklərinizin pozulması olmasaydı,mənim gördüklərimi görər, eşitdiklərimi eşidərdiniz."Bir ayədə belə buyurulmuşdur: "Bizim ugrumuzda cihad edənləribiz, əlbəttə yollarımıza çatdırarıq. Allah yaxşılıq edənlərlə bərabərdir."(Ənkəbut, 69) Bu ayə də, diqqətə çarpan bir şəkildə bu xüsusa işarəetməkdədir: "Və sənə yəqin gələnə qədər Rəbbinə qulluq et."(Hicr, 99) Diqqət yetirilsə bu ayədə yəqin (qəti məlumat) ibadətin birnəticəs(n)i olaraq göstərilməkdədir. Bu ayədə də eyni xüsusa istiqamətlibir işarə vardır: "Beləcə biz Ibrahimə göylərin və yerinmələyi idini göstərirdik ki... qəti inananlardan olsun." (Ən'am,75) Burada da qəti inanc (yəqin) xüsusiyyəti mələyi idin müşahidə edilməsiyləəlaqələndirilmişdir.Aşağıdakı ayələrdə də eyni nöqtəyə təmas edilmişdir: "Xeyr,qəti məlumat ilə bilsəydiniz, əlbəttə cəhənnəmi görərdiniz. Sonraonu yəqin gözlərinizlə görəcəksiniz." (Tekasür, 5-7), "Şübhəsiz ki,yaxşıların yazısı Illiyyindədir. Illiyyinin nə oldugunu sən haradan biləcəksən?Yazılmış bir kitabdır. Yaxınlaşdırılmış olanlar onu görər--------1- [Mahaccet-ül Beyza, c. 3, s. 18]Maidə Surəsi 15-19 ......................................................... 459ler." (Mutəffifin, 18-21) Mövzuyla əlaqədar daha doyurucu şərhlər, "Sizindostunuz ancaq Allah və ONun elçisidir..." (Maidə, 55) ayəs(n)i və"Ey inananlar, siz özünüzə baxın..." (Maidə, 105) ayəs(n)i araşdırılarkən

ediləcək.İndi bu gerçəyin mübahisə et/müzakirə edilməzliyi ilə, bizim yuxarıda vurğuladığımız,"Quran insanın yaradılışına əsas meydana gətirən və insan həyatınıntəməl dayağı mövqesindəki fitrətin nəzərdə tutduğu düşüncə üsulunudəstəklər" gerçəyi arasında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki buxüsus fikri üsuldan ayrıdır, ilahi bir hədiyyədir. Allah bunuqullarından dilədiyi kəslərə xas edər. Nəticə muttakilerindir.TARİXİ INCELEMEBu araşdırmada ümumi bir yanaşmala, Islami düşüncə tarixi vəbu barədə fərqli məzhəblərə və axınlara mənsub Islam ümmətininizlədiyi üsul üzərində dayanacağıq. Bunu edərkən məzhəblərdənbirini haqlı çıxarmaq ya da çürütmək kimi bir məqsəd güdməyəcəyik.Hadisələri Quran məntiqi istiqamətində təqdim edəcək, bu məzmundaQurana uyğun gələni və uyğun gəlməyəni təsbit etməyə çalışacağıq. Buarada müvafiqlərin öyündükləri və müxalif olanların bəhanə olaraqtəqdim etdikləri şeylərin nə köklərinə, nə də budaqlarına enməyəcəyik.Bu bizim işimiz deyil. Məzhəbi olsun olmasın, bu fərqli bir araşdırmaüsuludur.Qurani Kərim, qanuni sisteminin məntiqi çərçivəsində insanhəyatının bütün sahələriylə əlaqədardır. Bu məzmunda heç bir qeyd ya daşərtlə məhdud deyil. Fərdiylə, cəmiyyətiylə; kiçiyiylə, böyüyüylə;kişisiylə, dişisiylə; ağıyla, qarasıyla; Ərəbiylə, Naşıyla; şəhərlisiylə,kəndlisiylə; alimiylə, cahiliylə; hazır olanıyla, hazır olmayanıylahər vaxt və hər məkandakı insan növünə hökm edər. Insanıninanc, əxlaq və praktik həyatla əlaqədar hər məsələsinə müdaxilə edər.Quran, insan həyatının hər sahəsində diqqətə çarpanlaşan bütün elmlərləvə sənətlərlə əlaqədardır. Dərin düşünməyi, təfəkkür etməyi, öyüdal/götürməyi və akletmeyi təşviq edən ayələri üzərində düşünüldüyü460................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5zaman, Quranın göksel, yersel, bitki mənşəli, hayvansal və insani məsələlərkimi kainatımızın ünsürləri, eyni şəkildə fizika aləminin kənarındakı

mələklər, şeytanlar, lövh və qələm kimi mövzular haqqındaməlumat əldə etməyi, cəhaləti ordadan qaldırmağı istədiyi görüləcək.Quranın bu təşviqlərinin məqsədi, bu sahədəki məlumatı, Allahı tanımavə yenə hər hansı bir şəkildə insanın ictimai xoşbəxtliyiylə elin idili olanəxlaq qaydalarını, qanunları, haqqları və ictimai hökmləri tanımayaçatdıran bir vasitə halına gətirməkdir.Artıq bilirik ki Quran, fitrətin qaçınılmaz olaraq nəzərdə tutduğufitri düşüncə üsulunu dəstəklər. Ki insanın, məntiqi bir müddətləfitrətin nəzərdə tutduğunu göz qarşısında saxlayaraq bu çağırışdan qaçışımümkün deyil.Şəxsən Quran dəlil, cədəl (mübahisə/müzakirə) və öyüd kimi məntiqitexnikaları istifadə edər. Yol göstəriciliyini etdiyi ümməti bu mövzudaözünə uyğun gəlməyə çağırar, əməl əhatəsinə girməyən gerçəklərəsasında [nəzəri mövzularda] dəlilə söykən/dözərək hərəkət etmələrini;bunun xaricindəki xüsuslarda [əməli mövzularda] isə, ümumi qəbulları,mübahisə et/müzakirə edilməz mülahizələri və ya ibrət verici faktları əsas al/götürmələrini istər.Qurani Kərim, məqsədlərinin açıqlanması baxımından Hz. Peyğəmbərəfəndimizin (s. a. a) sünnəsini diqqətə al/götürər və həmsöhbətlərinəAllah Elçisinin (s. a. a) bir model olduğunu ifadə edər. Necə ki bumesajı qəbul edən ilk Müsəlmanlar Peyğəmbərin söz və davranışlarınıdiqqətlə izləyərək əzbərləyirdilər. Hz. Peyğəmbərin (s. a. a)elmi üsulunu bir tələbənin müəllimini təqlid etməsi kimi təqlidedirdilər.Xalq, Peyğəmbər zamanında (Mədinəyə yerləşdiyi dövrükastedi-yoruz) Islami təhsil baxımından hələ yolun başında idi. Vəziyyətləri,elm və sənətin sistematizə edilişi baxımından, ilk insanlarınvəziyyətini xatırladırdı. Ilmi araşdırmaları əhəmiyyət vermələrinə baxmayaraqbuna bağlı fəaliyyətləri sadə idi və texniki bir işdən sözedilə bilməz idi. Əvvəlcə Quranı əzbərləməyə və oxumağa səygöstərdilər. Yazıya keçirmədən Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) hədislə-Maidə Surəsi 15-19 ...................................................... 461

rini əzbərləyib başqalarına nəql edirdilər.Zaman zaman öz aralarında kəlamı mövzular üzərində mübahisə/müzakirələrəgirdikləri də olurdu. Digər dinlərin mənsublarıyla, xüsusiləYəhudi və Xristianlarla mübahisə et/müzakirə edərdilər. Çünki Ərəb yarımadasında,Habeşistan və Şam ətrafında Yəhudi və Xristian birliklərol/tapılırdı. Bu reallıq, kəlam elminin ortaya çıxışını hazırladı.Bu vaxt cahiliyyə şeirini rəvayət etməklə də məşğul olurdular. Şeirrəvayəti, Ərəb xalqına xas bir ənənə idi. Islam, bu mövzuyla maraqlanmamışdır.Kitabda bir sözlə belə olsa şeirin və şairlərin tərifləndiyinə,sünnədə çox bir təriflə danışıldığına rast gəlinməz.Sonra Rəsulullahın (s. a. a) vəfat etməsinin ardından bilinən xilafəthadisəs(n)i ortaya çıxdı. Xilafətlə əlaqədar olaraq ortaya çıxan ixtilaf,mövcud ixtilaf qapılarına bir qapı daha əlavə etdi.Birinci xəlifənin dövründə, Yeməmə Döyüşündə çox saydaQur-an hafizinin şəhid olması üzərinə Quran bir müqəddəs kitab halına gətirildi.Onun xəlifəliyi zamanından sonra -ki təxminən iki il davam etdi-ikinci xəlifə dövründə vəziyyət bu minval üzrə davam etdi.Ikinci xəlifə zamanında, Müsəlmanların əldə etdikləri böyük fəthlərsayəsində Islamın səsi yayıldı, fəaliyyət sahəs(n)i genişlədi. Lakinbu sahəyə istiqamətli maraq/əlaqə, Müsəlmanları elmi əlaqələr əsasında dərinlikqazanmaqdan, elm sahəsində irəliləmə qeyd etməkdən saxlayırdı.Ya da Müsəlmanlar sahib olduqları elmi səviyyə baxımındangenişləmə və yayılıma gərəyini duy/eşitmirdilər.Elm və onunla əldə edilən ərdəm, konkret bir fakt deyil ki, birmillət onu bir başqasında tanısın. Tərsinə elmi əldə etmənin yolu,bir sənətlə əlaqə içində olmasıdır. Bunu izləyən mərhələdə elmintəsirləri konkret faktlara əks olunar və hər kəs bunu konkret olaraq müşahidələr/müşahidə edər.Arxa arxaya gələn bu fəthlər bir xarakteri də coşdurdu. Nəbəvitərbiyə nəticəs(n)i basdırılan Ərəb cahiliyyə xarakterini, yəni qürur vəböyüklük kompleksini. Artıq Ərəblərdə də zorba və suveren xalq-462............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

larda rast gəlinən ceberut ruh gəzməyə başladı. Yavaş yavaş onlarınxarakteristika xüsusiyyəti halına gəldi. Bunun ən konkret dəlili, ogünkü İslam ümmətini Ərəblər və Mevaliler=köleler şəklində ikiyəbölmənin yayılmasıdır.Dövrün Şam qubernatoru Müaviyə, Müsəlmanlar arasında Sürüşsəyərkralı və bir imperator kimi davranırdı. Bunun kimi, tarixin İslamordularıyla əlaqədar olaraq izah etdiyi daha bir çox korlanmaların konkretnümunələri göstərilə bilər. Şübhəsiz bu ehtiraslara dalınarak edilənhərəkətlərin, elmi işlər və xüsusilə Quran təhsili üzərindətəsiri vardı. Elm olaraq etdikləri şey Quran oxumaqdan ibarət idi.Quran üzərində işlər irəliləmə qeyd etmədən olduğu yerdəsayırdı. Ortada Zeyd, Ubeyy və bni Məsud kimi səhabələrə nisbətedilən Müqəddəs kitablar vardı.Hədis isə, diqqətə çarpan bir məşhurluq qazanmışdı. Hədis nəql etmə vəəzbərləmə işi bir çox adamın məşğuliyyət halına gəlmişdi. Belə ki Ömər,çox hədis rəvayət edən bəzi səhabələri bu işdən məhrum etmişdi.Ehlikitaba mənsub bəzi kəslər də İslama girmişlər idi. Hədisçilər,kitablarında keçən bir çox xəbəri, peyğəmbərləri və ümmətləriyləəlaqədar hekayələri onlardan öyrənmişlər idi. Bunları, əzbərlədikləriPeyğəmbər (s. a. a) hədisləriylə qarışdırdıqları olurdu. Bu sıradahədis uydurma, rəvayətləri təhrif etmə işi də sıx bir fəaliyyət göstərirdi.Bu gün əlimizdə olan, Islamın ilk dövründə səhabədənvə onların ravilerinden nəql edilən bir çox qəti hədislər içində,açıqca Quranla ziddiyyət təşkil edən hədislərə çox rast gəlinə bilər.Bunun səbəblərinin başlıcalarını, üç başlıq halında qiymətləndirmə-miz mümkün ola bilər:1- Xalqın Peyğəmbərin (s. a. a) səhabələrinə və ondan hədis köçürməyəverdikləri yüksək dəyər, səhabəyə və səhabədən nəqldəol/tapılanlara göstərilən hörmət və ucalıq, səhabələrdən hədis al/götürməyəyönəltdi. Bu mövzuda o cür həddindən artıq getdilər ki, Ehlikitapdan Müsəlmanolanların köhnə dinlərinin qaynaqlarından köçürdükləri hekayələri dəal/götürüb nəql etdilər. Bu vaxt hədis nəql ediciləri arasında şiddətli bir

rəqabət mühiti meydana gəldi. Önə keçmə və öyünmə barəsində birbirle-Maidə Surəsi 15-19 .......................................................... 463riyle yarış halında idilər.2- Hədis əzbərləmə və nəql etmə barəsində həddindən artıq bir ehtiras içindəolmaları, hədisləri ayırd etmələrini, mənaları üzərində düşünmələrini,xüsusilə onları Quranla test etmələrini maneə törədirdi. HalbukiQuran, dinin söykən/dözdüyü təməldir, detalların doğulduğu kökdür.Necə ki Hz. Peyğəmbər (s. a. a) da səhih bir rəvayətdə ifadə edildiyi kimionlara bunu tövsiyə etmişdi: "Yaxın bir zamanda mənim adıma danışanlarçoxalacaq..." vs.Beləcə Müsəlmanlar arasında Allahın sifətləri, adları və hərəkətləriyləəlaqədar uydurma hədislərin yayılmasına fürsət doğuldu. Peyğəmbərlərəhörmətdən salıcı dolaşmalar nisbət edildi. Yaradılış və yaranmalaəlaqədar əsassız xurafatlar uyduruldu. Keçmiş millətlərə bağlı hekayələrhər yerdə köçürülər oldu. Quranın təhrif olmasına bağlı hədisləruyduruldu. Bu baxımdan Tövrat və İncilin məzmunlarının az qala/haradasabənzərlərinə Quran məruz qaldı.Bu müddətdə, prioritet və uygulanabilirlik baxımından Quran vəsünnə arasında bir ayrıma gedildi. Şəkli prioritet Qurana verilərkən,əməldə hədis əsas alındı. Çox keçmədən Quran, əməl əsasındatərk edilmiş oldu. Hədisin Quranla test edilməməsi rəftarı, şifahi/sözlüolaraq rədd edilsə belə, bu gün hələ davam edən bir tətbiqdir.Quran bu faktı belə dilə gətirər: "Elçi deyər ki: Ya Rəbbi! Qövmüm,bu Quranı tərk edilmiş buraxdılar." (Furqan, 30) Yalnız nəbəvi mirasıbir-birlərindən götürən fərdləri bu ümumiləşdirmənin xaricində tuta bilərik.Bu göstərilən dözüm və səhlənkarlıqdan ötəridir ki, Islam-'a girən bir çox xalq, köhnə dinlərindən qaynaqlanan xurafatları Islam-'a girdikdən sonra mühafizə edə bilmişlər. "Xəstəlik, xəstəlikdoğurar."3- Rəsulullahdan (s. a. a) sonra xilafətlə əlaqədar olaraq yaşananinkişaflar, Müsəlmanların ümumisinin Peyğəmbərin Ehlibeyti haqqındafərqli görüşlərə sahib olmalarına gətirib çıxardı. Bir qisim Müsəlman

onlara möhkəm möhkəmə sarıldı, onlara yönəldilər. Digər bir qisim, Ehlibeytigörməzlikdən gəldi, onları və Quranı məlumatlar bəzindəki seç-464........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kin mövqelərini əhəmiyyət verməz bir tutum sərgilədi. Bəziləri onlarahirs duy/eşitdi, onlara söyməyi şüar əldə etdi. Halbuki Hz. Peyğəmbər(s. a. a), heç bir Müsəlmanın səhhətindən və kanıtsallığından şübhəduy/eşitməyəcəyi bir hədisdə, Ehlibeytini tövsiyə etmişdi, onlardan öyrənmələrini, onlara bir şey öyrətməyə cəhd etməmələrini, onlarınAllahın kitabını başqalarından daha yaxşı bildiklərini vurğulamışdı.Hz. Peyğəmbər, Ehlibeytin kitabı təfsir edərkən səhv etmədiyini,onu anlamada yanılmadığını da dilə gətirmişdir. Mütevatirsəviyyəsindəki Sekaleyn hədisində belə buyurur: "Sizin içinizdə ikiqiymətli şey buraxıram: Allahın kitabı və Ehlibeytim. Bunlar hovuzbaşında mənimlə görüşənə qədər bir-birlərindən ayrılmazlar."Bu hədisin digər bəzi kanallardan köçürülən bir versiyasındaisə, bu ifadəyə yer verilər: "Onlara öyrətməyə cəhd etməyin, çünkionlar sizdən daha yaxşı bilərlər."Peyğəmbərimizin (s. a. a) bir çox kanaldan rəvayət edilən bir hədisidə belədir: "Quranı fərdi fikiri istiqamətində təfsir edənkimsə, atəşdəki oturağına indidən hazırlansın." Təfsirimizin 3.dərisində muh-kem və təşbehli mövzusunu işlərkən bu hədis üzərindədayandıq.İşdə Quran elmləri və təşviq edilən düşüncə üsulu əsasındameydana gələn ən böyük fəlakət və çat idi bu. Ehlibeytigörməzlikdən gəlmənin ən konkret şahidi, onlardan (Allahın salamıonlara olsun) rəvayət edilən hədislərin azlığıdır. Xəlifələr zamanındahədis elminin gördüyü etibarı, möhtərəmliyi, məşhurluğu, bunun yanındaxalqın hədis öyrənmə xüsusundakı ehtirasını, istəkliliyini, birdə Əlidən, Həsəndən və Hüseyndən, xüsusilə təfsir sahəsində edilənrəvayətləri göz qarşısında saxladığınız zaman çaşmamanızmümkün deyil.Məsələn, səhabələr Hz. Əlidən (ə.s) qeydə dəyər bir rəvayət

etməmişlər. Təbiilərinsə, Quranın tamamilə əlaqədar olaraq ondanköçürdükləri rəvayətlərin sayı -bir saymaya təbii/tabe tutulsa- yüzü/üzütapmaz. Hz. Həsəndən (ə.s) nəql edilən rəvayətlərin sayı on beləMaidə Surəsi 15-19 ................................................... 465deyil. Hz. Hüseyndən (ə.s) köçürülən rəvayətlərsə, o qədər az ki,burada sözünü etməyə belə dəyməz. Halbuki bəziləri sırf Sünnikanallardan köçürülən təfsirlə əlaqədar rəvayətlərin sayının yetmiş minolduğunu ifadə edər. 1 Eyni nisbət fiqhlə əlaqədar rəvayətlər üçün də etibarlıdır. 2Bu, onların Ehlibeyti (ə.s) tərk etdiklərini və hədislərini görməzlikdəngəldiklərinimi, yoxsa onlardan hədis al/götürdüklərini, həm də çoxrəvayət əldə etdiklərini; ancaq Əməvi dövləti zamanında, ƏməvilərinEhlibeytə qarşı vəziyyət almalarından ötəri bunları gizləmək,bu səbəbdən unutmaq məcburiyyətində qaldıqlarınımı göstərər? Bilməyirik!Nə var ki, birinci və ikinci Quranı toplama, Müqəddəs kitab halına gətirməcəhdlərində Hz. Əlinin (ə.s) bir kənarda tutulması, bu cəhdəqatılmasının önlənməsi, ayrıca Həsən və Hüseynin (ə.s) həyathekayələri birinci ehtimalı gücləndirməkdədir.Hz. Əlinin sözlərini görməzlikdən gəlmə, hədislərini inkar etməmeyli o səviyyəyə varmış idi ki, təəccüblü şərhlər ehtiva edən göz qamaşdırıcıxütbələrindən və dərin təsirə sahib fövqəladən sözlərindənibarət olan/yaranan Nehc-ül Belağanın onun sözü olmasını da/də/dahi inkar etdilər.Buna qarşı Ziyad b. Ebihin "əl-Hutbet-ul Betra"sını və Yezidin şərabatəriflər düzdüyü şeirlərini tərəddüdsüz, mübahisə/müzakirəsiz al/götürüb rəvayətetdilər. İki adamın bu mövzuda ixtilaf etdiklərini görə bilməzsiniz!Ehlibeyt bu şəkildə nəşr/təzyiq altında tutuldu və hədisləri, sözləri,şərhləri görməzlikdən gəlindi. Ta ki, Imam Məhəmməd Mis(ə.s) və İmam Cəfər Sadiq (ə.s) Əməvi dövlətiylə Abbasi dövləti arasındakırəqabətin təmin etdiyi bir sükunət və barış mühitində ortayaçıxıb, atalarının yedik hədislərini yenidən gün yüzünə çıxardırlar;-----1- Sunu idi "əl-Itkan" adlı əsərində bu rəqəmi verər. Bunun, "Tərcüməçi-ul

Quran" və onun xülasəs(n)i dediyi "et-Dürr-ül Mensur" adlı təfsirində iştirak edən rəvayətlərin sayı olduğunu ifadə edər.2- Bəzi araşdırmaçılar Hz. Hüseyndən (ə.s) rəvayət edilən fiqhlə əlaqədar ikihədis gördüklərini söyləyərlər.466 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5unudulmağa tərk edilən, silinən izlərini yenidən canlandırdılar.Çox təəssüf ki onların, atalarının və oğullarının və sair EhlibeytImamlarının (ə.s) hədisləri də xarici müdaxilələrdən xilas ola bilmədi;eynilə Rəsulullahın (s. a. a) hədisləri kimi onların sözlərinin arasınauydurma sözlər, art niyyətli qatqılar serpiştirildi. Adı çəkilən hər ikiImam (ə.s) bu cəhdlərə açıqca diqqət çəkmişlər və Muğire b.Səid, bni Ebi'l Xətt-tab vs. bəzi uydurmacıların adlarını vermişlər.Ehlibeyt Imamları (ə.s) həm özlərindən, həm dəRəsulullahdan (s. a. a) rəvayət edilən bir çox hədisi rədd etmişlərvə səhabələrinə, tərəfdarlarına (Şiələrinə) özlərindən köçürülən rəvayətləriQuranla test etmələrini, Qurana uyğun gələni al/götürüb, Quranla uyğun gəlməyənitərk etmələrini əmr etmişlər.Nə var ki, -çox azı müstəsna- Şiələr bu xəbərdarlıqları diqqətə al/götürməmiş,xüsusilə fiqh sahəsinin xaricindəki xüsuslarda bu istiqamətdə birpraktik inkişaf etdirməmişlər. Sünnilər Peyğəmbərin (s. a. a) hədislərimövzusunda necə laqeyd və diqqətsiz davranmışlarsa, onlar da Ehlibeythədisləri barəsində bənzəri bir laqeydlik, diqqətsizlik içindəolmuşlar.Bu mövzuda elə bir həddindən artıqlıq içində olmuşlar ki bir qrup, "Kitabınzahiri dəlil olmaz, buna qarşılıq 'Misbah-uş Şəriyə', 'Fiqh-urRazılıq' və 'Məscid-ul Ahbar' dəlil olar" demişlər.Bu həddindən artıqlığın, bu ölçüsüzlüyün bir başqa nümunəs(n)i də bəzi Şiə qrupların,"Quranın açıq mənasına müxalif olsa belə hədis Quranıtəfsir edər" demələridir. Bu, bəzi Sünni qrupların, "Hədis kitabınesheder" dəmələrinin Şiə dünyadakı əks olunmasından başqa bir şeydeyil.Bu səbəblədir ki, ümmətin mənzərəsini çöldən müşahidə edən

biri bunu söyləməkdən özünü al/götürə bilməz: "Sünnilər kitabı al/götürdülər, Ehlibeytitərk etdilər." Bu, nəticədə kitabı da tərk etmələri mənasınagəlirdi. Çünki Hz. Peyğəmbər, "O ikisi bir-birindən ayrılmazlar."buyurmuşdur. Şiələr də Ehlibeyti al/götürüb kitabı tərk etdilər. Bu, Ehlibeytidə tərk etmələri mənasını verirdi. Çünki Hz. PeyğəmbərMaidə Surəsi 15-19 ........................................................ 467(s. a. a.): "O ikisi bir-birlərindən ayrılmazlar." buyurmuşdur. Bu da, bütünümmətin həm kitabı, həm də Ehlibeyti (kitabı və sünnəs(n)i) birlikdətərk etdiklərini göstərər.Hədis sahəsində izlənilən bu üsul, Islami elmlər ümumi başlığıaltında araşdırdığımız dini və ədəbi elmlərin Quranla əlaqələrininkəsilməsinə səbəb olan faktorlardan biridir. Halbuki bu elmlərinbütünü kökü möhkəm, budaqları göyə doğru yüksəlmiş və Rəbbinin icazəsiyləhər an meyvələrini təqdim edən bu təmiz və gözəl ağacın budaqları vəmeyvələri mövqesindədir. Buna qarşı praktik vəziyyəti müşahidə etdiyimizdə,bu elmlərin bütününün Qurana heç bir şəkildə ehtiyacduy/eşitməyəcək tərzdə sisdə-matize edildiklərini görərik.Söz gelimi bir şagird bunların hamısını, sərf, zəif, bəyan,qrammatika, hədis, rical, dirayet, fiqh və üsul elmlərini sonuna qədəröyrəndiyi, yaxşıca bərkidiyi, sonra içtihat səviyyəsinə çatdığı, bu elmlərinmütəxəssisi halına gəldiyi halda Quranı oxumamış, Mustafa heçəl sürməmiş ola bilir. Qurana aid bir funksiya olaraq, savab qazanmaqvə uşaqları pisliklərdən qoruması üçün tilsim yazmaqdanbaşqa bir şey qalmır! Əgər bu tip insanlardan sənsə, ibrət götürməlisən.İndi əsl mövzumuza dönək:Quran və hədislə əlaqədar araşdırmaların Ömər zamanındakı vəziyyətiniaçıqladıq. Bu dövrdə daha çox kəlamı araşdırmalarınsahəs(n)i genişləyirdi. Bunun gerisindəki faktorda, geniş torpaq parçalarınınfəth edilməsiylə birlikdə, Müsəlmanların təbii olaraq başqaxalqlarla, dinlərlə və məzhəblərlə qarşılaşıb qarışmaları idi. Bunlarıniçində də dinlər və məzhəblər sahəsində araşdırmalarıyla bilinən

alimlər, xaxamlar, keşişlər və patriarxlar vardı. Bunun nəticəs(n)i,kəlamın məşəli yüksəldi; ancaq bu elm hələ özünə xas birsistematiyə qovuşmamışdı. Çünki kəlamla əlaqədar əsərlər, daha çoxbu dövrdən sonrakı qurşaqlar tərəfindən qələmə alınmışlar.Osman zamanında da vəziyyət bu minval üzrə davam etdi. Ayrıcaxilafətə qarşı bir xalq qiyamı meydana da gəldi. Bu sıradayalnız Quranın cemi və bir müqəddəs kitab üzərində görüş birliyitəmin edilə bilmişdi.468 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Əlinin (ə.s) xəlifəliyi dövründə də eyni müddət işlədi. O dahaçox iç çalkantılar nəticəs(n)i pozulan Islam cəmiyyətini yenidən islahetməklə və buna bağlı olaraq partlaq verən döyüşlərlə məşğul oldu.Bununla birlikdə, Hz. Əli (ə.s) zəif elminin təməllərini atdı,səhabələrindən biri olan Əbul Esved ed-Dueliyə zəif elmininqaydalarını diktə etdirdi. Bu qaydaların parçalarını, detallarını busistem işığında bir araya gətirməsini əmr etdi. Bundan başqabəzi şərhlər etdi, xütbələr oxudu, hədislər irat etdi.Bunlar da dini məlumatların özünü, göz oxşayan Quran sirləriniehtiva edirdilər. Ayrıca Hz. Əlinin kəlamı məsələlərə bağlı bəzişərhlərinin hədis qaynaqlarında qeydə keçirildiyini bilirik.Quran və hədis xüsusisində eyni hal Müaviyə zamanında, ondansonra rəhbərliyə gələn Əməvi və Abbasi xəlifələri dövründə təqribənhicri dördüncü yüz/üz ilin başlarına qədər sürdü. Bu tarix,Şiələrin on ikinci imamlarının son dövrlərinə tekabül edirdi.Bu müddət içərisində Quran və hədis araşdırmaları üsuluyla əlaqədarəhəmiyyətli bir iş reallaşdırıla bilmədi. Yalnız Müaviyə dövründəEhlibeytin unutdurulması, izlərinin silinməsi və hədis uydurulmasıistiqamətində sıx bir fəaliyyət içərisinə girildi. Dini rəhbərlikformas(n)ı, diktator bir səltənətə çevrilmişdi. Islami ənənə, yerinisuverenlik arxasında qaçan bir imperatorluğa buraxmışdı. Bir dəÖmər b. Əbdüləziz zamanında hədislərin yazıya keçirilməsi əmr edildi.O günə qədər hədisçilər, hədisləri dildən dilə nəql edərək, əzbərləyərək

və yazıya keçirmədən bu sahədəki fəaliyyətlərini davam etdirirdilər.Bu dövrdə Ərəb ədəbiyyatı məşhurluq baxımından ən/en doruknöqtəsinə çatdı. Bu yönelişe bağlı ilk addımlar Müaviyə zamanındaatıldı. Şeirin məşhurluq qazanması üçün xüsusi bir səy göstərirdi.Ondan sonra başa keçən Əməvi və Abbasi xəlifələri də bu siyasətiizlədilər. Bir şeir beyti üçün və ya bir ədəbi nöqtə üçün yüzlərlə, minlərlədayanar bəxşiş verildiyi olardı. Xəlifələrin bu comərdcə bəxşişlərinintəşviqiylə insanlar, deyim yerindədirsə şeirə, şeir rəvayətlərinə,Ərəb qövmlərin xəbərlərinə, "Eyyam-ul Ərəb"ə (Ərəb Günleri=ArapMaidə Surəsi 15-19 ........................................................ 469Tarixi) çullandılar. Bu yolla çox sərvətlər qazanmaları mümkünidi.Bu meylin yayılması Əməvilərin maraqlarına uyğun gəlirdi. Buna görəkisənin ağızını açmış, comərdcə xərcləyirdilər. Beləcə HaşimOğullarına qarşı mövqelərini gücləndirmiş olurdular. Sonra AbbasilərFatimə Oğullarına üstünlük təmin etmək məqsədiylə eyni üsulumənimsədilər. Bu vaxt xalqa/halqa qarşı nümayiş üçün alimlərə də hörmətgöstərilirdi. Beləcə alimləri dilədikləri kimi istiqamətləndirir, hökmləriniicra edirdilər.Şeir və ədəbiyyat, elmi məhfillərdə o cür təsirli olmuşdu ki bir çoxalim, ağılı məsələlərdə və ya elmi araşdırmalarda bir şairin şeirinivə ya nümunəsini dəlil göstərir, sonra da buna söykən/dözərək hökmverirdi. Alimlər mübahisə/müzakirə mövzusu olan bir çox məsələni qrammatikaməsələləriylə elin idili olaraq şərhə işlə/çalışardılar. Heç olmasa mövzuylaəlaqədar qramadıq araşdırmadan sonra elmi araşdırmaya keçilərdi.Bütün bunlar araşdırmaçıların məntiqləri və elmi tərzləri üzərindədərin təsirlər/təsir edər buraxan faktlardır.Bu dövrdə kəlamı araşdırmalar da məşhurluq qazandı. Kəlamüzərinə kitablar və risalələr yazıldı. Çox keçmədən Eş'ari vəMutəzilə adında iki böyük kəlam məktəbi meydana çıxdı. Iki məktəbin təməlfikirləri xəlifələr zamanına, hətta Rəsulullah əfəndimizin(s. a. a)zamanına söykən/dözürdü. Cebir=zorlama, tefviz=sınırsız azadlıq,

qədər və yapabilirlikle əlaqədar olaraq Əlidən (ə.s) rəvayət edilən mübahisə/müzakirələrvə Peyğəmbərimizdən (s. a. a) köçürülən hədislər bunundəlilidir. 1Adı çəkilən iki məktəb, fərqli araşdırma üsullarını mənimsəmələriylədiqqətə çarpanlaşdılar. Mutəzilə, dini faktlar qarşısında ağılın müstəqilliyinimüdafiə edir, ağılın öz başına bir şeyin gözəl və ya çirkinoluşuna hük-medebileceğini nəzərdə tuturdu. Onlara görə, seçiməsəbəb olacaq bir faktor olmadan seçim çirkin ola bilər. Yenə güc-----1- Peyğəmbərimizin (s. a. a) belə buyurduğu rəvayət edilər: "Nə cəbr (məcbur etmə)var və nə də tefviz=tam sərbəstlik. Bu ikisinin ortası bir yol söz mövzusudur."Yenə belə buyurmuşdur: "Qədəriyə, bu ümmətin Atəşpərəstləridir."470 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5yetirilemeyen bir öhdəçilik (təklifi ma la yutak) gətirmək dəçirkindir. Onlara görə insan, yapabilirlik gücünə malikdir, hərəkətlərindətam sərbəstlik sahibidir vs.Eş'ariler isə, dini mətnləri ağılın mühakiməsinin üstündə tutdular.Ağılın öz başına bir şeyin gözəlliyinə və ya çirkinliyinə hökm etməsiniolumsuzladılar. Seçimə səbəb olacaq bir faktor olmadanseçimin ola biləcəyini müdafiə etdilər. Insanın yapabilirliğini olumsuzladılar.Cəbr düşüncəsini müdafiə etdilər. Allahın kəlamının qədim olduğunuirəli sürdülər. Kitablarında iştirak edən daha bir çox mövzuylatəmayüz etdilər.Bunu izləyən müddətdə kəlam intizamına xas bir terminologiya inkişaf etdirildi,maraq/əlaqə sahəsinə girən məsələlərdə bir artım müşahidə edildi. Ümid edəriamme=genel faktlar deyə təyin olunan xüsuslarla əlaqədar görüşlərserdederek filosoflara alternativ qiymətləndirmələrdə ol/tapıldılar.Xüsusilə fəlsəfəylə əlaqədar kitabların Ərəbcəyə tərcümə edilməsindənvə fəlsəfə təhsilinin Müsəlmanlar arasında yayılmasındansonra bu meyl diqqətə çarpanlıq qazandı.Bəzilərinin irəli sürdüyü, "Kəlam elmi, fəlsəfi əsərlərin Ərəbcə'-

ya tərcümə edilməsindən sonra Mutezililik və Eş'arilik deyə iki ayrıməktəb şəklində Müsəlmanlar arasında yayıldı" şəklindəki görüş doğrudeyil. Bunun doğru olmadığının dəlili, fəlsəfi əsərlərin tərcüməedilməsindən çox əvvəllər, kəlamı məsələlərə bağlı görüşvə rəvayətlərin əhəmiyyətli bir qisiminin gərək Eş'arilerin, gərəksə Mutəziləninəsərlərində iştirak etmiş olmasıdır.Ortaya çıxdığı gündən Abbasi dövrünün (Hicri üçüncü əsrin)başlarına qədər Mutəzilə məktəbinin tərəfdarlarının sayı, ictimaifəaliyyətləri və suverenlikləri davamlı artdı. Sonra çöküş və geriləməmüddətinə girdilər. Nəhayət Eyyübiler bu məzhəbin kökünü kəsdilər.Bunun nəticəsində məzhəb tamamilə çökdü. Eyyübiler zamanındavə onlardan sonrakı dövrlərdə Mutəzilə olmaq cinayət/günahındano qədər çox insan öldürüldü ki, sayını ancaq Allah bilər. Bu sayədəmeydan Eş'arilere qaldı. Qarşılarına çıxacaq bir rəqib yox idi. ArtıqEş'ariler bu sahədə həddindən artıqlıq deyilə biləcək bir tutum sərgilədilər.Maidə Surəsi 15-19 ..................................................... 471Daha əvvəl bu məktəbin fiqhçilərinin günah saydığı məsələlər üzərindəsıxlaşmaqdan qaçınmadılar. Ki bu günə qədər Eş'ariliğebağlılıqlarını davam etdirməkdədirlər.Kəlam elmiylə məşğul olmaq barəsində digər məktəblərə nisbətlə Şiəninbir prioriteti vardır. Şiələrin kəlamı mövzularda ilk dəfə özlərinigöstərmələri Rəsulullahın (s. a. a) vəfatının dərhal sonrasındaolmuşdur. Böyük qisimi Selman, Ebuzer, Mikdat, Ammar, Əmr b.Hamik kimi səhabələrdən və Rəşid, Kumeyl, Meysem və başqa şiələrkimi təbiindən meydana gəlirdi ki, bunlar Əməvilər tərəfindən qırğınauğradıldı.Sonra Imam Mis və Imam Sadiq (ə.s) zamanında ikinci dəfəbu sahədə kök salıb gücləndilər. Araşdırmalara, kitab və risalələryazmağa başladılar. Ancaq hələ iqtidarların sıx nəşr/təzyiqinə məruzqalırdılar. Bu vəziyyət Büveyh Oğulları dövləti zamanında1 birparça can təhlükəsizliyinə qovuşana qədər davam etdi. Sonra ikincidəfə səsləri basdırıldı. Nəhayət İranda Safevi dövlətinin qurulmasıyla

birlikte2 rahat və etibarlı bir atmosferə qovuşdular. O gün bu gündüreyni minval üzrə davam edirlər.Şiələrin kəlam sahəsindəki iş tərzləri, Eş'arilerden çoxMuteziliyi xatırladır. Bu səbəblədir ki, bəzi görüşlər bir-birinə qarışmışdır.Ağlan gözəl və çirkin şeylərin ola biləcəyini müdafiə etmək,seçməyi tələb edən bir faktor olmadan seçmə məsələsi,qədər və tam sərbəstlik kimi.Bu vəziyyət, bəzilərinin iki məktəbi qiymətləndirərkən yanılmayadüşmələrinə səbəb olmuşdur. Şiə və Mutəzilənin kəlamı araşdırmalarəsasında eyni üsulu əsas al/götürdüklərini, iki yarış atı kimi çiyinçiyinə qaçdıqlarını sanmışlar. Və bu sanılarında yanılmışlar.Çünki Şiələr tərəfindən qətiliyi qəbul edilən və Ehlibeyt Imamlarından(hamısına salam olsun) rəvayət edilən təməl prinsiplər heç bir barədəMutəzilənin meyliylə üst-üstə düşməməkdədir.-------1- Təxminən olaraq Hicri dördüncü əsr.2- Hicri onuncu əsrin başları.472 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Ümumiyyətlə kəlam elmi, qiymətli bir intizamdır; dinin gerçək xüsusiyyətliməlumatlarını, qanunlarını müdafiə etməyə istiqamətlidir. Çox təəssüf ki Müsəlmankəlamçılar, araşdırma üsulu baxımından yanılmışlar. Ağılımühakimələri, bu məzmunda ayırt etmə bacarığını göstərə bilməmişlər.İrəlidə bir parça açıqlayacağımız kimi, haqq olan ilə öz qatlarındaməqbul olanı bir-birinə qarışdırmışlar.Bu dövrdə məntiq, riyaziyat (riyaziyyat), müsbət elmlər,ilahiyyat (teologiya), tibb, praktik hikmət kimi qədim elmlər Ərəbcəyətərcümə edildi. Bu elmlərə bağlı əsərlərin bir hissəs(n)i Əməvilərzamanında tərcümə edildi, bu müddət Abbasilərin ilk dövrlərindəzirvəyə çatdı. Yunancadan, Yunancadan, Hind tərəfindəndən, Farscadan vəSürəni tərəfindəndən yüzlərlə kitab Ərəbcəyə çevrildi. Insanlar dəyişikelmləri öyrənməyə başladılar. Çox keçmədən öz fikirləriniinkişaf etdirdilər. Bu sahədə kitablar, risalələr qələmə aldılar.

Bu vəziyyət dövrün klassik üləmasının reaksiyasını çəkirdi. Xüsusilədinin qəti prinsipləriylə əlaqədar olaraq Dəhrilər, Natüralistler,Manıçılar kimi inkarçılara xas rəftarları müşahidə etdikcə üləmanınhirsi bir qat daha artırdı. Bunun yanında filosof görünüşündəkibəzi Müsəlman mənşəli kəslərin dinin və dindarların əleyhinəistiqamətli sözləri də reaksiya cazibədar idi. Bu filosof qılıqlı insanlarIslamın təməl prinsiplərini, şəriətin pak simvollarınıkiçik hesab edir, ayıblayırdılar. (Cəhalət kimi xəstəlik yoxdur.)Üləmanın ən sərt reaksiyasını çəkən xüsus isə, bu sözdə filosoflarınAstroloji və Natüralizmden plagiator və hələ isbat edilməmiş qanunlarasöykənən məsələlərə bağlı ipə sapa gəlməz sözlər sərf etmələri idi.Məsələn, Batlamyus fələklərinin vəziyyəti. Buna beşinci təbiətadını verirdilər. Bu təbiətin cırılmaz və qaynamaz olduğunuiddia edirdilər. Onlara görə fələklər və göksel varlıqlar şəxsən,ünsürlər də növ olaraq qədimdir. Eyni şəkildə növlərin də əvvəlsiz(qədim) olduqlarına inanırdılar. Bunun kimi, isbat edilməmiş təməllərəsöykənən bir çox fikir bəyan edirdilər ki, fəlsəfədə bunlarınvarlığına bağlı ən kiçik bir dəlil yox idi. Lakin filosof qılıqlı cahillər,bunları sübut edilmiş məsələlər qəlibində təqdim edərdilər.Maidə Surəsi 15-19 .............................................................. 473O dövrdə sözdə filosofların mənsubu olduqları Dəhrilər vəbənzəri qruplar, bu əsassız fikirlərinə başqa əsassız fikirlər dəəlavə edirdilər. Məsələn, tenasuh (reinkarnasiya) düşüncəsini müdafiə edirdilər.Axirətin olmadığına, xüsusilə bedensel bir dirilişin olmayacağınainanardılar. Bütün bunları, dinin açıq prinsiplərini tənqid etməsəyinin vəsaitləri olaraq istifadə edirdilər.Söz gelimi içlərindən biri çıxıb belə deyə bilirdi: Din, təqlidiöhdəçiliklər sistemindən ibarətdir. Peyğəmbərlər sadə və sadəağılları öyrədib yetkinləşdirmək üçün bu sistemi inkişaf etdirmişlər. Gerçəkelmlərlə məşğul olan filosoflarınsa, peyğəmbərlərə və onların inkişaf etdirdiyisistemə ehtiyacı yoxdur. Çünki filosoflar faktları sübut etməbaxımından əhəmiyyətli və təsirli bir mövqeyə sahibdirlər.

Bu rəftar fiqh alimlərinin və kəlamçıların reaksiyasını çəkdi.Qarşılarında bir cəbhə meydana gətirərək düşüncələrini rədd etmək vəmümkün olan hər yolu istifadə edərək köklərini qurutmaq üçün sıxbir səy içinə girdilər. Qarşı dəlillər/sübut edər təqdim etdilər, əleyhlərindətəbliğat etdilər, onlarla ictimai əlaqələrini kəsərək onları təkfiretdilər. Nəhayət xəlifə Mütevekkil zamanında birlik görünüşləriniparçaladılar, birliklərini dağıt/payladılar, kitablarını yox etdilər.Fiqhçilərin və kəlamçıların bu hücumu qarşısında fəlsəfə Islamdiyarından sökülüb atılacaqdı ki, Müəllimi sani (ikinci müəllim)Əbu Nəsr Farabi (öl. H. 339) , ardından Şeyx Rəis Əbu Əli Hüseynb. Abdullah bni Sina (öl. H. 428) ikinci dəfə fəlsəfəni canlandırdılar.Daha sonra bni Miskeveyh və Endülüslü bni Rüşd kimi tanınmışfilosoflar ortaya çıxıb fəlsəfi axını gücləndirdilər. Fəlsəfə,az ədəddəki bağlıları arasında hamı/həmişə yaşadı; bəzən güclü, kimizamanda zəif bir görünüş sərgilədi.Hərçənd fəlsəfi əsərlər başlanğıcda Ərəbcəyə tərcümə edildi vəƏrəblər arasında yayıldı, ancaq əlkin idi və bni Rüşd xaricində filosoflarçıxmadı Ərəblər arasında. Son zamanlarda fəlsəfə Irandayerləşdi. Müsəlman kəlamçılar fəlsəfəyə qarşı çıxıb fəlsəfəylə məşğul olanlarasərt reaksiya verdilərsə də, əksəriyyəti məntiq elminimüsbət qarşıladı. Bu elmlə əlaqədar olaraq risalələr və kitablar qala-474.........................................El-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5me al/götürdülər. Çünki Müsəlman kəlamçılar məntiqi, fitri dəlilsəməüsuluyla üst-üstə düşən bir intizam hesab edirdilər.Nə var ki, -əvvəldən açıqladığımız kimi- məntiq elmini səhvqullandılar. Gerçək təriflərin və bu təriflərin parçalarının sərhədlərinəbağlı mühakimələri rölatif (nisbi) anlayışlarla elin idili olaraq daistifadə etməyə başladılar. Müqayisənin cədəl texnikasından başqa bir şeyinetibarlı olmadığı nisbi mülahizələr əsasında burhan texnikasını əsas alan/sahəbir rəftar içində oldular. Bir də baxarsan ki, kəlamçılar gözəllik,çirkinlik, savab, əzab, a-mellerin boşa getməsi və fəzilət kimi kəlamıobjelerin cinslərindən, fəsillərindən və arazlarından danışırlar!

Halbuki bu hara, gerçək tərif hara?Bir baxarsan Fürus(n)u Dindən metodolojik və kəlamı məsələlərməzmununda zərurət və qeyri-mümkünlük kimi şeylər dəlil olaraq irəlisürtülər. Şübhəsiz bunun adı, nisbi faktlar əsasında gerçək faktlarıistifadə etməkdir. Yenə, varlığı zəruri şəxs (uca Allah) ilə əlaqədar olaraqbəzi faktları sübut etməyə çalışarlarkən, "Onun üçün belə etməkzəruri, bunu etmək də çirkindir" kimi qiymətləndirmələrdə ol/tapılmışlar.Beləcə nisbi faktlara bağlı mühakimələri gerçəklərəuyğunlaşdırmaq vəziyyətində qalmışlar. Buna da burhan demişlər.Halbuki, gerçəkdə müqayisənin şeir texnikasından başqa bir şey deyil.Bu mövzuda həddindən artıqlıqlar o səviyyəyə vardı ki bəziləri çıxıb: "Uca Allah,hökmündə və hərəkətində qorxudan başqa bir şey olmayan nisbiliyintəsirli olmasından münəzzəhdir. Bu səbəbdən ONun bir şəkildəvar etdiyi və ya qanuniləşdirdiyi şeylər praktik gerçəklərdir" deyə bilmişdir.Bir başqası da, "Uca Allah, bir hökm qoyub da, ona bağlıdəlil göstərməyəcək vəziyyətdə deyil. O hər şeyə güc çatdırar. Bu səbəbdənburhan=somut dəlil həm yaratma, həm də teşrii şeyləriəhatə edər" dəmə cürətini göstərmişdir. Bunun kimi daha bir çox söylenceyigöstərə bilərik. Ömürümə and olsun ki bu, elmin və elm əhlininuğraya biləcəyi müsibətlərdən biridir. Sonra belə şeylər uydurubelmi kitablarda bunları yazıb söz mövzusu etmək məcburiyyətindəqalmaq ən böyük müsibətdir.Bu dövrdə Müsəlmanlar arasında təsəvvüf məktəbi ortaya çıx-Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 475tı. Əslində bunun təməlləri də xəlifələr dövrünə söykən/dözürdü. Ozamanlar züht adı altında özünü göstərirdi daha çox. SonraAbbasilərin ilk dövrlərində təsəvvüf bir intizam olaraq diqqətə çarpanlıqqazandı. Bayezid, Cüneyd, Şibli və Bilinən kimi simvol mutasavvıflarortaya çıxdı.Bunlara görə, insanın gerçək mənada kamala çatmasının, gerçəkməlumatlara çatmasının yolu tək təriqətə girməkdir. Buna,"Gerçəyə çatmaq üçün şəriət vasitəsilə bir növ riyazət etmə" də

deyə bilərik. Bu anlayışa sahib Şiə və Sünni mutasavvıfların böyükəksəriyyəti özlərini Hz. Əliyə (ə.s) nisbət edirlər.Sonra mutasavvıflar, kəramət qabilindən bəzi iddialardaol/tapıldılar, dinin zahiri və ağılın hökmüylə ziddiyyət təşkil edən bəzi görüşlərmüdafiə etdilər. Dini nasların xarici görünüşü əsas alan/sahə zahir əhlininanlaya bilmədiyi gerçək mənalarının ol/tapıldığını irəli sürdülər.Bu cür sözlər fiqh alimlərinə və Müsəlmanların ümumisinə ağırgəldi. Bu səbəbdən buna reaksiya verdilər. Iddiaları rədd edərək bunlarınqəbul edilə bilməyəcəyini söyləyib, özlərini iddia sahiblərindənayırd etdilər. Bu cür ipə sapa gəlməz iddialarla ortaya çıxanlarıtəkfir etdilər. Nəticədə təsəvvüf məktəbinə mənsub kimiləri zindanaatıldı, kimiləri döyüldü, kimiləri ölüm cəzasına çarpdırıldı, kimisiəsl idi, qovuldu və ya sürgün edildi.Bütün bunların səbəbi, ölçüsüzlükləri və şəriətin sirləri deyə adlandırdıqlarışərhləri dilə gətirmələri idi. Əgər məsələ iddia etdiklərikimi olsaydı, bu söylədikləri həqiqətin özü və dini görünüş dəbir növ qabıq mövqeyində olsaydı, bunların ortaya qoyulması vəaçıqca ifadə edilməsi lazımlı olsaydı, heç şübhəsiz özlərinin dəvurğuladıqları kimi, şəriəti bir qanun olaraq endirən Allah, bunu güdməkvə özünü insanlara elan etmək barəsində hər kəsdən dahaçox haqq sahibidir. Əgər bu iş haqq deyilsə, haqqdan sonra pozğunluqdanbaşqa nə vardır?Bunlar başlanğıcda təriqətlə əlaqədar fikirlərini şifahi/sözlü olaraq ifadəedirdilər. İnsanların könüllərində peyderpey yer/yeyər əldə etdikdən sonra,daha da irəli gedərək hicri üçüncü əsrdən sonra fikirlərini içə-476 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ren kitablar və risalələr qələmə aldılar. Get-gedə həqiqət və təriqətanlayışlarına bağlı bütün fikirlərini açıqca ifadə edəcək bir mövqeyəgəldilər. Şeir və nəsr növündə ortaya qoyduqları əsərlər dünyanındörd bir tərəfinə yayılmağa başladı.Ədəd və hal olaraq gün keçdikcə çoxalırdılar. Xalqınnezdində təsirli və hörmətli bir mövqeyə gəldilər. Altıncı və yeddinci

əsrlərdə fəaliyyətlərinin doruklarına çatdılar. Sonra müddət tərsinəişləməyə başladı; zəiflədilər, xalqın ümumisi onlara arxa çevirdi.Təsəvvüfün geriləməsinin birinci səbəbi bu idi: İnsan həyatınınte-mel xüsusiyyətlərindən və xalqın ümumi meyliylə doğrudan elin idilixüsuslardan biri budur ki, bir şeyə xalqın çoxu yönələr və ürəklərdəona istiqamətli güclü bir meyl meydana gəlsə, fərdi mənfəətlərini önceleyenkimi qruplar bu meyllərdən faydalanmağa çalışarlar. Bu məqsədləbəzi insanlar təsəvvüfçülərin qılığına bürünərək onlardan göründülər,xüsusi mutasavvıflardan olma görünüşünə büründülər vətəsəvvüf intizamını içəridən ifsat edərək xalqın ondan qaçmasınasəbəb oldular.Ikincisi: Təsəvvüf şeyxlərindən bir qrupun iddiasına görə, nəfsitanıma yolu, sonradan icad edilmiş bidət xüsusiyyətli bir təriqətdir. Şəriəttündçü, qanun sistemində bundan danışmamışdır. Ancaq yenədə təriqət Allahın razı olduğu bir şeydir. Eynilə, Xristianlar arasındaicad edilən ruhanilərlikdən razı olduğu kimi: "İcad etdikləri ruhbanlıgı,biz onlara yazmamışdıq; tək Allahın razılığını qazanmaq üçünözlərindən tətbiq etdilər; amma ona geregi kimi uyğun gəlmədilər."(Hədid, 27)Təsəvvüfçülərin böyük əksəriyyəti sonradan icad edilən bu bidətiqəbul etdi. Bu vəziyyət, təriqət səfərində şəriətin nəzərdə tutmadığıayinlər və davranışlar meydana gətirmənin yolunu açdı. Hər gün yenibir qayda inkişaf etdirilir, şəriətin nəzərdə tutduğu sünnələr bir kənara buraxılırdı.Gün gəldi şəriət bir tərəfə, təriqət də bir tərəfə buraxıldı.Təbii olaraq haramların işlənməsində, dinin şüarları mövqesindəkiibadətlərin tərk edilməsində, qulluq öhdəçiliyinin qaldırılmasındabir qorxu görülmədi. Bu müddətin təbii bir nəticəs(n)i ola-Maidə Surəsi 15-19 ......................................................... 477rak Qələndərilik kimi qruplar meydana gəldi. Təsəvvüf deyilincə də ağla dilənçilik,tiryək çəkmək, batır otu içmək gəlməyə başladı. Bunun adıdə fenafillah, yəni özündən keçib tanrının varlığında yox olmaq idi.(!)Bu mövzuda -nəticədə universal ağılın hökmüylə üst-üstə düşən- kitab

və sünnə, "Şəriətin xarici görünüşünün altında bəzi həqiqətlərvar və bunlar şəriətin qərbini meydana gətirər." qiymətləndirməsinin haqqoluşuna hökm edər. Yenə, bu batini gerçəklərə çatmanın bir yolunundə olduğu gerçəkdir. Ancaq bu yol, dinin zahiri hökmlərini,lazım olduğu kimi praktik həyatda tətbiq etməkdir, başqa deyil. Haşa şəriətinzahiri vasitəsilə çatıla bilməyən bir qərbindən söz edilə bilməz. Şəriətinzahiri, qərbinin ünvanı və yoludur.Şəriəti bir həyat sistemi olaraq endirən şəxsin göstərdiyindəndaha çox haqqa yaxın bir yolun bir başqası tərəfindən göstərilmişolması, şəriəti qoyan şəxsin bundan xəbərsiz olması, işini zəiftutmuş olması ya da hansı yolun haqqa yaxın olduğunu göstərməyilaqeyd yanaşmış olması düşünülə bilməz. Allah bundan münəzzəhdir. Obelə buyurmuşdur: "Sənə bu kitabı, hər şeyi açıqlayan olaraq endirdik."(Nəhl, 89)Qısacası, həqiqətləri araşdırmaya və gün yüzünə çıxarmağa bağlıbu üç yolun, yəni dinin zahiri, ağılı araşdırma üsulu və nəfsitəmizləmə metodundan hər birini Müsəlman qruplardan biri izləmişvə bunlar arasında davamlı bir sürtüşme və mübahisə/müzakirə olmuşdur.Bu qrupların üçü bir yerdə düşünüldüyündə bir üçbucağın üç bucağınıxatırladarlar. Bucaqlardan birinin sahəs(n)i genişlədikcə digər ikisinin sahəsindədaralma qaçınılmaz olar. Tərsi də elədir; yəni iki bucağın sahəs(n)inə qədər genişləsə, digərinin sahəsində bir o qədər daralma olar.Bu səbəbdən təfsir sahəsində irəli sürülən görüşlər arasında,təfsirçilərin mənsub olduqları məktəblərin anlayışlarının fərqliliyinisbətində qorxunc fərqliliklər olmuşdur. Bunu demək istəyirik: Hərtəfsirçi öz elmi perspektivini Qurana söykəmişdir. Bununtərsini göstərən nümunələrin sayı o qədər az ki!478 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bunu bilirik ki, Quran bu yolların hər birinin haqq olan istiqamətlərinitəsdiqləyər. Qərbi bir haqq olub da Quranın zahirinin onunla uyğun gəlməməsidüşünülə bilməz. Zahir ya da qərbin bir haqq olub da haqqdəlilin bunu rədd etməsi və ya ziddiyyət təşkil etməsi mümkün deyil. Quranı

belə bir qüsurdan tənzih edərik.Necə ki bu açmazı aşmaq üçün bəzi alimlər elmi təcrübələri vəmənsub olduqları elmi intizamın fərqliliyi nisbətində dini mətnlərinzahirleri ilə mədəniyyət arasında bir uzlaşma, bir uyğunlaşma təmin etməyə çalışmışlar.bni Ərəbi, Abdurrezzak Qaşanı, bni Fehd, Şəhidi Sani və Bolluq Qaşanı kimi.Bir başqa qrup da, fəlsəfə ilə mədəniyyəti uyğun gəldirmə istiqamətində birsəy içində olmuşdur. Əbu Nəsr Farabi, Işrak fəlsəfəsinin qurucusuŞeyx Sühreverdi və Şeyx Sainuddin Məhəmməd Türkəni bunanümunə göstərə bilərik.Qazı Səid vs. kimi bəzi alimlər də, dinin zahiri tətbiqləriyləfəlsəfəni bir nöqtədə görüşdürməyə işlə/çalışmışlar.Bir qrup da bunların hamısını görüşdürmək istəmişdir. bni Sinaşərhlərində və kitablarında bunu etməyə çalışmışdır. Sadr-ülMüteallihin Şirazinin kitabları və risalələri də bu səyin bir nümunəsidir.Sonrakı qurşaqlar arasında da bu cür bir səy içinə girənlərolmuşdur.Buna baxmayaraq, o qədər səy bu dərin ixtilafı daha da dərinləşdirməkdən,atəşini söndürmək belə dayansın, daha da alovlandırmaqdanbaşqa bir işə yaramamışdır: "Bütün tilsimləri işə yaramaztapdım!"Yuxarıda haqqında danışılan bu intizamların hər birinə mənsub olanlarınbir başqasının mənsublarını cahilliklə, zındıklıkla ya da düşüncəsizlikləgünahlandırdığını, xalqın da bütününə arxa çevirdiyini görərsiniz.Bütün bunların səbəbi, ümmətin daha ilk gündən etibarən,Quranın "Topluca Allahın ipinə sarılın, ayrılıga düşməyin." şəklindəkiictimai təfəkkürə bağlı çağırışını qulaq ardı etməsidir.Bu mövzu, olduqca sarmaşıq budaqlıdır.Maidə Surəsi 15-19 ........................................................ 479Allahım! Bizi səni məmnun edəcək əməllərə yönəlt. Haqq üzrəsöz birliyi etməmizi təmin et. Bizə qatından bir vəli bəxş et. Bizə qatındanbir köməkçi bəxş et.

AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi.Kitabdan gizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır." ayəsiylə əlaqədarolaraq bni Durays, Nəsəs(n)i, bni Cərir, bni Əbi Xatəm və Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək- bni Abbasdan belə rəvayət edərlər:"Zina edənlərin recm edilməsinə (daşlanaraq öldürülməsinə) bağlıhökmü inkar edən kimsə, fərqində olmadan Quranı inkar etmişolar. Çünki uca Allah, 'Ey Ehlikitap! Elçimiz sizə gəldi. Kitabdangizlediginiz şeylərin çogunu sizə açıqlayır.' buyurmuşdur. Recmcəzası da onların gizlədiyi bir hökmidi."Mən deyərəm ki: Burada, "Ey Elçi... səni üzməsin..." (Maidə, 41) ayəsinitəfsir edərkən üzərində dayanacağımız, Yəhudilərin Peyğəmbərimiz(s. a. a) zamanında recm hökmünü gizləmələri və Peyğəmbərimizin(s. a. a) bunu ortaya çıxarması hadisəsinə işarə edilir.Təfsir-ul Qummuda, "elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluqmeydana geldigi sırada... sizə açıqlayır." ayəsiylə əlaqədar olaraq ImamBa-kırın (ə.s) belə buyurduğu iştirak edir: "Burada, elçi göndərilişininkəsilməyə uğramış olması nəzərdə tutulur."el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Həmzə Sabit b.Dayanar əs-Sumali və Əbu Rəbidən belə rəvayət edər: Xəlifə Hişamb. Abdulmelikin də həccə getdiyi bir ildə Imam Mis (ə.s) ilə birlikdəhəccə getmişdik. Hişam b. Abdulmelikin bərabərində Ömər b.Hattabın azatlı köləsi Nafi' də ol/tapılırdı. Kəbənin bir rüknündə(küncündə) oturmuş və ətrafında xalqın çoxluqlandığı ImamMisə baxdı. Nafi' dedi ki: "Ey möminlərin əmri! İnsanların ətrafındaçoxluqlandıqları bu adam da kimdir?" Xəlifə bu cavabı verdi:"Bu adam Kufəlilərin peyğəmbəridir(!) [Xəlifə bunu günahlandırmaq üçünsöyləyir, yoxsa Şiələr onun peyğəmbər olduğuna inanır deyildi-480 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ler.] Bu, Məhəmməd b. Əlidir." Nafi' belə dedi: "Seyr et, bax onagedəcəyə(i)m və ona ancaq bir peyğəmbərin və ya peyğəmbər qəyyumununcavab verəcəyi bəzi suallar soruşacağam." Xəlifə dedi ki: "Get soruş,

bəlkə utandırarsan."Nafi' insanların arasına dalaraq Imam Misin (ə.s) yanına qədəryaxınlaşdı və belə dedi: "Ey Məhəmməd b. Əli, mən Tövratı, Incil-'i, Zəburu və Quranı oxudum. Bunların halal gördüklərini və haramsaydıqlarını öyrəndim. Gəldim ki, sənə ancaq bir peyğəmbərinvə ya bir peyğəmbər qəyyumunun cavab verəcəyi suallar soruşum."Imam Mis başını qaldırdı və ona belə dedi: "İstədiyini soruş." Nafi'dedi ki: "Hz. İsa ilə Hz. Məhəmməd arasında qaç/neçə il keçdi?" Imamdedi ki: "Öz fikirimimi söyləyim, yoxsa sənin fikirinimü?" Dedi ki: "İkisini də söylə." Imam bu qarşılığı verdi: "Mənə görəaradan beş yüz/üz il keçdi, sənə görə isə altı yüz/üz il." [Ravzat-ul Kafi,c. 8, s. 120-121, h: 93]Mən deyərəm ki: Ayələrin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq fərqli rəvayətlərköçürülmüşdür. Məsələn Taberi, Ikrimedən belə rəvayət edər:Yəhudilər, Hz. Rəsulullahdan (s. a. a) recmin hökmünü soruşdular. Bununüzərinə Rəsulullah (s. a. a) ən/en alimlərinin kim olduğunu soruşdu.bni Suruyanı göstərdilər. Rəsulullah (s. a. a) onu Allah adına andaverdi ki: "Kitabınızda recm hökmü varmı, yoxmu?" bni Suruyadedi ki: "Aramızda zina hadisələri çoxaldığı zaman günahkarlara yüz/üz çubuqvurub başlarını təraş etdik." Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) onlarhaqqında recm hökmünü nəzərdə tutdu. Ardından bu ayə endi: "EyEhlikitap... dosdogru yola çatdırar."Yenə Taberi bni Abbasdan belə rəvayət edər: "bni Ubeyy,Bahri b. Əmr və Şas b. Adiy Rəsulullahın (s. a. a) yanına gəldilər.Qarşılıqlı olaraq danışdılar. Rəsulullah onları Allahın birliyinə inanmağadəvət etdi, Allahın əzabından çəkindirdi. Dedilər ki: 'Bizinəylə/neylə qorxudursan ey Məhəmməd? Allaha and olsun ki, bizlərAllahın oğulları və sevdikləriyik.' -Xristianlar da bənzəri şeylərsöyləmişlər.- Bunun üzərinə uca Allah, 'Yəhudilər və Xristianlardedilər ki...' ayəsini endirdi."Maidə Surəsi 15-19 ................................................... 481Taberi yenə İbni Abbasdan belə rəvayət edər: "Rəsulullah

(s. a. a) Yəhudiləri İslama dəvət etdi, onları buna təşviq edib qaçınmanınqorxularına qarşı xəbərdar etdi. Amma onlar bütün bunlara baxmayaraqağız büzdülər. Bunun üzərinə Muaz b. Cebel, Sad b. Ubbadevə Ukba b. Vehb onlara belə səsləndilər: 'Ey Yəhudilər, Allahdanqorxun, Allaha and-olsun ki, siz onun Allahın elçisi olduğunu bilirsiniz.Siz, onun göndərilişindən əvvəl, bizə ondan danışır,xüsusiyyətlərini sayıb dayanırdınız.' Rəfi' b. Huraymala və Vehb b.Yehuda qalxıb belə dedilər: 'Sizə belə bir şey söyləmədik. AllahMusadan sonra bir kitab endirməmişdir. Ondan sonra bir müjdələyicivə xəbərdarlıqçı da göndərməmişdir.' Bunun üzərinə uca Allah: 'EyEhlikitap!... elçilərin axtarsının kesildigi, bir boşluq meydana geldigisırada elçimiz sizə gəldi, sizə... açıqlayır.' ayəsini endirdi."Eyni hədis et-Dürr-ül Mensur təfsirində həm bni Abbasdan,həm də başqalarından rəvayət edilər. Eyni əsərdə, mövzuya bağlıbaşqa rəvayətlər də vardır.Rəvayətlərin məzmunu, nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərin daxilindəolduğu kimi nəzəridirlər; hədislərin ayələrin məzmunlarına xəbərdar edilməsiyəni... Sonra bu hadisələrin şəxsən eniş səbəbləri olduğuna hökm etmişlər.Bu halda bunlara nəzəri səbəblər deyə bilərik. Bu səbəbdənayələr, hər hansı bir konkret səbəbə bağlı olmadan nazilolmuş kimidirlər.

Maidə Surəsi 20-26 ............................................................20- Hanı bir zaman Musa, qövmünə demişdi ki: "Ey qövmüm! Allahınsizə olan nemətini xatırlayın; çünki O, içinizdən peyğəmbərlərçıxardı, sizi krallar (müstəqil) etdi və aləmlərdə (sizdən əvvəlkidövrlərdə) heç kimə vermədiyini sizə verdi.21- Ey qövmüm! Allahın sizə (vətən olaraq) yazdığı müqəddəs torpağagirin və arxanıza dönməyin, yoxsa hüsrana uğrayarsınız."22- Onlar dedilər ki: "Ey Musa! Orada zorba bir millət var. Onlaroradan çıxmadıqca, biz oraya girmərik. Əgər oradan çıxarlarsa, ozaman oraya girərik."

23- (Allahdan) qorxanların içindən, Allahın özlərinə nemətMaidə Surəsi 20-26 .................................................... 483verdiyi iki adam dedi ki: "Onların üzərinə qapıdan (sərhəd şəhərdən)girin. Əgər oradan girsəniz, şübhəsiz ki siz qalib gəlirsiniz. Haydıəgər möminlər sinizsə, ancaq Allaha söykən/dözün."24- Dedilər ki: "Ey Musa! Onlar orada olduğu müddətcə, biz orayaəsla girmərik. O halda sən və Rəbbin gedin, döyüşün; biz burada oturacağıq."25- Musa, "Rəbbim! Mən özümdən başqasına malik deyiləm;qardaşım da (elə). O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin arasınıayır." dedi.26- Allah buyurdu ki: "Elə isə ora onlara qırx il qadağan edildi;yer üzündə çaşmış çaşmış gəzəcəklər. Artıq sən yoldan çıxmış ocəmiyyət üçün kədərlənmə."AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələr qrupu, əvvəlki ayələrdən tamamilə ayrı, müstəqildeyildirlər. Çünki burada İsrailoğullarının özlərindən alınansözlərdən birini tapdalamalarından danışılır. Ki daha əvvəl, Musanıdinləyib itaət edəcəklərinə söz vermişlər idi. Amma burada görülürki, Hz. Musa (ə.s) onlara bir çağırışda ol/tapılınca, bunu çoxaçıq bir dillə rədd edib ona cəbhə al/götürmüşlər. Sonra bu günahlarınınbir cəzası olaraq yer üzündə çaşmış gəzmə müsibətinə düçar olurlar.Heç şübhəsiz bu, ilahi bir əzabdır.Bəzi rəvayətlərdən aydın olduğu qədəriylə bu ayələr, hicrətin ilkdövrlərində, Bədir Döyüşündən əvvəl enmişlər. Inşallah, bundansonrakı rəvayətlər hissəsində bunun üzərində də dayanacağıq."Hanı bir zaman Musa, qövmünə demişdi ki: Ey qövmüm! Allahın sizəolan nemətini xatırlayın..." Hz. Musanın hekayələrini ehtiva edən ayələrdənaydın olduğu qədəriylə, bu hekayə -Hz. Musanın Isra-iloğullarınımüqəddəs torpaqlara girməyə bağlı çağırışı- İsrailoğullarının Misirdənçıxışlarından sonra yaşanmışdır. Ayədə keçən "sizi krallar etdi."ifadəsi də bunu göstərər.484 ................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

"aləmlərdə heç kimə vermedigini sizə verdi." ifadəsi də,bundan əvvəl üzərlərinə bəzi fövqəladə ayələrin endiyini göstərər.Qüdrət halvası, bildirçin əti, daşdan mənbələrin fışqırması və buludlarınüzərlərində kölgə etməsi kimi."yoldan çıxmış cəmiyyət" ifadəsinin iki dəfə təkrarlanmış olmasıgöstərir ki, İsrailoğulları bu hekayənin yaşanmasından əvvəl arxaarxaya bir neçə dəfə elçiyə qarşı çıxmış, ona baş qaldırmışlar idi. Belə ki,sonunda fasıklar=yoldan çıxmışlar xüsusiyyətini həkk etmiş oldular.Bu konkret qar/qazancınalar göstərir ki söz mövzusu hekayə, yəniyer üzündə çaşmışca gəzmələri, Hz. Musanın (ə.s) peyğəmbərolaraq göndərilib aralarında qaldığı dövrün son dilimindəyaşanmışdır. Yenə bunu anlayırıq ki: Quranda onlarla əlaqədar olaraqizah edilən hekayələrin böyük qisimi bundan əvvəl meydana gəlmişdir.Buna görə Hz. Musanın, "Allahın sizə olan nemətini xatırlayın."şəklindəki sözü, Allahın onlara verdiyi və bəxş etdiyi bütünnemətlərə istiqamətli bir işarədir. Hz. Musanın sözə belə bir girişləbaşlaması, bir az sonra, müqəddəs torpaqlara girmələrinə bağlı çağırışınaistiqamətli bir təşviq xüsusiyyətindədir. Əvvəl onlara Rəblərinin nemətlərinixatırladır ki, nemətin artmasına və tamamlanmasına istiqamətliolaraq daha böyük bir səy içinə girsinlər. Çünki Allah, Musanıelçi olaraq özlərinə göndərməklə böyük bir nemət bəxş etmişolur. Onları dininə yönəltmiş olması, Firon xanədanının zülmündənqurtarması, Tövratı endirməsi, şəriəti bir hüquq sistemiolaraq hökmə bağlaması böyük bir nemətdir. Artıq bu nemətlərintamamlanması üçün yalnız müqəddəs torpaqlara girmələri lazımdır.Oraya girdiklərində müstəqil və suveren bir xalq olaraq şərəfli birhəyat sürdürmə imkanına qovuşacaqlar.Uca Allah, İsrailoğullarına xatırlatdığı nemətləridetallandırarkən bunları üç qisimə ayırır. Əvvəl buna diqqətləriniçəkir: "çünki O, içinizdən peyğəmbərlər çıxardı." Bununla, soylarınınmənşəyi mövqesindəki peyğəmbərlər olan Hz. İbrahim, Ishakvə Yaqub ilə onlardan sonra gələn peyğəmbərlər nəzərdə tutulur. Ya

də xüsusi olaraq İsrailoğullarına göndərilən Yusuf, esbat [nəvələr,Maidə Surəsi 20-26 ..................................................... 485Yaqub soyundan gələn peyğəmbərlər və ya İsrailoğulları boyları],Musa və Harun kimi peyğəmbərlər qəsd-edilir. Heç şübhəsiz peyğəmbərlikbaşlı başına bir nemətdir.Sonra belə buyurur: "sizi krallar etdi." Yəni müstəqilliyəqovuşmanızı, Fironların köləçi nizamlarından və zorbaların tahakkümündenxilas olmanızı təmin etdi. Canı, ailəsi və malı üzərindətək başına suveren ola bilən bir kimsə üçün krallıq söz mövzusu ola bilərancaq. İsrailoğulları Hz. Musa zamanında, təməl bir sosiolojiqanuna görə hərəkət edirdilər. Qanunların ən gözəli olan tövhidəsaslı qanundan danışırıq. Bu qanun Allaha və Rəsuluna itaətetmələrini, ictimai həyatlarında əskiksiz ədaləti suveren etmələrini,digər birliklərə istiqamətli haqsız hücumlarda ol/tapılmamalarını,bunun yanında bir-birlərinə qarşı sui-qəsdlər içinə girməmələrini,bir olan cəmiyyətlərini fərqli təsnif edərə ayırmamalarını nəzərdə tuturdu.Əks halda ictimai nizam pozulardı. Başlarında da bir peyğəmbərolan Musa (ə.s) vardı. O da kral və ya tayfa rəisi kimi üzərlərindəhaqsız, təpədən bakmacı zorba bir suverenlik qurmamışdı.Bir görüşə görə, onların krallar edilməsindən məqsəd, uca Allahıniçlərindən krallar çıxarmağa istiqamətli təqdiridir. Bu da Talutu,Davudu və digər kralları əhatə edən bir müddətdir. Bu vəziyyətdə, ifadəonlara krallıq bəxş edəcəyinə bağlı bir vəd xüsusiyyətində olar. Yəniqeybi bir xəbər təqdim edilir. Çünki İsrailoğullarının krallığı Hz. Musadanbir zaman sonra qurulur. Hərçənd belə bir şərhin qorxusuyoxdur; amma bu, "sizi krallar etdi." ifadəsinin vurğusuylaüst-üstə düşmür. Elə ya, "içinizdən peyğəmbərlər çıxardı." deyildiyikimi, "içinizdən krallar çıxardı." deyilmir.Krallıqla, doğrudan suverenliyin bir qrupun əlində olması danəzərdə tutulmuş ola bilər. Bu, ax saqqallı insanların bir birliyi təbiiolaraq idarə etmələri qanununu da əhatə edər. Bu baxımdan Hz. Musa(ə.s), ondan sonra Yuşa peyğəmbər (ə.s) bir kral sayılarlar. Hz.

