AzərbAycAnın ilk peyki kosmosda

Hərbi-texnoloji jurnal ¹ 1(03)YANVAR-FEVRAL 2013

Mavi suların keşikçiləri

Milli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol

Paramount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir

IDEX-2013

MÜ

ND

ƏR

İC

AT

MÜDAFİƏAzərbaycanın ilk peyki kosmosda ......................................................6Bakı TAKM-a ev sahibliyi etdi .............................................................8Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub ..........................9Azərbaycan-Xorvatiya hərbi əməkdaşlığının təməli qoyuldu ........9

REPORTAJMavi suların keşikçiləri ...................................................................... 10

HƏRBİ SƏNAYEAzərbaycan və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir ........ 15

MÜSAHİBƏParamount Group Azərbaycanla əməkdaşlığı dərinləşdirir ........ 18

TEXNOLOGİYAARES-in katerləri dənizlərə çıxır ...................................................... 21Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub ....................... 21İran yeni təyyarə və tankını təqdim edib ........................................ 21Dəniz missiyaları üçün Hermes-900 ............................................... 39PEARL snayperlərin rəqibi .............................................................. 39Türk Ordusu dost və düşməni ASELSAN ilə tanıyacaq .............. 39BTR-3E yeni qüllə ilə təqdim olunub ............................................... 39Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan ........................................ 40Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə ..................................... 40Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir .... 40NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək ............................................... 41Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb ............................ 41

İDEX-2013IDEX-2013 - dünya silah sənayesi körfəzdə toplaşdı .................... 22

ÖLKƏMilli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol ....................................... 32

REGİONCənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri .... 35

SİLAHLARTankların qorxulu düşməni idarə olunan raket kompleksləri ..... 42

yanvar-fevral 2013 5

Də yər li oxu cu lar

AZE Rİ DE FEN CE jur na lı nın ar tıq üçün cü sa yı işıq üzü gör dü. Mü -ha ri bə ni ya şa yan öl kə miz də çə tin də ol sa, ilk ad dı mı atıb be lə bir jur- na lı or ta ya çı xa ra bil dik. In di siz lə rin də dəs tə yi ilə irə li yə doğ ru ad -dım la ma ğa ça lı şı rıq.

Ge ri də qoy du ğu muz yan var və fev ral ay la rı bir sı ra əla mət dar ha -di sə lər lə yad da qal dı. Ba kı TAKM ad la nan Av ra si ya Hər bi Sta tus lu Hü quq-Mü ha fi zə Təş ki la tı nın tə sis top lan tı sı na ev sa hib li yi et di.

Fev ral ayın da ta ri xi bir ha di sə nin - ilk mil li pey ki miz “Azers pa -ce”nin or bi tə çı xa rıl ma sı nın şa hi di ol duq.

Ötən ay lar cəb hə xət tin də gər gin lik lər lə yad da qal dı. Fev ral ayın da cəb hə də ak tiv lə şən Er mə nis tan Or du su na qar şı hə ya ta ke çi ril miş təd- bir lər nə ti cə sin də, qar şı tə rə fin 10-dan ar tıq hərb çi si məhv edil di. Azər bay can əs gə ri nin sa yıq lı ğı nə ti cə sin də düş mə nin di ver si ya cəhd- lə ri neyt ral laş dı rıl dı.

Biz 2013-cü ilin ilk ay la rı nı əha tə edən bu sa yı mız da fərq li möv zu- lar la gö rü şü nü zə gəl mə yə qə rar ver dik. Bu sa yı mız üçün DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin Tür kan ba za sın dan özəl ola raq ha zır la dı ğı mız re por -taj da də niz sər həd lə ri mi zin qo run ma sı, bu sa hə də əl də olun muş nailiy yət lə rə, gö rü lən iş lə rə yer ayır dıq.

Azər bay can və Tür ki yə ara sın da son il lər xü su si yer tu tan hər bi sə na ye sa hə sin də əmək daş lıq, Ba kı da ke çi ril miş bi rin ci Tür ki yə-Azər- bay can Mü da fiə Sə na ye si üz rə Əmək daş lıq Top lan tı sı bu sa yı mız da da diq qət mər kə zin də ol du.

Cə nu bi Qaf qaz öl kə lə ri nin si lah lan ma sın da kı PUA-lar və re gion öl kə lə rin də real laş dı rı lan PUA is teh sa lı la yi hə lə ri, həm çi nin Ya xın Şərq re gionu nun ən bö yük mü da fiə sər gi si olan IDEX-2013-dən xü su- si re por taj ye ni sa yı mı zın əsas möv zu la rı ara sın da yer alır.

Bu sa yı mız da Azər bay can hər bi sə na ye sin də yer alan Pa ra mount Group şir kə ti nin rəh bə ri ilə mü sa hi bə ni də təq dim et dik. Re gion da Azər bay ca nı özü nün əsas və va cib tə rəf da şı ki mi qiy mət lən di rən şir -kət rəh bə ri AZE Rİ DE FEN CE yə plan la rın dan da nış dı.

Beş il əv vəl “İs tiq lal” snay per tü fən gi ilə de büt edən Mü da fiə Sə na- ye si Na zir li yi nin ha zır la dı ğı, in di yə dək yal nız ad la rı nı eşit di yi miz “Mü ba riz” və “Yal qu zaq” snay per tü fəng lə ri, elə cə də di gər si lah la rı- mız ba rə sin də də yaz ma ğa ça lış dıq.

Bi zi iz lə yin.

Re dak tor danAZERI DEFENCEHərbi-texnoloji jurnal

¹ 1(03)

Baş redaktorRəşad SÜLEYMANOV

Yayım müdiriT. Hacıyev

Теl: (+994 55) 667 5072E-mail: azeridefence@gmail.comÜnvan: Bakı şəhəri, B. Bağırova küçəsi, 14

Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. 3632

Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyi tərəfindən 21 iyun 2012-ci

ildə dövlət qeydiyyatına alınıb

AZERİ DEFENCE MMCQeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1302929491

Tiraj: 1500

Jurnalda AzərTAc, DefPro, ARMS-TASS, Army Technology

agentliklərinin xəbərlərindən istifadə olunur.

Müəlliflərin mövqeyi ilə redaksiyanın mövqeyi uyğun

gəlməyə bilər.

Reklam materiallarına görə AZERI DEFENCE jurnalının

redaksiyası məsuliyyət daşımır.

Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir.

Qiyməti: 5 manat

6 AZERI DEFENCE

Fev ra lın 8-də Azər bay can ilk te le -kom mu ni ka si ya pey ki - “Azərs pa ce-1”i or bi tə çı xar maq la müs tə qil lik ta ri xi nin ən önəm li ha di sə lə rin dən bi ri nə im za at mış ol du. Hə min gün əv vəl cə “Azər -kos mos” ASC-nin ye ni in zi ba ti bi na sı -nın açı lı şı na qa tı lan pre zi dent İl ham Əli yev bu ra dan mil li pey kin or bi tə çı -xa rıl ma sı pro se si ni iz lə yib. Uğur lu bu -ra xı lış mü na si bə ti ilə Azər bay can xal qı- nı təb rik edib.

“Azərs pa ce-1” Ba kı vax tı ilə saat 01:36-da Cə nu bi Ame ri ka da, Fran sa nın in zi ba ti ida rə çi li yin də olan Fran sız Qviana sın da kı Ku ru kos mod ro mun dan - Qviana Kos mik Mər kə zin dən üzə rin -də Azər bay can bay ra ğı olan “Ariane-5″ da şı yı cı ra ke ti ilə or bi tə çı xa rı lıb. Peyk kos mod rom dan qalx dıq dan 33 də qi qə son ra da şı yı cı ra ke tin göv də sin dən ay -rı lıb. Fə za ya bu ra xıl dıq dan 34 də qi qə 56 sa ni yə son ra or bit də ye ri ni tu tub.

Fəaliy yə tə baş la dı ğı 1980-ci il dən müx tə lif da şı yı cı ra ket lər lə bü töv lük də 242 peyk bu ra xı lı şı hə ya ta ke çir miş “Arianes pa ce” şir kə ti üçün “Azərs pa -ce-1” pey ki nin or bi tə çı xa rıl ma sı “Ariane-5” da şı yı cı ra ke ti ilə 2002-ci il -dən eti ba rən hə ya ta ke çi ri lən 54-cü ar dı-

AzərbAycAnın ilk peyki

kosmosda

yanvar-fevral 2013 7

MÜDAFİƏ

cıl uğur lu bu ra xı lış he sab olu nur. “Azərs pa ce-1” pey ki “Or bi tal Scien- ces” kor po ra si ya sı tə rə fin dən iş lə -nib ha zır la nan STAR-2 peyk plat -for ma sı əsa sın da (22 fəal peyk bu plat for ma üzə rin də dir) yı ğı lıb. Ümu mi lik də 36 fəal trans pon der lə təc hiz olu nan və təq ri bən 3,2 ton çə ki si olan “Azərs pa ce-1” pey ki 46 də rə cə Şərq uzun luq dairə sin də geos ta sionar or bit də yer lə şir. Av ro -pa, Af ri ka, Mər kə zi Asi ya, Qaf qaz öl kə lə ri və Ya xın Şərq re gionu nu əha tə edir. Or bit də is tis mar müd də- ti ən azı 15 il təş kil edə cək “Azərs -pa ce-1” pey ki te le ra dio ya yı mı və te le kom mu ni ka si ya xid mət lə ri nin gös tə ril mə si, elə cə də kor po ra tiv və hö ku mət müş tə ri lə ri nin tə ləb lə ri nə ca vab ve rən key fiy yət li və da ya nıq- lı ra bi tə plat for ma la rı nın tə min edil- mə si üçün nə zər də tu tu lur. “Azərs -pa ce-1” pey ki ya xın gə lə cək də bü -tün Azər bay can əra zi sin də key fiy -

yət li te le vi zi ya və ra dio ya yı mı, o cüm lə dən sü rət li IP xid mət lə rin gös tə ril mə si ni tə min edə cək, ümu -miy yət lə, ötü rü lən bü tün mə lu mat -la ra da ha yax şı nə za rət olu na caq, müx tə lif elekt ron hö ku mət la yi hə -lə ri nin hə ya ta ke çi ril mə si, ye rüs tü fi ber-op tik şə bə kə zə də lən di yi hal -lar da ra bi tə prob lem lə ri nin ara dan qal dı rıl ma sı üçün sə mə rə li və sü rət- li həll yo lu təq dim olu na caq. Ha be -lə ra bi tə nin təh lü kə siz li yi nin tə min edil mə si üçün ye ni şif rə lə mə tex no- lo gi ya sı ilə mü ha fi zə olu nan və ən son tə ləb lə rə ca vab ve rən müasir ra bi tə sis te mi qu ru la caq. “Azər kos -mos” ASC-nin səd ri Rə şad Nə bi ye -vin söz lə ri nə gö rə, qar şı da kı il lər də aşa ğı or bit li peyk lə rin, 2020-ci ilə -dək bir və ya bir ne çə op tik və ra dar peyk lə rin or bi tə çı xa rıl ma sı nı plan -laş dı rı lır. R. Nə bi ye vin söz lə ri nə gö rə, mə sa fə dən zond la ma peyk lə -ri nin or bi tə çı xa rıl ma sı res pub li ka

üçün mil li təh lü kə siz lik və iq ti sa di mən fəət ba xı mın dan bö yük əhə -miy yət kəsb edir. Apa rı lan araş dır -ma lar za ma nı mə lum olub ki, öl kə -də, st ra te ji əhə miy yət li inf rast ruk -tur ob yekt lə ri nin təh lü kə siz li yi nin tə min edil mə si üçün mo ni to rin qin apa rıl ma sı, kos mos dan föv qə la də hal la rın qar şı sı nın alın ma sı və ida rə edil mə si nə dəs tək ve ril mə si, xə ri tə çək mə və geode zi ya, da şın maz əm -lak mə sə lə lə ri nin həll edil mə si, ət -raf mü hi tin mü ha fi zə si, kənd tə sər -rü fa tı, nəq liy yat və ra bi tə inf rast -ruk tu ru nun tən zim lən mə si, ət raf mü hi tin mo ni to rin qi və tex no gen mən şə li föv qə la də hal la rın proq -noz laş dı rıl ma sı və təd qi qi üz rə araş dır ma la rın apa rıl ma sı, də niz də və qu ru da neft da ğıl ma la rı nın miq -ya sı nın qiy mət lən di ril mə si və bu ki mi bir sı ra mü hüm sa hə lər də bu peyk lə rin xid mət lə rin dən sə mə rə li is ti fa də im kan la rı möv cud dur.

8 AZERI DEFENCE

MÜDAFİƏ

Av ra si ya Hər bi Sta tus lu Hü quq-Mü ha fi zə Təş ki la tı nın (TAKM) yan -va rın 25-də Ba kı da ke çi ril miş tə sis top lan tı sın da bu ye ni hər bi təş ki la -tın ya ra dıl ma sı rəs mən elan edi lib. Tə sis top lan tı sın da Tür ki yə Jan dar -ma Qüv və lə ri nin baş ko man da nı, or du ge ne ra lı Bə kir Kal yon cu, Azər- bay can da xi li iş lər na zi ri nin müavi -ni - Da xi li Qo şun la rın ko man da nı, ge ne ral-ley te nant Za kir Hə sə nov və Qır ğı zıs tan Da xi li İş lər Na zir li yi Da -xi li Qo şun la rı nın ko man da nı, pol -kov nik So vet bek Ar ba yev iş ti rak edib lər. Təd bir də qeyd olu nub ki, TAKM-ın ya ran ma sın da əsas məq -səd iş ti rak çı döv lət lə rin aidiy yə ti qu rum la rı ara sın da əla qə lə rin möh -kəm lən di ril mə si, ge niş lən di ril mə si, müasir və sə mə rə li tə şəb büs lə rin in -ki şaf et di ril mə sin dən iba rət dir. TAKM-ın ya ra dıl ma sı heç bir döv lə- tə və təş ki la ta qar şı yö nəl mə yib. Bu təş ki lat Av ra si ya böl gə sin də yer lə -şən və təş ki lat da təm sil olu nan öl kə- lə rin hər bi sta tus lu hü quq-mü ha fi zə

təş ki lat la rı ara sın da əmək daş lı ğı güc lən dir mək məq sə di ilə tə sis olu -nub. Təd bir çər çi və sin də or du ge ne- ra lı Bə kir Kal yon cu 1997-ci il dən eti ba rən Jan dar ma Baş Ko man dan -lı ğı ilə Azər bay can Da xi li Qo şun la rı ara sın da da vam edən iki tə rəf li əla -qə lə rin yük səl mə sin də ki ro lu na və TAKM-ın (Av ra si ya Hər bi Sta tus lu Hü quq Mü ha fi zə Təş ki la tı nın) ya ra- dıl ma sın da gös tər di yi səy lə rə gö rə Azər bay can da xi li iş lər na zi ri tə rə -fin dən “Bey nəl xalq hər bi əmək daş -lıq fəaliy yə tin də ki xid mət lə ri nə gö -rə Me dal”ı ilə təl tif olu nub.