Yusuf (ə.s) daha əvvəl onsuz da/zatən kral idi. Nəhayət bu, tanınan Talut,Davud və Süleyman kimi krallara qədər davam edib gedər. Əvvəlkiqiymətləndirmə üçün işarə etdiyimiz qorxu bunun üçün də etibarlı-486 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir.Sonra belə buyurur: "aləmlərdə (sizdən əvvəlki dövrlərdə)heç kimə vermedigini sizə verdi." Burada açıq-aşkar ayələrdəstəyindəki ilahi köməklərə və lütflərə işarə edilir. Əgər dediklərindədayansalar və verdikləri sözləri tutsalar, həyatlarında müsbətistiqamətdə böyük bir dəyişmə meydana gələcəkdir. Bunlar, Misir'-də ol/tapıldıqları günlərdə özlərini ətraflı əhatə edən açıq-aşkarmöcüzələrdir. Ardından uca Allah, onları Firondan və soydaşlarındanqurtarmışdı. Hz. Musa (ə.s) zamanında, İsrailoğullarına ocür sıx möcüzələr, açıq-aşkar sənədlər göstərilmiş və nemətlərbəxş edilmişdi ki, o günə qədər heç bir cəmiyyətə beləsi bir qürurbəxş edilməmişdi; bu sıxlıqda möcüzələr və nemətlər vermişdi.Bu baxımdan bəzilərinin, "Ayədə keçən 'aləmlərdən məqsəd,Isra-iloğullarının müasirləri olan birliklərdir." şəklindəki şərhlərininsəhvi ortaya çıxır. Çünki ayə, o günə qədər gələnhər hansı bir birliyin İsrailoğullarına bəxş edilən növdən nemətlərənail oluşunu olumsuzluyor, ki elədir də."Ey qövmüm! Allahın sizə yazdığı müqəddəs torpağa girin və arxanızadönməyin, yoxsa hüsrana uğrayarsınız." Müqəddəs torpaqlara girmələriəmr edilir. ifadənin vurğusundan Hz. Musanın, onların itaətsizlikedəcəklərini, əmri yerinə yetirməyə yanaşmayacaqlarını gözlədiyiaydın olur. Buna görə Hz. Musa, əmrini bir də geri dönməməqadağanıyla gücləndirmə gərəyini duy/eşidir. Bunun dərhal sonra qaçınılmazbir hüsranın olacağını vurğulayır. Hz. Musanın (ə.s) onlardanmənfi bir reaksiya gözlədiyinin dəlili, əmri rədd etmələrindən sonraonları "fasiqlər" deyə xarakterizə etmiş olmasıdır. Çünki bir əmrəmənfi reaksiya vermək, fısk və yoldan çıxmadıyar. Bu səbəbdən birdəfəylə "fasiqlər" deyə xarakterizə edilmələri doğru olmaz. Bu da göstərir

ki, həmişə bu cür rəftarları təkrarlayırdılar.Ayədə haqqında danışılan yer/yeyər, "müqəddəs" olaraq xarakterizə edilir. Təfsirçilərbu sözü peyğəmbərlərin və möminlərin orada iqamət edirolmasından ötəri "şirkdən təmizlənmiş" olaraq açıqlamışlar.Quranda bu sözü açıqlayıcı mahiyyətdə bir ifadə iştirak etmir.Maidə Surəsi 20-26 ....................................................... 487Yalnız bu çərçivədə faydalanılacaq, yaxın bir məna ehtiva edən beləbir ifadə var: "Ətrafını bərəkətli kıldıgımız Məscidi Axsa." (İsra,1) Bu mövzuda faydalanılacaq bir başqa ifadə də budur: "Xor görülübəzilməkdə olan milləti də içini bərəkətlərlə donattıgımız yerin,dogularına və qərblərinə varis etdik." (Ə'RAF, 137) Bərəkətli olmaxüsusiyyəti, yer/yeyər baxımından bol xeyiri və yaxşılığı saxlama mənasını ifadəedər. Dinin suveren qılınıb şirk pisliyinin aradan qaldırılması da bol bir xeyrdir."Allahın sizə yazdıgı..." ifadəsinə gəlincə; ayələrin axışından,yurd olaraq oraya yerləşmələrinə hökm edildiyinə işarə edildiyi aydın olur.Daha sonra, "Elə isə ora onlara qırx il qadağan edildi."şəklindəki ifadəylə bunun arasında bir ziddiyyət yoxdur. Tam tərsinə,onu gücləndirdiyi belə deyilə bilər. Çünki, "Allahın sizə yazdıgı..."ifadəsi mücməldir, zaman və hətta şəxslər ifadə edilməmişdir. Çünki,fərdlərin və şəxslərin vəziyyətinə işarə etmədən bir ümmətəxitab edilmişdir. Necə ki deyildiyinə görə, bu xitaba həmsöhbətolan, öhdəçiliyi boynuna götürən qurşaq səhra/çöldə çaşmış gəzdikləri sırada,geridə bir adam qalmayacaq şəkildə ölmüşdü. Müqəddəs torpaqlaraYuşa b. Nun öndərliyində oğulları və oğullarının oğulları girmişlər idi.Qısacası, "ora onlara qırx il qadağan edildi." ifadəsi, müqəddəs torpaqlarınbundan sonra onlara yazıldığına istiqamətli işarələr ehtiva etmirdeyil.Müqəddəs torpaqların yurd olaraq onlara bəxş edilməsinə bağlı ilahiuzaqgörənliyə bu ayədə də işarə edilmişdir: "Biz də istəyirdik ki oyerdə əzilənlərə lütf edək, onları öndərlər edək, onları varisedək və onları o yerdə iqtidara gətirək." (Qəsəs, 6) Hz.Musa (ə.s) onlar üçün bunu diləyirdi; amma bu vaxt Allahdan kömək

diləmələrini və səbirli olmalarını şərt qaçırdı: "Musa qövmünə,'Allahdan kömək istəyin, səbr edin! Yer üzü Allahındır, onuqullarından diledigine verər. Nəticə, qorunanlarındır' dedi. Onlar,'Ey Musa, sən bizə gəlməzdən əvvəl də, sən bizə gəldikdən sonradə bizə işgəncə edildi' dedilər. Musa dedi: Ümid edilər ki, Rəbbinizdüşməninizi yox edər və onların yerinə sizi yer üzünə hakim edər488 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5də necə hərəkət edeceginize baxar." (Ə'RAF, 128-129)Uca Allah, aşağıdakı ayədə bu vədin reallaşdığını xəbərverir: "Xor görülüb əzilməkdə olan milləti də içini bərəkətlərlədonattıgımız yerin, dogularına və qərblərinə varis etdik.Rəbbinin Isra-ilogullarına verdigi gözəl söz, səbr etmələri üzündəntam yerinə gəl idi." (Ə'RAF, 137) Bu ayə göstərir ki, müqəddəs torpaqlarıişğal edib yurd əldə etmələri, ilahi bir söz, hökmə bağlanmışbir yazı, qərarlaşdırılmış bir mühakimədir. Bunun reallaşması üçün nəzərdə tutulantək şərt, səbirlə itaət etmək, üsyan etməkdən qaçınmaq vəacı/ağrılı hadisələr qarşısında müqavimət göstərməkdir.Səbir anlayışını ümumi tutduq; çünki ayədə mütləq olaraq istifadə edil-mıştır və çünki Hz. Musa (ə.s) zamanında arxa arxaya məşəqqətlihadisələrə məruz qalmışlar idi, bunun yanında ilahi əmr və qadağan edərədə həmsöhbət olurdular. Günah əməliyyata/işləmə barəsində israr etdikcə,özlərinə ağır öhdəçiliklər endirilmişdir. Necə kiQuranda onlarla əlaqədar olaraq izah edilən xəbərlər də bunu göstərməkdədir.Müqəddəs torpaqların İsrailoğullarına yazılmasının Quran bütünüiçində ifadə etdiyi məna budur. Bununla birlikdə, ayələrdə buuzaqgörənliyimin zamanı və müddəti açıqca zikr edilməmişdir. Bu qədərivar ki, Isra surəsində iştirak edən əlaqədar ayələrin sonunda iştirak edən buifadə bu mövzuda bir fikir verməkdədir: "Amma siz dönsəniz, biz dədönərik. Cəhənnəmi, kafirlər üçün əhatə edici etmişik." (Isra, 8)Eyni şəkildə, Ə'RAF surəsindəki əlaqədar ayənin sonunda Hz. Musadanköçürülən bu ifadələr də bir ipucu xüsusiyyətindədir: "Ümid edilər ki,Rəbbiniz düşməninizi yox edər və onların yerinə sizi yer üzünə

hakim edər də necə hərəkət edeceginize baxar." (Ə'RAF, 129)Bu ayə də mövzuya işıq mühafizəkar xüsusiyyətdədir: "Musa qövmünədemişdi ki: Allahın üzərinizdəki nemətini xatırlayın... Və Rəbbinizsizə belə bildirmişdi: And olsun şükr etsəniz əlbəttə sizə dahaçox verərəm və eger nankorluq etsəniz əzabım çox çətindir."(İbrahim, 6-7) Bunun kimi daha bir çox ayə göstərir ki söz mövzusuuzaqgörənlik, bir şərtə bağlıdır; dəyişməz, qüvvədən qaldırılmaz mut-Maidə Surəsi 20-26 ....................................................... 489lak bir hökm deyil.Bəzi təfsirçilərə görə, Hz. Musanın ayədə köçürülən "Allahınsizə yazdıgı..." ifadəsindən məqsəd, Allahın Hz. İbrahimə (ə.s) istiqamətlivədidir. Sonra bu təfsirçilər, Tövratdan aktardıkları1 keçidlərləuca Allahın Hz. İbrahimə, Ishaka və Yaquba yer üzünü nəsillərinəverəcəyini vəd etdiyini sübut etməyə çalışarlar və mövzunuala bildiyinə uzadarlar. 2Kitabımızın axışı içində bu köçürmə keçidlərin orijinal Tövrat'-danmı, yoxsa təhrif edilən qisimlərdənmi olduğunu mübahisə et/müzakirə edəcəkdeyilik və bu bizi maraqlandırmaz da. Çünki Quran Tövratla təfsiredilməz."Onlar dedilər ki: Ey Musa! Orada zorba bir millət var. Onlar oradançıxmadıqca, biz oraya girmərik. Əgər oradan çıxarlarsa, o zaman orayagirərik." Ragıp əl-Isfahani deyər ki: "Cebr" sözcüyünün etimoloji mənas(n)ı,bir şeyi bir növ məcbur etməklə təmir etmək və islah etmək deməkdir.Ərəblər deyərlər ki: Cebertuhu fən tərəfindən-beret və ictebere [zorla/məcbur et onu düzəltdim,o da düzəldi]... Bəzən "cebr" sözcüyü, tam düzəltmə mənasındaistifadə edilər. Hz. Əlinin bu sözündə olduğu kimi: "Ey hər kırığındüzəldicisi (Cabir) və ey hər çətinliyin asanlaşdırıcısı!" Ərəblərinçörək mənasında istifadə etdikləri "Cabir b. Həb-be" (Buğda dənəsi------1- Məsələn "Yaratma Kitabı"nda belə deyilir: "İbrahim Kənanlıların torpaqlarından keçərkən Rəb ona göründü və ona dedi ki: Bu məmləkəti sənin

nəsilinə verəcəyəm." (Bap 12 : 7)Yenə eyni kitabda belə deyilir: "O gün Rəb, Abramla [İbrahimlə] əhd edibdedi: Misir çayından böyük çaya, Firat çayına qədər, bu diyarı... səninnəsilinə verdim." (Bap 15 : 18)"Tesniye Kitabı"nda bu ifadələrə yer verilər: "Allahımız Rəb, Horebde bizəsöyliyip dedi: Bu dağda oturmanız yetər; dönün və köç edin/əldə et, və Amarilerindağlığına, və ona yaxın olan Avtomobildə, dağlıqda, və Şefalada və Cenupta, və dənizkənarında bütün yerlərə, böyük çaya, Firat çayına qədər Kənanlılar diyarına,və Libnana girin. Işte, diyarı önünüzə qoydum; girin, və Rəbbin atalarınıza,İbrahimə, Ishaka və Yaquba özlərinə və özlərindən sonra onların nəsilinəvermək üçün and etdiyi diyarı özünüzə mülk əldə edin." (Bap 1 : 6-8)2- [əl-Menar təfsiri, c. 6, s. 326-327.]490 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nin oğulu olan düzəldici) deyim də buna bağlı bir nümunədir. Bəzən dətam nəşr/təzyiq, məcbur etmə mənasında istifadə edilər. Hz. Əlinin (ə.s) bu sözübuna nümunədir: "Nə məcbur etmə var, nə də tam azadlıq...""İcbar" sözü, etimoloji quruluşu etibarilə bir başqasını digərbirini düzəltməyə yönəltmək mənasını ifadə edər. Nə var ki, bu ifadətam məcbur etmə mənasında istifadə edilməyə başlanmışdır. Buna görəbiri, "Ecber-tuhu al/götürə həmçinin" dediyində, bu "onu məcbur etdim" deməkdir...Bir insanı xarakterizə etmək mənasında "cabbar" xüsusiyyəti istifadə edildiyizaman, deyilmək istənir ki bu insan, həkk etmədiyi bir üstünlükiddiasında ol/tapılmaq surətiylə bir əskikliyi aradan qaldırır. Bu səbəbdən buxüsusiyyət yalnız tənqid mənasında istifadə edilər. Buna bu ayələri nümunəgöstərə bilərik: "Və hər inadçı zorba pərişan oldu." [Ibrahim, 15], "Mənibaş qaldıran bir zorba etmədi." [Meryam, 32], "Orada zorba birmillət var." [Maidə, 22]Bir şeyin axaranlarına, həm cinslərinə basqın çıxması, üstünolmasıyla düşünülə bilər olduğundan Ərəblər, "Nahletuncebbaretun" (iri xurma ağacı) və "naketun cebbaretun" (böyükdəvə) deyərlər." Ragıpdan ehtiyac duyduğumuz qədəriylə etdiyimizgötürmə burada sona çatdı. Bundan da aydın olur ki, "zorbalar"

(cebbarin)dan məqsəd, xalqı öz istəklərinə görə hərəkət etməyəməcbur edən güc və iqtidar sahibləridir."Onlar oradan çıxmadıqca, biz oraya girmərik." Bu ifadə, müqəddəsyerlərə girmək üçün orada yaşayan zorba qövmün çıxmasını şərtqaçdıqlarını göstərir. Ancaq gerçəkdə, ikinci dəfə, "Eger çıxarlarsa,o zaman oraya girərik." demiş olsalar belə, Hz. Musanın əmrinirədd etmək mənasındadır bu ifadə.Bəzi rəvayətlərdə, o dövrdə müqəddəs torpaqlarda yaşayan zorbaAmaliklerin xüsusiyyətləri, bədənlərinin iriliyi və boylarının uzunluğuilə əlaqədar ağla sığmaz şərhlərə yer verilmişdir ki, sağlam fikirin bunöv şişirtmələri təsdiqləməsi mümkün deyil. Kənar yandan arxeolojiqazıntılarda və insan fiziologiyası sahəsində edilən araşdırmalardabunu dəstəkləyəcək hər hansı bir tapıntıya rast gəlinməmişdir. Bu səbəbdənbu cür rəvayətlər, zehin bulandırıcı, əsassız uydurmalardan baş-Maidə Surəsi 20-26 ................................................... 491ka bir şey deyil."(Allahdan) qorxanların içindən, Allahın özlərinə nemət verdiyiiki adam dedi ki..." Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, burada Allahqorxusu nəzərdə tutulur. Bu da göstərir ki, bəzi adamlar Allahınvə peyğəmbərinin əmrinə qarşı çıxmaqdan qorxurdular və ayədəkisözləri söyləyən bu iki adam da onlar arasında iştirak edirdilər.Eyni zamanda bu iki adam, Allahdan qorxanlardan fərqli olaraq"Allahın nemət verdigi" kəslər olaraq xarakterizə edilirlər. Təfsirimizinbundan əvvəlki bir çox hissəsində, "nemət" anlayışının,Quran ədəbiyyatında mütləq istifadə edilməsi vəziyyətində "ilahi vəlayət"mənasını ifadə etdiyini ifadə etmişdik. Bu səbəbdən bu iki adam Allahınvəliləri idilər. Bu da, ayədə keçən "qorxu" ilə "Allah qorxusu"nun nəzərdə tutulduğuna bağlı konkret bir qar/qazancınadır. Çünki Allahınvəliləri ONdan başqasından qorxmazlar: "Iyi bil ki, Allahın vəlilərinəqorxu yoxdur və onlar kədərlənməyəcəklər." (Yunus, 62)Ayədə keçən "en'ame" hərəkətinin, elin idili olduğu mahzuf şeyin yəni,"nemət olaraq verilən şeyin" "qorxu" olması mümkündür. Bu

vəziyyətdə, uca Allahın onlara qorxusunu bəxş etdiyi nəzərdə tutulmuşolar və "yehafu-ne=korkanlar" hərəkətinin mefilinin hazfedilmiş olması,"Allahın nemət verdigi iki adam" ifadəsinin kafi açıqlığasahib olmasından ötəri olar. Çünki qorxularının, zorba qövmdənqaynaqlanmadığı bilinməkdədir. Elə olsaydı, "Onların üzərinə qapıdangirin." deyə İsrailoğullarını müqəddəs torpaqlara girməyəçağırmazdılar.Bəzi təfsirçilər demişlər ki, "yehafune=korkanlar" ifadəsindəkiçoxluq əvəzliyi İsrailoğullarına dönükdür. Mevsule dönük əvəzliksəhazfedilmiştir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna budur:"İsrailoğullarının özlərindən qorxduqları və Allahın özlərinəIslamı bəxş etdiyi iki adam dedilər ki..." İbni Cübeyrin bu sözü"yuhafune" [passiv fiil=kendilerinden qorxulan] şəklində oxuduğunabağlı rəvayət də bu şərhi dəstəklər mahiyyətdədir. Deyilirki: Bu iki adam Amalik Oğullarına mənsub idi. Hz. Musaya imanetmiş, İsrailoğullarına qatılmışlar idi. İsrailoğullarına bu sözləri söy-492 ..........................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5leyerek onlara, Amalik Oğullarını necə uduzmaya uğradacaqlarını,yurdlarını və torpaqlarını necə zəbt edəcəklərini göstərmək istəmişlər idi.Söz mövzusu təfsirçilər, ayələrin təfsiri ilə əlaqədar olaraq köçürülənbəzi rəvayətlərə söykən/dözərək bu cür bir şərhdə ol/tapılmışlar.Lakin bu cür rəvayətlər, Quran və ya başqa etibarlı bir qaynaqtərəfindən dəstəklənilməyən tək kanallı xəbərlərdir."Onların üzərinə qapıdan girin." Böyük bir ehtimalla, bununlasöz mövzusu zorba qövmün İsrailoğullarına ən yaxın olan şəhərlərinəzərdə tutulmuşdur. Deyildiyinə görə, bu şəhər Urayha idi. Sərhəd şəhərlərinə"ölkənin qapısı" demək məşhur bir istifadədir. Bununla"şəhərin qapısı" nəzərdə tutulması da olabiləcəkdir."Eger oradan girsəniz, şübhəsiz ki siz qalib gəlirsiniz." Allahınnemət verdiyi iki adam onlara fəth və düşmən qarşısındaqalib gəlmə vədində ol/tapılırlar. Söz mövzusu iki adamın bu qədərqəti danışmaları, Hz. Musanın "Allahın müqəddəs torpaqları

özlərinə yazdığı"na bağlı şərhindən irəli gəlir. OnlarHz. Musanın verdiyi xəbərlərin qəti doğru olduğuna inanırdılarya da ilahi vəlayət nuru sayəsində belə bir uzaqgörənlikdə ol/tapılırdılar.Necə ki Ehlisünnet və Şiə təfsirçilərinin böyük bir qisimi, buiki adamın Yuşa b. Nun və Ka-leb b. Yefunne olduqlarını söyləmişlərki, bu ikisi İsrailoğulları arasından seçilən on iki nakib, yəninümayəndədəndirlər.Sonra bu iki adam İsrailoğullarını Allaha güvənib söykən/dözməyəçağırırlar: "Haydı eger möminlər sinizsə, ancaq Allaha söykən/dözün."Allah, özünə güvənib söykən/dözənlərə yetər. Bu ifadə eyni zamanda,onlara mənəvi peyvənd etmə və ürəkləndirmə məqsədinə istiqamətlidir."Dedilər ki: Ey Musa! Onlar orada olduğu müddətcə, biz oraya əslagirmərik..." "Oraya girmərik" sözünü bir dəfə daha təkrarlayırlar.Bununla Hz. Musanı (ə.s) israrlı dəvətlərindən, çağırış üstünə çağırışetməkdən imtina etdirməyi, dəvətlərinin bir fayda təmin etməyəcəyinidüşünməsini məqsəd qoyurlar.Bu ifadə, bir çox baxımdan Hz. Musanın mövqesini kiçik hesab etdik-Maidə Surəsi 20-26 ....................................................... 493lerini, özlərinə xatırlatdığı Rəblərinin əmrlərini və vədini ciddiyəal/götürmədiklərini əks etdirməkdədir. Bir dəfə, sözə girişləri maraqlıdır.Əvvəlcə, Hz. Musanın çağırışına uyğun gəlməyə dəvət edən iki adamıxitab etməyə tənəzzül etmirlər. Sonra şərhi qısacakəsdirib atırlar. Halbuki bunun əvvəlində uzun şərhlərdə ol/tapılıbsəbəbləri və xüsusiyyətləri irəli sürmüşlər idi. Qarşılıqlı atışma vəcavab vermə mühitlərindən biri, başlanğıcda uzun tutduğu şərhləriniqısaca ötürürsə bu, danışmanın darıxdırıcı/sıxıcı olmağa başladığını,həmsöhbətin qarşı tərəfin sözlərini dinləməyi istəmədiyinigöstərər.Sonra İsrailoğulları, ikinci dəfə təkrarladıqları "biz oraya girmərik."sözlərini, "əsla" vurğusuyla gücləndirirlər. Ardından, cəhalətləribundan daha böyük, daha həyasızca bir söz sərf etmələrinəsəbəb olur. Çağırışı qəti olaraq rədd etdikdən sonra bunu

söyləyirlər: "O halda sən və Rəbbin gedin, döyüşün; biz burada oturacagız."Bu ifadə, onların bütpərəstlər kimi Allahı insanlara bənzədənmi-şebbihe olduqlarının açıq bir dəlilidir. Elədirlər də. Çünki ucaAllah, onların bu anlayışının bir ifadəsi olaraq belə dedikləriniaçıqlamaqdadır: "İsrailogullarını dənizdən keçirdik, özlərinəməxsus bəzi bütlərə tapınan bir qövmə rast gəldilər: Ey Musa,dedilər, bax bunların necə tanrıları var, bizə də elə bir tanrı et!Musa dedi: Siz həqiqətən cahil bir cəmiyyətsiniz." (Ə'RAF, 138) Bu günəllərində olan müqəddəs kitablarının da şahidliyiylə hələ tanrınıkonkretləşdirici, insana bənzədici anlayışlarını davam etdirməkdədirlər."Musa: Rəbbim! Mən özümdən başqasına malik deyiləm; qardaşımdə elə. O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin arasını ayır."Ayənin axışı göstərir ki, "Mən özümdən və qardaşımdan başqasınamalik degilim." ifadəsi, özündən və qardaşından başqasını,təqdim etdiyi dəvətə yönəltmə gücündən məhrum olduğundankinayədir. Çünki o, özünü etdiyi çağırışa icra etməyə yönəltməgücünə sahib idi. Qardaşı Harunu da buna yönəldə bilərdi. Harun Allahtərəfindən göndərilən bir peyğəmbər idi. Musa yaşadığı müddətcə,494 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5onun xəlifəsi idi. Buna görə Allahın əmrinə qarşı çıxmaz idi. Ya dademək istəyirdi ki, özü ancaq öz nəfsinə və qardaşı da ancaqöz nəfsinə hökm edə bilirdi.Bu ifadədən məqsəd, mütləq olaraq bütün yapabilirliği mənfilə-mak deyil. Çünki, hər şeydən əvvəl Hz. Musa bəzi insanlarıiman etmək surətiylə edilən çağırışa müsbət cavab verməyə yönəltmişdi.Qaldı ki, ayənin axışı açıq şəkildə göstərir ki, Allahdanqorxanlardan iki adam və başqaları ona iman etmiş, çağırışına müsbətcavab vermişlər idi. Bunları, malik olduğu kəslər arasındasaymamış olsa belə, vəziyyət dəyişməz. Çünki əmrlərinə qarşı çıxmayacaqlarıaçıq olan öz ailəsini və qardaşının ailəsini də zikr etməmişdir.Bunun səbəbi, mühitin ancaq bu cür bir ifadəyə əlverişli olmasıdır.Çünki Hz. Musa (ə.s) onları, insan fitrətinin nəzərdə tutduğu qanuni

bir işə dəvət edirdi. Təbliğ vəzifəsini əskiksiz yerinə yetirmiş, hərmüxtəlif bəhanəni boşa çıxarmışdı. Amma İsrail cəmiyyəti onun çağırışınıson dərəcə iyrənc və çirkin bir rəftarla rədd etdi. Işte belə bir atmosferdəancaq bunu söyləyə bilərdi: Ya Rəbbi! Mən mesajını təbliğetdim, bəhanələri boşa çıxardım. Mən sənin əmrini yerinə yetirmədəancaq öz nəfsimə hük-medebilirim. Qardaşım da elə. Bizöhdəçiliyimizin gərəyini yerinə yetirdik. Lakin xalq, bizi çoxsərt bir tutumla rədd etdi. Bu anda onlardan ümidi kəsmiş ol/tapılırıq.Yol kəsilmişdir. Bu düyünü sən həll et; rubbiyetinle sən, onlaraistiqamətli nemətinin tamamlanmasına, yer üzünə varis qılınmalarınavə orada xəlifəlik-öndərlik vəzifəsini yerinə yetirmələrinə gedənyolu hazırla. Hökmü sən ver. Bizimlə bu fasiqlər birliyinin arasınıayır.Bu mühit, onların həmişə davam etdirdikləri Hz. Musanınəmrlərinə qarşı çıxma ənənələrindən tamamilə fərqlidir. Bunudeyərkən, Allahı çılpaq gözlə görmə istəklərini, buzovatapınmalarını, şəhərin qapısından girişlərini, "hıtta" deyişlərini vs.nəzərdə tuturuq. Ancaq bu son hadisə, İsrail cəmiyyətinin Hz. Musanınəmrinə açıqca qarşı çıxışının ən konkret nümunəsidir. Ən kiçik biryumşaqlıq və uzlaşma əlaməti göstərmirlər. Əgər Hz. MusaMaidə Surəsi 20-26 ..................................................... 495laşma əlaməti göstərmirlər. Əgər Hz. Musa (ə.s) onları bu haldaburaxsa və əmrinə qarşı geyindikləri rəftarı görməməzlikdən gəlsə,bütün iddiası təməldən çürümüş olardı. Bundan sonra heç bir əmrinivə qadağanını dinləməzdilər. Aralarında təsis etdiyi ictimai birliyindayaqları duz buz olardı.Bu şərhlə sırasıyla bu xüsuslar ortaya çıxır:1- Belə bir atmosfer, Hz. Musanın özünün və qardaşınınvəziyyətini Allaha ifadə etməsini tələb edirdi. Onlar Allah tərəfindəntəbliğlə vəzifələndirilmişlər idi. Özlərinə qarşı çıxmamış olsalarbelə, digər möminlərin vəziyyətlərini ifadə etmələrinə gərək yox idi.Çünki dinin təbliği və dəvəti əsasında digər möminlərin bir funksiyas(n)ı

yox idi. Mühit, hökmü təbliğ edənin vəziyyətini ifadə etməyi tələb edirdi;hökmü mənimsəyənin, müsbət reaksiya verənin deyil.2- Gəlinən nöqtə, Hz. Musanın (ə.s) Rəbbinə şikayətdə ol/tapılmasınıtələb edirdi. Bu, əslində ilahi əmr və qadağanları tətbiqbarəsində Allahdan kömək istəmək idi.3- "Qardaşım" mənasını verən "ahı" sözü, "mən" demək olan"eni" sözünün sonundakı "ya" hərfinə matuftur. Bu səbəbdənifadənin mənas(n)ı budur: "Qardaşım da mənim kimi yalnız öz nəfsinəmalikdir." Yoxsa "ahı" sözü "nəfsi" sözünə matuf deyil.Hərçənd hər iki vəziyyətdə də əldə edilən məna doğrudur; lakin"ahı" sözünün "nəfsi" sözünə matuf olması, ayələrin axışıylaibarət olan/yaranan məna atmosferiylə üst-üstə düşmür. Çünki gərək Musa, gərəksəHarun itaət və əmrlərə uyğun gəlmə baxımından nəfslərinə hökm edə bilirdilər.Ayrıca Hz. Musa (ə.s) Hz. Haruna da bu baxımdanhökm etmə gücünə sahib idi. Harun, yaşadıqca Hz. Musanın xəlifəsi idi.Eyni zamanda hər ikisi, Allahın elçilərini səmimiliklə dinləyibitaət edən səmimi möminləri də istiqamətləndirəcək mövqedə idilər.4- "O halda bizimlə, o yoldan çıxmış cəmiyyətin arasını ayır."Bu söz, üzərlərinə əzab endikdən sonra qaçınılmaz olan ayırma və yaonları qövmlərindən çıxarmaları yaxud ölmələri surətiylə ayırmağabağlı bir qarğış deyil. Çünki Hz. Musa (ə.s) soydaşlarını,Allahın özlərini vəd etdiyi nemətin tamamlanması mükafatını ka-496 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5zanmak üçün lazımlı olan addımları atmağa dəvət edirdi. Bu mükafat idiki, uca Allah onunla İsrailoğullarına minnət edirdi, özləriniqurtardığını və yer üzündə suveren etdiklərini vurğulayırdı:"Biz də istəyirdik o yerdə əzilənlərə lütf edək, onları öndərləredək, onları varis edək." (Qəsəs, 5) Bu ayədən də aydın olduğukimi, İsrailoğulları bu vəziyyəti Hz. Musadan (ə.s) bilirdilər: "EyMusa, sən bizə gəlməzdən əvvəl də, sən bizə gəldikdən sonra dabizə işgəncə edildi." (Ə'RAF, 129)"Artıq sən yoldan çıxmış o cəmiyyət üçün kədərlənmə." ifadəsi də

buna şahidlik etməkdədir. Çünki bu ifadədən aydın olur ki Hz. Musa,soydaşlarının üzərinə ilahi qəzəbin enməsindən narahatlıq duy/eşidirdi.Bu səbəbdən səhra/çöldə çaşmış gəzmə cəzasına çarpdırılmış olmalarındanötəri kədər duy/eşitməsi gözlənilən bir şey idi."Allah buyurdu ki: Elə isə ora onlara qırx il qadağan edildi; yer üzündəçaşmış çaşmış gəzəcəklər. Artıq sən yoldan çıxmış o cəmiyyət üçünkədərlənmə." "Ora" ifadəsindəki əvəzlik "müqəddəs topraga" dönükdür. Qadağan etmədənməqsəd, tekvini=varoluşsal qadağandır. Yəni universaltəqdir əhatəsindədir. Ayənin orijinalında keçən "yetihune" hərəkətininməsdəri olan "əl-tihu" sözü qarışıqlıq mənasını verər. "əl-Ard"sözünün başındakı "əl" takısı isə, həmsöhbətlərin zehinində əvvəldəndiqqətə çarpanlaşan anlama göndərmədə var. "fela tesə"ifadəsi Hz. Musanın soydaşlarının vəziyyətindən ötəri kədərlənməməsiüçün edilən bir xəbərdarlıqdır. Beləcə uca Allah, Hz. Musanın duaedərkən soydaşları üçün istifadə etdiyi, "fasıklar=yoldan çıxmışlar" xüsusiyyətinitəsdiqləmiş olur.Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna budur: Müqəddəs torpaq, yəni orayagirmək və oranı mülk əldə etmək onlara qadağan edilmişdir. Yəni, qırx ilboyunca oraya girməmələrinə hökm etdik. Ol/tapıldıqları yerdə çaşmışçaşmış gəzəcəklər, nə mədəni bir cəmiyyət olub bir yerləşəm vahidindəiqamət edəcəklər, nə də Bədəvilər kimi kabilevi bir həyatyaşayacaqlar. Belə bir cəzaya çarpdırıldılar deyə, yoldan çıxmışcəmiyyət üçün kədərlənmə. Çünki onlar fasiqdirlər, yoldan çıxmışlar.Cinayətlər/günahlarının cəzasını çəkdikləri zaman onlara kədərlənmək yaraşmaz.Maidə Surəsi 20-26 ................................................. 497AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Xatəm Əbu Səid el-Hudridənbelə rəvayət edər: Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki:"İsrailoğullarından bir kimsənin xidmətçisi, miniyi və arvadı olsaydı,o adam kral olaraq yazılardı."Eyni əsərdə, Əbu Davudun mürsəl hədisləri yığdığı "Merasil"

adlı kitabından canlı Zeyd b. Eslemin "sizi krallar etdi." ifadəsiyləəlaqədar olaraq belə dediyi rəvayət edilər: Rəsulullah (s. a. a) buyurduki: "Bundan məqsəd, bərabər/yoldaş, ev və xidmətçi sahibi olmalarıdır."Mən deyərəm ki: Bu iki rəvayətin xaricində, eyni mənas(n)ı ehtiva edən başqarəvayətlər də köçürülmüşdür. Nə var ki, ayə axışı etibarilə bu tərzbir şərhə əlverişli deyil. Hərçənd İsrailoğulları ənənəsində, bir evi,bir arvadı və bir xidmətçisi olan hər kəsə kral adının verilməsi və yabeləsini kral olaraq yazmaları mümkün ola bilər; ancaq buraaçıqdır ki İsrail-oğullarının bütünü, xidmətçilərinə çatana qədər,bu şəkildə ev, bərabər/yoldaş və xidmətçi sahibi deyil idilər. Bu səbəbdən, bu xüsusiyyətəsahib olanlar, içlərindəki bəzi kəslər idi.Qaldı ki bu barədə başqa cəmiyyətlər və qurşaqlar da bənzəri birmövqedə idilər. Ev, bərabər/yoldaş və xidmətçi sahibi olmaq bütün cəmiyyətlərdəməşhur olan bir ənənədir, bu ənənəs(n)i olmayan bir cəmiyyətgöstərilə bilməz. Vəziyyət belə olunca, İsrailoğullarına xas bir tətbiqolmadığı ortaya çıxır. Uca Allahın bunu nəzərdə tutaraq, onlarıkrallar etdiyindən danışıb minnət etməsi də mümkün deyil.Halbuki ayənin axışı, ilahi minnətin konkret nümunələrini sərgiləməyəistiqamətlidir.Bu gerçək diqqətləri çəkmiş olmalı ki, bəzi rəvayətlərdə kimişərhlərə ehtiyac duyulmuşdur. Məsələn Katabedən belə rəvayətedilər: "İlk dəfə xidmətçi əldə edənlər İsrailoğullarıdır." Ancaq bu qiymətləndirmətarixi gerçəklərlə uyğun gəlmir.Şeyx Müfid, Emali adlı əsərində öz rəvayət zənciriylə ƏbuHəmzədən, o daİmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Hz.Musa (ə.s) İsrailoğullarını müqəddəs torpaqlara gətirdiyində onlara498 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dedi ki: 'Allahın sizə yazdıgı müqəddəs topraga girin və arxanızadönməyin, yoxsa hüsrana ugrarsınız.' Uca Allah, müqəddəs torpaqlarıonlar üçün yazmış olmasına baxmayaraq "Onlar dedilər ki, 'Ey Musa!Orada zorba bir qövm var. Onlar oradan çıxmadıqca, biz oraya

girmərik. Eger oradan çıxarlarsa, oraya girərik.' (Allahdan) qorxanlarıniçindən, Allahın özlərinə nemət verdigi iki adam dediki: 'Onların üzərinə qapıdan girin. Eger oradan girsəniz, şübhəsizki siz qalib gəlirsiniz. Haydı eger möminlər sinizsə, ancaqAllaha söykən/dözün.' Dedilər ki: 'Ey Musa! Onlar orada oldugu müddətcə,biz oraya əsla girmərik. O halda sən və Rəbbin gedin, döyüşün; bizburada oturacagız. Musa, 'Rəbbim! Mən özümdən başqasınamalik degilim; qardaşım da elə. O halda bizimlə o yoldan çıxmışcəmiyyətin arasını ayır' dedi.' Müqəddəs torpaqlara girməkdən qaçınınca,Allah oranı onlara qadağan etdi. Bunun üzərinə dörd fersahlık biryerdə qırx il boyunca çaşmış çaşmış gəzib dayandılar. Sən yoldançıxmış o cəmiyyət üçün kədərlənmə."İmam Cəfər Sadiq (ə.s) dedi ki: "Axşam olunca içlərindən biri,səfər var, deyə səslənərdi. Bunun üzərinə bərabərlərini yükləyibheyvanlara xüsusi bir ahəng oxuyaraq və onları dürtükleyerek təlaşlayola qoyulardılar. Şəfəq sökənə qədər dayanmadan gedərdilər.Bu sırada uca Allah yerə bir yumru şəklini almasını əmr edərdi.Beləcə səhər olunca, özlərini axşam ayrıldıqları yerləşməyerlərində tapardılar və yolu çaşdınız, deyərdilər. Qırx il boyuncabu minval üzrə orada gözləyib dayandılar. Üzərlərinə qüdrət halvasıvə bildirçin əti endirilirdi. Yuşa b. Nun və Kaleb b. Yufennailə bunların oğullarının xaricindəki hər kəs öldü. Təxminən qırx fersahlıksahədə çaşmış bir halda dolaşıb dayanardılar. Köç etmək istədiklərizaman paltarları və ayaqqabıları quruyaraq daş kəsilərdilər."İmam bunları da əlavə etdi sözlərinə: "Bərabərlərində bir daş vardı.Daşı yerə qoyduqlarında, Hz. Musa (ə.s) əsasıyla daşa vurardı vədaşdan on iki mənbə fışqırardı. Hər qəbiləyə bir mənbə düşürdü. Təkraryola çıxdıqlarında su daşa geri dönürdü. Daşı heyvana yükləyibyola çıxardılar..."Maidə Surəsi 20-26 ........................................................ 499Mən deyərəm ki: Buna yaxın mənalar ehtiva edən rəvayətlərin sayıolduqca çoxdur və gərək Şiə, gərəksə Sünni qaynaqlarda köçürülmüşdür.

Hədisin axışı içində, "İmam Cəfər Sadiq (ə.s) dedi ki" deyəbaşlayan ifadə başqa bir rəvayətdir. Bu rəvayətlər səhra/çöldə çaşmış çaşmışgəzdikləri sırada İsrailoğullarının yaşadıqları müxtəlif macəralaraişarə edən mənalar ehtiva edir olmaqla birlikdə, Allahınkəlamında bunları dəstəkləyən ifadələr yoxdur. Ammaeyni zamanda, Quranla ziddiyyət təşkil edən mənalar da ehtiva etməməkdədirlər.Hz. Musa zamanında İsrailoğullarının vəziyyəti, heyrət oyandırıcıdır,həyatlarının hər sahəsində fövqəladə inkişaflara şahid olurlar.Bu səbəbdən yer üzündə çaşmış çaşmış gəzmələrinin rəvayətlərdətəsvir edildiyi kimi olması üçün heç bir qorxu yoxdur.Təfsir-ul Ayyaşidə Mes'ade b. Sədəqədən, o daİmam CəfərSaydıqdan (ə.s) belə rəvayət edər: "İmama, "Allahın sizə yazdıgımüqəddəs topraga girin." ayəsinin mənas(n)ı soruşuldu. Buyurdu ki: "Allah,oranı onlara yazdı, sonra sildi, sonra onların uşaqlarına yazdı. Uşaqlarıoraya girdilər. "Allah diledigini silər, diledigini yerində buraxar.Ana kitab ONun qatındadır." [c. ,1 s. 904, h: 72]Mən deyərəm ki: Bu mənada bir hədis, İsmayıl Cu'fi vasitəsiləİmam Cəfər Sadiqdən Zürare, Hamran və Məhəmməd b. Müslimvasitəsilə daİmam Misdən rəvayət edilmişdir. 1 Bu rivayetteİmam(ə.s) müqəddəs torpaqların yazılmasını, Hz. Musanın (ə.s) "müqəddəstorpağa girin" xitabına həmsöhbət olanlarla, oraya girənlər baxımındanmüqayisə etmişdir. Bu səbəbdən yerlərin yazıldığı kəslər baxımından"beda" reallaşdığı nəticəs(n)i çıxır. Bununla ayənin zahirindənaydın olduğu şəkliylə "yazılma oraya girənlərlə əlaqədardır." mənas(n)ıarasında bir ziddiyyət yoxdur. Hadisə budur:Qırx il boyunca oradan məhrum buraxılırlar, sonra yenidənora özlərinə bəxş edilir. Çünki ayədə xitab, məna etibariləİsrail cəmiyyətinə istiqamətlidir. Bu baxımdan, özlərinə "giriş" yazılanlarlaşəxsən girənlər birdir. Onlar bir ümmət idilər və Allah müqəddəs top-------1- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 304, h: 69 və 71]500 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

raklara girməyi bu ümmətə yazmışdı. Sonra oraya girişləri bir müddətqadağan edildi, ardından təkrar onlara söz mövzusu yerlərə girməyibəxş etdi. Kəslər baxımından bir başlanğıc söz mövzusu olsa da, ümumiyyətləbelə bir şeydən söz edilə bilməz.əl-Kafi adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriyləƏbdürrəhman b. Yeziddən, o daİmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belərəvayət edər: Resu-lullah (s. a. a) əfəndimiz buyurdu ki: "Davud Peyğəmbər(ə.s) şənbə günü qəflətən öldü. Quşlar qanadlarıyla cənazəsininüzərinə kölgə etdilər. Musa İsrailoğullarının səhra/çöldə çaşmışçaşmış gəzdikləri sırada öldü. Biri göydən belə qışqırdı: Musaöldü! Hansı nəfs ölməyəcək ki?!" [Fürus(n)u Kafi, c. 6, s. 111-112, h: 4]Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 50127- Onlara Adəmin iki oğulunun gerçək xəbərini oxu: Hanı hərbiri, (Allaha) yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər idi də birindənqəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi. (Əməli qəbul edilməyən,qəbul edilənə) "Səni öldürəcəyəm" demişdi. (O da,) "Allah ancaqtəqva sahiblərindən qəbul edər." dedi.28- "And olsun ki əgər sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq deyiləm. Çünkimən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram.502 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 529- Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, öz günahını dayüklənib atəş əhlindən olasın. Zalımların cəzası işdə budur."30- Nəfsi, qardaşını öldürmə barəsində yavaş yavaş ona boyunəydi; (nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana uğrayanlardanoldu.31- Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə basdıracağınıgöstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi. (Qatil qardaş)"Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədinibasdırmaqdan acizəmmi (mən)?" dedi və beləcə peşman olanlardanoldu.32- Bundan ötəri İsrailoğullarına belə yazdıq: Kim, bir cana

və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bircanı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir. Kim də onu diriltsə,bütün insanları diriltmiş kimi olar. And olsun elçilərimiz onlaraaçıq dəlillər gətirdilər; amma bundan sonra da onlardan çoxu, yenəyer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər.AYƏLƏRİN ŞƏRHİAyələr, Adəmin iki oğulunun hekayəsini bildirirlər. Bu məzmundabunu da vurğulamış olurlar: Qısqanclıq, o cür təhlükəli birduyğudur ki, Adəmin bir oğulunu qardaşını haqsız yerə öldürəcəkqədər dəliyə çevirə bilir. Nəticədə böyük bir hüsrana uğrayır vədərin bir peşmanlıq duy/eşidir ki, heç bir faydas(n)ı olmur. Bu baxımdanayələr, əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəlidir. Oradaİsrailoğullarının Hz. Muhamme idin (s. a. a) elçiliyinə inanmaqdanqaçınmaları üzərində dayanılmışdı. Ki haqq məzmunlu mesajı qəbul etməkdənqaçınmalarının tək səbəbi qısqanclıq və çəkə bilməməzlik idi.Qısqanclıq belədir; insanı, qardaşını öldürməyə sürüyər, sonraonu əbədi olaraq xilas ola bilməyəcəyi bir vicdan əzabının, yaxşılaşmaz birpeşmanlığın, yandırıcı bir ürək sızısının pəncəsinə təyin edər. Elə isə buhekayədən ibrət götürsünlər, qısqanclıqda və inadla küfrləri içində üzməsinlər.Maidə Surəsi 27-32 .............................................................. 503"Onlara Adəmin iki oğulunun gerçək xəbərini oxu..." "Utlu=oku" hərəkətininməsdəri olan və oxumaq mənasını verən "tilavət" sözü,"et-tulvu=takip etmə" kökündən gəlir. Bu şəkildə adlandırılmasınınsəbəbi, bir xəbəri oxuyan kimsənin, xəbərin bəzi hissələrini,digər hissələrinin ardından, izlətdirərək oxumasıdır. "ən/en-Nəbə"isə, faydalı və müsbət təsirlər/təsir edər buraxan xəbər deməkdir. "Qurban" da,özüylə uca Allaha və ya bir başqasına yaxınlaşılmaq istənən şeymənasını ifadə edər. Bu söz, quruluşu etibarilə məsdərdir, ikili(tesniye) və çoxluq (cem) qəlibi al/götürməz. "əl-Takabbul" isə, əhəmiyyət verərək,diqqət göstərərək qəbul etmək deməkdir. "Aleyhim=onlara..."sözündəki əvəzlik, Ehlikitaba dönükdür. Çünki daha əvvəl dəişarə etdiyimiz kimi, ayələrin axışı içində onlar nəzərdə tutulmaqdadır.

Ayədə Adəm adıyla xatırlanan adam, Quranın insanlığın atası olduğunusöylədiyi Adəmdir. Bəzi təfsirçilərə görə, burada sözüedilən adam İsrailoğullarına mənsub bir adam idi. Bu adamın iki oğulu,Allaha təqdim etdikləri qurbanlar üzündən döyüşə alovlanmış və biridigərini öldürmüşdü. Qatilin adı Qabil və ya Kain, öldürdüyünün adıdə Habil idi. Buna görə uca Allah, hekayənin axışı içində, "Bundanötəri İsrailogullarına belə yazdıq..." buyurmuşdur.Nə var ki, bu şərh üç baxımdan səhvdir:Birincisi: Quran, insanlığın atası olan şəxsdən başqa "Adəm"adında birindən danışmamışdır. Bu səbəbdən bu insanlığın atasıolan Adəmdən başqası nəzərdə tutulmuş olsaydı, hekayədə hər hansı birnaməlumluq olmaması üçün buna bağlı konkret bir karineye yer verilmişolması lazım idi.İkincisi: Hekayənin axışı içində, "Allah... bir qarğa göndərdi." kimi,yer verilən motivlər, ancaq fikri sadəlik səviyyəsində yaşayansadə qavrayışlı primitiv insanın vəziyyətiylə bardaşa bilir. Çünki primitivinsan, təbii algılayışıyla, yaşanan inkişafların cəmindən ibarət olan/yaranantəcrübələr nəticəs(n)i məlumat əldə edərdi. Bu ayə isə, açıq bir şəkildəqatilin, cəsədin torpağa basdırılaraq örtüləcəyini bilmədiyini ifadəetməkdədir ki, bu insanlığın atası olan Adəmin oğullarının vəziyyətiyləüst-üstə düşür, İsrailoğullarına mənsub bir adamın oğullarının504 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5vəziyyətiylə deyil. İsrail-oğulları, milli ölçəkdə də olsa, bir sivilizasiyayasahib idilər; ictimai həyat baxımından təcrübələr əldə etmişlər idi.Ölüləri basdırmaq kimi bir faktı, hər hansı bir İsraillinin bilməməsi,bu baxımdan məqbul deyil.Üçüncüsü: Söz mövzusu fikiri müdafiə edən təfsirçilər, "Buna görəAllah, hekayənin axışı içində, 'Bundan ötəri İsrailogullarınabelə yazdıq' buyurmuşdur." sözləriylə, ayələ əlaqədar olaraq yönəldilənbir sualı cavablandırmaq istəmişlər. Sual budur: Hekayəninişarə etdiyi vəziyyət, yəni bir insanı öldürən, bütün insanları öldürmüşkimidir; bir insanı dirildən də bütün insanları diriltmiş kimidir,

hökmü bütün insanları əhatə edən bir fakt olduğu halda, niyə/səbəbhökmün yazılışı tam İsrail-oğullarına xas qılınmışdır?İşdə söz mövzusu təfsirçilər bu suala bu cavabı vermişlər:"Buna görə Allah, hekayənin axışı içində... buyurmuşdur: "Yəni qatilvə maktul, insanlığın atası Adəmin oğulları deyildirlər ki, hekayələridə insan növünün ilk fərdləri arasında yaşanan bu hadisəs(n)i ehtiva etmişolsun. Əksinə onlar, İsrailoğullarına mənsub bir adamın uşaqları idilər.Bu səbəbdən onlara bağlı hekayə də, xüsusi-milli bir xəbərxüsusiyyətindədir. Buna görə hekayədən alınması lazım olan ibrət də tamİsrailoğullarına xas olaraq yazılmışdır.Amma bu şərh problemi həll etməyə çatmır. Sual bibi/hələ zehinləriqurdalamağa davam edir. Çünki bir insanı öldürmənin bütün insanlarıöldürmək kimi olması, bir insanı diriltmənin də bütün insanlarıdiriltmək kimi olması, insan növünün arasında meydana gələnbütün öldürmələrlə əlaqəli bir faktdır. İnsanların yalnız müəyyən birqisimiylə sınırlandırılamaz. İsrailoğullarından əvvəl nə qədər adam öldürmələrolmuşdur. Işaret edilən bu öldürmə hadisəsindən əvvəl də.Elə isə bu hökmü xüsusi bir öldürməklə əlaqələndirmək və müəyyən birqövm üçün nəzərdə tutmaq niyə?Qaldı ki, əgər vəziyyət söz mövzusu təfsirçilərin anladığı kimiolsaydı: "Sizdən kim bir canı öldürsə..." şəklində bir ifadənin istifadə edilmişolması daha uyğun olardı. Beləliklə, hökmün onlara xasolduğu ancaq o zaman diqqətə çarpanlıq qazana bilərdi. Sonra, öz üçün-Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 505də tutarlı olmayan bu xas etmə faktıyla elin idili sual yenidəngündəmə gəlir idi.Halbuki problemi kökündən həll edəcək cavab budur: "Kim, bir cana...qarşılıq olmadan bir canı öldürsə..." ifadəsi, qanuni bir hökmdənçox universal bir hikməti ehtiva etməkdədir. Bu səbəbdən,"İsrailoğullarına yazılması"nın mənas(n)ı, bu hikmətin faydalarının vənəticələndirərinin onlarla birlikdə bütün insanları əhatə edəcək ümumilikdəolmaqla birlikdə, onlara açıqlanmasıdır. Eynilə, Quranda bəzi

hikmət və nəsihət edərin faydalarının sırf Hz. Məhəmmədin (s. a. a) ümmətinəxas qılınmamasına qarşı, doğrudan onlara açıqlanmasıkimi. Ayədə, bu hikmətin onlara açıqlanmasından danışılmasınınsəbəbi də, ümumi ayələr qrupunun, onlara öyüd vermə, onlarıxəbərdar etmə və Hz. Məhəmmədi (s. a. a) qısqanmalarından, inadçı tutumlarınıdavam etdirmələrindən, fitnə atəşini alovlandırmalarından,döyüşlərə səbəb olmalarından və birbaşa Müsəlmanlaradöyüş açmalarından ötəri onları qınama, ayıblama vəutandırma məqsədinə istiqamətli olmasıdır.Bu səbəblədir ki, "Kim... bir canı öldürsə..." ifadəsinin davamında,bu qiymətləndirmə cümləsinə yer verilmişdir: "And olsunelçilərimiz onlara açıq dəlillər gətirdilər; amma bundan sonra daonlardan çogu yenə yer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər." Qaldı ki sözmövzusu təfsirçilərin, hekayədən çıxardıqları nəticəs(n)i dəstəkləyəcəkmahiyyətdə hər hansı bir rəvayət və ya tarixi bir nəhayət söz mövzusudeyil.Bu səbəbdən, "Adəmin iki oglunun gerçək xəbərini..." ifadəsiyləinsanlığın atası Adəmin (ə.s) nəzərdə tutulduğu aydın olur. ifadənin -xəbər və ya oxu sözüylə elin idili- "hakk=gerçek olaraq" ifadəsiyləqeydləndirilməsi də göstərir ki, bu xəbərlə əlaqədar olaraq aralarındagəzən rəvayətlərdə təhrif və əskiklik söz mövzusu idi. Ki elədir.Bu hekayə Tövratın "Yaratma Kitabı"nın dördüncü babında iştirak edər.Amma burada, bir qarğanın göndərilişindən və onun torpağı eşeleyişindendanışılmaz. Kənar yandan Tövratın izahatıyla hekayədə uluAllahı bir cisim kimi görmə anlayışı son dərəcə diqqətə çarpandır ki, Allah506 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bu cür əsassız yaraşdırmalardan münəzzəhdir, ucadır."Hanı hər biri (Allaha) yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər ididə birindən qəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi." ifadəninaxışından aydın olduğu qədəriylə, qardaşlardan hər biri uca Allahayaxınlaş-mak qəsdiylə bir şey təqdim etmişdi. "Qurban" sözcüyününtesniye qəlibində istifadə edilmiş olmaması, bu sözün məsdər olub

tesniyesinin və çoxulunun olmamasından ötəridir."Səni öldürecegim, demişdi. O da, 'Allah, yalnız təqva sahiblərindənqəbul edər.' dedi." Ilk sözü söyləyən qatil, ikincisini söyləyəndə maktuldür. ifadənin axışı, onların birinin qurbanının qəbuledildiyini, o birisinin də qəbul edilmədiyini bildiklərini göstərir.Yaxşı, bunu haradan öyrəndilər? Və ya hansı dəlilə söykən/dözərək beləbir çıxarsama da ol/tapıldılar? Ayədə bu suallara cavab ola biləcəkbir şərhə yer verilmir.Bu qədəri var ki, Quranın bir yerində, keçmiş ümmətlər dövründəvə ya xüsusilə İsrailoğulları arasında təqdim edilən şeylərin qəbuledildiklərinin, bir atəşin gəlib onları yandırmalarıyla aydın olduğuna bağlışərhlər tapırıq. Ulu Allah belə buyurur: "Onlar: 'Allahbizə; bizə, göydən gələn atəşin yiyecegi (yakacagı) bir qurban gətirmədikcəheç bir peyğəmbərə inanmamamızı əmr etdi' deyərlər. Onlaradə ki: Məndən əvvəl açıq dəlillərlə və bu dediginiz ilə nə qədərpeyğəmbərlər gəldi. Eger dogru söyləyirsinizsə, yaxşı onları nə deyəöldürdünüz?" (Al/götürü Imran, 183)Bir şeylər təqdim etmək, bu gün belə Ehlikitap arasında tətbiq olunan biribadətdir. 1 Səbəbindən, bu hekayədə işarə edilən qurbanın qəbulu dabu tərzdə reallaşmış ola bilər. Xüsusilə hekayənin, bu tərz bir qurbanqəbuluna inanan Ehlikitaba istiqamətli olduğunu göz qarşısında saxladığımızzaman bu ehtimal daha bir güclənir. Artıq necə------1- Yəhudilər arasında müxtəlif qurban təqdim etmə şəkilləri vardır. Heyvan boğazlamaq,un, yağ və ağız (yeni doğum etmiş heyvanın məməsindən sağılan ilksüddən əldə edilən bir məmul) və mövsümün ilk meyvələri kimi qida maddələrinitəqdim etmək. Xristianlarsa çörək və şərab təqdim edərək bunun gerçək mənada Məsihinətinə və qanına çevrildiyinə inanarlar.Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 507olmuşsa, həm qatil, həm də maktul, birinin qurbanının qəbul edildiyini,

o birisinin də qəbul edilmədiyini bilirdilər.Yenə ayənin axışı, "Səni öldürecegim..." deyən adamın, qurbanıqəbul edilməyən adam olduğunu və bunu, içini gəmirən qısqanclıqdanötəri söylədiyini göstərir. Çünki ortada başqa bir səbəbyoxdur. Sonra maktul, bu cür bir sözü və ölüm təhdidini tələb edəcəkşəkildə öz iradəsiylə bir cinayət törətmiş də deyil.Bu halda, qatilin "Səni öldürecegim..." şəklindəki təhdidi, özqurbanı deyil də son/qətilin qurbanının qəbul olmasından ötəriduy/eşitdiyi qısqanclığın bir ifadəsidir. Son/qətilin "Allah yalnız təqvasahiblərindən qəbul edər." deyə başlayan və uca Allah tərəfindənbizə izah edilən sözləri isə, qatilin dediklərinə bir cavab xüsusiyyətindədir.Bu məzmunda əvvəlcə bunu söyləyir: Qurbanın qəbul edilməsindəvə edilməməsində özünün bir fəaliyyəti ya da bir cinayət/günahı yoxdur.Bir cinayət/günah varsa, o da qatil tərəfindən işlənmişdir. Allahdan qorxubçəkinmədiyi üçün Allah, qurbanını qəbul etməmək surətiyləonu cəzalandırmışdır.İkincisi: Əgər qatil, onu öldürmək istəsə və bu məqsədlə ona əliniuzatsa, o onu öldürmək üçün əlini uzatmayacaq. Çünki Allahdanqorxub-çəkinməkdədir. Bu təqdirdə yalnız qatilin, həm son/qətilingünahını, həm də öz günahını boynuna götürərək dönməsini istəməkdədir.O zaman atəşin əhli olacaq, ki zalımların cəzası budur."Allah, yalnız təqva sahiblərindən qəbul edər." sözü, fərdləriməhdudlaşdırmağa istiqamətli bir ifadədir. Belə ki qəbul, həm qorunan,həm qorunmayan hər kəsin qurbanını əhatə etməz. Ya da ürək (tərsinəçevirmə) sənəti baxımından məhdudlaşdırmağı ifadə etməkdədir.Elə aydın olur ki, qatil son/qətilin deyil, öz qurbanının qəbulediləcəyini sanırdı. Onun iddiasına görə, bu işin təqvayla bir maraq/əlaqəsiyox idi. Ya da uca Alla-hın işin iç üzünü bilmədiyini, insanlarınfaktları bir-birinə qarışdırıb yanılmaları kimi, ONun da gerçəyi qarışdırıbyanıla biləcəyini düşünürdü.Bu sözlərdə, bir tərəfdən ibadət və qurbanların qəbul olmalarıylaəlaqədar bir gerçəyə barmaq basılır; o biri yandan adam öldürmə,

508 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5zülm etmə və qısqanma faktlarıyla əlaqədar təsirli nəsihət edər verilir. Buarada, bu cür cinayətlər/günahları işləyən kəslərin qaçınılmaz olaraq ilahi cəzalandırılmağaməruz qalacaqları vurğulanır. Bunun, aləmlərinRəbbi olan Allahın Rəbliyinin bir gərəyi olduğunun altı çəkilir.Çünki Rəblik, kainatın ünsürləri arasında möhkəm əsaslı bir nizamqurmaqla, əməlləri ədalət tərəzisiylə qiymətləndirməklə və haqsızlıqlarıəzab verici əzabla cəzalandırmaqla reallaşa bilər. Bu nizamınməqsədi də zalımı zülmdən daşındırmaq, deyilsə, öz əlləriyləqazandığı əzabı, atəş cəzasını daddırmaqdır."And olsun ki, əgər sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,mən... sənə əlimi uzadacaq deyiləm..." ifadənin orijinalının başındakı"lam" hərfi, and ədatıdır. "Əl uzatmaq", birini öldürməyə bağlıcəhdlərdə ol/tapılmaq, ölümünə səbəb olacaq hərəkətlərdəol/tapılmaq mənasında istifadə edilən bir deyimdir. Burada şərt cümləsinincavabının başında, ad cümləsinin başına gələn nefiy (mənfiləmə)ədatına yer verilmişdir. Ayrıca hərəkət yerinə "bibasitin"şəklində sifət istifadə edilmiş və mənfilik vəziyyəti "ba" hərfiylə, şərhdə andla gücləndirilmişdir. Bütün bunlar, onun qardaşınıöldürmək istəyindən fersah fersah uzaq olduğunu göstərmə məqsədinəistiqamətlidir. Belə bir şeylə maraqlanmaq belə dayansın, ağılındanbelə keçirmədiyini açıqlamaq üçündür.Ayrıca, "Mən sənə əlimi uzadacaq degilim..." sözünü, "Çünkimən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." ifadəsiylə səbəbləndirməsidə, qardaşını öldürmə düşüncəsindən çox çox uzaq olduğugerçəyini gücləndirici bir ünsürdür. Çünki muttakilerin, işlənənhər günahı bir əzabla cəzalandıran aləmlərin Rəbbi olan Allahı xatırlamaları,içlərindəki Allah qorxusu duyğusunu oyandırar. Bu duyğu,hər hansı bir zülm işləyib bundan ötəri həlak olmalarına fürsətverməz.Sonra maktul, "And olsun ki, eger sən məni öldürmək üçün

mənə əlini uzatsan, mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaqdegilim." sözünü, xəbər verdiyi bu hadisənin ifadə etdiyi gerçək mənailə şərh edir. Bu səbəbdən işin özü bu şəkildə diqqətə çarpanlıq qazanır:Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 509Ya o, qardaşını öldürəcək, bu səbəbdən zalım olub günahı yüklənərəkcəhənnəmə girəcək ya da qardaşı özünü öldürəcək və o buaqibətə uğrayacaq. Zalım qardaşını öldürməyi, zalım olmamasıvəziyyətində nəfsinin sahib olacağı xoşbəxtliyə seçmir. Əksinə,özünü öldürmək surətiylə zalım qardaşının bədbəxt olmasını,zalım olmayan özünün də xoşbəxtliyə qovuşmasını seçir."Mən istəyərəm ki...." sözündən məqsəd budur. Burada "istəmək"ifadəsiylə, işin iki qəşəngli olması vəziyyətində qəşənglər arasında seçimetmə vəziyyəti nəzərdə tutulmuşdur.Bu səbəbdən ayə, "eger sən... əlini mənə uzatsan..." ifadəsininte-vili xüsusiyyətində olması baxımından, Hz. Musa və yol yoldaşınınhekayəsində yaşanan bir hadisəs(n)i xatırlatmaqdadır. Yoldaşı qarşılaşdıqlarıbir uşağı dayandıq yerdə öldürüncə, Musa; "Bir can karşılıgıolmadan təmiz bir cana qıydın ha? Dogrusu sən, çirkin bir iş etdin!"(Kəhf, 74) deyərək etiraz edər. Yoldaşı isə, bu sözlərlə hərəkətinişərhlər/şərh edər: "Çocuga gəlincə; onun anası, atası mömin insanlar idi.Bunun onlara azğınlıq və küfr qucaqlamasından qorxduq. Istedik ki,Rəbləri onun yerinə onlara ondan daha təmiz, daha mərhəmətlibirini versin." (Kəhf, 80-81)Elə aydın olur ki, maktul xoşbəxtliklə birlikdə olan ölümü bədbəxtbir həyata və zalımlar qrupuna qatılmağa qarşı istəmiş, yənionu bunlara seçmişdir, qardaşının öz pis iradəsiylə bədbəxtliyinitələb etsə belə. Eynilə Hz. Musanın yoldaşının, uşaq üçünxoşbəxt bir ölümü ana və atasının kədərlənməsini tələb etsə belə,uşağın azğın bir kafir olaraq həm özünü, həm də ana atasınısapdıraraq yaşamasına seçməsi kimi. Üstəlik uca Allah,buna qarşılıq olaraq ana və atasına ondan daha təmiz, dahamərhəmətli bir uşaq bəxş etmişdir.

Adam, yəni Adəmin (ə.s) maktul oğulu, Allahı bilən məlumatın birmutdakıdır. Muttaki oluşunu, "Allah yalnız qorunanlardan qəbuledər." sözündən anlayırıq. Bu ifadə, təqva sahibi oluşuna dair biriddia ehtiva etməkdədir. Uca Allah da bu sözü rədd etmədən nəql edərəktəsdiqlədiyini göstərmişdir. Allahı bilən bir məlumatın oluşunu isə,510 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." ifadəsindənanlayırıq. Burada Allahdan qorxduğunu iddia etmiş, uca Allahdə olduğu kimi köçürməklə təsdiqlədiyini göstərmişdir. Necə ki ucaAllah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Qulları içində ancaq alimlər,Allahdan qorxarlar." (Fatır, 28) Bu səbəbdən uca Allahın onun söylədiyi"Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdan qorxaram." sözünüköçürüb təsdiqləməsi, onu elmlə xarakterizə etməsi mənasını verər.Necə ki Hz. Musanın yol yoldaşını da bu şəkildə xarakterizə etmişdir:"Ona qatımızdan bir elm ögretmiştik." (Kəhf, 65)Adəmin maktul oğulunun nə qədər məlumatın bir kimsə olduğunu,azğın qardaşına söylədiyi hikmət dolu, gözəl nəsihət et bezeli sözlərigöstərməkdədir. O, tərtəmiz bir xarakter və aydın bir fitrətdənqaynaqla-nan bu gerçəyi açıqlamışdır: "İnsanlar irəlidə çoxalacaq,bəşər təbiətləri gərəyi fərqli birliklərə ayrılacaqlar. Kimilərimuttaki, kimiləri də zalım olacaq. Bütün insanların olduğu kimibütün aləmlərin Rəbbi birdir. Bu Rəb, planlaması və rəhbərliyiyləonlara suverendir. ONun möhkəm və sarsılmaz universal nizamınınbir gerçəyi, ədalət və yaxşılığı sevib məmnun olması, zülm və azğınlıqdanməmnun olmayıb hirs duy/eşitməsidir. Bunun bir gərəyi də insanıntəqva sahibi olması, Allahdan qorxmasıdır. Din dediyimiz də buduronsuz da/zatən. Kimi davranışlar ibadət və qurban şəklindədir, kimisi dəgünah və zülm xüsusiyyətlidir. İbadətlər və qurbanlar, ancaq təqvadəstəkli olduqları zaman qəbul edilərlər. Günahlar və zülmlər, zalımlarınçiyinlərinə günah yükləri olub minərlər. Bu da, başqa birhəyatın olmasını, bu həyatda, əvvəlki həyatda işlənən əməllərinqarşılığının əskiksiz verilməsini və zalımların cəzasının da cəhənnəm

atəşi olmasını tələb etməkdədir."Görüldüyü kimi, bunlar dini məlumatların təməlini, dünyəvi və ührəviməlumatların ana xəttlərini ehtiva edən şərhlərdir. Bu saleh qul, bunları,qar/qazanc-ga özünə öyrətmədikcə bir şeyi torpağa basdıraraq saxlamanınmümkün olduğunu bilməyəcək qədər cahil olan qardaşına,çox hikmətli bir üslubla açıqlayır. Qardaşıyla danışarkən"Məni öldürmək istədiyində, özümü sənin qollarına buraxacağam,Maidə Surəsi 27-32 ................................................... 511özümü müdafiə etməyəcəyə(i)m və ölümdən çəkinməyəcəyəm."demir. Əksinə, "Mən səni öldürməyəcəyəm." deyir."Zalım olub cəhənnəm xalqından olmağın üçün nə şəkildə olsaolsun sənin əllərinlə öldürülməyi istəyirəm." də demir. Çünkihəyatda birinin sapmasına və bədbəxtliyinə səbəb olmaq, fitrətqanununa görə zülmdür, pozğunluqdur. Bu mövzuda hüquq sistemləriarasında bir fərqlilik yoxdur. Yalnız bunu söyləyir: "Əlini məni öldürməküçün uzatsan, bunu istəyərəm, seçərəm."Bu hekayəylə əlaqədar olaraq edilən bir qiymətləndirmənin dayaqsızlığıdə beləcə ortaya çıxmış olur. Deyirlər ki: Adəmin iki oğulundanqatil olanı, zülm və təcavüzkarlıqda həddindən artıq getmişdir. Maktulolanı isə, həddindən artıq dərəcə də passiv davranıb zülmü qəbul etmək barəsindəhəddindən artıq getmişdir. Zalım olanla danışmamış, özünü müdafiə etməksurətiylə cavab verməmişdir. Tərsinə, canını ona təslim etmiş,özünü öldürmə istəyinə, "eger sən... əlini uzatsan..." deməksurətiylə boyun əymişdir.Bu qiymətləndirmənin dayaqsızlığı budur: Maktul, "Özümümüdafiə etməyəcəyəm, mənə istədiyini etməyin üçün özümü qoyacağam."demiş deyil. Yalnız "Səni öldürməyi istəmirəm" demişdir.Ayədə isə onu öldürərkən, bilərək özünü müdafiə etmədiyinəbağlı bir şərh yoxdur. Bəlkə də onu arxadan, xaincə bir pusququraraq vurmuşdur. Ya da özünü müdafiə etmiş, lazımlı tədbirləri al/götürmüşkənöldürülmüşdür.Yenə bu hekayəyə bağlı şərhlərdən birində deyilir ki: Maktul,

sonsuz əzaba uğramaq surətiylə bədbəxt olsun deyə qardaşınınözünü öldürməsini istədiyini, beləcə xoşbəxt olacağını ifadə etmişvə belə demişdir: "Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, özgünahını da yüklənib atəş əhlindən olasın! Bu yanaşma, ibadət vətəqva əhli görünüşünə bürünən bəzi insanların tutumuna bənzər.Bunlar, vəzifələrinin dünyadan eletek çəkib ibadət etməkdən ibarətolduğunu mütəfəkkirlər. Bir zalım onlara zülm edəcək olsa, bir haqsızlıqdaol/tapılsa, zalımın öz zülmünün günahını yükləndiyinə,haqqını müdafiə etməsi lazım olmadı-ğine, yalnız səbr etməsi və səbri-512 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nın əcrini gözləməsinin kafi olduğuna inanarlar! Şübhəsiz bu, bircəhalət nümunəsidir. Çünki belə bir davranış, günaha köməkçi olmanındə özüdür. Bu mövzuda kömək edənlə kömək edilən ortaqməsuliyyətə malikdir. Yalnız zalım olan, hər iki günahı yüklənməz.Bu şərhin dayaqsızlığı şuradan gəlir: Son/qətilin, "Mən istəyərəmki sən, mənim günahımı da, öz günahını da yüklənib atəşəhlindən olasın!" sözü, daha əvvəl açıqladığımız tərzdə bir təqdirianlama söykən/dözməkdədir.Bu iki problemin həlli məqsədinə istiqamətli bəzi çürük şərhləredilmişdir ki, bunları burada zikr etməyə dəyməz."Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da, öz günahını da yüklənibatəş əhlindən olasın!" Yəni bəzilərinin açıqladıqları kimi, "Mənimvə öz günahınla dönəsin." Ragıp əl-Isfahani əl-Tədris planı adlıəsərində deyir ki: "əl-Beva sözü, etimoloji olaraq, bir şeyi meydana gətirənparçaların yer/yeyər baxımından bərabər oluşunu ifadə edər. 'ən/en-Nebve' isə, bunun tam əksinəni, yəni bir yerin parçalarının uyğunlaşmazlığını,girintili, çıxıntılı oluşunu ifadə edər. Bir yer, yerləşənkimsə baxımından uyğunlaşmasız, girintili çıxıntılı deyilsə ona, 'Məkanınbevaun' (düz yer/yeyər) deyərlər. 'Bevve idi lehi mekanen' yəni, yeri düzəltdim.Parçaları uyğun hala gəldi."Ardından belə deyir: "Mən istəyərəm ki sən, mənim günahımı da,öz günahını da yüklənib..." Yəni, bu hal üzrə olasın. '"Enkertu

batileha və budu bi-hakkiha' deyilir (yəni qərblini inkar etdim vəhaqqını boynuna götürdüm)." Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.Bu halda sözü "dönmək" şəklində açıqlamaq, sözün əslmənas(n)ı deyil də mənasının gərəyi ilə edilən bir şərhdir.Bu halda, "mənim günahımı da, öz günahını da yüklənib."ifadəsindən məqsəd, haqsız yerə öldürülən adamın günahının, qatilingünahlarına əlavə olunması, beləcə qatilin iki günahı da boynuna götürməsidir.Buna görə maktul, üzərində heç bir günah yükü olmadan Allahınhüzur/dincliyinə çıxar. "Mənim günahımı da, öz günahını dayüklənib." ifadəsindən aydın olan budur. Bunu dəstəkləyən rəvayət-Maidə Surəsi 27-32 .................................................. 513ler olduğu kimi, ağılı qiymətləndirmə də bunu dəstəklər xüsusiyyətdədir.Kitabımızın ikinci dərisində əməllərin hökmləri haqqında şərhdəol/tapılarkən, bu xüsusa da bir parça toxunma imkanını tapdıq.Ancaq bu şərh et əlaqədar olaraq belə bir problem çıxırqarşımıza: Bunun mənas(n)ı bir insanın başqası tərəfindən işlənən birgünahdan məsul tutulmasıdır. Ağıl da bunun əksinəhökm etməkdədir. Necə ki uca Allah, "Heç bir günahkar,başqasının günah yükünü yüklənməz." [Nəcm, 38] buyurmuşdur.Bu problemi bu şəkildə aşmaq mümkündür: Burada nəzəri ağlabağlı bir hökm söz mövzusu deyil ki, belə bir şey olmaz, deyəkəsdirib atılsın. Əksinə praktik ağla bağlı bir hökm dayanır qarşımızda.Praktik ağılsa, dəyişib dəyişməmə barəsində insan birliklərininçı-karlarına xəbərdar et. Bu səbəbdən cəmiyyət, bir insan tərəfindənişlənən bir hərəkəti, bir başqası tərəfindən işlənmiş kimi qiymətləndiribonun məsuliyyət xanasına yaza bilər. Ya da birindən sadır olanhərəkəti, ondan sadır olmamış kimi qəbul edə bilər. Söz gelimi, bir kimsəbir adam öldürsə, cəmiyyətin də öldürülən kimsədən al/götürəcəyi olsa,qatil bunları cəmiyyətə ödəmək məcburiyyətindədir. Çünki cəmiyyətin məhvolan haqqlarını qatildən al/götürməsi caizdir. Və ya məsələn bir kimsə cəmiyyətəbaş qaldırsa, təxribatçılıq etsə, cəmiyyət təhlükəsizliyini təhlükəyəsalsa, cəmiyyət bu üsyankar insanın bütün yaxşılıqlarını heç olmamış kimi

qiymətləndirə bilər. Vs.İşdə bu kimi vəziyyətlərdə cəmiyyət, məzlum insan tərəfindən işlənənbütün pislikləri zalımın günah yükləri olaraq görər. Zalım insan,məzlumun günah yükünü, öz nəfsinin günahı olaraq yüklənər,başqasının deyil. Çünki zalım insan, başqasına tətbiq etdiyizülm və pislik vasitəsilə bu günahları öz mülkiyyətinə keçirmişdir.Bir insanın başqasının mülkiyyətində olan bir malın əvəziniödəyərək satın alması kimi. Yeni sahibin söz mövzusu şey üzərindəkiqənaətləri, ilk sahibinin bir müddət o şeyə sahib olması üçün,maneə törədilə bilməz. Çünki bu başqasına intiqal etmişdir.Eyni şəkildə, "Heç bir günahkar, başqasının günah yükünü yük-514 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5yüklənməz." [Nəcm, 38] sözü də, sırf zaman olaraq günahı işləyənkimsə başqasıdır deyə, qatil kimsənin məsul tutulmasına maneəmeydana gətirməz. Eyni zamanda, yeni bir səbəbdən ötəri günah yükününbir başqasına intiqal etməsinin caiz olması da, "Heç birgünahkar, başqasının günah yükünü yüklənməz." sözünün də faydasızvə funksiyasız hala gəlməsini ifadə etməz. Eyni şəkildə, bir mülkünsatış və ya başqa bir rəftar nəticəs(n)i əl dəyişdirməsini caizgörmək də, "Bir Müsəlmanın malı, könül məmnuniyyətiylə verməsixaricində bir başqasına halal olmaz." hədisinin funksiyasız olması mənasınagəlməz.Bəzi təfsirçilər demişlər ki: "Mənim günahımı da, özgünahını da" ifadəsindən məqsəd, "məni öldürməyin vəziyyətində, işlədiyinöldürmə günahı və bundan əvvəl işlədiyin günah"dır. Bu görüşİbni Məsud, İbni Abbas və başqalarından köçürülmüşdür. Bəzilərinəgörə də məqsəd budur: Məni öldürmənin günahı ilə, qurbanınınqəbul edilməməsinə səbəb olan günahı... Bu görüş də Cubbaidənvə Zeccacdan nəql edilmişdir. Yenə digər bəzilərinə görə də məqsəd,məni öldürmənin günahı ilə bütün insanları öldürmüş kimi olmanıngünahıdır.Ayənin ləfzi etibarilə, bu çıxarsamaların heç birinə bağlı bir dəlil

əldə etməmiz mümkün deyil. Ağılı qiymətləndirmə yoluyla dabuna bağlı bir nəticəyə çatılmaz.Qaldı ki, iki günahın qarşılıqlı zikr edilməsi, hər ikisinin qatiləyüklənməsi və birinin son/qətilin günahı, digərinin də qatilin günahıolaraq adlandırılması, bu çərçivədə açıqlığa qovuşmur."Nəfsi, qardaşını öldürmə barəsində yavaş yavaş ona boyun əydi;(nəhayət) onu öldürdü və beləcə ziyana uğrayanlardan oldu." Ragıp elIsfahani "əl-Tədris planı" adlı əsərində belə deyər: "et-Tavı" sözü,boyun əymək, bağlanmaq deməkdir. Bunun əleyhdarı "əl-kurhu" istəməmək,meyl göstərməməkdir. "Taət" də "tavı" kimidir; lakindaha çox, əmr edilənlərə uyğun gəlmə, çəkilən çərçivələrdə hərəkət etməmənasında istifadə edilər. Bu səbəbdən, "Nəfsi... ona boyun egdi." ifadəsi,nəfsi onun üçün səbəblər hazırladı, nəfsi ona istəyərək ram oldu,Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 515bağlandı kimi bir məna daşımaqdadır. "Tavvaat" sözü, "etaet"hərəkətindən daha gözəl mənas(n)ı ifadə edicidir. Ərəblər, "Tavvaat lehinef-suhu" (nəfsi onu itələdi) ifadəsini, "Teebbet an həmçinin nefsuhu"(nəfsi filan şeyi qəbul etməkdən qaçındı.) ifadəsinin qarşılığı olaraqistifadə edərlər." Tədris planıdan köçürülən xülasə götürmə burada sona çatdı.Əslində "tavvaat" sözü, boyun əymək və təklifdə ol/tapılmaqanlamını əhatə edir, demək istəmir. Onun demək istədiyi,"et/ət-tatvi'" qəlibinin tədriciliyə dəlalət etməsidir. Itaatin bir dəfə meydana gələdəlalət etməsi kimi. Necə ki if'al və tef'il qəlibləri ümumiyyətlə,bu mənas(n)ı ifadə edərlər. Buna görə, ayədə keçən "et/ət-tatvi" sözü,vəsvəsələr və pıçıldamalar nəticəs(n)i nəfsi tədrici olaraq istənən hərəkətiişləməyə yönəltmək mənasını verər. Beləcə nəfs, davamlı təlqinlərnəticəs(n)i istəyə bağlı olaraq boyun əyib, əskiksiz bir itaətreallaşdırmış olar. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik:Nəfsi ona boyun əydi, əmrinə peyk. Qardaşını öldürmə barəsindətədrici olaraq istəyini qəbul etdi. Bu baxımdan, "qardaşını öldürmə"ifadəsi, əmr edilən şeyin, əmrin yerinə qoyulmasına bir nümunəmeydana gətirməkdədir. Necə ki "filan şeyə istiqamətli əmrə peyk" yerinə,

"filan şeyə peyk." ifadəsi istifadə edilməkdədir.Bəziləri, "tavvaat" sözü "bəzədi, cazibədar etdi." mənasını verər;bu səbəbdən, "qardaşını öldürmə" ifadəsi, cümlə içində "mefilibih" mövqesindədir, demişlər. Digər bəzilərinə görə də, söz"tavaat" mənasındadır. Yəni qardaşını öldürmə barəsində nəfsiona itaət etdi. Bu səbəbdən, "öldürmə" sözünün orijinalı [qətlə],cer hərfinin hazfedilmesi səbəbindən mansuptur. Ayənin mənas(n)ıbuna görə açıqdır.Bəziləri, "ziyana ugrayanlardan oldu." ifadəsinin orijinalındakeçən "esbahe" hərəkətindən hərəkətlə, onun qardaşını gecə öldürdüyünüsöyləmişlər. Ancaq deyildiyi kimi "esbaha" səhərlədi,"əmsə" akşamladının əleyhdarı olaraq etimoloji quruluşu etibariləbelə bir məna ifadə edir olsa da Ərəb ənənəsində bu söz,etimoloji əsli göz ardı edilərək "sare=oldu" mənasında istifadə edilər.516 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Quranda buna bağlı bir çox nümunə göstərə bilərik: "ONun nemətiyləqardaşlar oldunuz." (Al/götürü Imran, 103), "Içlerinde gizlədiklərinə peşmanoldular." (Maidə, 52) Bu səbəbdən bu ayə məzmununda, sözcüyünəsl mənasının nəzərdə tutulduğunu sübut etmənin imkanı yoxdur."Deyərkən Allah, ona qardaşının cəsədini necə basdıracağını göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğa göndərdi." Ayənin orijinalında keçən "yebhesu" hərəkətinin məsdəri olan "əl-bəhsi" sözcüyü, torpaqda bir şeyi axtarmaq mənasını verər. Daha sonra hər cür araşdırma üçün istifadə edilər olmuşdur. Mecma-ul Bəyan təfsirində belə keçər. Yenə ayənin orijinalında keçən "yuvari" hərəkətinin məsdəri olan "əl-muvarat" sözü, örtmək deməkdir. Özünü örtünmə mənasında istifadə edilən "Tevarii" isə, buradan gəlir. "əl-Verə" də bu qabildəndir;bir şeyin sonrası, arxası mənasında istifadə edilər. "əs-Sev'etu", insanıniyrəndiyi çirkin, ayıb şey mənasını verər. "əl-Veyl", həlak deməkdir."Ya veyleta", həlak anında deyilən bir nidadır. "el-Acz=acizlik,çarəsizlik" yapabilirliğin əleyhdarıdır.Ayənin axışı, qatilin bir müddət, etdiyi işin qarışıqlığıyla tərəddüd etdiyini,başqasının bunu öyrənməsindən çəkindiyini, son/qətilin cəsədininbaşqaları tərəfindən görünməməsi üçün necə bir tədbir görəcəyini

bilmədiyini göstərir. Nəhayət uca Allah, bir qarğa göndərərdə, ona necə davranacağını göstərər. Əgər qarğanın göndəriliş vəyeri eşeleyişiyle onun qardaşını öldürüşü eynivaxtlı olsadılar,"Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədinibasdırmaqdan acizəmmi (mən)?" sözünün bir mənas(n)ı qalmazdı.Yenə ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə, qarğa yeri eşelediktensonra oraya bir şey saxlamış. Çünki ayənin zahiri, qarğanınona bir şeyin necə saxlanacağını göstərmək istədiyini vurğulamağaistiqamətli idi, necə yeri eşeleyeceğini göstərməyə deyil. Sırf eşelemekdə ona bir şeyi necə gizləyəcəyini izah etmək baxımından qeyri-kafi idi.Çünki qatil, hələ primitiv bir düşüncə səviyyəsindəidi. Zehinihələ araşdırma etmə tutumuna çatmamışdı. Belə bir insan,özbaşına aralarında qaçınılmaz bir əlaqə ol/tapılmayan yerieşeleme hadisəsindən, yerə bir şey saxlama hərəkətinə zehni olaraqMaidə Surəsi 27-32 .................................................... 517adaptasiya ola bilərmi? Bu səbəbdən, qarğanın yeri eşeledikten sonra orayabir şey basdırdığını görüncə, basdırma hərəkətinə intiqal edə bilmişdir.Quşlar arasında qarğanın xüsusiyyəti, ovladığı heyvanların və yığdığıtaxıl dənələrinin bir qisimini torpağa basdıraraq yığmasıdır.Hərçənd onun kimi torpağı eşeleyen başqa quşlar da vardır; ancaq onlartaxıl dənəsi və soxulcan kimi şeylər axtarmaq üçün bərabər/yoldaşalarlar, bir şeylərsaxlamaq üçün deyil.Yuxarıda "liyuriyehu= göstərməsi üçün" hərəkətindəki əvəzliyi "qarğa"ya çevirmiş olmamız, ayənin mənasının tələb etdiyi bir vəziyyətdir.Çün-kü əvəzliyi çevirə biləcəyimiz ən yaxın ad odur. Bununlabirlikdə bəziləri, əvəzliyin uca Allaha dönük olduğunu söyləmişlər.Bunun bir qorxusu olmamaqla birlikdə, uzaq bir ehtimalolduğu da görülməkdədir. Hər iki vəziyyətdə də məna doğruolar."Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olub da... acizəmmi (mən)?" sözü də, qarğanın bir şeyi gizləmək üçün baş vurduğu üsulunəslində nə qədər sadə olduğunu gördüyü üçün söyləmişdir.

Çünki, qarğanın etdiyi kimi yeri eşeledikten sonra, bir şeyi gizləyə biləcəyinigörmüşdür. Bunu eşeleme ilə gizləmə arasındakı əlaqəninaçıqlığı səbəbindən qəbul etmişdir. Bundan ötəri, daha əvvəlbelə bir şeyi ağıl edə bilməmənin kədərini duy/eşitmiş, qardaşınıncəsədini basdırmaq üçün bir üsul düşünməyi laqeyd yanaşmış olmaqdanötəri peşman olmuşdur. Nəhayət, qarğa sayəsində bir şeyibasdırmanın ən yaxın üsulunun yeri eşelemek olduğunu anlamışdır.Bu peşmanlığı bu sözlərindən qəbul edirik: "Təəssüflər olsun mənə!Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi (mən)?"Burada mənfiləyici sual (sualı inkarı) üsuluyla, özüylənəfsi arasında keçən bir danışma rəvayət edilir. ifadəninbucaqlımı, mənfiləyici bir sual şəklində və belədir: "Sən bu qarğaqədər ola bilmədin ki qardaşının cəsədini gizleyesin?" Cavab da buşəkildə diqqətə çarpanlaşır: "Xeyr." Sonra bir daha mənfiləyici tərzdə518 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bir sual yönəldilir: "Bu halda nə üçün bunu düşünə bilmədin? Bu qədəraçıq bir üsula müraciət etməyi ağıl edə bilmədin? Səbəbsiz yerə bu müddətərzində özünü bədbəxt etdin?" İşdə bu suala veriləcək bir cavabyoxdur. Bu eyni zamanda bir peşmanlığın ifadəsidir. Peşmanlıq,insana xas ruhi bir təsirlənmədiyər. Içsel bir acı/ağrılı duy/eşitmədiyər. Birmənfəətin əldən qaçmasına və ya bir zərərin görülməsinə gətirib çıxaracaqşəkildə bəzi səbəblərə sarılmağı laqeyd yanaşdığını müşahidə etməsinəticəs(n)i insana arıq olan romantik bir vəziyyətdir. Diləsən belədə deyə bilərsən: Peşmanlıq, bəzi imkanlardan faydalanmağı laqeydliketdiyini xatırlayan insanın təsirlənməsidir.İnsanın içinə düşdüyü bu psixoloji vəziyyət, insanların bilməsiniistəmədiyi zülmləri etdiyində tutulduğu vəziyyətdir. Cüzləri arasındamöhkəm bir əlaqə olan bir nizam istiqamətində hərəkətedən cəmiyyətin qəbul edə bilməyəcəyi işlərdir. Bu səbəbdən,meydana gəldikləri sırada insanlardan gizlənsələr da/də/dahi, cəmiyyətinolumsuzladığı təsirlərinin çox keçmədən gün yüzünə çıxmaları qaçınılmazdır.

Zülm edən günahkar insan, etdiyi zülmün, işlədiyi cinayət/günahın,ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsini, daxililəşdirilməsini istər;amma bunun təbii-ictimai nizam tərəfindən mənimsənməsimümkün deyil.Bu, zəhərli bir yeməyi və ya içkis(n)i yeyib ya da içib, heç bir şeyolmadan həzm sistemin tərəfindən həzm edilməsini istəyən bir adamındavranışına bənzər ki, həzm sisteminin söz mövzusu zəhərli yeməkvə ya içkis(n)i həzm etməsi mümkün deyil. Zəhərli yemək və yaiçkinin mədəyə göndərilməsi mümkün olsa da bunun ifadə edilərininortaya çıxmasının çaşmaz bir müddəti, aşılmaz bir gözləmə anı/xatirəvardır. Unutma ki Rəbbin müşahidə etmə yerindədir.Bu sırada insan, planlamasının əskikliklərini görər, müşahidə edibnəzarət edə bilmə imkanına sahib olduğu halda lazım olan tədbiri al/götürməmişolduğunu fərq edər və peşman olar. Geri dönüb birini təmir etsə,bir çatı bağlasa, bir başqası pozulacaq, bir başqa dəlik açılacaq.Allah onu də-nıkların hüzurunda utanc verici bir vəziyyətə salanaqədər bu belə davam edər. Bu şərhdən bu nəticəyəMaidə Surəsi 27-32 ......................................................... 519çatırıq: "və beləcə peşman olanlardan oldu." ifadəsi, qardaşınıncəsədini basdırmamaqdan ötəri duy/eşitdiyi peşmanlığa istiqamətli birişarədir. Onun əslində qardaşını öldürməkdən peşman olduğu dadeyilə bilər ki, uzaq bir ehtimal deyil.QƏBUL ETMƏ VƏ DÜŞÜNMƏ ÜZƏRİNƏAdəmin iki oğulunun həyatının bu kesiti, yəni; "DeyərkənAllah, ona qardaşının cəsədini necə gömecegini göstərməsi üçünyeri eşeleyen bir qarğa göndərdi. 'Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğaqədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi mən?'dedi və beləcə peşman olanlardan oldu." ayəs(n)i, növü arasında birbənzəri ol/tapılmayan tək bir ayədir. Bu ayədə, duyğu orqanlarınınhisslərindən faydalanan insanın vəziyyəti konkretləşdirilir. İnsanın,qəbul etmə yoluyla əşyanın xüsusiyyətlərini, xüsusiyyətlərini qavradığı izah edilir.Ardından insanın bu hisslərini, həyata bağlı məqsədlərini reallaşdırmağa

istiqamətli düşüncənin vəsaitləri halına gətirdiyi diləgətirilir. Ki bu, elmi araşdırmaların çatdığı bu nəticəs(n)i haqlıçıxarır: İnsanın sahib olduğu məlumatlar hisslərə və hisslərə söykən/dözər.Və bu, xatırlama və fitri məlumat te-orisini müdafiə edənlərin tezislərinə ziddbir ifadəs(n)i ifadə edər.Bunu bir az daha açacaq olsaq: İnsanı, sahib olduğu məlumatformaları yəni dizayn və mühakimə xüsusiyyətli, tikel və ya tümel olanı, müxtəlifxüsusiyyətlər ifadə edən məlumatları və qavrayışlarıyla birlikdə müşahidə etdiyimizzaman, insanların ən cahilinin, anlama və düşünmə tutumubaxımından ən zəif belə olsa, bir çox formalara və böyük biryekun tutan məlumatlara sahib olduğunu görərik. Belə ki bunları az qala/haradasasaymaq mümkün olmayacaq. Daha doğrusu, aləmlərinRəbbindən başqa kimsə bunların sayını bilə bilməz.Çoxluğuna və statistikaların tutumunu aşmasına baxmayaraq, insanındünya həyatı boyunca davamlı artdıqları, inkişaf etdikləri də müşahidə edilənbir faktdır. Müddəti geriyə doğru işlətmək mümkün olsa,yavaş yavaş azalıb sonunda sıfıra söykən/dözdüyünü görərik. İnsan, məlumatadına heç bir şeyə sahib olmayan bir varlıq olaraq diqqətə çarpanlaşar.520 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "İnsana bilmedigini ögretti."(Ələq, 5)Bu ayədə verilmək istənən mesaj; Allah, insana bilmədiyini öyrədər,bildikləri barəsində isə insanın Allahın təhsilinə ehtiyacı yoxdur,deyil. Çünki bura göz ardı edilə bilməz bir gerçəkdir ki, hansıolursa olsun, insanın sahib olduğu məlumat, yaranmasını yetkinləşdirməvə həyatı çərçivəsində faydalanma müddətində ona yol göstəriciliketmə funksiyasını görər. Təbii xəbərdar edilmələr və təsirlənmələr nəticəs(n)icansız varlıq növlərinin vardıqları hədəfə, canlı varlıqlar -bu vaxt insanoğulu- da məlumat işıqlığıyla çatar. Bu deməkdir ki məlumat, hidayətinobyektiv qarşılıqlarından biridir.Uca Allah, bir çox ayədə hidayət faktını mütləq olaraqözünə nisbət etmişdir: "Hər şeyə yaradılışını verib sonra onu

dogru yola çatdırandır." (Taha, 50), "O ki hər şeyi yaratdı, təşkil etdi.Və O ki hər şeyin miqdarını, formasını təyin edib hədəfini göstərdi."(AL/GÖTÜRə, 2-3) Qəbul etmə və düşünmə yoluyla yol göstərmənin bir növünəişarə edilən bir başqa ayədə də belə buyurulur: "Yaxud qurununvə dənizin qaranlıqları içində sizə yol göstərən kim?" (Nəml, 63)Əvvəlki hissələrdə, "hidayət"in mənasına bağlı bəzi şərhlərəyer vermişdik. Qısacası hər məlumat hidayət və hər hidayət də Allahdanolduğuna görə, insan sahib olduğu bütün məlumatları, Allahınöyrətməsiylə öyrənmişdir."Allah sizi, heç bir şey bilmediginiz vəziyyətdə analarınızın qarın/arvadın-larından çıxardı; sizə eşitmə, gözlər və könüllər verdi ki şükr edəsiniz."(Nəhl, 78) ayəs(n)i, bu baxımdan, "İnsana bilmedigini ögretti."(Ələq, 5) ayəsinə yaxın bir məna ehtiva etməkdədir.İnsan davranışları və bunlarla əlaqədar Quran ayələri üzərində bərabər/yoldaşzamanlı olaraq dayanıb düşündüyümüz zaman, insanın sahib olduğunəzəri məlumatların, yəni əşyanın xüsusiyyətlərinə bağlı məlumatların və bunlarınbir əks olunması olaraq meydana çıxan ağılı bacarıqların başlanğıcı olaraqhiss və qəbuldan qaynaqlandıqlarını görərik. Allah, insana əşyanınxüsusiyyətlərini bu yolla öyrədir. "Deyərkən Allah, ona qardaşınıncəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün... bir qarğa gön-Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 521dərdi/deyərdi." ayəs(n)i bunu açıqlayır.Bu halda, cəsədin necə basdırılacağını göstərmək üçün qarğanıngöndərilişinin Allaha nisbəti, basdırmanın necə olacağının bilinməsinində ONA nisbət edilməsi mənasını verər. Hərçənd qarğa, özünügöndərənin Allah olduğunun şüurunda deyildi. Eyni şəkildə Hz.Adəmin (ə.s) oğulu da, düşünmə və öyrənmə qabiliyyətini istiqamətləndirənbir istiqamətləndiricinin fərqində deyildi. Qarğanın səbəbdənliyininvə yeri eşelemesinin onun öyrənməsiylə elin idisi, səthi bir baxışbucağına görə, insana dünya və axirət işləriylə əlaqədar üsulları öyrədəndigər təsadüfü üsullar kimi, təsadüfü bir səbəbdənlik idi.Ancaq insanı yaradan və həyatdakı hədəflərini reallaşdırmaq

üçün elmi yetkinləşməyə yönəldən uca Allahdır. Uca Allah, kainataelə bir nizam suveren etmişdir ki bu nizam, məlumat vasitəsilə yetkinləşməyitələb edici xüsusiyyətdədir. İnsan kainatın parçalarıyla qurduğuəlaqələr və qarlılıqlı təsirlər nəticəs(n)i məlumat əldə etmə imkanını tapmaqdadır.Bu səbəbdən insan, həyatdakı hədəflərini reallaşdırmasınaköməkçi olacaq məlumatı, təhsili kainatdan al/götürər. Qarğanı və başqaşeyləri göndərərək insanın bir şeylər öyrənməsini təmin edən Allahdır.O halda O, insanın təlimçisidir.Bu anlama yaxın ifadələr ehtiva edən bənzər ayələrin sayı çoxdur:"Allahın sizə ögrettiginden ögreterek yetiştirdiginiz ov itlərinin..."(Maidə, 4) Bu ayədə uca Allah, insanların bildiklərini və ovçuheyvanlara öyrətdiklərini, Allahın özlərinə öyrətdiyi şeylər olaraqxarakterizə edir. Halbuki, o məlumatları ya başqa insanlardan öyrənmişlərya da şəxsən özləri düşünərək icad etmişlər. "Allahdanqorxun, Allah sizə ögretiyor." (Bəqərə, 282) Halbuki onlar elçidən öyrənirdilər."Yazıçı Allahın özünə ögrettigi kimi yazmaqdanqaçınmasın." (Bəqərə, 282) Halbuki bir katib, bildiklərini digər bir katibdənöyrənər. Lakin bütün bunlar, yaradılış nizamında və universalplanlama çərçivəsində nəzərdə tutulan faktlardır. Bu səbəbdən bunlarvasitəsilə əldə edilən və insanın yetkinləşməsinə iştirak edənməlumatı, bu səbəblər vasitəsilə Allah öyrədər. Eynilə bir müəlliminşagirdlərinə söz və təlqinlə, bir katibin söz və qələmlə bildikle-522 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rini öyrətməsi kimi.Səbəblər dünyasında uca Allahın özünə nisbət etdiyi faktlarıbu şəkildə qəbul etmək lazımdır. Çünki onların yaradıcısı Allahdır.Allah ilə yaratdığı varlıqlar arasında səbəblər iştirak edər. Bunlar, zahirifunksiyaları etibarilə səbəbdirlər, bir şeyin yaranmasının reallaşmasınıtəmin edən alətlərdirlər. Diləsən belə də deyə bilərsən: Bunlar,varlığı hər istiqamətiylə və hər tərəfiylə səbəblərlə elin idili varlığın şərtləridir.Söz gelimi, Əmr və Hinddən olma Zeydin yaranmasının şərti,əvvəlində Əmr və Hin idin olmaları, bunların evlənmələri və

aralarında cinsi birləşmənin olmasıdır. Əks halda, fərz edilənZeyd olmayacaq. Görən bir gözlə görmənin şərti, əvvəldən görənbir gözün olmasıdır. Bənzəri şeylərdə də vəziyyət eynidir.Bir kimsə, səbəbləri olumsuzlayarak, onları etibarsız edərək Allahıbirlediğini iddia edər, ONun mütləq qüdrətini olumlamak vəacizliyi olumsuzlamak baxımından bunun çox daha təsirli olduğunuirəli sürsə, bunun yanında, arada səbəblərin varlığının zəruriolduğunu müdafiə etmənin uca Allahın yaratma barəsində, sanki iradəsizimiş kimi, xüsusi bir yol izləmək məcburiyyətində olduğu mənasınagəldiyini söyləsə, fərqində olmadan özüylə ziddiyyətə düşmüşolar.Qısacası, insanların duyğu orqanları vasitəçiliyi ilə bir şəkildə qəbul etdikləriəşyanın xüsusiyyətlərini onlara öyrədən Allahdır. Allah, bunlarıduyğu orqanları vasitəsilə öyrədər. Bunun yanında yerdə və göydəolan hər şeyi onların xidmətinə təqdim etmişdir: "Göylərdə və yerdəolan şeyləri, özündən bir lütf olaraq sizə boyun egdirdi."(Casiyə, 13)Heç şübhəsiz, bu boyun əydirmə, insanın bir şəkildə onlar üzərindəqənaətdə ol/tapılıb onları həyatdakı hədəflərinə çatmanın vəgözləmələrini reallaşdırmanın vasitəsiləri olaraq istifadə etməsindənbaşqa bir şey deyil. Digər bir ifadəylə uca Allah, onlardan faydalansındeyə, göylərdə və yerdə olan hər şeyi insanın yaranmasıylaəlaqələndirmişdir. İnsanı da bunlar üzərində necə qənaətdə ol/tapılacağını,onları necə istifadə edəcəyini və necə vasitəs(n)i əldə edəcəyini kav-Maidə Surəsi 27-32 ..................................................... 523rasın, qəbul etsin deyə düşünmə qabiliyyətiylə təchiz etmişdir. Bu çıxarsamamızındəlilləri bu ayələrdir: "Görmədinmi Allah, yerdəkilərivə əmriylə, dənizdə axıb gedən gəmiləri sizin buyrugunuza verdi."(Həcc, 65) "...Sizə bineceginiz gəmilər və heyvanlar yaratdı." (Zuxruf,12) "...Onların və gəmilərin üstündə daşınarsınız." (Mömin, 80) Bunabənzər daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.Ayələrin ifadə tərzləri son dərəcə maraqlıdır: İnsan istehsalı olan

gəminin varlığı Allaha nisbət edilir. Gəminin və heyvanların etdiyidaşıma işi də elə. Gəmilərin dənizdə axıb getmələri də ONAnisbət edilərək zikr edilir. Halbuki, gəmilərin üzmələri doğrudandəniz axıntısıyla, küləyin əsməsiylə və ya buxar kimi şeylərlə elin idilidir.Sonra bütün bunlar, ONdan insanın lehinə bir boyun əydirmə olaraqadlandırılır. Çünki uca Allahın iradəsinin gəmilər və yerdəvə göydə bənzəri funksiyası daşıyan heyvanlar üzərində bir növ suverenliyivardır, onları nəzərdə tutulan hədəflərə yönəldər.Qısacası, uca Allah, insana qəbul etdiyi şeylər üzərində düşünmə qabiliyyətinibəxş etmişdir, ki o bu düşüncəsi vasitəsilə özü üçünnəzərdə tutulan yetkinləşmə hədəfinə yönələr. Varlıqlar aləmindəki faktlarabağlı nəzəri məlumatları yəni, nəzəri və kəsbi məlumatları səbəbiyləbu nəzərdə tutulan məqsədləri reallaşdırma səyi içinə girər. Uca Allahbir ayədə belə buyurur: "Sizə eşitmə, gözlər və könüllərverdi ki şükr edəsiniz." (Nəhl, 78)Edilməsi və edilməməsi lazım olan şeylərlə elin idili praktik elmlərəgəlincə, bu sahədə təyin edici olan Allahın ilham etməsidir, qəbulqabiliyyətinin ya da nəzəri ağılın bu barədə bir fəaliyyəti olmaz."Nəfsə və onu formalandırana, ona bozuklugunu və qorunmasınıilham edənə and olsun ki, nəfsini ucaldan qazanmış, onu alçaldandə ziyana ugramıştır." (Şəms, 7-10) "Sən yüzünü Allahı birləyiciolaraq dogruca dinə çevir: Allahın yaratma qanununa (fitrət) ki,insanları ona görə yaratmışdır. Allahın yaratması degiştirilmez.Işte dogru din odur." (Rum, 30) Bu ayələrdə, edilməsi lazım olanların,yəni yaxşılığın və edilməməsi lazım olanların, yəni pisliyin bilinməsi,ilahi ilhamla, yəni Al-lahın ürəyə təlqində ol/tapılmasıyla524 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5əldə edilən bir vəziyyət olaraq qiymətləndirilmişdir.Bu səbəbdən insanın əldə etdiyi məlumatlar, ilahi yol göstəriciliyinəks olunması və ilahi yol göstəriciliklə reallaşmışdır. Ancaq bunlarındə növ olaraq fərqlilik ifadə etdiklərini görürük. Əşyanın xaricixüsusiyyətləri söz mövzusu olduğunda uca Allahın, bunları öyrənmə

barəsində insanı yönəltdiyi yol, qəbul etmə qabiliyyətidir. Tümeldüşünselməlumatlar söz mövzusu olduğunda, bunlara çatmanın yolu,ilahi hədiyyə və boyun əydirmədiyər. Eyni zamanda qəbul qabiliyyətinin dəfunksional olması, bu vəziyyəti olumsuzlamaz ya da insan, bu məzmundaheç bir şəkildə ilahi boyun əydirmədən müstağni olmaz. Salehya da fasit əməllərlə, təqva və günahla elin idili praktik elmlərəgəlincə; bunun yolu ilahi ilhamdır, ürəklərə təlqin etməsidir, fitrətqapısını açmasıdır.Özü etibarilə ilhama söykən/dözən üçüncü qisimin funksional olaraqmüvəffəqiyyətli olması və gözlənilən nəticələri verməsi, ikinci qisimin saleholuşuna, doğru və tutarlı bir zəminə söykən/dözməsinə bağlıdır. Necə kiağılın doğru və tutarlı bir fəaliyyət göstərməsi də insanın təqva vəfitri dini baxımından dümdüz bir xəttdə hərəkət etməsinə bağlıdır.Uca Allah, mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurur: "Sagduyu sahiblərindənbaşqası düşünüb ögüt al/götürməz." (Al/götürü Imran, 7) "Allaha yönələndənbaşqası ibrət götürməz." (Mömin, 13) "Könüllərini və gözlərinitərs çevirərik, ilkin ona inanmadıqları kimi." (Ən'am, 110) "Nəfsiniaşagılık edən beyinsizdən başqa, kim İbrahim dinindən üz çevirər?"(Bəqərə, 130) Demək istənir ki, ağılını ifsat edib, onu normalxəttindən sapdıranlardan başqası fitrətin tələb etdiyi hərəkətlərietməkdən qaçınmaz.Ağıl ilə təqva arasındakı bu tələb ediciliyi praktikada da müşahidə etməkmümkündür. Heç şübhəsiz, insanın nəzəri gücündə bir anormallıqvarsa haqqı haqq olaraq, qərbli də batil olaraqqəbul edə bilməz. Bu baxımdan haqqa sarılmanın və batildən qaçınmanınlazımlılığını da sezinləyə bilməz, uca Allah tərəfindən bu istiqamətdənbir ilhama da həmsöhbət ola bilməz. Sözgəlişi, dünya həyatınınkənarında bir həyatın olduğuna inanmayan bir kimsə, axirət həyatıMaidə Surəsi 27-32 ................................................................ 525baxımından ən yaxşı azuqə mövqeyində olan dini təqva duyğusunun ilhamedilməsini qəbul edə bilməz.Eyni şəkildə, insanın fitri dini pozular və dini təqva duyğusuyla

bəslənməzsə, şəhvət (cazibədar güc) qəzəb (itələyici güc), sevgi və ya nifrətkimi daxili qəbul güclərinin tarazlığı pozular. Bu güclərin arasındakıtarazlıq vəziyyətinin pozulmasıyla birlikdə, nəzəri anlayışa gücü, istənənsəviyyədə bir funksionallıq görməz.Quranın, insanlar arasında dini məlumatları yayma və onlara faydalıməlumatı öyrətmə məqsədinə istiqamətli şərhləri bu tərzdə davamedər. Bu məzmunda məlumatları əldə etmək üçün diqqətə çarpanlaşdırdığıüsulları əsas al/götürər. Söz gelimi, qəbul edilməyə əlverişli xüsusiyyətlərəsahib faktlar, ünsürlər söz mövzusu olduğunda, açıq bir ifadəylə duyğuorqanlarına xitab edər. məsələn, "Görmedinmi?, Görmürlərmı?, Gördünüzmü?, Görməzsinizmi?" kimi ifadələr ehtiva edən ayələribuna nümunə göstərə bilərik.Maddi tümel faktlarla elin idili ağılı-mücərrəd tümel faktlar ya da fizikaaləminin sonrası söz mövzusu olduğunda, duyul/eşidilər baxımından maddəvə maddi ətrafın xaricində qeybi faktlar belə olsalar, ağılın funksiyas(n)ıqəti təyin edici görülər. Dünya və axirət həyatına bağlı faktlarıehtiva edən ayələrin ümumisini buna nümunə göstərə bilərik. Bu kimi ayələrdə,xüsusilə "ağladan bir qövm üçün...", "Düşünən bir qövm üçün...","Xatırlayan bir qövm üçün..." və "dərin qavrayış sahibi birqövm üçün..." kimi ifadələrə yer verilər.Əməl, təqva və günahlar məzmununda xeyr, şər, fayda və zərərkimi faktlarla elin idili praktik mülahizələr söz mövzusu olduğunda, busəfər ilahi ilham əsas alınar. İnsanın daxili ilham qəbul etməsini xatırladıcıfaktlara diqqət çəkilər. "Bu, sizin üçün daha xeyirlidir...", "Onunürəyi günah-qar/qazancdır.", "O ikisində günah vardır.", "Günah vəhaqsız yerə əzmədir.", "Allah hidayət verməz..." kimi ifadələr əhatə edənayələri buna nümunə göstərə bilərik. Heç şübhəsiz bu təsbitimiz,üzərində dayanıb düşünməyə dəyərdir.Bu təsbitdən hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: Qurani Kərim,duyğu orqanlarının qəbul etməsini və təcrübəs(n)i əsas sahələrin526......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5üsullarını səhv tapar. Bunlar, elmi araşdırmalarda, tam ağılın

mühakimələrini olumsuzlarlar. Quranın şərhlərində əvvəlcəəhəmiyyət uca Allahın birliyinə, yəni tövhid qanununa verilər. Sonra açıqlananvə insanlara təqdim edilən bütün gerçək məlumatlar bu təmələ söykənilər.Bilindiyi kimi, duyğu orqanlarının qəbul etmə tutumundan ən/enuzaq məsələlərdən biri də tövhiddir. Maddi faktlardan uzaq və tamağılın mühakimələriylə elin idilidir.Quran, söz mövzusu gerçək məlumatların fitrət mənşəli olduqlarınıaçıqlayar: "Sən yüzünü, Allahı birləyici olaraq dogruca dinə çevir:Allahın yaratma qanununa (fitrətə) ki, insanları ona görə yaratmışdır."(Rum, 130) Buna görə, insan yaradılışı, bu cür məlumat və qavrayışlaraqaynaqlıq edən bir yaranma şəklidir. Yaradılışının dəyişməsininbir mənas(n)ı yoxdur; əlbəttə şəxsən dəyişmə də bir yaratma vəvar etmə olsa o başqa. Mütləq olaraq var etməyi dəyişdirmək,yəni mövcud olan hökmü etibarsız etmək və ləğv etmək təsəvvür ediləcəkbir məna deyil. İnsanın buna gücü çatmaz; fitrətinəyerləşdirilən məlumatları ləğv edə bilməz və həyat üçün fitrətin qəti yolundanbaşqa bir yol izləyə bilməz.Praktik həyatda, fitrətin hökmlərindən sapma olaraq müşahidə edilənvəziyyətlər, fitrətin hökmlərinin ləğv edilməsi mənasınagəlməzlər; əksinə hökmlərin və lazım olduğu kimi və lazım olan yerlərdəistifadə edilməməsi olaraq qiymətləndirilməlidirlər. Eynilə bir atıcının, atışıəsnasında hədəfi tutdurmaması kimi. Heç şübhəsiz atış aləti vədigər vəsaitlər, öz təbiətləri gərəyi isabət etmə xüsusiyyətinə sahibqılınmışlar. Lakin bunların istifadəsində yanılmalar, hədəfdənsapdıra bilər onları. Bıçaq, mişar, matqab və iynə kimi alətlər birmühərrikə səhv monte edilsələr, kəsmə, deşmə və biçmə kimi fitrifunksiyalarını görərlər; amma istənən şəkildə deyil. Bunların fitri funksiyalarındansapmalarına gəlincə; söz gelimi, mişar ilə tikiş edilməsi,mişarın iynə kimi istifadə edilməsi, tikişin bıçkı halına gətirilməsi,işdə bu, qeyri-mümkündür.Bəzi qrupların elmi üsullarının doğruluğunu sübut etməküçün irəli sürdükləri dəlillərin ümumisi üzərində düşünüldüyü zaman

Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 527bütün bunlar açıq bir şəkildə ortaya çıxar. Məsələn deyirlər ki: Tamağılı araşdırmalarda və duyğu orqanlarının qəbul etmə sahələrindənuzaq irəliyə çıxardarın bileşiminden ibarət olan müqayisələrdə yanılma payıçox olar. Tam ağılı məsələlərə bağlı ixtilafların çoxluğu da bunugöstərər. İnsanın içinə sinmediği üçün bunlara güvənməmək lazımdır.Yenə bəziləri konkret qəbul və təcrübə üsullarının doğruluğunusübut etmək üçün deyirlər ki: Qəbul etmə, zəruri olaraq əşyanın xüsusiyyətləriniqavramağı təmin edən bir alət mövqesindədir. Xüsusi şərtləriyləbirlikdə hər hansı bir objede bir əlamət qəbul edilər, sonra bu əlamət,söz mövzusu şərtlərlə birlikdə eyni objede təkrar təkrar müşahidə edilsə,hər dəfə, əvvəlki müşahidəyə görə bir faralılıq və ayrıtlıkmüşahidə edilməzsə, bu, objenin xüsusiyyətidir, təsadüfü bir elin idi deyil.Çünki təsadüf qəti olaraq davamlılıq göstərməz.Yuxarıda təqdim edilən iki dəlil, görüldüyü kimi, duyğu orqanlarınınqəbuluna və təcrübəyə söykən/dözmənin zəruriliyini və tam ağılın üsulundanuzaq dayanmanın lazımlılığını sübut etmə məqsədinə istiqamətlidir.Bununla birlikdə, hər iki dəlildə də əsas alınan mülahizələr, qəbulvə təcrübə xarici ağılı mülahizələrdir. Sonra da, bu ağılı mülahizələrə söykən/dözərək,ağılı mülahizələri əsas alan/sahə yanaşmaları etibarsız etməsəyi içinə girmişlər. Dedik ya: Fitrət, qəti olaraq ləğvedilə bilməz. Yalnız insan, fitrəti istifadə etmədə səhv edər! Buqiymətləndirmə də buna bağlı bir nümunədir.Bundan daha da pisi, qanuni hökmlərin və qüvvəyə qoyulanqanunların təyin olunmasında təcrübəm/təcrübə əsaslı bir üsulun izlənilməsidir.Məsələn bir hökm qoyular və bu hökm insanlar arasındatətbiq olunaraq, statistik və ya başqa bir göndər, bu hökmün yaxşınəticələndirərinin olub olmadığı sınanar. Əgər tətbiq olunduğu sahələrdə,ümumiyyətlə yaxşı nəticələndirər alınsa, dəyişməz, uyğun gəlilməsi zəruri birqanun halına gətirilər. Əks halda, bu hökm bir tərəfə buraxılar, yenibir hökmün sınanmasına gi-rişilir. Müqayisə və istehsan yoluyla hökm

təyin etmək də ən az bunun qədər səhvli və pis bir üsul-528 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dir. 1Quran, bu qiymətləndirmələrin və anlayışların bütününü səhvsayar, etibarsız edər və şəriət daxilində qoyulan hökmlərinaçıq-aşkar və fitrət mənşəli olduqlarını ortaya qoyar. Qurana görə,ümumiyyətlə təqva və günah faktları ilahi ilham mənşəli məlumatlardır.Bunların detallarınınsa vəhy kanalıyla öyrənilməsi lazımdır. UcaAllah belə buyurur: "Bilmedigin bir şeyin ardına düşmə." (Isra,36) "Şeytanın addımlarını izləməyin." (Bəqərə, 168)Quran, fitrət qanunuyla uyğun olaraq qoyulan şəriəti "haqq" deyə adlandırar.Məsələn belə buyurar: "...Bərabərlərində, insanlarınan-laşmazlıga düşdükləri şeylər mövzusunda, aralarında hökmvermək üzrə haqq kitabları endirdi." (Bəqərə, 213) "Zənn isə haqqdanheç bir gerçək qazandırmaz." (Nəcm, 28) Necə qazandırsın ki, zənnətəbii/tabe olma vəziyyətində, hər vaxt üçün pozğunluq olan qərblinqucağına düşmə təhlükəsi vardır?! Necə ki belə buyurar: "Haqqdansonra pozğunluqdan başqa nə var?" (Yunus, 32) Yenə belə buyurmuşdur:"Allah saptırdıgını yola gətirməz." (Nəhl, 37) Yəni, pozğunluq insanıxeyirə və xoşbəxtliyə çatdırmağa əlverişli bir yol deyil.Bu səbəbdən haqqa çatmaq məqsədiylə qərbli, ədalət təmin etmək adınazülmü, gözəlliyi əldə etmək üçün pisliyi, təqva duyğusuna sahibolmaq uğruna günahı bir yol olaraq izləyən kimsə, səhv bir yolagirmişdir.Ayrıca yeni başdan, özbaşına qanun qoymağa, qanun icadetməyə cəhd etmişdir ki, insanın qətiliklə belə bir səlahiyyəti yoxdur.Əgər belə bir şey mümkün olsaydı, zidd şeylərin xüsusiyyətləri əsasındapratize edilmə imkanını tapardı. Bir-birinə zidd olan şeylər, yek digərininfunksiyasını və fəaliyyətini yerinə yetirmə missiyasını icra edərdi.Qurani Kərim, elmi-fikri üsulu ləğv etməyi, fitriməntiqi bir tərəfə buraxmağı əsas alan/sahə "xatırlama" üsulunu da keçər--------

1- Fiqh elmi məzmununda müqayisə, istehsan və fakihlik hissi dediyimiz faktlar,yeni başdan hökm qoymanın deyil, ilahi hökmləri ortaya çıxarmanın üsullarıdır. Və bunlar üsulu fiqh elminin sahəsinə girərlər.Maidə Surəsi 27-32 ................................................................ 529siz sayar. Ki daha əvvəl buna toxunduq.Eyni şəkildə Quran, insanlar baxımından, Allah qorxusuyla atbaşı getməyən düşüncəni də təhlükəli qəbul edər. Bu mövzuda daümumi bir şərhə daha əvvəl yer verdik. Buna görə, Quranındini qanunları öyrədərkən, açıqladığı hökmləri əxlaqi fəzilətlərləvə tərifə dəyər xüsusiyyətlərlə dəstəklədiyini görərik. Quranın bunuedərkən güddüyü məqsəd, söz mövzusu əxlaqi fəzilətləri və tərifədəyər xüsusiyyətləri xatırladaraq insanın iç dünyasındakı təqva duyğusunuoyandırmaq, beləcə hökmün başa düşülməsi və dərin qavranmasıbarəsində insanı möhkəmləndirməkdir. Bunun nümunələrini aşağıdakıayələrdə görmək mümkündür:"Qadınları boşadıgınız zaman gözləmə müddətlərini bitirdilərmi, bir-birləriylə bilinən bir şəkildə razılaşdıqları təqdirdə, özləriniko-calarına evləndirmələrinə mane olmayın. Işte içinizdə Allahavə a-hiret gününə inanan kimsəyə bununla ögüt verilər. Bu sizinüçün daha yaxşı və daha təmizdir. Allah bilər də siz bilməzsiniz." (Bəqərə,232), "Fitinə qalxmayıncaya və din tək Allahın olanaqədər onlarla döyüşün. Eger imtina etsələr, artıq zalımlardan başqasınaqarşı düşmənlik yoxdur." (Bəqərə, 193), "Namazı et. Çünkinamaz, pis və igrenç şeylərdən daşınmağa çağırar. Əlbəttə Allahı xatırlamaqdaha böyükdür. Allah nə yaptıgınızı bilər." (Ənkəbut, 45)"Bundan ötəri İsrailoğullarına belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə,bütün insanları öldürmüş kimidir. Kim də onu diriltsə, bütün insanlarıdiriltmiş kimi olar." Mecma-ul Bəyan təfsirində "el-ecl"in "cinayət"mənasını verdiyi ifadə edilər. Ragıp əl-Isfehani də əl-Tədris planı adlı əsərindəşöylr deyər: "əl-Ecl", sonradan olmasından qorxulan cinayətdeməkdir. Bu səbəbdən hər "ecl" cinayət, amma hər cinayət "ecl" deyil.

Ərəblər: "Fealtu zali-ke min eclihi" (Bunu onun üçün etdim)deyərlər." Tədris planıdan alınan götürmə burada sona çatdı.Daha sonra bu söz, bir şeyin səbəbi mənasında istifadə edilmişdir.Ərəblər, "Min ecli həmçinin" deyərlər. Yəni, filan şey, mənim hərəkətiminsəbəbidir. Bəlkə də bu sözün səbəb mənasında qulla-530 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nılması, ilk dəfə cinayət və cinayət/günah mövzularıyla elin idili olaraq söz mövzusuolmuşdur. Eynilə, "Esae fulanun və min ecli zalike eddebtuhu biddarb=Filan adam pislik etdi. Mən də onu tərbiyə etmək üçündöydüm" deməmiz kimi. Yəni, mənim onu döyməm, onun işlədiyicinayət/günahdan, qəbahətdən -ki, etdiyi pislikdir- qaynaqlanır. Ya da, işlədiyipislik olan cinayət/günahdan irəli gəlir. Daha sonra qeydsiz olaraqsəbəb mənasında istifadə edilmiş və "Ezuruke min ecli hubbi ləkə vəli-ecli hubbi leke=Seni sevdiyimdən və səni sevdiyim üçün səni ziyarətedirəm" kimi ifadələrdə iştirak etməyə başlamışdır.ifadənin axışından aydın olduğu qədəriylə, "Bundan ötəri..."ifadəsiylə, əvvəlki ayələrdə izah edilən Adəmin iki oğulununhekayəsinə işarə edilir. Demək istənir ki, bu qorxunc hadisəninmeydana gəlmiş olması, İsrailoğullarına bunları, bunlarıyazmamıza səbəb oldu. Bəzilərinə görə, "Bundan ötəri..." ifadəsi,əvvəlki ayədə keçən "və beləcə biş-man olanlardan oldu."ifadəsiylə elin idilidir. Yəni, bu, onun peşmanlığına səbəb oldu. Buqiymətləndirmə, "Allah sizə ayələri belə açıqlayır ki, düşünəsiniz.Dünya və axirət haqqında. Və sənə yetimlərdən soruşurlar."(Bəqərə, 219- 220) ayələrində nümunəs(n)i olduğu kimi, öz içində çoxdə uzaq deyil. [Bu ayənin başlanğıcında iştirak edən "fididinə velahireti=dünya və axirət haqqında" ifadəsi əvvəlki ayənin sonundakı"tetefekkerune=düşünesiniz" ifadəsiylə elin idilidir.] Lakin bunun üçün,"İsrailogullarına belə yazdıq..." ifadəsinin sözün girişi olmasılazımdır ki, Quranın ifadə tərzinin diqqətə çarpan xüsusiyyəti, az əvvəl yer verdiyimizBəqərə surəsindəki əlaqədar ayədə və bənzərlərində olduğukimi, bu cür ifadələri başlanğıc "vav"ı (vavı istinaf) ilə başlatmasıdır.

"Bundan ötəri..." ifadəsinin, Adəmin iki oğulunun hekayəsinəişarə ediş şəklinə gəlincə, bu hekayə, insan növünün xarakteristikabir xüsusiyyətinin, hevaya və əllərində olmayan xüsusiyyətləri səbəbindəninsanlara kin saxlamaqdan ibarət olan həsəd duyğusuna təbii/tabe olmaqolduğunu göstərir. Işte bu xüsusiyyət, ən sadə bir məsələdə insanı,uca Rəblik mövqesinə qarşı çıxmağa, yaradılışın məqsədini birMaidə Surəsi 27-32 .................................................... 531kənara buraxmağa yönəldə bilər. Öz həmcinsini, hətta öz qardaşınıöldürməyə itələyə bilər.Heç şübhəsiz insanlar, tək-tək bir növün fərdləri, birgerçəyin fərdləridirlər. Bütün fərdlər insanlıq adına neyə sahibsələr,bir dənəsi də eynisinə malikdir. İnsanlığın bütünü, fərdlərinbir-bir daşıdıqları xüsusiyyətləri daşıyar. Uca Allah, fərdləri yaratmaqla,qurşaqları çoxaltmaqla, xüsusiyyəti yalnız kiçik bir zaman dilimindəyaşamaq olan bu gerçəyin qalıcı olmasını diləmişdir. Bugerçəyin davamlılığını istəmişdir. Belə ki, sonradan gələnlər, əvvəldəngələnlərə çatsın və Allahın ərzində ONA ibadət edilsən.Bu səbəbdən, öldürmə yoluyla bir insan fərdini yox etmək, yaradılışsistemini pozmaq və uca Allahın insanlıq üçün nəzərdə tutduğuməqsədi etibarsız etməkdir. Yaradılış sistemi və insan yaranmasınınməqsədi isə, fərdlərin çoxalması və qurşaqların bir-birlərinin yerinial/götürməsiylə qalıcılıq təmin edər. Necə ki Adəmin maktul oğulu da qardaşınaxitab edərkən bu gerçəyə işarə etmişdir: "Mən səni öldürməküçün sənə əlimi uzadacaq degilim. Çünki mən aləmlərin Rəbbiolan Allahdan qorxaram." Adəmin maktul oğulu bu sözüylə, haqsızyerə adam öldürmənin rubu-biyetle döyüşmək mənasını verdiyinəişarə etmişdir.İnsan, sadə bir səbəbdən ötəri zülm işləyəcək tıynette olduğuüçün onun bu tıynete söykənən olaraq işlədiyi günahlandırar/cinayətlər, gerçək mənadarubu-biyetin suverenliyinin və insanlığın ümumi yaradılış məqsədininləğvi olaraq şərh olunmuşdur. Bu ayədən əvvəl uca Allah-

'ın işarə etdiyi kimi, İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləri arasındaqısqanclıq, qürur, hə-vaya təbii/tabe olma və haqqı inkar etmək kimimənfi xüsusiyyətlər iştirak edir. Necə ki bununla əlaqədar hekayələri əvvəlizah etmişdi. Buna görə uca Allah onlara, bu qorxunc zülmün gerçəkmahiyyətini və ifadə etdiyi mənas(n)ı böyük bir etinayla izah etdi. Buməzmunda, bir insanı öldürmənin, qatında bütün insanları öldürməkqədər ağır bir cinayət/günah, buna qarşılıq bir insanı diriltmənin, qatındabütün insanları diriltmək qədər böyük bir yaxşılıq olduğunu vurğuladı.Bu hökmün bu şəkildə İsrailoğullarına yazılması, hər nə qədər532 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sanksiya gücü olan bir qanuni öhdəçilik xüsusiyyətinə sahib olmasadə, mövqe və yanaşma etibarilə qanuni baxımdan ağırlaşdırma xüsusiyyətindəndə tamamilə uzaq deyil. Dünya və axirətdə ilahi qəzəb vəhirsi tələb edici bir funksiyasının olduğuna, beləcə işarə edilmiş olur.Yekunlaşdıracaq olsaq, cümlənin ifadə etdiyi məna budur: İnsan,ən sadə bir səbəbdən ötəri beləsinə qorxunc bir zülmü əməliyyata/işləməxarakterinə sahib olduğundan və İsrailoğullarının xarakteristika xüsusiyyətləridə bilindiyindən, onlara bir cana qıymanın mahiyyətini açıqladıqki, adam öldürmədə həddindən artıq getməkdən qaçınsınlar. Bu məqsədləelçilərimiz onlara açıq-aşkar sənədlər gətirdilər, lakin onlar bundansonra da yer üzündə həddindən artıq tutumlarını davam etdirdilər."Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa qarşılıqolmadan bir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir."ifadəsində uca Allah, bir cana qarşılıq olaraq birini öldürməyi,yəni qisası ümumi mühakimənin xaricində tutmuşdur. Ki qisası nəzərdə tutanhökmü ehtiva edən ayə budur: "Öldürmədə qisas sizə fərz qılındı."(Bəqərə, 178) Yenə yer üzündə təxribatçılıq etmənin qarşılığı olaraqbirini öldürmək də istisna edilmişdir. Buna bağlı hökmə də buayə işarə etməkdədir: "Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündətəxribatçılıq etməyə çalışanların cəzası..." (Maidə, 33)"Keennema=gibidir" ifadəsiylə diqqət çəkilən mövqeyə gəlincə,bunu yuxarıda belə açıqladıq: Fərd olaraq insanın yaşayan və ölən

bir fakt olaraq daşıdığı həqiqəti, insanlıq da daşımaqdadır.Çünki insanlıq, fərdləriylə, qisimləriylə və tamamilə bir tək həqiqətdənibarətdir. Bu baxımdan bir tək adamla, bir çox adam arasındahər hansı bir fərq yoxdur. Beləliklə, bir tək insanı öldürmək, bütüninsanları öldürmək; eyni şəkildə bir tək insanı diriltmək də bütün birinsanlıq növünü diriltmək mövqesindədir. Ayəs(n)i kərimənin üzərindədayandığı xüsus da budur.Bu ayələ əlaqədar olaraq iki problem qarşıya qoyulmuşdur. Birincisi:Bütün insanları öldürməyi, bir insanı öldürmə mövqesinə sadələşdirmə,məqsədin çürüdülməsinə gətirib çıxarar. Çünki məqsəd, adam öldür-Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 533sperman günah və təsir baxımından əhəmiyyətini və böyüklüyünü vurğulamaqdır.Bunun təbii gərəyi də, öldürülən kəslərin sayı artdıqcaəhəmiyyətin də artmasıdır. Bir adamın öldürülməsini, hər kəsin öldürülməsikimi qəbul etmək, birdən çox öldürmələrin qarşılığının olmamasını,müsbət bir cəzanın olmamasını tələb edir. Çünki bir adam onadamı öldürsə, bu öldürülənlərin bir dənəsinin öldürülməsi, hər kəsinöldürülməsi mənasını verər. Bu vəziyyətdə, geriyə qalanlara qarşılıqola biləcək bir dəyər qalmaz."On adamı öldürmək, on dəfə hər kəsi öldürmək kimidir. Hər kəsiöldürmək də, hər kəs qədər hər kəsi öldürmək kimidir." deməkləyuxarıdakı problemi həll etmiş olmarıq. Çünki bu qiymətləndirmə,cəzanın sayının dözməsinə dönükdür. Halbuki, problemin ifadəsiüçün istifadə edilən üslubdan bunu anlamamız mümkün deyil. Qaldıki, hər kəs, fərdlərdən meydana gələn bir faktdır. Bu fərdlərinhər biri də, digər fərdlərlə birlikdə meydana gətirdikləri cəmiyyətə, yənihər kəsə bərabərdir. Bu, sonsuza qədər sürər. Bu səbəbdən bu cür birbütünün mənas(n)ı olmaz. Çünki özünə aid bir fərdi yoxdur. Fərdsizcəmiyyət də düşünülə bilməz.Kənar yandan uca Allah, "Kim pislik gətirsə, yalnız onuntayıyla cəzalandırılar." (Ən'am, 160) buyurur.İkincisi: Bir adamın öldürülməsinin, hər kəsin öldürülməsinə

bərabər olması, bununla söz mövzusu bir adamı da əhatə edən hər kəsinöldürülməsi nəzərdə tutulsa bu birin, özünün və başqasının cəmiyyətindənibarət olan bir cəmiyyətə bərabər olmasını tələb edir ki, beləbir şey qəti olaraq muhaldir. Əgər belə bir sözlə, söz mövzusu birinxaricindəki hər kəsin öldürülməsi nəzərdə tutulsa, bunun mənas(n)ı, biradamı öldürən kimsə ondan başqa kəsləri öldürmüş kimidir. Kibu, bir söz üçün yaraşıq al/götürməz bir mənadır, məqsədi pozucudur. Xüsusiləzülmün nə böyük bir günah olduğunu vurğulama məqsədinə istiqamətlibir ifadə baxımından bu vəziyyət daha diqqətə çarpandır. Ayrıca "bütüninsanları öldürmüş kimidir." ifadəsinin, bir istisnaya yer verilmədənmütləq buraxılmış olması belə bir ehtimalı ortadan qaldırmaqdadır.534 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Sonra belə bir problemin də, "Burada nəzərdə tutulan, cəza baxımındanbərabərlikdir ya da cəzanın qat qat artırılmasıdır." şəklindəki şərhlərləortadan qalxmayacağı da açıqdır.Bu iki problemə verəcəyimiz cavab budur: "Kim... bir canı öldürsə,bütün insanları öldürmüş kimidir." ifadəsi, bütün insanlarıntək bir insani həqiqət baxımından bir olduqlarına istiqamətli birkinayədir. Bu həqiqət məzmununda bir insanla, bütün insanlar birdir.Bu baxımdan, insanların birində konkretləşən insanlıq gerçəyinəyönələn bir kimsə, hər kəsdə konkretləşən insanlıq gerçəyinə yönəlmişkimidir. Məsələn su, ayrı-ayrı qablara qoyulsa, bu qablardanbirində olan suyu içən kimsə, su içmiş olar. Su olması hasebiylesuya yönəlmişdir. Bütün qablarda olan su, su olmaq nöqtəsindəsuya hər hansı bir iştirak etmiş olmazlar. Bu səbəbdənbütün suyu içmiş kimidir.Bu halda, "Kim... bir canı öldürsə..." ifadəsi, bənzətməqəlibində bir kinayədir. Bu baxımdan yuxarıdakı iki problem ortadanqalxmış olarlar. Çünki iki problemin dayağı, bənzətməninsadə və ya kinayə xarici olduğu fərziyyəsidir. Buna görə bənzərliknöqtəsi, bənzəyənin sayının artmasıyla mütənasib olaraq artar. Busəbəblə bu əsnada bir adamla hər kəs bərabər tutulsa, məna pozular

və problem baş göstərər. Eynilə; filan qövmün bir adamı, aslanlardanbir dənə kimidir. Onlardan bir dənəsi, düşməni qapmaq və cəsurolmaq baxımından bütünü kimidir, deyilməsi kimi."Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar." ifadəsinəgəlincə; bu mövzuda söyləyəcəyimiz, əvvəlki cümlə ilə əlaqədarsözlərimizdən fərqli olmayacaq. Heç şübhəsiz, ifadədə keçən"yaşatma" ağıl mütəxəssisinin ədəbiyyatında, boğulmaqda olan biriniqurtarmaq və bir əsiri sərbəst buraxmaq kimi bir mənas(n)ı ifadə edər.Necə ki uca Allah, bir insanın haqqa yönəldilməsini diriltmə olaraqxarakterizə etmişdir: "Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünəinsanlar içərisində yürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə..."(Ən'am, 122) Buna görə, bir insanı imana yönəldən kimsə, onu diriltmişolar.Maidə Surəsi 27-32 ...................................................... 535"And olsun elçilərimiz onlara açıq dəlillər gətirdilər." Bu ifadə, ayəninbaş tərəfinə matuftur. Demək istənir ki: Onlara elçilərimizaçıq-aşkar sənədlərin dəstəyində gəldilər, onları adam öldürməkdən vəbənzəri yer üzündə təxribatçılıq çıxarmağa istiqamətli davranışlardançəkindirdilər."Amma bundan sonra da onlardan çoxu, yenə yer üzündə həddindən artıq getməkdədirlər." Bu ifadə, şərhin axışını bütünləyici xüsusiyyətdədir.Bunun əlavə olunmasıyla, şərhdən gözlənilən nəticə əldə edilmişolur. Ki bu nəticə onların təxribatçı, böyüklük göstərmə və tikbaşlılıq etmə barəsində bir qövm olduqlarının başa düşülməsinintəmin edilməsidir. Deyilir ki: Biz onlara adam öldürmənin nə cürağır bir cinayət/günah olduğunu açıqladıq. Bu məqsədlə bəzi sənədlər yoldaşlığındaelçilərimizi göndərdik. Elçilər onlara şərhlərdə ol/tapıldılar,onları xəbərdar etdilər. Amma onlar buna baxmayaraq, tik başlı və böyüklənicirəftarlarında israr etdilər. Həmişə yer üzündə təxribatçılıqetdilər və bibi/hələ bu təxribatçı rəftarları sürməkdədirlər.Israf, yəni həddindən artıq getmək, insanın etdiyi hər işdə məqsədin xaricinəçıxması və sərhədi aşması mənasını verər. Bununla birlikdə,

Ragıbın el-Müfredatda dediyi kimi, ümumiyyətlə xərcləmələrlə əlaqədarolaraq istifadə edilər: "Və xərclədikləri zaman, nə israf edərlər, nə dəxəsislik edərlər; har-camaları bu ikisinin arasında balanslı olar."(Furqan, 67)AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİTəfsir-ul Ayyaşidə Hişam b. Salam, Həbib Sicistanidən, o daİmam Misdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Adəmin iki oğulu Allahayaxınlaşmaq üçün bir şey təqdim edib, birininki qəbul edilib, digərininkiqəbul edilməyincə, -İmam dedi ki: Habilin təqdim etdiyi şey qəbuledildi; amma Ka-bilinki qəbul edilmədi- Qabilin içində şiddətli birqısqanclıq duyğusu yerləşdi və Habilə hücum etdi. Davamlı onumüşahidə edirdi, tək tutub, Adəmin görmədiyi bir sırada onuöldürməyi məqsəd qoyurdu. Nəhayət belə bir anda üzərinə atlayıböldürdü. Hekayələri və öldürmə hadisəsindən əvvəlki danışmalarıQuranda izah edilmişdir..." [c. 1, s. 306-309, h: 77]536 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mıştır..." [c. 1, s. 306-309, h: 77]Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, hekayəylə əlaqədar ən gözəl rəvayətlərdəndir.Olduqca uzun olan bu rivayetteİmam, "Bundan sonra AdəminHibetullah (Şis) adlı oğulunun dünyaya gəlməsini, Hz. Adəmin onavəsiyyət etməsini və bu vəsiyyətin peyğəmbərlər arasında qüvvəyəqoyulmasını" açıqlamışdır. Biz, inşallah uyğun bir yerdə burəvayəti köçürəcəyik. Bu rəvayətdən aydın olduğu qədəriylə QabilHabili tələ quraraq və özünü müdafiə etməsinə fürsət verməyərəköldürmüşdür. Daha əvvəl də açıqladığımız kimi, beləsi mövzuyla əlaqədarqiymətləndirməmizə uyğundur.Bilin ki, rəvayətlərdə Adəmin oğullarının adları Habil və Qabil,bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratda da, Habil və Sürüşün şəklindəkeçər. Ancaq Tövrat, bu mövzuda dəlil olaraq ələ alına bilməz.Çünki Tövrat, vəziyyəti bilinməyən bir insana söykən/dözür, bəzitəhriflərə də məruz qalmışdır.Təfsir-ul Qummuda deyilir ki, bizə atam izah etdi, o da Həsən

b. Mahbubdan duy/eşitmiş, ona Hişam b. Salam izah etmiş, ona ƏbuHəmzə Sumali, Süveyr b. Əbi Fahitadan köçürmüş ki, Əli b. Hüseynin(ə.s) Qureyşdən bəzi adamlarla belə danışdığını duy/eşitdim:"Adəmin iki oğulu qurban təqdim edərlərkən, biri sahibi olduğu ən kökqoçu təqdim etdi, digəri də bir dəstə başaq təqdim etdi. Qoç sahibinin, yəniHabilin qurbanı qəbul edildi; amma digərininki qəbul edilmədi. Qabilbu hadisə qarşısında hirsləndi. Habilə dedi ki: 'Allaha and olsun kisəni öldürəcəyəm.' Bunun üzərinə Habil belə dedi: Allah ancaqtəqva sahiblərindən qəbul edər. And olsun ki, eger sən məni öldürməküçün mənə əlini uzatsan, mən səni öldürmək üçün sənə əlimiuzadacaq degilim. Çünki mən aləmlərin Rəbbi olan Allahdanqorxaram. Mən istəyərəm ki sən mənim günahımı da, öz günahınıdə yüklənib atəş əhlindən olasın. Zalımların cəzası işdə budur.""Deyərkən, nəfsi ona qardaşını öldürmə barəsində boyun əydi.Lakin onu necə öldürəcəyini bilmirdi. İblis gəldi, qardaşını necəöldürəcəyini öyrətdi. Dedi ki: 'Başını iki daşın arasına qoyub parçala.'Beləcə qardaşını öldürdü. Amma nə edəcəyini bilmirdi.Maidə Surəsi 27-32 ....................................................... 537Bu sırada iki qarğa gəldi. Bu qarğalar vuruşmağa başladılar. Nəhayətbiri o birini öldürdü. Sonra sağ qalanı, pəncəsiylə yeri eşeledivə o birisini oraya basdırdı. Bunu görən Qabil, 'Təəssüflər olsun mənə!Bu qarğa qədər olub da qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi (mən)?' dedi və beləcə peşman olanlardan oldu.' Bir çuxurqazdı və qardaşını oraya basdırdı. Ölüləri torpağa basdırma ənənəs(n)ibu ilk nümunədən etibarən başlamış oldu.""Qabil atasının yanına döndüyündə, atası Habili yanındagörə bilmədi. Adəm dedi ki: 'Oğulumu harada buraxdın?' Qabil bu cavabıverdi: 'Məni onun başında çoban olaraqmı göndərdin?' Adəmdedi ki: 'Mənimlə qurban yerinə gəl.' Qabilin etdiyi işlə əlaqədar olaraqAdəmin içinə bir şübhə düşmüşdü. Qurban yerinə çatdıqlarındaAdəm, Qabilin Habili öldürdüyünü anladı. Adəm Habilin qanınıqəbul edən torpağı lənətlədi. Adəmə Qabili lənətləməsi əmr edildi.

Göydən Qəbilə belə səslənildi: 'Qardaşını öldürdüyün kimi,lənətə uğradın.' Işte buna görə torpaq qanı çəkməz.""Adəm oradan döndü və qırx gün qırx gecə Habil üçün ağladı.Oğulunun ağrısına söykən/dözə bilməz hala gəlincə, vəziyyəti Allaha şikayətetdi. Bunun üzərinə Allah ona, 'Mən sənə bir oğul bağışlayacağam.Bu oğul Habilin yerinə keçəcək.' deyə vəhy etdi. Deyərkən Həvvatəmiz və müqəddəs bir oğul doğurdu. Doğumun üzərindən yeddi gün keçincəAllah ona belə vəhy etdi: 'Ey Adəm! Bu oğul məndən sənə birhədiyyə, bir hədiyyədir. Onun adını Hibetullah (Allahın hədiyyəs(n)i) qoy.' Adəm,oğuluna Hibetullah adını verdi."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət hekayə və onunla əlaqədar hadisələr üzərinəköçürülən rəvayətlər içində orta xətti təmsil edər xüsusiyyətdədir. Bununlabirlikdə, mətnində qarışıqlıq da yox deyil. Söz gelimi, mətndənaydın olduğu qədəriylə Qabil Habili ölümlə təhdid edir, ammaonu necə öldürəcəyini bilməyir. İblis -Allahın lənəti üzərinə olsun-ona qardaşının başını daşla əzməsini təlqin edir. GərəkEhlisünnet, gərəksə Şiə kanallarında köçürülən başqa rəvayətlər dəvar. Bunların məzmunları bu rəvayətə yaxındır.Bilin ki, bu hekayəylə əlaqədar olaraq, məzmun baxımından birbirle-538 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rinden olduqca fərqli, son dərəcə maraqlı rəvayətlər köçürülmüşdür. Məsələnbunlardan birində deyilir ki: "Allah, Habilin qurban etdiyiqoçu al/götürdü və onu cənnətdə qırx gün saxladı. Sonra İsmayıl yerinəqurban edilmək üzrə İbrahimə göndərdi. İbrahim də onu qurbanetdi." Bir başqasında belə deyilir: "Habil, Qabilin özünü öldürməsinəicazə verdi və özü qardaşına əl uzatmaqdan qaçındı."Digər bir rəvayətdə belə deyilir: "Qabil qardaşını öldürüncə,uca Allah öldürdüyü gün, ayaqlarından birini buduna bağladı vəbu vəziyyət qiyamət gününə qədər sürəcək. Yüzünü də sağ tərəfəçevirdi. Nə tərəfə dönsə, qış mövsümündə qarlı/qazanclı bir hava, yazmövsümündə atəş kimi yaxan qovurucu bir hava ona müsəllət olar.Yanında yeddi mələk var. Biri gedincə bir başqası onun

yerinə gəlir."Digər bir rəvayətdə belə deyilir: "Qabil dənizin ortasındakı adalarınbirində işgəncə görməkdədir. Ayaqlarından asılı haldadır vəbu vəziyyəti qiyamət gününə qədər davam edəcək." Başqa bir rəvayətdə belədir: "Adəmin oğulu Qabil, başının iki yanındakı saçlarlagünəş kursuna əslmişdir. Yaz qış onunla birlikdə dönməkdədir.Qiyamət gününə qədər belə qalacaq. Qiyamət günü Allah onuatəşə atacaq." Digər birində bu ifadələrə yer verilməkdədir: "Adəminqardaşını öldürən oğulu, cənnətdə doğan Qabildir." Bir başqasındadeyilir ki: "Adəm Habilin öldürüldüyünü anlayınca, Ərəbcəbir neçə mersiye söylədi." Bir başqa rəvayətin ifadəsi də belədir:"Onların şəriətinin hökmü belə idi: Bir kimsəyə biri əl uzatsaydı,onu dilədiyini etmək üzrə öz halına buraxardı, ona maneəolmağa cəhd etməzdi." Bunun kimi daha bir çox rəvayət vardır.Nə var ki, bu bənzəri rəvayətlərin kanallarının böyük bir qisimivə ya bütünü zəifdir. Nə doğru bir qiymətləndirmə ilə uyğunlaşırlar, nədə Quran onların məzmunlarıyla üst-üstə düşür. Bunların bir qisimi aydınuydurma, bir qisimi təhrif edilmiş, bir qisimində də ravilerin səhvisöz mövzusudur. Çünki hədisin əsl ləfzini deyil də qəbul etdikləri mənas(n)ıköçürməyə çalışmışlar.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Şeybe Ömərdən belə ri-Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 539vayet edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Sizdən biriniz, niyə/səbəbözünü öldürməyə gələn kimsə qarşısında belə deyə bilməz ki? Niyə/səbəbbir əlini digərinin üzərinə qoyub, Adəmin oğullarından ən yaxşıolanı kimi olmasın ki? Necəsə özü cənnətdə, qatili də cəhənnəmdəolacaq."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, fitnə zamanı ilə əlaqədar olaraq köçürülənçox sayda rəvayətdən biridir. Bunların bir çoxunu Sunu idi et-Dürr-ülMensur təfsirində yığmışdır. Məsələn bu təfsirdə Beyhakinin, ƏbuMusadan, o da Rəsulullahdan (s. a. a) belə rəvayət etdiyi köçürülər:"Qılınclarınızı qırın -yəni fitnə zamanında-, oxlarınızı və skripkalarınızı

par-çalayın. Evlərinizin bir küncünə bağlanın. Adəmin oğulları içində,ən xeyirli olanı kimi davranın." Yenə müəllif İbni Cərir vəAbdurrezzak kanalıyla Həsəndən belə rəvayət edər: Rəsulullahbuyurdu ki: "Adəmin iki oğulunun hekayəsi bu ümmət üçün verilmişbir nümunədir. Siz ikisindən xeyirli olanın rəftarını özünüzə nümunə götürül."Bunun kimi daha bir çox rəvayət vardır.Nə var ki bu rəvayətlər, zahiri etibarilə öz müdafiə etməyi (nəfsimüdafa) və haqqa köməkçi olmağı əmr edən səhih rəvayətlərindəstəklədiyi doğru anlayışla, təbii tepkimeyle uyğun gəlməməkdədir.Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur: "Eger inananlardan ikiqrup vuruşsalar, onların arasını düzəldin; əgər biri o birinə hücum etsə,Allahın buyruguna dönənə qədər hücum edən tərəflə vuruşun."(Hucurat, 9)Ayrıca söz mövzusu rəvayətlərin bütünü, hekayədə köçürülən Habilin"And olsun ki, eger sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan,mən səni öldürmək üçün sənə əlimi uzadacaq degilim." şəklindəkisözlərinin, Habilin qardaşının özünü öldürməsinə səs çıxarmadığı,özünü müdafiə etmədiyi şəklində şərh olunması əsasına söykən/dözməkdədir.Ki bu yanaşmanın səhv olduğunu daha əvvəl açıqlamışdıq.Bu rəvayətlərlə əlaqədar olaraq, bir art niyyət söz mövzusu olmasınıinsanın ağılına gətirən bir fakt, bunların "fitnet-üd dar" [üçüncü xəlifəOsmanın evinin muhasara edilməsi] hadisəsində və Hz. Əli (ə.s)540 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ilə Müaviyə, Xaricilər, Talha və Zübeyr arasında yaşanan döyüşlərdəbir kənarda oturub tərəfsiz qalmağı yeğleyenler tərəfindənrəvayət edilmələridir. Bu vəziyyətdə, rəvayətləri mümkünsə bir şəkildəşərh etmək lazımdır. Yoxsa nəzəri diqqətə al/götürməmək və merdutbilmək daha doğru olar.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Asakir Əlidən belə rəvayətedər: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Şamda Əzələsinin adı verilən birdağ var. Adəmin oğulu, qardaşını orada öldürdü."Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir qorxusu yox. Lakin İbni Asakir,

bir başqa kanaldan Ka'b el-Ahbardan belə rəvayət etmişdir:"Əzələsinin dağındakı qan Adəmin oğulunun qanıdır." Bir başqa kanaldandə Əmr b. Habir bərabər/yoldaş-Şa'bani'den belə rəvayət etmişdir:"Dəyər-ul Meran dağında Ka'b el-Ahbarla bərabərdim. Dağın bir yerindəaxan bir dərə gördü. Dedi ki: Adəmin oğulu burada qardaşınıöldürdü. Bu, öldürülən qardaşın qanının izidir. Allah onu aləmlər üçünbir ayə etmişdir."Bu iki rəvayət göstərir ki, orada qalıcı bir iz vardı və insanlaronun öldürülən Habilin qanı olduğunu söyləyirdilər. Elə aydın olurki, bu da əsassız bir xurafat idi. İnsanların diqqətini oraya çəkmək,ziyarət məqsədiylə əhdlər və hədiyyələr təqdim etmələrini təmin etməkməqsədiylə uydurulmuşdur. Daşlara işlənmiş əl və ayaq izlərini vəCiddedəki "böyük ana" (Həvva) qəbirini bu cür xurafatlara nümunəgöstərə bilərik.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əhməd, Buxari, Müslim, Tirmizi,İbni Macə, İbni Cərir və İbni Münzirin İbni Məsuddan belə rəvayətetdikləri ifadə edilir: Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Haqsız yerəöldürülən heç kim yoxdur ki, ölümünün məsuliyyəti Adəmin ilkoğulunun çiyinlərinə minmiş olmasın. Çünki adam öldürmə ənənəsiniilk o başlatdı."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən başqa rəvayətlər, bunun xaricindəkikanallardan, həm Sünni, həm də Şiə ravilerce köçürülmüşdür.el-Kafidə müəllif öz rəvayət zənciriylə Hamrandan beləköçürər: "İmam Misə (ə.s) dedim ki: 'Bundan ötəriİsrailogullarına belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündəMaidə Surəsi 27-32............................................................ 541belə yazdıq: Kim, bir cana və ya yer üzündə təxribatçılıqçıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə, bütün insanlarıöldürmüş kimidir.' sözü nə mənanı verər? Yalnız bir adamı öldürdüyühalda, necə bütün insanları öldürmüş kimi qəbul edilir?' Buyurduki: 'Cəhənnəmin ən şiddətli əzab görülən qisiminə qoyular. Əgərbütün insanları öldürmüş olsaydı, bura qoyulacaqdı.' Dedim ki:

'Birini daha öldürsə nə olar?' Dedi ki: Əzabı dözər." [Fürus(n)u Kafi,c. 7, s. 271, h: 1]Mən deyərəm ki: Şeyx Saduk Maan-il Ahbar adlı əsərdə, bənzəribir rəvayəti Hamran kanalıyla köçürər. [s. 379, h: 2]"Dedim ki: Birini daha öldürsə nə olar?" sözündə, daha əvvəletdiyimiz şərhə istiqamətli bir işarə vardır. Ki orada bir adamıöldürmənin günahının, bir neçə adamın öldürmənin günahına bərabər olmasıproblemi üzərində dayanılmışdı. İmam burada, "Əzabı dözər."cavabını verir. Burada, "Kim, bir cana... qarşılıq olmadan bircanı öldürsə..." ayəsində işarə edilən sadələşdirmə faktının tələb etdiyibərabərliyi gündəmə gətirmir. Çünki əzabın dözməsi,birin çoxa və ya hər kəsə bərabər olmamasını tələb edir, şəklində birproblem irəli sürtülə bilməz. Belə bir problemin irəli sürülməyəcəkolmasının səbəbinə gəlincə, mövqe bərabərliyi əzabın növüylə əlaqədardır.O da, bir adamı öldürənlə, iki adamı öldürən və hər kəsi öldürənin cəhənnəmineyni vadisinə qoyulacaq olmalarıdır. Nitekimİmamınsözü də buna işarə edir: "Əgər bütün insanları öldürmüş olsaydı,bura qoyulacaqdı."Bizim bu şərhimiz, Ayyaşinin təfsirində Hamrandan, onundə söz mövzusu ayələ əlaqədar olarakİmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) köçürdüyürəvayət tərəfindən də dəstəklənilməkdədir. İmam (ə.s) buyurdu ki:"Cəhənnəmdə bir yer var ki bura, cəhənnəm əzabının şiddət baxımındançatdığı son nöqtədir. Adam öldürən adam oraya qon/qoyular." -Ravi deyir- dedim ki: "Ya iki adamı öldürsə?" bu cavabı verdi: "Atəşdə,bu yerdən daha şiddətli əzab verən bir yer olmadığını bilməzsənmi? Bu əzab, etdiyiylə mütənasib olaraq artırılar..." [c. 1, s. 312-313,h: 84]542 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5İmamın (ə.s) cavabında olumlamayla olumsuzlamaya birlikdəyer vermiş olması, bizim də rəvayəti yorduğumuz məqsədə istiqamətlidir.Belə ki: Birlik və bərabərlik əzabın növüylə əlaqədardır. Bu da mövqe birliyinəistiqamətli bir işarədir. Fərqlilik, şəkil və qatilin daddığı əzabın

mahiyyəti baxımından söz mövzusudur.Ayrıca Hannan b. Sudeyrin İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) "Kimbir canı öldürsə, bütün insanları öldürmüş kimidir." ayəsiylə əlaqədarolaraq köçürdüyü bu sözlər də bu şərhimizi bir baxımdan dəstəkləməkdədir:"Cəhənnəmdə bir vadi var. Bir kimsə bütün insanlarıöldürsə, oraya girər. Bir insanı öldürsə, yenə oraya girər." [c. 1, s. 313,h: 86]Bu rəvayətdə ayə, məna olaraq köçürülmüş kimidir.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Fudayl b. Yesəyərdənbelə köçürər: "İmam Misə (ə.s), 'Kim də onu diriltsə, bütün insanlarıdiriltmiş kimi olar.' ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: 'Birini yanğındanvə ya boğulmaqdan qurtarması nəzərdə tutulur.' Dedim ki: 'Yabirini pozğunluqdan qurtarıb hidayətə çatdırsa?' Buyurdu ki: Işte bu,ayənin ən uca şərhidir." [Üsulu Kafi, c. 2, s. 210-211]Mən deyərəm ki: Bu hədisi Şeyx Tusi əl-Emali adlı əsərində vəBarkı, əl-Mehasin adlı əsərində Fudayldan, o daİmam Misdən(ə.s) ri-vayet etmişdir. Eyni hədis Səmaya və Hamran kanalıylaİmamCəfər Sadiqdən (ə.s) rəvayət edilmişdir. [əl-Emali, c. 1, s. 230. əl-Mehasin, c. 1, s. 232, h: 181 və 182]Pozğunluqdan qurtarmanın ayənin ən uca şərhi olmasındanməqsəd, ən incə, ən/en diqqətli təfsiri olmasıdır. Çünki Islamın ilk çağlarında"şərh" sözü çoxu yerdə "təfsir"in eşanlamlısı olaraqistifadə edilərdi.Etdiyimiz şərhi dəstəkləyən bir dəlil də Təfsir-ulAyyaşidə Məhəmməd b. Müslim aracılığıylaİmam Misdən (ə.s)köçürülən rəvayətdir: "İmama (ə.s), 'Kim, bir cana və ya yer üzündətəxribatçılıq çıxarmağa qarşılıq olmadan bir canı öldürsə,bütün insanları öldürmüş kimidir.' ayəsini soruşdum. Buyurdu ki: 'Onaatəşdən bir oturaq verilər ki, bütün insanları öldürmüş olsaydı,Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 543bundan çox bir əzaba çarpdırılmayacaqdı. imam davamla buyurduki: 'Kim də onu diriltsə, bütün insanları diriltmiş kimi olar.'