Baş qə rar ga hı Tür ki yə nin An ka ra şə hə rin də yer lə şə cək TAKM-ın ya -ra dıl ma sı ba rə də niy yət pro to ko lu 2011-ci ilin iyun ayın da im za la nıb. 2014-cü ilin may ayı na dək təş ki la ta Tür ki yə sədr lik edə cək. Bun dan son ra sədr lik Qır ğı zıs ta na ke çə cək. Qeyd edək ki, Av ro pa və Ara lıq Də -ni zi öl kə lə ri nin Jan dar ma təş ki lat la -rı Bir li yi – FİEP-in mo de li əsas gö tü- rü lə rək ya ra dı lan TAKM-ın adı tə -sis çi döv lət lə rin – Tür ki yə, Azər bay- can, Qır ğı zıs tan və Mon qo lus ta nın in gi lis cə ya zı lı şın da baş hərf lər dən for ma laş dı rı lıb.

ba­­kı­TAKM-a­ev­sa­­hib­­li­­yi­et­­di

yanvar-fevral 2013 9

MÜDAFİƏ

Xor va ti ya nın mü da fiə na zi ri An te Kot ro ma no vi çin baş çı lıq et di yi nü -ma yən də he yə ti fev ra lın 6-dan 8-dək Ba kı da sə fər də olub. İki öl kə ara sın -da hər bi sa hə də əmək daş lı ğın ya ra -dıl ma sı is ti qa mə tin də ilk ad dım lar -dan olan bu sə fər çər çi və sin də Xor -va ti ya nü ma yən də he yə ti Mü da fiə və Mü da fiə Sə na ye si na zir lik lə rin də gö rüş lər ke çir mək lə ya na şı, pre zi -dent İl ham Əli yev tə rə fin dən də qə -bul edi lib. Mü da fiə Na zir li yin də ke -çi ri lən gö rüş də öl kə lə ra ra sı hər bi-tex ni ki əmək daş lı ğın ya ra dıl ma sı və in ki şa fı is ti qa mə tin də mü za ki rə lər apa rı lıb. Gö rü şün ye ku nun da mü -da fiə na zir lə ri Azər bay can və Xor va- ti ya ara sın da hər bi-tex ni ki əmək daş- lıq haq qın da An laş ma Me mo ran du -mu nu im za la yıb lar. Mü da fiə Sə na -ye si Na zir li yin də ke çi ril miş gö rüş də isə iki öl kə ara sın da hər bi sə na ye sa -hə sin də əmək daş lı ğın pers pek tiv lə ri mü za ki rə edi lib. Sə fər çər çi və sin də AZE Rİ DE FEN CE jur na lı nın sual la -rı nı ca vab lan dı ran na zir An te Kot ro- ma no viç Xor va ti ya və Azər bay can ara sın da dost luq əla qə lə ri nin, o cüm lə dən hər bi sa hə də əla qə lə rin yük sək sə viy yə də ol du ğu nu vur ğu -la yıb. Rəs mi Zaq re bin iki tə rə fin qar- şı lıq lı ma raq la rı çər çi və sin də, əmək -

daş lı ğı da vam et dir mək niy yə tin də ol du ğu nu açıq la yıb: “Əmi nəm ki, mə nim Ba kı ya sə fə rim za ma nı baş tu tan gö rüş lər və təc rü bə mü ba di lə -si qeyd et di yim sa hə lər də əmək daş -lı ğın da ha da güc lən dir mə si nə zə -min ola caq. Bu sə fər Xor va ti ya nın Av roat lan tik in teq ra si ya pro ses lə rin- də əl də et di yi təc rü bə si Azər bay can ilə bö lüş mə yi mi zə im kan ya ra dır. Həm çi nin bu bi zim mü da fiə sa hə -sin də ke çi ri lən is la hat lar ba rə də da -nış ma ğı mı za im kan ve rir. Biz Azər -bay ca nın NA TO-nun Əf qa nıs tan da ke çi ri lən əmə liy yat la rın da iş ti rak edə rək, qlo bal təh lü kə siz lik və sta -bil li lik üçün öz səy lə rin gös tər mə si ni yük sək qiy mət lən di ri rik”.

Na zir Azər bay can və Xor va ti ya -nın mü da fiə sə na ye si sa hə sin də müş tə rək la yi hə lər real laş dı ra bi lə -cə yi ni və bu nun üçün po ten sialın möv cud ol du ğu nu vur ğu la yıb. O, iq ti sa di cə hət dən mü na sib ola bi lə -cək tək lif lə rin real laş ma sı üçün im -kan la rın ol du ğu nu bil di rib. Xor va ti -ya nın Azər bay ca na si lah və hər bi sat ma dı ğı nı de yən na zir bu is ti qa -mət də po ten sialın möv cud ol du ğu -nu və gə lə cək də bu sa hə də əmək -daş lı ğı ge niş lən dir mə yin müm kün -lü yü nü qeyd edib.

Azər bay can da ilk də fə ola raq hər bi və təh lü kə siz lik sek to ru na aid bü tün qa nun ve ri ci lik akt la rı -nın top lan dı ğı “Azər bay can Res -pub li ka sı Hər bi qa nun ve ri ci lik En sik lo pe di ya sı” nəşr olu nub. Ki - tab da hər bi sa hə yə aid qa nun lar, Mil li Təh lü kə siz lik St ra te gi ya sı, Hər bi Dokt ri na, Kons ti tu si ya Məh kə mə si nin qə rar la rı, hər bi ni -zam na mə lər, ay rı-ay rı hər bi qu -rum la rın, na zir lik və döv lət xid -mət lə ri nin əsas na mə lə ri, mə cəl lə və qa nun lar dan çı xa rış lar, Na zir -lər Ka bi ne ti nin qə rar la rı, Si lah lı Qüv və lə rin ge yim for ma la rı və fərq lən mə ni şan la rı, si lah lı qüv -və lə rin və ay rı-ay rı qo şun növ lə ri- nin bay raq la rı və on la rın təs vir lə -ri, or den və me dal lar, on la rın təs -vir lə ri, mü da fiə na zi ri nin əmr lə ri və s. yer alıb. Mil li Məc lis Apa ra -tı nın İn zi ba ti və hər bi qa nun ve ri -ci lik şö bə si nin baş məs lə hət çi si El dar Əs gə rov və Əd liy yə Na zirl- yi nin Pe ni ten siar xid mə tin qey -diiyat şö bə si nin rəisi Ra fiq Ra ma -za nov tə rə fin dən ha zır lan mış ki -ta bın baş re dak to ru Mil li Məc lis Apa ra tı nın rəh bə ri Sə fa Mir zə yev, re dak to ru isə Ni za mi Sə fə rov dur. Ki ta bın tər ti bat çı sı E.Əs gə ro vun söz lə ri nə gö rə, en sik lo pe di ya ad -lan sa da bu ki ta bın ənə nə vi en sik- lo pe di ya lar dan fər qi ki tab da cəm- ləş di ril miş ma te rial la rın əlif ba ar -dı cıl lı ğı ilə ol ma ma sı dır. Ki tab 1414 sə hi fə dən iba rət dir.

Hərbi qanunvericilik Ensiklopediyası nəşr olunub

Azərbaycan-Xorvatiya­hərbi­əməkdaşlığının­təməli­qoyuldu

10 AZERI DEFENCE

REPORTAJ

Sı­­fır­­dan­yük­­sə­­liş

So vet lər bir li yi da ğı lan dan son -ra, Ba kı li ma nın dan iş lək və ziy yət -də olan hər bi gə mi lə rin, di gər tex -ni ka və si lah-sur sa tın ha mı sı nın Həş tər xa na apa rıl ma sı ilk gün dən Azər bay ca nın də niz sər həd lə ri nin mü ha fi zə sin də cid di prob lem lər ya ra dıb. 1992-ci il okt yabr ayın da Ru si ya ilə im za lan mış sə nə də əsa -sən Azər bay can Sər həd Qo şun la rı -nın ba lan sı na ve ril miş Əla hid də Sər həd Gö zət çi Gə mi lər Bri qa da sı xid mə tə ya rar sız 2 gə mi, 32 hər bi qul luq çu - 5 za bit, 3 miç man, 4 star- şi na və 20 mat ros dan iba rət olub. Prob le mi ara dan qal dır maq məq sə- di ilə 1993-cü ilin iyun ayın da bri -qa da nın 625 bort nöm rə li gə mi si tə mir edi lə rək, 1993-cü ilin iyun ayın da Azər bay ca nın Döv lət Bay -ra ğı al tın da ilk də fə də niz sər həd lə- ri nin mü ha fi zə si nə çı xa rı lıb.

Mavi­suların­keşikçiləriR.MƏMMƏDLİ, R.SÜ LEY MA NOV

Azər bay can Res pub li ka sı nın pre zi den ti İl ham Əli ye vin 2005-ci il fev ra lın 18-də im za la dı ğı sə rən cam ilə Döv lət Sər- həd Xid mə ti nin (DSX) tər ki bin də da ha ge niş və çe vik im -kan la ra ma lik ye ni st ruk tu run - Sa hil Mü ha fi zə si nin ya ra -dıl ma sı ilə sər həd mü ha fi zə sin də mü hüm mər hə lə baş lan -dı. Sa hil Mü ha fi zə si nin də niz sər həd lə ri nin to xu nul maz lı -ğı nı yük sək sə viy yə də tə min edən hər bi qu rum ki mi for -ma laş ma sı üçün DSX tə rə fin dən komp leks təd bir lər hə ya ta ke çi ril di. Mad di-tex ni ki ba za nın möh kəm lən di ril mə si, sər- həd gö zət çi gə mi lə ri və ka ter lə rin tə mir olun ma sı, re gion -da ana lo qu ol ma yan ye ni ba za nın ya ra dıl ma sı, şəx si he yə -tin pe şə kar lı ğı nın ar tı rıl ma sı is ti qa mə tin də hə ya ta ke çi ri lən məq səd yön lü təd bir lər nə ti cə sin də Sa hil Mü ha fi zə si DSX-nin apa rı cı qu rum la rın dan bi ri nə çev ril di.

DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin Tür kan da kı ba za sı na sə fər edən AZE Rİ DE FEN CE jur na lı nın əmək daş la rı Azər bay ca- nın də niz sər həd lə ri nin mü ha fi zə si nin təş ki li sa hə sin də hə ya ta ke çi ri lən təd bir lə ri, bu sa hə də möv cud po ten sialı təq dim et mə yə ça lı şıb lar.

yanvar-fevral 2013 11

REPORTAJDə niz sər həd lə ri nin mü ha fi zə -

sin də əsas lı dö nüş ümum mil li li -der Hey dər Əli ye vin ha ki miy yə tə qa yı dı şın dan son ra ya ran ma ğa baş la yıb və onun 1996-cı il də im za- la dı ğı sə rən cam la Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin tər ki bin dən 3 gə mi Sər həd Qo şun la rı na ve ri lib. 2002-ci il də re gion da ilk müs tə qil sər həd mü ha fi zə qu ru mu olan DSX-nin ya ra dıl ma sı ilə Azər bay ca nın sər -həd mü ha fi zə sin də önəm li də yi -şik lik lər baş ve rib. Sər həd Gö zət çi Gə mi lə ri bri qa da sın da gə mi lə rin tə mi ri, müasir tip li ra dioelekt ron və na vi qa si ya ci haz la rı, qə za – xi la- set mə və di gər ava dan lıq lar la, ka -ter lər lə tə min edil mə si iş lə ri yük -sək sə viy yə də hə ya ta ke çi ril mə yə baş la yıb. 2002-ci il də döv lət baş çı -sı nın gös tə ri şi nə əsa sən ARDNŞ-nin ba lan sın dan 2 ədəd “Nef te qaz” və 1 ədəd “Vixr” tip li gə mi DSX-nin ba lan sı na ve ri lib. Həm çi nin küt lə vi qır ğın si lah la rı nın (KQS) ya yıl ma sı nın qar şı sı nın alın ma sı, də niz sər həd lə ri nin mü ha fi zə si nin güc lən di ril mə si proq ra mı çər çi və -sin də ABŞ hö ku mə ti tə rə fin dən 2002-2003-cü il lər də SGG bri qa da -

sı na 3 ədəd gö zət çi ka te ri hə diy yə olu nub.

Döv lət baş çı sı, Azər bay can Si -lah lı Qüv və lə ri nin Ali Baş Ko man -da nı İl ham Əli ye vin 2005-ci il, fev -ra lın 18-də im za la dı ğı sə rən cam la ge niş və çe vik im kan la rı özün də cəm ləş di rən - Sa hil Mü ha fi zə si ya -ra dıl ma sı də niz sər həd lə ri nin, də -niz də ki inf rast ruk tur la rın mü ha fi -zə si is ti qa mə tin də ən mü hüm ad -dım lar dan bi ri ol du. 2008-ci il no -yab rın 8-də Sa hil Mü ha fi zə si nin Tür kan da ye ni ba za sı is ti fa də yə ve ril di. Hə min ilin de kabr ayın da As ta ra da is ti fa də yə ve ril miş Cə -nub Ka ter lər Di vi zionu müasir ava dan lıq lar he sa bı na bu gün Xə -zər də ni zi nin Azər bay ca na mən -sub his sə si nin cə nub is ti qa mə tin də yer lə şən əra zi lə ri ni fa si lə siz nə za -rət al tın da sax la maq da dır.

Də niz sər həd lə ri nin mü ha fi zə si- nin təş ki li təd bir lə ri çər çi və sin də 2010-cu ilin de kabr ayın da Xaç maz ra yo nu nun Mux ta dır qə sə bə sin də DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin Şi mal şö -bə si nin ka ter lər böl mə si nin tə mə li qo yu lub və bu ka ter lər böl mə si 2013-cü ilin son la rın da is ti fa də yə

ve ril mə si plan laş dı rı lır. Ar tıq şi mal ba za sı nın qu ru his sə sin də ti kin ti ba şa ça tıb və də niz də hid ro tex ni ki qur ğu la rın ti kin ti si da vam et di ri lir. Pa ra lel ola raq, DSX rəh bər li yi tə rə- fin dən Xə zər də ni zi nin Azər bay ca- na mən sub olan böl mə sin də fa si lə- siz mü şa hi də və nə za rət im kan la rı- nın ar tı rıl ma sı is ti qa mə tin də iş lər da vam et di ri lir. DSX Sa hil Mü ha fi- zə si nin cə nub, mər kəz və şi mal şö bə lə ri nin fəaliy yə tə baş la ma sı, Xə zər də ni zi nin sa hil xət ti bo yu sa -hil mən tə qə lə ri nin DSX Sa hil Mü -ha fi zə si nin ta be li yi nə ve ril mə si və tam pe şə kar he yət lə komp lekt ləş -di ril mə si, yük sək ke çi ci lik qa bi liy -yət li üz mə va si tə lə ri nin ve ril mə si, sər həd gö zət çi gə mi lə ri tə rə fin dən Xə zər də ni zin də fa si lə siz xid mə tin təş ki li, sər həd su la rın da Azər bay -ca nın mə na fe lə ri nin qo run ma sı, mü şa hi də və aş ka ret mə im kan la rı -nın əhə miy yət li də rə cə də ar tı rıl -ma sı qar şı ya qo yul muş və zi fə lə ri ni da ha də qiq hə ya ta ke çir mə si nə zə -min ya ra da caq.

Gə­­mi­­lər­və­ra­­dar­­lar

Bu gün DSX Sa hil Mü ha fi zə si uzun lu ğu 713 km olan sa hil, 955 km sek tor xət ti üz rə da xi li su lar da və 74460 kvad rat km olan re jim li sa hə ni əha tə edən sər həd su la rın da öz və zi fə lə ri ni ye ri nə ye tir mək də -dir. Hər il ye ni gə mi və ka ter lər he sa bı na öz dö yüş sı ra la rı nı güc -lən di rən DSX Sa hil Mü ha fi zə sin də mü tə ma di ola raq tex ni ki mo dern -ləş mə iş lə ri hə ya ta ke çi ri lir. Ha zır -da DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin dö yüş sı ra la rın da yer alan “Nef te qaz” la -yi hə li gə mi lər Xə zər də ni zin də ən güc lü dal ğa la ra he sab la nıb. Bu gə -mi lər bir də fə çı xış da tam eh ti ya tı ilə də niz də 1 ay müd də tin də xid -mət apa ra bi lir.

Sa hil Mü ha fi zə si nin is ti fa də sin -də olan ra diolo ka si ya sis tem lə ri ha zır da Xə zər də ni zi nin Azər bay -

12 AZERI DEFENCE

ca na məx sus sek to run da gə mi lə rin hə rə kə ti ni nə za rət də sax la ma ğa im kan ve rir. Nə za rət im kan la rı nın ar tı rıl ma sı təd bir lə ri çər çi və sin də ötən il üç ye ni – Gür gan, Ələt və Kür di li tex ni ki mü şa hi də mən tə qə- lə ri fəaliy yə tə baş la yıb. Bu mən tə -qə lər də qu raş dı rıl mış ra dar və AİS sis te mi nin siq nal la rı nın Sa hil Mü -ha fi zə si nin Bir gə Ko man da - İda -rəet mə Mər kə zi nə ötü rül mə si tə -min edi lib. Tex ni ki mü şa hi də im -kan la rı nın ar tı rıl ma sı təd bir lə ri çər çi və sin də bu il da ha iki ra da rın qu rul ma sı nə zər də tu tu lur.

Də niz də ix rac neft-qaz bo ru kə -mər lə ri nin və plat for ma la rın mü -ha fi zə si və mü da fiəsi nin tə min edil mə si üçün gə mi lər AK-306 tip li av to ma tik ar til le ri ya , həm çi nin ZU-23 ze nit qur ğu la rı ilə si lah lan -dı rı lıb. Bun dan baş qa, gə mi lər ha -va haq qın da mə lu mat la rın fa si lə siz

əl də edil mə si üçün “Nav tex” ci ha -zı, ha be lə ra diope len qa tor, sual tı mü şa hi də nin tə mi ni üçün so nar -lar, ge cə və du man lı ha va şə raitin -də mü şa hi də apar maq üçün FLİR ka me ra la rı ilə təc hiz olu nub.