Onu öldürməzsə və ya boğulmaqdan ya da yanğından qurtarsa.Bütün bunlardan daha böyük və əhəmiyyətli olanı, onu pozğunluqdan çıxarıbhidayətə çatdırmasıdır." [c. 1, s. 313, h: 87]Mən deyərəm ki: İmam "Onu öldürməzsə..." sözünü, öldürülməyihəkk etdiyi halda öldürməzsə, mənasında istifadə etmişdir. Qisasda məsələn.Eyni əsərdə Əbu Basardan, o daİmam Misdən (ə.s) belə rəvayətedər: "İmama, 'Kim də onu diriltsə, bütün insanlarıdiriltmiş kimi olar.' ayəsinin mənasını soruşdum. Buyurdu ki: Küfrdənçıxarıb imana çatdırması nəzərdə tutulmuşdur." [c. 1, s. 313, h: 88]Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir çox rəvayət Ehlisünnet kanallarındadə köçürülmüşdür.Mecma-ul Bəyan təfsirində deyilir ki: İmam Misdən (ə.s)belə rəvayət edilmişdir: "İsraf edənlər (həddindən artıq gedənlər), haramları halalsayanlar və qan tökənlərdir."ELMİ BİR YANAŞMA VƏ MÜQAYİSƏ ETMƏTövratın "Yaratma Kitabı"nın dördüncü babında belə deyilir:"(1) Və Adəm arvadı Həvvanı bildi; və hamilə qalıb/qəlib Kaini doğurdu;və: Rəbbin köməyi ilə bir adam qazandım, dedi. (2) Və yenə qardaşıHabili doğurdu. Və Habil qoyun çobanı oldu, lakin Kain cütçü oldu.(3) Və Kain, günlər keçdikdən sonra, torpağın səmərəsindənRəbbə təqdimə gətirdi. (4) Və Habil, özü də sürünü ilk təbiətinlərindənvə yağlarından gətirdi. Və Rəb Habilə və onun taxdımasınabaxdı; (5) lakin Kaine və onun taxdımasına baxmadı. Və Kain çoxhirsləndi, və çöhrəsini asdı. (6) Və Rəb Kaine dedi: Nə üçün hirsləndin?Və nə üçün çöhrəni asdın? (7) Əgər yaxşı davransan, o yüksəldilməyəcəkmi? Və əgər yaxşı davranmazsansa, günah qapıda pusquya yatmışdır;və onun istədiyi sənsən; lakin sən ona üstün ol. (8) Və Kain,qardaşı Habilə söylədi. Və baş verdi ki, çöldə olduqları zaman, Ka-544 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5en, qardaşı Habilə qarşı qalxdı, və onu öldürdü. (9) Və Rəb Kainededi: Qardaşın Habil harada? Və dedi: Bilmirəm; qardaşımıngözətçisiəmmi mən? (10) Və dedi: nə etdin? Qardaşının qanının

səsi torpaqdan mənə bağrıyor. (11) Və indi sən torpaq tərəfindənlənət edildin, o torpaq ki qardaşının qanını sənin əlindən almaq üçünağızını açdı; (12) torpağı işlədiyin zaman, artıq sənə qüvvətiniverməyəcəkdir; yer üzündə qaçaq və avara olacaqsan. (13) Və KainRəbbə dedi: Cəzam daşına bilməyəcək dərəcədə böyükdür. (14) Işte,bu gün torpağın yüzü/üzü üzərindən məni qovdun; və sənin üzündəngizli qalacağam; və yer üzündən qaçaq və avara olacağam; və vaqeolacaq ki, hər kim məni tapsa, məni öldürəcək. (15) Və Rəb onadedi: Bunun üçün Kaini hər kim öldürsə, ondan yeddi dəfə qisas alınacaq.Və Rəb, hər kim onu tapsa özünü vurmasın deyə, Kainüzərinə bir nişana qoydu. (16) Və Kain Rəbbin qarşısından çıxdı, vəAdenin mahnında Nod diyarında oturdu." (Tövratdan alınan götürməburada sona çatdı. )1Adəmin iki oğulunun hekayəsinin Qurandakı şəkli isə belədir:(27) "Onlara Adəmin iki oglunun gerçək xəbərini oxu: Hanı hərbiri, Allaha yaxınlaşmaq üçün (bir şey) təqdim etmişlər idi də birindənqəbul edilmiş, o birindən qəbul edilməmişdi. (Əməli qəbul edilməyən,qəbul edilənə) 'Səni öldürecegim.' demişdi. (O da,) 'Allahyalnız təqva sahiblərindən qəbul edər.' dedi. (28) 'And olsun ki,eger sən məni öldürmək üçün mənə əlini uzatsan, mən səni öldürməküçün sənə əlimi uzadacaq degilim. Çünki mən, aləmlərinRəbbi olan Allahdan qorxaram. (29) Mən istəyərəm ki sən, mənimgünahımı da, öz günahını da yüklənib atəş əhlindən olasın!Zalımların cəzası işdə budur.' (30) Nəfsi, qardaşını öldürməbarəsində yavaş yavaş ona boyun egdi. (Nəhayət) onu öldürdü və------1- [el-Mizanın Ərəbcə orijinalında, bu mövzuyla əlaqədar bütün götürmələr, KitabıMüqəddəsin Miladi 1935-ci ildə Cambridgedə basılan Ərəbcə çevrisinden edilmişdir.Ancaq biz, bu götürmələri birbaşa olaraq Kitabı Müqəddəsin Türkcə tərcüməsindənetməyi daha uyğun tapdıq və Kitabı Müqəddəs Şirkəti tərəfindən1985-ci ildə İstanbulda basılan Türkcə çevrisini əsas al/götürdük. -tətbiq heyəti-]Maidə Surəsi 27-32 ......................................................... 545

beləcə ziyana ugrayanlardan oldu. Deyərkən Allah, ona qardaşınıncəsədini necə gömecegini göstərməsi üçün yeri eşeleyen bir qarğagöndərdi. (Qatil qardaş) 'Təəssüflər olsun mənə! Bu qarğa qədər olubdə qardaşımın cəsədini basdırmaqdan acizəmmi (mən)?' dedivə beləcə peşman olanlardan oldu." (Maidə, 27-31)1İndi bizə düşən, hekayənin Tövratdakı izahatıyla Qurandakıizahatı üzərində düşünmək, sonra bunları müqayisə etmək və birmühakiməyə çatmaqdır.Tövratın izahatından ilk gözümüzə ilişən şey, uca Allahınyer üzündə yaşayan bir varlıq kimi təsvir edilməsidir. İnsan surətində,insanlarla içli xaricli olan, aralarında yaşayan hər hansı bir insankimi insanlar lehində və əleyhində hökm verən biri kimi göstərilməsidir.Hekayənin Tövratdakı bu versiyasına baxılsa, uca Allahahər hansı bir insan kimi yaxınlaşıla bilər, toxunula bilər, onunladanışıla bilər. Bir şey uzaq və ya itmək surətiylə ONdan gizlənə bilərvə O yaxını, görünəni görə bildiyi kimi uzağı və görünməyənigörə bilmir. Qısacası, O, hər halıyla yer üzündə yaşayan bir insankimidir. Bir fərqlə: O, iradə etdiyi zaman iradəsini icra edə bilir.Hökm etdiyi zaman hökmünü qüvvəyə qoya bilir. Tövrat və Incil-'en uca Allahla əlaqədar bütün izahatları bu əsasa söykən/dözür. Heç şübhəsizulu Allah bu cür yaraşdırmalardan münəzzəhdir, ucadır.Tövratda izah edilən hekayəyə baxılsa, insanlar o zamanlar, ucaAllahla birlikdə, üz-üzə yaşayırdılar. Sonra Kaindən və ya ondanvə onun bənzərlərindən gizləndi. Digər insanlar köhnə halları üzrəqaldılar. Halbuki qəti dəlillər/sübut edər bunu ortaya qoyur ki, insan tək birnövdür. Bütün fərdləri insanlıq baxımından bərabər və bənzərdirlər.Yer üzündə, dünyəvi və maddi bir həyat yaşamaqdadırlar. Uca Allahisə, maddi xüsusiyyətlərlə, bu hallarla xarakterizə edilməkdən münəzzəhdir.Arazlarla elin idilən-dirilməkdən, mümkünlükdən, əskiklik və-------1- Ayələri burada yenidən verməmizin səbəbi hekayənin Tövratdakı versiyas(n)ıilə Qurandakı izahatı arasında asan və sağlam bir müqayisə etmə

edə bilməkdir.546 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sonradan olmalık kimi vəziyyətlərə məruz qalmaqdan ucadır.Quranın vurğuladığı budur.Quranda isə, hekayə fərdlərin bənzərliyi əsasına söykənən olaraqizah edilər. Bunun yanında Quran, hekayəyə əlavə olaraq qarğanın göndərilişihekayəsini də izah edər. Beləcə insanın mərhələli olaraq yetkinluqsəviyyəsinə çatdığı gerçəyini ortaya qoyar. Həyati yetkinluq dərəcələrindəirəliləmə yazarkən insanın duyğu orqanları vasitəsiləqəbul etmə və buna bağlı olaraq düşünmə üsuluna söykən/dözdüyünüizah edər.Sonra iki qardaş arasındakı dialoqu köçürər. Son/qətilin insanifıtriməlumatlarla, tövhid, peyğəmbərlik və axirət inancı kimi dini bacarıqlarlabəzənmiş olduğunu ifadə edər. Təqva və zülmü gündəməgətirər ki, bu ikisi ilahi qanunlar və şəri hökmlər əsasında təsirli roloynayan faktorlardır. Ardından qəbul və rədd əsasında, ührəvi cəzabarəsində adlı ilahinin təsirli olduğunu ifadə edər.Bunun dərhal sonra qatilin, etdiyi işdən peşman oluşunu, dünyavə axirətdə hüsrana baş çəkməsini dilə gətirər. Bütün bunlardan sonra,adam öldürmənin nə cür ağır bir cinayət olduğunu vurğulayaraq,bir adamı öldürmənin hər kəsi öldürmək kimi, bir adamı yaşatmanındə hər kəsi yaşatmaq kimi olduğunu izah edər.Maidə Surəsi 33-40 ...................................................... 54733- Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıqetməyə çalışanların cəzası, ancaq öldürülmələri ya asılmaları yaəlləri və ya ayaqlarının çarpaz kəsilməsi və ya ol/tapıldıqları yerdənsürtülmələridir. Bu, onların dünyada çəkəcəkləri alçaqlıqdır. Axirətdəisə onlara böyük bir əzab vardır.34- Ancaq, sizin özlərini ələ keçərmənizdən əvvəl tövbə e-548............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5deyillər başqa; bilin ki Allah, bağışlayandır, əsirgəyəndir.35- Ey inananlar! Allahdan qorxun, ONA yol axtarın və ONun yolunda

cihad edin/əldə et ki, qurtuluşa çatasınız.36- Şübhə yox ki inkar edənlər, əgər yer üzündə olanlarınhamısı və onun bir bərk/qatı daha özlərinin olsa da, qiyamət günününəzabından xilas olmaq üçün onu fidyə versələr, özlərindən qəbuledilməz. Onlar üçün acı/ağrılı bir əzab vardır.37- Atəşdən çıxmaq istəyərlər, amma oradan çıxacaq deyildirlər.Onlar üçün davamlı bir əzab vardır.38- Oğurluq edən kişi və qadının, əldə etdiklərinə qarşılıq Allahtərəfindən ibrət verici bir cəza olaraq, əllərini qəti. Allah üstündür,hikmət sahibidir.39- Kim etdiyi haqsızlıqdan sonra tövbə edər və vəziyyətinidüzəltsə, şübhəsiz Allah rəhmətiylə ona dönüb tövbəsini qəbuledər. Çünki Allah, bağışlayandır, əsirgəyəndir.40- Göylərin və yerin suverenliyinin Allaha aid olduğunu bilmədinmi? Dilədiyinə əzab edər, dilədiyini bağışlayar/hədiyyələr. Allahın hərşeyə gücü yetər.AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələr qrupunun əvvəlki ayələrlə tamamilə əlaqəsizolduğunu söyləyə bilmərik. Çünki bundan əvvəl təqdim edilən Adəminoğulunun qardaşını öldürməsi hekayəsi, bundan ötəri də uca Allahınİsrailoğullarına bir hökmü yazması, hər nə qədər İsrailoğullarına istiqamətlişərhi bütünləyici və birbaşa olaraq hər hansı bir sanksiyavə ya hökm ehtiva etmədən onların vəziyyətlərini açıqlayıcı mahiyyətdəolsa da, məzmununun bir gərəyi olaraq, yer üzündə təxribatçılıq vəoğurluq edən kəslərə tətbiq olunacaq cəzanı işləyən bu ayələrləbir şəkildə elin idili olduğu açıqdır."Allah və Elçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıqetməyə çalışanların cəzası" Ayənin orijinalında keçən "fəsad" keçəli-Maidə Surəsi 33-40 ..................................................... 549mesi, cümlə içində "hal" yerinə istifadə edilən bir məsdərdir. Allah ilədöyüşmək gerçək mənas(n)ı etibarilə qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən bu istifadədəməcazi mənada istifadə edildiyi açıqdır. Bununla birlikdə, geniş

bir anlama sahib bir anlayış olaraq, şəriətin nəzərdə tutduğu hər hansıbir hökmə qarşı çıxmağı, zülm işləməyi və həddindən artıq getməyi ifadəedər. Lakin, Rəsulullahın da əlavə olunması göstərir ki, burada,Rəsulullahın da fəaliyyətinin söz mövzusu olduğu bəzi hadisələrnəzərdə tutulur.Bu səbəbdən, bununla Rəsulullahın (s. a. a) uca Allah tərəfindənvə-layet (idarəçilik) haqqına sahib qılındığı kimi fəaliyyətlərin ləğvedilişinin nəzərdə tutulduğu diqqətə çarpanlıq qazanır. Kafirlərin Peyğəmbərə(s. a. a) döyüş açmaları və Peyğəmbərin suverenliyinin konkret göstəricisiolan ümumi təhlükəsizliyin kimi quldurlar tərəfindən pozulmasıkimi. ifadənin dərhal ardında, "və yer üzündə təxribatçılıqetməyə çalışanlar" ifadəsinin iştirak etməsi də, bu mənanınnəzərdə tutulduğunu gücləndirir. Bu da, yol kəsmək surətiylə ümumi təhlükəsizliyipozaraq yer üzündə təxribatçılıq etməkdir.Bu səbəbdən mütləq olaraq "Müsəlmanlarla döyüşmə" vəziyyətininnəzərdə tutulduğunu söyləyə bilmərik. Qaldı ki, ortada bizi belə bir çıxarsamağıqəbul etməyə məcbur edən konkret bir nümunə vardır. Belə ki:Peyğəmbərimiz (s. a. a) özüylə döyüşən kafirlərə üstünlük təmin edibonları uduzmaya uğratdıqdan sonra, onlara qarşı öldürmə, asma,orqanlarını kəsmə və ya sürgün etmə kimi bir tətbiqəgetməmişdir.Kənar yandan, dərhal sonrasındakı ayənin ehtiva etdiyi istisna, bu döyüşməkdənməqsədin haqqında danışılan təxribatçılıq olduğuna bağlıkonkret bir qar/qazancına mövqesindədir. Çünki bu istisna açıq bir şəkildə,haqqında danışılan tövbənin döyüşmə vəziyyətiylə əlaqədar olduğunu göstərir,şirk və ya bənzəri bir günahla deyil.Bu səbəbdən ayədən aydın olduğu qədəriylə döyüşmə və təxribatçılıqetməkdən məqsəd, ümumi təhlükəsizliyi, cəmiyyət təhlükəsizliyini pozmaqdır.Ümumi təhlükəsizlik də, ümumi bir qorxu meydana gətirib onuümumi təhlükəsizliyin yerinə təsirli etmək surətiylə pozular. Ümumiyyətlə550 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5və təbii olaraq belə bir vəziyyət, ancaq təbiətləri gərəyi ölüm təhdidini

ifadə edən silahlar vasitəsilə reallaşdırıla bilər. Necə ki,bundan ötəri hədislərdə yer üzündə təxribatçılıq etmə "qılıncçəkmə" kimi xarakterizə etmələrlə xatırlanmışdır. Inşallah bundan sonrakıhədislər hissəsində buna toxunacağıq."ancaq öldürülmələri ya asılmaları..." "et/ət-Taktil, et/ət-taslib və ettakti'"sözləri "əl-qətl, əs-salb və əl-qat'" sözlərinin tef'il qəlibinəuyğunlaşdırılmış şəkilləridir. Bu qəlibin xüsusiyyəti, kök mənada şiddətivə ya artımı ifadə etməsidir. Ayənin orijinalında "ya" mənasınıverdiyimiz "ev" ədatı, sayılan cəzaların bütününə qarşılıq bunlardanyalnız birinin tətbiq olunacağını izah etməyə istiqamətlidir. Sıralama və yasayılan cəzalardan birinin seçimi, rəftar və ya ifadə xüsusiyyətli xaricibir karineye görə təyin olunar. Çünki ayə, bu baxımdan bir ölçüdəmücməl bir izahata malikdir və ancaq hədislər bu bağlılığı xərcə bilər.Ileride görəcəyimiz kimi, Ehlibeytİmamlarından (ə.s) köçürülənhədislərdə ayədə sayılan bu dörd cəzanın təxribatçılığın dərəcəsinəgörə təşkil edilmiş olduğu ifadə edilmişdir. Birinin qılınc çəkərək,bir cana qıyıb bir malı qəsb etməsi və ya yalnız bir adamı öldürməsiya da yalnız bir malı qəsb etməsi yaxud yalnız qılınc çəkməsikimi. Inşallah gələcək ha-disler hissəsində bu detalları ələal/götürəcəyik."Ya əlləri və ayaqlarının çarpaz kəsilməsi" Çarpaz kəsməkdənməqsəd, əllərdən kəsilənin ayaqlardan kəsilənin əleyhdarı olmasıdır.Sağ əl və sol ayaq kimi. Bu da göstərir ki, əllərin və ayaqların kəsilməsindən məqsəd, bütününün deyil, bir qisiminin kəsilməsidir.Çarpaz olmaları güdülərək bir əlin və bir ayağın kəsilməsi yəni."Və ya ol/tapıldıqları yerdən sürtülmələridir." Sürmək, qovmaqvə gözdən itməsini təmin etməkdir. Hədislərdə, bir diyardanbaşqa bir diyara qovmaq şəklində açıqlanmışdır.Ayələ əlaqədar olaraq başqa fiqhi məsələlər də ələ alınmışdır. Fiqhkitablarında bu mövzuyla əlaqədar detallı məlumatlar əldə edilə bilər."Bu, onların dünyada çəkəcəkləri alçaqlıqdır. Axirətdə isə, onlara bü-Maidə Surəsi 33-40 ........................................... 551

yük bir əzab vardır." Alçaqlıq, utanc verici, üz qızardan bir vəziyyətədüşməkdir. Bu səbəbdən nəzərdə tutulan məna açıqdır.Bu ayədən hərəkətlə, günahkar bir kimsəyə cəza tətbiqin,axirət əzabının ortadan qalxmasını tələb etmədiyiçıxarsamasında ol/tapılılmışdır. Ki bir yerə qədər doğru bir çıxarsamadıyarbu."Ancaq sizin özlərini ələ keçərmənizdən əvvəl tövbə edənlər başqa..."Bu kimi günahkarlar tutulub cinayət/günahı işlədiklərinə dair qəti dəlillər/sübut edərortaya qoyulduqdan sonra, cəzanın düşməsi söz mövzusu olmaz."Bilin ki Allah, bagışlayandır, əsirgəyəndir." ifadəsi, onlara istiqamətlicəzanın qaldırılmasına bağlı bir kinayədir. Bu səbəbdən bu ayə, ührəviolmayan xüsuslarla əlaqədar olaraq bağışlamağı ələ alanşərhlərin bir nümunəsidir."Ey inananlar! Allahdan qorxun, ONA yol axtarın..." Ragıp elIsfahani"əl-Tədris planı" adlı əsərində deyər ki: "Vəsilə, bir şeyə istəkləçatma deməkdir. Istek mənasını da ehtiva etməsindən ötəri"qəyyumla"dan daha xüsusi bir semantik sahəs(n)i əhatə etməkdədir. Uca Allah:"Ona yol (vəsilə) axtarın." buyurmuşdur. Allaha yol axtarmaq,gerçək mənasıyla, məlumat və ibadət vasitəsilə ONun yolunugüdmək, şəriətin dəyərləriylə bəzənməkdir. Bu səbəbdən ONA yol(vəsilə) axtarmaq, ONA yaxınlaşmaq kimi bir məna ifadə etməkdədir".Buna görə "vəsilə" bir növ çatma mənasını verər. Ki nəzərdə tutulan,Rəb ilə qulu bir-birinə bağlayan mənəvi bir çatma və qovuşmadıyar.Qulluq qəsdi daşıyan boyun əymədən başqa qulu Rəbbinə bağlayanhər-hansı bir bağ söz mövzusu olmadığına görə də vəsilə, qulluqgerçəyini yerinə yetirmək, zəiflik və kasıblıq xüsusiyyətləriylə ulu Allahayönəlmək deməkdir. Qulu Rəbbinə bağlayan rabitə mənasındakıvəsilə budur. Ilim və əmələ gəlincə, bunlar vəsilənin gərəklərivə vasitələridir. Ki bu xüsus çox açıqdır. Ancaq elm və əməl bu vəziyyətiifadə etmək üçün istifadə edilsə başqa.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki: "ONun yolunda cihad edin/əldə et..."ifadəsiylə, həm nəfsə qarşı, həm də kafirlərə qarşı verilən mübarizəni

əhatə edən ümumi cihad nəzərdə tutulmuşdur. Cümlə özündən ön-552 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ceki vəsilə axtarış/arama məsələsiylə əlaqəli olduğundan, "vəsilə axtarış/arama"nın da nə mənanı verdiyini öyrənmiş ol/tapıldıqdan sonra onusırf kafirlərə qarşı verilən cihadla məhdudlaşdırmaq dayaqsız, dəlilsizbir şərh olar. Qaldı ki, bundan sonrakı iki ayənin ehtiva etdiyi səbəb,ancaq "ONun yolunda cihad edin/əldə et" ifadəsiylə mütləq cihadınnəzərdə tutulması vəziyyətində məqsədinə çatmış ola bilər.Bununla birlikdə, ayədə keçən "cihad" ilə kafirlərlə döyüşməninnəzərdə tutulmuş olması ehtimalını da tamamilə göz ardı edə bilmərik.Çünki "cihad"ın "Allah yolunda..." xarakterizə etməsiylə qeydləndirilməsi,xüsusilə döyüş mənasında "cihad"ı əmr edən ayələrdə rast gəlinənbir faktdır. Ümumi istifadələrdə isə, belə bir kayıtlamayarast gəlinmir. "Amma bizim ugrumuzda cihad edənləri, biz, əlbəttəyollarımıza çatdırarıq. Şübhəsiz ki Allah, yaxşılıq edənlərlə bərabərdir."(Ənkəbut, 69) ayəsində olduğu kimi. Bu baxımdan "Allaha yaxınlaşmağayol axtarış/arama"ya bağlı əmrdən sonra "Allah yolundacihad"ın əmr edilməsi, əhəmiyyətinə görə, daha xüsusi olanın daha ümumiolandan sonra zikr edilməsinə bağlı bir nümunə mövqesindədir.Böyük bir ehtimalla, "təqvanın, Allahdan qorxmanın" əmr edilməsindənsonra "vəsilə axtarışın" əmr edilməsi də belə bir məqsədəistiqamətlidir."Şübhə yox ki inkar edənlər, əgər yer üzündə olanların hamısı...Onlar üçün davamlı bir əzab vardır." Bu ifadə yuxarıda da işarə edildiyikimi, əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi şərhin səbəbi mövqesindədir.Xülasəylə verilən mesaj budur: Allahdan qorxmanız, ONA yaxınlaşmağayol axtarışınız və ONun yolunda cihad faktoruq lazımdır. Bu, sizi əzabverici və qalıcı bir əzabdan qoruyacaq əhəmiyyətli bir xüsusdur. Bununyerinə sarılacağınız başqa bir vəsilə də yoxdur. Çünki Allahdanqorxmayan, ONA yaxınlaşmağa yol axtarmayan və ONun yolundacihad etməyən kafirlər, yer üzündə olan hər şeyə sahib olsalar,ki Adəmoğlunun dünyada istəyə biləcəyi ən son şey budur, sonra

buna bir qat çoxu əlavə olunsa və yer üzündəki hər şeyin bir bərk/qatı dahaözlərinə verilsə də bunların hamısını verib qiyamət günününo qorxunc əzabından xilas olmaq istəsələr, yenə də qəbul edilməyə-Maidə Surəsi 33-40 ............................................................553cektir və onlar üçün acı/ağrılı verən bir əzab vardır. Atəşdən, yəni əzabdançıxmaq istəyərlər, amma çıxa bilməzlər. Çünki bu, sonsuz bir əzabdır,əbədi olaraq onlardan ayrılmayacaq qalıcı bir işgəncədir.Ayədən, əvvəlcə əzabın özü etibarilə insana yaxın olduğunuvə ancaq iman və təqvanın onu insandan uzaqlaşdırdığınıanlayırıq. Necə ki bu ayələrdən də bu istiqamətdə bir mesaj qəbul edirik:"İçinizdən oraya (cəhənnəmə) girməyəcək heç kim yoxdur. Bu,Rəbbinin üzərinə aldıgı qəti borcdur. Sonra qorunanlarıqurtararıq və zalımları orada elə düz üstü çökmüş olaraqburaxarıq." (Məryəm, 72), "İnsan qətiliklə ziyandadır; ancaq inanıbyaxşı işlər edənlər, bir-birlərinə haqqı tövsiyə edənlər və bir-birlərinəsəbri tövsiyə edənlər xaric." (Əsr, 2-3)İkinci olaraq da ayədən, insanın təməl fitrəti və öz təbiətinindəyişməyəcəyini, etibarsız olmayacağını vəmənfilənməyəcəyini anlı-yoruq. Əks halda onlar acı/ağrılı duy/eşitməz,əzabı hiss etməz və oradan çıxmağı istəməzdilər."Oğurluq edən kişi və qadının... əllərini qəti..." Ayənin orijinalınınbaşındakı "vav" hərfi, yeni bir cümləyə başlanıldığını göstərənbaşlanğıc ədatıdır və ifadə detallandırma məqsədinə istiqamətlidir. Bubaxımdan ifadə: "Oğurluq edən kişi və qadına gəlincə..." mənasındadır.Xəbər cümləsinin, yəni "əllərini qəti" ifadəsinin orijinalınınbaşında "fa" hərfinin iştirak etməsi də bu yüzdəndir. Çünki cümlə,detallandırma məqsədinə istiqamətli "əmmə" ədatının cavabı mövqesindədir.Necə ki başqa təfsirçilər də buna işarə etmişlər.Məqsəd, iki əl olduğu halda ayədə "əllərini" şəklində çoxluq birifadənin istifadə edilmiş olmasına gəlincə, bəzilərinə görə, bu Ərəblərarasında məşhur olan bir istifadədir. Belə ki: İnsan bədənində olanorqanların bir qisimi ya da çoxu cütdür. İki gicgah, iki göz, iki

qulaq, iki əl, iki qıç və iki ayaq kimi. Bunlar iki adama izafə edildiklərizaman ədəd dördə çıxar, bu səbəbdən çoxluq ifadənin istifadə edilməsizəruri olar. O ikisinin gözləri, əlləri və ayaqları kimi.Sonra, cüt olmayan bir orqan da iki adama izafə edildiyində,554 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çoxluq ifadəylə istifadə edilər oldu. Ərəblər, "O ikisinin kürəklərini və qarınlarınıdayaqla doldurdum." deyərlər. Qurani Kərimdə belə buyurular:"Eger ikiniz də ürəklərinizin sapmış olmasından ötəri Allahatövbə etsəniz..." (Təhrim, 4) "Yed=el"den məqsəd, çiyindən başlayıbbarmaq uclarında sona çatan orqandır. Sünnədən qəbul etdiyimizqədəriylə, nəzərdə tutulan sağ əldir. Əlin kəsilməsi, əlin bir qisimininvə ya bütününün kəsici bir alətlə bədəndən ayrılmasıylareallaşmış olar."Əldə etdiklərinə qarşılıq Allah tərəfindən ibrət verici bir cəzaolaraq." Elə aydın olur ki, bu ifadə, "əllərini qəti" əmrindən aydın olankəsmə hərəkətindən hal mövqesindədir. Yəni bu əl kəsmə,onların etdiklərinə qarşılıq Allahdan bir cəza olaraq tətbiq olunmaqdadır.Ayədə keçən "nekal", günahkarın cinayət/günahından imtina etməsi və digərinsanların da ibrət götürmələri üçün tətbiq olunan cəza deməkdir.Əl kəsmənin günahkarın cinayət/günahından imtina etməsi və digər insanlarındə ibrət götürmələri üçün bir cəza olması, bu növ bir qiymətləndirməetməyə məna qazandırmaqdadır: "Kim yaptıgı haqsızlıqdan sonratövbə edər, vəziyyətini düzəltsə, şübhəsiz Allah rəhmətiyləona dönüb tövbəsini qəbul edər." Demək istənir ki: Əl kəsmə,cəzaya uğrayanın günahından dönməsi üçün tətbiq olunan daşındırıcı vəibrət verici bir cəza olduğuna görə, kim işlədiyi zülmdən sonratövbə etsə və tövbə etdiyinin əlaməti olaraq ardından vəziyyətinidüzəldib oğurluqla maraq/əlaqəsini kəssə, heç şübhəsiz uca Allah, onuntövbəsini qəbul edər, bağışlaması və əsirgəməsiylə ona dönər.Çünki Allah bağışlayandır, əsirgəyəndir: "Eger şükr edər və inansanız,Allah sizə nə üçün əzab etsin? Allah şükrün karşılıgını verənvə (hər şeyi) biləndir." (Nisa, 147)

Bu ayələ əlaqədar olaraq, fiqh elminin daxilində olmaq üzrəmüxtəlif məsələlər üzərində dayanılmışdır. Daha detallı məlumat üçün fiqhkitablarına baş vurula bilər."Göylərin və yerin suverenliyinin Allaha aid olduğunu bilmədinmi?..." Bu ifadə, əvvəlki ayədə işarə edilən tövbə etmələri və işlədiklərizülmün ardından vəziyyətlərini düzəltmələri vəziyyətində hır-Maidə Surəsi 33-40 ........................................................ 555sızlık edən kişi və qadının tövbəsinin qəbul ediləcəyinə bağlıhökmün səbəbini bildirmə məqsədinə istiqamətlidir. Buna görə, göylərinvə yerin suverenliyi uca Allaha aiddir. Bir hakimiyyət sahibi dəmülkü üzərində və təbii/tabeləri arasında dilədiyi kimi hökm etmə haqqınamalikdir. İstəsə əzab edər istəsə mərhəmət edər. Bu səbəbdənulu Allah da hikmət və məsləhət uyğun olaraq dilədiyinə əzab etmə,dilədiyini bağışlama səlahiyyətinə malikdir. Tövbə etməzlərsə oğurluqedən kişi və qadınlara əzab edə bilər. Tövbə etsələr də bağışlaya bilər."Allahın hər şeyə gücü yetər." ifadəsi, "Göylərin və yerin egemenligiAllaha aiddir." ifadəsinin səbəbi mövqesindədir. Çünkisuverenlik, gücün, qüdrətin əlamətidir. Necə ki mülkiyyət də yaratmanınvə var faktorun/etmənin detalıdır. Hər şeyin ONA söykən/dözər olmasıvə ONun hər şeyi dəstək olur və qoruyur olması yəni.Açıqlayacaq olsaq: Uca Allah, varlıqların yaradıcısı və var edicisidir.Heç bir şey yoxdur ki, həm özü, həm də fəaliyyətləri Allahınmülkü olmasın. Bəxş etdiyinin bəxş edicisi, vermədiyinin saxlayıcısıOdur. O, hər şey üzərində qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinəmalikdir. Işte mülkiyyət sahibi olmaq budur: "Də ki: Hər şeyin yaradıcısıAllahdır; O təkdir, qəhr edəndir." (Rə'd, 16) "Allah ki, ONdanbaşqa tanrı yoxdur, daim diri və varlıqlarını qoruyub idarəçidir.Özünü nə bir mürgüləmə, nə də yuxu tutmaz. Göylərdə vəyerdə olanların hamısı Onundur." (Bəqərə, 255)Bunun yanında uca Allah, dilədiyi hər qənaətdə ol/tapılma gücünəmalikdir. Çünki fərz edilən hər şey ONdandır. Bu səbəbdənhökmünü icra etmək və iradəsini təsirli etmək ONun səlahiyyəti

daxilindədir. Işte hər şey üzərində suverenlik və səltənətin sahibiolmaq da budur. Beləcə ulu Allah həm malikdir, çünki hər şeyüzərində sərhədsiz qənaətdə ol/tapılma səlahiyyətinə malikdir; həm dəməlikdir, hökmrandır, çünki güclüdür, aciz deyil, iradəsini, diləyinitəsirli etməsinə maneə oluna bilməz.556 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5AYƏLƏRİN HƏDİSLƏR İŞIĞINDA ŞƏRHİel-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Salehdən, o daİmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Dabbeoğullarındanbir xəstəliyə tutulmuş bir birlik Rəsulullahın (s. a. a) yanınagəlir. Rəsulullah onlara, 'Yanımda qalın. Yaxşılaşdığınızda sizi birdəstəylə birlikdə patrul vəzifəsinə göndərərəm.' dedi. Onlar: 'BiziMədinədən çıxar.' dedilər. Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) onlarızəkat dəvələrinin ol/tapıldığı bölgəyə göndərdi, orada dəvələrin sidiklərini(dərman niyyətinə) içir, südləriylə bəslənirdilər. Yaxşılaşıb gücləriniyığışdırınca, çobanlardan üçünü öldürdülər.""Peyğəmbərimiz (s. a. a) bu inkişafı xəbər alınca, Hz. Əlini(ə.s) onları tutmaq üzrə vəzifələndirdi. Hz. Əli, onları bir vadidəyollarını çaşmış bir halda tutdu. Yeməyin sərhədinə yaxın bu vadidənyollarını tapıb çıxa bilmirdilər. Hz. Əli (ə.s) onları məhbus al/götürdü vəRəsulullahın (s. a. a) yanına gətirdi. Bunun üzərinə, 'Allah vəElçisiylə döyüşənlərin və yer üzündə təxribatçılıq etməyə çalışanlarıncəzası an-cak, öldürülmələri ya asılmaları ya əlləri vəayaqlarının çarpaz kəsilməsidir.' ayəs(n)i endi." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 245,h: 1]Mən deyərəm ki: Bu hədisi "et/ət-Tehzib" adlı əsərdə, müəllif özrəvayət zənciriylə Əbu Salehdən, o da İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s)bəzi kiçik dəyişikliklərlə rəvayət edər. 1 Ayyaşi də, öz təfsirindəİmam Cəfər Sadiqdən rəvayət edər. Sonuna da bu əlavə etmədə ol/tapılar:"Rəsulullah (s. a. a), onların əllərini və ayaqlarını çarpaz kəsməyiseçim etdi. "2Bu hadisə, başda Kutubu Sittə olmaq üzrə Ehlisünnet

qaynaqlarında, müxtəlif kanallardan rəvayət edilmişdir. Lakin bunlararasında xüsusiyyət fərqlilikləri vardır. Bunların bəzisinə görə,Rəsulullah (s. a. a) onları ələ keçərdikdən sonra əllərini və ayaqlarınıçarpaz kəsmiş, sonra da gözlərini oymuşdur. Bəzisində belədeyilir: "Rəsulullah (s. a. a) onların bir qisimini öldürdü, bir qisimini------1- [et/ət-Tehzib, c. 10, s. 134, h: 150.]2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 314, h: 90.]Maidə Surəsi 33-40 ......................................................... 557(s. a. a) onların bir qisimini öldürdü, bir qisimini asdı, bir qisiminin əllərinivə ayaqlarını çarpaz kəsdi və gözlərini oydu." Bəzisində dəbelə deyilir: "Rəsulullah (s. a. a) onların gözlərini oydu, çünki onlardə çobanların gözlərini oymuşlar idi." Digər bəzisində belə deyilir:"Uca Allah, gözləri oymasını qadağan etdi. Ayə də bu tərz birişgəncə tətbiq edən Peyğəmbəri danlamaq üçün enmişdir." Bəzisindədeyilir ki: "Hz. Peyğəmbər (s. a. a) onların gözlərini oymaq istədi,lakin etmədi." Ehlisünnet qaynaqlarında mövzuya bağlı bunlarkimi fərqli qiymətləndirmələr ehtiva edən rəvayətlər vardır.Ehlibeytİmamlarından (ə.s) köçürülən mövzuya bağlı rəvayətlərdə,gözlərin oyulmasından danışılmır.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əmr b. Osman b. Abdullahel-Medainidən, o daİmam Əbu-l Həsən er-Rızadan (ə.s)belə rəvayət edər: "İmama, 'Allah və Elçisiylə döyüşənlərin vəyer üzündə təxribatçılıq etməyə çalışanların cəzası ancaq, öldürülmələri...'ayəsiylə əlaqədar olaraq belə soruşuldu: 'Hansı cinayət/günahı işləmək,ayədə işarə edilən dörd cəzadan birinin tətbiq olunmasını tələb edir?'Buyurdu ki: Bir kimsə Allaha və Elçisinə (s. a. a) döyüşaçar və yer üzündə təxribatçılıq edər də adam öldürsə, öldürülər.Əgər adam öldürər və mal qəsb etsə, asılaraq öldürülər. Əgərmal qəsb edər, amma kimsəni öldürməzsə, əlləri və ayaqlarıçarpaz kəsilər. Əgər qılıncını çəkər, Allaha və Elçisinə döyüş açar vəyer üzündə təxribatçılıq etməyə çalışar da kimsəni öldürməzsə

və hər hansı bir malı qəsb etməzsə, ol/tapıldığı yerdən sürgün edilər.""Dedim ki: 'Necə sürgün edilər, sürgün edilişinin müddəti nəqədərdir?' Buyurdu ki: 'Cinayət/günahı işlədiyi məskunlaşma vahidindən başqa birməskunlaşma vahidinə sürgün edilər və məskunlaşma vahidinin xalqına, buadam sürgündür, onunla oturmayın, ona bir şey satmayın, qadınlarınızıonunla evləndirməyin, onunla birlikdə bir şey yeməyin, bir şeyiçməyin, ona ortaq olmayın, deyə elanda ol/tapılılar. Bir il boyuncabu rəftar davam edər. Əgər o diyardan çıxıb başqa biryerə gedərsə, o diyarın xalqına da bənzəri bir yazıyla elanda558 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ol/tapılılar. Ta ki bir il dolana qədər.' Dedim ki: 'Şirk yurdunagetmək istəsə nə edilər?' Buyurdu ki: Şirk yurduna getsə oranınxalqına döyüş açılar." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 246-247]Mən deyərəm ki: Şeyx Tusi, "et/ət-Tehzib" adlı eserinde1, Ayyaşi dəöz tefsirinde2 Əbu Ishak el-Medainidən, o da Rəsulullahdan(s. a. a) eyni hədisi rəvayət etmişlər. Bu mənada Ehlibeytİmamlarından köçürülən hədislərin sayı olduqca çoxdur. Eyni şəkildə,bəzi Əhlisən- dəqiq kanallarında da bu cür rəvayətlər köçürülmüşdür.Bəzi Ehlisünnet rəvayətlərində, imamın sərbəst olduğu, diləsəöldürəcəyi, diləsə asacağı, diləsə əlləri və ayaqları çarpaz kəsəcəyiya da diləsə sürgün edəcəyi ifadə edilər.Şiə kanallarda da imamın bu barədə sərbəst olduğuna bağlıbəzi rəvayətlərə rast gəlinməkdədir. Söz gelimi el-Kafidə Cəmil b.Derracdan o daİmam Sadiqdən (ə.s) ayələ əlaqədar olaraq belə rəvayətedər: "Dedim ki: 'Uca Allahın tək-tək saydığı bu cəzalarınhansı onlara tətbiq olunar?' Buyurdu ki: 'Bu seçimi etmək imamaqalmışdır. Diləsə əlləri və ayaqları çarpaz kəsər, diləsə sürgünedər, diləsə asar, diləsə öldürər.' Dedim ki: 'Hara sürər?' Buyurduki: 'Bir yerləşəm vahidindən başqasına.' Sonra bunu əlavə etdi:Hz. Əli (ə.s) iki adamı Kufədən Basraya sürmüşdür." [Fürus(n)u Kafi, c. 7,s. 245-246, h: 3]Bu mövzunun davamı, fiqh elmini maraqlandırar. Bu qədəri var ki,

ayədən təxribatçılıqların dərəcəsinə görə, cəzaların sıralandığınıqəbul etmək mümkündür. Çünki, bir-birləriylə bərabər və bərabər olmayan,əksinə şiddət və zəiflik baxımından fərqlilik ifadə edən öldürmə,asma, kəsmə, və sürmə cəzaları arasında seçimli bir üslub istifadə edilməsiağlan, buna bağlı konkret bir qar/qazancına olaraq qəbul edilə bilər.Necə ki ayə, bunların Allah və elçisinə qarşı döyüşmənin vəyer üzündə təxribatçılıq etmənin cəzaları olduqlarını vurğulayıcıbir ifadə tərzinə malikdir. Bu səbəbdən bir kimsə qılıncını çəkib yeri--------1- [et/ət-Tehzib, c. 10, s. 132-133, h: 143]2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 317]Maidə Surəsi 33-40 ....................................................... 559zünde təxribatçılıq etsə və ya bir kimsəni öldürsə, onu öldürməklazımdır. Çünki o bu rəftarıyla döyüş açan və təxribatçılıq edən birkimsə mövqesindədir. Bu cəza, hörmətli olan bir cana qıymasınaqarşılıq olaraq qisas tətbiq olunması şəklində qəbul edilə bilməz.Bu səbəbdən son/qətilin yaxınları diyetə razı olsalar da belə bir kimsəüçün nəzərdə tutulan öldürmə cəzası düşməz.Necə ki bu istiqamətdə bir şərhi Ayyaşi təfsirində Məhəmmədb. Müslimdən, o daİmam Misdən (ə.s) rəvayət etmişdir. Bu rəvayətindaxilində deyilir ki: "Əbu Ubeyde belə dedi: 'Allah səninişlərini yoluna qoysun! Son/qətilin yaxınları qatili bağışlasalar, nə olacaq?'İmam Mis (ə.s) buyurdu ki: 'Son/qətilin yaxınları, onu bağışlasalardə, imamın onu öldürməsi lazımdır. Çünki o, döyüş açmış,adam öldürmüş və oğurluq etmişdir.' Əbu Ubeyde belə dedi:'Son/qətilin yaxınları ondan diyet al/götürmək istəyib sərbəst buraxsalar,bunu etməyə haqqları vardırmı?' İmam, xeyr dedi. Onun öldürülməsilazımdır." [c. 1, s. 314, h: 89]et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Əbi Şeybe, ABŞ b. Hamid,İbni Əbi Dünya -Kitab-ul Şərəflidə-, İbni Cərir və İbni Əbi Xatəm Şa'-bidən belə rəvayət edərlər: "Basralı Hərisə b. Bedr et/ətdəmimi,yer üzündə təxribatçılıq etmiş, ümumi təhlükəsizliyə qarşı döyüş

açmışdı. [Sonra peşman olmuş] və Qureyşdən bəzi adamlarladanışaraq onun üçün Əlidən zəmanət al/götürmələrini istəmişdi. Ammaonlar, bu işi boynuna götürməyi qəbul etməmişlər idi. Bunun üzərinə Səid b.Kays el-Hemedaniyə gedib onu Əlinin yanına göndərdi. Səid b.Kays belə dedi: 'Ey Möminlərin əmri, Allaha və Elçisinə döyüşaçan və yer üzündə təxribatçılıq edən kəslərin cəzası nədir?'Dedi ki: 'Öldürülmələri və ya asılmaları ya da əlləri və ayaqlarınınçarpaz kəsilməsi yaxud ol/tapıldıqları yerdən sürtülmələridir.'Sonra belə dedi: Ancaq sizin özlərini ələ keçərmənizdən əvvəltövbə edənlər başqa.""Bunun üzərinə Səid belə dedi: 'Bu, Hərisə b. Bedr də olsa!'Sonra Səid belə dedi: 'Hərisə b. Bedr, tövbə edib gəlmişdir, görəsənona zəmanət vardırmı?' Hz. Əli: 'Bəli.' dedi. Bunun üzərinə Səid,560 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Hərisəni gətirdi. O da Əliyə beyət etdi. Hz. Əli də beyətini qəbul etdi vəcanının bağışlandığına dair özünə bir yazı verdi."Mən deyərəm ki: Rəvayətin axışı içində Səidin: 'Bu, Hərisə b. Bedrdə olsa!' şəklindəki sözü, ayənin axışının meydana gətirdiyi havaya uyğunolaraq deyilmişdir. Çünki ayənin mütləq ifadəsi, döyüşmə vətəxribatçılıq etməkdən sonra tövbə edən hər kəsi əhatə edəcək xüsusiyyətdədir.Normal danışmalarda da bunun nümunələri çoxdur.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Sevərə b. Küleybdənbelə rəvayət edər: "İmam Cəfər Sadiğə (ə.s) soruşdum: 'Bir adamevindən çıxıb məscidə getmək istər ya da bir ehtiyacını aradan qaldırmağıməqsədlər. Bu sırada bir adam qarşısına çıxıb onu dayandırar, döyər vəpaltarlarını qəsb edər. Bunun üçün nə lazım gəlir? imam buyurduki: 'Sizin yanındakılar (Sünni alimlər) bu mövzuda nə deyirlər?' Dedimki: 'Onlar deyirlər ki 'Bu, qorxu və dəhşət salmadıyar. Döyüşaçan isə, ancaq müşriklərin diyarlarında olar.' Buyurdu ki: 'Hansınınmöhtərəmliyi daha böyükdür: İslam yurdununmu, şirk yurdununmu?' Dedim ki: 'İslam yurdunun.' Bunun üzərinə belə dedi: Bu kimiadamlar, 'Allah və Elçisiylə döyüşənlər...' ayəsinin əhatəsindəki

kəslərdəndirlər." [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 245, h: 2]Mən deyərəm ki: Ravinin sözünü etdiyi görüş, Ehlisünnetkanallarında iştirak edən rəvayətlərin bir qisimində dilə gətirilmişdir.Necə ki, ayənin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq Dahhakdan belə rəvayətedilər: "Bu ayə, müşriklər haqqında enmişdir." Taberi təfsirindəbelə bir hadisə izah edilər: "Abdulmelik b. Mervan, Ənəsə bir məktubyazaraq bu ayələ əlaqədar fikirini soruşdu. Ənəs ona ayənin eniş səbəbiniehtiva edən bir yazı göndərdi: 'Bu ayə, Becile soyundan gələn Uranilerqrupu haqqında enmişdir. Bunlar Islamdan döndülər, çobanıöldürdülər, dəvələri önlərinə qatıb apardılar, yollara qorxusaldılar və haram olan ismətə təcavüz etdilər. Bunun üzərinəRəsulullah (s. a. a) Cəbrayıldan bu şəkildə cəmiyyət nizamına döyüşaçanların hökmünü soruşdu. O da dedi ki: 'Oğurluq edib yollaraqorxu salanları, haram olan ismətə təcavüz edənləri as.'" Bunun kimidaha bir çox rəvayət nümunə göstərilə bilər. Ayə, mütləq ifadəsi etibarilə el-Kafidəki rəvayəti dəstəklərMaidə Surəsi 33-40 .................................................... 561mahiyyətdədir. Bilindiyi kimi, bir ayənin eniş səbəbi, o ayədənaydın olan mənas(n)ı qeydləndirmə, məhdudlaşdırma səbəbi olmaz.Təfsir-ul Qummuda, "Ey İnananlar! Allahdan qorxun. ONA yolaxtarın." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Demək istənir ki:İmam vasitəsilə Allaha yaxınlaşın." [c. 1, s. 168]Mən deyərəm ki: Yəni, imama itaət edərək Allaha yaxınlaşın.Rəvayətdəki bu yanaşma, ümumi bir mənanın konkret bir nümunəyə uyğunlaşdırılmasıqabilindəndir. Bunun bir bənzərini də İbni Şehraşub rəvayət edər: "Əmr-ül Möminin, 'ONA yol axtarın' ayəs(n)i haqqında dedi ki: Mən Allaha yaxınlaşdıran yolum." [Menakıb, c. 3, s. 75]Buna yaxın bir rəvayət də "Besair-ud Derecat" adlı əsərdə yer/yeyəral/götürər. Müəllif öz rəvayət zənciriylə Selmandan, o da Əlidən (ə.s)rəvayət edər. 1 Bu iki rəvayətin, şərh olmaları da olabiləcəkdir. Rəvayətləribir də bu gözlə araşdırmaq lazımdır.

Mecma-ul Bəyan təfsirində, Peyğəmbər əfəndimizdən (s. a. a)belə rəvayət edilər: "Allahdan mənim üçün vəsilə istəyin. Çünki vəsiləcənnətdə bir dərəcədir və oraya yalnız bir qul çatacaq. Mən oqul olmağı ümid edirəm."el-Maanidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Əbu Səid əl-Hudridən belə rəvayət edər: "Rəsulullah (s. a. a) əfəndimiz buyurduki: 'Allaha dua edib bir şeylər istədiyiniz zaman, mənim üçün də vəsiləistəyin.' Bunun üzərinə Rəsulullaha "vəsilə"nin nə olduğunusoruşduq. Buyurdu ki: O, cənnətdə bir dərəcədir. .."2 Bu, "vəsilə hədisi"adıyla bilinən uzun bir hədisdir.Hədis üzərində düşünüb ayənin mənasıyla müqayisə etdiyimizzaman "vəsilə"nin, uca Allah tərəfindən Peyğəmbərinə (s. a. a)bəxş edilən bir mövqe olduğunu görərik. Peyğəmbərimiz (s. a. a)bunu Allaha yaxınlaşmaq üçün bir yol olaraq istifadə edər. TərtəmizEhlibeyti, ardından ümmətindən saleh olanlar da onu izlərlər.Ehlibeytİmamlarından (ə.s) belə rəvayət edilər: "Rəsulullah (s. a. a)------1- [Besair-ud Derecat, s. 216, h: 21]2- [əl-Maani, s. 116]562 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Rəbbinin ətəyinə, biz onun ətəyinə, siz də bizim ətəyimizə yapışarsınız."[əl-Mehasin, c. 1, s. 182-183, h: 179-180-181]Qummu və İbni Şehraşubun rəvayətləriylə əlaqədar olaraq, bunlarınşərh olmaları olabiləcəkdir, deyərkən məqsədimiz bu nöqtəyə işarəetmək idi. Inşallah irəlidəki hissələrdə bu mənas(n)ı şərh fürsətinitaparıq.Ayyaşinin Əbu Basardan köçürdüyü rəvayəti də bu kateqoriyadaaraşdırmaq lazımdır. Deyir ki: İmam Misin (ə.s) belə dediyini eşitdim:"Əlinin düşmənləri, atəşdə sonsuza qədər qalacaqlar. Allahbuyurur ki: Onlar oradan çıxacaq degillerdir." [c. 1, s. 317, h: 100]əl-Burhan təfsirində, "Oğurluq edən kişi və qadının... əlləriniqəti." ayəsiylə əlaqədar olaraq et/ət-Tezhib adlı əsərdən naklenİmam

Musa Qazıntımın (ə.s) belə dediyi rəvayət edilər: "Oğrunun əli kəsilər,lakin baş barmağı və ovucu buraxılar. Ayağı kəsilər, amma gedə bilməsiüçün topuğu buraxılar." [c. 1, s. 470, h: 2]Yenə et/ət-Tehzib adlı əsərdə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Məhəmmədb. Müslümdən belə rəvayət edər: "İmam Cəfər Sadiğə(ə.s) soruşdum: 'Oğrunun əlinin kəsilməsi üçün çalın/oğurlanan malın miqdarıən az nə qədər olmalıdır?' Buyurdu ki: 'Dörddəbir dayanar.' 'Ya iki dirhəmçal/oğurlasa?' deyə soruşdum. Buyurdu ki: 'Dörddəbir dayanarın qaç/neçə dirhəmetdiyinə baxılar.' Dedim ki: 'Dörddəbir dayanar etməyən bir şey çal/oğurlayaninsana oğru deyilirmi? O, bu vəziyyətdə Allah qatında oğrudurmu?' Buyurdu ki: Bir Müsəlmanın qoruyub saxladığı bir şeyi çal/oğurlayanhər kəs üçün oğru adı etibarlıdır. O, Allah qatında oğrudur. Lakin biroğrunun əli ancaq dörddəbir dayanar və daha çox bir dəyərə sahib bir şeyçal/oğurlaması vəziyyətində kəsilər. Əgər dörddəbir dinardan daha az bir şeyəqarşılıq oğrunun əli kəsiləcək olsaydı, insanların çoxunun əli kəsilmişolacaqdı." [c. 10, s. 99, h: 2]Mən deyərəm ki: İmam (ə.s), "Əgər... oğrunun əli kəsiləcəkolsaydı..." sözüylə bunu demək istəyir: Əl kəsmə hökmündə bir yüngülləşdirməsöz mövzusudur. Bu, uca Allahın qullarına istiqamətli rəhmətiningöstəricisidir. Bu məna, yəni oğrunun əlinin çal/oğurladığı malın dəyərinindörddəbir dayanar və daha çox tutması vəziyyətində kəsilməsiMaidə Surəsi 33-40 ........................................................ 563lazım olduğu xüsusu, Ehlisünnet kanallarında da köçürülmüşdür. Məsələn,Buxari və Müslim Səhihlərində Aişədən belə rəvayət edilər:Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) buyurdu ki: "Oğrunun əli ancaq dörddəbirdayanar və daha yuxarısı üçün kəsilər." [Səhihi Buxari, c. 8, s. 199. SəhihiMüslim, c. 5, s. 112]Təfsir-ul Ayyaşidə Sümaadan, o daİmam Cəfər Sadiqdən(ə.s) belə rəvayət edər: "Oğru tutulduğunda ovucunun ortasındanəli kəsilər, təkrar çal/oğurlasa döşəməsinin ortasından ayağı kəsilər,təkrar çal/oğurlasa həbsə atılar. Həbsdə də oğurluq etsə öldürülər."[c. 1, s. 318, h: 105]

Eyni əsərdə, Züuraredən belə rəvayət edilər: İmam Misə(ə.s) oğurluq edən, buna görə sağ əli kəsilən, sonra təkrar oğurluqedən və bundan ötəri sol ayağı kəsilən, ardından üçüncü dəfəoğurluq edən adam üçün hansı hökmün tətbiq olunacağı soruşuldu. Buyurduki: "Əmr-ül Möminin (ə.s) belə kəsləri ömürlük həbsəməhkum edərdi və belə dərdi/deyərdi: Təmizlənmək üçün istifadə ediləcək əlivə ehtiyacını aradan qaldırmaq məqsədiylə getmək üçün ayağı olmadan onuçölə salmaq barəsində Rəbbimdən utanaram."İmam davamla bunları söylədi: "Hz. Əli (ə.s) oğrunun əlini kəsdiyizaman oynağın aşağısından kəsərdi. Ayaqları kəsdiyində də ikitopu-ğun aşağısından kəsərdi. Şəriətin nəzərdə tutduğu cəzalardan qafilolunmasını da xoş qarşılamazdı." [c. 1, s. 318, h: 104]Eyni əsərdə, İbni Əbu Davudun yoldaşı və yaxın dostuZurkandan belə rəvayət edilər: "Bir gün İbni Əbu Davud xəlifəMu'tasım'ın yanından canı sıkkın bir halda döndü. Bunun səbəbinisoruşdum. Dedi ki: 'Bu gün, bundan iyirmi il əvvəl ölmüş olmağı istədim.''Nə üçün?' deyə soruşdum. Dedi ki: 'Əbu Cəfər Məhəmməd b. Əli b.Musa [İmam Məhəmməd Taki] deyilən bu qara adamın Əmr-ülMöminin Mu'tasım'ın yanında olduğu sırada meydana gələn birhadisədən ötəri.' 'Necə oldu?' deyə soruşdum. Dedi ki: 'Bir oğru birininmalını çal/oğurladığını etiraf etdi və Xəlifədən haqqında şəri hökmü tətbiq etməksurətiylə özünü təmizləməsini istədi. Bunun üzərinə xəlifəfiqh alimlərini məclisində yığdı. Məhəmməd b. Əlini dəçağırmışdı. Xəlifə bizdən əlin haradan kəsilməsi lazım olduğunu soruşdu.564 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çağırmışdı. Xəlifə bizdən əlin haradan kəsilməsi lazım olduğunu soruşdu.Mən dedim ki: 'Biləkdən kəsilməsi lazımdır. Çünki uca Allah, təyəmmümləəlaqədar olaraq, 'Üzlərinizin və əllərinizin bir qisiminisığal çəkin.' buyurmuşdur.' Orada ol/tapılanlardan bəziləri də mənimfikirimi mənimsədilər.""Başqaları da dedilər ki: 'Əksinə, əlin dirsəkdən kəsilməsilazımdır.' Xəlifə 'Buna bağlı dəliliniz nədir?' deyə soruşdu. Dedilər ki:

Çünki uca Allah dəstəmazla əlaqədar olaraq, "...və əllərinizi dirsəklərəqədər" buyurmuşdur. Bu da, əlin sərhədinin dirsəklərə qədər olduğunugöstərər.""Sonra xəlifə, Məhəmməd b. Əliyə döndü və belə dedi: 'Bumövzuda sən nə dərsin/deyərsən, ey Əbu Cəfər?' Dedi ki: 'Bu şəxslər, mövzuhaqqında danışdılar, ey Əmr-ül Möminin.' Xəlifə, 'Onların dedikləriniburax, sən nə deyirsən?' dedi. O, 'Məni bu barədə azad tut, eyƏmr-ülmümünün.' dedi. Xəlifə, 'Fikirini ifadə etməyin üçün səni Allahadına anda verirəm.' deyə dirəşincə, o belə dedi: Madam ki,məni Allah adına anda verirsən, mən də fikirimi açıqlayacağam.Mən deyirəm ki: Bu şəxslər, sünnəyə zidd görüşlər ortaya qoydular.Çünki əlin barmaqların oynaqlarından kəsilməsi və ovucunburaxılması lazımdır.""Xəlifə, 'Buna bağlı dəlilin nədir?' deyə soruşdu. Dedi ki:'Rəsulullahın (s. a. a) bu sözü, 'Səcdə yeddi orqanla edilər: Yüz/üz, ikiəl, iki düz və iki ayaq.' Əgər adamın əlini biləkdən və ya dirsəkdənkəssən səcdə edəcəyi bir əli olmaz. Uca Allah belə buyurmuşdur:'Səcdə yerləri Allahındır.' Burada səcdə edilərkən yerə qoyulanbu yeddi orqan nəzərdə tutulmuşdur. 'O halda Allahla birlikdə, birbaşqasını çagırmayın.' Bu səbəbdən Allahın olan bir şey kəsilməz.Mudasım bu cavabı çox bəyəndi və oğrunun əlinin barmaq oynaqlarındankəsilməsini və ovucun buraxılmasını əmr etdi. İbni ƏbuDavud dedi ki: Işte o zaman mənim üçün qiyamət qopdu və kaş kiyaşayır olmasaydım, deyə xahiş etdim."İbni Əbu Zurkan davamla bunları söylədi: İbni Əbu Davud dediki: 'Üç gün sonra qalxdım, Mu'tasım'ın yanına getdim və dedim ki:Maidə Surəsi 33-40 ............................................................. 565'Əmr-ül Mömininə öyüd vermək mənim üçün vacibdir. Bundan ötəricəhənnəmə girəcəyə(i)mi bilməmə baxmayaraq özünə bir şey söyləyəcəyəm.'Mudasım, 'Nədir o?' deyə soruşdu. Dedim ki: 'Əmr-ülMöminin, məclisinə tebasının fukahasını və üləmasını dini bir məsələdənötəri yığıb, buna bağlı hökmü onlara soruşur. Onlar

də mövzuya bağlı fikirlərini ifadə edirlər. Məclisdə Əmr-ül Möminininoğulları, komandirləri, vəzirləri və katibləri də hazır. Digər insanlardə qapı arxasından danışılanları dinləyirlər. Sonra Əmr-ülMöminin qalxıb o qədər fukaha və üləmanın sözünü bir tərəfə buraxaraq,ümmətin bir qisiminin imam olduğunu və xilafət mövqesinədaha layiq olduğunu müdafiə etdiyi bir adamın fikirini mənimsəyir,digərlərinin fikirlərini diqqətə al/götürmür!' İbni Davud dedi ki: 'Mənimbu sözlərim üzərinə Mu'tasım'ın yüzünün rəngi dəyişdi. Etdiyimxəbərdarlığın əhəmiyyətini qavradı və mənə, 'Allah, bu xeyirli xəbərdarlığındanötəri səni xeyrlə mükafatlandırsın.' dedi.""Sonra dördüncü gün, vəzirlərinin katiblərindən birini, onu (Məhəmmədb. Əlini) evinə dəvət etmək üzrə vəzifələndirdi. Adamonu dəvət etdi, lakin o dəvəti qəbul etmədi və: 'Bilirsən ki, mənsizin yığıncaqlarınıza qatılmam.' dedi. Adam: 'Mən səni yeməyədəvət edirəm. Sərgilərimə ayaq basmağını və evimə girməyini, beləcəevimi bərəkətləndirməyini istəyirəm. Ayrıca Xəlifənin vəzirlərindənfilan oğulu filan da səninlə qarşılaşmaq istəyir.' dedi. ƏbuCəfər adamın evinə getdi. Yeməyi yeyincə, zəhərin ağrısını hiss etdi.Minik heyvanının gətirilməsini istədi. Ev sahibi qalmasını istəyincə:Getməm, sənin üçün evində qalmamdan daha yaxşıdır.' dedi. Vəüzərindən o gün və o gecə keçmədən vəfat etdi." [c. 1, s. 319-320,h: 109]Mən deyərəm ki: Bu hadisə başqa kanallardan da köçürülmüşdür. Dahaəvvəl təkrarlanan bəzi rəvayətlər kimi bu rəvayəti uzun olmasınabaxmayaraq köçürməmizin səbəbi, bəzi Quranı incəlikləri ehtiva etməsidir.Ki ayələrin başa düşülməsində bunlardan faydalanıla bilər.et-Dürr-ül Mensur təfsirində Əhməd, İbni Cərir və İbni ƏbuXatəm, Abdullah b. Ömərdən belə rəvayət edərlər: "Rəsulullah566 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5(s. a. a) zamanında bir qadın oğurluq etdi. Qadının sağ əli kəsildi.Ardından qadın: 'Ya Rəsulullah, mənim tövbəm qəbul olarmı?' deyə soruşdu. Rəsulullah (s. a. a)buyurdu ki: 'Bəli, sən bu gün, anandan

doğulduğun günkü kimi, günahından bərisən.' Bunun üzərinə Maidəsurəsindəki bu ayə endi: Kim yaptıgı haqsızlıqdan sonra tövbə edərvə vəziyyətini düzəltsə, şübhəsiz Allah rəhmətiylə ona dönübtövbəsini qəbul edər. Çünki Allah bagışlayandır,əsirgəyəndir."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət, bir növ uyğunlaşdırmadıyar. Çünki ayəninəvvəlki ayələ əlaqəli olduğu və hər iki ayəsində birlikdə endiyiaçıq-aşkar ortadadır.Maidə Surəsi 41-50 ....................................................... 567568 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 541- Ey Elçi! Ağızlarıyla "inandıq" dedikləri halda ürəkləri inanmamışolan (munafık)lardan və Yəhudilərdən küfrdə yarışanlarsəni üzməsin. Onlar (Yəhudilər), yalana qulaq asanlar, sənə gəlməmişolan bir başqa qövmə qulaq asanlardır. O qövm, sözləriyerlərinə qoyulduqdan sonra sürüşdürərlər; "Əgər sizə bu verilsə alın;əgər bu verilməzsə çəkinin" deyərlər. Allah kimi fitnəyə salaraqsınamaq istəsə, sən onun üçün Allahdan heç bir şeyə malik ola bilməzsən.Onlar elə kəslərdir ki Allah, onların ürəklərini təmizləməkistəməmişdir. Onlar üçün dünyada alçaqlıq var və yenə onlar üçünaxirətdə də böyük bir əzab vardır.Maidə Surəsi 41-50 ....................................................... 56942- Yalana qulaq asarlar, haram yerlər/yeyərlər. Sənə gəlirlərsə, istəraralarında hökm ver, istər onlardan üz çevir; əgər onlardan yüz/üzçevirsən, sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Və əgər hökm versən,aralarında ədalətlə hökm ver. Çünki Allah ədalət sahiblərini sevər.43- Içinde Allahın hökmü olan Tövrat yanlarında dayanarkən,səni necə hakim edirlər də sonra bunun ardından [Tövratdakıhökmdən] dönürlər?! Gerçəkdə onlar inanmış deyildirlər.44- Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə [etiqadıməlumatlar] və nur [şəri hökmlər] vardır. (Allaha) təslim olmuş peyğəmbərlər,onunla Yəhudilərə hökm verərdilər və özlərini Allahavermiş rəbbanilər və alimlər də, Allahın kitabını qorumaqla

vəzifələndirildiklərindən və onu güdüb gözlədiklərindən (onunlahökm verərdilər). O halda, insanlardan qorxmayın, məndən qorxunvə mənim ayələrimi az bir pula satmayın! Kim Allahın endirdiyiyləhökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir.45- Onda onlara: Cana can, gözə göz, buruna burun, qulağaqulaq, dişə diş və yaralara qarşı kİsas yazdıq. Kim bunu bağışlasa,o özü üçün kəffarə olar. Kim Allahın endirdiyiylə hökm etməzsə,işdə onlar zalımlardır.46- Onların izləri üzərinə arxalarından, önündəki Tövratı təsdiqləyiciolaraq Məryəm oğulu İsanı göndərdik və ona, içində yolgöstərmə və nur [şəri qanunlar] olan, önündəki Tövratı təsdiqləyici,qorunanlar üçün yol göstərici və öyüd olaraq Incili verdik.47- İncil sahibləri, Allahın onda endirdiyi ilə hökm etsinlər. KimAllahın endirdiyiylə hökm etməzsə, işdə onlar fasiqlər (yoldan çıxmışlar)dır.48- Sənə də özündən əvvəlki kitabları təsdiqləyici və onlarasuveren olaraq bu kitabı gerçək üzrə endirdik. Bu halda insanlararasında Allahın endirdiyiylə hökm et və sənə gələn həqiqətən ayrılıbonların keflərinə uyğun gəlmə. Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və biryol təyin etdik. Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin570 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sizə verdiyi nemətlər içində sizi sınamaq istədi. Elə isə xeyirli işlərdəyarışın; hamınızın dönüşü Allahadır. O sizə ayrılığa düşdüyünüzşeyləri xəbər verəcək.49- Insanlar arasında Allahın endirdiyiylə hökm et, onların keflərinəuyğun gəlmə. Onların, Allahın endirdiyi şeylərin bir qisimindən səniçaşdırmalarından əsla/çəkin. Əgər dönsələr, bil ki Allah, bəzi günahlarıüzündən onları fəlakətə uğratmaq istəyir. Onsuz da/zatən insanlarınçoxu yoldan çıxmışlar.50- Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar? Qəti məlumatı olanbir cəmiyyət üçün Allahdan daha gözəl hökm verən kim ola bilər?

AYƏLƏRİN ŞƏRHİ

Bu ayələr bir-birləriylə əlaqəlidir. Bütününə tək bir ahəng suverendir.Başdan sona eyni axış sürüb getməkdədir. Bundan daaydın olur ki, ayələr, Ehlikitaba mənsub bir qrup haqqındaenmişdir. Adı çəkilən qrup, Tövratın bəzi hökmləriylə əlaqədar olaraqRəsulullahın hökmünə müraciət edərlər. Gözləmələri, Hz. Məhəmməd-'en (s. a. a) Tövratın mövzuya bağlı hökmündən fərqli bir hökm verəcəyiistiqamətindədir. Beləcə Tövratın ağır hökmündən qaçıb Peyğəmbərimizin(s. a. a) hökmünə razı olacaqlar.Bu vaxt, aralarında bu növ bir danışma etməyi də laqeydliketmirlər: "Eger sizə bu verilsə -yəni fərdi arzularınıza uyğun gələnhökm verilsə- alın; eger bu verilməzsə -yəni sizə Tövratın hökmüuzaqgörənlik-lürse- çəkinin!"Hz. Peyğəmbər (s. a. a) onları Tövratın hökmünə uyğun gəlməyə yönəldər,onlar bundan qaçınarlar. Bu vaxt, münafiqlərdən bir qrup da,Ehlikita-bın, Peyğəmbərimizdən fətva istəyən, hökmünə müraciət edənmənsubları kimi bir meyl içinə girərlər. Peyğəmbərin (s. a. a) ağılınıçəkib, hevadan hökm verməsini, güclülərin tərəfini tutmasını,yəni cahiliyyə hökmüylə hökm etməsini istəyərlər. Halbuki: "Qəti məlumatıolan bir cəmiyyət üçün Allahdan daha gözəl hökm verən kim ola bilər?"Bu qiymətləndirmə, ayələrin nüzul səbəbinə bağlı rəvayətləridəstəkləməkdədir.Maidə Surəsi 41-50 .......................................................... 571Buna görə, ayələr Yəhudilər haqqında enmişdir. İçlərindəki şərəflikomanda/dəstəsindən evli iki adam zina edərlər. Xaxamlar, Tövratda beləvəziyyətlər üçün nəzərdə tutulan daşlayaraq öldürmə (recm) cəzasını qırmanccəzasıyla dəyişdirmək istəyərlər. Bu vaxt, evli insanların zina etmələrivəziyyətində çarpdırılacaqları cəzanı öyrənmək üzrə Peyğəmbərin(s. a. a) yanına adam göndərərlər. Əgər qırmanc cəzasını nəzərdə tutsaqəbul edin, daşlayaraq öldürməyi nəzərdə tutsa qəbul etməyin,deyə də tənbeh edərlər. Rəsulullah (s. a. a) daşlayaraq öldürməhökmünü verər. Bunun üzərinə Yəhudilər, bunu qəbul etməkdənqaçınarlar. Bu vaxt Rəsulullah (s. a. a), İbni Suruyadan Tövratın

mövzuya bağlı hökmünü soruşar və gerçəyi gizləməməsi üçün onu Allahvə ayələri adına anda verər. Adam doğrunu söyləyər vəRəsulullaha recm hökmünün Tövratda mövcud olduğunu ifadə edər.İnşallah, irəlidəki hədislər hissəsində bu hadisəs(n)i daha detallı bir şəkildəələ alacağıq.Bununla birlikdə ayələr şərhləri etibarilə bu xüsusi vəziyyətdənmüstəqildirlər və nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərdə izah edilənlərləqeydli deyildirlər. Yaşanan inkişaflara bağlı xüsusi səbəblərdənötəri enən Quran ayələrinin tipik bir xüsusiyyətidir bu. Bu kimi ayələrineniş səbəblərinin, ayələrin bir çox məqsədi arasında yalnız müəyyənbir payları olar. Bunun tək səbəbi, Quranın universal və davamlı birkitab olması, hər hansı bir zaman və ya məkanla kayıtlanamayacağı,müəyyən bir qövmə və ya xüsusi bir hadisəyə özgülenemeyeceği gerçəyidir.Ulu Allah mövzuya bağlı olaraq belə buyurmuşdur: "O yalnız bütünaləmlər üçün bir ögütdür." (Yusuf, 104) "Aləmlərə xəbərdarlıqçı olmasıüçün quluna Furqanı endirən Allah çox müqəddəsdir." (Furqan, 1) "O, bənzərsizbir kitabdır. Ki nə qarşısından, nə də arxasından ona batil gəlməz."(Fussilət, 42)"Ey Elçi! . ..küfürde yarışanlar səni üzməsin." Bu ifadə, ayədə sözüedilən kəslərdən gördüyü pis rəftar qarşısında, Peyğəmbərin(s. a. a) könülünü xoş tutma, ona mənəvi dəstək möhkəmə məqsədinəistiqamətlidir. Ayədə haqqında danışılanlar, küfrdə yarışanlardır, sürətliaddımlarla küfr yolunda koşuşturanlardır. Bunların hərəkətlərindən və572 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sözlərindən küfrün gərəkləri bir-bir orta yerə tökülər. Bunlarküfrdə yarışan kafirlərdir. Küfrdə yarışmaq, küfrə doğru yarışmaqdanfərqlidir."Ağızlarıyla "inandıq" dedikləri halda ürəkləri inanmaymış olanlardan"Küfrdə yarışanlara, yəni münafiqlərə bağlı bir şərhdirbu. Burada xüsusiyyət, xarakterizə edilənin yerinə qoyulmuşdur. Bununlaqadağanın səbəbinə işarə etmək məqsəd qoyulmuşdur. Necə ki, əvvəlki xüsusiyyət,yəni: "küfrdə yarışanlar" ifadəsi, qadağan edilən şeyin səbəbinə

istiqamətli bir işarədir. Bu səbəbdən -Allah doğrusunu hər kəsdən dahayaxşı bilər- belə bir məna diqqətə çarpanlıq qazanır: Bunların küfrdə yarışmaları,sənin kədərlənməyinə səbəb olmasın. Çünki onlar, yalnızdilləriylə i-nanmışlar, ürəkləriylə deyil; onlar mömin deyildirlər.Sənə gəlib bir şeylər söyləyən Yəhudilər də elə.Ayənin axışından aydın olduğu qədəriylə "və Yəhudilərdən" ifadəsi,"Agızlarıyla inandıq, dedikləri halda ürəkləri inanmamış olanlardan"ifadəsinə ətf edilmişdir. Yeni bir başlanğıc deyil. Bunagörə, "Yalana qulaq asanlar sənə gəlməmiş olan bir başqa qövməqulaq asanlar" ifadəsi, mahzuf müptedanın xəbəridir. Yəni,"Onlar, yalana qulaq asanlardırlar."Uyğunlaşma içində sıralanan bu cümlələr, Yəhudilərin vəziyyətinişərhə istiqamətlidir. Ayənin girişində işarə edilən münafiqlərinvəziyyətinin isə, bu xüsusiyyətlərlə üst-üstə düşmədiyi açıqdır.Buna görə, haqqında danışılan bu Yəhudilər, yalanı dinləyənlərdir. Yəniyalan olduğunu bilə-bilə onu davamlı dinlərlər. Əks halda birtənqid xüsusiyyəti olaraq istifadə edilməzdi. Onlar ayrıca, sənə gəlməyən birqövmü də çox dinləməkdədirlər. Özlərinə edilən bütün təlqinləriqəbul edir, özlərindən istənən hər şeyi yerinə yetirirlər.Dinləmənin fərqli mənalar ifadə etməsi səbəbiylə "qulaq asanlar"ifadəsi təkrarlanır. Çünki birincisi "qulaq asıb dinləmək",ikincisi isə "qulaq asıb qəbul etmək" mənasında istifadə edilmişdir."Sözləri yerlərinə qoyulduqdan sonra sürüşdürərlər." Yəni, yerlərinəyaxşıca yerləşdikdən sonra, sözləri yerlərindən sürüşdürüb maraqsızmənalara dəyişdirərlər. Bu cümlə, "bir başqa qövmə" sözünün ni-Maidə Surəsi 41-50 ................................................. 573teliği mövqesindədir. "Eger sizə bu verilsə alın; eger buverilməzsə çəkinin' deyərlər." sözü də elə.Ayəs(n)i bütün olaraq ələ aldığımızda bu xüsus ortaya çıxır: Birqrup Yəhudi, dinləri baxımından cəzanı gerektirirci bir cinayət törədirlər.Onlar bunun üçün nəzərdə tutulan ilahi cəzanı da bilməkdədirlər. Lakinalimləri, sabitləşən bu hökmü dəyişdirirlər. Sonra içlərindən bir

qrupu Hz. Rəsulullaha (s. a. a) göndərirlər və bu hadisə haqqındahökmünə müraciət etmələrini əmr edirlər. Əgər alimlərin verdiyidəyişdirilmiş hökmə uyğun bir hökm versə alın, başqa bir hökmversə çəkinin, deyə də tənbehləyirlər."Allah kimi fitnəyə salaraq sınamaq istəsə, artıq sən onun üçünAllahdan heç bir şeyə malik ola bilməzsən." Görünən o ki bu cümlə, biraxtar/ara cümlə mövqesindədir. Bununla izah edilmək istənən budur: Onlar,bu hadisədə ilahi bir fitnə ilə sınanmaqdadırlar. Dolanısıyla Peyğəmbər(s. a. a) müsterih olmalı, kədərlənməməlidir. Çünki bu iş Allah'-dandır və ONA dönməkdədir. Peyğəmbər, bu işdə Allah adına heç birrola sahib deyil. Onların sınamadan keçirilməsi üçün bu iş elləkiolacaqdı. Bu səbəblə kədərlənməyi tələb edəcək heç bir səbəb yoxdur."Onlar elə kəslərdir ki Allah, onların ürəklərini təmizləmək istəməmişdir."Bu səbəbdən ürəkləri əvvəlki çirkliliyi üzrə qalmışdır.Günah üzrə günah işədikləri, təkrar təkrar yoldan çıxdıqları üçün,Allah bununla onları sapdırmışdır. Allah bununla ancaq yoldan çıxanlarısapdırar."Onlar üçün dünyada alçaqlıq var və yenə onlar üçün ahı-rədddə də böyükbir əzab vardır." Dünyada alçaq olacaqlarına bağlı bir təhdiddir bu.Necə ki elə oldular da. Axirətdə də böyük bir əzaba uğrayacaqlarıvəd edilir."Yalana qulaq asarlar, haram yerlər/yeyərlər." Ragıb əl-Isfahani əl-Tədris planı adlı əsərində belə deyər: "əs-Suht, gövdədən qoparılmışqabıq deməkdir. Uca Allah belə buyurur: "Feyushitekum biazabin:bir əzab ilə kökünüzü kəsər." (Taha, 61) Bəziləri bu ifadəni"feyeshetekum" şəklində oxumuşlardır [ki, bu tərz okuyuş fərqləriməna dəyişikliyinə niyə/səbəb meydana gətirməz]. Ərəblər, ["kökünü qırxdı"574 ................................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mənasında] "sehatehu" və "eshatehu" deyərlər. Qadağan və haram olanşey üçün də "əs-suht" ifadəsi istifadə edilər ki, bu kimi adamı utandıranşeylərin onun dinin və şəxsiyyətini kökündən qırxdığı eyham edilər. UcaAllah, "haram yerlər/yeyərlər..." (Maidə, 42) buyurur. Yəni, dinlərini kökündən

qırxacaq haram şeylər yeyirlər. Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a)belə buyurmuşdur: "Əti haramdan bitən bədənə atəş yaraşar."Bundan ötəri rüşvətə də "suht" deyilmişdir."Bu halda, haramdan qazıntınılan hər mal "suht"dur. Ayənin axışıgöstərir ki, bu söz ayədə "rüşvət" mənasında istifadə edilmişdir.Bu məzmunda haram mal yediklərinə işarə edilməsindən xatırlanırıqki: İçlərindən bir qrupunu Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) yanına göndərənalimlər, Allahın mövzuya bağlı hökmünü təhrif etmək üçünrüşvət almışlar idi. Çünki Allahın hökmü bəzilərinə zərər verirdi.Onlar rüşvət verərək bu zərərin qabağına keçmək istədilər. Alimləridə rüşvət alaraq Allahın hökmünü dəyişdirdilər.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki: "Yalana qulaq asarılar, haramyerlər/yeyərlər." xarakterizə etməsi, bütünü etibarilə, Yəhudilərin bütününə istiqamətli birxarakterizə etmədiyər. Xarakterizə etməyi aralarında paylaşdırmaq lazım olsa, bu səfər,"Yalana qulaq asarlar" sözü, əvvəlki ayədə haqqında danışılan Yəhudilərin,yəni Hz. Peyğəmbərin yanına göndərilənlərin və onlarla eynikateqoriyaya girən digər vətəndaşlıqların xüsusiyyətini, "haram yerlər/yeyərlər" sözüisə, yenə əvvəlki ayədə haqqında danışılan "bir başqa qövm" en xüsusiyyətiniizah edir. Kİsacası, demək istənən budur: Yəhudilərin bir qisimirüşvət yeyən alimlər, bir qisimi də yalana qulaq asan təqlidçi kütlələrdir."Sənə gəlirlərsə, istər aralarında hökm ver, istər onlardan üz çevir..."Burada hökmünə müraciət etmələri vəziyyətində, aralarında hökmvermək və ya onlardan üz çevirmək barəsində Peyğəmbərimizsərbəst buraxılır. Bilindiyi kimi, Peyğəmbər əfəndimizin(s. a. a) iki şeydən birini seçməsi, ancaq tələb edici bir məsləhətəgörə diqqətə çarpanlıq qazanar. Bu səbəbdən məsələ, Hz. Peyğəmbərin(s. a. a) fikirinə həvalə edilir.Sonra uca Allah, bu seçim məzmununda, PeyğəmbərimizəMaidə Surəsi 41-50 ......................................................... 575(s. a. a) aralarında hökm etməyi tərk etməsi, onlardan üz çevirməsi

vəziyyətində bunun özünə zərər verməyəcəyini, açıqlayır və aralarındahökm etməsi vəziyyətində ədalət qanunu istiqamətindəhökm etməsi lazım olduğunu vurğulayır.Nəticədə məsələ buraya gəlib söykən/dözür: Uca Allah, onlarınarasında hökmünün etibarlı olmasından başqa bir şeyə razıolmur. Bu səbəbdən Hz. Peyğəmbər (s. a. a) ya onlar haqqında Allahınhökmünü tətbiq edəcək ya da onlar haqqında hökm etməyəcək.Başqa bir hökm verməsi isə, söz mövzusu deyil."İçində Allahın hökmü olan Tövrat yanlarında dayanarkən səninecə hakim edirlər də sonra bunun ardından dönürlər?! Gerçəkdəonlar inanmış deyildirlər." Burada Yəhudilərin bir tutumunun heyrətverici oluşuna diqqət çəkilir. Belə ki: Özləri kitab və şəriətsahibi bir ümmətdirlər. Sənin peyğəmbərliyini, gətirdiyin kitabı vəşəriəti inkar edərlər. Sonra bir inkişaf yaşanır və buna bağlı Allahınhökmü kitablarında mövcuddur. Amma onlar, içində Allahınhökmü olan Tövratdan üz çevirirlər. Bu səbəbdən kitabdan vəhökmündən uzaq dayanan bu adamlar, ona inanmırlar.Bu baxımdan, "Sonra bunun ardından dönürlər" ifadəsininanlamı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşır: Içinde Allahın hökmü olanTövrat yanlarında ol/tapıldığı halda, hadisəyə bağlı hökmdən dönürlər."Gerçəkdə onlar inanmış degillerdir" yəni, onlar Tövrata vəehtiva etdiyi hökmlərə inanmırlar. Onlar Tövrata və hökmünə inanmaqvəziyyətindən saparaq küfrə yönəlmişlər."Sonra bunun ardından dönürlər" ifadəsini, Peyğəmbərin(s. a. a) verdiyi hökmdən dönürlər, şəklində anlamaq da mümkündür.Bu vəziyyətdə, "Gerçəkdə onlar inanmış degillerdir." ifadəsinidə, onlar Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) inanmış deyildirlər, şəklindəanlamaq lazımdır. Çünki Hz. Peyğəmbərə müraciət etmələri, aralarındahökm etməsini istəmələri, ona inanmış olduqlarını eyham edəcək birdavranış idi. Ya da həm Tövrata, həm də Hz. Peyğəmbərə inanmamışolduqları nəzərdə tutulmuş ola bilər. Nə var ki, əvvəlki məna, ayələrinaxışına daha uyğundur.

576 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Ayə, bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratı bir ölçüdə təsdiqləməkdədir.Bu günki Tövrat, Babili fəth edən Iran kralı "Qəpik"un icazəsiylə "Azara" tərəfindən yığılmışdır. Qəpik, IsrailoğullarınıBabil əsarətindən qurtarmış, Fələstinə dönüb heykəli təmir etmələrinəicazə vermişdi. Bu Tövrat, Hz. Peyğəmbər zamanında onların əllərində idi.Bu gün də eyni Tövrat əllərindədir. Quran, bu Tövratda Allah-'ın hökmünün ol/tapıldığını açıqlayır. Amma eyni zamanda təhrif vədəyişmə keçirdiyini də vurğulayır.Bütün bunlardan bu nəticəyə çatırıq: Bu gün Yəhudilərin əlindəolan Tövrat, Hz. Musaya (ə.s) enən orijinal Tövratdan hissələrehtiva edir. Bunun yanında bəzi yerləri təhrif edilmiş, dəyişdirilmişdir;ya əlavə etmədə ol/tapılılmış, ya çıxarmalar edilmiş ya da ifadələrinyerləri dəyişdirilmişdir vs. Quranın Tövrata bağlı fikiri budur.Bu mövzuda ediləcək obyektiv əhatəli bir araşdırma da bununbelə olduğunu ortaya qoyacaq."Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır.(Allaha) təslim olmuş peyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökm verərdilər."Bu ifadə, əvvəlki ayədə açıqlanan xüsusun səbəbini şərhəistiqamətlidir. Bu səbəbdən, bu və bundan sonrakı ayələr, ucaAllahın dəyişik dövrlərdə yaşayan birliklərə şəriətlər endirdiyini,bu şəriətləri müqəddəs kitablar daxilində onlara endirdiyiniaçıqlayır.Bununla güdülən məqsədin, söz mövzusu birliklərin bu kitablarvasitəsilə doğru yola çatdırılmaları, onların vasitəsilə haqqı görmələri,aralarında baş göstərən ixtilaflar barəsində onlaramüraciət etmələridir. Bu çərçivədə peyğəmbərlərə və alimlərə, endirilənbu kitabların ehtiva etdiyi şəriətlər istiqamətində hökm vermələri,kitabları və ehtiva etdiyi şəriətləri qorumaları, dəyişdirmə və təhrif cəhdlərindənmühafizə etmələri, hökm edərkən, insanlardan miqdarınə olursa olsun, az olmaqdan kənar olmayan hər hansı bir əvəzal/götürməmələri, bu barədə yalnız Allahdan qorxmaları, ONdan başqasından

qorxmamaları əmr edilir.Bu vaxt öhdəçilikləri daha da gücləndirilərək heva və həvəs-Maidə Surəsi 41-50 ...................................................... 577lere təbii/tabe olmamaları, dünya perestlerin başdan çıxarıcı kolumlarınaaldanmamaları istənir. Şəriətlərin və hüquq sistemlərinin fərqliliyi,cəmiyyətlərin və yaşadıqları dövrlərin fərqliliyindən qaynaqlananbir vəziyyətdir. Məqsəd, cəmiyyətlərə istiqamətli ilahi sınamanın əskiksizolaraq tamamlanmasıdır. Çünki əsrlər keçdikcə zamanlardəyişik tutumlar əldə edər. Güclülük və zəiflik baxımından dəyişiklikifadə edən iki fərqli tutum da, tək bir tərzdə sürüb gedən tək birnəzəri və praktik təhsil sistemi ilə istənən yetkinluq dərəcəsinə çatmaz.Bu səbəbdən, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərməvə nur vardır." ifadəsi, doğru yola çatmaq üçün bir ölçüdə hidayətvə Israiloğullarının praktikləri ölçəyində və tutumları nisbətindəməlumatları və hökmləri görmək üçün bir nur vardır deməkdir.Uca Allah, Quranda, onların ümumi əxlaqi strukturlarını, müxtəlif dövrlərdətarix səhnəsinə çıxan xalqlarının xarakteristika xüsusiyyətlərinivə anlayış tutumlarını açıqlamışdır. Buna görə onlara hidayətinyalnız bir qisimini, nurun yalnız bir hissəsini endirmişdir. Buköhnə dövrdə yaşamalarından, ümmət olaraq əvvəl tarix səhnəsinəçıxmalarından və tutumlarının azlığından qaynaqlanan birvəziyyətdir. Uca Allah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Musa üçünlövhələrdə hər şeydən bir ögüt və hər şeyin bir şərhiniyazdıq." (Ə'RAF, 145)"(Allaha) təslim olmuş peyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökmverərdilər." Bu ifadə də peyğəmbərlər Allaha təslim olmaq mənasınagələn "İslam" xüsusiyyətiylə xatırlanırlar. İslam, Allah qatındakı dininadıdır. Bununla dinin tək olduğuna işarə edilir. Bu din də Allahatəslim olmaqdır, ONA qulluq təqdim etməkdən qaçınmamaqdır. Allahatəslim olmuş bir möminin Allahın hökmlərini və qanunlarını qəbuledib tətbiq etməkdən qaçınması düşünülə bilməz."Özlərini Allaha vermiş rəbbanilər və alimlər də, Allahın kitabını

qorumaqla vəzifələndirildiklərindən və onu güdüb gözlədiklərindən(onunla hökm verərdilər)." Yəni, məlumat və əməl olaraq özlərini Allahahəsr edən alimlər ya da "Rabbaniyyun" sözünün "rəb" və ya578 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"tərbiyə" sözlərindən törədiyini əsas al/götürərək, məlumatları istiqamətindəinsanları tərbiyə etmə vəzifəsini boynuna götürənlər və Yəhudilərinüst səviyyə alimləri olan Xaxamlar, Allahın əmri istiqamətindəonunla hökm edərdilər. Allah, kitabı qoruma vəzifəsini də onlaravermişdi. Bu səbəbdən kitabı qoruma və onu daşıma baxımından onunmüşahidə ediciləri idilər -nəzarət ediciləri idilər- de. Onu əzbərlərində tutduqlarıüçün dəyişdirilmə və təhrif ehtimalı da ortadan qalxırdı. Bubaxımdan, "və onu güdüb gözlədiklərindən" ifadəsi, "ko-rumaklavəzifələndirildikdən" ifadəsinin bir nəticəs(n)i mövqesindədir. Onlarakitabı qorumaları əmr edilmişdi, onlar da, onu gözləyib güdməksurətiylə qoruyurdular.Şahidlik faktorun/etmənin, gözləyib güdmənin mənasıyla əlaqədar olaraqizah etdiklərimiz, ayənin axışından da özünü göstərməkdədir. Bəzilərinəgörə, bundan məqsəd, Peyğəmbərin recme bağlı hökmününTövratda iştirak etdiyinə şahidlik etmələridir. Digər bəzilərinə görədə, bundan məqsəd, kitabın tək və ortaqsız Allahın qatındangəldiyinə şahidlik etmələridir. Nə var ki ayənin axışından, bu iki şərhidəstəkləyəcək qar/qazancınalar qəbul etmək mümkün görünmür."O halda, insanlardan qorxmayın, məndən qorxun və mənimayələrimi az bir pula satmayın." ifadəsinə gəlincə, bu cümlə,"Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır...onunla hökm verərdilər." ifadəsinin detalı, bucaqlımı mövqesindədir.Yəni, Tövrat bizim qatımızdan endirilmişdir və bir şəriət, birhüquq sistemi ehtiva etməkdədir. Peyğəmbərlər, özünü Allaha həsr etmişalimlər və Xaxamlar aranızda onunla hökm verərdilər. Buhalda, ondan hər hansı bir şey gizləməyin, bəzilərindən qorxduğunuzvə ya maddi bir çıxar gözləməsi içində olduğunuz üçün onu dəyişdirməyin.Digər bir ifadəylə: Insanlardan qorxub Rəbbinizi unutmayın.

Əksinə, Allahdan qorxun ki, insanlardan qorxmağasınız. O biri yandan,boş, keçici dünyəvi bir mal və ya mövqe şəklində konkretləşənaz bir əvəzə qarşılıq Allahın ayələrini satmayın.Bu ifadənin, məna etibarilə, "Allahın kitabını qorumaqla vəzifələndirildiklərindən və onu güdüb gözlədiklərindən" ifadəsinəMaidə Surəsi 41-50 ........................................................ 579bağlı bir detal olması da mümkündür. Çünki bu, bir mənada kitabıqoruma barəsində söz al/götürmə hökmündədir. Yəni, kitabı qorumabarəsində onlardan söz al/götürdük və onları buna şahid tutduq ki,onu dəyişdirməsənlər, onun hökmünü açıqlamaq barəsində məndənbaşqasından qorx-masınlar və ayələrimi az bir pula satmasınlar.Necə ki uca Allah, başqa ayələrdə belə buyurmuşdur: "Allahözlərinə kitab verilənlərdən 'Onu insanlara mütləqaçıqlayacaqsınız, onu gizləməyəcəksiniz' deyə söz al/götürmüşdü. Onlarisə, bunu arxalarına atıb tərk etdilər; onun karşılıgında az birmənfəət al/götürdülər." (Al/götürü Imran, 187) "Onların ardından, yerlərinə keçibkitaba varis olan bəzi insanlar gəldi ki, onlar bu alçaqdünyanın mənfəətini al/götürürlər və 'Biz necə olsa bagışlanacagız'deyirlər. Özlərinə bənzər bir mənfəət daha gəlsə onu daal/götürərlər. Yaxşı, Allah haqqında, gerçəkdən başqasını söyləməmələribarəsində özlərindən kitab müqaviləs(n)i alınmamış idimi?! Vəonun içindəkini oxuyub ögrenmedilermi?! A-hiret yurduqorunanlar üçün daha xeyirlidir. Düşünmürsünüzmü? Onlar kikitaba sıx sarılarlar və namazı edərlər, əlbəttə biz, yaxşılı-geişlə/çalışanların əcrini məhv etmərik." (Ə'RAF, 169-170)Bu ikinci məna, ayənin davamındakı "Kim Allahın indirdigiylehökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir." şəklindəki sərt və vurğuluifadəyə daha uyğun və daha uyğun görünməkdədir."Onda onlara: Cana can... yaralara qarşı kİsas yazdıq." Ayənin axışı,xüsusilə "yaralara qarşı kİsas" ifadəsi perspektivindən baxıldığında,göstərir ki, məqsəd, adam öldürmə, bir orqanı kəsmə və yaralamakimi cinayət/günah növlərinə bağlı kİsas (ödeşme) hökmünü açıqlamaqdır.

"Cana can..." ifadəsindəki və digər xüsuslarla əlaqəli ifadələrdəkiqarşılıqlılıq vəziyyəti, kİsas edilənlə özü üçün kİsas edilənarasında etibarlıdır. Demək istənir ki, kİsas əsasında canın tayıyenə bir candır, göz gözə qarşılıqdır, burun buruna vs. Ifadenin orijinalındakı"ba" hərfi, qarşılıq mənasını ehtiva edər. "Biti həzzə bi-haza=Bu malı bu qiymət qarşılığında satdım." nümunəsində olduğu kimi.580 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Bu səbəbdən bir ahəng içində axıb gedən cümlələrin mənas(n)ı bunəticəyə aparır bizi: Öldürülən bir cana qarşılıq bir can öldürülər,oyulan bir gözə qarşılıq bir göz oyular, kəsilən bir buruna qarşılıqbir burun kəsilər, qoparılan bir qulağa qarşılıq bir qulaq qoparılar,sökülən bir dişə qarşılıq bir diş sökülər. Və yaralamaların qarşılığıdə yaralamadıyar. Kİsacası insanın canı və bədəninin bütün orqanlarıəsasında kİsas, onların qarşılıqlarına tətbiq olunar."Cana can..." ifadəsi üçün -ayrıca digər cümlələr üçün də- 'Canaqarşılıq bir can kİsas edilər və ya öldürülər' şəklində bir təqdiri açılamnəzərdə tutanların məqsədi də bu olsa lazımdır. Yoxsa beləsi birtəqdiri bucaqlıma heç ehtiyac yoxdur. Cümlələr dil baxımından tamdır vəcümlə içindəki zərf, təqdiri bucaqlıma ehtiyac duymayan zərfi lağvnövündəndir.Təfsirini təqdim etdiyimiz bu ayə, belə bir eyhamda da ol/tapılmırdeyil: Burada zikr edilən hökm, onların başlarına gələn hadisə üçünPeyğəmbərdən (s. a. a) gözlədikləri və əvvəlki ayələrdə də işarəedilən hökm deyildi. Çünki ayələrin axışı, "Həqiqətən Tövrat-'ı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır." ifadəsiylə yenilənir.Bundan sonrakı rəvayətlər hissəsində toxunacağımız kimi, buhökm bu gün Israiloğullarının əlində olan Tövratda da mövcuddur."Kim bunu bağışlasa, o özü üçün kəffarə olar." Öldürülənin qanunivəlisi olub kİsas haqqına sahib adam və ya hücuma uğrayıb yaralanankimsə günahkarı bağışlayar/hədiyyələr, kİsas tətbiqindən imtina etsə,yəni bağışlasa bu, bağışlayan adamın günahlarının kəffarəs(n)i və yagünahkarın işlədiyi cinayət/günahın kəffarəs(n)i olar. Mövzunun axışından

anlayırıq ki, ayədə nəzərdə tutulan məna budur: Əgər kİsas haqqınasahib olan adam bağışlasa, bu onun üçün kəffarə olar. Əgərbağışlamazsa, hökm etmə səlahiyyətinə sahib olan adam, Allahın endirdiyikİsas hökmünü tətbiqlidir. Buna baxmayaraq kim Allahınendirdiyiylə hökm etməzsə, zalımlardan olar.Buradan hərəkətlə əvvəlcə bunu anlayırıq: "və məhrum lemMaidə Surəsi 41-50 ........................................................ 581yahkum =kim hökm etməzsə" ifadəsinin başındakı "vav" hərfi,"məhrum tesaddaka =kim bağışlasa" ifadəsinə istiqamətli bir atif funksiyasınıgörür. Yeni bir cümləyə başlanıldığını bildirmir. Necə ki"məhrum tesaddaka=kim bağışlasa" ifadəsinin başındakı "fa" hərfidə detallandırma məqsədinə yö-neliktir. Mücməl izahatdan sonra,detallı şərhə keçiş yəni. Kİsas ayəsini də buna nümunə göstərə bilərik:"Amma öldürən kimsə, qardaşı tərəfindən bağışlanılsa, ozaman ənənəyə görə uyğun olanı etməsi və gözəlcə (diyeti) ödəməsilazımdır." (Bəqərə, 178)İkincisi: "Kim... hökm etməzsə" ifadəsi, səbəbin nəticənin yerinəqoyulmasının tipik bir nümunəsidir. Bu vəziyyətdə təqdiri bucaqlımıbelə olar: Əgər bağışlamazsa, o zaman Allahın endirdiyinə görəhökm etsin. Çünki Allahın endirdiyinə görə hökm etməyənlər zalımlardır."Onların izləri üzərinə arxalarından, önündəki Tövratı təsdiqləyiciolaraq Məryəm oğulu İsanı göndərdik." Ayənin orijinalında keçən"kaffeyna" hərəkətinin məsdəri olan "et/ət-takfiye" sözü, bir şeyi başqabir şeyin ardına qoymaq mənasını verər və "kafa=başın peysər qisimisözündən törəmişdir. "əl-Asar" isə "əsər"in çoxluğudur. Bu da birşeyin varlığına dəlalət etmə xüsusiyyətinə sahib və ondan qaynaqlananfəaliyyətlər mənasını verər. Daha çox gedən kimsənin geridəburaxdığı ayaq izi mənasında istifadə edilər. "Onların izləri üzerines" ifadəsindəkiəvəzlik, peyğəmbərlərə dönükdür."Onların izləri üzərinə arxalarından... Məryəm oglu İsanı göndərdik."ifadəsi kinayəli istiare sənətinə bir nümunədir. Bununla deməkistənir ki: Hz. İsa (ə.s) özündən əvvəlki peyğəmbərlərin

izlədiyi yolu izləmişdir. Bu, insanları tövhidə və Allaha təslim olmağadəvət etmə yoludur."Önündəki Tövratı dogrulayıcı" ifadəsi, "Onların izləri üzərinəarxalarından..." ifadəsini açıqlamaqda və İsanın dəvətinin Musa'-nın dəvətinin eynisi olduğunu, təməldə aralarında hər hansı birfərq ol/tapılmadığını göstərməkdədir."...Ona, içində yol göstərmə və nur olan, önündəki Tövratı doğul-582 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rulayıcı... olaraq Incili verdik." Ayələrin axışı, Hz. Musanın, Hz. İsa'-nın və Hz. Məhəmmədin (s. a. a) şəriətlərinin vəziyyətlərini şərhivə onların kitabları haqqında enmiş olması baxımından, bunlarınbir-birləriylə uyğun olduqlarını göstərməkdədir. Bundan sırasıyla bu nəticələndirər çıxar:Birincisi: Ayədə haqqında danışılan və müjdə mənasını verən- Incil,Hz. İsaya (ə.s) enən bir kitab idi, kitab xaricində sırf bir müjdə deyildi.Nə var ki uca Allah, Tövrat və Quran haqqında detallı məlumat verdiyikimi onun enişi haqqında detallı məlumat verməmişdir. Ulu Allah Tövratlaəlaqədar olaraq belə buyurur: "Allah buyurdu ki: 'Ey Musa,mən, üzərinə bıraktıgım vəzifələrlə və sözlərimlə səni insanlarınbaşına seçdim; artıq sənə verdigimi al/götür və şükr edənlərdən ol!' Onalövhələrdə hər şeydən bir ögüt və hər şeyin bir şərhiniyazdıq." (Ə'RAF, 145) "...Musa lövhələri al/götürdü. Onlardakı yazıda Rəblərindənqorxanlar üçün yol gös-terme və rəhmət vardır." (Ə'RAF, 154)Quranla əlaqədar olaraq da belə buyurur: "Onu Ruh-ul Əmin endirdi,sənin ürəyinə, xəbərdarlıqçılardan olmağın üçün, açıq-aşkar Ərəbcə birdillə." (Şuəra, 195), "O, degerli bir elçinin sözüdür. Güclüdür o elçiərşin sahibi Allah qatında ucadır. Orada özünə itaət edilən,güvəniləndir." (Təkvir, 21), "...səhifələr içindədir, deger verilən, hörmətilə yüksəldilən, tərtəmiz səhifələr. Degerli, yaxşı yazıçıların əllərində."(Əbəsə, 13-16)Buna qarşı uca Allah, Incilin enişi haqqında detallı məlumat verməmiş,detallardan danışmamışdır. Bu qədəri var ki, əvvəlki

ayədə Tövratın Hz. Musaya (ə.s) enişindən və Quranın Hz. Məhəmmədə(s. a. a) enişindən danışıldığı bir atmosferdə, onun daİsaya enişindən danışılması, onun da haqqında danışılan iki kitab növündənbir kitab olduğunu göstərməkdədir.İkincisi: Eyni şəkildə Tövratın xüsusiyyətindən danışılarkən, "HəqiqətənTövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır." şəklindəbir ifadənin istifadə edilməsinin ardından, uca Allahın Incili xarakterizə edərkən,"içində yol göstərmə və nur olan" buyurması iləkitabın ehtiva etdiyi məlumat və hökmləri nəzərdə tutmuşdur. Ancaq uca Allah,Maidə Surəsi 41-50 ....................................................... 583eyni ayədə, ikinci dəfə "qorunanlar üçün yol göstərici və ögüt olaraq"buyurması göstərir ki, əvvəlki yol göstərmə, öyüd ifadəsiyləaçıqlanan "yol göstərmə"dən fərqlidir. Bu səbəbdən daha əvvəl işarəedilən "yol göstərmə", inanc əsasında doğru yola çatmağı təmin edənməlumat növündəndir. Dində təqvalı olmağa çatdıran, günahlardanqorunmağı təmin edən məlumatların yol göstəriciliyi isə, ikinci haqqında danışılan'yol göstərmənin əhatəs(n)i daxilindədir.Buna görə, "Nur" ifadəsinin konkret qarşılığı olaraq yalnızhökmlər və şəri qanunlar qalır. Ayənin üzərində bir az düşünüldüyündə,bunun belə olduğu görüləcək. Çünki hökmlər və şəriqanunlar işıqlandırıcı faktlardır. Onların işığında və işıqlığında həyatyolunda irəliləmə təmin edilər. Necə ki uca Allah belə buyurmuşdur:"Ölü ikən özünü dirilttigimiz və özünə insanlar arasındayürüyebilecegi bir işıq verdigimiz kimsə..." (Ən'am, 122)Beləcə aydın olur ki: Tövratın xüsusiyyəti əsasında istifadə edilən "yolgöstərmə" (hidayət) ilə Incilin xüsusiyyəti əsasında istifadə edilən ilk "yolgöstərmə"dən məqsəd tövhid və axirət inancı kimi etiqadı məlumatlardır.Yenə hər ikisi haqqında istifadə edilən "nur"dan məqsəd də, şəri qanunlarvə hökmlərdir. Ikinci dəfə, Incilin xüsusiyyəti olaraq keçən "yol göstərmə"isə, nəsihət edər və nəsihətlər mənasında istifadə edilmişdir. Yenə dəAllah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.Bununla, "yol göstərmə" anlayışının ayədə təkrarlanmasının

səbəbi də aydın olur. Buna görə, ikinci dəfə işarə edilən "yol göstərmə",birincisindən fərqlidir. Bu səbəbdən "öyüd" ifadəsi də, şərhxüsusiyyətli atif mövqesindədir.Üçüncüsü: İncilin ikinci dəfə xarakterizə edilməsi əsasında"önündəki Tövratı dogrulayıcı" deyilməsi, təkid və ya başqa birməqsədə istiqamətli bir təkrar hesab edilməməlidir. Əksinə, bu ifadəninməqsədi, Incilin Tövratın ehtiva etdiyi şəriətə təbii/tabe olduğunu vurğulamaqdır.Çünki Incildə Tövratın ehtiva etdiyi şəriəti təsdiqləyici, insanlarıTövrata uyğun gəlməyə dəvət edici ifadələrin xaricində bir məqsədgüdülmür. Hz. İsanın istisna etdiyi bəzi xüsuslar başqa. QuranıKərim bunu da belə dilə gətirir: "Sizə haram qılınan bəzi şeylə-584 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ri də sizə halal edim deyə." (Al/götürü Imran, 50)Bunun dəlili də, Quranı araşdırmağa dönük bir sonrakı ayəninməzmunudur: "Sənə də özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı vəonlara suveren olaraq bu kitabı gerçək üzrə endirdik.""Qorunanlar üçün yol göstərici və öyüd olaraq..." Daha əvvəl bu ifadəylənəyin izah edilmək istəndiyini açıqladıq. Bu ayə göstərir ki,Hz. İsaya enən İncildə, Tövratın əhatə etdiyi inanclarla əlaqədar məlumatlarınvə praktik hökmlərin yanında, dini təqvaya, dinin qadağanlarındançəkinib qorunmağa xüsusi bir etina göstərilmişdir. Hər nə qədərbu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratı Quran tamamilətəsdiqləmirsə də, Matda, Markos, Luka və Yuhannaya mal ediləndörd Incil də Quranın İsaya endiyini söylədiyi Incildən fərqli isə də,ancaq bu hallarıyla da bu mənas(n)ı təsdiqləməkdədir. Inşallah irəlidəbu mövzuya detallı bir şəkildə toxunacağıq."İncil sahibləri, Allahın onda endirdiyi ilə hökm etsinlər." Hz. İsayaendirilən Incildə neshedildiği ifadə edilən kimi hökmlərin xaricində,Incildə Tövratın ehtiva etdiyi şəriətin tamamilə təsdiqləndiyi bildirilmişdi.Incil Tövratın ehtiva etdiyi şəriəti təsdiqlədiyinə və onda haram olan bəzişeyləri halal etdiyinə görə, Incilin halal etdiyi bəzi şeylərin xaricində,Tövratın məzmununa görə əməl faktorun/etmənin, Allahın Incildə endirdiyi

şeylərlə əməl etmək mənasını verəcəyi açıqdır.Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bəzi təfsir alimlərinin, ayənin,Incilin Tövrat kimi detallı bir şəriət ehtiva etdiyini ifadə etdiyi istiqamətindəkiçıxarsamaları zəifdir."Kim Allahın endirdiyiylə hökm etməzsə, işdə onlar fasiqlər (yoldançıxmışlar)dır." Bu ifadə, "hökm etsinlər" ifadəsinin ehtiva etdiyi əmri gücləndirməyəistiqamətlidir. Uca Allah, bu ifadəni gücləndirmə məqsədinəistiqamətli olaraq üç dəfə təkrarlamışdır. Iki dəfə Yəhudilərlə, bir dəfə dəXristianlarla əlaqədar olaraq və kiçik fərqliliklərlə, "Kim Al-lahın indirdigiilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir.", "...işdə onlar zalımlardır.","...işdə onlar fasiqlərdir." buyurmuşdur. Beləcə onlarınkafirlikləri, zalımlıqları və fasiqlikləri hökmə bağlanır.Mövzu Xristianlarla əlaqədarkən "fasiqlik, yoldan çıxmışlıq"dan,Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 585Yəhudilərlə əlaqədarkən "kafirlik"dən və "zalımlıq"dan danışılması,bundan olsa lazımdır: Xristianlar tövhidi (Allahın birliyi qanununu)teslis (üçlü tanrı motivi) ilə dəyişdirdilər. Tövratın hökmlərini əllərinintərsiylə itələyərək, Pavlosun əmrləri istiqamətində Hz. İsanın(ə.s) dinini, Hz. Musanın (ə.s) dinindən ayrı, müstəqil bir din halınagətirdilər. İsanın özünü fəda etməsi əfsanəsini uyduraraq dinihökmləri ortadan qaldırdılar. Beləcə Xristianlar, şərhlərlə tövhiddənvə tövhid əsaslı şəriətdən uzaqlaşdılar. Allahın haqq dinindənçıxışlar. Bilindiyi kimi fısk, bir şeyin məskun ol/tapıldığı yerdən çıxmasıdeməkdir. Xurma nüvəsinin qabığının içindən çıxmasıkimi.Yəhudilərə gəlincə, onlar sahib olduqları Hz. Musanın (ə.s) dinibarəsində bir şübhəyə, bir yanılmaya düşmədilər. Yalnız bildikləritəlimləri və hökmləri rədd etdilər. Bu isə, Allahın ayələriniinkar etmək, onlara haqsızlıq etmək deməkdir."Kim Allahın indirdigi ilə hökm etməzsə işdə onlarkafirlərdir.", "...işdə onlar zalımlardır.", "...işdə onlar fasiqlərdir."ayələri mütləqdir. Bu səbəbdən buradakı həmsöhbətləri Ehlikitap olmaqla

birlikdə müəyyən bir birliyə xas qılına bilməzlər.Təfsir alimləri, Allahın endirdiyi ilə hökm etməyən kimsəninküfrünün mənas(n)ı haqqında: Allahın endirdiyindən başqasıyla mühakimə edənhakim, Allahın endirdiyindən başqasıyla hökm edən hakim vəsünnənin xaricində bir ənənə uyduran bidətçi kimi, dəyişik görüşlərirəli sürmüşlər. Bu mövzu, fiqhi bir məsələdir. Bizə görə bu mövzudakıdoğru görüş də budur: Sabit olduğunu bilərək şəri bir hökməvə ya dinin herhan-gi bir qanununa qarşı çıxıb onu rədd etmək küfrütələb edir. Sabit olduğunu bilib rədd etmədən qarşı çıxmaq fıskı tələb edir.Sabit olduğunu bilmədən rədd etməksə küfrü və ya fıskıtələb etməz. Çünki bu bir qüsurdur və belə bir kimsə üzrlü sayılar.Ancaq bu qüsurda adamın ön laqeydliyinin olması başqa. Daha detallıməlumat üçün fiqh kitablarına baxmaq lazımdır."Sənə də özündən əvvəlki kitabları təsdiqləyici və onlara suverenolaraq bu kitabı gerçək üzrə endirdik." Ayənin orijinalında keçən586 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5"müheymin" sözünün məsdəri olan "heymene" sözü, bir şeyinbir şeyə suveren olması deməkdir. Bu isə, -sözün mənakökündən aydın olduğu qədəriylə- bir şeyin qoruma, nəzarət etmə vəüzərində müxtəlif qənaətlərdə ol/tapılma baxımından başqa bir şey üzərindənüfuz sahibi olması mənasını verər. Iþte Quranın mövqes(n)ibudur. Uca Allah onu əvvəlki səmavi kitablara qarşı hər şeyinşərhi olaraq xarakterizə edər. Quran özündən əvvəlki səmavikitabların ehtiva etdiyi dəyişməz prinsipləri qoruyar, qüvvədən qaldırılmasılazım olan, dəyişməyə və çevrilməyə təbii/tabe olma xüsusiyyətinə sahibolan detal xüsusiyyətli qaydaları da nesheder. Beləcə zamanın keçməsiyləbirlikdə irəliləmə və yetkinləşmə yolunda məsafə yazaninsanın vəziyyətiylə, uyğunlaşma təmin edər.Necə ki uca Allah belə buyurur: "Həqiqətən bu Quran ən/endogru yola çatdırar." (Isra, 9), "Biz bir ayəs(n)i silər və ya unutdursaq,ondan daha yaxşısını ya da bənzərini gətirərik." (Bəqərə, 106), "Onlarki Tövrat və Incildə yanlarında yazılı olaraq tapdıqları, o ümmi

peyğəmbərə uyğunlaşdırar. O peyğəmbər ki, özlərinə iyiligi əmr edər,özlərini pislikdən daşınmağa çağırar, onlara gözəl şeyləri halal, çirkinşeyləri haram edər, üzərlərindəki agırlıkları, kürəklərindəki zəncirləriqaldırıb təyin edər. Ona inanan, dəstəkləyərək ona hörmət göstərən,ona kömək edən və onunla birlikdə endirilən nura uyanlar, işdəfelaha çatanlar onlardır." (Ə'RAF, 157)Buna görə təfsirini təqdim etdiyimiz ayədə keçən, "Onlarasuveren olaraq" ifadəsi, "özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı"ifadəsini bü-tünlemektedir. Bu, şərh xüsusiyyətli bir bütünləmədir.Elə olmasaydı, Quranın Tövrat və Incili təsdiqləməsindən, onunadı çəkilən kitabların ehtiva etdiyi qanunların və hökmlərin bütününü, olduğukimi buraxmaq surətiylə və heç bir dəyişikliyə uğratmadantəsdiqlədiyi şəklində bir məna çıxarıla bilərdi. Lakin Quranın"onlara suveren olaraq" şəklində xarakterizə edilməsi, onun söz mövzusuiki kitabı təsdiqləməsinin, onların Allah qatından gələn gerçəkməlumatlar və şəriətlər olduqlarını təsdiqlədiyi mənasında olduğunu açıqlayıcıxüsusiyyətdədir. Bu səbəbdən Allah, onlar haqqında dilədiyi də-Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 587sarrufta ol/tapıla bilər, dilədiyini qüvvədən qaldırar dilədiyini yetkinləşdirər.Ayənin davamındakı bu ifadə də buna istiqamətli bir işarə ehtiva etməkdədir:"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi, lakinsizə ver-digi nemətlər içində sizi sınamaq istədi."Buna görə, "özündən əvvəlki kitabları dogrulayıcı" ifadəsi,söz mövzusu kitabların ehtiva etdiyi məlumatlar və hökmlər içində bu ümmətinvəziyyətinə uyğun olanları təsdiqləyib qüvvədə qalmasınıtəmin etmək mənasını verər. Bu səbəbdən bu vəziyyətlə, söz mövzusu kitablarınehtiva etdiyi məlumatlar və hökmlərin bir qisimini neshetmek, birqisimini yetkinləşdirmək və bir qisiminə bir şeylər artırmaq arasındabir ziddiyyət yoxdur. Necə ki Hz. İsa (ə.s) ya da ona verilən kitabolan Incil də, Tövratın ehtiva etdiyi bəzi haramları halal etməsinəbaxmayaraq "Tövratı təsdiqləyən" xüsusiyyətinə malikdir. Necə ki uca Allahbu barədə Hz. İsanın dilindən belə köçürmüşdür: "Mən, məndən

əvvəl gələn Tövratı dogrulayıcı olaraq və sizə haram qılınan bəzişeyləri sizə halal edim deyə göndərildim." (Al/götürü Imran, 50)"Bu halda insanlar arasında Allahın endirdiyi ilə hökm et və sənə gələnhəqiqətən ayrılıb onların keflərinə uyğun gəlmə." Demək istənir ki:Sənə endirilən kitabın ehtiva etdiyi şəriət haqq olduğuna görə -ki o, özündənəvvəlki kitabların məzmunuyla üst-üstə düşən qisimiylə haqq olduğukimi, onlara suveren olma xüsusiyyətinə sahib olduğu üçün onların məzmunuylaziddiyyət təşkil edən qisimiylə də haqqdır- sən -əvvəlki ayələrdənaydın olduğu kimi- Ehlikitap arasında hökm edərkən və ya -sonrakı ayələrdənaydın olduğu kimi- insanlar arasında hökm edərkən, ancaqAllahın sənə endirdikləriylə hökm edə bilərsən, onların keflərinəuyğun gəlib sana gələn haqqdan yüz/üz çevirə bilməzsən.Bu səbəblə, "Bu halda aralarında... hökm et." ifadəsiylə,Ehlikitap arasında hökm etməsi qədər, insanlar arasında hökm etməsidə nəzərdə tutulmuş ola bilər. Nə var ki, ilk məna, bir az uzaqbir ehtimal kimi görünməkdədir. Çünki bu məna, belə bir təqdiribucaqlımı tələb edir: "Əgər hökm etsən, aralarında hökm et." Çünkiuca Allah, onu (s. a. a) Əhli-kitab arasında hökm verməklə yü-588 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kümlü tutmamışdır. Tərsinə, hökm etməklə hökm etməkdən qaçınmaqarasında sərbəst buraxmışdır: "Sənə gəlirlərsə, istər aralarındahökm ver, istər onlardan üz çevir."Qaldı ki, uca Allah, ayələrin giriş qisimində Yəhudilərlə birlikdəmünafiqlərdən də danışmışdır. Bu səbəbdən daha əvvəlYəhudilərdən danışıldı deyə, əvəzliyi xüsusilə onlara çevirməyitələb edəcək bir nədən yoxdur. Çünki daha əvvəl, onlarla birlikdəbaşqalarından da danışılmışdır. Bu baxımdan, ayələrin axışının ol/tapıldığınöqtəni də göz qarşısında saxlayaraq, əvəzliyin "insanlar"açevirilməsinin daha uyğun olacağını düşünürük.Bu da aydın olur ki, "sənə gələn həqiqətən" ifadəsi, sapma vəüz çevirmə mənalarını da içkin "uyğun gəlmə" ifadəsiylə elin idilidir."Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik." Ragıp əl-Isfahani

"əl-Tədris planı" adlı əsərində bu şərhdə ol/tapılar: "şŞeri,açıq və seçik olan yolda getmək deməkdir. 'Şərə idi lehitariykən' deyildiyi zaman, 'Onun üçün getməyə əlverişli açıq bir yolaçdım.' mənasını ifadə edər. 'eş-Şeri' məsdərdir. Daha sonra'izlənilən yol' mənasında istifadə edilmişdir. Bunun 'şirin', 'şərin' və'şəriətin' şəklində törəmələri vardır. Daha sonra 'ilahi yol' mənasındaistifadə edilər olmuşdur. Necə ki uca Allah buyurmuşdur: ...bir şəriətvə bir yol..."Ragıp, bəzi şərhlərdən sonra buna da yer vermişdir:"Bəzilərinə görə, ilahi yola 'şəriət' deyilməsinin səbəbi, 'şəriət-ulma=suya gedən yola bənzədilmiş olmasıdır." (el-Mufredatdan alınangötürmə sona çatdı.)Böyük bir ehtimalla, şəriətin ikinci mənas(n)ı, ilk mənasından alınmış-dır. Yəni, gedib gələnin çoxluğu səbəbiylə açıq və diqqətə çarpanhala gəldiyi üçün suya gedən yola da 'şəriət' deyilmişdir. Ragıp davamladeyər ki: "ən/en-Nehc də açıq yol mənasını verər. 'Nehece'l-emru'və 'enhece' 'açıq oldu' deməkdir. 'Menhec' və 'minhac' da eyni mənas(n)ıifadə edər."Maidə Surəsi 41-50 ..................................................... 589QURAN ƏDƏBİYYATINDA ŞƏRİƏTİN MƏNAS(N)I VƏ ŞƏRİƏTİLƏ DİN VƏ MİLLƏT ARASINDAKI FƏRQBilindiyi kimi, şəriət, yol mənasını verər. Din və millət də, tutulanyol mənasını ifadə edən anlayışlardır. Ancaq Qurandanqəbul etdiyimiz qədəriylə şəriət termini, dindən daha xüsusi bir mənadaistifadə edilməkdədir. Buna bu ayələri nümunə göstərə bilərik: "Heç şübhəsizdin, Allah qatında Islamdır." (Al/götürü Imran, 19), "Kim Islamdanbaşqa bir din axtarsa, əsla ondan qəbul edilməz. O, axirətdə itkiyəugrayanlardandır." (Al/götürü Im-ran, 85) Bunlara bir də bu ayələri əlavə edərəksemantik fərqliliklərini düşünək: "Sizdən hər biriniz üçün birşəriət və bir yol təyin etdik." (Maidə, 48), "Sonra səni də əmrimizdənbir şəriət üzərinə qoyduq. Sən ona uyğun gəl." (Casiyə, 18)Buna görə şəriət, hər hansı bir ümmət üçün və ya bu ümmətə

göndərilən peyğəmbər üçün hazırlanan, izləməyə əlverişli hala gətirilənyol deməkdir. Ibrahim şəriəti, Musa şəriəti, İsa şəriəti və Hz.Məhəmməd (s. a. a) şəriəti kimi. Din isə, bütün ümmətlər üçün nəzərdə tutulanümumi və universal ilahi yol deməkdir. Bu baxımdan şəriətneshedilebilir; amma geniş mənasıyla din deyil.Bu iki termin arasındakı bir başqa fərq də, dinin həm fərdə həmdə birliyə isnad edilə bilir olmasına baxmayaraq şəriətin qurucusuvə tətbiq edicisi xaricindəki hər hansı bir fərdə isnad edilə bilməz olmasıdır.Söz gelimi; Müsəlmanların dini, Yəhudilərin dini, Müsəlmanlarınşəriəti, Yəhudilərin şəriəti, deyilə bilər. Allahın dini və şəriəti,Hz. Məhəmmədin (s. a. a) dini və şəriəti də deyilə bilər. Yenə Zeydin dini,Əmrin dini deyilə bilər; amma Zeydin şəriəti və Əmrin şəriətisınamaz. Bunun belə olmasının səbəbi, şəriət termininin məsdərmənasını, yəni yolu hazırlanma və təşkil edib diqqətə çarpanlaşdırma mənasınıxatırladır olması ola bilər. Bu səbəbdən, Allahın hazırladığıyol və ya filan peyğəmbər ya da ümmət üçün hazırlanan yol deyilə bilər;amma Zeyd üçün hazırlanan yol sınamaz. Çünki bu barədə Zeydi imtiyazlıedəcək bir vəziyyət söz mövzusu deyil.Hər vəziyyətdə bunu anlayırıq ki: Şəriət termini, din terminindən590 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5daha xüsusi bir mənas(n)ı ifadə etməkdədir. "O sizə, dindən Nuha tövsiyəettigini, sənə vahyettigimizi, Ibrahimə, Musaya və İsayatövsiyə ettigimizi şəriət etdi." (Şura, 13) ayəsiylə də bu qiymətləndirməmizarasında bir ziddiyyət yoxdur. Çünki ayənin ortaya qoyduğuvə vurğuladığı xüsus budur: Islam ümməti üçün qanuniləşdirilən Hz.Məhəmmədin (s. a. a) şəriəti, Allahın Hz. Məhəmmədə vəhy etdiyihökmlərin yanında Hz. Nuha, Hz. İbrahimə, Hz. Musaya və Hz.İsaya yönəltdiyi tövsiyələrin bütünündən meydana gəlmişdir. Bu, yaIslamın əvvəlki bütün şəriətlərin üstünlüklərini bünyəsində saxlamasınınyanında çoxuna da sahib olduğunu ya da bütün şəriətlərin,xitab etdikləri ümmətlərin tutumları baxımından fərqlilik ərzetsələr də özləri etibarilə tək həqiqətə sahib olduqlarını vurğulamağa

istiqamətli bir kinayədir. Necə ki dərhal davamındakı bu ifadəbu mənas(n)ı xatırlatmaqda ya da doğrudan vurğulamaqdadır:"Dini dogru yapış və onda ayrılıga düşməyin." (Şura, 13)Bu səbəbdən -din tək və dəyişməz olduğu və şəriətlər dəbir-birlərinin hökmünü qüvvədən qaldırdıqları halda- xüsusişəriətlərin dinə olan nisbətləri, Islamda aralarında nasıh vəmensuhlar da olmaq üzrə cüzi hökmlərin dinin əslinə olannisbətlərinə bənzər. Bu halda, insanların uca Allaha qulluqtəqdim edərlərkən əsas al/götürəcəkləri tək din vardır, o da Allaha təslimolmanın adı olan Islamdır. Bu qədəri var ki, uca Allah, insanlarınbu məqsədi reallaşdırmaları üçün onları fərqli üsullara yönəltmiş,onlar üçün dəyişik ənənələr və əlaqə tərzləri inkişaf etdirmişdir.Bütün bunlarda, onların tutumlarını və müxtəlifliklərini göz qarşısındasaxlamışdır. Nuhun, İbrahimin, Musanın, İsanın vəMəhəmmədin (s. a. a) şəriətlərinin funksiyas(n)ı budur.Eyni şəkildə uca Allah, bir şəriətin əhatəs(n)i içindəki bir hökmü,başqa bir hökm qoymaq surətiylə qüvvədən qaldırmışdır,neshetmişdir. Bunda da təyin edici olan, neshedilen hökmünəlverişli olma zamanının tükənməsi və nesheden hökmünəlverişliliyinin diqqətə çarpanlıq qazanmasıdır. Zina edən qadınlar üçünnəzərdə tutulan ömürlük həbs cəzasının, qırmanc cəzası və ya recm vs.Maidə Surəsi 41-50 ........................................................... 591ilə neshedilmesi kimi. Bunu bu ayədən də qəbul etmək mümkündür:"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizəverdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi...""Millət" termininə gəlincə; bununla insanlar arasında təsirli olanhəyat tərzi nəzərdə tutular. Bu terminin kökündə möhlət vermə, müddət tanımamənas(n)ı yatar. Bu baxımdan "millət", başqasından əldə edilən yolmənasını ifadə edər. Nə var ki terminin etimoloji kökünün bu mənas(n)ı,indiki istifadədə o qədər diqqətə çarpan deyil. İndiki istifadəsiylə"şəriət" termininin sinonimi kimi bir məna xatırlatmaqdadır.Yəni, millət də eynilə şəriət kimi, dindən fərqli olaraq xüsusi yol

mənasını ifadə edər, demək istəyirik. Lakin eyni mənada istifadə edilirolmalarına baxmayaraq millət və şəriət terminləri arasında bir fərqliliksöz mövzusudur. Belə ki: Şəriət termini bu mənada istifadə edilərkən,zehində Allahın insanlar izləsinlər deyə hazırladığı yol mənas(n)ıcanlanar. Buna qarşı, millət termini eyni mənada istifadə edilərkən, insanlarınpraktik olaraq izləmək üzrə başqalarından əldə etdikləri yolşəklindəki bir məna zehində diqqətə çarpanlıq qazanar. Bəlkə də buna görə"din" və "şəriət" terminləri Allaha isnad edildiyi halda, "millət" terminiAllaha isnad edilmir. "Allahın dini", "Allahın şəriəti" deyildiyihalda, "Allahın milləti" deyilmir.Buna qarşı Peyğəmbərin həyat tərzi və sünnəs(n)i mənasında"millət" termini peyğəmbərə, bu həyat tərzinə uyğun gəlmələri və bu sünnəizləmələri baxımından da ümmətə nisbət edilə bilir. Məsələnuca Allah belə buyurmuşdur: "Ibrahimin dosdogru millətinə (yatıl);o, Allaha ortaq qaçanlardan da degildi." (Bəqərə, 135) Bir ayədədə Hz. Yusufun belə dediyini izah edir: "Mən Allaha inanmayan,axirəti də inkar edən bir qövmün millətini tərk etdim. AtalarımIbrahim, Ishak və Yaqubun millətinə peykim" (Yusuf, 38) Birdigər ayədə də uca Allah, kafirlərin özlərinə göndərilən peyğəmbərlərinəbelə dediklərini izah etməkdədir: "Ya sizi mütləqyurdumuzdan çıxararıq ya da bizim millətimizə dönərsiniz." (Ibrahim,13)Xülasəylə, Quran terminologiyasında din, şəriət və millətdən daha ge-592 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nel bir məna ifadə etməkdədir. Buna qarşı, şəriət və millət terminləri,bəzi ləfzi ayırtıları bir tərəfə buraxsaq, az qala sinonimsözlərdir.* * *"Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizi verdiyinemətlər içində sizi sınamaq istədi." Bu ifadə, müxtəlif ümmətlərə göndərilənşəriətlərin fərqliliyinin səbəbini şərh məqsədinə istiqamətlidir.Yoxsa, insanların bir tək ümmət edilmələri, varoluşsal bir qılınma,

yəni növ olaraq eyni olma mənasında istifadə edilməmişdir. Çünkiinsanlar eyni canlı növünün fərdləridir, eyni tərzdə bir həyatdavam etdirərlər. Necə ki bu ayə də buna işarə etməkdədir: "Insanlarbir tək ümmət olacaq olmasaydı, Rəhmanı inkar edənlərin evlərinəgümüşdən tavanlar və üzərinə minib çıxacaqları nərdivanlaredərdik." (Zuxruf, 33)Bu səbəbdən üzərində dayandığımız ayədə, "bir tək ümmətolma" ilə, insanların bu istiqamətdə göz qarşısında saxlanılan dərəcələribir-birinə yaxın olduğu üçün, hamısına eyni şəriəti qanuniləşdirməyi tələb edəcəkşəkildə eyni tutuma və eyni hazırlığa sahib olma vəziyyətinəzərdə tutulmuşdur.Bu səbəbdən, "Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi."ifadəsi, şərtin səbəbinin şərtin yerinə qoyulmasına bir nümunəmeydana gətirməkdədir. Bununla güdülən məqsəd də, səbəbi zehinlərdəcanlandırmaq surətiylə, şərtin cəzasının (nəticənin) daha dəqiq birşəkildə qəbul edilməsini təmin etməkdir. Şərtin cəzası deyərkən, "lakin sizəverdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi" cümləsini nəzərdə tuturam.Yəni, Allah, sizə verdiyi və bəxş etdiyi nemətlər içində sizi birimtahana təbii/tabe tutmaq istəməkdədir.Heç şübhəsiz, bu ayədə işarə edilən bağışlayar/hədiyyələr və nemətlər hərümmətdə fərqli olmuşdur. Nə var ki bu fərqliliklər, coğrafi məkan,dil və rəng baxımından olmamışdır. Çünki uca Allahın eyni zamaniçində iki ayrı şəriəti qanuniləşdirdiyi görülməmişdir. Buradakı fərqliliklər,zamanın keçməsi ilə birlikdə diqqətə çarpanlaşan fərqliliklərdir.Çünki zaman keçdikcə buna paralel olaraq insan tutum mərdi-Maidə Surəsi 41-50 ..................................................... 593venlerinde yuxarıya doğrudur-manur, yeni şərtlərə bağlı yeni qabiliyyətlərəldə edər. Bu səbəbdən insana istiqamətli ilahi öhdəçiliklər vəqanuniləşdirilən hökmlər də, dəyişik həyat şərtlərində insana istiqamətlibir ilahi sınamadan başqa bir şey deyil.Diləsən belə də deyə bilərsən: Bu ilahi öhdəçiliklər və hökmlərxoşbəxtlik və bədbəxtlik məzmununda, insani qabiliyyətlərin və

tutumların, kuvveden hərəkətə çıxarılmasını məqsəd qoyan ilahi bir tədbirdənbaşqa bir şey deyil. Ya da belə deyə bilərsən: Bu öhdəçiliklərvə hökmlər, ancaq Rəhmanın partiyası və qulları ilə Şeytanınpartiyasını bir-birindən ayırma vasitəsidir. Qurani Kərim bu mənas(n)ı dəyişikşəkillərdə ifadə etmişdir; lakin, bütünü eyni qapıya çıxmaqdadır.Ulu Allah sınama qiymətləndirməsi məzmununda bunlarısöyləməkdədir: "Biz bu günləri insanlar arasında dolaşdırarıq. BuAllahın kimlə-rin mömin oldugunu təyin etməsi və aranızdan bəzişahidlər əldə etməsi üçündür. Allah, zalımları sevməz. Bir də (beləcə)Allah, möminləri təmizləmək və kafirləri yox etmək istər. Yoxsasiz, Allah içinizdəki cihad edənləri ayırt etmədən və səbirliləritəyin etmədən cənnətə girebileceginizimi sandınız?" (Al/götürü Imran, 140-142) Bunun kimi daha bir çox ayəs(n)i nümunə göstərmək mümkündür.İkinci qiymətləndirməklə əlaqədar olaraq da belə buyurulduğunugörürük: "Məndən sizə bir hidayət geldigi zaman, kim mənim hidayətiməxəbərdar etsə, artıq o, nə sapar, nə də çətinliyə düşər. Ammakim məni xatırlamaqdan üz çevirsə, onun üçün də dar bir dolanışıq vardır,qiyamət günü də onu kor olaraq mahşur edərik." (Taha, 123-124)Üçüncü qiymətləndirməklə əlaqədar olaraq da beləbuyurulmaqdadır: "Bir zaman Rəbbin mələklərə dedi ki: 'Mən... birinsan yaratacagım...' ...Iblis dedi ki: 'Rəbbim, məni azdırmağındanötəri and olsun ki, mən də yer üzündə onlara günahları süsleyecegimvə onların hamısını azdıracagım. Ancaq içlərindən özlərinəixlas verilən qulların xaric.' Allah buyurdu ki: 'Işte mənə çatandogru yol budur. Mənim qullarıma qarşı sənin bir gücün yox-594 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dövr. Ancaq sənə uyğun gələn azğınları azdıra bilərsən. Cəhənnəm dəonların hamısının görüşmə yeridir." (Hicr, 28-43) Bunun kimi dahabir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Qısacası, uca Allahın insanlara istiqamətli tutum və qabiliyyətlərkimi hədiyyələri, zamanların dəyişməsinə paralel olaraq dəyişənlik

ifadə etdiyi kimi, insanlar arasında xoşbəxt bir həyat üçün tətbiq olunmasızəruri olan şəriətlərin də bir sınama vasitəs(n)i olaraq dəyişənlikgöstərmələri bir zərurətdir. Bu səbəblədir ki, uca Allah,şəriət və üsulların fərqliliklərinin səbəblərini bildirməməzmununda iradəsinin, insanların özlərinə verilən nemətlər çərçivəsindəsınanmaları və sınanılmaları istiqamətində təcəlli etdiyiniifadə etmişdir. "Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik.Allah istəsəydi, hamınızı bir tək ümmət edərdi; lakin sizəverdigi nemətlər içində sizi sınamaq istədi."Bu səbəbdən, -Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər- ayəninmənas(n)ı bu şəkildə diqqətə çarpanlaşmaqdadır: "Sizdən hər bir ümmət üçün,bir şəriət qoyduq; bir hüquq sistemi və bir həyat metodu təyin etdik.Allah istəsəydi sizi bir tək ümmət edərdi və sizə bir tək şəriət qoyardı;hamınızın eyni hüquq saytımına uyğun gəlmənizi təmin edərdi. Lakin birlikolaraq hər biriniz üçün ayrı bir şəriət qoydu. Beləcə sizəbəxş etdiyi nemətlər içində sizi sınamaq istədi. Nemətlərin fərqliliyitəbii olaraq sınamanın fərqliliyini tələb edir. Bu səbəbdən qoyulanhökmlərin və nəzərdə tutulan öhdəçiliklərin dayağı, bu sınama iradəsidir.Bunun da qaçınılmaz nəticəs(n)i, şəriətlərin fərqliliklər ərzetməsidir."Haqqında danışılan bu fərqli ümmətlər; Nuhun, İbrahimin, Musanın,İsanın və Məhəmmədin (Allahın salat və salamı ona, Ehlibeytinəvə onlara olsun) ümmətləridir. Uca Allahın bu ümmətə istiqamətlinemətlə-rini vurğuladığı ayədən bunu qəbul edirik: "O sizə, dindənNuha tövsiyə ettigini, sənə vahyettigimizi, Ibrahimə, Musaya vəİsaya tövsiyə ettigimizi şəriət etdi." (Şura, 13)"Elə isə xeyirli işlərdə yarışın; hamınızın dönüşü Allahadır..." Ayəninorijinalında keçən "istibak" sözü, önə keçməyə girişməkMaidə Surəsi 41-50 ......................................................... 595deməkdir. "Mərci" isə, "rucu" sözünün mimli məsdəridir. Bu ifadə,"Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yol təyin etdik" ifadəsinəbağlı bir detal xüsusiyyətindədir. Ifadenin mənas(n)ı bunu tələb etməkdədir.

Yəni, digər bütün şəriətlərdən üstün, onlara suveren olanbu əhatəli şəriəti, sizin üçün həyat sistemi etdik. Bu şəriətəuyğun gəlməniz vəziyyətində xeyirə çatmanız, quruluşçu bir həyat sürdürmənizqaçınılmazdır. Bu halda xeyrlərdə yarışın, yəni şəriətin nəzərdə tutduğuhökmlərə, qaydalara və öhdəçiliklərə uyğun gəlmə barəsindəbir-birinizlə yarışa girin. Sizinlə digər ümmətlər arasında söz mövzusuolan bu cür fərqliliklərlə məşğul olmayın. Çünki hamınızın dönüşüAllahadır, O sizə fərqliliklərinizi bildirəcək; aranızda əyri ilədoğrunu ayıran hökmünü verəcək; ədalətli bir mühakimədə ol/tapılacaq."İnsanlar arasında Allahın endirdiyiylə hökm et, onların keflərinəuyğun gəlmə." Ayənin bu giriş qisimi, əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi bu ifadəylə eynidir:"Bu halda, insanlar arasında Allahın indirdigiyle hökm et...onların keflərinə uyğun gəlmə." Lakin hər iki ifadəyə bağlı detal xüsusiyyətliifadələr fərqlidir. Bu səbəbdən, bu ifadənin bu şəkildə təkrarlanmışolması, bu detalları ifadə etmək üçündür, deyə bilərik. Çünkiəvvəlki ayə, Allahın endirdikləriylə hökm edilməsini əmr edir; buarada insanların keflərinə uyğun gəlilməsini qadağan edirdi. Çünki Allah-'ın endirdiyi, Peyğəmbər (s. a. a) və ümməti üçün yaradılan və qanuniləşdirilənbir şəriətdir. Bu halda onların bu xeyrlərdə yarışmalarılazımdır. İkinci ayə isə, Allahın endirdikləriylə hökm edilməsiniəmr edir; bu vaxt insanların keflərinə uyğun gəlməyi də qadağan edir.Bu vaxt Allahın endirdiklərindən üz çevirsələr, burəftarlarının uca Allahın, yoldan çıxmış olduqları üçün özlərinisapdırmasının səbəbi olacağını dilə gətirir: "Allah onunlabirçogunu sapdırar və yenə onunla birço-gunu yola gətirər. Onunlayalnız fasiqləri sapdırar." (Bəqərə, 26)İndiyə qədər edilən şərhlərdən aydın olur ki təfsirinitəqdim etdiyimiz bu ayə, əvvəlki ayənin ehtiva etdiyi və şərhi tələb edənanlamların şərhi mövqesindədir. Buna görə, heva və həvəssahibi kəslərin Allahın endirdikləriylə hökm etməkdən yüz/üz596 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5

çevirmələrinin səbəbi, onların fasiqlər və yoldan çıxmış kəslərolmalarıdır. Uca Allah yoldan çıxmalarına səbəb olan kimi günahlarındanötəri, onlara cəza verməyi iradə etmişdir. Görünən o kibu cəza da onları sapdırmaqdır. Buna görə, "İnsanlar arasındaAllahın indirdigiyle hökm et" ifadəsi, "Sənə də... bu kitabı gerçəküzrə endirdik" ifadəsinin əhatə etdiyi kitab sözünə ətf edilmişdir.Necə ki bəzi təfsir alimləri də bu istiqamətdə görüş ifadə etmişlər. Bubaxımdan ən uyğun olanı, "kitab" sözcüyünün başındakı "əlifləm"inyaradılma mənasına işarə etmə məqsədinə istiqamətli olmasıdır. Bubaxımdan belə bir məna əldə etmiş oluruq: "Sənə də... onlara yazılanhökmləri və aralarında Allahın endirdikləriylə hökm et, deyəəmrimizi endirdik.""Onların, Allahın endirdiyi şeylərin bir qisimindən səni çaşdırmalarındanəsla/çəkin." Burada uca Allah, ilahi qorumanın əhatəs(n)i içindəgünahsız (səhvə yol verməkdən qorunmuş) olduğu halda,Peyğəmbərini onların sapdırma məqsədli cəhdlərinə uyğun gəlmə mövzusundaxəbərdar edir. Bunun səbəbi budur: Ilahi qorunmanın güclülüyü,insanın seçmə azadlığını etibarsız etməz və seçmə azadlığınasöykənən olaraq nəzərdə tutulan öhdəçiliklərin düşməsinə səbəb olmaz.Bu səbəbdən masumiyeti, bir növ məlumat xüsusiyyətli bacarıq şəklində qəbul edə bilərik.Bilindiyi kimi məlumatlar və qəbul edər/hisslər, orqanların içində olantəsirli və dinamik gücləri və bu gücləri daşıyan orqanları bir şeyietmə və ya etməmə fəaliyyətinə sahib olmaqdan çıxarmaz.Məsələn, bir yeməyin zəhər ehtiva etdiyinə bağlı qəti məlumat, insanı oyeməyi yeməkdən saxlayar. Lakin əl, ağız, dil və diş kimi yemə hərəkətindəistifadə edilən orqanlar, bu yemə və bəslənmə hərəkətində funksiyalarınıgörmək vəziyyətindədirlər. Eyni zamanda iş görməimkanına sahib olduqları halda, heç bir şey etməyə bilərlər də. Bu səbəbdən,belə bir məlumat olduğu müddətcə iş görmələri qeyri-mümkün kimigörünsə də, bunların iş görüb görməmələri istəyə bağlı bir fakt olaraqdiqqətə çarpanlaşmaqdadır.