Mə lu mat ve ri lib ki, DSX Sa hil

Mü ha fi zə si nin bü tün gə mi və ka -ter lə ri Av to ma tik İden ti fi ka si ya Sis te mi nə (AİS) ma lik dir. Bu da gə -mi lə rin di gər gə mi lə ri ta nı ma və mü şa hi də et mə lə ri nə im kan ve rir. Də niz də xid mət edən Sa hil Mü ha -fi zə si nin gə mi lə ri nə qu rul muş xü -

REPORTAJ

yanvar-fevral 2013 13

su si ci haz lar on la rın di gər öl kə lə rə məx sus mül ki və hər bi gə mi lər tə -rə fin dən gö rün mə si ni ən gəl lə yir.

Ko­­man­­da­mər­­kə­­zi

Sa hil Mü ha fi zə si nin ba za sın da də niz də baş ve rən bü tün pro ses lə -rə Bir gə Ko man da İda rəet mə Mər -kə zin dən nə za rət olu nur. 2006-cı ilin son la rın da ya ra dıl mış, Hər bi Də niz Qüv və lə ri nin və Azər bay -can Döv lət Də niz Ad mi nist ra si ya -sı nın (ARD DA) nü ma yən də lə ri nin də xid mət et di yi bu Mər kəz dən hər cür ha va şə raitin də, gü nün 24 saatı, fa si lə siz ola raq də niz sər həd- lə ri nə nə za rət olu nur. Sa hil Mü ha -fi zə si nin öz mü şa hi də ava dan lıq la- rı ilə ya na şı adı çə ki lən qu rum la rın da ra dar la rın dan mə lu mat lar bu Mər kə zə qə bul edi lir. Ra diolo ka si -ya sis tem lə ri, ka me ra lar va si tə si ilə Xə zə rin Azər bay ca na mən sub olan böl mə sin də bü tün üz mə va si tə lə ri- nin ye ri, hə rə kət marş ru tu diq qət -də sax la nı lır, gə mi lər lə ra bi tə va si -tə si ilə əla qə ya ra dı lır, sor ğu lar ke -çi ri lir. Mər kəz də qu rul muş mo ni -tor lar da elekt ron xə ri tə üzə rin də bü tün üz mə va si tə lə ri nin da yan dı -ğı koor di nat lar, gə mi nin zə ru ri bil- gi lə ri, hə rə kət marş ru tu, qa ba ri ti, yü kü ba rə də bü tün in for ma si ya lar ek ran da ək si ni ta pır. Qeyd edək ki,

Mər kə zin tex ni ki təc hi za tı də niz -də ki bü tün gə mi lə ri say məh du -diy yə ti ol ma dan, ey ni an dan mü -şa hi də et mə yə im kan ve rir. Bir gə Ko man da İda rəet mə Mər kə zi 5 əsas tap şı rı ğı - mü şa hi də, aş kar la -ma, müəy yən et mə, təs nif et mə və reak si ya nı ye ri nə ye ti rir. Bun dan əla və ola raq, neft-qaz plat for ma la -rı və kə mər lə ri nin mü ha fi zə si, təh -lü kə siz li yi, qey ri-le qal miq ra si ya, nar ko tik lər lə və KQS ilə mü ba ri zə, biore surs la rın qo run ma sı, ki çik gə -mi lə rə nə za rət, föv qə la də hal lar da ax ta rış-xi la set mə və. s bu ra dan hə -ya ta ke çi ri lir. Mər kəz də ol du ğu -muz Xə zər də ni zi nin cə nub his sə -sin də ki üzən qaz ma qur ğu la rı nın da yan dı ğı koor di nat la rı mü şa hi də edi rik. Qeyd edək ki, adı çə ki lən üzən plat for ma la rın bü tün hə rə -kət lə ri Azər bay can sər həd çi lə ri tə -rə fin dən daim diq qət də sax la nı lır.

Pe­­şə­­kar­he­­yət­for­­ma­­laş­­dı­­rı­­lır

Son il lər də Sa hil Mü ha fi zə sin də gə mi he yə ti nin mü qa vi lə əsa sın da komp lekt ləş di ril mə si sa hə sin də mü hüm ad dım lar atı lıb. Bu nun nə -ti cə si ola raq ha zır da he yə tin bö yük his sə si ni mü qa vi lə əsa sın da xid -mət ke çən miç man lar təş kil edir. Han sı ki, on la rın önəm li qis mi bir

vaxt lar Sa hil Mü ha fi zə sin də mat -ros ola raq xid mət edib lər.

Sa hil Mü ha fi zə si ba za sın da yer -lə şən Təd ris Mər kə zi DSX rəisi, ge ne ral-ley te nant El çin Qu li ye vin əm ri ilə 2004-cü il də ya ra dı lıb. Mər kəz də niz çi kadr la rın ha zır lan- ma sı və on la rın pe şə kar lı ğı nın ar tı- rıl ma sı üçün tə ləb olu nan ən müa-sir təd ris va si tə lə ri təc hiz olu nub. Si nif otaq la rın da av to mat laş dı rıl -mış təd ris pro se si təş kil edi lib. Bu -ra da təd ris ke çən he yət si mul ya -tor lar dan is ti fa də et mək lə, də ni zə çıx ma dan ön cə müx tə lif ha va şə -raitin də Sa hil Mü ha fi zə si nin in -ven ta rın da olan gə mi və ka ter lə ri ida rə et mə yi, si lah lar dan atəş aç -ma ğı öy rə nir lər. Av to mat laş dı rıl -mış təd ris sis te mi son ra dan hər bir kur san tın öz bi lik və ba ca rıq sə viy- yə si ni qiy mət lən dir mə si nə im kan ya ra dır. Təd ris mər kə zi nin nəz din- də dal ğıc, ar til le ri ya, ştur man, ra -bi tə, KQS ilə mü ba ri zə, xa ri ci dil və s. kurs lar fəaliy yət gös tə rir. Mər -kəz də 9 ay lıq “də niz çi za bit” ha zır- lı ğı, 5 ay lıq də niz ix ti sas la rı üz rə “za bit ha zır lı ğı”, 3 ay lıq mü tə xəs -sis-miç man kurs la rı ilə ya na şı 1 ay lıq ix ti sa sar tır ma kurs la rı təş kil olu nur. Təd ris mər kə zin də həm çi -nin bey nəl xalq sə viy yə li kurs lar ke çi ri lir. Bu nun la ya na şı, iki il əv -vəl ali təh sil li də niz çi za bit lə rin ha zır lan ma sı üçün DSX Aka de mi -ya sın da fa kül tə açı lıb. Sa hil Mü ha -fi zə si nin he yə ti mü tə ma di mü tə -ma di ola raq xa ri ci öl kə lər də kurs -lar da və tə lim lər də iş ti rak edə rək qa baq cıl təc rü bə ni mə nim sə yir lər.

bey­­nəl­­xalq­əmək­­daş­­lıq

Ye ni ya ran ma sı na bax ma ya raq DSX Sa hil Mü ha fi zə si re gional və bey nəl xalq sə viy yə də ta nın mış bir qu ru ma çev ril mə yə nail olub. Qa -za nıl mış bu nailiy yət lə rin nə ti cə si ola raq ar tıq Gür cüs tan da da xil ol -maq la bir sı ra öl kə lə rin mü va fiq

REPORTAJ

14 AZERI DEFENCE

REPORTAJqu rum la rı Azər bay ca nın Sa hil Mü -ha fi zə si nin təc rü bə sin dən ya rar -lan maq niy yə tin də ol duq la rı nı açıq la yıb lar.

DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin sıx əmək daş lıq et di yi təş ki lat lar ara -sın da ilk yer də Tür ki yə Sa hil Mü -ha fi zə si da ya nır. Ötən il tə rəf lər ara sın da im za lan mış plan üz rə 2 kurs (“Ax ta rış və xi la set mə”, “Ba -xış qru pu ko man dir lə ri nin ha zır lı- ğı”), həm çi nin 2 fəaliy yət (DSX Sa hil Mü ha fi zə si əmək daş la rı nın Tür ki yə Sa hil Mü ha fi zə si nin gə -mi lə rin də təc rü bə yə qa tıl ma sı və Tür ki yə Sa hil Mü ha fi zə si əmək -daş la rı nın DSX Sa hil Mü ha fi zə si -nin gə mi lə rin də təc rü bə yə qa tıl -ma sı) ic ra edi lib. Bun dan baş qa, əmək daş lıq çər çi və sin də hər il bu və di gər öl kə yə Sa hil Mü ha fi zə si rəh bər li yi sə viy yə sin də sə fər lər təş kil olu nur.

Azər bay can Sa hil Mü ha fi zə si -nin ya xın dan əmək daş lıq et di yi təş ki lat lar dan bi ri də Al ma ni ya Fe de ral Po li si dir. Sa hil Mü ha fi zə -si nin hər bi qul luq çu la rı hər il Al -ma ni ya Fe de ral Po li si nin Də niz Böl mə si tə rə fin dən təş kil olu nan gə mi nin mü ha fi zə si və xi la set mə tə lim lə ri nə qa tı lır. Sər həd Mə sə lə -lə ri üz rə Bey nəl xalq Konf rans la (Şiofok Konf ran sı), İn gil tə rə nin Bir ləş miş Kral Hər bi Də niz Qüv -və lə ri, ABŞ Sa hil Mü ha fi zə si, Ru -si ya və Qa za xıs ta nın mü va fiq qu -rum la rı ilə də sıx əmək daş lıq möv cud dur. İn gil tə rə nin Bir ləş -miş Kral Hər bi Də niz Qüv və lə ri ilə əl də olun muş ra zı lı ğa əsa sən Azər bay can Sa hil Mü ha fi zə si nin

hər bi qul luq çu la rı nın bu qu ru mun ba za sın da tə lim lə rə gön də ril mə si nə zər də tu tu lur.

2012-ci­il­uğur­­lu­olub

DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin qə rar -gah rəisi, bi rin ci də rə cə li ka pi tan Rza Rza ye vin söz lə ri nə gö rə, 2012-ci il Xə zər də ni zi nin Azər bay ca na mən sub böl mə sin də döv lət sər hə -di nin, biolo ji re surs la rın, ener ji eh -ti yat la rı nın, hid ro tex ni ki qur ğu la -rın və sual tı neft-qaz ix rac bo ru kə mər lə ri nin mü ha fi zə si nin və təh- lü kə siz li yi nin tə min olun ma sı, də -niz də bey nəl xalq ter ro riz mə, qey -ri-le qal miq ra si ya ya və qa çaq mal -çı lı ğa qar şı mü ba ri zə apa rıl ma sı ba xı mın dan uğur lu olub. Xə zər də -ni zi nin Azər bay ca na mən sub olan böl mə sin də döv lət sər hə di nin, neft-qaz ya taq la rı və ix rac bo ru kə -mər lə ri nin fa si lə siz mü ha fi zə si tə -min edi lib. Şəx si he yə tin dö yüş qa bi liy yə ti nin ar tı rıl ma sı məq sə di ilə hər il də niz də qüv və və va si tə -lə rin tət bi qi ilə müx tə lif epi zod la rı əha tə edən ge niş miq yas lı tə lim lər ke çi ril di yi ni de yən R. Rza ye vin söz lə ri nə gö rə, so nun cu də fə 2012-ci il ap rel ayı nın 11-dən 17-dək Föv qə la də Hal lar Na zir li yi nin qüv- və və va si tə lə ri ilə bir gə 3 mər hə lə- də ke çi ril miş tə lim də 9 tak ti ki epi -zod ic ra edi lib: “Qeyd edim ki, ilk də fə ola raq bu tə lim lə rə Sa hil Mü -ha fi zə si nin bü tün sər həd gö zət çi gə mi və ka ter lə ri cəlb olun maq la ya na şı, gə mi lər də ye ni qu raş dı rıl -mış av to ma tik top la rın uğur lu tət -bi qi, gə mi lər dən suüs tü və ha va

hə dəf lə ri nə qar şı ra ket si lah la rın -dan dö yüş atış la rı ic ra olu nub. Ümu mi lik də 1200 nə fər hər bi qul -luq çu nun, 21 gə mi, 20 iti sü rət li ka ter və qa yıq, 8 he li kop te rin cəlb olun du ğu bu tə lim lər də qar şı ya qo yu lan və zi fə lər, o cüm lə dən Xə -zər də ni zi nin Azər bay ca na mən -sub böl mə sin də neft-qaz ya taq la rı, sual tı bo ru kə mər lə ri nin mü ha fi zə- si nin təş ki li və xi la set mə əmə liy -yat la rı nın apa rıl ma sı za ma nı DSX ilə Föv qə la də Hal lar Na zir li yi nin böl mə lə ri nin qar şı lıq lı ida rə olun -ma sın da təc rü bə nin, qu rum la ra ra -sı mə lu mat mü ba di lə si nin tək mil -ləş di ril mə si, qar şı lıq lı əla qə nin təş- ki li mə sə lə lə ri tam həcm də ye ri nə ye ti ril di”.

Qə rar gah rəisinin sözlərinə görə, 2012-ci il də sər həd gö zət çi gə mi və ka ter lə ri ümu mi lik də 4749 gün sı ra da və 5173,5 saat hə -rə kət də olub, 50181,2 (2011-ci il də 48076,7) mil mə sa fə qət edib lər. Hə ya ta ke çi ril miş komp leks əmə -liy yat təd bir lə ri nə ti cə sin də döv lət sər hə di ni poz muş 5 hal da 9 nə fər (7 İran, 2 Azər bay can və tən da şı) sax la nı lıb. İran və tən daş la rın dan Azər bay can əra zi si nə də niz yo lu ilə ke çi ril mə si nə cəhd gös tə ril miş 13 kq nar ko tik mad də və Azər -bay can əra zi sin dən İra na çı xa rıl -ma sı nə zər də tu tu lan 944 ədəd spirt li iç ki aş kar la nıb. DSX Sa hil Mü ha fi zə si nin şəx si he yə ti Azər -bay ca nın də niz sər həd lə ri nin mü -ha fi zə si ni yük sək sə viy yə də təş kil edir. Bu is ti qa mət də öz im kan la rı- nı hər ke çən gün da ha da yük səl -dir.

yanvar-fevral 2013 15

HƏRBİ SƏNAYE

İlk də fə ke çi ri lən Tür ki yə-Azər -bay can Mü da fiə Sə na ye si üz rə Əmək daş lıq Top lan tı sın da Tür ki yə- dən ASEL SAN, RO KET SAN, HA -VEL SAN, STM, TÜ Bİ TAK, GA TE Elect ro nics, Öz tir ya ki ler, Yon ca Onuk, Yük sel Sa vun ma, Öz tek, C2 -Tech və di gər şir kət lər dən 38 nü ma- yən də təm sil olu nub. Sə fə rin ikin ci gü nü Tür ki yə nin Azər bay can da kı sə fir li yin də ke çi ri lən gö rüş də sə fir İs mail Al per Coş kun öl kə si ni təm sil edən fir ma la ra Azər bay can la əmək- daş lıq da uğur lar ar zu la yıb. İyir mi il ön cə müs tə qil li yi ni əl də edən Azər -bay ca nın bu gün hər cə hət dən in ki -şaf edən bir öl kə ol du ğu nu de yən sə fir mü da fiə sə na ye si sa hə sin də Tür ki yə fir ma la rı nı da ha ak tiv ol -ma ğa ça ğı rıb.

AZE Rİ DE FEN CE jur na lı nın əmək daş la rı Azər bay ca na sə fər et -miş fir ma la rın bə zi lə ri nin nü ma -yən də lə ri ilə gö rü şüb on la rın təq -dim et dik lə ri məh sul və tex no lo gi -

ya lar, ha be lə Azər bay can la əmək -daş lıq is ti qa mət lə rin dən fi kir lə ri ni öy rən mə yə ça lış dıq.