Daha əvvəl, "Sənə heç bir zərər verə bilməzlər. Allah, sənə kitabvə hikməti endirdi və bilmeyecegin şeyləri sənə ögretti. Allahın Maidə Surəsi 41-50 ...................................................... 597sənə lütfü, ciddi olaraq böyükdür." (Nisa, 113) ayəsini araşdırarkən bu məsələüzərində bir parça dayanmışdıq."Əgər dönsələr bil ki Allah, bəzi günahları üzündən onlarıfəlakətə uğratmaq istəyir." Bu ifadə, daha əvvəl də işarə edildiyikimi, sapdırılmalarının fasiq meydana gəllərinin bir nəticəs(n)i olduğunu vurğulamağaistiqamətlidir. Bu ifadəylə, bir baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayələrqrupunun başlanğıc qisiminə də bir göndərmədə ol/tapılılmışolur: "Ey Elçi,... küfrdə yarışanlar səni üzməsin..." Burada Peyğəmbərimizəmənəvi dəstəkdə ol/tapılılır, könülü xoş tutulur,ürəyində hüznə yer/yeyər buraxmayacaq şeylər öyrədilir. Uca Allahındepozit-gamberini, kafirlərin haqq xüsusiyyətli çağırışa ağız büzmələri,özlərini dümdüz yola çatdıracaq olan qanunlara kürəklərini dönmələri,onları qəbul etməmələri üzündən kədərlənməkdən daşınmağa çağırdığı bir çoxyerdə bu cür ifadələrlə qarşılaşırıq.Bu çərçivədə Peyğəmbərinə bunu açıqlayır: Belə etməkləonlar, Allahı mülkündə aciz vəziyyətə salacaq deyildirlər. Allahıuduzmaya uğratmalarının imkanı yoxdur. Tam tərsinə, uca Allahəmri və iradəsi barəsində qalib olandır. Fasiqlikləri üzündən onlarısapdıran da Odur. Içlerindeki bir əyrilikdən ötəri, onların ürəkləriniəyriltməkdədir. Pisliyə uyğun olmaları və mərhələli olaraqözlərini ona doğru yönəltmələri üzündən, onların üzərlərinəpislik və iyrənclik etməkdədir.Uca Allah mövzuyla əlaqədar olaraq bir ayədə belə buyurmuşdur:"Inkar edənlər xilas olub keçdiklərini sanmasınlar. Onlar (bizi) acizburaxmazlar." (Ənfal, 59) Bu halda, hər şey uca Allahın əlində olduğunavə O, dininin pak meydanında pisliyin, çirkefin təsirli olmasınaicazə vermədiyinə görə ONun iradə etdiyi hər şeyreallaşmışdır; itirdiyi bir şey olmamışdır. İtirilən bir şey

olmadığına görə kədərlənməyə ehtiyac yoxdur."Eger dönsələr, bil ki Allah... istəyir" ifadəsi yerinə, "Əgərdönsələr, şübhəsiz Allah... istəyir" kimi bir ifadənin istifadə edilməmişolması da bu mesajı verməyə istiqamətli olsa lazımdır. Bu səbəbdənbu ifadənin mənas(n)ı onların üz çevirmələrinin ilahi istiqamətlən-598 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5deyərmənin nəticəs(n)i olduğunu vurğulama şəklində diqqətə çarpanlıq qazanmaqdadır.Bu səbəblə, söz mövzusu vəziyyətin, Peyğəmbəri (s. a. a)üzməməsi lazımdır. Çünki o, Rəbbinin yoluna insanları çağıran birelçidir. Əgər bir şeyə kədərlənəcəksə, dinə dəvət məzmununda bir şeyinAllahın iradəsinə qalib gəlməsinə kədərlənməlidir. Ki o da mümkündeyil. Çünki heç bir şey yü tərəfindən Allahı aciz buraxa bilməz. Əksinə,onları ilahi istiqamətləndirməsi və planla-masıyla buraya bura sövqedən, Odur. O halda kədərlənəcək bir şey yox.Uca Allah bu gerçəyi başqa şəkildə də ifadə etmişdir: "Hərhalda sən, onlar bu sözə (Qurana) inanmazlarsa, arxalarından,kədərdən özünü həlak edəcəksən! Biz yer üzündəki şeyləri,özünə bəzək olsun deyə yaratdıq ki onların hansının daha gözəliş yaptıgını sınayaq. Biz əlbəttə bir gün yerin üzərindəkiləriniqupquru bir torpaq edərik." (Kəhf, 6-8) Bundan da aydın olur ki ucaAllah, peyğəmbərlər göndərməklə, dini xəbərdarlıq və müjdələməyiinsanlara yönəltməklə onların bütününün -insanın, ehtiyacları və gözləmələriməzmununda istədiyi kimi- iman etmələrini istəməmişdir.Əksinə bütün bunların olmasının səbəbi, insanların sınanmalarıdırvə imtahandan keçirilmələridir ki, içlərində ən gözəl işlər edənlərdiqqətə çarpanlaşsınlar. Yoxsa dünya və üzərindəkilər bir gün ortadanqalxacaqdır və yox olacaq. Qupquru bir torpaqdan başqa birşey qalmayacaq. Bu haqq sözdən üz çevirən kafirlər burada olmayacaqlar;dünya üzündən silinəcəklər. Onlar və ürəklərininarzuyla bağlandığı hər şey toz tüstü olub itəcək. Bununüçün də kədərlənmək lazım deyil. Çünki bu, səylərimizin boşa getməsi

mənasını verməz. Bu, gücümüzün funksiyasızlığı və iradəmizinetibarsızlığı demək deyil."Onsuz da/zatən insanların çoxu yoldan çıxmışlar." Bu ifadə, bir baxıma,"Allah... onları fəlakətə ugratmak istəyir." ifadəsinin səbəbimövqesindədir. Ki daha əvvəl buna bağlı şərhlərdəol/tapıldıq."Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar? Qəti məlumatı olan bir cəmiyyətüçün Allahdan daha gözəl hökm verən kim ola bilər?" Bu ifadə ön-Maidə Surəsi 41-50 ........................................................... 599ceki ayənin məzmununun sual şəklindəki bir detalı xüsusiyyətindədir.Buna görə, onların uyğun gəlməkdən üz çevirdikləri şey, Allahın hökmüdür,ki onu haqq olaraq özlərinə endirmişdir və onun haqq olduğunudə bilməkdədirlər. Bu ifadənin əvvəlki ayələrin bütünündə açıqlananxüsusların bir nəticəs(n)i olması da mümkündür.Bu baxımdan ayədən belə bir məna qəbul edirik: Bu hökmlər vəşəriətlər haqq olduğuna, Allah qatından nazil olduğuna və bundankənar haqq xüsusiyyətli bir hökm olmayacağına görə, onun xaricindəki bütünhökmlər heva və həvəs mənşəli cahiliyyə hökmləridir. Elə isəhaqq xüsusiyyətli hökmdən üz çevirənlər, bu davranışlarıyla nəistəyirlər? Geridə cahiliyə hökmündən başqa bir şey yox ki? Yoxsacahiliyyə hökmünümü istəyirlər? Halbuki, özlərinin də möminolduqlarını iddia edən bu insanlar üçün Allahdan daha gözəl hökmverəcək kimsə yoxdur."Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar?" ifadəsi, danlama vəutandırma məqsədli bir sualdır. "Allahdan daha gözəl hökm verənkim ola bilər?" ifadəsi də mənfiləyici sual xüsusiyyətindədir. Yəni, Allahdandaha gözəl hökm verən kimsə yoxdur, demək istənir.Bir hökmə də ancaq gözəl olduğu üçün uyğun gəlilər. "Qəti məlumatı olanbir cəmiyyət üçün..." ifadəsinin orijinalında "yakin=kuşku aparmayanqəti məlumat və qəti inanc" xüsusiyyəti əsas alınmışdır. Bununla onlarıniman iddialarına göndərmədə ol/tapılılır və deyilir ki: Əgər Allahainandıqlarına bağlı iddialarında səmimi dirlərsə, Allahın ayələrinə

qəti olaraq inanmaları lazım idi. Allahın ayələrinə qətiolaraq inananlar da Allahdan daha gözəl hökm qoyan birinin olmasınıqətiliklə qəbul etməzlər.Bilin ki: Ayələrin axışı içində, bir çox yerdə birinci tək və yaçoxluq şəxs kipiyle danışmadan, üçüncü şəxs kipine keçiş edilmişvə ya bunun əksinə nümunələr təqdim edilmişdir [iltifat sənətinin müxtəlifnümunələri sərgilənmişdir]. "Allah ədalət sahiblərini sevər." deyilməsininardından "Həqiqətən Tövratı biz endirdik" deyilməsi sonra,"Allahın kitabını qorumaqla vəzifələndirildiklərindən" deyilməsivə sonra, "məndən qorxun" deyilməsi kimi. Bu ifadələr içində600 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5üçüncü şəxs olaraq "Allah" ləfzinin istifadə edildiyi ifadələrdə,sahibinin böyüklüyündən hərəkətlə işin böyüklüyünə, əhəmiyyətinədiqqət çəkilmək istənmişdir.Birinci tək şəxs ləfzinin istifadə edildiyi ifadələrdə isə, işin ucaAllaha aid olduğu və bu mövzuda bir vəlinin və ya şəfaətdə ol/tapılacaqbir kimsənin fəaliyyətinin söz mövzusu ola bilməyəcəyi vurğulanmaqistənmişdir. Bir təşviq və ya mükafatdan danışılmışsa, bunu reallaşdıracaqolan uca Allahdır. O, sözündə duranlar içində ən/enkərim olanıdır. Bir qadağan etmə və təhdid söz mövzusudursa, heç şübhəsizbu çox çətin və çox ağır olar. Bunun bir vəli və ya şəfaətçi vasitəsiləinsandan uzaqlaşdırılması mümkün deyil. Çünki səlahiyyət Allahınəlindədir və bu məzmunda hər cür vasitəs(n)i mənfilənmiş vəaradakı bütün səbəblər qaldırılmışdır. Verilmək istənən mesajınçox açıq olduğu və aydın olmaması üçün heç bir səbəbin olmadığıgörülməkdədir. Əvvəlki hissələrdə bu mövzuyla əlaqədar bəzi şərhlərdəol/tapılmışdıq.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİMecma-ul Bəyan təfsirində, "Ey Elçi! ...küfrdə yarışanlar səniüzməsin." ayəsiylə əlaqədar olaraq İmam Misdən (ə.s) belə rəvayətedilər: "Hayber Yəhudilərin şərəfli komanda/dəstəsindən bir qadın, cəmiyyətinşərəfli komanda/dəstəsindən bir adamla zina etdi. Ikisi də evli idi. Hayberliler

onları daş-layarak öldürmək istəmədilər. Bunun üzərinə MədinəYəhudilərinə bir xəbər göndərərək bu barədə bir həll tapa bilməküçün Hz. Peyğəmbərin fikirinə müraciət etmələrini istədilər. Peyğəmbərindaşlayaraq öldürmə xaricində daha yüngül bir cəza verəcəyiniümid edirdilər. Bunun üzərinə Ka'b b. Eşref, Ka'b b. Useyd, Şöbəb. Əmr, Malik b. Sayf, Kinanə b. Ebi'l-Hakik və digərlərindən ibarət olan/yarananbir birlik Peyğəmbərimizin yanına gələrək ona belə dedilər:Ey Məhəmməd, bizə zina edən evli kişi və evli qadının cəzasınıbildir.""Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Mənim bu mövzuda verəcəyəmhökmü qəbul edəcək sinizmi?' 'Bəli' dedilər. Bu sırada CəbrayılMaidə Surəsi 41-50 ................................................ 601recm cəzasının lazım olduğunu vəhy etdi. Peyğəmbərimiz də onlara evlikişilə evli qadının zina etmələri vəziyyətində daşlanaraq öldürülmələrilazım olduğunu açıqladı. Amma onlar bu hökmü qəbul etməyəyanaşmadılar. Bunun üzərinə Cəbrayıl Peyğəmbərimizə, onlarlaözünün arasında İbni Suruyanı hakim etməsini tövsiyə etdi vəİbni Suruyanın xüsusiyyətlərini Peyğəmbərə bildirdi. Peyğəmbərimizdedi ki: 'Fedekte oturan, adına İbni Suruya deyilən yüzünün tüklərihələ çıxmış, bir gözü görməyən ağ bədənli bir cavan var; onutanıyarsınızmı?' Dedilər ki: 'Bəli.' Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Yaxşı osizin aranızda necə bilinər?' Dedilər ki: 'Yer üzündə Allahın Musa'-ya endirdiyini ən yaxşı bilən Yəhudidir. Peyğəmbərimiz dedi ki:'Elə isə onu bura çağırın.' Onlar da deyiləni etdilər. Bununüzərinə Abdullah b. Suruya oraya gəldi."Peyğəmbərimiz ona dedi ki: 'Səni, özündən başqa ilahol/tapılmayan və Musaya Tövratı endirən, sizin üçün dənizi yaran, sizidənizdən qurtarıb Firon xanədanını dənizdə öküzün, buludla üzərinizəkölgə edən, sizə bildirçin əti və qüdrət halvası endirən Allahadına anda verirəm, evli olub da zina edən kəslərin recimcəzasına çarpdırılmalarına bağlı bir ifadə vardırmı kitabınızda?'İbni Suruya bunları söylədi: 'Bəli, mənə xatırlatdığın şəxsin haqqı üçün,

əgər yalan danışmam və ya dəyişdirməm vəziyyətində TövratınRəbbinin məni yanacağından qorxmasaydım, sənə bunu etiraf etməzdim.Yaxşı sən söylə ey Muham-med, sənin kitabında bununhökmü necə yazılıdır?' Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Ədalət sahibidörd adam, kişinin cinsi orqanının qadının cinsi orqanına sürməmilinin sürmədənliyə girdiyi kimi girdiyini görüb buna şahidlik etsə,onun recm cəzasına çarpdırılması [yəni daşlanaraq öldürülməsi]lazımdır.' İbni Suruya dedi ki: Allah Tövratda da Musaya buşəkildə vəhy etmişdir.""Hz. Peyğəmbər ona dedi ki: 'O halda, ilk dəfə nə vaxt Allah-'ın hökmündə endirimə getdiniz?' Dedi ki: 'Cəmiyyətin yüksək təbəqələrindənbiri zina etdiyi zaman ona ilişməzdik. Amma gücsüz seqmentdənbiri zina etdiyi zaman ona lazım olan cəzanı tətbiq edərdik. Bu-602 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nun üzərinə cəmiyyətin yüksək təbəqələri arasında zina yayıldı.Deyərkən kralımızın əmisinin oğulu da zina etdi. Amma ona recm cəzasınıtətbiqdik. Sonra başqa bir adam zina etdi. Kral onunrecm edilməsini istədi. Xalq buna qarşı çıxdı və 'Xeyr, filanı -yəniəmisinin oğulunu- recm etmədiyin müddətcə bu adamı recm edə bilməzsən.'dedilər. Bunun üzərin dedik ki: Bir araya gələk və recmetmə xaricində bir cəza təyin edək və bu cəza yüksək seqmentdən olsun,alt laylardan olsun, hər kəsi əhatə etsin. Nəticədə, qırmanc vədağlama cəzasını nəzərdə tutduq. Bu cəza belə tətbiq olunacaqdı: Zinaedənlərə kırkar qırmanc vurulacaq, sonra üzləri his sürtülərək qarardılacaq,üzləri quyruq qisiminə gələcək şəkildə eşşəklərə tərs mindirilərəkxalq arasında dolaşdırılacaqdılar və bu recm cəzasının yerinəkeçəcəkdi.""Yəhudilər İbni Suruyaya çıxış idilər: 'Baxırıq, hər şeyi onaizah etməkdə gecikmədin! Əslində sən, bu mövzuda fikirinə başvurulacaq səlahiyyətdə deyilsən; amma sən burada deyil idin və sənin ol/tapılmadığınbir yerdə sənin arxandan mənfi şeylər söyləmək istəmədik.İbni Suruya dedi ki: 'Məni Tövrat adına anda verdi. Elə

olmasaydı, bunları ona izah etməyəcəkdim.' Daha sonra Hz. Peyğəmbər,zina edən kişi və qadının gətirilmələrini istədi və Məscidinqarşısında recm edildilər. Ardından belə buyurdu: Mən,tətbiqdən qaldırılan recm cəzasını tətbiq edən ilk adamam.' Bununüzərinə Uca Allah bu ayəs(n)i endirdi: "Ey Ehlikitap! Elçimiz sizəgəldi. Kitabdan gizlediginiz şeylərin birçogunu sizə açıqlayır, birçogundandə keçir." (Maidə, 15) Bu sırada İbni Suruya yerindənqalxdı və əllərini Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) düzlərinin üzərinə qoyduvə belə dedi: 'Mən, imtina etməyin əmr edilən çox şeyi bizə xatırlatmağındanAllaha və sənə sığınaram.' Bunun üzərinə Peyğəmbərimizbu işdən imtina etdi.""Sonra İbni Suruya Peyğəmbərimizdən yuxusunun necə olduğunusoruşdu. Peyğəmbərimiz buyurdu ki: 'Gözlərəm yatar, amma ürəyimyatmaz.' İbni Suruya, 'Doğru söylədin' dedi, 'Mənə, kimi uşaqlarınatalarına bənzədikləri halda niyə/səbəb heç analarına bənzə-Maidə Surəsi 41-50 .................................................. 603mediklerini və kimi uşaqların da analarına bənzədikləri haldaniyə/səbəb heç atalarına bənzəmədiklərini açıqlayarsanmı?' Peyğəmbərimiz(s. a. a) dedi ki: 'Ana-atadan hansının döl suyu digərinəqalib gəlib onu keçsə, uşaq ona bənzər.' İbni Suruya, 'Doğrusöylədin' dedi, 'O halda mənə, uşağın nələrinin atadan,nələrinin də anadan qaynaqlandığını söylə.' Bu sırada Peyğəmbərimizuzun müddət özündən keçdi. Sonra özünə gəlincə yüzü/üzü qıpqırmızıolmuşdu və muncuq muncuq tərlər axırdı. Buyurdu ki: 'Et/ət,qan, dırnaq və iç yağı anadan; sümük, sinirlər və damarlar da atadanqaynaqlanar.' İbni Suruya belə dedi: Doğru söylədin, səninxüsusiyyətlərin bir peyğəmbərin xüsusiyyətləridir.""Bunun üzərinə İbni Suruya Müsəlman oldu və bunları söylədi:'Ey Məhəmməd, hansı mələk sənə gəlir?' Peyğəmbərimiz (s. a. a)buyurdu ki: 'Mənə Cəbrayıl adlı mələk gəlir.' 'Mənə onun xüsusiyyətləriniizah edərsənmi?' dedi. Peyğəmbərimiz Cəbrayılın xüsusiyyətlərini ona izah etdi.İbni Suruya dedi ki: Mən, Cəbrayılın Tövratda da sənin söylədiyin

kimi xarakterizə edildiyinə və sənin həqiqətən Allahın Elçisi olduğunaşahidlik edərəm.""İbni Suruya Müsəlman olunca, Yəhudilər onunla əlaqədar olaraqmənfi şeylər söyləməyə, ona söyüb saymağa başladılar. Tamqalxıb gedəcəkdilər ki, Kurayzaoğulları Yəhudiləri, NadiroğullarıYəhudilərinin ətəklərindən tutub oturmalarını istədilər və dedilərki: 'Ey Muham-med! Nadiroğulları qardaşlarımızla atalarımız birdir,dinimiz birdir, peyğəmbərimiz birdir. Buna baxmayaraq bizdən biriniöldürdükləri zaman qarşılığında kİsas etməyə yanaşmazlar,bizdən öldürülən adamın qan əvəzi olaraq yetmiş vasak xurmaverərlər. Biz onlardan birini öldürdüyümüz zaman isə qatili öldürərvə bizdən bizə verdiklərinin iki bərk/qatı, yəni yüz qırx vasak xurma al/götürərlər.Biz onlardan bir qadın öldürsək, onun yerinə bir kişimizi öldürərlər.Bir kişilərini öldürsək, yerinə iki kişimizi öldürərlər.Öldürdüyümüz kölələrinə qarşılıq azad bir insanımızı öldürərlər.Bizim yaralarımız onların yaralarının yarısı kimi rəftar görər.İndi bizimlə onlar arasında sən hökm ver.' Bunun üzərinə uca604 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Allah recm cəzasına və qisasa bağlı ayələri endirdi."Mən deyərəm ki: Tabersi, Mecma-ul Bəyan təfsirində İmamBakır-'dan (ə.s) köçürdüyü rəvayətin yanında bir qrup təfsirçinin də rəvayətinəsöykən/dözməkdədir. Hekayənin giriş qisimində izah edilənlərə yaxınşərhlər ehtiva edən rəvayətlər, Ehlisünnetin hədis qaynaqlarında vətəfsirlərində müxtəlif kanallarla Əbu Hüreyrədən, Bera b. Azıbdan,Abdullah b. Ömərdən, İbni Abbasdan və başqalarından köçürülmüşdür.Söz mövzusu rəvayətlər bir-birlərinə yaxın şərhləriçermektediler. Hekayənin son qisimi isə, et-Dürr-ül Mensur təfsirindəABŞ b. Hamid və Əbu Şeyx kanalıyla Katadedən, İbni Cərir, İbniIshak, Taberani, Əbu Şeybe və İbni Münzir kanalıyla da İbniAbbasdan rəvayət edilmişdir.Rəvayətdə ifadə edildiyi kimi, İbni Suruyanın recm cəzasının Tövratdaiştirak etdiyinə bağlı şərhinin Qurandakı bu ifadəylə

dəstəklənildiyi şübhə aparmaz bir gerçəkdir: "İçində Allahın hökmüolan Tövrat yanlarında dayanarkən, səni necə hakim edirlər?!"Ayrıca bu hökmün, hədisdə köçürülənlərə yaxın bir şəkildəbugünkü Tövratda iştirak etməsi də bu xüsusu gücləndirici bir ünsürdür.Söz gelimi, Tövratın "Tesniye" hissəsinin iyirmi ikincibabında belə deyilir:"(22) Əgər bir adam, başqa bir adamın arvadı olan bir qadınlayatmaqda olaraq ol/tapılsa, o zaman qadınla yatan adam və qadın,onların ikisi də öləcəklər; və İsraildən qaldıracaqsan. (23)Əgər qız olan bir gənc qadın bir adama nişanlı isə və bir adam onuşəhərdə tapıb onunla yatsa; (24) O zaman onların ikisini də oşəhərin qapısına çıxaracaqsınız və onları, şəhərdə olduğu halda qışqırmadığıüçün, qadını və qonşusunun arvadını alçaltdığı üçün kişis(n)idaşla daşlayacaqsınız və öləcəklər; və pisliyi aranızdan qaldıracaqsınız."Bu ifadələr görüldüyü kimi, recm cəzasını bəzi vəziyyətlərə xasolaraq dilə gətirməkdədir.Rəvayətdə ifadə edildiyi şəkliylə Yəhudilərin evli insanların zinacəzasını soruşduqları kimi adam öldürmə hadisələrində qan əvəzininMaidə Surəsi 41-50 ............................................................. 605hökmünü də soruşmalarına gəlincə; daha əvvəl də ifadə edildiyi kimi,ayələr bunu dəstəkləyəcək işarələrdən tamamilə məhrum deyil.Ayədə adam öldürmənin və yaralamanın hökmü olaraq ifadə edilənxüsusların Tövratda mövcud olduğuna bağlı şərhlərə gəlincə;bunların bu gün Yəhudilərin əlində olan Tövratda da mövcud olduğunugörürük.Tövratın "Çıxış" hissəsinin iyirmi birinci babında belə deyilir:"(12) Bir adamı vuran, vurduğu ölsə, mütləq öldürüləcək.(13) Və əgər tələ qurmaz, lakin Allah onu öz əlinə təslim etsə,o zaman sənə təyin edəcəyə(i)m yerə qaçacaq... (23) Lakinzərər olsa, o zaman can yerinə can, (24) göz yerinə göz, diş yerinədiş, əl yerinə əl, ayaq yerinə ayaq, (25) Yanıq yerinə yanıq, yarayerinə yara, beret yerinə beret verəcəksən."

Tövratın "Leviler" hissəsinin iyirmi dördüncü babında bu ifadələrəyer verilir: "(17) Və bir kimsə bir adamı vursa mütləqöldürüləcək. (18) Və bir heyvanı vuran, can yerinə can olaraqonu ödəyəcək. (19) Və bir kimsə qonşusunu şikəstlərsə, özünədə etdiyi kimi ediləcək; (20) Qırıq yerinə qırıq, göz yerinə göz,diş yerinə diş olmaq üzrə, adamı necə şikəst etdi isə də, özünədə eləcə ediləcək."et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Əhməd, Əbu Davud, İbni Cərir, Ib-n-iMünzir, Taberani, Əbu Şeyx və İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan belərəvayət edərlər: Uca Allah, "Kim Allahın indirdigiyle hökm etməzsə,işdə onlar kafirlərdir... zalımlardır... fasiqlərdir." ayələriniYəhudilərdən iki birlik haqqında endirmişdir. Cahiliyyədövründə bunların güclü olanı zəif olanı əzirdi. Güclülər tətbiq etdiklərinəşr/təzyiq nəticəs(n)i zəifləri buna razı etmişlər idi: Üstün olanlardanbir kimsə zəif olanlardan birini öldürsə, onun qan əvəziəlli vasak xurmadır. Zəiflərdən bir kimsə üstün olanlardan biriniöldürsə, onun qan əvəzi də yüz/üz vasak xurmadır.Bu tətbiq Rəsulullahın (s. a. a) Mədinəyə gəlişinə qədər buşəkildə davam etdi. O gün hər iki qəbilə də Peyğəmbəri (s. a. a) qar/qazanc-606 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5şılamaya gələnlər arasında iştirak edirdilər. Peyğəmbərimiz də hələonlara cəbhə al/götürməmişdi. Bu sırada zəif qəbilənin adamlarıayağa qalxıb belə dedilər: "Dünyada başqa hansı iki qəbilə arasındabelə bir tətbiq var: Ikisinin dini bir, soyları bir, diyarlarıbir olacaq; amma birinin qan əvəzi digərinin yarısı qədər olacaq! Bizsizə bu üstünlük haqqını sizdən qorxduğumuz üçün vermişdik. Ammaartıq Məhəmməd gəldiyinə görə sizə bu imtiyazı tanımayacağıq."Bu danışmalardan sonra iki qəbilə arasında bir döyüşün çıxmasıan məsələsi idi. Ki aralarında hökm vermək üzrə Peyğəmbərəfəndimizə (s. a. a) müraciət etmə barəsində razılaşdılar. Bu sıradaüstün olan qəbilənin adamları aralarında fikir alış-verişində ol/tapılıbbelə dedilər: "Allaha and olsun ki, Məhəmməd sizdən al/götürüb onlara

verəcəyi qan əvəzinin iki qatını onlardan al/götürüb sizə verəcəkdeyil. Necə ki onlar bizə bu üstünlüyü ancaq bizdən duy/eşitdikləriqorxudan ötəri tanışlarını ifadə etdilər." Bunun üzərinə iki qəbilənin,hüzurunda üzləşəcəkləri gün gəlmədən Hz. Peyğəmbərin(s. a. a) fikirini çal/oğurlama məqsədinə istiqamətli cəhdlərdə ol/tapıldılar. UcaAllah onların bütün vəziyyətlərini və nə etmək istədikləriniPeyğəmbərinə xəbər verdi və bu ayələri endirdi: "Ey Elçi! ...küfrdəyarışanlar səni üzməsin. ...Kim Allahın en-dirdigiylehökm etməzsə, işdə onlar, yoldan çıxmışlar.'" Sonra İbni Abbasbelə dedi: "Allaha and olsun ki, bu ayələr onlar haqqında nazilolmuşdur."Mən deyərəm ki: Qummu da Təfsirində bu hekayəni uzun bir hədisindaxilində rəvayət etmişdir. Orada ayrıca belə deyilir: "Üstünmövqedəki qəbilə olan Nadiroğulları adına Peyğəmbərimizlə danışanadam, Abdullah b. Übey idi və Peyğəmbəri onlarla qorxutmağaişlə/çalışırdı. Və yenə, "Eger sizə bu verilsə alın, bu verilməzsəçəkinin." deyən adam da oydu."Birinci rəvayətin mətni, buna görə daha doğrudur. Çünki ayələrinaxışıyla daha uyğun və daha ahəngli görünməkdədir. Xüsusiləilk iki ayə, axışları etibarilə ikinci rəvayətdə işarə edilənKureyzaoğullarıyla Nadiroğulları arasında cərəyan edən qan əvəziMaidə Surəsi 41-50 ..................................................... 607məsələsiylə üst-üstə düşmə-mektedir. Danışma sənəti sahəsində mütəxəssisolan kəslər bu uyğunlaşmazlığı dərhal fərq edərlər. Inişsəbəblərinə bağlı bir çox rəvayətdə olduğu kimi, bu hekayənin dəQurana uyğunlaşdırılmış olması ehtimal daxilindədir. Məsələn ravi, hekayənin,"Onda onlara: Cana can... yazdıq" ayəs(n)i və əvvəliylə üst-üstə düşdüyünügörüb, bu ayələrin; "Ey Elçi!... küfrdə yarışanlar səni üzməsin."ayəsindən başlamaq üzrə bir-biriylə əlaqəli olduğunudə fərq etmiş, beləcə recm hekayəsindən qəflət edərək bütün ayələrinbu hekayəylə əlaqədar olaraq endiyi nəticəsinə varmış ola bilər.Bununla birlikdə Allah doğrusunu hər kəsdən daha yaxşı bilər.

Təfsir-ul Ayyaşidə Süleyman b. Xaliddən belə rəvayət edilər:İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belə dediyini eşitdim: "Uca Allah birquluna xeyr dilədiyi zaman onun ürəyində ağ bir nöqtə var edər.Ürəyinin alıcılarını açar. Onu doğruluğa yönəltmək üzrə birmələyi gö-revlendirir. Bir quluna pislik dilədiyində isə, ürəyindəqara bir nöqtə var edər. Ürəyinin alıcılarını tıxayar və onu sapdıracaqbir şeytanı başına müsəllət edər."Sonra bu ayələri oxudu: "Allah kimi dogru yola çatdırmaq istəsə,onun gögsünü Islama açar; kimi də sapdırmaq istəsə, onungögsünü... dar və tıkanık edər.", "Rəbbinin sözünü haqqedənlər inanmazlar. "[En,am, 125], "Allah onların ürəklərini təmizləməkistəməmişdir." [Maidə, 41] [c. 1, s. 321, h: 110.]əl-Kafi adlı əsərdə müəllif öz rəvayət zənciriylə Tündünüdən, odə İmam Cəfər Sadiqdən (ə.s) belə rəvayət edər: "Ayədə keçən'əs-suht =haram' sözü, murdar heyvanın, itin, şərabın əvəzi,fahişə qadının mehri, məhkəmələrdə verilən rüşvət vəkahinlərə verilən ödəniş mənasını verər." [Fürus(n)u Kafi, c. 5, s. 126-127, h: 2]Mən deyərəm ki: İmambu anlayışın əhatəsinə girən bəzi xüsuslarısaymışdır, bu anlayışın sırf bunları əhatə etdiyini izah etmək istəməmişdir.Yoxsa rəvayətlərdə də ifadə edildiyi kimi "es-suht"un bir çoxnövü və qısmı vardır. Bu mənas(n)ı və buna yaxın mənaları ehtiva edənbir çox rəvayət Eh-libeyt İmamlarından köçürülmüşdür.et-Dürr-ül Mensur təfsirində ABŞ b. Hamid, Əli b. Əbu Talibdən608 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5belə rəvayət edər: Hz. Əlidən (ə.s) ayədə keçən "əs-suht" anlayışınınnə mənanı verdiyi soruşuldu. Hz. Əli buyurdu ki: "Rüşvət deməkdir."Bunun üzərinə, "Hökm vermədəki rüşvətmi?" deyə soruşuldu.Dedi ki: "O, küfrdür."Mən deyərəm ki: Hz. Əlinin, "O, küfrdür..." sözü, bu mövzuyla əlaqədarayələrdə keçən "küfr" xüsusiyyətinə istiqamətli bir işarə kimidir. Çünkiuca Allah, hökm vermə məsələsində haram yeməyi və rüşvətal/götürməyi tənqid etdiyi ayələrin axışı içində belə buyurmaqdadır: "Mənim

ayələrimi az bir pula satmayın! Kim Allahın indirdigiylehökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir." İmamBakır və imamsaydıqdan(ə.s) köçürülən rəvayətlərdə tez-tez onların belə buyurduqlarıvurğulanar: "Hökm vermədə rüşvət almaq, Allahı və Rəsulunuinkar deməkdir.""əs-Suht" anlayışının mənas(n)ı və haram olması ilə əlaqədar olaraqgərək Şii1 və gərəksə Sünni kanallarla bir çox rəvayət köçürülmüş vəhədis qaynaqlarında iştirak etmişdir.et-Dürr-ül Mensur təfsirində "Sənə gəlirlərsə, istər aralarındahökm ver..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Əbu Xatəm, Nahhas Nasihad- lı əsərində, Taberani, Hakim -səhih olduğunu ifadə edərək-, İbniMurde-veyh və Beyhaki -Süneninde- İbni Abbasdan belə dediyinirəvayət edərlər: "Bu surədə -Maidə surəsi- iki ayə neshedilmiştir.Bunlardan biri, "el-Kalaid=boyunlarına boyunbağı ilişən qurbanlıqlar"la əlaqədar ayə, biri də, "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında hökmver, istər onlardan üz çevir." ayəsidir. Rəsulullah əvvəllər, onlarınaralarında və ya onlar- dan üz çevirmə arasında sərbəst buraxılmışdı.Buna söykən/dözərək Resu- lullah onları öz hökmlərinə çevirmişdir.Bunun üzərinə "Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et,onların keflərinə uyğun gəlmə." ayəs(n)i endi. Beləcə Peyğəmbərimizə,onların arasında bizim kitabımıza görə hökm etməsi əmr edildi.Yenə eyni əsərdə Əbu Ubeyd, İbni Münzir və İbni Mürdeveyhİbni Abbasdan, "Sənə gəlirlərsə, istər aralarında hökm ver, istər------1- [Bihar-ul Envar, c. 104, s. 273-274. et/ət-Tehzib, c. 6, s. 222]Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 609onlardan üz çevir." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə rəvayət edilər: Bu ayə,"Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et." ayəsiyləneshedilmiştir.Mən deyərəm ki: Abdurrezzak və Ikrimedən də bənzəri bir şərhrəvayət edilmişdir. Nə var ki, ayələrin məzmununun ümumisini gözqarşısında saxladığımız zaman, söz mövzusu nəshi qəbul etmək

mümkün olmur. Çünki ayələrin axışının bir-biriləriylə olan güclüvə diqqətə çarpan əlaqəsi, onların bir dəfədə və birlikdə enmişolduğunu göstərir. Beləsinə birlikdə və bir yerdə enən ayələrinbəzisinin digər bəzisini neshetmesinin bir mənas(n)ı olmaz.Ayrıca, "Aralarında Allahın indirdigiyle hökm et." ayəs(n)i, mənas(n)ıetibarilə müstəqil bir ayə deyil. Əksinə əvvəlindəki ayələ möhkəmbir əlaqəsi vardır. Bu baxımdan da onun neshedici olmasını izahetmək mümkün deyil. Buna baxmayaraq bir nəsh hadisəs(n)i olmuş olsaydı,daha əvvəlki ayədəki; "Bu halda aralarında Allahın indirdigiylehökm et." ifadəsinin bunu neshetmiş olması daha yerində olardı.Qaldı ki, "Aralarında..." ifadəsindəki əvəzliyin ümumiyyətləEhlikitaba və ya xüsusi olaraq Yəhudilərə çevirməkdən çox, mütləqolaraq insanlara çevirmənin daha yerində olacağını ifadə etmişdik.Kənar yandan surənin baş tərəflərində, ümumi bir qiymətləndirmə edərkən,Maidə surəsinin mensuh deyil, nasih xüsusiyyətiylə diqqətə çarpanlaşdığınıifadə etmişdik.Təfsir-ul Ayyaşidə, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yolgöstərmə və nur vardır..." ayəsiylə əlaqədar olaraq Əbu ƏmrZübeyridən belə rəvayət edilər: imamsaydıq (ə.s) buyurdu ki: "Imamlığıhəkk etdirən xüsusların başında təmizlik, insanın atəşəgirməsini tələb edən günahlardan təmizlənmiş olmaq, işıqlandırıcı -birnüsxədə gizli- məlumatları, ümmətin ehtiyac duyduğu bütün halal vəharamı, Allahın kitabını; xüsusi və ümumi xüsusiyyətli ifadələrini, möhkəmvə təşbehlisini, elmi incəliklərini, insanlara qəribə gələnşərhlərini, nasih və mensuhunu bilmək gəlir."Dedim ki: "İmamın bu söylədiyin şeyləri bilməsinin zəruriolduğunun dəlili nədir?" Buyurdu ki: "Bu mövzuya bağlı dəlilim,uca Allahın özlərinə idarə etmə səlahiyyətini verdiyi, özlərini610 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ce Al-lahın özlərinə idarə etmə səlahiyyətini verdiyi, özlərini idarəçiliyəehil göstərdiyi kəslərə istiqamətli bu ifadəsidir: "HəqiqətənTövratı biz endirdik, onda yol göstərmə və nur vardır. (Allaha)

Təslim olmuş peyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökm verərdilər;özlərini Allaha vermiş rəbbanilər və alimlər də..." Burada sözüedilən rəbbənilər, peyğəmbərlərdən aşağı bir mövqedə olan imamlardır.Onlar sahib olduqları məlumatlarla insanları öyrədərlər. Ayədəkeçən "ahbar" isə, rəbbanilərdən aşağı bir mövqedə olan alimlərdir.Ardından uca Allah belə buyurmuşdur: "Allahın kitabınıqorumaqla vəzifələndirildiklərindən və onu güdübgözlədiklərindən." Diqqət yetirilsə, uca Allah; "Onu yükləndiklərindən"şəklində bir ifadə istifadə etməmişdir." [c. 1, s. 323]Mən deyərəm ki: Bu, İmam (ə.s) tərəfindən reallaşdırılan çoxxoş və dəqiq bir istidlaldir. Bununla ayənin mənasının maraqlı bir istiqamətiortaya çıxır. Ki daha əvvəl açıqladığımız mənadan çox dahaincə nöqtələri ehtiva etməkdədir. Kİsaca demək istənir ki: Ayə, sıralamağabaşlarkən əvvəl peyğəmbərlərdən, sonra rəbbanilərdən,ardından alimlərdən danışır. Bu sıralama söz mövzusu qruplarınfəzilət və yetkinluq dərəcələrini ifadə etməkdədir. Buna görə,rəbbanilər (imamlar) peyğəmbərlərdən aşağı, amma alimlərdən üstünbir mövqedədirlər. Alimlərdən məqsəd də, təhsil və təhsilyoluyla dini məlumatları yüklənən kəslərdir.Uca Allah rəbbanilərin (imamların) elmlərinin növündən sözedərkən belə buyurur: "Allahın kitabını qorumaqla vəzifələndirildiklərindənvə onu güdüb gözlədiklərindən" Əgər məqsəd, alimlərinsahib olduqları məlumat növündən bir şey olsaydı, "onuyükləndiklərindən..." şəklində bir ifadə istifadə edilərdi. Necə ki ucaAllah bir ayədə belə buyurmuşdur: "Tövratı yüklənib də sonraonu daşımayanlar..." (Cümə, 5)Ayənin orijinalında keçən "istihfaz" sözü, qorumağı istəməkmənasını verər. Qorumaqla vəzifələndirmək yəni. Bunu bu ayəyəbənzədə bilərik: "...o dogrulara dogruluklarından soruşsun." (Əhzab, 8)Yəni, onları, içlərindəki düzgünlük xüsusiyyətini ortaya çıxarmaqla vəzifə-Maidə Surəsi 41-50 ......................................................... 611lendirsin, öhdəçilikli tutsun. Ayədə haqqında danışılan bu qoruma və güdüb

gözləmə öhdəçiliyi, ancaq masumiyet xüsusiyyətinə sahib olmaqlareallaşdırıla bilər. Bu xüsusiyyət də Allah tərəfindən vəzifələndirilənimamdan başqasında yoxdur. Çünki uca Allah,onlara verdiyi hökm etmə səlahiyyətini kitabı qorumaları şərtinə söykəmişdir.Güdüb gözləmələrini də buna söykənən olaraq nəzərdə tutmuşdur.Bu səbəbdən kitabın doğruluğunun dəlili olaraq onlarıngüdüb gözləmələri və şahidlik etmələri istənərkən, eyni zamandaonların səhv edə bilən, yanılmaya düşə bilən kəslər olmalarıqeyri-mümkündür.Çünki ayədə işarə edilən qoruma və gözləyib güdmə, biznormal insanlar arasında etibarlı olan qoruma və gözləyib güdməfaktlarından fərqlidir. Əksinə burada nəzərdə tutulan, əməllərin qorunmasıvə onların doğru bir şəkildə yerinə yetirilib gətirilmədiyiningüdülməsidir. Ki daha əvvəl aşağıdakı ayəs(n)i araşdırarkən bunlardandanışmışdıq: "...Insanlara şahid olasınız, Elçi də sizə şahid olsun."( Bəqərə, 143) Təfsirimizin birinci dərisində bu mövzuda lazımlı şərhlərdəol/tapıldıq.Bu qoruma və güdüb gözləmə işini rəbbanilər və alimlərdənancaq bir qisimi reallaşdırırkən onun onların bütününə isnad edilməsi,ancaq bir qisimi tərəfindən reallaşdırılan əməllər üzərindəşahidlik etmə vəzifəsinin bütün ümmətə isnad edilməsinə bənzər.Bu cür istifadə Quranda çoxdur. Aşağıdakı ayə bunun bir nümunəsidir:"And olsun biz, Israilogullarına kitab, hökm və peyğəmbərlikverdik." (Casiyə, 16)Bu işin rəbbanilər tərəfindən reallaşdırılır olması, alimlərində kitabı qorumaqla, onu güdüb gözləməklə öhdəçilikli olmalarıvə bu mövzuda özlərindən söz alınmış olmasıyla ziddiyyət təşkil etməz. Çünkialimlərin bu mövzudakı öhdəçilikləri, şəri və etibarı biröhdəçilikdir, səhvsiz və yanılmasız gerçək bir qorumağı tələb edəngerçək və həqiqi bir öhdəçilik deyil. Şübhəsiz Allahın dini,şəri və etibarı bir öhdəçilik olaraq (alimlər tərəfindən) qorunmaqvəziyyətində olduğu kimi, gerçək və həqiqi bir öhdəçilik

612 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olaraq (günahsız imamlar tərəfindən) qorunmağa da ehtiyacduy/eşitməkdədir.Beləcə, peyğəmbərliklə alimlik mövqeləri arasında bir başqamövqenin də ol/tapıldığı aydın olur. Bu da, imamların mövqesidir.Uca Allah bu ayədə onlardan danışmaqdadır: "Səbr etdikləri vəayələrimizə qətiliklə inandıqları üçün, onlardan, buyrugumuzladogru yola çatdıran imamlar etdik." (Səcdə, 24)Amma bununla, "Ona Ishakı hədiyyə etdik, üstəlik Yaqubu daartıqdan verdik. Hamısını da yaxşı insanlar etdik. Onları əmrimizlədogru yola çatdıran imamlar etdik." (Ənbiya, 72-73) ayəs(n)i arasında birziddiyyət yoxdur. Çünki peyğəmbərlik və imamlıq xüsusiyyətlərinin birbirlikdə birlikdə ol/tapılması, bunların digərlərində ayrı-ayrıol/tapılmasına maneə deyil. Daha əvvəl təfsirimizin 1. dərisində,"Bir zaman Rəbbi Ibrahimi bəzi sözlərlə sınamışdı." (Bəqərə,124) ayəsini təfsir edərkən "İmamlıq" məsələsi üzərində ətraflıcadayanmışdıq.Qısacası peyğəmbərlərlə alimlərin mövqeləri arasında birmövqeləri olan rəbbanilər və imamlar kitabın gerçəyini bilərlər vəgerçək bir güdüb gözləməklə onu güdüb gözləməkdə və onun şahidliyinietməkdədirlər.Burada İsrailoğullarının rəbbaniləri və imamları nəzərdə tutulur;lakin ayə bunun, Tövratın Allah qatından endirilən, yol göstəricilikvə nur, yəni ümmətin ehtiyac duyduğu etiqadı və əməli məlumatlar ehtiva edənbir kitab olmasından ötəri olduğunu göstərməkdədir. Tövratınbu xüsusiyyətlərə sahib bir kitab olması, ancaq rəbbanilərin və imamlarınyerinə gətirə biləcəkləri bir qorunmağı və güdülməyi tələb etdiyinəgörə, bu, Allah qatından enən, ilahi məlumatlar və əməli hökmlərehtiva edən bütün kitablar üçün etibarlı olan bir vəziyyətdir. Beləcəməqsədimiz sübut edilmiş olur.Bu səbəbdən İmamın (ə.s), "Bu rəbbanilər, peyğəmbərlərdən aşağıbir mövqedə olan imamlardır" sözü, ayədəki sıralamadan hərəkətlə

onların mövqe baxımından daha alt bir səviyyədə olduqlarınıifadə etməkdədir. Necə ki eyni ayədə, ahbarın, yəni alimlərin dəMaidə Surəsi 41-50 ............................................................. 613rəbbanilərdən daha aşağı bir mövqedə olduqları, bu sıralama iləifadə edilmişdir. İmamın (ə.s), "Onlar sahib olduqları məlumatlarla insanlarıöyrədərlər" sözü göstərir ki, İmama (ə.s) görə "rəbbani" sözü"ağalıq" kökündən deyil, "tərbiyə" kökündən törəmişdir.Rəvayətin digər hissələrinin ehtiva etdiyi mənalar isə, bura qədəretdiyimiz şərhlər ilə açıqlığa qovuşmuş oldu.Bəlkə də Ayyaşinin Malik Cüheni kanalıyla köçürdüyü rəvayətdə,I-mam (ə.s); "Həqiqətən Tövratı biz endirdik, onda yol göstərməvə nur vardır." ayəsini təfsir edərkən, "Bu ayə bizim [Ehlibeyt İmamları]haqqımızda enmişdir." deyərkən bu anlama işarə etmək istəmişdir.[c. 1, s. 322, h: 118]Təfsir-ul Burhanda, "Kim Allahın indirdigi ilə hökm etməzsə,işdə onlar kafirlərdir." ayəsiylə əlaqədar olaraq əl-Kafi adlı əsərdən canlıbelə deyilir: Müəllif öz rəvayət zənciriylə Abdullah b.Müskandan merfu olaraq belə rəvayət edər: Rəsulullah (s. a. a) buyurduki: "Kim iki dirhəm haqqında zülmə söykənən bir hökm verər,sonra da adamı bu hökmə uyğun gəlməyə məcbur etsə, 'Kim Allahın indirdigiilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir.' ayəsinin nəzərdə tutduğu kəslərdənolar." Ravi deyər ki: Dedim ki: "Necə məcbur edər?" Buyurdu ki: Qırmancvurma və zindana atma səlahiyyətinə sahib olar, hökmünə razı olsa,nə al/götürə; əks halda ona qırmanc vurar və zindana təyin edər." [c. 1,s. 476, h: 1]Mən deyərəm ki: Bu hədisi Şeyx Tusi et/ət-Tehzib adlı eserinde1öz rəvayət zənciriylə İbni Müskandan, o da merfu olaraq Peyğəmbərimiz-deyil rəvayət edər. Ayyaşi də Təfsirində eyni hədisimürsəl olaraq Depozit- gamberimizden (s. a. a) rəvayət edər. 2 Hədisin girişqisiminin ifadə etdiyi məna, başqa kanallarla EhlibeytImamlarından da rəvayət edilmişdir. [et/ət-Tehzib, c. 6, s. 221, h: 15]Rəvayətdə hökmün məcbur etmə ilə birlikdə olmasının vurğulanması,

hökmün, nəticəs(n)i olan bir qərar olması lazım olduğunu vurğulamağa------1- [et/ət-Tehzib, c. 6, s. 221-222, h: 16]2- [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 323, h: 120]614 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5istiqamətlidir. Demək istənir ki, bir hökmün hökm ola bilməsi üçün,təbiəti gərəyi ayırıcı, təhlil edici, yəni nəticə verici olması lazımdır.Sırf hazırlamaq, hökm etmək mənasını verməz çünki.et-Dürr-ül Mensur təfsirində, Səid b. Mənsur, Əbu Şeyx və İbniMürdeveyh İbni Abbasdan belə rəvayət edərlər: "Uca Allah, 'KimAllahın indirdigi ilə hökm etməzsə, işdə onlar kafirlərdir... zalımlardır...fasiqlərdir." ayələrini xüsusilə Yəhudilər haqqında endirmişdir."Mən deyərəm ki: Haqqında danışılan üç ayə mütləqdir, onları müəyyən birbirliyə xas etməyi tələb edən bir dəlil ortada yoxdur. Qaldı ki,üçüncü ayə də Xristianlarla əlaqədardır. Ayrıca İbni Abbasdan bununlaziddiyyət təşkil edən rəvayətlər də köçürülmüşdür.Eyni əsərdə, ABŞ b. Hamid, Hakim b. Cübeyrdən belə rəvayətedər: Maidə surəsində iştirak edən bu üç ayənin mənasını Səid b.Cübeyrdən soruşdum və dedim ki: "Bəziləri bu ayələrin Israiloğullarıhaqqında enmiş olduğunu, bizimlə əlaqədar olaraq enmədiyinisöyləyirlər, nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki: "Bu üç ayənin əvvəlindəki və sonrasındakıayələri oxu." Istediği ayələri oxudum. Dedi ki: "Xeyr;bu ayələr bizim haqqımızda enmişdir."Daha sonra İbni Abbasın azatlık köləsi Maksem ilə qarşılaşdımvə Maidə surəsində iştirak edən bu üç ayə haqqında ona bir sualyönəltdim və dedim ki: "Bəziləri deyirlər ki, bu ayələr bizim haqqımızdadeyil, Israiloğulları haqqında enmişdir, nə dərsin/deyərsən?" Dedi ki:"Bu ayələr həm Israiloğulları haqqında, həm də bizim haqqımızdaenmişdir. Onların və bizim haqqımızda enən ayələr, onları da, bizidə bağlar."Sonra Əli b. Hüseynin hüzur/dincliyinə vardım və Maidə surəsindəiştirak edən bu üç ayəs(n)i soruşdum və bu ayələrin kimlər haqqında endiklərini

Səid b. Cübeyrdən və Maksemdən də soruşduğumu özünəbildirdim. Dedi ki: "Maksem nə dedi?" Onun verdiyi cavabı köçürdüm.Dedi ki: "Doğru söyləmişdir. Lakin buradakı küfr, şirk mənşəliküfr kimi deyil; fasiqlik də şirk mənşəli fasiqlik kimi deyil;zülm də şirk mənşəli zülm kimi deyil." Daha sonra Səid b.Maidə Surəsi 41-50 ............................................................. 615Cübeyrlə qarşılaşdım və Əli b. Hüseynin (ə.s) verdiyi cavabı onaköçürdüm. Bunun üzərinə Səid b. Cübeyr oğuluna döndü və "Bu cavabınecə tapdın?" deyə soruşdu. Oğulu dedi ki: "Bu cavabı sənin vəMaksemin cavabından daha üstün tapdım."Mən deyərəm ki: Bu rəvayət ilə əvvəlki şərhlər daxilindədiqqətə çarpanlaşan şəkliylə ayənin mənas(n)ı arasında bir uyğunluq vardır.el-Kafidə, müəllif öz rəvayət zənciriylə Halebidən, o da İmamCəfər Sadiqdən (ə.s), eyni şəkildə Təfsir-ül Ayyaşidə ƏbuBasar kanalıyla İmamCaferdən :"Kim bunu bagışlarsa, o özüüçün kəffarə olar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğu rəvayət edilər:"Bağışladığı yara və bənzəri zərərləri nisbətində günahları silinər. "1et-Dürr-ül Mensur təfsirində, İbni Mürdeveyh, Ənsardan biradam vasitəsilə Peyğəmbərimizdən (s. a. a), "Kim bunu bagışlarsa,o özü üçün kəffarə olar." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə buyurduğunurəvayət edər: "Adamın dişi qırılar və ya əli kəsilər ya da bədənininbir üzvü kəsilər yaxud bir yeri yaralanar da bunu bağışlasa,bağışladığı nisbətində günahları silinər. Diyetin dörddəbirini bağışlasa,günahlarının dörddəbiri bağışlanar. Diyetin üçdə birini bağışlasa,günahlarının üçdə biri bağışlanar. Bütün diyetdən imtina etsə,bütün günahları silinər."Mən deyərəm ki: Bənzəri bir rəvayət də Deylemi kanalıyla İbniÖmərdən nəql edilmişdir. Bu və bundan əvvəlki rəvayətdə, günahlarınsilinməsinin bağışlamanın miqdarı nisbətində reallaşmasınaistiqamətli olaraq iştirak edən ifadələr, bölünmə xüsusiyyətinə sahib diyetinşer'an kİsas mövqeyində görülməsindən, kİsas və diyetin də birlikdəbölünmə xüsusiyyətinə sahib günahların bağışlanmasına bərabər tutulmasından

hərəkətlə varılan bir nəticədir. Bütün bütünə uyğunlaşdırıldığıkimi parça da parçaya uyğunlaşdırılar qaydasından hərəkətlə belə birçıxarsamada ol/tapılılmışdır.Təfsir-ul Qummuda, "Sizdən hər biriniz üçün bir şəriət və bir yoltəyin etdik." ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Hər peyğəmbərin------1- [Fürus(n)u Kafi, c. 7, s. 358, h: 1. Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 325, 129]616 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bir şeiratı və bir yolu vardır." [c. 1, s. 169-170]Təfsir-ul Burhanda, "Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar?"ifadəsiylə əlaqədar olaraq əl-Kafi adlı əsərdən canlı belə deyilir:Müəllif öz rəvayət zənciriylə Əhməd b. Məhəmməd b. Xaliddən,o da atasından, o da merfu olaraq İmamCafer Sadiqdən (ə.s)belə rəvayət edər: "Hakimlər dörd qrupdurlar. Bu qrupların üçü atəşdə,biri cənnətdədir. Bir adam bildiyi halda zülmlə hökm edər, oatəşdədir. Bir adam bilmədən zülmlə hökm edər, o da atəşdədir.Bir adam bilmədən haqqa görə hökm edər, o da atəşdədir. Bir adamdə bilərək haqqa görə hökm edər, o cənnətdədir."İmam(a. s) buyurdu ki: "İki hökm vardır: Allahın hökmü,cahiliyyə hökmü. Allahın hökmündə yanılan kimsə, cahiliyyə hökmüyləhökm etmiş olar." [c. 1, s. 478, h: 1]Mən deyərəm ki: Hər iki mənas(n)ı da dəstəkləyən bir çox rəvayət gərəkŞiə, gərəksə Sünni kanallarla köçürülmüşdür. Bunlar mühakimə və şahidlikləəlaqədar kitablarda iştirak etməkdədirlər. Ayə hər iki anlama daişarə edir. Daha doğrusu hər iki mənas(n)ı da ifadə edir. Ilk anlamagəlincə; zülm əsaslı bir hökm istər bilərək verilsin, istərbilməyərək verilsin, zülmdür. Eyni şəkildə bilməyərək haqqa görəhökm etmək də elədir. Çünki bütün bunlarda, heva və həvəsəuyğun gəlilməkdədir. Uca Allah da, "Bu halda aralarında Allahın indirdigiylehökm et və sənə gələn həqiqətən ayrılıb onların keflərinəuyğun gəlmə." ayəsiylə hökm etmə məzmununda heva və həvəsə uyğun gəlməyiqadağan etmişdir. Bunun qarşılığı olaraq da haqqa görə hökm etməyi

zikr etmişdir. Bundan da aydın olur ki, bir hükümün caiz olmasınınşərti, onun haqq olduğunun bilinməsidir. Əks halda belə bir hökmcaiz olmaz; çünki heva və həvəsə təbii/tabe olma vəziyyəti söz mövzusuolar. Heva və həvəs mənşəli bir hökm də, Allahın hökmününəleyhdarı olan cahiliyyə hökmü xüsusiyyətini haqq edər.İkinci anlama, yəni hökmün, Allahın hökmü və cahiliyyə hökmüolmaq üzrə ikiyə ayrılması məsələsinə gəlincə; bu ayrımı bu ayədənqəbul edirik: "Yoxsa cahiliyyə hökmünümü axtarırlar? Qətiməlumatı olan bir cəmiyyət üçün Allahdan daha gözəl hökm verən kimMaidə Surəsi 41-50 ......................................................... 617ola bilər?" Çünki bu ayədə, iki hökm şəkli arasında bir müqayisə etməedilmişdir. Bununla birlikdə, Allah doğrusunu hər kəsdəndaha yaxşı bilər.Taberi Təfsirində Katadedən, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik,onda yol göstərmə və nur vardır. (Allaha) təslim olmuşpeyğəmbərlər, onunla Yəhudilərə hökm verərdilər, özləriniAllaha vermiş rəbbanilər və alimlər də." ayəsiylə əlaqədar olaraq belərəvayət edilər; dedi ki: "Ayədə keçən rəbbanilərdən məqsəd, Yəhudilərin fakihleridir. Ahbar isə, onların alimləridir." Yenə Katadededi ki: "Bizə izah edildi ki, bu ayə endiyində Peyğəmbərimiz beləbuyurdu: "Biz Yəhudilər və onların xaricindəki başqa dinlərə mənsubinsanlara hökm edərik."Mən deyərəm ki: Eyni hədisi Sunu idi də, "Həqiqətən Tövratı biz endirdik..."ayəsiylə əlaqədar olaraq ABŞ b. Hamiddən, İbni Cərirdən vəKatadedən rəvayət etmişdir.Rəvayətdən qəbul etdiyimiz qədəriylə, Peyğəmbərimizdən (s. a. a)köçürülən ifadə, ayələ elin idilidir. Yəni bu barədə dəlil olan ayədir.Bu vəziyyətdə də ortaya bir problem çıxır. Çünki ayə, yalnızTövrata görə Yəhudilər haqqında hökm edilməsinə dəlalət edir.Bunu, ayədə geçen:"...Yahudilere..." sözündən qəbul edirik. Yəni Yəhudiolmayanlara da bu hökmün etibarlı olacağına bağlı bir ifadəyərast gələ bilmirik. Eyni şəkildə ayədə Tövratın xaricində bir şeylə

də hökm edilə biləcəyinə dair bir ifadə də yoxdur. Halbuki rəvayətinzahirindən bu aydın olmaqdadır. Bu ziddiyyət ancaq, "Biz... hökm edərik."ifadəsinin, "Peyğəmbərlər belə belə hökm edərlər." şəklindəqəbul edilməsi vəziyyətində ortadan qalxar, ki o zaman da ayələ maraq/əlaqəsiol/tapılmayan zəif bir məna ortaya çıxar.Elə aydın olur ki, bəzi raviler əlaqədar ayəs(n)i nəql edərkənyanılmışlar və Peyğəmbərimiz bu sözü, "Sənə də... bu kitabı gerçəkolaraq endirdik. Bu halda insanlar arasında Allahın indirdigiylehökm et." ayəsinin enməsi üzərinə söyləmişdir. Buna görə bu rəvayətdə bizim, "axtarsında" ifadəsindəki əvəzliyin xüsusilə Yəhudilərədeyil də insanlara dön-düğü istiqamətindəki təsbitimizi618 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5dəstəkləməkdədir. Bu da göstərir ki, ravi, o ayəs(n)i səhvən buayənin yerinə köçürmüşdür.

Maidə Surəsi 51-54 ..................................................619....c:551- Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin.Onlar bir-birlərinin vəliləridir. Sizdən kim onları özünə vəli etsə,o, onlardandır. Allah, zalım cəmiyyəti doğru yola çatdırmaz.52- Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, "Bizə bir fəlakətin gəlməsindənqorxuruq!" deyərək onların arasına koşuştuklarını görərsən.Ümid edilər ki Allah, fəth ya da öz qatından bir iş gətirər dəonlar, içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar.53- Inananlar, "Bunlarmı o bütün gücləriylə sizinlə birlikdə olduqlarınaand içənlər?" deyərlər. Bütün səyləri boşa çıxmış,itirənlərdən olmuşlar.54- Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə (Yəhudi və Xristianlarıdost əldə etsə, bilsin ki) Allah, yaxında elə bir cəmiyyət620 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gətirəcək ki O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərə qarşıtəvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər. Allah yolundacihad edərlər və heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar. Bu,

Allahın lütfü və lütfkarlığıdır, onu dilədiyinə verər. Allah, (lütfü və lütfkarlığıyla)genişdir, biləndir.

AYƏLƏRİN ŞƏRHİBu ayələr üzərində ediləcək ümumi bir qiymətləndirmə, bunların,əvvəlki ayələr qrupuyla əlaqəli olduqları şəklindəki bir qiymətləndirməyiehtiyatla qarşılamamızı tələb etməkdədir. Eyni şəkildə,"Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun elçisidir..." ifadəsiylə başlayansonrakı iki ayələ və ondan sonrakı, "Ey inananlar,...kafirlərdən dininizi eglence və oyun yerinə qoyanları dost əldə etməyin."ayəsiylə başlayan bir neçə ayələ əlaqəli olduqlarınısöyləmək olduqca çətindir. "Ey Elçi! ...eşitdir." ayəs(n)i haqqında daeyni şeyi söyləyə bilərik.Təfsirini təqdim etdiyimiz bu dörd ayə isə, Yəhudilər vəXristianlardan danışır. Quran, Məkkə enişli ayələrdə onlardandanışmazdı. Çünki o gün üçün buna ehtiyac yox idi. Buna görəsonraları Mədinə enişli ayələrdə onların vəziyyətlərinə bağlışərhlərə yer verildiyini görürük. Hətta hicrətin ilkdövrlərində də onlardan danışan ayə dərhal heç yox kimidir.Çünki Müsəlmanlar, o gün üçün yalnız Yəhudilərlə bir yerdə,onlarla iç içə yaşamaq vəziyyətində idilər. Bu müddət içində ya onlarlaqarşılıqlı hücum etməzlik andlaşması çərçivəsində yaşamış və yaonların hiylə və sui-qəsdlərini sovmaqla məşğul olmuşlar.Xristianlarla isə bu müddət içində heç bir problem olmamış; yalnızPeyğəmbərimizin (s. a. a) Mədinədə iqamət etdiyi dövrün ikinciyarısında Xristianlarla Müsəlmanlar arasında bəzi problemlərolmuş. Bu səbəbdən buna görə, bu dörd ayənin bu dövrdə enmişolduğu və bu ayələrdə haqqında danışılan fəthin, Məkkə fəthi olduğuehtimalı söz mövzusu olur.Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 621Nə var ki, daha əvvəl seçilən görüşə görə, Maidə surəsiDepozit-gamberimizin Vida Həccini etdiyi il nazil olmuşdur, demişdik.O sırada isə, Məkkə çoxdan fəth edilmişdi. Bu vəziyyətdə, görəsən

burada, Mek-ke fəthindən başqa bir fəthmi nəzərdə tutulur? Yoxsabu dörd ayə Məkkə fəthindən əvvəl, bu səbəbdən surənin bütünün enişindənəvvəlmi nazil olmuşdur?Kənar yandan, "Ey İnananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..."ayəs(n)i, görəsən özündən əvvəlki üç ayələ əlaqəlidirmi? Buradadindən dönmələri gözlənilən kəslər kimlərdir? Uca Allahın irəlidəortaya çıxaracağını vəd etdiyi birlik kimlərdən meydana gəlməkdədir?Bu sualların hər biri, naməlumluğu bir qat daha artırmaqdadır. Bumövzuda bir-birini tut-mayan bir çox eniş səbəbi rəvayəti köçürülmüşdür.Bunlar da, eniş səbəblərinə bağlı rəvayətlərin çoxunda olduğu kimi,ayələrin eniş səbəbi olaraq rəvayət edilən ilk qurşaq (sələf) təfsirçilərinfərdi fikirlərindən başqa bir şey deyildirlər.Rəvayətlər arasındakı bu qorxunc fərqliliklər, zehini bulandırmaqdavə mənanın qavranmasını çətinləşdirib içindən çıxılmaz halagətirməkdədir. Bütün bunlara, bir də məzhəbi fanatizmin məhsulu görüşlərinqarışıqlığı əlavə olununca yaxşıca sıxlaşmışdır. Ileride buna bağlıilk qurşaq və son qurşaq təfsirçilərin fikirlərindən və rəvayətlərindənibarət olan/yaranan konkret nümunələri gözlər önünə sərəcəyik.Ayələr üzərində düşündüyümüz zaman, bu dörd ayənin aralarındabir bütünlük meydana gətirdikləri, buna qarşı, əvvəlindəki və sonrasındakıayələr qrupuyla hər hansı bir əlaqələrinin ol/tapılmadığınəticəsinə va-rıyoruz. Bu baxımdan dördüncü ayə, dörd ayələgüdülən məqsədin bütünləyici ünsürü kimi meydana çıxmaqdadır. Bu səbəbdənirəlidə toxunacağımız kimi kimi araşdırmaçı təfsirçilərin bu ayələrlə,xüsusilə bu ayələrdə zikr edilən xüsusiyyətlərlə əlaqədar olaraq irəlisürdükləri fikirlərdə görüldüyü kimi ayənin mənasını bu və ya butərəfə çəkməyə dönük geniş yelpikli şərhlərdən uzaq dayanmaqlazımdır.Ayələrdən ümumiyyətlə bunları qəbul edirik: Uca Allah möminləri,Yəhudi və Xristianları dost əldə etmək barəsində xəbərdar edir, bu622 ................................................əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5mövzuda onları sərt bir dillə təhdid edir və Quranın o özünə xas

ifadə tərzinin çərçivəsi içində onları dost əldə etmənin dini quruluşunyıxılmasına səbəb olacağını, buna qarşı Allahın irəlidə bircəmiyyəti ortaya çıxaracağını, onların dini mübarizəni icra etməmissiyasını boynuna götürəcəklərini və dini quruluşu yenidən orijinal xüsusiyyətlərinəqovuşduracaqlarını dilə gətirir."Ey İnananlar! Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." Ayədə keçən "tettehizu" sözünün məsdəriolan "ittihaz=edinme" ifadəsiylə əlaqədar olaraq Mec-ma-ul Bəyan təfsirindəbelə deyilir: "Ittihaz; bir şeyi bir iş üçün hazırlamaq məqsədiyləona güvənib söykən/dözmək deməkdir. Bu söz, 'ahaze' hərəkətinin'iftial' qəlibinə uyğunlaşdırılmış törəməsidir. Əsli 'i'tihaz'dır. Sonra hemzeninbiri 'dəyə çevrilmiş və bu 'da' da o biri 'dada idgamedilmişdir. Eynilə 'va'd' kökündən törəyən 'ittiad' kimi. 'Ahzin bir neçəmənas(n)ı vardır. 'Ahaz-el kitabə' dediyin zaman, kitabı əlinə almasınınəzərdə tutmuş olarsan. 'Ahaz-el qurbana' dediyin zaman, qurbanıqəbul etməsini qəsd-edirsən. 'Ahazehu'llahu min me'menihi' dediyindəisə öldüyünü qəsd-edirsən. Bu sözün əsl mənas(n)ı isə,bir şeyin bir istiqamətdən başqa bir istiqamətə keçməsidir." Mecma-ul Bəyandanalınan götürmə burada sona çatdı.Ragıp əl-İsfahani "əl-Tədris planı" adlı əsərində deyər ki: "əl-Vela vəet/ət-tevali, iki və ya daha çox şey arasında, ikisinin xaricində xaricibir şey olmayacaq şəkildə yaxınlıq meydana gəlməsi mənasını verər.Bu söz, yer/yeyər, nisbət, din, yoldaşlıq, kömək və inancbaxımından yaxınlıq mənasında istifadə edilər." (Tədris planıdan etdiyimizlazımlı götürmə burada sona çatdı.) Vəlayət anlayışının mənasını araşdırarkəndaha geniş məlumatlar təqdim edəcəyik.Yığışdıracaq olsaq; "vəlayət" iki şey arasında, yaxınlaşdıqlarıxüsus məzmununda maneələri və pərdəni qaldıracaq şəkildə biryaxınlığın meydana gəlməsi mənasını verər. Əgər bu yaxınlaşmatəqva və inanc əsasında meydana gəlirsə, "vəli" köməkçi deməkdirvə yaxınlaşdığı kimsəyə kömək etməsini heç bir şey

maneə törədə bilməz. Əgər ruhi çəkiliş növündən bir sevgi və birlikdəlikMaidə Surəsi 51-54 ............................................................ 623xüsusiyyətli qaynaşma əsasında bir yaxınlaşma isə, "vəli" sevgilidir vəinsan belə bir vəziyyətdə nəfsinin sevgilinin iradəsindən təsirlənməsinə,sevgilinin istədiyini verməsinə maneə ola bilməz. Əgər buyaxınlıq soy əsasında söz mövzusu isə, "vəli" bu məzmunda yaxın olduğuadamın, söz gelimi varisi olar və heç ir şey onu bundansaxlaya bilməz. Əgər itaət əsasında bir yaxınlaşma söz mövzusudursa, "vəli"bu baxımdan yaxın olduğu adam üzərində dilədiyi kimi hökm verər.Uca Allah, "Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin." ayəsindəvəliliyi, hər hansı bir xüsusilə və ya bir bağla qeydləndirməmişdir.Bu səbəbdən ifadə mütləqdir. Bu qədəri var ki, uca Allah birsonrakı ayədə, "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların, 'Bizə birfəlakət gəlməsindən qorxuruq' deyərək onların arasında koşuştuklarınıgörərsən." buyurmuşdur. Bu da göstərir ki; ayədə keçənvəlilikdən məqsəd, bir növ yaxınlıq və əlaqədir ki, "Bizə birfəlakət gəlməsindən qorxuruq" bəhanəsini irəli sürmələrini tələb etmişdir.Burada başlarına bir fela-ketin, bir dağıtmanın gəlməsininəzərdə tuturlar. Bu fəlakətin, Yəhudilərin və Xristianların xaricindəbaşqa bir birlikdən gəlməsi mümkün olduğu kimi, şəxsən Yəhudivə Xristianlardan gəlməsi də mümkündür. Birinçi ehtimalı gözqarşısında saxlayaraq bu iki birliyi kömək əsasında vəli əldə edərəkonların köməyiylə mövqelərini gücləndirməyi, ikinci ehtimalıdiqqətə al/götürərək də sevgi və iç-içə həyata əsasında onları dost əldə etməksurətiylə zərərlərindən xilas olmağı məqsəd qoymuş olarlar.Sevgi duy/eşitmə və iç-içə həyata yaxınlığı mənasında vəlayət, ikinəticəs(n)i birdən verər. Kömək etməyi və ruhi qaynaşmağı yəni.Ayədə də nəzərdə tutulan budur. "Ey inananlar! Sizdən kim dinindəndönsə..." ayəsinin ehtiva etdiyi qeydlərin və xüsusiyyətlərin, bu ayədə keçənvəlayətlə, sevgi duy/eşitmə mənasında dostluğun nəzərdə tutulduğunu,başqa bir mənanın nəzərdə tutulmadığını göstərdiyini detallı bir şəkildəələ alacağıq.

Bəzi təfsirçilər, ayədə keçən "vəlayət" anlayışıyla, köməkləşməəsaslı dostluq nəzərdə tutulduğu barəsində israrlıdırlar. İki adamvə ya iki xalq arasında ehtiyac duyulduğu sırada qarşılıqlı kömək-624 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5laşma əsasına söykənən ittifaq və andlaşmalar yəni. Bu təfsirçilər,buna dəlil olaraq, ayənin zahirindən də qəbul edildiyi kimi, ayələrinVida Həccindən əvvəl, hicrətin ilk dövrlərində enmiş olmasınıgöstərərlər. O günlərdə Peyğəmbərimiz (s. a. a) və Müsəlmanlar hələMədinə və ətrafındakı Fedek və Hayber kimi yerlərdə yaşayanYəhudilər problemini həll etməmişlər idi. Xristianlar problem/sualın da elə.Bunlarla bəzi Ərəb qəbilələri arasında köməkləşmə əsasına söykənənittifaqlar və andlaşmalar imzalanmışdı.Ayələrin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq köçürülən kimi hadisələrlə buqiymətləndirmələr arasında da bir paralellik vardır. Bu rəvayətlərinbirində belə izah edilər: Hazreçdən Avfoğulları qəbiləsinə mənsubUbade b. Samit, Rəsulullaha (s. a. a) döyüş açan KaynukaoğullarıYəhudiləri ilə imzaladığı ittifaq andlaşmasını ləğv etdi. Amma münafiqlərinkapitanı Abdullah b. Übey bu andlaşmağı ləğv etmədiyi kimionlar üçün sağa sola koşuşturarak, "Bizə bir fəlakət gəlməsindənqorxuruq." deyirdi.Yenə bu cür rəvayətlərin birində, Əbu Lübabe hekayəsi izah edilər.Buna görə, Rəsulullah (s. a. a) onu Kurayzaoğullarını sığındıqları qalalarındançıxarmaq və onlar haqqında hökmünü tətbiq etmək üzrəvəzifələndirər. O da əliylə qırtlağını işarə edərək, hökmünün onlarıqılıncdan keçirmək olduğunu ifadə edər.Bir başqa rəvayətə görə, bəziləri Şam Xristianlarıylayazışırdılar və onlara Mədinədə olub bitənləri xəbər verirdilər.Yenə bəziləri, borc pul al/götürmək kimi maddi mövzularda özlərindənfaydalana bilmək üçün Mədinə Yəhudiləriylə yazışırdılar.Digər bəzi rəvayətlərdə ifadə edildiyinə görə, kimi Müsəlmanlar Uhuddaqarşılaşılan məğlubiyyətdən və öldürülmələrdən sonra filanYəhudiyə və ya filan Xristiana sığınmaq istəmişlər idi.