RO­­KET­­SAN­uğur­­la­­rauğur­­lar­əla­­və­edirAzər bay can da ke çi ri lən top lan tı -

da Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi ilə RO KET SAN ara sın da əmək daş lıq mə sə lə lə ri də mü za ki rə olu nub. Şir- kə tin ha zır la dı ğı və is teh sal et di yi məh sul lar ba rə də Azər bay can tə rə -fi nə mə lu mat ve ri lib. Bil di ri lib ki, RO KET SAN-ın təq dim et di yi, mü -kəm məl ləş di ril miş si lah sis tem lə ri bir ne çə fərq li çap da ra ke ti bu ra xa -caq şə kil də ha zır la nıb. Ör nək ola -raq, RO KET SAN tə rə fin dən ye ni ha zır lan mış bir sis tem həm 107 və 122 mm-lik ra ket lər dən, həm də 122 və 300 mm-lik ra ket lər dən atəş aç -ma ğa im kan ve rir. Azər bay can həm çi nin Tür ki yə də RO KET SAN tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lən “Ci rit”,

AzərbAycAn və Türkiyə müdafiə sənayesi güclərini birləşdirir

Ye­­ni­mər­­hə­­lə­­yə­qə­­dəm­qo­­yan­Azər­­bay­­can­Tür­­ki­­yə­hər­­bi­tex­­ni­­ki­əmək­­daş­­lı­­ğın­­da­atı­­lan­mü­­hüm­ad­­dım­­lar­­dan­bi­­ri­yan­­var­ayı­­nın­22­dən­25­dək­Ba­­kı­­da­ke­­çi­­ril­­miş­I­Tür­­ki­­yə­Azər­­bay­­can­Mü­­da­­fiə­Sə­­na­­ye­­si­üz­­rə­Əmək­­daş­­lıq­Top­­lan­­tı­­sı­ol­­du.­Mü­­da­­fiə­Sə­­na­­ye­­si­Na­­zir­­li­­yi­və­Tür­­ki­­yə­Mil­­li­Mü­­da­­fiə­Na­­zir­­li­­yi­­nin­təş­­ki­­lat­­çı­­lı­­ğı­ilə­baş­tut­­muş­top­­lan­­tı­­da­iki­öl­­kə­ara­­sın­­da­mü­­da­­fiə­və­mü­­da­­fiə­sə­­na­­ye­­si­sa­­hə­­lə­­rin­­də­pers­­pek­­tiv­im­­kan­­lar­mü­­za­­ki­­rə­edi­­lib.­Nü­­ma­­yən­­də­he­­yə­­tin­­də­təm­­sil­olu­­nan­Tür­­ki­­yə­fir­­ma­­la­­rı­tə­­rə­­fin­­dən­Mü­­da­­fiə­Sə­­na­­ye­­si­Na­­zir­­li­­yin­­də,­Mü­­da­­fiə­Na­­zir­­li­­yin­­də,­Döv­­lət­Sər­­həd­Xid­­mə­­tin­­də­və­Da­­xi­­li­Qo­­şun­­lar­­da­müx­­tə­­lif­təq­­di­­mat­­lar­ke­­çi­­ri­­lib.

16 AZERI DEFENCE

HƏRBİ SƏNAYEUM TAS və OM TAS tank əley hi nə ra ket sis tem lə ri nə ma raq gös tə rir. Ar tıq 2012-ci ilin may ayın da “Ci -rit” Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin in ven ta rı na da xil olub və bir xa ri ci müş tə ri dən si fa riş alı nıb. UM TAS və OM TAS la yi hə lə rin də isə ka li fi -ka si ya mər hə lə si ba şa ça tıb. Ca ri ilin son la rın da hər iki sis tem in ven -ta ra da xil ola caq. Si lah lan ma ya da -xil edil miş 2.75 inç “Ci rit” RO KET -SAN tə rə fin dən son tex no lo gi ya lar və müasir tə ləb lər nə zə rə alın maq la ya ra dıl mış, yün gül zi reh li, zi reh siz sa bit və hə rə kət li hə dəf lə ri yük sək də qiq lik lə məhv et mə qa bi liy yə ti nə ma lik uzun mən zil li ra ket dir. Bu ra ket çox məq səd li (zi reh də li ci, an -ti-per so nal və yan ğın tö rə di ci) dö -yüş baş lı ğı ilə təc hiz olu na bi lir. Ra ke tin he li kop ter, PUA, qu ru nəq- liy yat va si tə lə ri nə, yün gül hü cum təy ya rə lə ri nə in teq ra si ya sı müm -kün dür. “Ci rit” RO KET SAN tə rə -fin dən xü su si ola raq ha zır lan mış olan stan dart “Ci rit” po dun dan və ya ağıl lı pod dan atı lır. Ra ket aero di- na mik qu ru lu şu və kom po zit qa tı ya na caq lı mü hər ri ki sa yə sin də 8 km mə sa fə də ki hə dəf lə ri məhv et -mə qa bi liy yə ti nə ma lik dir.

Tİ­­SAŞ­əmək­­daş­­lıq­­dan­ra­­zıAzər bay can la bir gə real laş dı rı lan

la yi hə lər dən da nı şan Tİ SAŞ şir kə ti -nin İda rə He yə ti nin səd ri Əh məd ALƏM DA ROĞ LU 2012-ci il də əmək daş lı ğın yax şı get di yi ni de yib. Şir kət rəh bə ri nin söz lə ri nə gö rə, ötən il MSN-in “İq lim” müəs si -sə si ilə bir gə ta -pan ça is teh sa lı da -vam et di ri lib: “Biz bu la yi hə yə “İq -lim”in da ha çox qat qı tə min et -mə si ni, pa yı nı

ar tır ma sı nı is tə yi rik. İc las çər çi və -sin də gö rü şüb bu mə sə lə ni də mü -za ki rə et dik. “İq lim”in nü ma yən də- lə ri ni Tür ki yə yə tə lim və tre ninq lə -rə də vət et mi şik. Biz Azər bay ca na ta pan ça sat maq fik rin də de yil, “İq -lim”i Tİ SAŞ-ın əsas or taq la rın dan bi ri ola raq gör mə yi ar zu edi rik”.

Ə.Aləm da roğ lu nun de yib ki, 2012-ci il də Ba kı da “İq lim” za vo du ilə bir gə 1600 ədəd ta pan ça is teh sal edi lə rək si fa riş çi lə rə təh vil ve ri lib. Azər bay can da is teh sal edil miş ta -pan ça lar ar tıq Si lah lı Qüv və lər də ta bel si la hı ola raq qə bul edi lib. Şir -kət rəs mi si nin söz lə ri nə gö rə, ha zır- da “Zə fər”, “Zə fər-K” və “İnam” ad la nan bu ta pan ça la rın 17 de ta lı Azər bay can da is teh sal olu nur. Ötən il “İq lim” za vo dun da ta pan ça la rın lü lə si nin is teh sa lı im kan la rı mə nim- sə ni lib. Bu il dən qeyd olu nan hər üç ta pan ça nın lü lə lə ri də Azər bay can -da is teh sa lı ilə la yi hə də “İq lim”in pa yı 35-40% təş kil edə cək. Ba kı da is teh sal edi lən lü lə nin öm rü Tür ki -

yə də ki ilə ey ni gös tə -ri ci – 25000 atış təş kil

edə cək. Bun dan baş qa, Azər bay can tə rəf -

dən po li mer göv də li ta pan -ça la rın is teh sa lı na ma ra ğın ol du -

ğu nu de yən şir kət rəh bə ri nin söz lə- ri nə gö rə, bu is ti qa mət də mü za ki rə- lə rə baş la nıb. Tİ SAŞ-ın Tür ki yə də

is teh sal et di yi po li mer ta pan ça nın bir nü mu nə si test üçün Azər bay ca -na gön də ri lib. Mü va fiq qə rar ve ril -dik dən son ra Azər bay can da bu mo -de lin də bir gə is teh sa lı na baş la na -caq. Bu po li mer ta pan ça lar öz çə ki -si nə gö rə (650 qram) adi ta pan ça lar- dan öz çə ki si nin yün gül lü yü və is -teh sal pro se si nin asan lı ğı ilə fərq lə -nir. Tİ SAŞ-ın 2013-cü il plan la rın -dan da bəhs edən şir kət rəh bə ri 2011-ci il də 20 min, ötən il 12 min ədəd ta pan ça ix rac et dik lə ri ni, bu il isə Pa kis tan ba za rı nın he sa bı na 30 min ədəd ta pan ça ix ra ca tı nın proq -noz laş dı rıl dı ğı nı vur ğu la yıb.

STM­pa­­ra­­şüt­­çü­­lə­­rə­dəs­­tək­ve­­rirNü ma yən də he yə tin də təm sil

olu nan Tür ki yə mü da fiə sə na ye si -nin qa baq cıl fir ma la rın dan olan STM (Sa vun ma Tek no lo ji le ri Mü -hen dis lik ve Ti ca ret A.Ş.) də Azər -bay can la əmək daş lıq qur maq niy -yə tin də dir. Mü da fiə sə na ye sin də bö yük po ten siala ma lik olan STM Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri ilə ya na şı NA TO-nun bir sı ra mü hüm la yi hə -lə rin də, ha be lə di gər öl kə lər də hə -ya ta ke çi ri lən proq ram lar da yer alır. Şir kə tin yer al dı ğı mü hüm la yi hə -lər dən bi ri Tür ki yə də hə ya ta ke çi ri- lən Mil li Gə mi Proq ra mı dır (Mil -gem). Ey ni za man da yan var ayın da Pa kis tan Hər bi Də niz Qüv və lə ri ilə

STM ara sın da tan ker gə mi la yi hə si- nin hə ya ta ke çi ril mə si nə dair mü -qa vi lə im za la nıb.

STM mar ke tinq mü di ri Gül tə kin Tu ra nın söz lə ri nə gö rə, gö rüş lər də təm sil et di yi fir ma Azər bay ca nın hər bi qu rum la rı na özü nün son tex -no lo gi ya sı olan Şa qu li Kü lək Tu ne -li ni (Di key Rüz gar Tü ne li - DRT) təq dim edib. DRT va si tə si ilə möv -cud risk li, uzun müd dət li və çox lu ma liy yə tə ləb edən pa ra şüt çü ha zır- lı ğı ida rə olun maq la və təh lü kə siz bir mü hit də hə ya ta ke çi ri lir. Bu tip ha zır lıq mər kə zi Tür ki yə də da xil ol maq la, dün ya nın çox az say da öl -kə sin də möv cud dur. STM tə rə fin -dən ha zır lan mış ilk DRT 2008-ci ilin okt yabr ayın da Tür ki yə Si lah lı Qüv- və lə ri nin Xü su si Tə yi nat lı Qüv və lər Ko man dan lı ğı na təh vil ve ri lib. G. Tu ra nın bil dir di yi nə gö rə, DRT va -si tə si ilə əv vəl cə pa ra şüt çü lə rə yer -də tə lim lər ke çi ri lir. Pa ra şü tün yı -ğıl ma sı və DRT-də sər bəst en mə

tə lim lə ri ta mam lan dıq dan son ra, təy ya rə dən tul la nış lar hə ya ta ke çi -ri lir. DRT pa ra şüt çü lə rin ha zır lan -ma sın da bir sı ra üs tün lük lər tə min edir ki, bun lar dan da baş lı ca sı təh sil müd də ti nin qı sal ma sı və çə ki lən xərc lə rin azal ma sı dır: “DRT ilə ha -zır lı ğa baş lan ma dan əv vəl, tə lim tul la nış la rı sta tik ola raq edi lir di. Tul lan ma yük sək li yi nə bağ lı ola raq (3000 m fərz et sək), or ta la ma sər -bəst eniş müd də ti 30-40 sa ni yə ara -sın da də yi şir. DRT-də isə bir nə fər tə lim müd də tin də 60-90 də qi qə uçuş edir. Yə ni, DRT-dən əv vəl, 4 ilə ya xın bir müd dət də, or ta la ma 150 at la yış edi lə rək qa za nı lan təc rü- bə, DRT sa yə sin də 6 həf tə lik qı sa bir müd dət də əl də olu nur. Təy ya rə- dən hə ya ta ke çi ri lən 30 sa ni yə lik bir at la yı şın xər ci təx mi nən 140-150 dol lar ci va rın da ol du ğu hal da, DRT-də bu təq ri bən 2 dol lar təş kil edir. Bu nun ən bö yük avan taj la rın -dan bi ri də pa ra şüt lə ye ni tul lan ma-

ğa baş la yan lar ara sın da xə sa rət lə ri və ölü mün qar şı sı nı al ma sı dır”.

Ha va nın bağ lı ka nal lar da gəz di yi və uçuş ota ğın da is tə nən ha va sü rə -ti nin tə min edil di yi DRT sis te min də pro ses lər tam və eti bar lı şə kil də ida- rə olu nur. DRT-də hər bi ri təx mi nən 450 kW-luq mü hər rik lə ça lı şan 4 ədəd fen tə rə fin dən ha va axı nı ya ra- dı lır. Ha va nın sü rə ti ida rəet mə ota -ğın dan də yiş di ri lə bi lir və be lə cə uçuş ota ğın da is tə ni lən sü rət də ha -va axı nı ya ra dı lır. DRT aşa ğı da kı əsas his sə lər dən iba rət dir:

- Bü tün sis tem lə rin ida rə olun -du ğu və tək bir tə lim çi tə rə fin dən iş lə di lən ida rə ota ğı;

- Per so na lın uçuş əv və li ha zır lan- dı ğı göz lə mə ota ğı;

- Tam təc hi zat lı 4 he yə tin uçuş lar edə bil di yi uçuş ota ğı.

Sək kiz bu caq lı şək lin də olan uçuş ota ğı nın diamet ri 4 metr, uçuş sa hə- si nin tam yük sək li yi 24 metr təş kil edir. Ha va nın axış sü rə ti nin 260 km/saata çat dı ra bil di yi DRT-nin uçuş sa hə sin də hər bi ri 130 kq ağır- lı ğa ma lik 4 pa ra şüt çü nün ey ni an -da uçuş et mə si müm kün dür. İş pro- se sin də az say da kı xa ri ci ana loq la rı ilə mü qa yi sə də da ha az ener ji tə ləb edən DRT ey ni za man da yük sək təh lü kə siz li yi ilə fərq lə nir. İda rə ota ğın da yer alan ope ra tor, uçuş edə cək in san la rın sa yı və ağır lı ğı na gö rə ha va nın sü rə ti ni ni zam la ya bi -lir. Pa ra şüt çü lə rin tu nel də ki uçuş la- rı ka me ra lar va si tə si ilə qey də alı nır və bu ra xı lan səhv lər son ra he yə tə izah olu nur. Ha zır da DRT üçün Səudiy yə Ərə bis ta nı, BƏƏ, Mi si rin mü va fiq qu rum la rı STM ilə da nı -şıq lar apa rır. Şir kət DRT la yi hə si nə ey ni za man da Azər bay can da da pa -tent al ma ğı dü şü nür. STM ey ni za -man da Azər bay can la də niz çi lik sek to run da və tank la rın mo dern ləş- di ril mə si sa hə sin də əmək daş lıq qur ma ğa, öz təc rü bə si ni Azər bay -can la pay laş ma ğa ha zır ol du ğu nu açıq la yıb.

yanvar-fevral 2013 17

HƏRBİ SƏNAYE

18 AZERI DEFENCE

MÜSAHİBƏ

- Cə nab İçi ko vitz, Pa ra mount Groupun IDEX nü ma yi şi ba -rə də nə lə ri de yə bi lər si niz?

- I DEX Pa ra mount Group üçün çox va cib sər gi lər dən bi ri dir. Bu sər- gi bi zə öz son tex no lo gi ya la rı mı zı Ya xın Şərq re gionun da, ərəb dün ya- sın da ta nıt maq im ka nı ve rir. Biz qa tıl dı ğı mız bu sər gi də ye ni lik lə ri -miz ba rə də re gion da kı müş tə ri lə ri -mi zə mə lu mat ve ri rik. Çox təəs süf ol sun ki IDEX CAR-da ke çi ri lən AAD sər gi sin dən 4 ay son ra təş kil olu nur. Biz mü da fiə sə na ye sin də son ye ni li yi mi zi də bun dan 4 ay əv -vəl AAD sər gi sin də elan elə mi şik.

Tə bii ki bu 4 ay ər zin də biz han sı sa ye ni bir şey ya ra da bil məz dik. La kin bu na bax ma ya raq IDEX-də ge niş çe şid də məh sul la rı mı zı nü ma yiş et -dir mək im ka nı qa zan dıq. IDEX-də biz ən son nəq liy yat va si tə miz olan “Ma rauder Pat rol”u və “Ma ve rick” da xi li təh lü kə siz lik nəq liy yat va si tə- mi zi gös tər dik. Ey ni za man da sər -gi nin açı lış gü nü av to mo bil di zay nı sa hə sin də dün ya nın apa rı cı fir ma la- rın dan olan IAD SA-ya sa hib çıx dı -ğı mı zı bə yan et dik. Bu mü hüm bir ha di sə ol maq la ya na şı, bi zə yer sis -tem lə ri və tex no lo gi ya la rın da rə qa -bət üs tün lü yü ve rir.