Bu rəvayətlər, "Bizə bir fəlakət gəlməsindən qorxuruq."deyənlərin münafiqlər olduqları barəsində ittifaq etmiş kimidirlər.Qısacası, söz mövzusu təfsirçilər demək istəyirlər ki: Ayələr, MüsəlmanlarlaYəhudi və Xristianlar arasında köməkləşmə əsaslı ittifaqvə dostluq andlaşmalarının imzalanmasını qadağan etməkdədir.Maidə Surəsi 51-54 .......................................................... 625Digər bəzi təfsirçilər isə, ayənin lafızları və axışı etibariləsevgi duy/eşitmə və güvənib söykən/dözmə mənasındakı bir vəliliyi qadağan etməkdənuzaq olduğunu iddia edəcək qədər israrla bu fikiri müdafiə etməkdədirlər.Onlara görə, ayə lafızları və axışı etibarilə bu mənadanuzaq olduğu kimi, eniş səbəbi və ayələrin endiyi sıralardakıMüsəlmanların və Ehlikitabın ümumi vəziyyəti etibarilə də bundanuzaqdır.Tərəf əhli və andlaşmalı olduqları halda, ayə onlarla iç-içəyaşamağı, onlarla qaynaşmağı necə qadağan etsin ki?! Yəhudilər MədinədəPeyğəmbərimizlə və səhabələrlə birlikdə yaşayırdılar vəonlardan tam bir bərabərliyə uyğun bir rəftar görürdülər. (Adı çəkiləntəfsirçinin görüşlərini yekunlaşdıraraq təqdim etdik.) Heç şübhəsiz buyanaşma, ayənin mənas(n)ı baxımından yersiz bir dözümlülüyün ifadəsidir.Ayənin Vida Həccindən əvvəl, yəni Maidə surəsinin endiyi ildənəvvəl endiyini ifadəyələrinin çox bir problem meydana gətirmədiyini düşünürük;ancaq bu, ayədə keçən vela-yet anlayışının köməkməqsədli ittifaq olmasını və sevgi əsaslı dostluq olmamasını tələb etməz.Dəlil olaraq təqdim etdikləri nüzul səbəbinə bağlı rəvayətlərə vəbunların, ayənin bəzi Ərəb qəbilələri ilə Yəhudi və Xristian birlikləriarasında reallaşdırılan kömək əsaslı ittifaqlar haqqındaendiyini göstərdiklərini irəli sürmələrinə gəlincə; bu barədə bu etirazlarımızvardır:Birincisi: Nüzul səbəbləriylə əlaqədar rəvayətlər bir-birləriylə ziddiyyət təşkil etməkdədirlər,bütününün eyni mənas(n)ı vurğuladıqları deyilə bilməz. Bu səbəbdən

bunların üzərində birləşdikləri etibarlı bir məna əldə etməkmümkün deyil.İkincisi: Ayə, Yəhudilərlə reallaşdırılan kömək əsaslı ittifaqlar-la, belə bir ittifaq məzmununda əlaqədar olsa belə, Xristianlarlaəlaqədar olması mümkün deyil. Çünki o dövrdə Müsəlman ƏrəblərləXristianlar arasında hər hansı bir müqavilə imzalanmamışdı.Üçüncüsü: Ayənin eniş səbəbiylə əlaqədar olaraq izah edilən rəvayətlərinehtiva etdikləri hadisələrin doğru olduğunu qəbul etsək belə, daha əvvəlki626 ........................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5hissələrdə vurğuladığımız kimi, eniş səbəblərinə bağlı rəvayətlərinböyük bir qisimi, zəif olmaqla birlikdə tarixi olaraq köçürülən hadisələrin,özlərinə uyğun düşən Quran ayələrinə uyğunlaşdırılmalarındanibarətdirlər. Bunun bir qorxusu olmamaqla birlikdə, bu hadisələrinQuran ayələrindən hər hansı birinin ümumi xüsusiyyətini xüsusiyəçevirdiyini ya da ayənin ləfzi mütləqliyini qeydləndirdiyinisöyləməmiz əsla mümkün deyil. Ayənin zahiri də buna icazəetməz. Əgər ayənin zahiri, ken idi ləfzindən qaynaqlanan konkret birqar/qazancına olmadan, xüsusi bir eniş səbəbi üzündən qeydləndiriləcəkolsaydı, Quranın enişinə həmsöhbət olan xüsusi birliyin ölməsiyləbirlikdə Quran da ölərdi; Quranın eniş əsrindən sonra meydanagələn hər hansı bir hadisələ əlaqədar olaraq Quranın kanıtsallık xüsusiyyətiqalmazdı. Belə bir iddianı nə Kitab, nə sünnə, nə də sağlamlığını itirməmişağıl qəbul edər.Bəzilərinin, "Ayədə keçən 'vəlayət' anlayışını, sevgi duy/eşitmək vəgüvənib söykən/dözmək mənasına al/götürmək səhvdir. Ayə, lafızları və axışıiti-barıyla bu mənadan uzaq olduğu kimi, eniş səbəbi və ayələrinendiyi sıralardakı Müsəlmanların və Ehlikitabın ümumi vəziyyəti etibarilədə bundan uzaqdır." şəklindəki iddialarına gəlincə; bu sözlərinüzərində yaxşıca düşününcə, doğru dürüst bir mənasının olmadığınəticəsinə çatarıq. Çünki söz mövzusu təfsirçilərin sözünü etdiklərinüzul səbəblərinin və ümumi vəziyyətin bu mənadan uzaqolması, ancaq ayənin bu cür obyektiv faktlara uyğunlaşdırıla bilməməsi vəziyyətində

etibarlı ola bilər. Ayənin dəlalətini, tam əlaqədar olaraq endiyiinkişafa və ogünkü ümumi vəziyyətə xas etməksə, sübut ediləcəkbir vəziyyət deyil. Tam tərsinə, ayənin zahirinin mütləq ifadəsindənqəbul edilən dəlil, bunun əksinəni göstərməkdədir. Necə ki təfsirinitəqdim etdiyimiz ayənin mütləq olduğunu və müəyyən bir faktlaqeydlənməsini tələb edəcək bir dəlilin söz mövzusu olmadığınıifadə etmişdik. Bu səbəbdən ayədə keçən "vəlayət" sevgi duy/eşitməmənasını verməkdədir.Söz mövzusu təfsirçilərin; "Ayə, lafızları və axışı etibarilə beləbir mənadan uzaqdır" demələri isə, olduqca maraqlıdır. Kaş ki bil-Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 627seydim, bu şəxslər, xarakterizə etdikləri və ayənin lafızlarına yüklədikləri uzaqolma vəziyyətiylə nəyi nəzərdə tuturlar? Hələ lafızlarla da kifayətlənməmiş,ayənin axışını da buna əlavə etmişlər.Ayənin sözüklərinin və ya axışının belə bir mənadan uzaq olduğunecə deyilə bilər ki?! Halbuki "Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin."ifadəsinin dərhal arxasından, "Onlar bir-birlərinin vəliləridir."ifadəsinə yer verilir. Bu da göstərir ki, nəzərdə tutulan; sevgi,birlik və qaynaşma əsaslı dostluqdur. Ittifak və andlaşma xüsusiyyətindəkidostluq deyil. Çünki "Yəhudi və Xristianlarla andlaşmalarimzalamayın. Onlar bir-birləriylə andlaşma imzalamışlar" deməninbir mənas(n)ı olmaz. Qaldı ki, Yəhudilər arasında mövcud olanvə onları bir-birlərinə bağlayan, milli sevgi və qardaşlıq mənasınıehtiva edən dostluq faktıdır. Xristianlar arasında da bənzəri birbağdan söz edilə bilər. Ya da olsa olsa, aralarında din baxımından birsevgi və simpatiyadan söz edilə bilər. Yoxsa bunun xaricində aralarındahər hansı bir andlaşmanın varlığından söz edilə bilməz.Eyni qiymətləndirməyi, bundan sonra iştirak edən bu ifadə üçün dəedə bilərik: "Sizdən kim onları vəli etsə, o, onlardandır." Ağılıqiymətləndirmə, bir cəmiyyəti dost əldə edən kimsənin o cəmiyyətdənolmasını tələb edir. Çünki sevgi və simpatiya, ayrılıqları birləşdirər,fərqli meyllərə sahib ruhları bir araya gətirər, algılayışların birləşməsini,

əxlaqla-rın əlaqəli olmasını, davranışların bənzəməsinitəmin edər. Bu səbəblə sevgi duy/eşitmə əsaslı vəlayətin yaxşıca yerləşməsindənsonra, bir-birini sevən iki insanın bir tək nəfsə sahib bir insankimi davranmağa başladıqlarını, eyni iradəyə sahibmişlər kimirəftarlar sərgilədiklərini, bunlardan birinin, həyat tərzi və əlaqə formas(n)ıməzmununda o birinin adım/addımını qoyduğu yerə adım/addımını qoyduğunugörərsiniz.İşdə bir cəmiyyəti dost əldə edən kimsənin onlardan olmasını, onlarınbir fərdi kimi qəbul edilməsini tələb edən vəziyyət budur. Necə ki,"Bir qövmü sevən onlardandır.", "Adam sevdiyi ilə bərabərdir." deyilmişdir.Necə ki uca Allah, buna bənzər səbəblərlə müşrikləri vəliəldə etməyi də qadağan etmişdir: "Ey inananlar! Mənim də düşmənim,628 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5sizin də düşməniniz olan kəsləri dost əldə etməyin. Onlar sizə gələngerçegi en-qar/qazanc etdikləri halda siz onlara sevgi çatdırırsınız!...Kim onları vəli əldə etsə, İşdə zalımlar onlardır." (Mumtəhinə, 1-9) Birdigər ayədə də belə buyurmuşdur: "Allaha və axirət gününə inananbir millətin ataları, ogulları, qardaşları yaxud qohumları daolsa, Allaha və Elçisinə düşmən olanlarla dostluq ettigini görə bilməzsən."(Mübarizə, 22)Bir başqa ayədə isə, uca Allah kafirlər -ifadə ümumidir;bu səbəbdən Yəhudiləri, Xristianları və Müşrikləri birlikdə əhatə edər-haqqında belə buyurmaqdadır: "Möminlər, möminləri buraxıb dakafirləri dost əldə etməsinlər. Kim belə etsə, artıq onun üçünAllahdan heç bir şey yoxdur. Ancaq onlardan qorunmanız məqsədiyləçəkinməniz başqa. Al/götür-lah sizi özündən çəkindirər." (Al/götürü Imran,28) Ayənin sevgi və simpatiya xüsusiyyətli dostluğu nəzərdə tutduğu, andlaşmaimzalama və ittifaq qurma xüsusiyyətli dostluğu nəzərdə tutmadığı isə açıqdır.Qaldı ki, o sırada, yəni Al/götürü Imran surəsinin endiyi sıralarda PeyğəmbərimizləYəhudilər arasında, eyni şəkildə Peyğəmbərimizləmüşriklər arasında müxtəlif andlaşmalar imzalanmış, ittifaqlar qurulmuşdu.Qısacası, ağılı qiymətləndirmə baxımından, bir birliyin bir

qövmdən olmasını tələb edən dostluğun sevgi və simpatiya xüsusiyyətlidostluq ol-duğu, ittifaq qurma və andlaşma imzalama xüsusiyyətli dostluqolmadığı açıqdır. Əgər "Sizdən kim onları özünə vəli etsə,o, onlardandır." ayəsinin məqsədi, bu qadağandan sonra, onlarla köməkləşməəsasına söykənən ittifaq müqavilələri imzalayanlar, qadağanıdişləyə günahını əməliyyata/işləmələrindən ötəri, zülm baxımından bu zalımlarınbirliyinə daxildirlər, şəklində olsaydı, -son dərəcə yersizolması bir tərəfə- ayənin lafızları baxımından da uzaq olardı vəbelə bir məna əldə etmək üçün, ayədə artıqdan ləfzi qeydlərinolması lazım idi.Quranın ifadə tərzinin bir xüsusiyyəti, daha əvvəl caiz olan və cəmiyyətiçində geniş şəkildə tətbiq olunan bir şeyi qadağan edərkən, daha əvvəlkiqanuni hökmü güdmək və köhnədən qüvvədə olan nəbəviMaidə Surəsi 51-54 ........................................................ 629praktikaya hörmət etmək məqsədiylə, buna işarə etməsidir. Bu ayələribuna nümunə göstərə bilərik: "Allaha ortaq qaçanlar pislikdir, artıqbu illərindən sonra Məscidi Harama yaxınlaşmasınlar." (Tövbə,28) "Artıq indi onlara yaxınlaşın və Allahın sizin üçün yazıb təqdiretmiş oldugunu axtarın və ...yeyin, üçün." (Bəqərə, 187) "Bundan sonraartıq sənə başqa qadınlarla evlənmək, ...bunları başqa bərabər/yoldaşlarladegiştirmek halal degildir." (Əhzab, 52) Bunun kimi daha bir çox ayənümunə göstərilə bilər.Bu da göstərir ki, ayənin lafızları və axışı, ehtiva etdiyi vəlayətanlayışının sevgi və simpatiya xüsusiyyətli dostluq mənasında olmasındanuzaq deyil. Əksinə, əgər ayənin sözüklər və axışı, bir mənadanuzaq olacaqsa, o da anlayış üçün nəzərdə tutulan digər mənalar olacaq.Bəzi təfsir alimlərinin, "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlardanməqsəd, münafiqlərdir." şəklindəki sözlərinə gəlincə; ayənin axışınınbelə bir məna əldə etməyə əlverişli olmadığını irəlidə yeri gəlincəaçıqlayacağıq.Bu halda, "Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin" ifadəsindənməqsəd, ruhi olaraq insanları bir-birinə çəkən sevgi və

simpatiyanın qadağan edilməsidir. Çünki bu cür psixoloji bir yaxınlaşma,iki tərəfin əxlaqi baxımdan bir-birlərini təsir etmələrinə gətirib çıxarar.Bu da Müsəlmanlar cəmiyyətinin haqqa uyğun gəlmə xoşbəxtliyi əsasınasöykənən dini həyat tərzinin, heva və həvəsə uyğun gəlmə, şeytana tapınma,fitri həyat xəttindən sapma əsasına söykənən küfr xüsusiyyətlihəyat tərzinə çevrilməsini doğuracaq bir faktdır. Burada, onlardanYəhudilər və Xristianlar deyə söz edil-mesinin və gələcək ayələrdəolduğu kimi "Ehlikitap" deyə danışılmamasının səbəbi,Ehlikitap təbirinin onların bir şəkildə Müsəlmanlara yaxın olmalarınıxatırlatması və Müsəlmanlarda onlara qarşı bir sevgi duyğusununoyanmasına gətirib çıxarmasıdır. Bu səbəbdən sevgi bəsləməninqadağan edildiyi bir ifadədə bu anlayışın istifadə edilməsi uyğun düşməzdi.Sonrakı ayələrin birində, "Ey inananlar, sizdən əvvəl kitab və-630 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rilmiş olanlardan və kafirlərdən dininizi eglence və oyun yerinəqoyanları dost tutmayın." buyurulmasına gəlincə; burada dosttutma qadağan edildiyi halda, onlardan danışılarkən Ehlikitap oluşlarıön plana çıxarılırsa da, bunun yanında Allahın dinini əyləncə vəoyun yerinə qoymaqla xarakterizə edilmələri, Ehlikitap xüsusiyyətini bir tərifxüsusiyyətindən çıxarıb tənqid xüsusiyyəti halına gətirir. Çünki bir birliyəhaqqa çağıran və haqqı açıqlayan bir kitab verilər, bunun ardındanqalxıb Allahın dinini əyləncə və oyun yerinə qoysalar, onlar,dost əldə edilməməyə hər kəsdən daha layiq olarlar. Beləkəslərlə birlikdə yaşamaqdan, onlarla eyni müstəvis(n)i paylaşmaqdanqaçınmaq prioritetli vəzifə xüsusiyyətini qazanar. Belə kəslərisevməkdən qaçınmaq qaçınılmaz olar."Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." ifadəsinə gəlincə; daha əvvəldə vurğuladığımız kimi, burada keçən "vəlayət"dən məqsəd, nəfslərininyaxınlaşmasını, ruhlarının qaynaşmasını tələb edən sevgi vəsimpatiya xüsusiyyətli dostluqdur. Onlar bu yaxınlaşma və qaynaşmanəticəsində heva və həvəsə təbii/tabe olma barəsində görüş birliyi içindəolarlar. Eyni rəftarı sərgiləmək surətiylə, haqqa təpədən baxarlar,

onu qəbul etməyə yanaşmazlar. Allahın nurunu söndürmə mübarizəsindəgüc birliyi edərlər. Hz. Peyğəmbərə (s. a. a) və Müsəlmanlaraqarşı bir-birləriylə köməkləşərək birlikdə hərəkət edərlər.Sanki eyni dinə mənsub bir tək nəfs kimi davranarlar. Əslində aralarındabir din birliyindən söz edilə bilməz; lakin İslamın onları haqqadəvət etməsi, heva və həvəs arxasında qaçmaqdan ibarət olan hədəfləriyləüst-üstə düşməsi, şəhvani arzularının arxasında heç bir sərhəd və qaydatanımadan qaçmalarına, dünya zövqlərinə dilədikləri kimidalmalarına mane olması, onları görüş birliyi içində hərəkət etməyəidarə etmiş, Müsəlmanlara qarşı bir əl kimi olmalarını tələb etmişdir.İşdə aralarındakı şiddətli düşmənliyə və nifrətə baxmayaraq ikibirliyi, yəni Yəhudiləri və Xristianları bir-birlərinə yaxınlaşdıran,bir-birlərinə çevirən, Yəhudilərin Xristianları, Xristianların Yəhudiləri,bəzi Yəhudilərin digər bəzi Yəhudiləri və bəzi Xristianla-Maidə Surəsi 51-54 .................................................... 631rın digər bəzi Xristianları dost əldə etmələrinin, sevmələrinin səbəbibudur. "Onlar, bir-birlərinin vəliləridir..." ifadəsinin şifahi olaraqmübhəm oluşuyla verilmək istənən mesaj da budur. Bu baxımdancümlə, "Yəhudiləri və Xristianları vəlilər əldə etməyin." ifadəsininsəbəbi xüsusiyyətindədir. Bu baxımdan belə bir məna əldə edirik:Onları dostlar əldə etməyin; çünki onlar, aralarındakı şiddətli ayrılıqlara,parçalanmışlıqlara baxmayaraq bir-birlərinin dostlarıdır, sizə qarşıəməkdaşlıq edərlər. Sevgi və simpatiyayla onlara yaxınlaşmanız sizə birfayda gətirməz."Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." ifadəsindən başqa bir mənaçıxarmaq da mümkündür. Belə ki: Onları dost əldə etməyin; çünkisiz an-cak onların sizə dost olduqlarını düşündüyünüz bir qisimini,digər bir qisiminə qarşı köməklərindən faydalanmaq üçün dost əldə edərsiniz;lakin bunun sizə bir faydas(n)ı olmayacaq. Çünki onlar, bir-birlərinindostudurlar; özlərinə qarşı sizə kömək etmələri gözlənilə bilməz."Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır. Allah, zalımcəmiyyəti doğru yola çatdırmaz." Ayənin orijinalındakı "yetevelle" sözünün

məsdəri olan "et/ət-tevelli" vəli əldə etmək, dost əldə etmək deməkdir."Min" ədatı isə, tabıq (bütündən bir parçanı ifadə etmək)üçündür. Bu səbəbdən belə bir məna əldə edirik: "İçinizdən kimonları dost əldə etsə, o, onlardan biri olar."Burada bir sadələşdirmə söz mövzusudur. Bu sadələşdirmə nəticəs(n)i,möminlərin bəziləri, Yəhudilərin və Xristianların bəziləri halınagəlirlər. Bu da bizi bu nöqtəyə aparır ki: Iman, qarışıq və ya dəqiq,bulanıq və ya aydın olmaq baxımından müxtəlif dərəcələri olan birhəqiqətdir. Bunu bir çox Quran ayəsindən qəbul etmək mümkündür:"Onların çogu, ancaq ortaq qaçanlar olaraq Allaha inanarlar." (Yusuf,106) İşdə imanda ol/tapılması olabiləcək olan bu qarışıqlığı vəbulanıqlığı, bir sonrakı ayədə uca Allah ürək xəstəliyi olaraq ifadəetməkdədir: "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların... onların arasındakoşuştuklarını görərsən."Demək ki, görünüşcə möminlərdən olsalar da, dost əldə edən bu632 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5insanları, uca Allah Yəhudilər və Xristianlardan saymaqdadır. Ən/enazından bunlar iman demək olan hidayət yolunu izləməməkdədirlər.Əksinə, onların izlədikləri yolu izləməkdədirlər. Bu yol da onlarıhara aparırsa, bunları da oraya aparmaqdadır.Buna görə uca Allah, möminlərin içində iştirak edən bu bir qisiminsanları Yəhudi və Xristianların bir qisimi olaraq qiymətləndirməsini,"Allah, zalım cəmiyyəti dogru yola çatdırmaz." ifadəsiylə səbəbləndirməkdədir.Bu səbəbdən ifadənin mənas(n)ı belə olar: Sizdənonları dost əldə edən kimsə, onlardandır; sizin yolunuzuizləməməkdədir. Çünki iman yolu, ilahi hidayət yoludur. Onlarıdost əldə edən bu adam isə, onlar kimi zalımdır. Allah da zalımlar birliyinihidayətə çatdırmaz.Ayə, görüldüyü kimi, sırf möminlərdən onları dost əldə edənləri,onların yerlərinə qoymaqla kifayətlənmiş, bunun detal xüsusiyyətli nəticələrinətoxunmamışdır. Hərçənd ayənin ləfzi bir qeydlə məhdudlaşdırılmamışdır;lakin məqsəd, "Oruc tutmanız sizin üçün daha xeyirlidir." (Bəqərə,

184) "Namaz, pis və igrenç şeylərdən daşınmağa çağırar. Əlbəttə Allahıxatırlamaq daha böyükdür." (Ənkəbut, 45) ayələrində və bənzəridigər ayələrdə olduğu kimi ölçü bəyanı olduğu üçün, detal xüsusiyyətlinəticələndirər baxımından ayənin mübhəm olduğunu qəbul etməliyik. Bu səbəbdəndetal xüsusiyyətli bir məsələdə hökm vermək üçün bu ifadədəndəlil əldə etmək barəsində sünnənin açıqlayıcılığına ehtiyacvardır. Bu mövzuda detallı məlumat əldə etmək üçün fiqh elminəmüraciət etmək lazımdır."Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların... onların arasına koşuştuklarınıgörərsən." Bu ifadə, əvvəlki ayədə iştirak edən, "Allah, zalım cəmiyyətidogru yola çatdırmaz." ifadəsinə bağlı bir detal xüsusiyyətindədir. Bunagörə, ilahi hidayət, bunların -pozğunluqdan ibarət olan- hallarını əhatə etmədiyiüçün, onların arasında koşuşturuyorlar, bu mövzuda eşitməyədəyməyəcək bəhanələr çıxarırlar. Uca Allah, "onların arasındakoşuştuklarını..." buyurur da, söz gelimi "onlara doğru koşuştuklarını..."buyurmur. Çünki onlar, onlardandırlar; pozğunluqbaxımından onların yerini tutmuşlar. Bu halda bunlar, başlarınabir fəlakət gəlməsindən qorxduqları üçün bu şəkildəMaidə Surəsi 51-54 .......................................................... 633fəlakət gəlməsindən qorxduqları üçün bu şəkildə koşuşturmuyorlar,belə bir şeydən qorxmaları da söz mövzusu deyil. Bu,Peyğəmbər (s. a. a) və möminlər tərəfindən özlərinə yönələ biləcəkbir tənqidi və ayıblamağı sovmaq üçün uydurduqları bir bəhanədir.Onları bu şəkildə onların arasında koşuşturmaya itələyən şey,onları -Yəhudiləri və Xristianları- dost əldə etmiş olmalarıdır.Hər zülmün və qərblin bir gün yox olub getməsi, zülmü və qərbliəsas alan/sahə bir həyat sisteminin rüsvayçılığının ortaya çıxması və haqqkimi görünən üsullarla batil hədəflərə yönələnlərin ümidlərininsuya düşməsi qaçınılmazdır. Necə ki uca Allah, "Allah, zalım cəmiyyətidogru yola çatdırmaz." buyurarkən bu gerçəyə diqqət çəkmişdir.Bu səbəbdən uca Allahın bir fəth bəxş etmək və ya qatından birəmr endirmək surətiylə onların, etdiklərindən peşmanlıq duy/eşitmələrini,

görünüşlərinin saxta olduğunun, söylədiklərinin yalan olduğununmöminlər tərəfindən bilinməsini təmin etməsi qaçınılmazdır.Bu şərh ilə, "Allah, zalım cəmiyyəti dogru yola çatdırmaz." ifadə-sinden sonra "Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanların..." ifadəsinəyer/yeyər veril-mesinin səbəbi də aydın olur. Daha əvvəl zalımların işlədiklərizülm etibarilə məqsədlərinə çata bilməmələrini ifadə etdiyimənas(n)ı açıqlamışdıq.Buna görə, haqqında danışılan bu kəslər, ürəklərində olmayan birgörünüşlə Hz. Peyğəmbərin (s. a. a) və möminlərin qarşısına çıxmalarıbaxımından münafiq kəslərdirlər. Bu xüsusiyyətlərindən ötəridə Yəhudi və Xristianlar arasında təlaşla koşuşturmalarınıdə "başlarına bir fela-ketin gəlməsindən qorxmaq" şəklindəşərh edirlər. Halbuki bu davranışlarının, ürəklərində gizli olanduyğularıyla üst-üstə düşən gerçək şərhi, Allahın düşmənlərini dostəldə etmələridir. Iki yüzlülüklərinin altındakı niyə/səbəb budur. Mömin görünübiçlərində küfrü saxlamaq mənasında münafiq oluşlarına gəlincə,ayələrin axışından belə bir mənas(n)ı qəbul etmək mümkün deyil.Bəzi təfsir alimləri, mövzuyla əlaqədar olaraq köçürülən rəvayətləridə dəlil olaraq göstərərək, burada Abdullah b. Übey və yoldaşla-634 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rı kimi münafiqlərin nəzərdə tutulduğunu söyləmişlər. Buna görə, bumünafiqlər, bir tərəfdə möminlərlə birlikdə oturub qalxır, onlaraşirin görünməyə çalışırdılar, bir tərəfdən də Yəhudi və Xristianlarladostluq qurur/quruyur, köməkləşmə və həmrəylik əsaslı andlaşmalaredirdilər. İki tərəfi birdən idarə edirdilər. Hər vəziyyətdə qazanclıçıxmaq və qibtə ilə baxılmaq üçün, fərdi mənfəətlərini qorumaməqsədinə istiqamətli olaraq təmkinli davranırdılar. Bu səbəbdən tərəflərdənhansının başına bir fəlakət gəlsəydi, bu ustaca siyasətlərisayəsində özləri etibarda olacaqdılar!Lakin söz mövzusu təfsirçilərin izah etdikləri, ayələrin axışı iləhör-tüşmüyor. Çünki ayələrin axışı, onların Allah qatından Müsəlmanlarabəxş edilən bir fəth və ya bir lütf səbəbindən onların peşmanlıq

duy/eşidəcəkləri gözləməsini ifadə etməkdədir. Nəzərdə tutulan fəth,Məkkənin fəthi və ya Yəhudi qalalarının və Xristian məskunlaşma vahidlərininfəthi ya da buna bənzər bir inkişafdır. Bu təqdirdə isə,onların peşmanlıq duy/eşitmələrinin bir mənas(n)ı olmaz. Çünki onlar, ikitərəf nezdində də özlərini zəmanətə al/götürəcək ehtiyatlı bir rəftariçində idilər. Ehtiyatlı davranan insan isə, peşman olmaz. Bu səbəbdən,onlar baxımından bir peşmanlığın reallaşması, ancaq bir dəfədəmöminlərdən qopub, Yəhudi və Xristianlara qatılmaları, sonrabaşlarına bir fəlakət gəlməsi vəziyyətində söz mövzusu ola bilər.Eyni şəkildə uca Allahın, əməllərinin boşa gedəcəyi, sonundahüsrana uğrayacaqları istiqamətindəki şərhləri də ancaq belə burvəziyyətdə qarşılıq tapmış olar: "Bütün səyləri boşa çıxmış, itirənlərdənolmuşlar." Burada nəzərdə tutulan vəziyyət də, onlarınmünafiq ol-maları, mənfəətləri və istəkləri üçün ehtiyatlı bir tutum sərgiləmələriilə uyğun gəlmir. Çünki başına gəlməsindən qorxduğu birşeyə qarşı özünü qoruyacaq şəkildə ehtiyatlı bir tutum içinə girəninsanın, qorxduğu şeyin reallaşmaması vəziyyətində, bu tutumundanzərərli çıxmasının bir mənas(n)ı yoxdur. Çünki ehtiyatlı davranmaq,ağılı bir tutumdur və bundan ötəri nə peşmanlıq duyul/eşidilər,nə tənqid haqq edilər.Ancaq bunu söyləyə bilərlər: Onların tənqid edilmələrinin səbəbi, ilahiMaidə Surəsi 51-54 ................................................... 635qadağanı tapdalamaları, Allahın fəth vədini inandırıcı tapmamalarıdır.Bu çıxarsama özü etibarilə doğru olsa belə, ayədə, buna bağlıləfzi bir dəlil əldə etmək mümkün deyil."Ümid edilər ki Allah, fəth ya da öz qatından bir iş gətirər də onlar,içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar." İfadənin orijinalının başındaiştirak edən "əsa" sözü, insanların sözlərində olduğu kimi, uca Allahınsözləri içində də xahiş mənasını ifadə edər; -daha əvvəl,bu xahişin dinləyici ya da içində olulan vəziyyət etibariləetibarlı olduğunu ifadə etmişdik- ancaq, ifadənin axışından əldə etdiyimizintiba, bu səbəbdən qar/qazancına, bunun qəti olaraq reallaşacaq

bir vəd olduğunu göstərməkdədir. Çünki ifadə, "Allah, zalım cəmiyyətidogru yola çatdırmaz." ifadəsində dilə gətirilən xüsusu gücləndirməyə,bunun doğruluğunu vurğulamağa, ehtiva etdiyi xüsusun qətilikləreallaşacağını ifadə etməyə istiqamətlidir.Uca Allah fəthdən danışarkən, fəthlə qatından bəxş edəcəyivə çox dəqiq olmayan bir lütfdən danışır. Bu səbəbdən bu fəthləbiz tərəfindən məchul olan bir inkişafa toxunur. Bu da, fəth sözününbaşındakı "lam"ın cins üçün olduğunu, zehində bilinən bir faktaişarə etmədiyini göstərər. Bu səbəbdən bununla nəzərdə tutulanın, müxtəlifayələrdə vəd edilən Məkkə fəthi olması söz mövzusu deyil, deyə bilərik.Məsələn, bu ayələrdə olduğu kimi: "Quranı sənə lazımlıedən Allah, əlbəttə səni, çatılacaq yerə çevirəcək." (Qəsəs,85) "And olsun, Məscidi Harama girəcəksiniz." (Fəth, 27) Bununkimi daha bir çox ayə nümunə verə bilərik.Quranda fəthdən danışıldığında, bununla ümumiyyətlə Məkkə'-nin fəthi nəzərdə tutulmaqla birlikdə, bəzi yerlərdə bu ifadəni Məkkə'-nin fəthi şəklində şərh etmək mümkün görünmür. Bu ayədəkeçən fəth ifadəsini buna nümunə göstərə bilərik: "Dogru sinizsə bufəth nə vaxt? deyirlər. Də ki: 'Fəth günü gəlincə, inkar edənlərəinanmaları fayda verməz və özlərinə möhlət də verilməz.'Sən onlardan üz çevir və gözlə, onsuz da/zatən onlar da gözləməkdədirlər."(Səcdə, 28-30) Burada uca Allah, söz mövzusu fəth reallaşdığında,daha əvvəl kafir olanların, bu sırada inanmalarının özlə-636 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rine bir fayda verməyəcəyini və kafirlərin belə bir fəthi gözlədiklərinibildirməkdədir.Bunu bilirik ki, bu xüsuslar nə Məkkənin fəthi ilə, nə dəMüsəlmanların bu günə qədər əldə etdikləri digər fəthlərlə əlaqədardeyil. Çünki imanın fayda verməməsindən, yəni tövbənin işəyaramamasından danışmaq, -daha əvvəl, təfsirimizin 4. dərisindəNisa surəsi, 17-18. ayələri təfsir edərkən tövbə anlayışı üzərindədayandığımız sırada ifadə etdiyimiz kimi- ancaq iki vəziyyətlə birlikdə

söz mövzusu ola bilər: Ya həyatdan ayrılma anında, dünya ilə axirətinyer dəyişdirməsi səbəbindən insanın seçmə azadlığının ortadanqalxması vəziyyətində. Ya da mənfi xasiyyət və xarakterlərin tövbəvə Allaha dönmə ehtimalını ortadan qaldıracaq şəkildə ürəklərinbərki/qatılaşmasına gətirib çıxarması vəziyyətində. Necə ki uca Allah bu barədəbelə buyurmuşdur: "Rəbbinin bəzi ayələrinin geldigi gün,daha əvvəl inanmamış ya da imanından bir xeyr qazanmamışolan kimsəyə, artıq inanması fayda saglamaz." (Ən'am, 158) "Içlerindenbirinə ölüm gəlib çatana qədər pislikləri edib, 'Mənindi tövbə etdim' deyənlər və kafir olaraq ölənlər üçün (qəbul ediləcək)tövbə yoxdur." (Nisa, 18)Bu baxımdan, əgər ayədə keçən fəthdən məqsəd, Məkkəninyaxud Yəhudi qalalarının və ya Xristian məskunlaşma vahidlərinin fəthikimi Müsəlmanlar tərəfindən reallaşdırılan hər hansı bir fəthsə,buna deyəcək bir şey yox. Ancaq daha əvvəl də işarə etdiyimiz kimi,"içlərində gizlədiklərinə..." və "Inananlar... deyərlər." ifadələriyləizah edilənlərin bu ehtimalla üst-üstə düşməsi çox açıq deyil.Amma əgər haqqında danışılan fəthdən məqsəd, İslamın küfrün işinibitirməsi və Rəsulullah ilə qövmünün arasında qəti hökmün verilməsiisə, heç şübhəsiz bu, Quranın gələcəyə bağlı qeybi xəbərlərindəndir.Uca Allah bu xəbərlərdə, bu ümmətin irəlidə qarşılaşacağıkimi hadisələri və inkişafları xəbər verər. Belə bir çıxarsama,Yunus surəsində iştirak edən bu ifadələrin mənalarıyla da üst-üstə düşməkdədir:"Hər ümmətin bir elçisi vardır. Elçiləri gəlincə aralarındaədalətlə hükmolunur..." (Yunus, 47-56)Maidə Surəsi 51-54 ....................................................... 637"Onlar, içlərində gizlədiklərinə peşman olarlar." Peşmanlıq,edilməməsi lazım olan bir işin edilməsindən və ya edilməsi lazım olanbir işin edilməməsindən ötəri içinə düşülən psixoloji birvəziyyətdir. Onlar bir şey etmişlər. Uca Allah, bunu izləyən ayədə,onların əməllərinin boşa getdiyindən və ticarətlərinin hüsranlanəticələndiyindən danışır. Onların içlərində gizlədikləri şey,

Yəhudi və Xristianları dost əldə etmələri, onların arasında koşuşturarak,Yəhudi və Xristianların Allahın nurunu söndürmə, dünyanınzövqlərindən heç bir maneə törət qarşılaşmadan faydalanma istiqamətindəkihədəflərini reallaşdırma barəsində onlara köməkçiolmalarıdır.Böyük bir ehtimalla, onlar içlərində bunu gizləyirdilər; bunun üçünYəhudi və Xristianların aralarında koşuşturuyorlardı. Amma Allah,haqq əsaslı mesaja fəth bəxş edincə, səylərinin boşa getməsindənötəri böyük bir peşmanlıq duy/eşidəcəklər."İnananlar... deyərlər..." İfadənin orijinalında keçən "yekulu" sözü,"yekule" şəklində də oxunmuşdur. Bu okuyuş ifadənin, əvvəlkiayədə keçən, "fe yusbihu..." ifadəsinə ətf edilməsindən irəligəlməkdədir. Biz tərəfindən ifadəni bu şəkildə oxumaq daha məqsədəuyğundur.Çünki ayələrin axışına belə bir məna daha uyğun düşməkdədir.Çünki onların içlərində gizlədiklərinə peşman olmaları və möminlərinonlara; "bunlarmı?" şəklində xitab etmələri, onların Yəhudivə Xristianları dost əldə etmələrinin və onların arasındakoşuşturmalarının bir nəticəsidir."Bunlar..." sözüylə, Yəhudi və Xristianlara işarə edilir; "sizinləbirlikdə..." ifadəsində də ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlara xitabedilir. Bunun tam tərsi də ola bilər. Eyni şəkildə, "Bütün səyləriboşa çıxmış, itirənlərdən olmuşlar..." ifadəsində əvəzliyinYəhudi və Xristianlara dönük olması mümkün olduğu kimi,ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlara dönük olması da mümkündür.Lakin ayələrin axışından qəbul etdiyimiz qədəriylə xitab ürəklərindəxəstəlik ol/tapılanlara, işarə də Yəhudi və Xristianlara istiqamətlidir.Bu səbəbdən, "Səyləri boşa çıxmış..." sözü, təqdiri bir sual-638 ............................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5nun cavabı xüsusiyyətindədir və belə bir məna diqqətə çarpanlıq qazanır:Ümid edilər ki, Allah bir fəth və ya qatından bir iş gətirər. O zaman imanedənlər, ilahi qəzəbin əhatəsinə girən, bu ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlarabelə deyəcəklər: "Bu Yəhudi və Xristianlarmı, var

gücləriylə and içərək sizinlə birlikdə olduqlarını söyləyirdilər?Yaxşı indi niyə sizə bir faydaları toxunmur?!" Sonra, "İndi buYəhudiləri və Xristianları dost əldə edənlərin aqibəti nə olacaq?" deyəsoruşulmuş kimi belə bir cavab verilir: "Bütün səyləri boşaçıxmış, itirənlərdən olmuşlar."ÜRƏKLƏRİN XƏSTƏ OLMASININ MƏNAS(N)I ÜZƏRİNƏ"Ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar" ifadəsi göstərir ki, ürəklərüçün bir xəstəlik və bunun qaçınılmaz nəticəs(n)i olaraq da sağlamlıq vəsəhhət söz mövzusudur. Çünki sağlamlıq və xəstəlik bir-birinə əleyhdar ikifaktdır. Bunlardan biri, ancaq o birisinin ol/tapıla bilmə imkanı sözmövzusu olduğu bir yerdə reallaşa bilər. Görmə və kor olma kimi.Məsələn bir divar üçün xəstəlikdən danışılmaz. Çünki onun sağlamlıqvə səhhətə qovuşması kimi bir vəziyyət yoxdur.Uca Allahın kitabının müxtəlif yerlərində ürəklərin xəstəliyindəndanışdığı vəziyyətlərdə, bu ürəklərin hallarından və təsirlərindən sözedər ki bunlar, söz mövzusu ürəklərin fitrətin dümdüz xəttindənsapdıqlarını, normal davranışların xaricinə çıxdıqlarını və dümdüzyoldan uzaqlaşdıqlarını göstərərlər. Söz gelimi uca Allah belə buyurur:"Münafiqlər və ürəklərində xəstəlik olan kəslər,'Allah və Elçisi bizə yalnız boş vədlərdə ol/tapıldı' deyirdilər."(Əhzab, 12) "Münafiqlər və ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar, 'Bunlarıdinləri aldatmış' deyirdilər." (Ənfal, 49) "Şeytanın attıgını, ürəklərindəxəstəlik olanlar və ürəkləri bərki/qatılaşanlar üçün bir imtahanetsin." (Həcc, 3) Bu mövzuda nümunə göstərilə biləcək bir çox ayə vardır.Yekunlaşdıracaq olsaq; ürəyin xəstə olması, onun bir növ şübhəvə təminsizliyə mübtəla olması mənasını verər. Bu şübhə, Allahainanma və onun ayələriylə təmin tapmağı belə bir ürək üçünMaidə Surəsi 51-54 ..................................................... 639bulanıq və qaranlıq bir vəziyyətə salar. Açıqcası bunun adı, imanaşiryin qarışdırılmasıdır. Bu səbəbdən belə bir ürək üçün Allahı və ayələriniinkar etmə vəziyyətiylə üst-üstə düşən vəziyyətlər reallaşar. Praktikhərəkət mərhələsində, belə bir ürəyə sahib olan insandan, Allahı

və ayələrini inkar etmə vəziyyətiylə üst-üstə düşən davranışlar sadır olar.Buna qarşılıq, ürəyin sağlam olması da, onun fitrətin xətti üzrəqalıcı olmasını, dümdüz yol üzrə ol/tapılmasını ifadə edər.Bunun nəticəsində Allahı, hər cür şirk ünsüründən təmizlənmiş bir şəkildəbirlər, hər şeydən mücərrədlənərək sırf ONA güvənib söykən/dözər, insanarzusunun, heva və həvəsinin əlaqədar olduğu hər cür zövqü vəkefi bir kənara buraxar, əlinin tərsiylə itələyər. Uca Allah bu barədəbelə buyurur: "O gün ki, nə mal, nə də ogullar fayda verməz.Ancaq Allaha saglam və təmiz ürək gətirən fayda görər." (Şuəra,87-89)Buradan da anlayırıq ki, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar,münafiqlərdən ayrı bir qrupdurlar. Necə ki Quranda da onlardaniki ayrı qrup olaraq danışılar: "Münafiqlər və ürəklərində xəstəlikol/tapılanlar..." deyə. Bir çox yerdə keçən bu ifadə, onların iki ayrıqrup olduğuna istiqamətli işarə ehtiva etmir deyil. Çünki münafiqlər,dilləriylə inandıq deyən, amma ürəkləri inanmayan kəslərdir. Tamküfr ürəyin ölü olduğunu göstərər, xəstə olduğunu deyil. Necə kiuca Allah belə buyurmuşdur: "Ölü ikən özünü dirilttigimiz vəözünə insanlar arasında yürüyebilecegi bir işıq verdigimizkimsə..." (Ən'am, 122) "Ancaq eşidənlər çagrıya gəlir; ölülərə gəlincə,Allah onları dirildər." (Ən'am, 36)Bundan da aydın olur ki, Quran ədəbiyyatında "ürək xəstəliyi"Allah və ayələri məzmununda insanın qavrayışını bürüyən şübhəmənasını ifadə edər. Beləsi bir şübhənin təsiri altına girən birürək, dini i-nanca möhkəm bir şəkildə bağlı qalıb/qəlib dincliyəçata bilməz, bu şübhənin komplekslərindən xilas ola bilməz.Buna görə, mənanın təbiətini əsas al/götürəcək olsaq, ürəklərindəxəstəlik ol/tapılanlar, zəif imanlı kəslərdir. Bunlar hər çağıranaqulaq asar, hər küləyin qarşısında süründürülərlər. Münafiqlərdən fərq-640 .................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lıdırlar. Onlar açıqdan mömin olduqlarını söyləyər, buna qarşı içlərindətam küfrü gizləyərlər. Bunu edərkən də məqsədləri dünyəvi mənfəətlərini

qorumaqdır. Xarici görünüşləriylə möminlərdən, iç dünyalarıyladə kafirlərdən ya-rarlanmaya çalışarlar.Bəli, Qurani Kərimdə, ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar üçün də"münafiqlər" xüsusiyyətinin istifadə edildiyini görürük. Bu, onların iç dünyalarınındə eynilə münafiqlər kimi iman lətafətindən məhrum olduğunuvurğulamağa dönük bir analizdir. Bu isə, içində iman ol/tapılmadığıhalda mömin kimi görünənlərə bağlı olaraq istifadə edilən"ürəklərində xəstəlik ol/tapılanlar" xüsusiyyətindən ayrıdır. Aşağıdakıayəs(n)i buna nümunə göstərə bilərik: "Münafiqlərə, özləri üçün acı/ağrılı birəzab oldugunu müjdələ! Onlar möminləri buraxıb kafirləri dostəldə edərlər. Onların yanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar?Dogrusu izzət tamamilə Allahındır. O, kitabda sizə belə endirmişdirki: Allahın ayələrinin inkar edildigini yaxud lağ/alaya alındıgını işittiginizde,bundan başqa bir sözə keçənə qədər kafirlərlə birarada oturmayın; yoxsa siz də onlar kimi olarsınız. Dogrusu Allah,münafiqlərin və kafirlərin bütününü cəhənnəmdə yığacaq."(Nisa, 138-140)Bəqərə surəsində iştirak edən, "İnsanlardan elələri vardır ki,inanmadıqları halda 'Allaha və axirət gününə inandıq' deyərlər...Onların ürəklərində xəstəlik vardır. Allah da xəstəliklərini artırdı...Onlara, 'İnsanların inandıqları kimi siz də inanın.' deyilsə, obeyinsizlərin inandıqları kimi inanarıkmı? deyərlər..." (Bəqərə, 8-20)ayələrə gəlincə; burada, onların ürəklərinin haqqdan şübhə edərəksonunda haqqı inkara qədər çatdığı izah edilir. Bunlar, başlanğıcdaürəklərində xəstəlik olan kəslər idi. Çünki hələ tam olaraqinanmadıqları halda, yalan danışaraq iman etdiklərini irəli sürmüşlər idi.Halbuki başlanğıcda şübhə içində idilər. Allah da xəstəlikləriniartırdı. Beləcə haqqı inkar etmələrindən və lağ etmələrindənötəri həlak olub getdilər.Uca Allah, ürək xəstəliyinin fiziki bir xəstəlik kimi artdığındanvə hətta xronikiləşərək adamı həlaka sürüdüyündən danışır.Maidə Surəsi 51-54 .......................................................... 641

Bunun səbəbi də, xəstəliyi əsnasında, xəstə olan insanın təbiətinipozacaq günahlarla xəstəliyə davamlı iştirak etməsidir. Bubarədə uca Allah belə buyurmuşdur: "Onların ürəklərində xəstəlikvardır. Allah da xəstəliklərini artırmışdır." (Bəqərə, 10) Uca Allahbir başqa ayədə də belə buyurmuşdur: "Nə vaxt bir surə endirilsə...Lakin ürəklərində xəstəlik olanlara gəlincə bu, onlarınpisliklərinə pislik qatar. Və onlar kafir olaraq ölərlər. Özlərininhər il bir iki dəfə sınandıqlarını görmürlərmi? Yenə də tövbəetmir, ögüt al/götürmürlər." (Tövbə, 124-126) Bir başqa yerdə -ümumi birşərh xüsusiyyətində- belə buyurur: "Sonra pislik edənlərinsonu çox pis oldu. Çünki Allahın ayələrini yalanladılar. Və onlarlalağ/alay edirdilər." (Rum, 10)Daha sonra uca Allah, özünə istiqamətli imanın, bu xəstəliyinmüalicəsi olduğunu açıqlayır və -ümumi bir elan olaraq- belə buyuru-yor: "Imanlarından ötəri Rəbləri onları hidayətə çatdırar." (Yunus,9) Mövzuyla əlaqədar olaraq bir başqa ayədə də belə buyurur:"Gözəl söz ONA çıxar, yaxşı əməl də onu yüksəldər." (Fatır, 10) Bu halda,ürəyində xəstəlik olan kimsə, əgər bu xəstəlikdən xilas olmaqistəyirsə, Allaha tövbə etsin ki bu, ONA iman etmək deməkdir.Saleh düşüncələrlə və saleh əməllərlə düşünüb öyüd al/götürməyə çalışsın.Necə ki yuxarıda yer verdiyimiz ayələrin birində bu xüsusvurğulanmışdır: "Yenə də tövbə etmir, ögüt al/götürmürlər." (Tövbə,126)Bu mövzuyla əlaqədar ən əhatəli şərhi isə, bu ayə ehtiva etməkdədir:"Ey inananlar! Möminləri buraxıb da kafirləri dost əldə etməyin.Alla-ha əleyhinizdə açıq-aşkar bir dəlilmi vermək istəyirsiniz?Şübhə yox ki münafiqlər, atəşin ən alt təbəqəsindədirlər. Artıqonlara əsla bir köməkçi tapa bilməzsin. Ancaq tövbə edənlər, vəziyyətlərinidüzəldənlər, Allaha sıx sarılanlar və dinlərini sırfAllah üçün edənlər başqa. İşdə onlar (gerçək) möminlərlə bərabərdirlər;Allah da yaxında möminlərə böyük bir mükafat verəcək."(Nisa, 144-146) Daha əvvəl, ayələrdə haqqında danışılan Allaha

dönməkdən məqsədin, ONA inanmaq, bu iman üzrə dümdüz ha-642 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5reket etmək, kitab və sünnə istiqamətində hərəkət etmək vəixlas yəni tövhid inancına heç bir şirk şaibesini qarışdırmamaq olduğunuifadə etmişdik."Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." [Ayənin orijinalındakeçən "yertedde" sözünün keçmiş hərəkəti "irtedde"dir.] "Irteddə andinihi" isə dinindən döndü, mənasını verər. Dindarların ədəbiyyatında"irtidat" sözü, imandan küfrə dönməyi ifadə edər. Bu imanındanəvvəl küfrün olması ilə olmaması arasında, bu xüsusiyyətlə xatırlanmabaxımından hər hansı bir fərq yoxdur. Bir kafirin inanması, ardındantəkrar küfrə dönməsi kimi.Əvvəldən kafirkən Müsəlman olan, ardından təkrar küfrə dönəninsanın irtidadı, "Milli irtidat"; Müsəlman bir ailədən dünyayagəldiyi üçün əvvəldən küfrə sapması söz mövzusu olmayan bir kimsənindindən dönüşü də "Fitri irtidat" olaraq adlandırılar. [Bu mənalar,bu sözün əsl mənaları vəziyyətinə gəlmişlər. Məcazibir istifadə söz mövzusu deyil. Ancaq bu istifadə, ya İslamıngətirdiyi bir faktdır -ha-kikatı şəriyə- və yaxud Müsəlmanlar arasındayayılan bir istifadədir -həqiqəti müteşerria-.]Ayədə keçən "irtidat" sözü ilə, dindarların ədəbiyyatındadindən dönmə mənasını verən irtidadın nəzərdə tutulduğu şəklində birdüşüncə zehinlərdə oyana bilər. Bu təqdirdə, ayənin əvvəliylə birəlaqəsi olmaz. Yəni, müstəqil bir ayə kimi qəbul edilər. Buna görə,uca Allah ayədəmiminlərdən bir qrupun imanına ehtiyacının olmadığını,necə olsa bir baş-ka qrupun imanın öhdəçiliklərini yerinəgətirəcəyini izah etməkdədir.Ancaq bu ayə və bundan əvvəlki digər ayələr üzərindədüşündüyümüz zaman, bu ehtimalın etibarsız olduğunu görərik.Çünki ayə bu izahatıyla, möminlərə uca Allahın, öz ərzindəinsanları özünə tapındırma gücünə sahib olduğunu vurğulamaməqsədinə istiqamətlidir. Də-mek istənir ki, irəlidə Allah, elə

birliklər ortaya çıxaracaq ki bunlar, Allahın dinindən dönməkbelə dayansın, ona möhkəm möhkəmə sarılarlar. Bu ayələri də bu baxımdan ələala bilərik: "İndi bunlar, bunları en-qar/qazanc etsə, bilsinlər ki, bunlarıinkar etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq." (Ən'am,Maidə Surəsi 51-54 ......................................................... 643etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq." (Ən'am, 89)"Kim də küfrə sapsa, şübhəsiz Allah aləmlərdən müstagnidir."(Al/götürü Imran, 97) "Siz və yer üzündə ol/tapılanlar hamı/həmişə inkar etsəniz, yaxşıbilin ki, Allah zəngindir, təriflənmişdir." (Ibrahim, 8)Bu mərhələdə, əsl məqsədin kənarında artıqdan bir şərhetmə gərəyi duyul/eşidilməz. Ayənin əsl məqsədi, Allahın dinindəndönməyən mömin bir qövmün gətiriləcəyinin xəbər verilməsidir.Onların Allahı, Allahın da onları sevdiyi, onların möminlərə qarşıtəvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli oluşları kimi ayədə işarə edilənxüsusiyyətlərinə gəlincə; bunlar əsl məqsədə bağlı əlavə faktlardır vəsöz mövzusu edilmələrini tələb edəcək bir vəziyyət və mühitin reallaşmasızəruridir.Digər bir baxımdan baxdığımızda, ayədə işarə edilən xüsusiyyətlərin,əvvəlki ayədə haqqında danışılan Yəhudi və Xristianları dost əldə etmə vəziyyətiyləəlaqəli olduqlarını görərik. Çünki onların Yəhudi və Xristianlarıdost əldə etmiş olmaları, ürəkdən sevgi və simpatiyayla onlaramaraq duymalarından qaynaqlanan bir nəticədir. Bu xüsusiyyətdəki birürəyin Allah sevgisini daşıması mümkün müdir? Uca Allah beləbuyurur: "Allah, bir insanın gögüs boşlugunda iki ürək yaratmadı."(Əhzab, 4)Yəhudi və Xristianları dost əldə etmənin qaçınılmaz bir nəticəs(n)idə möminlərin kafirlər qarşısında əzilmələri və möminlərə qarşıdə təpədən baxan/nazir ekabir bir mövqedə olmalarıdır. Necə ki ucaAllah, bu psixoloji sapmağa bu şəkildə işarə etmişdir: "Onlarınyanındamı izzət (güc və şərəf) axtarırlar? Dogrusu izzət tamamiləAllahındır." (Nisa, 139)

Bu dostluğun bir gərəyi də, onlara qarşı cihad etmə öhdəçiliyiniağırdan al/götürmədiyər, onlarla döyüşməkdən qaçınmadıyar, onlarlaictimai əlaqələri kəsmə barəsində özlərinə yönəldilən hər cürqınamağa sinə gərməməkdir və bu xüsusdakı məhrumiyyət və çətinliklərədözməyə yanaşmamaqdır. Necə ki uca Allah bu xüsusabelə işarə etmişdir: "Ey inananlar! Mənim də düşmənim, sizində düşməniniz olan kəsləri dost əldə etməyin. Onlar sizə gələn644 .............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5gerçegi inkar etdikləri... halda, siz onlara sevgi çatdırırsınız...Mənim yolumda cihad etmək və mənim razılıqmı qazanmaq üçün yurdunuzdançıktıgınız halda içinizdə onlara sevgimi gizləyirsiniz?(Mumtəhinə, 1)Digər bir ayədə mövzuyla əlaqədar olaraq belə buyurulmaqdadır:"İbrahimdə və onunla birlikdə ol/tapılanlarda sizin üçün gözəl birnümunə vardır; onlar qövmlərinə 'Biz sizdən və sizin Allahdan başqatapındıqlarınızdan uzagız. Sizin tapındıqlarınızı tanımırıq. Siz, birtək Allaha inanana qədər sizinlə bizim aramızda davamlı birdüşmənlik və nifrət meydana çıxmışdır.' demişlər idi." (Mumtəhinə, 4)Eyni şəkildə, lüğət mənas(n)ı baxımından və ya analıdıq olaraq ələal/götürsək, irtidat sözü, kafirləri dost əldə etmə vəziyyətini dəəhatəsinə al/götürər. Necə ki uca Allah, əvvəlki ayələrin birində beləbuyurmaqdadır: "Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır."(Maidə, 51) Digər bir ayədə də belə buyurmuşdur: "Kimbelə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur." (Al/götürüImran, 28) Başqa bir ayədə də belə buyurulmaqdadır: "Siz də onlarkimi olarsınız." (Nisa, 140)Bu şərhlərin işığında anlayırıq ki, təfsirini təqdim etdiyimizayənin, əvvəlki ayələrlə əlaqəsi vardır və ayə Allahın dininin,birliklərinə yavaş yavaş nifaqın sızmasından və birliklərindədünyalıq çıxar qarşılığında dini satmağa diqqət etməyən, Allahın,Elçisinin və möminlərin yanında olan gerçək qürura, dünya vəaxirət həyatını əhatə edən xoşbəxtliyə qarşılıq din düşmənlərinin yanındakı

saxta və keçici üstünlüyü, saxta qüruru seçənürəkləri xəstə insanlar ol/tapıldığından ötəri Allaha qarşı gəlmə,Yəhudi və Xristianları dost əldə etmə uçurumuna düşəcəklərindənnarahatlıq duyul/eşidilən bu adamlardan müstağni olduğunu, onlara ehtiyacınınolmadığını vurğulama məqsədinə istiqamətlidir.Ayə, əslində bununla Quranın qeybə bağlı bir uzaqgörənliyinidə xəbər verməkdədir. Buna görə, uca Allah, dinin bu zəifimanlılardan görmüş olduğu ikiüzlülük və müxtəlif qılıqlara bürünməsi,Allahdan başqasının sevgisini Allahın sevgisinə seçim ediş-Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 645leri, qüruru Allahın düşmənlərinin yanında axtarışları, Allah yolundacihad öhdəçiliyi qarşısında ağırdan alıcı, ayaq sürtücü bir rəftargeyinmələri, bu mövzuda qınayanların qınamasından qorxmalarıqarşısında, irəlidə bir qövm gətirəcək. Bunlar Allahı sevəcək, Allahdə onları sevəcək. Möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərəqarşı şərəfli olacaqlar. Allah yolunda cihad edəcək və qınayanheç kimin qınamasından qorxmayacaqlar.Təfsir alimlərinin bir çoxusu, ayənin qeybi bir mesaj daşıdığınıfərq etmələrinə və bu ayədə işarə edilən xüsusiyyətlərin hansı qövmünvəziyyətiylə üst-üstə düşdüyü barəsində uzun qiymətləndirmələr etmələrinəqarşı, ayənin lafızlarını şərh barəsində ala bildiyinədözümlü davranmışlar. Bu səbəbdən ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətlərəlazımlı şərhlər gətirə bilməmişlər. Nəticədə uca Allahın sözünühər hansı bir insanın sözü kimi ələ alıb, insanların sözlərindəolduğu kimi, ONun ayələrində də ənənədə göstərilən dözümlərinvə diqqətsizliklərin ola biləcəyini qəbul edər bir tutum içində olmuşlar.Hərçənd Quran bəlağət baxımından, uyduruk və törədi bir üsulizləməmişdir. Sözlərin istifadəsində, cümlələrin istehsalında vəmənalarına qarşılıq sözlər buraxılması barəsində, yeni və vərdişkarolunmayan bir metod inkişaf etdirməmişdir. Bu barədə, insanlarınnormal ko-nuşmalarında izlənililən üsulu əsas al/götürmüşdür.Ancaq Quran, başqa bir baxımdan insanların sözlərindən ayrı bir

xüsusiyyət ifadə edər. Belə ki; bizlər, bəlağətçilər və normal insanlar olaraqdanışdığımız zaman, sözlərimizi ağılımızda yer/yeyər əldə edən mənalarasöykənən olaraq söyləyərik. Bizim tərəfimizdən qəbul edilən mənalar,insani- ictimai fitrətimiz vasitəsilə meydana gətirdiyimiz ictimaihəyatımızın bir qazanımı olan anlayışımız vasitəsilə zehinimizdəyer/yeyər əldə edərlər. Bu xüsusiyyətlərə sahib anlayışa qabiliyyətimizin bir xüsusiyyətidə, qəbul etdiyi faktlar arasında müqayisə etmə edərək bir mühakiməyəçatmasıdır.Bu mərhələdən sonra, dözümlülük və dözüm qapıları açılar zehinimizə.Məsələn çoxu, bütünün yerinə qəbul edərik. Ümumisi, davamlı646 .......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5olan mövqeyində görərik. Nisbi faktları mütləq faktlar kimi hisslərik.Hər az ol/tapılanı (nadir olanı), yox olanlar kateqoriyasına soxarıq.Sıxlıqla rast gəlinməyən hər faktı var olmayan şeylər əhatəsinə al/götürərik.Bizdən biri çıxar, "Bu gözəldir və ya çirkindir. Bu sevimlidir və yaxoşagəlməzdir. Bu təriflənəndir və ya yeriləndir. Bu faydalıdır və ya zərərlidir.Filan yaxşıdır və ya pisdir." deyər. Bizlər bu məzmunda, bir birlikləəlaqədar olaraq mütləq bir xarakterizə etməyə xərcik. Halbuki söz mövzusubirlik bəzi vəziyyətlərdə, bəzi qiymətləndirmələr məzmununda, bəziinsanlara görə və bəzi faktlar baxımından bu xüsusiyyətlərə malikdir, yənimütləq olaraq belə bir vəziyyəti söz mövzusu deyil. Nə var ki,xüsusiyyəti dilə gətirən adam, bəzi qarşı qiymətləndirmələri yox saymışdır.Bunu edərkən algılayışın da və mühakiməsi barəsində göstərdiyidözümə söykən/dözmüşdür.Bu, insanın objeler dünyasına bağlı konkret faktlara söykənənhisslərinin vəziyyətidir. Qəbul etmə tutumunun məhdud olmasındanötəri, varlıq aləminin onun özüylə elin idili istiqamətlərindən fərqindəolmadığı şeylər bir əvvəlkinə nisbətlə daha çoxdur. Buna görə, insanınxəbər verdiyi bütün şeylər, xarici objelerle əlaqədar bütün danışmalarıvə reallığı tamamilə əhatə etdiyini, bütün naməlumluqlarını ortayaçıxardığını düşün- düğü bütün xüsuslar, sübjektif qiymətləndirmə

və bəzi istiqamətlərə qarşı dözümlü davranmanın və bəziistiqamətləri də bilməmənin məhsuludur. Bir insanın bütün reallığı əhatə etdiyinivə bir kimsənin danışmasını buna görə əhatə edici bir şəkildəqiymətləndirdiyini söyləməsi ciddiliklə uyğun gəlməz. Bu xüsus, üzərindəyaxşıca düşünməyə dəyər.Sahib olduğu məlumata söykənən olaraq insanın söylədiyi sözlərinvəziyyəti bundan ibarətdir. Uca Allahın sözlərinə gəlincə, onları bunöv bir qüsurdan münəzzəh saymamız bir zərurətdir. Çünki ucaAllah, hər şeyi məlumat tərəfindən əhatə etmişdir. Necə ki uca Allah, sözlərininxüsusiyyətləriylə əlaqədar olaraq belə buyurmaqdadır: "O, əlbəttə haqq iləqərbli ayırt edici bir sözdür. O, zarafat degildir." [Tarık, 13-14]İşdə bu xüsus və imtiyaz, uca Allahın zahiri etibarilə mütləqolan və ayrı ya da bitişik hər hansı bir qeydlə məhdudlaşdırılmayanMaidə Surəsi 51-54 ..................................................... 647sözlərini mütləq hesab etməmizin dəlillərindən birini meydana gətirər.Yenə eyni xüsus, uca Allahın sözlərində keçən xüsusiyyətlərin səbəbdənliyəişarə etdiyinin dəlillərindən biridir də. Söz gelimi uca Allah,"O onları sevər..." deyirsə, bu deməkdir ki, hər hansı bir şeydəonlara buğz etmir. Əks halda, bu ümumi ifadəyə bir istisna gətirərdi.Uca Allah, bir qövmün möminlərə qarşı yumşaq və alçaqkönüllü olduqlarını söyləyirsə, onların möminlik sifətlərindən, yəniAllaha iman etmələrindən ötəri onlara təvazökar olduqları vəhər vəziyyətdə və hər təqdirdə təvazökar olmaları lazımdır. Əksinətəqdirdə, belə bir ifadə, haqq ilə qərbli bir-birindən ayırma xüsusiyyətinəsahib ola bilməzdi.Şübhəsiz, bəzi mənalar vardır ki bunlar, nisbəti doğru edəcəkbir əhatə edici xüsus söz mövzusu olduğunda, bunları həkk etməyən insanlaradə nisbət edilərlər. Aşağıdakı ayələrdə olduğu kimi:"And olsun biz, Israilogullarına kitab, hökm və peyğəmbərlikverdik, onları gözəl ruzilərlə bəslədik və onları aləmlərə üstünetdik." (Casiyə, 16) "O, sizi seçdi və dində sizə bir çətinlik yükləmədi."(Həcc, 78) "Siz, insanlar üçün çıxarılmış ən xeyirli ümmət

oldunuz. Iyiligi əmr edər, pislikdən çəkindirərsiniz." (Al/götürü Imran,110) "İnsanlara şahid olasınız, elçi də sizə şahid olsun." (Bəqərə,143) "Elçi də, 'Ya Rəbbi, qövmüm bu Quranı tərk edilmiş buraxdılar.'demişdir." (Furqan, 30)Bunun kimi ictimai xüsusiyyətlərdən danışan bir çox ayə vardır,ki bunlarla xarakterizə edilmə məzmununda fərdlərlə birliklər arasındahər hansı bir fərq yoxdur. Bunun da dözümlülüklə, bəzi istiqamətlərin lehinəolmaq üzrə başqa istiqamətləri görməzlikdən gəlməklə maraq/əlaqəsi yoxdur.Tərsinə, burada həm parçanın, həm də bütünün xarakterizə edildiyi xüsusiyyətlərsöz mövzusudur. Həm fərd, həm də cəmiyyət tələb edici birfaktordan ötəri, bu şəkildə xarakterizə edilərlər. Eynilə, qiymətli bir ləl-cəvahiratıehtiva edən bir torpağın ehtiva etdiyi ləl-cəvahiratdan ötəri ovuclanmasıkimi. Həm torpaq ovuclanmış, həm də ləl-cəvahirat ovuclanmışolar; amma əsl hədəf ləl-cəvahiratdır. İndi mövzumuza dönək."Ey inananlar! Sizdən kim dinindən dönsə..." Yuxarıda et-648 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bizimiz şərhlərin işığında məsələni ələ alacaq olsaq, dindəndönüb irtidat etməkdən məqsədin, Yəhudi və Xristianları dost əldə etməkolduğunu anlarıq. Xitab xüsusilə möminlərə yönəldilmişdir;çünki bundan əvvəlki xitab da onlara istiqamətli idi və ayələrin axışınınbu mərhələsində verilmək istənən mesaj budur: Allahın dininin,Allah düşmənlərinin dostluğuyla çirklənmiş bir imana ehtiyacı yoxdur.Necə ki uca Allah, Allah düşmənlərini dost əldə etməyi küfr vəşirk olaraq xarakterizə etmişdir: "Sizdən kim onları vəli etsə, o, onlardandır."Çünki uca Allah, dininin vəlisi və köməkçisidir. ONundininin köməkçisi olduğunun bir göstəricisi, irəlidə, düşmənlərindənhər cür əlaqəni kisən, ONun dostlarını dost əldə edən, yalnızONun üçün sevən bir birliyi gətirəcək olmasıdır."Allah, yaxında elə bir cəmiyyət gətirəcək" Burada uca Allah, sözmövzusu cəmiyyəti gətirməyi doğrudan öz şəxsinə nisbət edir.Bununla dininin köməkçisi olduğu mesajını verir. Ki ayənin axışındandə bu xüsus qəbul edilir. Demək istənir ki, bu dinin bir

yardımçısı var. O varkən dinə kömək üçün başqasına ehtiyac yoxdur.Bu köməkçi, uca Allahdır.Ayənin axışı, söz mövzusu qövm vasitəçiliyi ilə dinə kömək ediləcəyinivurğulamaqdır. Bu da, bəzi kəslərin din düşmənlərini milliköməkləşmə üçün dost əldə etmələrinə qarşılıq olaraq dilə gətirilir.Ayrıca qövm sözcüyü istifadə edilir və söz mövzusu qövmün xüsusiyyətlərivə davranışları çoxluq kipiyle ifadə edilir. Bütün bunlar göstərirki, gələcəyi vəd edilən qövm bir birlik olacaq, bir və yaiki adamdan ibarət olmayacaq. Uca Allahın hər dövrdə, Allahısevən, Allah tərəfindən sevilən, möminlərə qarşı təvazökar,buna qarşı kafirlərə qarşı üstün və şərəfli, Allah yolunda cihadedən və bu barədə heç bir qınayıcının qınamasından qorxmayanbir insan göndərməsi kimi bir vəziyyət nəzərdə tutulmur.Söz mövzusu qövm, özü gələcək olduğu halda, gətirilişləriuca Allaha nisbət edilmiş və ONun onları gətirəcəyi ifadə edilmişdir.Bu, Allahın onları yaradacağı mənasında deyil. Çünki Allahdanbaşqa yaradıcı yoxdur. Uca Allah belə buyurur: "Allah hər şeyinMaidə Surəsi 51-54 ...................................................... 649yaradıcısıdır." (Zumər, 62) Əksinə bu ifadə, uca Allahın onları dinəkömək edəcəkləri bir mövqeyə gətirəcəyi mənasını ehtiva etməkdədir.Onlara özünü sevmələri və özünün də onları sevməsi qürurunubəxş edəcək. Dostları qarşısında təvazökar, düşmənləriqarşısında üstün və şərəfli olmalarını təmin edəcək. Yolunda cihadetmələrini və hər cür qınamadan təsirlənməmələrini mümkün edəcək.Bu halda onların dinə kömək etmələri, əslində uca Allahınonlar vasitəsilə dinə kömək etməsidir. Zamanın uzağı ilə yaxınıAllah baxımından birdir. Bu, yalnız bizim qeyri-kafi görüşəmik baxımındanbir fərqlilik ifadə edər."O onları sevər, onlar da ONU sevərlər." Burada sevgi sözü, birxüsusiyyətlə və ya başqa bir xüsusla qeydli olmadan, darıx elin idili olaraqmütləq bir şəkildə istifadə edilmişdir. Onların Allahı sevmələriningərəyi, Rəblərini, ONun xaricindəki hər şeyə və mal, mövqe, soy kimi

insanın bağlı olduğu hər dəyərə seçmələridir. Bu deməkdir ki,adı çəkilən qövm, Allahın düşmənlərindən heç kimi dost əldə etməzlər.Əgər dost əldə etsələr, Allahın dostluğundan ötəri, ONundostlarını dost əldə edərlər.Uca Allahın onları sevməsinin gərəyi də, onların hər cür zülmdəntəmizlənmiş olmaları, küfr, fısk kimi mənəvi çirklərdən yamasumiyet ya da tövbə nəticəs(n)i olan bağışlama yoluyla təmizolmalarıdır. Çünki zülmlər və günahların bütünü heç bir şəkildə ucaAllah tərəfindən sevilməzlər. Necə ki ulu Allah belə buyurmuşdur:"Şübhəsiz Allah, kafirləri sevməz." (Al/götürü Imran, 32) "Allah, zalımolanları sevməz." (Al/götürü Im-ran, 57) "O israf edənləri sevməz." (Ən'am,141) "Allah təxribatçıları sev-mez." (Maidə, 64) "Allah haqsız yerəhücum edənləri sevməz." (Bəqərə, 190) "O, böyüklük göstərənlərisevməz." (Nəhl, 23) "Allah, xainləri sevməz." (Ənfal, 58) Bu xüsusla əlaqədarolaraq bir çox ayə nümunə göstərilə bilər.Yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələrdə, insanlarda ola biləcək kiçiksalıcı, çirkin xasiyyətlərin, alçaqlıqların ana ünsürləri zikr edilmişdir.Uca Allah, bir insanı sevdiyini ifadə edərək ondan bu mənfi nite-650 ......................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5liklerin qalxdığına şahidlik edincə, o insan, bunların əleyhdarı olan üstünvə qürur verici xüsusiyyətlərlə xarakterizə edilmiş olar. Çünki insan, birəxlaqa sahib olacaqsa, üstün xüsusiyyətlərdən və ya alçaldıcı xüsusiyyətlərdənbiriylə mütləq əxlaqlanmaq vəziyyətindədir.Buna görə, ayədə nəzərdə tutulan bu insanlar, Allaha həqiqətən inanırlar,imanları zülm çiryinə bulanmamışdır. Necə ki uca Allahbir ayədə belə buyurur: "Inananlar və imanlarını bir haqsızlıqlatapa bilməyənlər... İşdə güvən onlarındır və dogru yolu bulanlardə onlardır." (Ən'am, 82) Buna görə, onlar sapmağa qarşı zəmanətdədirlər.Uca Allah bir ayədə bu xüsusa belə işarə etmişdir: "Allahşaşırttıgını yola gətirməz." (Nəhl, 37) Bu deməkdir ki, onlar, hərmüxtəlif pozğunluğa qarşı ilahi zəmanətin əhatəs(n)i içindədirlər. Ilahi yolnümayişçiliyin öndərliyində Allahın dümdüz yoluna yönəlməkdədirlər.

Onlar, uca Allahın da təsdiqlədiyi gerçək imanları sayəsində,Allaha tam mənasıyla təslim olduqları kimi Elçiyə də təbii/tabe olmuş,ona təslim olmuşlar. Uca Allah, bir ayədə bu xüsusa belə işarəetmişdir: "Xeyr, Rəbbinə andolsan ki, aralarında çıxananlaşılmazlıqlar barəsində səni hakim edib, sonra da verdiginhökmü, içlərində heç bir çətinlik duy/eşitmədən, tam mənasıylaqəbul etmədikcə inanmış olmazlar." (Nisa, 65)Buradan hərəkətlə anlayırıq ki, bunlar bu ayənin nəzərdə tutduğukəslər arasında iştirak etməkdədirlər: "Də ki: Eger siz Allahı sevirsinizsəmənə yatıl ki, Allah da sizi sevsin." (Al/götürü Imran, 31) Bu ayəninməzmunundan anlayırıq ki, Peyğəmbərə uyğun gəlməklə Allahı sevməkarasında zəruri bir əlaqə vardır. Kim Peyğəmbərə xəbərdar etsə, Allahonu sevər. Allah bir qulunu, ancaq Peyğəmbərə (s. a. a) təbii/tabe olduğuzaman sevər.Peyğəmbərə (s. a. a) uyğun gəldikləri zaman təqva, ədalət, lütfkarlıq, səbir,stabillik, təvəkkül, tövbə və təmizlənmə kimi uca Allahın sevdiyi vəməmnun olduğu xüsusiyyətlərə də sahib olarlar. Necə ki uca Allah beləbuyurmuşdur: "Şübhəsiz, Allah da çəkinənləri sevər." (Al/götürü Imran,76) "Allah yaxşılıq edənləri sevər." (Bəqərə, 195) "Allah səbirliləri sevər."(Al/götürü Imran, 146) "Allah, öz yolunda qaynadılmış binalar kimiMaidə Surəsi 51-54 ................................................... 651saf baglayarak vuruşanları sevər." (Səff, 4) "Heç şübhəsiz Allah,özünə söykən/dözənləri sevər." (Al/götürü Imran, 159) "Allah tövbə edənlərisevər, təmizlənənləri sevər." (Bəqərə, 222) Daha bir çox ayə buxüsusa nümunə meydana gətirməkdədir.Yuxarıda işarə edilən xüsusiyyətlərin nəticələrini və bu xüsusiyyətləriizləyən və üstün üstünlükləri şərh edici ayələri bir bütün olaraq araşdırdığımızzaman, yaxşı xarakterlərdən ibarət olan/yaranan çox sayda faktlaqarşılaşarıq. Bunların hamısının bu sifətlərə sahib olan kəslərinyer üzünə varis olan varislər olmasına və yaxşı aqibətin də onlarınolduğuna gəlib söykən/dözdüklərini də görərik. Necə ki üzərində dayandığımızayədən də böylə bir mesaj qəbul edə bilirik: "Ey inananlar!

Sizdən kim dinindən dönsə..." Başqa bir ayədə də -ümumi vəəhatə edici bir ifadə olaraq- şöylə buyurulmuşdur: "Nəticə təqvanındır."(Taha, 132) Inşallah, aqibətin təqvanın olmasının nə məna ifadəetdiyini uyğun bir yerdə ətraflıca irdələyəcəyik."Möminlərə qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər."Ayənin orijinalında keçən "ezilletin" və "eizzetin" sözləri"zəlil" və "əziz" sözlərinin çoxluğudurlar. Özlərinin dostu vəözləri tərəfindən dost əldə edilən Allaha istiqamətli hörmətlərinin birifadəsi olaraq möminlərin üzərinə şəfqət qanadlarını gərmələrindənvə dinin dəyər vermədiyi və əhəmiyyət vermədiyi kafirlərin yanındaolan saxta üstünlük və qürura ehtiyaclarının olmadığından kinayəbir ifadədir bu. Necə ki uca Allah, Peyğəmbərini (s. a. a) bu barədəbu şəkildə istiqamətləndirib öyrətmişdir: "Onlardan bəzi cütlərə (təsnif edərə)verdigimiz dünyalıga gözlərini tikmə və onlara kədərlənmə,möminlərə qanadını endir." (Hicr, 88) Bəzi alimlərin söylədikləri kimi"ezille" sözünün "al/götürə" hərfi cerriyle keçişli qılınması, mərhəmət,ürək incəliyi və ya ağrıma, şəfqət göstərmə mənalarını ehtiva etməsindənötəridir."Allah yolunda cihad edərlər və heç bir qınayıcının qınamasındanqorxmazlar." Ümumi xüsusiyyətlərinin içərisindən xüsusi olaraq "Allah yolundacihad etmələrindən" danışılması, uca Allahın onlar vasitəsilədininə kömək edəcəyindən danışıldığı bir müddətdə belə bir652 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5vurğuya ehtiyac olmasından ötəridir."Heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar." ifadəsinin axışındanaydın olduğu qədəriylə, bu ifadə, yalnız özündən əvvəlkison cümləylə deyil, digər cümlələrlə də elin idilidir. -Hərçənd bu cür tərkiblərdə,ifadənin ümumiyyətlə ən son cümləylə elin idili olduğu qətivə şübhəsizdir.- Çünki Allah yolunda cihad edilərkən qınayanlarınqınaması əhəmiyyətli bir maneə meydana gətirməkdədir. Onlar insanları, mal vəcan itkis(n)i, çətinliklərə dözmə vəziyyətində qalma kimi məşəqqətlərigöstərərək cihaddan saxlamağa çalışarlar. Eyni şəkildə

möminlər qarşısında təvazökar davranıb dünyanın cazibədar nemətlərivə arzuyla arxasından qaçışlan saxta dəyərləri və möminlərinyanında rast gəlinilməyən dünya nemətləri kafirlərin yanında ol/tapılarkənonlar qarşısında üstün və şərəfli davranmaq, qınayanlarınqınamasının mane olacağı şeydir.Ayədən, gələcəkdə meydana gələcək bir hadisəyə istiqamətli qeybibir işarə də qəbul edilməkdədir. Inşallah, mövzunun ayələr və hədislərişığında qiymətləndirildiyi irəlidəki hissədə bu mövzuya toxunacağıq.AYƏLƏRİN HADISLER İŞIĞINDA ŞƏRHİet-Dürr-ül Mensur təfsirində, "Ey inananlar! Yəhudiləri... vəliəldə etməyin..." ayəsiylə əlaqədar olaraq İbni Ishak, İbni Cərir, İbniMünzir, İbni Əbi Xatəm, Əbu Şeyx, İbni Mürdeveyh, Beyhaki -et-Delalil adlı əsərdə- və İbni Asakir, Ubade b. Veliddən, Ubade b.Samitin belə dediyini rəvayət edərlər: "Kaynukaoğulları YəhudiləriRəsulullahla (s. a. a) döyüşməyə cəhd edincə, Abdullah b. Übey b.Selul bunu bəhanə edərək döyüşdə Rəsulullahın yanında iştirak etmədivə bu mövzuda tərəfsiz görünməyə qoyuldu. Buna qarşıUbade b. Samit Rəsulullahın (s. a. a) yanına gedərək onlarla qurduğuittifaqı ləğv etdiyini, onlarla hər cür əlaqəsini kəsdiyini bildirdi.Ubade, Avf b. Hazreç qəbiləsinin bir fərdi idi. KaynukaoğullarıylaAbdullah b. Ubey b. Selul arasındakı ittifaqın bir bənzəri də onunlaqurulmuşdu. Amma o, bu ittifaqı bir tərəfə buraxaraq Rəsulullah əfəndimizin(s. a. a) yanında iştirak etdi və 'Mən Allahı, Rəsulunu vəmi- Maidə Surəsi 51-54 ..................................................... 653minleri dost əldə edirəm. Bu kafirlərin ittifaqlarından və dostluqlarındansıyrılıb Allaha və Rəsuluna doğru gəlirəm' dedi."Yenə eyni əsərdə, Maidə surəsindəki bu ayələrin Abdullah b.Ubey b. Selul haqqında endikləri rəvayət edilər: "Ey inanalar! Yəhudilərivə Xristianları vəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin vəliləridir...Qalib gələcək olanlar, tək Allahın tərəfdarlarıdır." [Maidə, 51-56]Eyni əsərdə, İbni Əbi Şeybe və İbni Cərir, Atiyye b. Sa'd'danbelə rəvayət edərlər: "Həris b. Hazreç Oğullarından Ubade b.

Samit Resu-lullahın (s. a. a) yanına gələrək bunları söylədi: Mənim,Yəhudilər arasında çox sayda dostum vardır. Mən Yəhudilərindostluğundan sıyrılıb Allaha və Rəsuluna gəlirəm. Allahı və Rəsulunudost əldə edirəm.""Bunun üzərinə Abdullah b. Übey bunları söylədi: 'Mən başımızabir fəlakətin gəlməsindən qorxuram. Buna görə onların dostluqlarındansıyrılmıram.' Rəsulullah (s. a. a) ona dedi ki: 'Ey Hubabınatası, yoxsa sən, Ubadedən ayrı olaraq Yəhudilərin dostluqlarınıdavam etdirməklə özün ondan daha qarlı/qazanclı çıxacağınımı düşünürsən?'Bunun üzərinə Abdullah b. Übey: 'İndi qəbul edirəm.' dedi.Ardından bu ayələr nazil oldu: Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianlarıvəli əldə etməyin. Onlar bir-birlərinin vəliləridir... Allahsəni insanlardan qoruyar." [Maidə, 51-67]Eyni əsərdə, İbni Mürdeveyh İbni Abbasdan belə rəvayət edər:"Abdullah b. Übey b. Selul iman etdikdən sonra, 'Mənimlə Kureyzavə Nadiroğulları Yəhudiləri arasında dostluq andlaşması vardır.Mən, başımıza bir fəlakətin gəlməsindən qorxuram.' dedi vəkafirliyə döndü. Buna qarşı Ubade b. Samit, 'Mən Kureyza vəNadiroğulları dostluğundan Allaha doğru sıyrılıram. Allahı, Rəsulunuvə möminləri dost əldə edirəm.' dedi.""Bunun üzərinə uca Allah bu ayələri endirdi: Ey Inananlar!Yəhudiləri və Xristianları vəli əldə etməyin... Ürəklərində xəstəlikol/tapılanların... onların arasına koşuştuklarını görərsən. -BuradaAbdullah b. Übey nəzərdə tutulur.- Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONunElçisi və namazı dosdogru edən və rüku edərkən zəkat verənmöminlərdir. -Burada da Ubade b. Samit və Rəsulullahın səhabələri654 ..................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5möminlərdir. -Burada da Ubade b. Samit və Rəsulullahın səhabələrinəzərdə tutulur.- Eger Allaha, Peyğəmbərə və ona endirilənə inansadılar,onları özlərinə vəli etməzdilər. Amma onların çogu yoldançıxmış insanlardır." [Maidə, 81]Mən deyərəm ki: Bu hekayə başqa kanallardan da köçürülmüşdür.

Daha əvvəl, ayələrin eniş səbəblərinə bağlı bu cür rəvayətlərin inkişafların,ayələrə uyğunlaşdırma xüsusiyyətli içtihatların məhsulu olduqlarınıifadə etmişdik. Necə ki şəxsən rəvayətlərdən hərəkətlə buna bağlıkonkret qar/qazancınalar tapmaq mümkündür. Məsələn, Yəhudilərlə birlikdəXristianlardan da danışan ayələrlə əlaqədar hekayədə MüsəlmanlarlaKaynuka, Kurayza və Nadiroğulları Yəhudiləri arasında keçənlərdəndanışılarkən, Xristianlardan və Müsəlmanların onlarla olanəlaqələrindən heç danışılmır! Hekayənin axışı içində Xristianların,heç bir məqsədə istiqamətli olmadan sırf iş olsun deyə söz mövzusu edilmələrininbir səbəbi yoxdur.Kənar yandan Quranda Yəhudilərlə Müsəlmanlar arasında yaşananhadisələrə, münafiqlərin istiqamətləndirmələrinə bağlı olaraq sırfYəhudilərin mövqesini ələ alan və Xristianlardan danışmayanayələr vardır. Həşr surəsindəki ayələrin yanında başqa surələrdəkibəzi ayələri buna nümunə göstərə bilərik. Yaxşı bəs niyə, təfsirinitəqdim etdiyimiz ayələrdə sırf iş olsun deyə söz mövzusu edilərkən, yalnızYəhudilərdən danışan ayələrdə sırf iş olsun deyə Xristianlardandanışılmır?!Qaldı ki, rəvayətlərdə, 51. ayədən 67. ayəyə qədər cəmi onyeddi ayənin Abdullah b. Übey və Ubade b. Samit haqqında endiyiifadə edilər. Əvvəlcə bu ayələr arasında mövzu bütünlüyü yoxdur ki,bir dəfədə endiklərindən danışılsın. İkincisi; bu ayələr arasındaiştirak edən "Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun Elçisi və dosdogru namazedən və rüku edərkən zəkat verən möminlərdir." ayəsininHz. Əli (ə.s) haqqında endiyini göstərən rəvayətlər, gərək Şiə, gərəksəSünni kanallardan tevatür dərəcəsində köçürülmüşdür. Üçüncüsü;"Ey elçi, Rəbbindən sənə endiriləni eşitdir..." ayəsinin hekayəylə qətilikləheç bir maraq/əlaqəsi yoxdur.Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 655Məsələ budur: Ravi əvvəl Ubade və Abdullahın hekayəsini ələ alır.Sonra baxır ki, bu ayələrlə hekayə arasında müəyyən bir əlaqəvardır. Tutub hekayəni bu ayələrə uyğunlaşdırır, amma bunu da doğru

düz bacara bilmir. Sırf Ehlikitabın praktik vəziyyətinə toxunurlardeyə, on yeddi ayəs(n)i üç ayənin yerinə qoyur.et-Dürr-ül Mensur təfsirində İbni Cərir və İbni Münzir Ikrime-'deyil belə rəvayət edərlər: "Ey inananlar! Yəhudiləri və Xristianlarıvəli əldə etməyin. Onlar, bir-birlərinin vəliləridir." ayəs(n)iKureyzaoğulla-rı Yəhudiləri haqqında enmişdir. Bunlar xainlik edib,Rəsulullah (s. a. a) ilə imzaladıqları andlaşmağı pozmuşlar idi. ƏbuSüfyan b. Hərbə xəbər göndərərək onların və Kreyşin gəlib qalalarınagirmələrini təklif etmişlər idi. Rəsulullah əfəndimiz (s. a. a) ƏbuLübabe b. Abdulmünziri onlara göndərərək qalalarındançıxmalarını istədi. Onlar Əbu Lübabeni dinləyərək qalalarından endiklərindəo, boyunlarının vurulacağını izah etmək üçün əliylə qırtlağınaişarə etdi. Talha və Zübeyr də Xristianlarla və Şamlılarla yazışırdılar.-Ravi deyər ki: Mənə çatan xəbərlərə görə- Rəsulullahın(s. a. a) səhabələrinin arasında yoxsulluqdan və qıtlıqdan qorxan bəzikəslər Kureyza və Nadiroğulları Yəhudiləri ilə yazışırlar idi.Peyğəmbərimizin (s. a. a) hərəkətlərini gizlicə onlara xəbər göndərirdilər.Bunu edərkən də onlardan borc pul al/götürməyi və ya köməkgörməyi ümid edirdilər. İşdə bu davranışları qadağan edildi."Mən deyərəm ki: Bu rəvayətin bir qorxusu yoxdur. Çünki ayələrdəişarə edilən vəlayəti, sevgi və simpatiya xüsusiyyətli vəlayət olaraqşərh əsasına söykəyir. Daha əvvəl bu şərhi dəstəkləyicişərhlərdə ol/tapıldıq. Əgər bu rəvayət həqiqətən ayələrin enişsəbəbinə bağlı bir hadisəs(n)i ehtiva edirsə, bu, ayənin mütləq oluşunuvə bu hadisədə olduğu kimi başqa hadisələrə uyğunlaşdırılma xüsusiyyətini ortadanqaldırmaz. Əgər rəvayət, uyğunlaşdırma xüsusiyyətində isə, onsuz da/zatən buvəziyyət daha diqqətə çarpandır.Mecma-ul Bəyan təfsirində, "Ey inananlar! Sizdən kim dinindəndönsə, bilsin ki Allah, yaxında elə bir birlik gətirəcək..."ayəsiylə əlaqədar olaraq belə deyilir: "Bəziləri, 'Burada gətirilə-656 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ceğinden danışılan birlik Əmr-ül Möminin və yoldaşlarıdır. Ki

onlara qarşı beyətlərini pozanlar (nakisin), ədalətdən sapanlar(əzələsiidin) və doğru yoldan çıxanlar (marikin) döyüşmüşlərdir.'demişlər. Bu görüş Ammar b. Yasirdən, Huzeyfedən və İbniAbbasdan rəvayət edilmişdir. İmam Mis (ə.s) və İmam Cəfərdən(ə.s) də bu mənada görüş köçürülmüşdür."Mən deyərəm ki: Mecma-ul Bəyan təfsirində, söz mövzusu rəvayətköçürüldükdən sonra bu şərhə yer verilir: "Bu fikiridəstəkləyən bir xüsus da Rəsulullah əfəndimizin Hz. Əlini ayədəzikr edilən xüsusiyyətlərlə xarakterizə etmiş olmasıdır. Peyğəmbərimiz(s. a. a) bayrağı daşıyan adam, bir neçə dəfə cəhddə ol/tapıldığı haldaHayber qalasını fəth edə bilməyib geri qaçıb, üstəlik insanlarıqorxutmasından və insanların da onu qorxutmalarından sonra Hz.Əlini Hayber fəthi üçün vəzifələndirdi-ğinde bunları söyləmişdi:'Sancagı sabah elə bir adama verecegim ki, o, Allahı vəRəsulunu sevər, Allah və Elçisi də onu sevər. Dönə dönədöyüşər, əsla cenk meydanından qaçmaz. Allah onun əliylə fəthinasıp etmədikcə geri dönməz.' Sonra bayrağı Hz. Əliyə vermişdir.""Möminlərə qarşı yumşaq, kafirlərə qarşı sərt və şərəfli olması,Allah yolunda cihad etməsi və bu barədə heç bir qınayıcınınqınamasından qorxmaması kimi xüsusiyyətlərə gəlincə; heç kim, Hz.Əlinin (ə.s) bu xüsusiyyətləri həkk etmədiyini irəli sürə bilməz. Çünki onunşirk və küfr əhlinə qarşı şiddətli tutumu, onların arasındameydana gətirdiyi dağıtma o qədər diqqətə çarpan ki; İslam millətini himayəetmə və İslam dinini dəstəkləmə istiqamətindəki dayanıqlılığı və möminlərəqarşı şəfqəti o qədər açıq ki, heç kim bunu inkar edə bilməz.""Rəsulullah əfəndimizin (s. a. a) Qureyşliləri, özündən sonraƏlinin (ə.s) də onlarla döyüşəcəyini söyləyərək təhdid etməsi də bufikiri dəstəkləyici bir xüsusdur. Bir gün Süheyl b. Əmr Qureyşdənbir qrupla birlikdə Rəsulullahın yanına gəlir və belə deyər: 'Ey Məhəmməd,bizim bəzi kölələrimiz sənin tərəfinə keçmişlər, onlarıbizə geri ver.' Bunun üzərinə Rəsulullah (s. a. a) onlara bu qarşılığıverər: 'Ey Qureyş toplulugu, ya bu tutumunuzdan imtina edərsiniz ya

Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 657də Allah sizin üzərinizə bir adam göndərər ki, bu adam, Quranınendirmə və enişi üçün mənim sizinlə savaştıgım kimi, o da Quranınşərhi üçün sizinlə döyüşər.' Bunun üzərinə səhabələrindən bəziləri belədeyərlər: 'Ya Rəsulullah, kim bu adam? Əbu Bəkirmi?' Peyğəmbərimiz,'Xeyr, otağında ayaqqabı tikan adam' deyər. O sırada Hz. Əli(ə.s) Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a) ayaqqabılarını tikirdi.""Hz. Əlinin (ə.s) Basra döyüşünün olduğu gün belə dediyi rəvayətedilər: 'Allaha and olsun ki, bu günə qədər, bu ayənin nəzərdə tutduğu birliklədöyüşən kimsə çıxmamışdı.' Sonra təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)ioxucu.""Əbu Ishak Səhləbi öz təfsirində, rəvayət zəncirini də ifadə edərəkZühridən, Səid b. Müseyyibdən və Əbu Hüreyrədən Peyğəmbərəfəndimizin (s. a. a) belə buyurduğunu rəvayət edər: Qiyamət günü,səhabələrimdən bəzi kəslər mənə doğru gəlmək istəyərlər, amma onlarhovuzdan uzaqlaşdırılarlar. Mən deyərəm ki: Ya Rəbbi, səhabələrim!Səhabələrim! Mənə belə səslənilər: Sən onların səndən sonra nələretdiklərini bilmirsən? Onlar topuqlarının üzərinə gerisən geridöndülər." Mecma-ul Bəyan təfsirindən alınan götürmə burada sonaçatdı.Bəli, işarə edilən bu xüsusiyyətlər, bütün olaraq ancaq Hz. Əli (ə.s)üçün söz mövzusudur. Heç şübhəsiz, Hz. Əli (ə.s) ayədə işarə edilənxüsusiyyətlərin ən konkret göstəricisidir, ən gerçək nümayəndəsidir. Lakinproblem/sualın, bu xüsusiyyətlərin onunla birlikdə Cemel və Sıffin döyüşlərinəqatılan hər kəsi əhatə edəcək şəkildə qəbul edilməsindədir. Çünki budöyüşlərdən sonra, bunların bir çoxu dəyişmişlər idi. Ayədə "O, onlarısevər, onlar da ONU sevərlər." buyurulur və bu ifadə mütləqdir.Hər hansı bir istisnaya yer verilmir. Daha əvvəl bunun nə anlamagəldiyini açıqlamışdıq.Yenə eyni əsərdə belə deyilir: "Rəvayətə görə, bu ayənin anlamıy-la əlaqədar olaraq Peyğəmbərimizə (s. a. a) bir sual soruşular və oəlini Selmanın çiyininə vuraraq, 'Bu adam və soydaşları nəzərdə tutulur.'

qarşılığını verər, sonra bunları söyləyər: Əgər din, Süreyya ulduzunaasılı olsa, Fars qövmündən insanlar, ona çatarlar."658 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5Mən deyərəm ki: Bu rəvayətlə əlaqədar qiymətləndirməmiz, bundanəvvəlki rəvayətə bağlı qiymətləndirməmizdən fərqli olmayacaq.[Çünki Selmanın soydaşları bu xüsusiyyətlərə sahib deyil idilər.] Ancaqburada haqqında danışılan kəslərin, Selmanın soydaşları arasından, irəlidəkibir zamanda göndəriləcəkləri nəzərdə tutulsa, o başqa.Eyni əsərdə deyilir ki: "Deyildiyinə görə, bu ayədə nəzərdə tutulanlarYeməyinlilərdir. Çünki Yeməyinlilər yumşaq ürəkli, kövrək ürəklikəslərdir. Iman Yeməyinlidir. Hikmət də Yeməyin mənşəlidir.Iyad b. Ğanem əl-Eş'ari belə deyər: Bu ayə nazil olunca, Rəsulullah(s. a. a) Əbu Musa Eşarini işarə etdi və 'Burada nəzərdə tutulanlar bu adamınsoydaşlarıdır.' buyurdu."Mən deyərəm ki: Bu mənas(n)ı ehtiva edən bir rəvayət, et-Dürr-ül Mensurtəfsirində bir çox kanaldan köçürülmüşdür. Bundan əvvəlki rəvayətləəlaqədar olaraq söylədiklərimiz bu rəvayət üçün də etibarlıdır.Taberi, təfsirində öz rəvayət zənciriylə Katadedən belə rəvayətedər: "Uca Allah, bu ayəs(n)i endirdi. O, bəzi insanların dindəndönəcəklərini bilirdi. Allah, peyğəmbəri Hz. Məhəmmədin(s. a. a) canını alın tərəfindən, az qala/haradasa Ərəblərin hamısı dindən döndülər.Yalnız Mədinəlilərin, Məkkəlilərin və Bahreynlilerin məscidlərinədavam edən insanlar irtidat etmədilər. Irtidat edənlər deyirdilər ki:'Namaz qılarıq, amma zəkat vermərik. Allaha and olsun ki, mallarımızınqəsb edilməsinə icazə verməyəcəyik.' Əbu Bəkir bu barədəətrafındakılarla müşavirə etdi. Onla-rə (bir nüsxədə: Ona) deyildi ki:'Əgər onlar, zəkatın əhəmiyyətini qavramış olsadılar, şübhəsiz verərdilər,hətta çoxunu da verərdilər.' Lakin o bunları söylədi: Xeyr, vallah,Allahın birləşdirdiyi şeyləri bir-birindən ayırmayacağam. ƏgərAllahın və Rəsulunun fərz etdiyi şeylərdən bir bukağıyı da/də/dahi verməyəcəkolsalar, onlarla döyüşəcəyik.""Allah bir qrup insanı Əbu Bəkirlə birlikdə onların üzərinə göndər-

de. Beləcə Peyğəmbərin (s. a. a) uğruna döyüşdüyü şeylər üçün döyüş idi.Dindən dönən və zəkat verməkdən qaçınan insanların birqisimini əsir al/götürdü, bir qisimini öldürdü, bir qisimini də atəşə ataraqyandırdı . Burunları sürtərək maunu -yəni zəkat- verməyi qəbul edin-Maidə Surəsi 51-54 ......................................................... 659ceye qədər onlarla döyüş idi..."Mən deyərəm ki: et-Dürr-ül Mensur təfsirində, müəllif bu rəvayəti,ABŞ b. Hamid, İbni Cərir, Əbu Şeyx, Beyhaki və İbni AsakirinQatadadan nəql etdiklərini açıqlayar. Yenə müəllif bu rəvayəti Dahhakvə Həsəndən də nəql etmişdir.Bunun nəzəri bir uyğunlaşdırma olduğunun ən konkret dəlili, rəvayətinöz ifadə tərzidir. Bu baxımdan, əvvəlki bəzi rəvayətlərə yönəldiləntənqidlər bunun üçün də etibarlı olar. Çünki bu inkişaflarvə səfərlərdə bəzi mənfi hadisələr yaşanmış, kimi faktlarlaqarşılaşılmışdır. Sonra bu döyüşlərdə tarixin bəzi zülmləri vəgünahları nisbət etdiyi Xalid, Muğire b. Şöbə, Busr b. Ertat vəSemure b. Cündep kimi şəxsiyyətlər rol oynamışlar. Ki, onların buxüsusiyyətlərini, "O, onları sevər, onlar da Allahı sevərlər." ifadəsiyləuyğun gəldirmək mümkün deyil. Bu ifadəni onlara uyğunlaşdırmaq, onlarlaəlaqədar olduğunu söyləmək həqiqi olmaz. Bu vəziyyətdəoxucuya düşən vəzifə, tarixi obyektiv bir şəkildə araşdırmaq, sonradə ayəyə bağlı olaraq ortaya qoyduğumuz məna üzərində dayanıbdüşünməkdir.Bəzi təfsirçilər, o qədər həddindən artıq getmişlər ki, "Bu ayə, məzmunubaxımından, riddet əhliylə döyüşənlərdən çox, Yeməyinli Eş'arilerinxüsusiyyətləriylə üst-üstə düşməkdədir." deyən bəzilərinin bu sözlərini beləqəribsəmişlər. Bu təfsirçilər belə demişlər: "Ayə, ümumi birvəziyyətə işarə etməkdədir. Ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətləri, üzərindədaşıyacaq şəkildə dinə kömək edən hər kəsi əhatə etməkdədir.Rəsulullah (s. a. a) zamanındakı seçmə Müsəlmanlardan yapış,ondan sonra gələn və bu xüsusiyyətlərə uyğun gələn bütün Müsəlmanlarımaraqlandırmaqdadır. Eyni şəkildə, bu mövzuyla əlaqədar olaraq köçürülən

bütün rəvayətlərin işarə etdikləri inkişaflara uyğunlaşdırıla bilər. Zəif birrəvayət olmasına baxmayaraq ayənin, Selman və soydaşlarına işarəetdiyinə, Əbu Musa və soydaşlarını nəzərdə tutduğuna, Əbu Bəkir vəyoldaşlarıyla əlaqədar olduğuna bağlı rəvayətləri buna nümunə göstərə bilərik.Tək, ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyinə bağlı rəvayəti buümumiləşdirmənin xaricində tutmaq lazımdır. Çünki ayənin ləfzi bunauyğun gəlməməkdədir. Ayədə keçən qövm sözcüyü, bir adam mənasına660 ............................................. əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5çen qövm sözcüyü, bir adam mənasına alınmaz. Qövmlə ancaq birbirlik nəzərdə tutular."Adı çəkilən təfsirçinin sübjektif şərhləri xülasəylə belə. Lakingörülən o ki təfsirçimiz, uca Allahın kəlamını, təriflərini xəyalgüçünə söykəyən bir şairin hər hansı bir qövmə istiqamətli təriflərikimi qəbul etmiş. Artıq şairin təxəyyül nə qədər əlverişli oldusa, yalanmı doğrumu olduğuna baxmadan, nəzərdə tutduğu qövmə təriflər düzər.Amma Allahın qiymətləndirmələri beləmi?! Ulu Allah bir ayədə beləbuyurur: "Allahdan daha dogru şifahi/sözlü kim ola bilər?" (Nisa, 122)Ya da təfsirçimiz, ayəs(n)i, biz normal insanlar arasında etibarlıolan danışmalarla qarışdırmış! Biz, normal insanlar bir şeylər söyləyərkən,xoş görmə, görməməzlikdən gəlmə kimi faktlara söykən/dözənanlayışımızı əsas al/götürərik də xüsusilə əhəmiyyət verdiyimiz bir tərəfi ön palanaçıxaracaq şəkildə danışarıq və məqsədimizlə ziddiyyət təşkil edən o biriyanları görməməzlikdən gəlirik. Bu xüsusla əlaqədar tənqidlərə qarşılıq,sözlərin dözümə söykənən olduğunu bəhanə olaraq dövrəyəsoxarıq. Yaxşı ulu Allah üçün böylə bir yaraşdırmada ol/tapılmaq doğrudurmu? Uca Allah sözlərini bu şəkildə xarakterizə edir: "O, əlbəttəhaqq ilə qərbli ayırt edici bir sözdür. O, zarafat degildir." (Tarık, 13-14)Daha əvvəl ifadə etdiyimiz kimi, ayənin ehtiva etdiyi xüsusiyyətlərin ifadə etdik-leri gerçək mənalar üzərində yaxşıca dayanıb düşünüləcək olsa,bu xüsusiyyətləri gerçək mənada təmsil edən insanların hələ ortayaçıxmadıqları aydın olacaq. Oxucu, ayəs(n)i bu gözlə oxumalı, bu

anlayış çərçivəsində qiymətləndirməli və qərarını buna görə, obyektivolaraq verməlidir.Bu vaxt, söz mövzusu təfsirçinin son sözləri olduqca maraqlıdır.Hər şeydən əvvəl, ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyini söyləyən kimsə,Əli və yoldaşlarını birlikdə zikr etmişdir. Eynilə digər ravilerin, ayəninSelman və soydaşları, Əbu Musa və soydaşları, Əbu Bəkir və yoldaşlarıhaqqında endiyini ifadə etmələri kimi. Ayrıca, bəzisinə yuxarıdayer verdiyimiz bu rəvayətlər, Əli və yoldaşlarını birlikdə xatırlayırlar.Yəni, ayənin tək başına Əli haqqında endiyini söyləyən bir riva-Maidə Surəsi 51-54 ................................................... 661çat yoxdur ki, buna qarşı çıxılsan və ayənin ifadə tərzi ümumidir, birbirliyi nəzərdə tutur, bu səbəbdən bir adama sadələşdirilə bilməz, deyilsin.Səhləbi təfsirində, bu ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyindən sözedildiyi, yenə Şeybaninin Nehc-ül Bəyanında, İmam Mis (ə.s) vəİmam Sadiqdən (ə.s), bu ayənin Əli (ə.s) haqqında endiyi rəvayət edildiyidoğrudur. Şübhəsiz, ayənin onun və yoldaşlarının haqqındaendiyini ifadə edən digər rəvayətlərdən hərəkətlə, burada da onunvə yoldaşlarının birlikdə nəzərdə tutulduğu aydın olmaqdadır. Cemel vəSıffin döyüşlərində və Xaricilərə qarşı edilən döyüşdə, dinə köməkçiolan bir tutum içində ol-maları baxımından bu rəvayətlərdə, onlarınayənin nəzərdə tutduğu kəslər olduqları qiymətləndirməsində ol/tapılılmışdır.Qaldı ki, irəlidə ifadə edəcəyimiz kimi, Ehlisünnet kanallarındanköçürülən bir çox rəvayətdə, ifadə tərzi ümumi olduğu halda,"Sizin vəliniz, ancaq Allah, ONun Elçisi... möminlərdir." ayəsininHz. Əli (ə.s) haqqında endiyi ifadə edilər.Kənar yandan, Katade, Dahhak və Həsəndən köçürülən rəvayətləəlaqədar bir başqa problem/sualın söz mövzusudur. Belə ki: "Ey inananlar!Sizdən kim dinindən dönsə, bilsin ki Allah, yaxında elə bir cəmiyyətgətirəcək ki O, onları sevər, onlar da ONU sevərlər..." ayəs(n)i,ən kiçik bir şübhəyə meydan verməyəcək şəkildə, bir cəmiyyəti digəriylədəyişdirmə, müəyyən bir cəmiyyətə möhtac olunmadığı mənasınıvurğulamaqdadır. Xitabın, o sırada ayənin enişinə şahid olanlara istiqamətli

olmasıyla, olanlarla olmayanlara birlikdə istiqamətli olması arasındahər hansı bir fərq yoxdur. Məqsəd, bir qrup Müsəlmana bumesajı verməkdir: Onların hamısı və ya bir qisimi, dinlərindən dönəcəkolsalar, Allah, onların yerinə ONU sevən və ONun tərəfindənsevilən bir qövm gətirəcək. -Allah mürtədləri sevməz, mürtədlərdə ONU sevməzlər.- Adı çəkilən qövmün bu bu xüsusiyyətləri vardırvə onlar Allahın dininə köməkçi olacaqlar.Bu da göstərir ki, gətiriləcək olan qövm, bir qrup mömindirvə onlar, o gün mövcud olan möminlərdən ayrıdırlar. Yəni, bu ayədənəzərdə tutulanlar, Peyğəmbərimizin (s. a. a) vəfatının dərhal sonrasındamürtədlərlə döyüşən kəslər deyildirlər. Çünki onlar, aya-662 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tin enişinə şahid olmuşlar idi. Bu səbəbdən onlar, "Ey inananlar..." sözününhəmsöhbətidirlər; "Allah, yaxında bir cəmiyyət gətirəcək..." ifadəsininəhatəsinə girməzlər. Bu baxımdan təfsirini təqdim etdiyimiz ayəs(n)i,bu ayəyə bənzədə bilərik: "Eger üz çevirəcək olsanız, Allah,yerinizə başqa bir cəmiyyət gətirər də onlar sizin kimi olmazlar."(Məhəmməd, 38)Təfsirin Nü'mani'de, müəllif öz rəvayət zənciriylə Süleymanb. Harun İclidən belə rəvayət edər: "İmam Cəfər Sadiğin (ə.s) belədediyini eşitdim: Bu ayədə işarə edilən missiyanın sahibi qorumaaltındadır. Əgər insanların bütünü getsələr də, Allah onu vəsəhabələrini gətirəcək. Onlar uca Allahın haqqlarında belə buyurduğukəslərdir: 'İndi bunlar, bunları inkar etsə, biz, bunlarıinkar etməyəcək bir cəmiyyəti, bunlara vəkil buraxmışıq.' (Ən'am, 89)Onlar bu ayənin nəzərdə tutduğu kəslərdir: Allah, yaxında elə bir cəmiyyətgətirəcək ki O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərəqarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər."Bu mənas(n)ı içirən bir rəvayəti Ayyaşi və Qummu öz təfsirlərindəköçürmüşlər. [Təfsir-ul Ayyaşi, c. 1, s. 326, h: 135. Təfsir-ül Qummu, c. 1,s. 17]QURAN VƏ HADIS İŞIĞINDA MÖVZUYA YÖNELIK ÜMUMİ

BIR DƏYƏRLƏNDİRMƏƏvvəlki hissələrin axışı içində dəfələrlə işarə edildiyi kimiQuran, əhəmiyyət verdiyi məsələləri ələ alarkən, vurğulu və sərt birüslub istifadə edər. Bu da bunu göstərər: Ortada bir-birini gücləndirən mənfifaktorlar vardır və bunlar insanları böyük fəlakətlərə, qürurincidici alçaqlıqlara düçar edəcək sıxlıqdadır. Nəticədə Quranınbu xəbərdarlıqlarını diqqətə al/götürməyənlər, Allahın qorxunc qəzəbiylə yüz/üzyüzə gələcəklərdir. Faizi qadağan edən, Peyğəmbərin qohumlarınısevməyi əmr edən vs. ayələri buna nümunə göstərə bilərik.Əslində bu, danışma sənətinin imtina edilməz bir üsuludur.Məsələn, hikmət sahibi bir natiq, kiçik və sadə bir şeyi əmr edirsəvə bunu israrla vurğulayıb, söz mövzusu sadə şeyin haqqMaidə Surəsi 51-54 ...................................................... 663etmədiyi sıxlıqda üzərində dayanırsa ya da bir kimsəyə haqqetmədiyi bir üslubla xitab edirsə, söz gelimi züht və ibadət sahəsindəəhəmiyyətli bir mövqes(n)i işğal edən özünü Allaha həsr etmiş bir alimi,həm də izdihamların gözü qarşısında üz qızardan bir cinayət/günahı işləməkdənnəhy edirsə, bu, deyilənlərin boşuna olmadığını, böyükvə ölümcül bir təhlükəylə üz-üzə olunduğunu göstərər.Bu sərtlikdəki bir üsluba sahib Quran ayələrinin doğruluğunu,çox keçmədən yaşanan hadisələr sübut etmişdir. Işaret etdiyi, dahadoğrusu doğrudan göstərdiyi hadisələr bir-bir reallaşmışdır.Bəlkə də bu cür ayələrin endiyi sıralarda bunlara ilk dəfə həmsöhbətolanlar, bunların işə-rədd etdiyi hadisələri qavraya bilməmişlər və məsələniqəbul edə bilməmişlər.Quran, Rəsulullahın qohumlarının sevilməsini əmr etmişdir. Bumövzuya o cür əhəmiyyət vermişdir ki, Peyğəmbər əfəndimizin (s. a. a)qohumlarını sevməyi, onun elçiliyinin ödənişi və Allaha çatdıran yololaraq xarakterizə etmişdir; amma sonra ümmət, onun Ehlibeytinə qarşıtarixin şahid olduğu ən qorxunc mezalimi işləməkdə bir qorxugörməmişdir. Əgər, onlara Peyğəmbərin Ehlibeytinə zülm etmələriəmr edilsəydi, bundan çoxunu edə bilməzdilər!

Quran ayrılığı qadağan etmiş və bu mövzu üzərində tez-tez dayanaraqMüsəlmanları ayrılığa düşməmə mövzusunda xəbərdar etmişdir. Sonraümmət paramparça oldu, Yəhudilər və Xristianlardan daha çoxgrupçuklara bölündü. Yəhudilər yetmiş bir, Xristianlar yetmiş ikiqrupa bölünmüşlər idi. Müsəlmanlar bu mövzuda onları geridə buraxaraqyetmiş üç təriqətə bölündülər. Bu, dini məsələlərə bağlımezhepsel bölünmələrini göstərər. İctimai qanunlar və rəhbərlikşəkilləri kimi ictimai məsələlərə bağlı bölünmələri isə, statistikalarasığacaq kimi deyil.Quran Allahın endirdiklərinin xaricində bir şeylə hökm etməyi,insanları təsnif edərə bölməni, azğınlığı, heva və həvəsin arxasında getməyiqadağan edər. Bu mövzuda olduqca sərt ifadələr istifadə edər. Sonra olanlargözlər önündədir.Kafirlərin və Ehlikitabın dost əldə edilməsinin qadağan edilməsi du-664 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5rumu da Quranda üzərində əhəmiyyətlə durulan qadağanlardan biridir.Hətta, deyilə bilər ki, Quranda kafirlərin və Ehlikitabın dost əldə edilməsininyasaklanışı ilə əlaqədar olaraq istifadə edilən sərt üslub başqaheç bir detal xüsusiyyətli qadağan et əlaqədar olaraq istifadə edilməmişdir.Quran bu mövzuya o qədər əhəmiyyət verər ki, uca Allah Ehlikitabıvə kafirləri dost əldə edənləri onlardan sayar: "Sizdən kim onlarıözünə vəli etsə, o, onlardandır." Belə bir şeyi etmələri vəziyyətindəözüylə aralarında bir maraq/əlaqənin qalmayacağını ifadə edər:"Kim belə etsə, artıq onun üçün Allahdan heç bir şey yoxdur."(Al/götürü Imran, 28) Sonra onları ola biləcək ən açıq bir ifadəylə xəbərdar edər vəbelə deyər: "Allah sizi özündən çəkindirər." (Al/götürü Imran, 28-30) Dahaəvvəl bu ifadə üzərində dayanarkən, bunun xəbərdar etdiyi şeyin qətiolaraq reallaşacağına dəlalət etdiyini, bunun qaçınılmaz olduğunu,dəyişməsinin və başqa bir şeyə çevrilməsinin söz mövzusuolmadığını ifadə etmişdik.Daha çox şərh istəyirsənsə, bu ayənin mənas(n)ı üzərində düşünə bilərsən:"Şübhəsiz Rəbbin, hamısının işlərinin karşılıgını tam

verəcəkdir. -Bu ayədən əvvəl Nuh, Hud və Saleh kimi peyğəmbərlərinqövmlərinin hekayələri izah edilmiş, sonra Yəhudilərin, kitablarıhaqqında ixtilafa düşmələri dilə gətirilmişdir.- Çünki Allah, etdiklərinizibilməkdədir. Elə isə emrolundugun kimi dogru ol; səninləbirlikdə tövbə edənlər də; həddindən artıq getməyin, -görüldüyü kimi ayəninxitab tərzi, ictimai xüsusiyyətlidir- çünki O, etdiklərinizi görməkdədir."(Hud, 111-112) Sonra bir də uca Allahın bu sözü üzərində düşün:"Əsla/çəkin zülm edənlərə söykən/dözməyin; sonra sizə atəş toxunar!Sizin Allahdan başqa dostlarınız yoxdur; sonra sizə kömək edilməz!"(Hud, 113)Uca Allah, "Allah sizi özündən çəkindirər." xəbərdarlığıyla vədetdiyi bu atəşin axirətdən əvvəl, dünyadaykən toxunmasının -ayənin ifadəsinin mütləq olduğu göz qarşısında saxlanılmalıdır- nəməna ifadə etdiyini bu ayədə açıqlayır: "Bu gün artıq inkar edənlər,sizin dininizi yox etməkdən, ümidi kəsmişlər. Artıqonlardan qorxmayın, məndən qorxun." (Maidə, 3) Bunu söyləyərkənMaidə Surəsi 51-54 ............................................................ 665uca Allah, möminlərin, müşriklərdən və Ehlikitapdan ibarət olan/yaranankafirlərin, dinlərini yox etmələrindən qorxduqlarını ifadə edir -ki bizdaha əvvəl bunun üzərində dayandıq- və bu qorxu, bu ayənin endiyigünə qədər davam etmişdir. Artıq bu gün, bu ayənin enişindən sonra,dinin ortadan qalxması barəsində kafirlərdən qorxmalarınaehtiyac yoxdur. Əksinə bu mövzuda Rəblərindən qorxmaları lazımdır.Onların dinləri barəsində qorxduqları şey, kafirlərin əllərindəngələn hər imkanı istifadə edərək dinlərini yox etməyə və bu fövqəladədəyəri əllərindən çıxarmağa çalışacaqları xüsusu idi.Möminlər, bu ayənin enişindən əvvəl bundan qorxurdular. LakinMaidə surəsinin enişiylə birlikdə bu qorxuları güvənə çevrildi;ürəklərində qopan qorxu fırtınaları din idi. Amma bu barədə Rəblərindənqorx-maları lazımdır. Allahın, nurlarını aradan qaldırmaması, dinləriniəllərindən al/götür-maması üçün diqqətli olmaq vəziyyətindədirlər.Bilindiyi kimi, uca Allah layiq olmadıqları müddətcə, bir qövmü

sürpriz bir şəkildə cəzalandırmaz və üzərlərinə əzab endirməz. UcaAllah bu barədə belə buyurar: "Bu belədir; çünki bir millətözlərində olan gözəl üstünlüyü degiştirmedikçe, Allah onlaraverdigi neməti degiştirmez." (Ənfal, 53) Bu ayədə, ilahi nemətindəyişməsinin, haqq edilməsi vəziyyətində reallaşacaq bir fakt olduğuaçıqlanır. İnsanların özlərini dəyişdirmələriylə birlikdə,onlara istiqamətli nemətin də dəyişəcəyi vurğulanır. Daha əvvəl dəifadə edildiyi kimi, din ya da deni vəlayət -rəhbərlik- "nemət" olaraq xarakterizə edilmişdir:"Bu gün sizin üçün dininizi yetkinləşdirdim, sizə nemətimitamamladım və sizə din olaraq İslama razı oldum."(Maidə, 3)Demək ki, bu nemətin onlar tərəfindən dəyişdirilməsi, Allah iləəlaqənin kəsilməsi surətiylə Allahın vəlayətindən sıyrılmaları,zalımlara söykən/dözmələri, kafirləri və Əhli Kitabı dost əldə etmələrigözlənilməkdədir. Elə isə bu mövzuda, özlərinə bundanqorxmaları və dolayısilə Allahın önü alınmaz əzabını üzərlərinəendirməsindən qorxmaları lazımdır. Uca Allah, onları bu ifadələrləxəbərdar edir: "Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır.Allah, zalım cəmiyyəti dogru yola çatdırmaz." (Maidə, 51) Burada uca666 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lim cəmiyyəti dogru yola çatdırmaz." (Maidə, 51) Burada uca Allah, onlarıxoşbəxtliyə yönəltməyəcəyini bildirir. Çünki xoşbəxtliyin hidayətlədoğrudan elin idisi vardır. İnsanların dünya həyatında xoşbəxtolmaları, ancaq dini qaydalar və İslamın ümumi ictimai qanunları istiqamətindəbir həyat davam etdirmələri ilə mümkündür.Bu gedişatın bünyəsi yıxıldığı zaman, bilinəni əmr etmə vəmünkəri qadağan etmə kimi İslami həyatın özünü qoruyucu prinsiplərpozular və İslamın ictimai həyat üçün nəzərdə tutduğu ümumisimvollar ortadan qalxar. Onun yerini kafirlərə xas həyat tərzial/götürər. Sonra bu həyat tərzi get-gedə təməllərini sağlamlaştırar vəprinsiplərini məskun hala gətirər. Bu gün Müsəlman cəmiyyətlərin içində

ol/tapıldığı vəziyyət, bunun ən konkret nümunəsidir. Kafirlərə xashəyat sistemi, bütün görünüşləriylə Müsəlman cəmiyyətlərin həyatınınhər sahəsinə suverendir.Quran və sünnənin təşkil etdikləri və Müsəlmanlar arasındaməskun bir sistem halına gətirdikləri ümumi Islami həyat sistemi ilə,bu gün Müsəlmanlara söykədilən dağıdıcı və fasit həyat sisteminimüqayisə etdiyimiz, sonra, "Allah, yaxında elə bir cəmiyyət gətirəcəkki, O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Möminlərə qarşı alçaqkönüllü, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər. Allah yolunda cihadedərlər, heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar." (Maidə,54) ayəsinin işarə etdiyi xüsus üzərində düşündüyümüz zaman görəcəyimizbudur:Bu gün biz Müsəlmanlar birliyini qucaqlayan və həyatımızın hərsahəsinə suveren olan bütün alçaqlıqlar, -ki biz bunları əvvəlkafirlərdən al/götürdük, sonra içimizdə kök saldılar, şəxsən bizim dəyərlərimizhalına çevrilərək törədilər- uca Allahın ayədə, gətirəcəyinivəd etdiyi birliyə bağlı olaraq dilə gətirdiyi xüsusiyyətlərin əleyhdarlarıdır.Bunu demək istəyirəm: Bu gün praktik həyatda sərgilədiyimizbütün alçaqlıqlar, bu nöqtədə yekunlaşdırılır: Bu günki cəmiyyət Allahısevmir, Allah da onları sevmir. Kafirlərə qarşı alçaq, süklümqat, möminlərə qarşı zorba, təpədən bakmacı və şiddətlidir.Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 667Allah yolunda cihad etməz; hər qınayanın qınamasından da qorxar.İşdə Quran bu təəccüblü gerçəyi bu cür dəqiq ifadələrlə həmsöhbətlərinəizah edir. Istersen belə də deyə bilərsən: Bu, qeybi bir xəbərdir.Hər şeyi bilən və hər şeydən xəbərdar olan Allah, İslam cəmiyyətininbir gün dindən dönəcəyini xəbər verir. Şübhəsiz bu,terminolojik mənada bir riddet deyil. Bir eniş, bir alçalış mənasındadindən çevir. Ulu Allah bu ayələrdə bu xüsusa işarəetmişdir:"Sizdən kim onları özünə vəli etsə, o, onlardandır. Allah,zalım cəmiyyəti dogru yola çatdırmaz." (Maidə, 51) "Eger Allaha, Peyğəmbərə

və ona endirilənə inansadılar, onları özlərinə vəlietməzdilər. Amma onlardan birçogu yoldan çıxmış insanlardır." (Maidə, 81)Allah, özünə -dininə- kömək etmələri vəziyyətində özlərinəkömək edəcəyini vəd etmişdir. Özləri dəstəkləməsələr vəonların güclərinə iştirak etməsələr, düşmənlərini zəiflədəcəyinəsöz vermişdir: "Eger Ehlikitap inanmış olsaydı, əlbəttə özləriüçün yaxşı olardı. Içlerinden inananlar da var; amma çoxları yoldançıxmışlar. Sizə əziyyətdən başqa bir zərər verə bilməzlər. Sizinlədöyüşsələr belə, sizə arxalarını dönüb qaçarlar, sonra onlarakömək də edilməz. Harada ol/tapılsalar, onlara alçaqlıq (damğası)vurulmuşdur. Meger ki Allahın ipinə və insanların ipinə sıgınmışolsunlar." (Al/götürü İmran, 110-112) "Meger ki Allahın ipinə və insanlarınipinə sıgınmış olsunlar" ifadəsindən "İnsanların onlarıdost əldə etmələri və nəticədə uca Allahın onları insanlara suverenetməsi surətiylə bu zillətdən çıxmaları mümkündür" şəklində birçıxarsamada ol/tapılmaq uzaq bir ehtimal deyil.Sonra uca Allah -bu mövqedə olan- İslam cəmiyyətinə,bir birlik ortaya çıxaracağını vəd edir. Bunlar elə bir birlikdirki, Allah onları sevər, onlar da Allahı sevərlər. Möminlərəqarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şiddətli və şərəflidirlər. Allahyolunda cihad edərlər və heç bir qınayıcının qınamasından qorxmazlar.Daha əvvəl də ifadə etdiyimiz kimi, onlara bağlı olaraq sayılan bu668 ........................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5xüsusiyyətlər, bu günki İslam cəmiyyətində icazəyə rast gəlinməyən xüsusiyyətlərdir.Ayənin üzərində yaxşıca düşündüyümüz zaman, ayənin İslamcəmiyyətinin irəlidə nə növ alçaqlıqlara düçar olacağını və hansı alçaldıcıvəziyyətlərə düşəcəyini detallı bir şəkildə xəbər verdiyini görərik.Bu alçaqlıqlara bağlı olaraq, axır zamanda meydana gələcəkkimi inkişaflarla əlaqədar Peyğəmbərimizdən (s. a. a) və Ehlibeytİmamlarından (onlara salam olsun) çox sayda hədis rəvayət edilmişdir.Bu hədislərin bir qisimi art niyyətli sapdırmalardan və təhriflərdən

xilas ola bilməmişsə də, bununla birlikdə bunlar arasında, inkişaflarvə yaşanan praktik tərəfindən təsdiqlənən xəbərləri ehtiva edənhədislər də vardır. Bunlar, təxminən olaraq min il əvvəl qələmə alınmışilk qurşaq alimlərin əsərlərində iştirak etməkdədirlər. Bu əsərlərinçoxu da həqiqətən isnad edildikləri kəslər tərəfindən qələmə alınmış;günümüzə köçürülərkən hər hansı bir itkiyə uğramamış vəbir çox alim tərəfindən onlardan nəql edilmişdir.Qaldı ki, bu rəvayətlər, o gün üçün hələ reallaşmamış və osırada yaşayan insanların gözləmədiyi, təxmin etmədiyi və edə bilməyəcəyihadisələrə bağlı xəbərlər verirlər. Bu səbəbdən bunlarındoğruluğunu qəbul etmək və vəhy mənbəsindən yığıldıqlarını etirafetmək bizim bucağımızdan qaçınılmaz olmuşdur.Məsələn Qummu öz təfsirində atasından, o, Süleyman b.Müslim el-Haşşabdan, o Abdullah b. Cerih el-Mekkidən, o Ata b.Əbi Riyahdan, o da Abdullah b. Abbasdan belə rəvayət edər:Rəsulullah əfəndimizlə (s. a. a) birlikdə Vida Həccini yerinə yetirirdik.O sırada Rəsulullah (s. a. a) Kəbənin qapısına yapışdı vəyüzünü bizə çevirərək belə buyurdu: "Sizə qiyamətin işarələrinixəbər verim mi?" O sırada onun ən yaxınında Selman (r.ə) ol/tapılırdı,dedi ki: "Bəli, xəbər ver ya Rəsulullah."Peyğəmbərimiz (s. a. a) belə buyurdu: "Qiyamətin işarələrindənbiri namazın ortadan qalxması, şəhvani arzuların arxasına düşülməsi,ehtiraslara istiqamətli meyllərin artması, mala böyük dəyərverilməsi, dinin satılaraq qarşılığında dünyalıq şeylərin alınmasıdır.Maidə Surəsi 51-54 ..................................................... 669Bu şərtlər ortaya çıxdığında, gördüyü pislikləri dəyişdirmə gücünüözündə tapa bilməmənin verdiyi iztirabla möminin ürəyi və içi, sudaduzun əriməsi kimi əriyər."Selman heyrətlə soruşdu: "Bu dəmi olacaq ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman! Bütün bunlar olacaq və bu sırada onları zorba əmrlər,fasiq vəzirlər, zalım alimlər və xain əminlər idarə edəcək."

Selman soruşdu: "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and olsun ki, eySelman, bütün bunlar olacaq. Bu sırada münkər (pis) bilinən (yaxşı)olacaq, bilinən də münkər olacaq, xainə güvəniləcək, güvənilənkimsə xəyanət edəcək, yalan danışanlar təsdiq ediləcək və doğrusöyləyənlər də yalanlanacaqlar."Selman, "Bütün bunlar olacaqmı ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və bu sırada qadınlar idarəçiolacaq, nökərlərə məsləhətləşiləcək, uşaqlar minbərlərə oturacaq, yalanbir bacarıq kimi qəbul ediləcək, zəkat bir itkin, Müsəlmanlarınbeytülmalını talan etmək bir qənimət kimi görüləcək. Adam anavə atasına əziyyət edəcək, buna qarşı yoldaşına yaxşılıq edəcək.Və kometa doğulacaq."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada qadın ərinin ticarətortağı olacaq, yağış normal mövsümündə yağmayacaq, istimövsümlərdə yağacaq, comərd insanlar ola bildiyincə sərt və kobudolacaqlar, çətin vəziyyətə düşən yoxsul insan kiçik hesab ediləcək. Bu sıradabazarlar bir-birlərinə yaxın olacaq. Biri: 'Heç bir şey sata bilmədim'deyəcək, bir başqası: 'Heç qazanc əldə etmədim' deyəcək. Bundanötəri Allahı günahlandırar/cinayətlər kimi danışacaqlar."Selman, "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və bu sırada başlarına birqövm müsəllət olacaq ki danışacaq olsalar, boyunlarını670 ...................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5vuracaqlar; susacaq olsalar, hər şeylərini mübah sayacaqlar, mallarına əl qoyacaq, möhtərəmliklərini tapdalayacaqlar. Qanlarını tökəcək, ürəklərinəqorxu salacaqlar. O sırada möminləri qorxaq, ürkək, pısırık vəutancaq görərsən."

Selman, "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və o sırada bir şey şərqdən vəbir şey də qərbdən gətiriləcək və bunlar ümmətimi təsir edibistiqamətləndirəcək. Vay ümmətimin zəiflərinə, onların əlindən nələrçəkəcəklər, nələr?! O zalımların da Allahın əzabından ötəri vayhallarına! Bunlar kiçiklərə ağrımayacaq, böyüklərə hörmətgöstərməyəcəklər. Heç bir qüsuru bağışlamayacaqlar. Onlarlaəlaqədar xəbərlər hamı/həmişə çirkin və ağıza alınmayacaq cinsdəndir. Bədənləriinsan bədəni, amma ürəkləri şeytan ürəyi olacaq."Selman, "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Rəsulullah (s. a. a) buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allahaand içərəm ki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və o sırada kişilərkişilərlə, qadınlar da qadınlarla əlaqəyə girəcəklər.Qızlar ailələrinin evində qısqanılıb qorunulduğu kimi oğlanlardə qısqanılıb qorunulacaqlar. Kişilər özlərini qadınlara, qadınlardə özlərini kişilərə bənzədəcəklər. Qadınlar əyərlərəminəcəklər. Ümmətimdən onlara Allahın lənəti olsun."Selman, "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman bütün bunlar olacaq və o sırada məscidlər eynilə Kilsəvə Sinaqoqlar kimi zərlənəcək. Müqəddəs kitablar bəzənəcək, minarələruzun olacaq, saflar/tərəflər sıxlıq/izdiham, amma ürəklər bir-birlərinə qarşınifrətlə dolu olacaq, dilləri fərqli şeylərdən danışacaq."Selman, "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və o sırada ümmətiminkişiləri qızıl takılarla bəzənəcəklər. İpək və ibrişim geyimlərgeyinəcək, örtül dərisini alış-veriş əmtəəs(n)i halına gətirəcəklər."Maidə Surəsi 51-54 .................................................. 671örtül dərisini alış-veriş əmtəəs(n)i halına gətirəcəklər."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?"

Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada faiz çox məşhur olacaq,qeybətlə və rüşvətlə iş görüləcək. Dinin dəyəri düşəcək, bunaqarşılıq dünyanın dəyəri yüksələcək."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada boşanmalar çoxalacaq,Allahın qoyduğu heç bir sərhəd, heç bir hüquq gözetilemeyecektir. Təbii/tabe,bütün bunların Allaha bir zərəri ola bilməyəcək."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada müğənni nökərlər və çalğıalətləri ortaya çıxacaq, ümmətimi, ən pis və ən şərli fərdləri idarə edəcəklər."Selman, "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və o sırada ümmətiminzənginləri gəzib gəzmə məqsədiylə, orta səviyyəli olanları ticarətməqsədiylə, yoxsulları da nümayiş və desinlər üçün həccəgedəcəklər. Bu sırada bəzi birliklər, Allahdan başqası üçünQuran öyrənəcək, Quranı bir musiqi melodiyası, bir çalğı kimiqəbul edəcəklər. Digər bəzi birliklər, Allahdan başqası üçün fiqhöyrənəcəklər. O sırada zinadan peydahlanan uşaqlarçoxalacaq. Quranı teğanniyle oxuyacaqlar və dünya üçünbir-biriylə çəkişəcəklər." Selman, "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?" deyə soruşdu.Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəmki, ey Selman, bütün bunlar olacaq və o sırada haramlartapdalanacaq, bol günahlar qazanılacaq və pislər yaxşılara müsəllətolacaqlar. Yalan hər tərəfi örtəcək, inadçılıq insanların tipikbir davranışı halına gələcək, yoxsulluq baş al/götürüb gedəcək. İnsanlargeyimlərlə bir-birlərinə qarşı öyünəcəklər. Üzərlərinə yağışmövsümü xaricində yağış yağacaq. Vaxt keçirmək məqsədiylə

672 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5tovla, şahmat kimi oyunlar oynamağı və musiqi dinləməyi xoş qarşılayacaqlar. Bilinəni əmr etməyi və münkəri nəhy etməyi xoş qarşılamayacaqlar. Belə ki, o dövrdə bir mömin, cəmiyyətin ən zəlil kimsəsi halına gələcəkdir. Hafizlər və zahitler bir-birlərini qınayacaqlar, lakinhər iki qrup da göylərin mələyi idində 'murdarlar və necisler' olaraqxatırlanacaqlar."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada zəngin yoxsul düşməkdənbaşqa bir şeydən qorxmayacaq. Belə ki, bir dilənçi, iki cümə arasıəl açıb dilənəcək, amma bu müddət içində kimsə ovucuna bir şeyqoymayacaq."Selman dedi ki: "Bunlar dəmi olacaq, ya Rəsulullah?" Buyurdu ki: "Bəli, canımı əlində tutan Allaha and içərəm ki, eySelman, bütün bunlar olacaq və o sırada 'Ruveybiza' danışacaq."Selman dedi ki: "Anam atam sənə qurban olsun, yaRəsulullah, 'Ruveybiza' nədir?" Buyurdu ki: " Xalqın ümumisi haqqında, o günə qədər danışmayan bir kimsə danışacaq. Lakin ondan sonra çox yaşamayacaqlar. Çox keçmədən yer üzündən qorxunc bir səs duyul/eşidiləcək. Hər birlik o səsin öz bölgələrindən gəldiyini düşünəcək. İnsanlar Allahın dilədiyi bir müddət qədər gözlədikdən və başları üzərinə yerə gəldikdən sonra yer üzü gizlədiyimədənləri çölə atacaq. Yəni, qızıl və gümüşü." -Peyğəmbərimiz o sırada sütunlara əliylə işarə edərək;- "Bunlarkimi." dedi, "Amma o gün nə qızıl, nə də gümüş fayda verəcək. İşdə'Onun əlamətləri gəldi.' ayəsinin mənas(n)ı budur." [Təfsir-ul Qummu, c. 2,s. 303-307]Ravzat-ul Kafi adlı əsərdə, Məhəmməd b. Yəhyadan, o Əhmədb. Məhəmməddən, o bəzi yoldaşlarından, yenə Əli b. Ibrahim,atasından, o İbni Əbi Umeyrdən, bunların hamısı, Məhəmməd b.Əbi Ham-zadan, o da Hamrandan belə rəvayət edər: İmam CəfərSadiq (ə.s), -yanında Abbasi xəlifələrindən və Şiələrin onların ya-Maidə Surəsi 51-54 ....................................................... 673

nındaki mənfi vəziyyətlərindən danışıldığı bir sırada- belə buyurdu:"Xəlifə Əbu Caf-er Mənsurla birlikdə gedirdim. O bir karvanlabirlikdə atına minmişdi, arxasında və qarşısında atlılar vardı.Mənsə bir eşşəyə minmiş və yanında yol al/götürürdüm. Mənə dedi ki: EyƏbu Abdullah! Allahın bizə verdiyi gücdən, bizim üçün açdığı üstünlükvə qürur qapılarından ötəri sevinməyin, xilafət üçün sənin və Ehlibeytininbizdən daha layiq olduğunu söyləməməyin, bu səbəbdən biziözün və digər insanların əleyhinə təhrik etməməyin lazımdır.""Dedim ki: 'Kim mənim adıma bu sözləri sənə çatdırmışsa, yalansöyləmişdir.' Dedi ki: 'And içər sənmi?' Dedim ki: 'İnsanlarcadugərlər kimidirlər. Sənin ürəyini mənə qarşı çelmek istəyirlər. Onlarıdinləyərək buna imkan vermə. Çünki biz sənə, sənin bizə olanehtiyacından daha çox möhtacıq.' Mənə dedi ki: 'Xatırlayırsanmı, bir gün sənə; 'Bizim mülkümüz olacaqdırmı?' deyə soruşmuşdum,sən də; 'Bəli, uzun, geniş və çətinlikli bir hakimiyyətiniz olacaq. Sizəmöhlət veriləcək və dünyanız geniş tutulacaq. Ta ki bizdən vahidiyintoxunulmaz olan qanını haqsız yerə, haram diyarda və haramayda tökənə qədər.' demişdinil. Baxdım ki, sözlərimi unutmamış,dedim ki: 'Ümid edirəm uca Allah, səni bundan uzaq məbləğ. Çünkixüsusilə səni xatırlamamışdım. O, rəvayət etdiyim bir hədis idi. Baxarsan,sənin ailəndən bir başqası bu işi boynuna götürər.' Bunun üzərinə xəlifəsusdu.""Evimə döndüyümdə dostlarımızdan biri gəldi və belə dedi:Sənə qurban olum, səni Əbu Cəfərin karvanında gördüm. Sən bireşşəyə minmiş idin, o da ata minmişdi. Yuxarıdan, səninlə danışırdı,sən də ondan aşağıda idin. Bu mənzərə qarşısında öz özümədedim ki: 'Bu Allahın insanlar üçün vəzifələndirdiyi hüccettir,bu barədə uyğun gəlilməsi lazım olan əmr sahibidir. Bu da zorbalıqla rəftaredən biridir. Peyğəmbərin övladlarını öldürür, Allahınsevməyəcəyi şəkildə yer üzündə qan tökür. Amma o ata minir,sən isə eşşəyə minirsən! Içime bir şübhə düşdü. Belə ki dinimdən vəcanımdan yana narahatlığa düşdüm."

"Ona dedim ki: 'Əgər ətrafımdakı, önümdəki, arxamdakı, sa-674 ............................................ əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5ğımdaki və solumdakı mələkləri görsəydin, onun içində olduğuvəziyyəti kiçik hesab edərdin.' Bunun üzərinə mənə bu qarşılığı verdi: "İşdəindi, ürəyim hüzur/dincliyə qovuşdu.""Sonra adam dedi ki: 'Bunlar daha nə zamana qədər səltənətdavam etdirəcəklər və ya nə vaxt bunlardan yana rahata qovuşacağıq?'Dedim ki: 'Hər şeyin bir müddətinin olduğunu bilmirsənmi?'Dedi ki: 'Bilirəm.' Dedim ki: Bu işin zamanı gəldiyində, bir gözaçıb bağlama anı/xatirə qədər tez olacağını bilmək sənə bir fayda verərmi? Əgər onların Al/götür- lah qatındakı hallarının necə olduğunubilsəydin, onlara qarşı daha bü- yük bir nifrət bəsləyərdin. Sən vəyer üzündəki bütün insanlar, onları beləsinə böyük bir günahın altınasoxmağa çalışsaydı, yenə də buna güc çatdıra bilməzdiniz. Şeytansənin mətanətini pozub qərarsızlığa salmasın. Qürur və üstünlükAllahın, Rəsulunun və möminlərindir. Lakin münafiqlər bunu bilməzlər.""Bilməzsənmi ki, bizim suverenliyimizi gözləyən, gördüyü əziyyətlərəvə qorxulara qarşı səbr edən kimsə, sabah bizimlə birlikdəolacaq? Bu səbəblə sən, haqqın öldüyünü, haqq əhlinin yox olduğunu,zülmün bütün şəhərləri qucaqladığını gördüyündə, Quranın köhnəldiyini,Qur-anda olmayan əsassız şeylərin uydurulduğunu, Quran şərhlərindəhə- va və həvəsin əsas alındığını; dinin eynilə bir kabıntərsik edildiyi kimi, tərsik edildiyini; batil tərəfdarlarının haqq əhlinəüstünlük təmin etdiklərini; pisliyin açıq olduğunu; kimsəninpislikdən daşınmağa çağırılmadığını və pislik işləyənlərin üzrlü hesab edildiyini;fasiqliyin hər yanı örtdüyünü; kişilərin kişilərlə, qadınlarındə qadınlarla (cinsi mənada) kifayətləndiyini; möminin susqunolduğunu, sözlərinin qəbul görmədiyini; buna qarşı fasiğinyalan danışdığı halda, yalanına və böhtanına etiraz edilmədiyini; kiçiyinböyüyü kiçik hesab etdiyini; qohumluq bağlarının qopduğunu;günahlarıyla öyünən kəslərə gülünüp keçildiyini, sözlərinə qarşıçıxılmadığını; qadınların verdiyi şeyi oğlanların verdiyini; qadınların

qadınlarla evləndiyini; tərifin artdığını; kişilərin, malı Allah-'a qulluq təqdim etmə məqsədi xaricində infak etdiyini, bundan daşınmağa çağırıl-Maidə Surəsi 51-54 ........................................................... 675mediklerini və kimsənin onların əllərindən tutmadığını; insanlarınAllah yolunda çalışan bir mömini bu halda gördüklərində Allah-'a sığındıqlarını; qonşunun qonşusuna əziyyət etdiyini və bundandaşınmağa çağırıl- mediğini; kafirin möminlərin içində olduqları vəziyyətəsevindiyini; yer üzünü örtən təxribatçılıqdan məmnun olduğunu;içkinin açıqdan içildiyini, Allahdan qorxmayan insanların içki süfrələrindəbir araya gəldiklərini; bilinəni əmr etmənin çox cılız olduğunu;fasiğin, Allahın sevmədiyi işləri etməkdə güclü olduğunu,bundan ötəri tərifləndiyini; mücize və kəramət sahibi1 insanlarıntəhqir edildiklərini, onları sevənlərin xor görüldüklərini; xeyr yolununtərk edildiyini, buna qarşılıq pislik yolunun izlənildiyini; Allahınevinin funksiyasız olduğunu, insanlara onu tərk etmələrinin əmr edildiyini;adamın etmədiyini dediyini; kişilərin kişilərlə, qadınlarınqadınlarla cinsi əlaqəyə girməyi arzulaydıqlarını; kişinin makatını,qadının da cinsi orqanını istifadə etdirərək dolanışığını təmin etdiyini; qadınlarındə eynilə kişilər kimi öz aralarında yığıncaqlar təşkil etdiklərini;Abbasoğulları arasında homoseksuallığın yayıldığını; bir qadınınəri üçün qına sürünməsi və daranması kimi, boya sürünüb darandıqlarını;kişilərin cinsi arzuları üçün mal xərclədiklərini;kişiyə rəğbət edildiyini, kişilərin onu əldə etmək üçün rəqabətetdiklərini, onu qısqandıqlarını; mal sahibinin mömindən daha üstünvə izzətli görüldüyünü; faizin məşhur və kimsənin faiz əsaslırəftar etməkdən ötəri ayıblanılmadığını; qadınların zina etməkləöyündüklərini; qadının ərini kişilərlə cinsi əlaqəyəgirməyə hazırladığını; insanlar arasında ən çox hörmət görən və ən/enyaxşı olaraq xarakterizə edilən evin, qadınların fahişəlik etmələrinə köməkçiolan ev olduğunu; möminin qəmli, xor görülmüş, əzik olduğunu;bidətlərin və zinanın məşhur olduğunu; insanların yalan şahidliyivərdiş halına gətirdiklərini; haramların halallaşdırıldığını,

halalların haramlaşdırıldığını; dini məsələlərin fərdi fikirlə həll edildiyini,Quranın və hökmlərinin funksiyasız qılındığını; gecələri------1- Bir nüsxəyə görə: hədis rəvayət edən.676 .................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5kimsənin Allaha üsyan etməkdən çəkinmədiyini; mömininpisliyi ancaq ürəyiylə inkar edə bildiyini; böyük sərvətlərin Allah-'ı qəzəbləndirəcək sahələrdə xərcləndiyini; idarəçilərin küfr əhlinəyaxın dayandıqlarını, xeyr əhlindən uzaqlaşdıqlarını; idarəçilərinhökm edərkən rüşvət aldıqlarını; idarəçiliyin malı və gücü çox olankəslərin əlində olduğunu; bir-birlərinin məhrəmi olan kişivə qadınların bir-birləriylə kifayətlənib evləndiklərini; adamın bir töhmətdənvə bir zənndən ötəri öldürüldüyünü; kişinin oğlanla eşq etməküçün canını və malını fəda etməkdən çəkinmədiyini; kişininqadınlarla əlaqə yaratmaqdan ötəri ayıblanıldığını; kişinin arvadınınfahişəlik edərək qazandığı malı yediyini və üstəlik bundan xəbərininolduğunu, onun bu işini şəxsən özünün idarə etdiyini; qadının ərinənəşr/təzyiq etdiyini, onun istəmədiyi şeyləri etdiyini, ərininalimentini verdiyini; adamın, arvadını və nökərini kirayəyə verdiyinivə çox pis yemək və içkilərə razı olduğunu; Allah adına yalanandların çox edildiyini; qumarın sərbəst olduğunu; içkinin açıqdansatıldığını və heç kimin buna mane olmadığını; qadınlarınözlərini küfr əhlinə peşkeş çəkdiklərini; əyləncə yerlərininsərbəst olduğunu, kimsənin kimsəni oralardan daşınmağa çağırmadığını,kimsənin buna cəsarət edə bilmədiyini; şərəfli insanların iqtidaragəlmələrindən qorxulan kəslər tərəfindən alçaldıldıqlarını; idarəçilərinən yaxın kəslərin, biz Ehlibeytə söyməklə öyünən kəslər olduğunu;bizi sevənlərə zülm edildiyini; şahidliklərinin qəbul edilmədiyini;insanların yalan danışmaq barəsində bir-birləriylə yarışdıqlarını;insanlara Quranı dinləmənin ağır gəldiyini, buna qarşıbatil sözlər dinləməkdən xoşlandıqlarını; qonşunun qonşuyadilindən çəkindiyi üçün yaxşılıqda ol/tapıldığını; ilahi həddlərin etibarsız

qılındıqlarını, insanların bu barədə keflərinə görə hərəkət etdiklərini;məscidlərin bəzəndiklərini; insanlar arasında ən doğru şifahi/sözlüolaraq bilinən insanın yalançı və müfteri kəslər olduqlarını; pisliyinvə söz daşımanın ortaya çıxdığını; fahişəliyin yayıldığını; qeybətinzövq verən bir məşğul ol kimi qəbul edildiyini və insanların bunu bir-birlərinəmüjdələrcəsinə köçürdüklərini; insanların Allah rizasının dı-Maidə Surəsi 51-54 ......................................................... 677şındaki bir məqsəddən ötəri həccə getmək və cihada qatılmaq istədiklərini;iqtidar sahibinin kafirin xatiri üçün mömini əzdiyini; xarabanınbayırdan daha rəvacda olduğunu; insanın dolanışığını, əskik dartıbölçməklə təmin etdiyini; qan tökmənin əhəmiyyət verilmədiyini; adamındünyəvi məqsədlər üçün liderlik arxasında olduğunu; başqaları özündənqorxsunlar və məsələlərini ona aparsınlar deyə iti dillibiri olaraq bilinməyə çalışdığını; namazın əhəmiyyət verilmədiyini;böyük bir sərvətə sahib olan kəslərin buna sahib olduqları gündənbəri zəkatını vermədiklərini; ölünün məzarından çıxarılıb əziyyətedildiyini və kəfəninin satıldığını; ictimai çalkantılarınçoxaldığını; adamın axşam çakırkeyif, səhərlər də sərxoşolduğunu, insanların vəziyyətinə diqqət etmədiyini; insanlarınheyvanlarla əlaqəyə girdiklərini; heyvanların bir-birləriniparçaladıqlarını; insanların məscidlərinə gedib döndüklərindəüzərlərində geyimlərinin ol/tapılmadığını; insanların ürəklərininbərki/qatılaşdığını, gözlərinin donduğunu; Allahı xatırlamanın özlərinəağır gəldiyini; haram yemənin məşhur bir vərdiş halına gəldiyini;insanların haram yemə barəsində bir-birləriylə yarışdıqlarını;namaz qılanın insanların görməsi üçün namaz qıldığını; fakihin dinibir məqsəd güdmədən, dünya və liderlik üçün fiqhlə maraqlandığını;insanların qalib gələnin yanında iştirak etdiklərini; halalın arxasındaolanın tənqid edildiyini, ayıblanıldığını, buna qarşılıq haramın arxasındaolanın tərifləndiyini, sayıldığını; Haremeyndə (Məscidi Haram vəMəscidi Nəbi'- de) Allahın sevmədiyi işlərin edildiyini vəkimsənin buna mane olmadığını, oralarda çirkin işlərin

edilməməsi üçün səy göstərəcək kim- sənin ol/tapılmadığını;Haremeyndə alenen çalğı çalın/oğurlandığını; bir adamın haqq bir şey söyləyərkən,bilinəni əmr edib münkəri qadağan etməyə çalışarkən birininqalxıb ona öyüd verdiyini və ona ağrıyan bir ədayla, 'Bunlar sənəqalmamış!' dediyini; insanların bir-birlərinə baxaraq pis kəsləriöndər əldə etdiklərini; xeyr yolunun boş, kimsə tərəfindən izlənilmədiyini;cənazəylə lağ/alay edildiyini, amma kimsənin buna qarşı çıxmadığını;hər keçən il bidət və pisliklərin artdığını; xalqın və məclislərinyalnız zənginlərə təbii/tabe olduqlarını; yoxsullara lağ/alay edilərək678 ....................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5bir şeylər verildiyini və Allah rizasının xaricindəki bir məqsəd güdülərəkyoxsullara kömək edildiyini; göylərdəki ayələrdən kimsənin ürkmədiyini;insanların eynilə heyvanlar kimi alenen cütləşdiklərini; insanlarınreaksiyasından qorxduqları üçün kimsənin bir pisliyə qarşıçıxa bilmədiyini; adamın Allah rizasının xaricindəki bir məqsəd uğrunaçox mal xərcləyə bildiyini, amma Allah rizası üçün ən kiçik bir xərcləmədəol/tapılmaqdan da/də/dahi qaçındığını; ana və ataya pis davranmanınnormal bir davranış halına gəldiyini; ana və atalarınxor görüldüklərini; ana və ataların uşaqlarının yanında insanlarınən pisi halına gəldiklərini; övladın ana və atasına böhtanetməkdən xoşlandığını; qadınların iqtidara gəldiklərini, hər şeyəsuveren olduqlarını və onların keflərinə görə hərəkət edildiyini;adamın oğulunun atasına böhtan atdığını; ana və atasına qarğışdaet/ət- tiğini və ölmələrindən ötəri sevindiyini, adamın bir günüböyük bir günah işləmədən və ya ölçü və çəki/tərəzini əskik ölçüb dartmadanvə ya zina etmədən ya da içki içmədən keçirdiyində bunakədərləndiyini, təəssüfləndiyini; iqtidar sahiblərinin yeməklərianbarlaydıqlarını; qohumların mallarının batil yolda xərcləndiyini, onlarlaqumar oynandığını, içki içildiyini, içkiylə müalicə edildiyini,xəstələrə içki içmələrinin tövsiyə edildiyini, onunla şəfa tapacaqlarısanıldığını; insanların bilinəni əmr etmə və münkəri qadağan etmə vəzifəsinitərk etmə, bunu bir vəzifə olaraq yerinə yetirməyə yanaşmama

barəsində bərabər hala gəldiklərini; münafiqlərin və nifaq əhlininküləyinin əsdiyini, haqq əhlinin küləyininsə coşmadığını;azan oxumanın və namaz qılmanın ödəniş qarşılığı edildiyini; məscidlərinAllahdan qorxmayanlar tərəfindən doldurulduğunu; bunlarınoralarda qeybət etmək, haqqın tərəfdarlarının ətini yemək vəbir-birlərinə şərab içmələrini izah etmək üçün bir araya gəldiklərini;sərxoş kimsənin nə dediyini anlamayacaq vəziyyətdə olduğu haldainsanlara namaz qıldırdığını; sərxoş olduğu üçün qınanmadığını,tam tərsinə sərxoş olduğunda hörmət gördüyünü, çəkinildiyini, qorxulduğunu,öz halına buraxıldığını, hər hansı bir cəzaya çarpdırılmadığını,sərxoşluğunun bir bəhanə qəbul edildiyini; yetimlərinMaidə Surəsi 51-54 ........................................................... 679mallarını yeyənlərin saleh insanlar olaraq tərifləndiklərini; hakimlərinAllahın əmr etdiyinin əksinə mühakimə etmədə ol/tapıldıqlarını;idarəçilərin bir çıxar gözləməsi üzündən xainləri etibarlı adamlarolaraq yanlarında tutduqlarını; idarəçilərin mirası günah əhlinə,Allaha qarşı gəlməkdə cüretkar davranan kəslərə verdiklərini vəbunların mirası dilədikləri kimi xərcləmələrinə göz yumduqlarını;minbərlərdən insanlara təqva əmr edildiyini, buna qarşı təqvanıəmr edənlərin dediklərini etmədiklərini; namazı vaxtında et-manın əhəmiyyət verilmədiyini; sədəqənin vasitəsilər vasitəsiylə verildiyinivə bu barədə Allahın razılığı yerinə insanların məmnuniyyətinin əsasalındığını; insanların bütün dərdlərinin mədələri və cinsi orqanlarıolduğunu; nə yediklərinə və kiminlə əlaqəyə girdiklərinə baxmadıqlarını;dünyanın belə insanlara yönəldiyini; haqqın ifadə edilərinin silinməyəüz tut- tuğunu gördüyün zaman, olduqca diqqətli ol, ehtiyatlıdavran və uca Allahdan qurtuluş dilə. Bil ki, o insanlar ucaAllahın qorxunc qəzəbinin əhatəs(n)i içindədirlər və Allah, dilədiyibir şeydən ötəri onlara möhlət verməkdədir.""Davamlı olaraq özünü nəzarət et. Uca Allahın, onların vəziyyətindənfərqli bir vəziyyətdə səni görməsi üçün işlə/çalış. Əgər sənonların arasındaykən Allahın əzabı onların üzərinə enəcək olsa,

bir an əvvəl Allahın rəhmətinə qovuşmuş olarsan; yox əgər, onlaraəzab enər də sən gözlədilsən, onların Allaha qarşı geyindikləricüretkar tutumun cəzasının əhatəsinin xaricində tutulmuş olarsan.Bil ki, uca Allah yaxşı insanların əcrini məhv etməz. Allahın rəhmətiyaxşı insanlara yaxındır." [Ravzat-ul Kafi, c. 8, s. 36-42]Mən deyərəm ki: Bu mənaları ehtiva edən və gərək peyğəmbər əfəndimizdən(s. a. a), gərəksə Ehlibeyt İmamlarından (ə.s) rəvayət edilənhədislərin sayı olduqca çoxdur. Ancaq bizim burada nəql etdiyimiziki hədis, məna və mesaj etibarilə bunların ən əhatəliləridir.Axır zamanla əlaqədar xəbərləri ehtiva edən hədislər, "Ey inananlar, sizdənkim dinindən dönsə, bilsin ki Allah, yaxında elə bir cəmiyyətgətirəcək ki O onları sevər, onlar da ONU sevərlər. Mömin-680 ................................... əl-Mizan Fi Təfsir-el Quran - c. 5lere qarşı təvazökar, kafirlərə qarşı şərəfli və şiddətlidirlər.Allah yolunda cihad edərlər, heç bir qınayıcının qınamasındanqorxmazlar." ayəsinin ümumiyyətlə işarə etdiyi inkişafların birdetallı şərhi xüsusiyyətindədir. Allah doğrusunu hər kəsdən dahayaxşı bilər.Həmd Allaha məxsusdur.Maidə Surəsi 51-54 ........................................................ 681