- Be lə bir şir kə tə sa hib lik Pa ra- mount Groupa dün ya ba za -rın da han sı əla və üs tün lük lə ri qa zan dı ra caq? Tə bii ki bu fir -ma nın sa tın alın ma sı da sə -bəb siz de yil.

- Qeyd edim ki, müx tə lif növ av -to mo bil lə ri di zayn edən bu şir kət Pa ra mount Groupun va cib his sə si ola caq. Gə lə cək nə sil nəq liy yat va -si tə lə ri nin ha zır lan ma sın da onun im kan la rın dan is ti fa də edə cə yik. Bu ey ni za man da bi zim Azər bay -can la və di gər partn yor la rı mız ilə əmək daş lı ğı mı zın də rin ləş mə si nə, in no va si ya la rın əl də olun ma sı na,

Pa­­ra­­mount­Group­Azər­­bay­­can­­la­əmək­­daş­­lı­­ğı­də­­rin­­ləş­­di­­rirAy­­vor­İçi­­ko­­vitz:­

“biz­texnologiyalarımızı­Azərbaycana­transfer­edib­sənaye­qururuq”

2009-cu il də Mü da fiə Sə na ye si Na zir li yi ilə CAR-ın Pa ra mount Group şir kə ti ara sın -da qu ru lan əmək daş lıq ilə Azər bay can hər bi sə na ye komp lek sin də ye ni bir sa hə nin – zi reh li ma şın la rın is teh sa lı nın tə mə li qo yul muş ol du. Ar tıq tə rəf lə rin sıx əmək daş lı -ğı nın nə ti cə si ola raq, MSN tə rə fin dən Pa ra mount Groupun li sen zi ya sı ilə is teh sal olu nan “Ma ta dor” və “Ma rauder” tip li mi na ya qar şı qo ru ma lı nəq liy yat va si tə lə ri Azər bay can Or du su nun si lah lan ma sı na qə bul edi lib. Fev ra lın 17-dən 21-dək BƏƏ-nin pay tax tı Abu Da bi şə hə rin də IDEX-2013 mü da fiə sər gi si nə qa tı lan Pa ra mount Group şir kə ti nin ic ra çı səd ri Ay vor İçi ko vitz AZE Rİ DE FEN CE jur na lı na möv cud la -yi hə lə ri və gə lə cək plan la rı ba rə də mü sa hi bə ve rib.

yanvar-fevral 2013 19

MÜSAHİBƏon la rın tə lə ba tı nı ödə mə yə im kan ve rə cək. Bu gün Pa ra mount Group dün ya da mi na ya qar şı qo ru ma lı nəq liy yat va si tə lə ri də da xil ol maq- la mü da fiə tex no lo gi ya la rı nın is -teh sa lı sa hə sin də ix ti sas laş mış mü -hüm şir kət lər dən dir. Keç miş də biz nəq liy yat va si tə lə ri nin ya ra dıl ma sı və is teh sa lın da di gər şir kət lə rin xid mət lə rin dən is ti fa də et miş dik. İn di IAD SA bi zə həm də möv cud tex no lo gi ya la rı mı zı tək mil ləş dir -mə yə im kan ve rə cək. İn di biz di -zayn, mü hən dis lik və is teh sal iş lə -ri ni bir şir kə tin için də hə ya ta ke çi -rə bi lə rik. Bu şir kət də işi yax şı bi lən mü tə xəs sis lər təm sil olu nur lar. Onu da qeyd edim ki, tez lik lə bi -zim çox bö yük və əhə miy yət li da -ha bir ela nı mız ola caq.

- Son bir il də Pa ra mount Groupun Cə nu bi Şər qi Asi ya, La tın Ame ri ka sı və s. re gion -lar da ge niş lən mə fəaliy yət lə ri mü şa hi də olu nur.

- Biz bu gün bir çox re gion lar da iş lə yi rik. Asi ya re gionu Pa ra mount Group üçün va cib dir. Bu re gion da, xü su si lə Azər bay can la əmək daş lı ğı ge niş lən dir mək bi zim üçün çox ma -raq lı dır. Cə nu bi Ame ri ka da bi zim üçün va cib re gion lar dan dır. Ha zır -da bir ne çə Cə nu bi Ame ri ka öl kə -sin də pro yekt lər hə ya ta ke çi ri rik. Ap rel ayın da Bra zi li ya da LAAD sər gi sin də də iş ti rak edə cə yik. Ora -

da bir ne çə si fa riş çi və tə rəf da şı mız- la da nı şıq la rı mız ola caq. Ümid edi -rəm ki tez lik lə biz ye ni la yi hə lə ri -miz ba rə də mə lu mat la rı təq dim edə cə yik.

- Pa ra mount Group Pre to ri ya -da kı AAD-2012 sər gi sin dən son ra, ye ni “Ma rauder Pat rol” av to mo bi li ni Abu Da bi də sər- gi lə yir. Ye ni məh su lu nuz olan bu nəq liy yat va si tə si nə bey -nəl xalq ma raq ne cə dir?

- “Ma rauder Pat rol” yük sək ma -nevr li və çox funk si ya lı nəq liy yat va si tə si dir. Zi re hə ma lik dir. Bü tün

si lah lı qüv və lər də, güc st ruk tur la -rın da is ti fa də edi lə bi lə cək bu ma -şın “Ma rauder” ilə ey ni di zayn əsa sın da ha zır la nıb. Sər gi müd də -tin də bö yük diq qət cəlb et di. De yə bi lə rəm ki, bu ma şın rə qib lə ri ilə mü qa yi sə də üs tün lük lə rə ma lik dir.

- Pa ra mount Groupun iki mü -hüm la yi hə si – “Mbom be” və AHR LAC ba rə də mə lu mat ver mə yi ni zi xa hiş edi rik. Bu la yi hə lər ha zır da han sı mər -hə lə də dir?

- “Mbom be” çox bö yük və diq -qət cəlb edən pro yekt dir. Ha zır da “Mbom be” proq ra mı üzə rin də iş -lər da vam edir və bu dö yüş ma şı -nı nı tək mil ləş di ri rik. Ma şı nın mo -bil li yi yük səl di lə cək, ey ni za man -da 8x8 kon fi qu ra si ya sı ha zır la na -caq. İş lər ta mam la nan dan son ra “Mbom be” ma şın la rı ay rı ka te qo -ri ya ya da xil edi lə cək. Qeyd edim

ki biz ha zır da 6x6 kon fi qu ra si ya lı “Mbom be” üzə rin də iş lə yi rik. Yə -qin ki 2014-cü il də 8x8 kon fi qu ra si- ya lı “Mbom be” ver si ya sı nı da təq -dim edə cə yik. Qeyd edim ki, biz “Ma ta dor” və “Ma rauder”lə rin tək mil ləş di ril mə sin də, dün ya nın

Ənənəvi­“V”­formalı­deyil,düz­şassi­üzərində­yaradılmış­“Mbombe”­minaya­qarşı­qorumalı­döyüş­maşının­heyəti­11­nəfər­(2+1+8),­boş­çəkisi­16000­kq,­döyüş­çəkisi­isə­27­ton­dur.­Təxminən­10­metrlik­ərazidə­dönə­bilən­döyüş­maşını­şose­yolda­maksimum­100­km/saat­sürətlə,­birbaşa­700­km­məsafəyə­hərəkət­edə­bilir.­“Mbombe”nin­ballistik­müdafiəsi­STANAG­4569­IV­səviyyəsinə­(14.5­x­114mm­AP),­minaya­qarşı­qoruması­STANAG­4569­4a,­STANAG­4569­4b­səviyyəsinə­(10­kq­TNT)­uyğundur.­Döyüş­maşını­heyəti­yanlarda­50­kq­bomba­partlamasından­qoruyur.

20 AZERI DEFENCE

MÜSAHİBƏmüx tə lif nöq tə lə rin də bu ma şın la -rın is ti fa də si za ma nı qa za nıl mış təc rü bə və bi lik lə ri “Mbom be”də də tət biq edi rik. Bu kon tekst də Azər bay can da əl də et di yi miz təc -rü bə “Mbom be” üçün də çox va -cib dir.

- “Mbom be”ni ye ni nə sil dö yüş ma şı nı ad lan dır maq olar mı?

- Ta ma mi lə. Qeyd et di yim ki -mi, ha zır da bu dö yüş ma şı nı nı tək mil ləş di ri rik. Ey ni za man da, bu ma şı nı Azər bay ca na da təq -dim elə mi şik. Azər bay can tə rə fin- dən “Mbom be”yə bö yük ma raq gös tə ri lir. Ha zır da “Mbom be”ni Azər bay can ba za rı na da təq dim et mək üçün da nı şıq la rı da vam et -di ri rik.

AHR LAC haq qın da da nış dıq da de yə bi lə rəm ki bu ye ni və uni kal təy ya rə dir. Dü şü nü rük ki, ilk uçu- şu bu ilin so nu, ya xud gə lən ilin əv vəl lə rin də baş tut sun. Bu təy ya- rə sər həd, pat rul, də niz təh lü kə -siz li yi, də niz və qu ru da neft-qaz plat for ma la rı nın mü ha fi zə si və s. ki mi çox rol lu mis si ya lar da iş ti rak üçün nə zər də tu tu lur. Baş lan ğıc mər hə lə də təy ya rə 7 saat uça bi lə- cək. Bu təy ya rə tək mü şa hi də funk si ya la rı nı ye ri nə ye tir mə yə -cək. Ey ni za man da tə yin edil miş hə dəf lə rə ha va dan zər bə lər en dir -mək lə Qu ru Qüv və lə ri nə ha va dan dəs tə yi tə min edə cək.

- A zər bay can la bağ lı plan la rı -nız ba rə də nə lə ri de yə bi lər si- niz? Azər bay can da is teh sal həc mi nin ar tı rıl ma sı nə zər də tu tu lur mu?

- Bil di yi niz ki mi, biz MSN ilə Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa ri şi əsa sın da “Ma ta dor” və “Ma rauder” tip li zi reh li nəq liy yat va si tə lə ri nin is teh sa lı la yi hə si üzə -rin də iş lə yi rik. Ar tıq bu ma şın lar Azər bay can Or du su tə rə fin dən si -lah lan ma ya qə bul olu nub. İs teh sal ca ri il də də da vam et di ri lə cək. Ey -ni za man da is teh sa lı ar tır maq is ti -qa mə tin də MSN ilə da nı şıq lar apa rı rıq. Biz Azər bay can la iş bir li -yi ni ge niş lən dir mə yə çox ma raq lı -yıq. İn di yə dək Azər bay can dan 60 ədəd “Ma ta dor” və 60 ədəd “Ma -rauder” si fa ri şi al mı şıq. Bi zim

Azər bay can la əmək daş lı ğı mız tək si fa riş lər üzə rin də qu rul mur. Ey ni za man da öz tex no lo gi ya la rı mı zı Azər bay ca na trans fer edib sə na ye qu ru ruq. Onu da de yim ki bir ne çə ay dan son ra bi zim Azər bay can la bağ lı da ha bir mü hüm ela nı mız ola caq.

- Pa ra mount Groupun MDB mə ka nın da di gər öl kə lər lə əmək daş lı ğı var mı? Bə zi mə -lu mat la ra gö rə, Ru si ya da si -zin mi na ya qar şı qo ru ma lı tex ni ka la rı nız ilə ya xın dan ma raq la nır.

- Ru si ya nın bu tip ma şın la ra bö -yük tə lə ba tı var. Dü şü nü rəm ki, on lar la əmək daş lıq bi zim üçün bö -yük im kan lar ya ra dar. Biz on la rın tək li fi ni göz lə yi rik.

Tür ki yə nin ak tiv hər bi tər sa nə lə- rin dən olan ARES Ship yard şir kə ti Tan za ni ya ya iki ədəd 14 metr lik ARES 44CPB tip li sü rət li ka te rin ix -ra cı nı hə ya ta ke çi rib. Açıq də niz də -ki neft plat for ma la rı nın mü ha fi zə si üçün nə zər də tu tu lan bu ka ter lər kom po zit ma te rial lar dan in şa olu -nub və iki ədəd 650 hp mü hər rik ilə 45 də niz mi li sü rət yı ğa bi lir. Üç he -yət üçün nə zər də tu tu lan ARES 44CPB bir ba şa 400 də niz mi li mə sa- fə də hə rə kət et mə im kan la rı na ma -

lik dir. Ən müasir ra bi tə və na vi qa -si ya ci haz la rı ilə təc hiz olun muş ka ter lər Tür ki yə dən yo la sa lın dıq -dan son ra, Tan za ni ya ya qə dər açıq də niz də 4000 mil mə sa fə qət edib.

Bu nun la ya na şı, şir kət An tal ya -da kı tər sa nə sin də 2012-ci ilin so -nun da Ni ge ri ya Göm rük Mü ha fi zə- si tə rə fin dən si fa riş olun muş 5 ədəd 30 metr lik ARES KND30 FAST PAT- ROL tip li alü mi nium göv də li ka ter- lər dən ilk iki si nin is teh sa lı na da start ve rib. Ka ter lər 3 ədəd 1300 hp

mü hər rik və bun la ra bağ lı su reak -tiv lə ri ilə hə rə kə tə gə ti ril mək lə 35 də niz mi li sü rət yı ğa bi lə cək. Açıq də niz də, uzun müd dət li əmə liy yat -lar da iş ti ra kı nə zə rə alın maq la ha -zır la nan bu ka ter lər ən müasir sis -tem lər lə təc hiz edi lə cək. Hər bi ri 10 nə fər he yət da şı ya bi lən bu ka ter lər- dən bi rin ci si 2013-cü ilin son la rın da si fa riş çi yə çat dı rı la caq.

Ha zır da ARES tə rə fin dən Tür ki -yə Sa hil Mü ha fi zə si Ko man dan lı ğı üçün is teh sal olun muş 10 ədəd alü- mi nium göv də li ARES42FPB ka ter -lə rin sı naq və tə lim lə ri da vam et di -ri lir. Bu gə mi lər föv qə la də də niz çi -lik (sea-keeping) im kan la rı və ən müasir təc hi zat la rı ilə hər cür ha va şə raitin də açıq də niz də tap şı rıq la rı ye ri nə ye ti rə bi lə cək. ARES42FPB ka ter lə ri 35 də niz mi li sü rət yığ ma -ğı ba ca rır.

yanvar-fevral 2013 21

TEXNOLOGİYA

ARES-in katerləri dənizlərə çıxır

İran­yeni­təyyarə­və­tankını­təqdim­edib

İran yer li hər bi sə na ye si nin is teh sa lı olan “Qa hir-313” təy ya -rə si ni, ha be lə “Zül fü qar” və “Sam sam” tank la rı nı ic ti maiy yə- tə təq dim edib. Qı rı cı-bom bard -man çı təy ya rə lər sin fi nə aid ol -du ğu bil di ri lən ye ni təy ya rə nin tex ni ki gös tə ri ci lə ri ba rə də de tal- lı mə lu mat ve ril mə yib. Tank la rın təq di ma tın da qeyd olu nub ki, “Zül fü qar” ba za ola raq gö tü rül -dü yü T-72 tank la rı ilə mü qa yi sə- də bir sı ra üs tün lük lə rə ma lik dir. Tank mo dern atəş sis te mi ilə təc- hiz olu nub. Ey ni sis tem lər İra nın in ven ta rın da olan M-60 tank la rı- na da qu ru lub. “Zül fü qar” 780 at gü cü nə ma lik mü hər rik lə hə rə -kə tə gə ti ri lir. Tan kın si lah lan ma -sı na 125 mm-lik top, 12.7 və 7.62 mm çap lı pu lem yot da xil dir.

Ame ri ka nın “Trac king Point” şir -kə ti Pre ci sion Guided Fi rearm (PGF) ad lı kom pü ter ləş di ril miş snay per tü fən gi komp lek si ni təq dim edib. Li nux əmə liy yat sis te min də iş lə yən komp leks Wi-Fi mo du lu ilə təc hiz edi lib. PGF ya ra dı lar kən ov tü fən gi (.300 ka libr Winc hes ter Mag num ya -xud .338 ka libr La pua Mag num) ba za ola raq gö tü rü lüb. İs teh sal çı fir- ma PGF üçün xü su si dö yüş sur sat -la rı nı da ya ra dıb.

PGF ilə ob yek tin də qiq vu rul ma -sı üçün atı cı onu op tik ni şan gah la tə yin et mə li və xü su si düy mə ilə ni -şan la ma lı dır. Bun dan son ra kom pü- ter hə də fin yer də yiş mə si ni iz lə mə yə kö mək edir. Tə ti yin ba sıl ma sı vax tı

atəş dər - hal açıl mır. Əv -vəl cə kom - pü ter dö yüş ha -zır lı ğı na ke çir və ni şan gah da əl ilə dü zə liş apar ma ğı tə ləb edir. Atəş ni -şan gah da kı xaç hə dəf lə üst-üs tə düş dük dən son ra açı lır. “Trac king -Point” op tik ni şan ga hı nın in ter fey si kom pü te rə və ya hər bi pi lot la rın də -bil qə sin də ki mo ni to ra bən zə yir. Wi-Fi mo du lu nun he sa bı na snay per komp lek si App le plan şet lər lə və te -le fon lar la sinx ron laş dı rı la bi lər. Bu -nun la, hə dəf lə ri iPad və ya iP ho ne kö mə yi ilə də aş kar la maq olur. PGF komp leks lə ri nin ba za ra çı xa rı la ca ğı də qiq ta rix açıq lan mır. Kom pü ter -ləş miş tü fən gin də yə ri təx mi nən 17 min ABŞ dol la rı məb lə ğin də qiy -mət lən di ri lir.

Wi-Fi modullu snayper kompleksi təqdim olunub

Iki il dən bir ke çi ri lən İDEX sər gi si əv vəl ki -2011-ci il də ki sər gi ilə mü -qa yi sə də həm qa tı lan şir kət lə rin, həm də zi ya rət çi lə rin sa yı na gö rə fərq lə nib. Bu il ki sər gi də ye ni lik ola- raq ay rı ca pi lot suz uçuş apa rat la rı və he li kop ter pa vil yon la rı açı lıb, sər gi nin da vam et di yi müd dət də komp leks əra zi sin də müx tə lif hər bi tex ni ka la rın iş ti ra kı ilə şoular gös tə -ri lib. İDEX-2013 sər gi sin də diq qət çə kən baş qa bir mə qam isə da ha çox say da müx tə lif tə yi nat lı, uzaq dan ko man da lı apa rat la rın (ro bot lar) nü ma yi şi olub. Ey ni za man da müx- tə lif növ ye ni nəq liy yat va si tə lə ri, ha be lə “Gla dius”, “Fe lin”, “Black Diamond”, VB-10 ki mi “gə lə cə yin əs gə ri” təc hi zat la rı əya ni şə kil də sər gi lə nib.

Ümu mi lik də sər gi yə ən bö yük qa tı lım ABŞ (169 fir ma), BƏƏ (144

fir ma), İn gil tə rə (84 fir ma), Fran sa (70 fir ma) və Al ma ni ya dan (69 fir -ma) olub. Ya xın Şərq re gionun da kı hər bi sər gi lər də son il lər fəal iş ti rak edən Tür ki yə ni isə İDEX-2013-də 45 fir ma təm sil edib. Sər gi müd də tin də BƏƏ-nin Si lah lı Qüv və lə ri müx tə lif şir kət lər lə də yə ri 4.6 mil yard BƏƏ dir hə mi təş kil edən 19 mü qa vi lə im -za la yıb.

İDEX-2013 sər gi si nə Azər bay -can dan zi ya rət çi qis min də Döv lət Sər həd Xid mə ti nin rəisi, ge ne ral-ley te nant El çin Qu li ye vin, Hər bi Də niz Qüv -və lə ri nin ko man da nı, vit se-ad mi ral Şa hin Sul ta no vun, Mü da fiə Na zir li yi nin və “Azair tech ser vi ce” şir kə ti nin nü ma yən də he yət lə ri qa tı lıb -lar. AZE Rİ DE FEN CE jur na -lı nın əmək daş la rı da CAR-ın Pa ra mount Group şir kə ti nin dəs tə yi ilə sər gi ni iz lə yib. Qeyd edək ki, bun dan əv vəl

– 2011-ci il də də bu sər gi də iş ti ra kı -mı za spon sor luq et miş Pa ra mount Group şir kə ti nə AZE Rİ DE FEN CE jur na lı adın dan öz tə şək kü rü mü zü bil di ri rik.

İDEX­-­ye­­ni­­lik­­lər­sər­­gi­­si

İDEX-2013 sər gi si nin ən ma raq lı nü ma yiş lə rin dən bi ri ABŞ-ın apa rı -cı mü da fiə şir kət lə rin dən olan

22 AZERI DEFENCE

İDEX-2013

R. Sü ley ma nov

IDEX-2013 - dünya­silah­sənayesi­körfəzdə­toplaşdı

Fev ra lın 17-dən 21-dək Bir ləş miş Ərəb Əmir lik lə ri nin (BƏƏ) pay -tax tı Abu Da bi şə hə rin də ke çi ril miş İDEX-2013 və NAV DEX-2013 bey nəl xalq mü da fiə sər gi lə ri bir sı ra ye ni lik lə ri ilə yad da qal dı. BƏƏ pre zi den ti Şeyx Xə li fə bin Za yed əl-Nəh ya nın ha mi li yi al tın da ke çi ri lən bu il ki sər gi də dün ya nın 60 öl kə sin dən 1300-dən ar tıq fir -ma öz məh sul və xid mət lə ri ni yer li müş tə ri lə rə və müx tə lif re gion -lar dan gə lən zi ya rət çi lə rə təq dim et mək im ka nı qa zan dı.

yanvar-fevral 2013 23

İDEX-2013

Lock heed Mar ti nin SMSS (Squad Mis sion Sup port Sys tem) ad lı ro bot yük da şı yı cı sı olub. Şir kə tin sten -din dən ve ri lən mə lu ma ta gö rə, SMSS uzaq dan ko man da və proq -ram laş dı rıl mış marş rut üz rə hər bi yük lə rin da şın ma sı üçün nə zər də tu tu lub. 6x6 tə kər for mu lu na ma lik SMSS üzə rin də ka me ra lar yer alır və eh ti yac du yu lar sa si lah sis tem lə- ri də in teq ra si ya olu na bi lər. ABŞ-ın Osh kosh De fen ce şir kə ti HMMWV ma şın la rı nı əvəz edə cək Light Com bat Tak tik All-Ter rain Ve hic le (L-ATV) ma şı nı, Ter ra Max ad lı in -san sız yer (UGV) tex no lo gi ya sı nı, Bel çi ka nın CMI De fen ce şir kə ti Cə nu bi Ko re ya nın Doosan DST şir kə ti ilə bir gə ye ni 120/105 mm Or ta Si nif li Tank kon sep si ya sı nı təq dim edib. Ser bi ya nın Yu goim -port şir kə ti sər gi də VB-10 ad lı “gə -lə cə yin əs gə ri” təc hi za tı nı və ilk də fə “La zar” 8x8 çox rol lu zi reh li nəq liy yat va si tə si nin ye ni “La zar-2” kon fi qu ra si ya sı nı nü ma yiş et di rib. “La zar-2” kon sep si ya sı MRAP və MRAV kon sep si ya la rı nın bir ləş mə- si ni təm sil edir. Bu nəq liy yat va si -tə si zi reh li per so nal da şı yı cı, ko -man da av to mo bi li, tə ci li yar dım, mad di-tex ni ki dəs tək va si tə si, mü -hən dis ma şı nı, mi na ya qar şı qo ru -ma lı av to mo bil, ar til le ri ya si lah da -şı yı cı sı ki mi is ti fa də olu na bi lər. Yu gim port rəs mi lə ri bil di rib lər ki, ha zır da bir gə re vol ver tip li qum ba- raatan la rın is teh sa lı nı hə ya ta ke çir -

mək üçün ha zır da Azər bay can da müəs si sə in şa olu nur. Bu müəs si sə- də 40 mm-lik qum ba raatan la rın is -teh sa lı nın hə ya ta ke çi ril mə si plan -laş dı rı lır.

Av ro pa nın apa rı cı mü da fiə fir -ma la rın dan olan Nex ter Sys tems isə IDEX-də ilk də fə ola raq 152 mm/52 ka li bir li “Tra yan” ad lı ye -dək də da şı nan ar til le ri ya sis te mi ni sər gi lə yib. İx rac üçün ha zır lan mış “Tra yan” 42 km-dən 55 km-dək mə sa fə də ki hə dəf lə rə qar şı tət biq olu na bi lir.

BƏƏ-nin Jo ba ria De fen ce Sys -tems (JDS) şir kə ti nin ha zır la dı ğı çox bu ra xı lış qur ğu lu reak tiv atəş komp lek si (MCL - Mul tip le Crad le Launc hers) sər gi də bö yük ma raq la qar şı la nıb. Sis tem Tür ki yə nin RO -KET SAN şir kə ti nin mü tə xəs sis lə ri -

nin iş ti ra kı ilə, TRB-122 ra ket lə ri və TR-122 ra ket lə rin dən atəş aç maq üçün iş lə nib ha zır la nıb. Osh kosh HET 6x6 nəq liy yat va si tə si nin üzə -ri nə qu rul muş komp leks 4 ədəd 122 mm-lik ra ket bu ra xı lış qur ğu su, qo ru nan ka bi nə, ha be lə kon di sioner sis te mi və mər kə zi şin təz yiq sis te -mi nə ma lik dir. Hər bu ra xı lış qur -ğu su 20 lü lə li 3 böl mə dən iba rət dir və komp leks ey ni an da 240 ra ket lə yük lə nə bi lir. Ra ket lə rin mak si mal atış mə sa fə si 40 km təş kil edir. Komp lek sin ya rım qoş qu su dis tans ida rə sis te mi, ha be lə 10 sta bi li za tor ilə təc hiz olu nub. Ay rı ca güc sis te -mi nəq liy yat va si tə si nin mü hər ri ki sön dü rül dük də be lə ra ket lə ri bu -rax ma ğa im kan ve rir. Ko man dir, na vi qa tor və sü rü cü ol maq la üç eki- paj tə rə fin dən ida rə edi lən sis tem BƏƏ Si lah lı Qüv və lə ri nin si lah lan -ma sın da yer alır. BƏƏ-nin EARTH fir ma sı nın təq dim et di yi si lah lı ro -bot isə sər gi iş ti rak çı la rı nın ma ra ğı- na sə bəb olub. Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ki çik çap lı pu lem yot və PRG tip li qum ba raatan la si lah -lan dı rıl mış bu ro bot pult və GPS ilə ida rə olu nur. Si lah lar dan əla və ola -raq ro bot ma şı nın ön his sə sin də op tik sis tem qu ru lub. Ma şı nı pult va si tə si ilə 3 km, GPS va si tə si ilə da -

ha uzaq mə sa fə dən ida rə et mək müm kün dür. Ro bot elekt ron xə ri tə üzə rin də proq ram laş dı rıl mış marş -rut üz rə mux tar hə rə kət edə bi lir.

Mi na tə miz lə mə sis tem lə ri nin is -teh sa lı üz rə ix ti sas laş mış Mi ne Wolf şir kə ti isə sər gi də uzaq dan ida rə olu nan Mic ro Mi ne Wolf (MW50) plat for ma sı nı ilk də fə nü ma yiş et di- rib. Uzun lu ğu 2300 mm, eni 1000 mm, çə ki si 1300 kq olan MW50 gün- də 5000 kvad rat metr əra zi ni mi na -dan tə miz lə mə ba ca rı ğı na ma lik dir.

Sər gi də iş ti rak edən Çin şir kət lə ri tə rə fin dən isə bir sı ra ma raq lı ye ni -lik lər təq dim olu nub. NO RİN CO şir kə ti nin təq dim et di yi CR-5 reak -tiv yay lım atəş sis te mi iki fərq li çap- lı ra ket lər dən atəş aç ma ğa im kan ve rir. Bu sis te mə 122 və 220 mm çap lı ra ket lər dən atəş aç maq üçün iki bu ra xı lış qur ğu su (122 mm-lik 20 ra ket və 220 mm-lik 6 ra ket) da xil -dir. Sis tem 122 mm-lik ra ket lər lə 50 km, 220 mm-lik ra ket lər lə 70 km mə sa fə də ki hə dəf lə rə atəş aça bi lir. CH-4 ad lan dı rıl mış Ame ri kan “Pre -da tor-XP” PUA-nın bən zə ri ni nü -ma yiş et di rən Çi nin ALIT (Aeros -pa ce Long-March In ter na tional Tra -de Com pany) şir kə ti nin sten din dən AZE Rİ DE FEN CE yə ve ri lən mə lu -ma ta gö rə, ha zır da PUA sı naq mər -hə lə sin də dir və onun se ri ya lı is teh -sa lı na 2014-cü il də baş la na caq. PUA kəş fiy yat və iz lə mə ilə ya na şı Çin is teh sa lı olan 4 ədəd AR-1 ra ke ti ni da şı ya caq. Saat da 200 km sü rət yı ğa bi lə cək CH-4-ün qa nad açıq lı ğı 18 metr, çə ki si 1300 kq təş kil edir. ALİT sər gi də həm çi nin LY-80 adı ve ril miş ye ni ze nit-ra ket komp lek si nin (S-300 ZRK-nın ox şa rıi) ma ke ti ni də nü ma- yiş et di rib. Ha zır da Çin Or du su nun si lah lan ma sın da yer alan bu komp -leks 15000 metr hün dür lük də, 40000 metr uzaq lıq da kı hə dəf lə rə qar şı nə -zər də tu tu lur. Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, komp lek sə da xil olan ra dar hə dəf lə ri 140 km mə sa fə də tə -yin edə bi lir.

Cə nu bi Af ri ka Res pub li ka sı nın (CAR) apa rı cı mü da fiə şir kət lə -rin dən olan Pa ra mount Group İDEX-2013-də özü nün çox say lı məh sul və xid mət lə ri ni sər gi lə -mək lə böl gə ba za rı na id dialı ol -du ğu nu nü ma yiş et di rib. “Ma -rauder” tip li mi na ya qar şı qo ru -ma lı nəq liy yat va si tə si ni, “Ma -rauder Pat rol” tip li xü su si tə yi -nat lı av to mo bi li, “Ma ve rick” tip li po lis av to mo bi li İDEX-2013-ün diq qət çə kən tex ni ka la rın dan olub. Ötən ilin sent yabr ayın da CAR-da ke çi ril miş AAD-2012 sər gi sin dən son ra “Ma rauder Pat rol” bey nəl xalq sə viy yə də ilk də fə məhz Abu Da bi də təq dim olu nub. Bun dan baş qa, şir kət sten din də “Mbom be” ad lı dö yüş ma şı nı nın, AHR LAC ad lı təy ya -rə nin, gə mi və aviasi ya sis tem lə -ri nin ma ket lə ri də zi ya rət çi lə rə nü ma yiş et di rib. Müx tə lif qiy -

mət li daş lar və rəng lər va si tə si ilə ka mufl yaj edil miş, CAR De nel fir ma sı nın “Ing we” tip li tank əley hi nə ra ket lə ri ilə si lah lan dı -rıl mış “Ma rauder” sər gi də bö yük ma ra ğa sə bəb olub. Sər gi ərə fə -sin də Pa ra mount Group CAR-ın İn dust rial and Auto mo ti ve De -sign (İAD SA) ad lı di zayn və mü -hən dis lik şir kə ti nə sa hib çıx dı ğı nı da bə yan edib. Pa ra mount Groupun rəh bə ri İvor Ic hi ko wit -zin söz lə ri nə gö rə, İADSA-nın alın ma sı şir kə tin tək lif lə ri ni ar tı -ra caq. Qeyd olu nub ki, av to mo bil di zay nı sa hə sin də 160 il dir, fəaliy- yət gös tə rən İADSA xü su si lə hər- bi ma şın la rın di zay nı nın ha zır -lan ma sı na gö rə dün ya da ilk üç -lük də yer alır. Şir kət 150 km/saat sü rət lə hə rə kət edə bi lən 15 ton çə ki li, mi na ya qar şı qo ru ma lı nəq liy yat va si tə lə ri nin la yi hə lən -di ril mə si ni hə ya ta ke çi rir.

24 AZERI DEFENCE

İDEX-2013

Pa­­ra­­mount­Group­böl­­gə­­də­id­­dialı

yanvar-fevral 2013 25

İDEX-2013

Pa­­kis­­tan­böl­­gə­ba­­za­­rı­­na­ümid­­li

İDEX-2013-də 14 fir ma ilə təm sil olu nan Pa kis ta nın təq dim et di yi müx tə lif məh sul lar - də ni zal tı lar, çox məq səd li kö mək çi gə mi lər, atı cı si lah lar, dö yüş sur sat la rı, ka mufl -yaj lar, tank və zi reh li tex ni ka la rın nü mu nə lə ri və ma ket lə ri bö yük ma -ra ğa sə bəb olub. Pa kis ta nın apa rı cı fir ma la rın dan olan GİDS (Glo bal In dust rial and De fen ce So lu tions) sər gi nin pi lot suz sis tem lər böl mə -sin də “Shah par”, “Uqab”, “Hu ma” və “Scout” ad lı PUA-la rı nı nü ma yiş et di rib. Şir kə tin nü ma yiş et dir di yi “Shah par” ad lı tak tik PUA sər gi də bö yük ma ra ğa sə bəb olub. Ro tax912 mü hər ri ki ilə təc hiz olun muş “Shah- par” ha va da 7 saat qa la bi lir. Ha zır -da GİDS tə rə fin dən Pa kis tan Or du -su və Ha va Qüv və lə ri üçün bu PUA-nın is teh sa lı hə ya ta ke çi ri lir. GİDS-in “Uqab” ad lı di gər tak tik PUA-sı isə 2010-ci il dən Pa kis tan Or du su və Hər bi Də niz Qüv və lə rin- də xid mət də dir. “Uqab” 50 hp gü -cün də mü hər rik lə təc hiz olu nub və 3000 m yük sək lik də al tı saat uça bi -lir. PUA-lar ilə ya na şı GİDS-in sten -din də “Bak tar Shi kan” ad lı tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket komp -lek si, müx tə lif tə yi nat lı aviasi ya bom ba la rı, gə mi kon sol la rı da yer alıb. Azər bay can hər bi sə na ye komp lek si ilə əmək daş lıq im kan la -

rı nı araş dır dıq la rı nı de yən GİDS nü -ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ya -xın vaxt lar da tə rəf lər ara sın da ke çi -ril mə si nə zər də tu tu lan gö rüş də bir gə la yi hə lər, fəaliy yət im kan la rı, tex no lo gi ya la rın trans fe ri ki mi mə -sə lə lə rin mü za ki rə si göz lə ni lir. GİDS Azər bay can hər bi sə na ye komp lek si nin eh ti yac duy du ğu tex -no lo gi ya la rı trans fer et mə yə ha zır ol du ğu nu bə yan edib.

be­­la­­rus­da­­ha­ye­­ni­­lik­­çi

Ərəb dün ya sı nın get dik cə ar tan si lah is tə yin dən post so vet coğ ra fi -ya sın da yer lə şən öl kə lər də pay əl də et mə yə ça lı şır lar. Bu də fə sər gi də Ru si ya nı 39, Uk ray na nı 20, Be la ru su isə 11 fir ma təm sil edib. Di gər iki

öl kə dən fərq li ola raq Be la rus hər bi sə na ye si öz ye ni lik lə ri ilə diq qə ti çə -kib. Be la ru sun İn de la Sky şir kə ti nin de bü tü nü et di yi H.U.SKY ad lı he li -kop ter PUA-nın müx tə lif tap şı rıq la -rı ye ri nə ye tir mək üçün iş lə nib ha -zır la nıb. Çə ki si 114 kq təş kil edən PUA 1500 metr yük sək lik də 5 saat müd də tin də uça bi lir. Be la ru sun El -mi Araş dır ma lar və İs teh sa lat Mər- kə zi (SRPC) isə sər gi də ye ni ha zır -lan mış “Şer şen-D” ad lı tank əley hi -nə ida rə olu nan ra ket komp lek si ni (TƏRK) nü ma yiş et di rib. Şir kət rəs -mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, iki il ön cə ya ra dıl mış komp leks kon takt və ya pult la ida rə olu na bi lir. Pa ra lel yer -ləş di ril miş iki fərq li öl çü lü (152 və 130 mm) ra ket bu ra xı cı qur ğu nun da xil ol du ğu “Şer şen-D” nəq liy yat va si tə si üzə ri nə xü su si qal dı rı lıb en -di ri lə bi lən me xa nizm lə in teq ra si ya olu nur. Bu da dal da la na caq dan çıx -ma dan atəş aç ma ğa im kan ve rir. Komp lek sin di gər özəl li yi isə onun is ti fa də si nin ol duq ca asan ol ma sı və bir pult la 4 bu ra xı cı sis te mi ida rə et -mə nin müm kün lü yü dür. Be la ru sun Be lO MO şir kə ti isə sər gi də əl qum -ba raatan la rı üçün ye ni op tik ni şan -ga hı, GS-2R uni ver sal gün düz və ge cə gör mə sis te mi ni, TV/R-1 ter mal ka me ra sı nı nü ma yiş et di rib.

26 AZERI DEFENCE

İDEX-2013Müx tə lif si lah sis tem lə ri ilə çı xış

edən Ru si ya T-90SM tan kı nı, BMP-T “Ter mi na tor” tip li atəş dəs tə yi ma şı- nı nı, AK-100 se ri ya sın dan müx tə lif av to mat la rı, snay per tü fəng lə ri ni sər gi lə yib. T-90SM tan kı sər gi müd -də tin də ke çi ri lən şoular da müx tə lif hə rə kət lə ri ic ra edib. Uk ray na isə sər gi də tank əley hi nə ra ket lər, atı cı si lah lar ilə ya na şı “Op lot” tan kı nı və BTR-4MV trans port yo ru nu, Av toK -rAZ şir kə ti BƏƏ-nin Ares Se cu rity Ve hic les LLC fir ma sı ilə bir gə KRAZ-ASV/APC/2013 zi reh li nəq liy yat va -si tə si ni nü ma yiş et di rib. “Pa rus” dis tans dö yüş mo du lu ilə si lah lan -dı rıl mış BTR-4MV-də BTR si nif li di gər ma şın lar dan fərq li ola raq, de -san tın çı xı şı üçün ar xa his sə də qat la- nan ap pa rel möv cud dur. Sər gi də Uk ray na nın BTR-3E1 və Bel çi ka nın Coc ke rill şir kə ti nin CSE-90LP qül lə- si əsa sın da ya ra dıl mış ye ni zi reh li tex ni ka nın təc rü bi nü mu nə si də təq- dim olu nub. Bu ma şı nın si lah sis te -mi nə NA TO stan dart lı 90 ka libr top da xil edi lib.

Tür­­ki­­yə­ərəb­dün­­ya­­sı­­nın­ye­­ni­se­­çi­­miİDEX-2013-də 45 fir ma ilə təm sil

olu nan Tür ki yə sər gi nin ge di şi müd- də tin də ən çox zi ya rət çi qar şı la yan mil li pa vil yon lar dan olub. Tür ki yə mü da fiə sə na ye si ni İDEX-2013 sər -gi sin də baş da ASEL SAN ol maq la, TAİ, RO KET SAN, MKEK, HA VEL -SAN, Oto kar, FNSS, STM, Sar sıl -maz, ARES Tər sa nə si, Yon ca Onuk, RMK Ma ri ne, Ya ku poğ lu, TEİ, Tİ -

SAŞ, Bİ TES, İs tan bul Ship yard, GA -TE Elekt ro nik, ATEL, Ekin Tech no -logy, Me tek san, Elekt ro land, Öz tir -ya ki ler, Yük sel Sa vun ma, Tek sav və di gər fir ma lar təm sil edib. Sər gi çər -çi və sin də BƏƏ Ta wa zun Hol ding şir kə ti RO KET SAN ara sın da “Ci rit” tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket lə -rin çat dı rıl ma sı na dair 195,92 mln. dol lar də yə rin də mü qa vi lə im za la -nıb. Tür ki yə pa vil yo nu Azər bay can nü ma yən də he yət lə ri tə rə fin dən də zi ya rət edi lib. Gö rüş lər də türk fir -

yanvar-fevral 2013 27

İDEX-2013 ma la rı tə rə fin dən ye ni məh sul lar ba -rə də mə lu mat lar ve ri lib və əmək -daş lıq mə sə lə lə ri mü za ki rə olu nub.

Tür ki yə nin mü da fiə sə na ye si nin ön cül qu rum la rın dan sa yı lan ASEL- SAN öz sten din də müx tə lif op tik, ra bi tə və si lah sis tem lə ri ilə ya na şı “Gər gə dan” ad lı jam me ri zi ya rət çi -lə rə təq dim edib. Ötən ilin okt yabr ayın da Tür ki yə Si lah lı Qüv və lə ri nin in ven ta rı na da xil olan “Gər gə dan” kon voy la rın qo run ma sı nı tə min edən yük sək ener ji li jam ming sis te -mi dir. Sis tem bü tün əl də qa yır ma part la yı cı qur ğu la rın işə sa lan ra -diodal ğa la rı blok la maq la təh did lə ri ara dan qal dı rır. ASEL SAN sər gi də həm çi nin STOP və STAMP si lah sis- tem lə ri ni, PRC-9661H və PRC-9661H kon fi qu ra si ya lı yer, SPC-9671H kon fi qu ra si ya lı də niz, APC-9681H kon fi qu ra si ya lı aviasi ya ra bi -tə va si tə lə ri ni də sər gi lə yib. AZE Rİ DE FEN CE yə da nı şan şir kət yet ki li -lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır da Ba kı -da ASEL SA Nın iş ti ra kı ilə gö rüş sis tem lə ri nin is teh sa lı hə ya ta ke çi ri -lir. Ey ni za man da ASEL SAN zi reh li trans port yor la rın mo der ni za si ya sı la yi hə sin də iş ti rak edir. Bu la yi hə çər çi və sin də mo dern ləş di ri lən BTR-lə rə ASEL SAN is teh sa lı olan ra bi tə va si tə lər və op tik sis tem lər qu ru lur. ASEL SAN həm çi nin Azər bay can Si -lah lı Qüv və lə rin də Tak tik Sa hə Ra -bi tə Sis te mi nin (TAS MUS) ya ra dıl -ma sı la yi hə sin də də iş ti rak et mə yi dü şü nür. ASEL SAN iş ti ra kı ilə ha -zır lan mış TAS MUS la yi hə si ha zır da təs diq qə ra rı nı göz lə yir. Şir kət nü -ma yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, Azər bay ca na TAS MUS-un ən müa-sir ver si ya sı tək lif olu nub. Bu sis te -min qu rul ma sı Azər bay can Or du su- nun ra bi tə im kan la rı nı ar tır maq, ra -bi tə təh lü kə siz li yi ni tə min et mək lə ya na şı, Azər bay can və Tür ki yə Si -lah lı Qüv və lə rin də ra bi tə sis tem lə ri- nin bir gə iş lə mə si ni tə min edə cək.

RO KET SAN şir kə ti isə sten din -də müx tə lif çap lı reak tiv, “Ci rit”,

UM TAS VƏ OM TAS ad lı tank əley -hi nə ra ket lə ri, həm çi nin ilk də fə ola- raq SOM ad lı ra ke tin ma ke ti ni təq -dim edib. RO KET SAN mü tə xəs sis -lə ri nin söz lə ri nə gö rə, 100 də niz mi lin dən ar tıq mə sa fə də ki hə dəf lə rə qar şı tət biq olu na bi lə cək SOM ra ke- ti TÜ BI TAK SA GE tə rə fin dən ha zır- la nıb.

Son il lər çox say lı öl kə lə rin or du -la rı tə rə fin dən nəq liy yat va si tə lə ri se çi lən Oto kar şir kə ti isə öz sten din- də 4x4 “Cob ra”, mi na ya qar şı qo ru -ma lı “Ka ya” tip li nəq liy yat va si tə lə -ri ni, po lis əmə liy yat la rı üçün ha zır -lan mış xü su si av to mo bi li, həm çi nin “Mız rak-30” qül lə si ilə si lah lan dı rıl- mış 8x8 “Ar ma” ad lı ye ni dö yüş ma şın la rı nı təq dim edib. Ərəb ya rı -ma da sı və Cə nu bi-Şər qi Asi ya ba za- rın da önəm li ye rə sa hib olan FNSS şir kə ti isə sər gi də 6x6 və 8x8 for mul- lu “Pars” ad lı zi reh li dö yüş ma şı la rı ilə təm sil olu nub. Qeyd edək ki, FNSS-in nü ma yiş et dir di yi “Pars”lar- dan bi ri üzə rin də İn gil tə rə nin Am -Sa fe Brid port şir kə ti nin “Ta rian” mü ha fi zə sis te mi ilə nü ma yiş et di ri- lib. Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö -rə, ye ni yün gül tex no lo gi ya, yük sək möh kəm li yə ma lik lif lər dən is teh sal olun muş “Ta rian” ənə nə vi zi reh ilə mü qa yi sə də tək mil ləş di ril miş mü -da fiəni tə min edir.

Tür ki yə nin ən bö yük mü hən dis şir kət lə rin dən olan STM isə öz sten- din də zi ya rət çi lə rə müx tə lif sis tem -lə ri və xid mət lə ri ba rə də mə lu mat -lar ve rib. STM bu ra da də niz sis tem -lə ri sa hə sin də fəaliy yət lə ri ni, ha be lə pa ra şüt çü ha zır lı ğı nı asan laş dı ran Şa qu li Kü lək Tu ne li ba rə də mə lu -mat la rı təq dim edib. Tür ki yə nin aviasi ya nə hən gi TAİ isə öz sten din- də T-129 ATAK he li kop te ri nin, “Hür kuş” tə lim təy ya rə si nin ma ket- lə ri ni, həm çi nin “An ka” tip li PUA-nı sər gi lə yib.

Kör fəz və Af ri ka re gion la rın dan son za man lar çox say lı si fa riş lər alan Tür ki yə nin ARES Tər sa nə si

28 AZERI DEFENCE

İDEX-2013

ATAK­Türkiyənin­qüruru­olurMart ayı nın əv vəl lə rin də Tür ki yə

Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa riş ver di yi 91 ədəd (59 ədəd təs diq olun muş + 32 ədəd adet göz lə ni lən) T129 ATAK he li kop te rin dən il ki is teh sal xət tin -dən çı xa caq. Bu ba rə də AZE Rİ DE -FEN CE jur na lı na İDEX-2013 sər gi -sin də iş ti rak edən TAI şir kə ti nin sten din dən mə lu mat ve ri lib. Ar tıq he li kop ter lə rin se ri ya lı is teh sa lı na baş la nıb və Tür ki yə Qu ru Qüv və lə ri Ko man dan lı ğı na ilk çat dı rıl ma 2013-cü il ər zin də real la şa caq. Cə nu bi Ko -re ya da açı lan ten de ri qa za na ca ğı təq dir də isə şir kət pa ra lel ola raq Tür- ki yə də ikin ci is teh sal xət ti ni aç ma ğı dü şü nür. Qeyd edək ki, ha zır da Cə -nu bi Ko re ya da 36 ədəd he li kop te rin sa tın alın ma sı na dair ten der də iş ti -rak edən T129 ATAK qı sa si ya hı da Boeing şir kə ti nin “Apac he” və Bell şir kə ti nin “Cob ra” mü ba ri zə apa rır. Şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, T129 ATA Ka Pa kis tan, Ma lay zi ya, Mi sir, Əl cə zair, Səudiy yə Ərə bis ta nı, BƏƏ, İor da ni ya ki mi döv lət lər dən bö yük ma raq möv cud dur. Ha zır da adı çə ki lən öl kə lər lə da nı şıq la rı da -vam et di rən TAI Azər bay ca na T129 ATAK-ın is teh sa lı proq ra mın da iş ti -ra kı tək lif edib. Tür ki yə tə rə fi rəs mi Ba kı is tər sə, Azər bay can da da bu he -

li kop ter lə rin is teh sa lı nın qu rul ma sı -nı müm kün sa yır. Ar tıq sı naq mər -hə lə si ni ge ri də qo yan T129 ATA Kın ha zır da sin fi nin ən müasir ol du ğu nu de yən TAI rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö -rə, ital yan A129 he li kop te ri nin göv -də si əsa sın da ha zır lan mış T129 ATAK-ın da xi li sis tem lə ri, avi yo ni -ka sı, ida rəet mə kom pü te ri, mü şa hi -də ka me ra la rı və si lah sis tem lə ri ta -ma mi lə mil li tex no lo gi ya lar la əvəz -lə nib. Türk mü hən dis lə ri tə rə fin dən he li kop te rin quy ruq ro to ru də yi şib, göv də üzə rin də bir sı ra də yi şik lik lər apa rı lıb. He li kop te rin si lah lan ma sı -na 20 mm-lik top, UM TAS tip li an ti -tank ra ket sis tem lə ri, “Ci rit” ad lı la -zer lə ida rə olu nan 70 mm-lik ra ket -lər, ida rə olun ma yan 70 mm-lik ra -ket lər, həm çi nin “ha va-ha va” tip li “Stin ger” ra ket lə ri da xil dir. Pi lot lar ka me ra və si lah la in teq rə olun muş də bil qə dən is ti fa də edir. Bu sis tem sa yə sin də he li kop te rin 20 mm-lik to -pu av to ma tik ola raq pi lo tun bax dı ğı is ti qa mə tə yö nə lir. Di gər he li kop ter -lər dən fərq li ola raq ATAK da ön və ar xa pi lot la rın hər iki si həm he li kop- te ri ida rə edə, həm də hə dəf lə rə atəş aça bi lir. T129 ATA Kın dün ya da sa tış və li sen zi ya da xil ol maq la bü tün haq la rı TAI-yə və Tür ki yə yə aid dir.

yanvar-fevral 2013 29

İDEX-2013

də İDEX-2013-də özü nün müx tə lif məh sul la rı nı nü ma yiş et di rib. Şir -kə tin nü ma yiş et dir di yi üz mə va si- tə lə ri ara sın da ki çik və or ta öl çü lü sü rət li ka ter lər lə ya na şı, ye ni, çox -rol lu mis si ya lar üçün nə zər də tu -tu lan gə mi lər yer alıb.

Tür ki yə mü da fiə sə na ye si nin pers pek tiv li şir kət lə rin dən sa yı lan GA TE Elekt ro nics sər gi də səy yar ba xım la bo ra to ri ya sı, həm çi nin ER-LINK (Dis moun ted Sol dier Link) dö yüş çü lə ri mə lu mat lan dır -ma sis te mi ni təq dim edib. Ha zır da sı naq mər hə lə sin də olan ER-LİNK sis te mi nə də bil qə, tak tik ek ran, ra -bi tə va si tə si və tab let da xil dir. Sis -tem real vaxt re ji min də möv qe lər ba rə də mə lu ma tı mü ba di lə et mə -yə, dö yüş çü lər və ko man dir lər ara- sın da şif rə li səs və da ta ra bi tə əla -qə si qur ma ğa im kan ve rir. Bun dan əla və ER-LINK həm kəş fiy yat mən- bə lə ri, həm də vi zual va si tə lər ilə aş kar dö yüş mey da nı və düş mən haq da gö rü şü tə min edir.

Müx tə lif si mul ya si ya, ya zı lım və dö yüş ida rəet mə sis tem lə ri ni sər gi- lə yən HA VEL SAN şir kə ti Azər bay- can da da fəaliy yə ti ni ge niş lən dir -mək, xü su si lə də niz sis tem lə ri sa -hə sin də öz im kan la rı nı təq dim et -mək niy yə tin də dir. Şir kət nü ma -yən də lə ri nin söz lə ri nə gö rə, ha zır -da Azər bay can və Gür cüs tan or du-

la rın da bu fir ma nın is teh sa lı olan Ar til le ri ya Atış Si mul ya to run dan (AFOS) is ti fa də olu nur. Ya xın vaxt- lar da HA VEL SAN tə rə fin dən Azər- bay can da in şa olu nan hər bi aerod -rom da müasir ha va ko man da-nə -za rət sis tem lə ri nin qu rul ma sı da nə zər də tu tu lur.

Dün ya nın apa rı cı hər bi ayaq qa bı fir ma la rın dan olan Ya ku poğ lu şir -kə ti ar tıq ərəb re gionu ilə ya na şı İn gil tə rə, Fran sa və Ru si ya ki mi öl -kə lə rin or du la rı nı da hər bi çək mə -lər lə təc hiz et mə yə baş la yıb. Azər -bay ca na sa tış la rın da da ar tı mın ol -du ğu nu de yən şir kə tin di rek to ru Ve dat Ya ku poğ lu nun söz lə ri nə gö -rə, ötən il Azər bay ca na 150 min cüt ayaq qa bı sa tı şı hə ya ta ke çi ri lib. Bu -nun 100 min ədə di ni tex ni ki, qa lan his sə si ni isə hər bi çək mə lər təş kil edib. Azər bay can Si lah lı Qüv və lə -ri nin xü su si tə yi nat lı la rı üçün si fa -riş əsa sın da da vam lı çək mə lər ha -zır la nıb. Şir kət rəh bə ri ha zır da Mü -da fiə Sə na ye si Ka tib li yi ilə bir gə mi na ya qar şı qo ru ma lı çək mə nin ya ra dıl ma sı la yi hə si üzə rin də iş lə -dik lə ri ni də bil di rib. La yi hə real la -şa ca ğı təq dir də is teh sal olu na caq çək mə pi ya da əley hi nə mi na la rın part la yı şı za ma nı əs gə rin to puq his sə si ni qop maq dan qo ru ya caq.

Uzun il lər dir Tür ki yə mü da fiə sə na ye si sek to run da fəaliy yət gös -

tə rən Tek SAV şir kə ti isə sər gi müd də tin də baş da atış si mul ya tor- la rı ol maq la müx tə lif məh sul la rı nı, o cüm lə dən ha va li ma nı ay dın lat -ma sis tem lə ri ni təq dim edib. Böl gə öl kə lə rin də bir sı ra fəaliy yət lər hə -ya ta ke çi rən Tek SAV Tar get fir ma sı ilə bir gə Azər bay can Döv lət Sər -həd Xid mə ti üçün in şa olun muş qa pa lı atış po li qo nu nun təc hi za tın- da iş ti rak edib. Şir kə tin baş di rek -to ru Sər dar Ak du ra kın söz lə ri nə gö rə, bu po li qon da müx tə lif si lah -lar dan 25-2000 metr mə sa fə də hə -dəf lə rə vir tual atış lar hə ya ta ke çir -mək müm kün dür. Bun dan baş qa, Tek SAV Azər bay can da pus qu si -mul ya to ru ilə bağ lı da gö rüş mə lə ri da vam et di rir. Sı naq lar za ma nı sək kiz tə rəf li bu si mul ya to run şəx -si he yə tin ha zır lı ğı nı 30-40% ar tır -dı ğı mə lum olub. Azər bay can da həm çi nin bir he li kop ter aerod ro -mu nun in şaatı la yi hə si nə qa tı lan Tek SAV bu aerod ro mon ay dın lat -ma lam pa la rı ilə təc hiz edir.

Uzaq dan ko man da lı in san sız va si tə lə ri nin is teh sa lı üz rə ix ti sas -laş mış Elekt ro land şir kə ti isə sər -gi də fərq li mo del lər də ro bot la rı nı sər gi lə yib. Tür ki yə nin ilk ro bot is -teh sal çı sı olan Elekt ro land ha zır da baş da Tür ki yə və ABŞ ol maq la bir sı ra öl kə lə rə ix ra cat hə ya ta ke çir -mək də dir. Şir kə tin di rek to ru Fər -had Uğu run söz lə ri nə gö rə, ötən il Elekt ro land Azər bay ca nın Föv qə -la də Hal lar Na zir li yi nə bir ədəd yan ğı na mü da xi lə ro bo tu nun sa tı -şı nı hə ya ta ke çi rib. Bu ro bot yan -ğın baş ve rən əra zi nin kəş fiy ya tı nı apar ma ğa və yan ğın mən bə yi nə mü da xi lə et mə yə im kan ve rir. Ha -zır da Azər bay ca nın müx tə lif güc st ruk tur la rı ilə uzaq dan ko man da lı in san sız va si tə lə ri nin sa tı şı na dair gö rüş mə lə ri da vam et dir dik lə ri ni de yən şir kət rəh bə ri Azər bay can la bu ava dan lıq la rın bir gə is teh sa lı nı qur ma ğa ma raq lı ol du ğu nu da bə -yan edib.

30 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA

Bir ləş miş Ərəb Əmir lik lə ri nin Emi -ra tes De fen se Tech no logy (EDT) şir kə ti fev ral ayı nın 17-dən 21-dək Abu Da bi -də ke çi ril miş İDEX-2013 sər gi sin də “Nimr” av to mo bil lə ri nin müx tə lif kon -fi qu ra si ya la rı nı uğur la nü ma yiş et di rib. Şir kə tin sten din də nü ma yiş et di lən “Nimr” ailə sin dən şəf faf qül lə li “ste-alth” dö yüş ma şı nı, həm çi nin 6x6 “Nimr” ba za sın da ha zır lan mış Mİ Nİ JO BA RİA reak tiv atəş sis te mi və su is -teh sa lı stan si ya sı bö yük ma ra ğa sə bəb olub. EDT mü tə xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, şə hər şə raitin də dö yüş lər üçün xü su si ha zır lan mış “Nimr”in üzə ri onun ra dar və inf ra qır mı zı sis tem lər tə -rə fin dən gö rün mə si ni ən gəl lə yən xü su- si rəng lə ör tü lüb. Nəq liy yat va si tə si nin şəf faf qül lə si gül lə ke çir mə yən şü şə dən ha zır la nıb və atı cı ya 360 də rə cə mü şa hi-

də im ka nı təq dim edir. Bu qül lə nin üzə ri nə is tə ni lən fir ma nın is teh sa lı olan 7.62 və 12.7 mm çap lı pu lem yot qur -maq müm kün dür. EDT-nin təq dim et -di yi MI NI JO BA RIA ad lı reak tiv atəş sis te mi isə Ser bi ya şir kə ti ilə bir gə ha -zır la nıb. Yük sək mo bil li yə ma lik 6x6 “Nimr” plat for ma sı na in teq ra si ya edil- miş 107 mm-lik Mİ Nİ JO BA RİA reak tiv atış komp lek si dö yüş ida rəet mə sis te -mi, GPS və INS, av to mat laş dı rıl ma sı nə za rət sis te mi və bal lis tik kom pü ter ilə təc hiz olu nub. Bu sis tem 107 mm-lik ra ket lər ilə 12 km mə sa fə də ki hə dəf lə rə qar şı ef fek tiv tət biq olu na bi lər. Sis te mi 120 mm və 128 mm ra ket lər lə də əvəz et mək im kan la rı möv cud dur.

EDT-nin 6x6 “Nimr” plat for ma sı üzə rin də nü ma yiş et dir di yi su stan si -ya sı isə iç mə li su məh du diy yə ti nin ol -

du ğu əra zi lər üçün ef fek tiv həll dir. Bu stan si ya ha va da kı rü tu bə ti su ya çe vir -mək lə böl mə lə rin su təc hi za tın da kı prob lem ara dan qal dı rır. Səh ra şə -raitin də bu stan si ya nın gün lük is teh sal gü cü 500 litr su təş kil edir. EDT mü tə -xəs sis lə ri nin söz lə ri nə gö rə, “Nimr” nəq liy yat va si tə lə ri +55 də rə cə ki mi yük sək temp ra tur da səh ra iq li mi nə zə- rə alı na raq ha zır la nıb. Bu nəq liy yat va si tə lə ri Ərəb ya rı ma da sı, Af ri ka və Mər kə zi Asi ya re gion la rı üçün uy ğun -dur. Av to mo bil kom po zit və ke ra mik zi re hə, mər kə zi şin tən zim lə yi ci sis te -mi nə ma lik dir. Bu nəq liy yat va si tə lə ri -nin üzə ri nə kon fi qu ra si ya sın dan ası lı ola raq müx tə lif si lah sis tem lə ri ni asan- lıq la in teq ra si ya et mək müm kün dür. Cum mins mü hər rik lə ri ilə təc hiz olun- muş “Nimr”in bü tün mo del lə ri 140 km/saat sü rət yı ğa bi lir və bir də fə yə hə rə kət uzaq lı ğı 700 km təş kil edir. Ta -wa zun Hol ding ilə st ra te ji or taq lıq çər- çi və sin də “Nimr” nəq liy yat va si tə lə ri -nin 16-dan çox mo di fi ka si ya sı nı xa ri ci ba zar lar da uğur la təq dim et dik lə ri ni de yən EDT nü ma yən də lə ri nin söz lə ri -nə gö rə, bu nəq liy yat va si tə lə ri ar tıq ərəb coğ ra fi ya sın da kı bə zi öl kə lər – BƏƏ və Li vi ya tə rə fin dən si lah lan ma -ya qə bul olu nub. Pa ra lel ola raq “Nimr” tex no lo gi ya sı nın di gər öl kə lə rə trans -fe ri də hə ya ta ke çi ril mək də dir. EDT bu sa hə də Azər bay can la da əmək daş lı ğa ma raq lı ol du ğu nu bə yan edib. Şir kət ha zır da “Nimr”in gə lə cə yin nəq liy yat va si tə si nə çev ril mə si is ti qa mə tin də tək mil ləş dir mə iş lə ri da vam et di rir.

nİMr­gələcəyin­nəqliyyat­vasitəsi­olur

yanvar-fevral 2013 31

MÜSAHİBƏ

Si lah lı Qüv və lə rin və güc st ruk -tur la rı nın tə la ba tı nı qar şı la maq məq sə di ilə, 2007-ci il dən eti ba rən MSN tə rə fin dən həm mil li im kan -lar he sa bı na mü da fiə tə yi nat lı məh sul la rın ya ra dıl ma sı, həm də xa ri ci fir ma la rın li sen zi ya sı əsa sın -da bə zi məh sul la rın öl kə də is teh -sa lı na baş la nıb. Yer li mü hən dis lə ri tə rə fin dən ha zır lan mış və Azər -bay ca nın ilk mil li si la hı – İST 14.5 an ti-ma te rial snay per tü fən gi ba rə- də mə lu mat lar ic ti maiy yə tə 2008— ci il də bəl li olub. Son ra kı il lər də “İs tiq lal” əsas gö tü rül mək lə MSN müt tə xəs sis lə ri tə rə fin dən ye ni snay per tü fəng lə ri nin ya ra dıl ma sı üzə rin də iş lər apa rı lıb. “İs tiq lal”

ailə sin dən 12.7 mm çap lı “Mü ba -riz” ad lı baş qa bir tü fəng ha zır la -na raq si lah lan ma ya töv siy yə edi -lib. Ey ni za man da 7.62 mm çap lı da ha bir tü fəng ha zır la nıb. Mü da -fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lo -vun söz lə ri nə gö rə, ha zır da MSN-in müəs si sə lə rin də 23 mm çap lı snay per tü fən gi nin ya ra dıl ma sı üzə rin də iş lər apa rı lır. Bu si la hın 2013-cü ilin bi rin ci ya rı sı na ha zır ol ma sı göz lə ni lir. Snay per tü fəng -lə ri ilə ya na şı, MSN tə rə fin dən Tür ki yə nin Tİ SAŞ fir ma sın dan 3 fərq li mo del də ta pan ça nın, Ru si ya- nın “İj maş” Kon ser nin dən AK-74M tip li av to mat la rın tək mil ləş di ril -mək lə Azər bay can da is teh sa lı na dair li sen zi ya lar alı nıb. Ha zır da qeyd olu nan si lah la rın öl kə də is -teh sa lı uğur la hə ya ta ke çi ri lir.

İST­14.5­

“İs tiq lal” snay per tü fəng lə ri ailə -si nin il ki - İST 14.5 an ti-ma te rial snay per tü fən gi ilk də fə əya ni şə kil -də 2009-cu ili ap rel ayın da, İs tan bul- da İDEF-2009 sər gi sin də nü ma yiş et di ri lib. Azər bay can Or du sun da si -lah lan ma ya qə bul edil miş İST 14.5 ha zır da cəb hə xət tin də prak ti ki tət -biq olu nur. Bu si lah dan bir ədəd İor da ni ya kra lı na hə diy yə edi lib. Hə min tü fəng iki il dən bir Am man -da ke çi ri lən SO FEX sər gi sin də Kral II Ab dul la hın Xü su si Tə yi nat lı Qüv- və lə ri nin sten din də sər gi lə nir.

MSN-in açıq la dı ğı mə lu ma ta gö -rə, İST 14.5 tü fən gi yün gül zi re hə ma lik trans port yor la ra, hər bi nəq -liy yat va si tə lə ri nə, aerod rom da kı təy ya rə lə rə, ki çik gə mi lə rə qar şı ef -

32 AZERI DEFENCE

ÖLKƏ

Rəşad Sü ley ma nov

Milli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol

Fəaliy­­yət­gös­­tər­­di­­yi­7­il­ər­­zin­­də­bir­sı­­ra­uğur­­la­­ra­im­­za­atan­Mü­­da­­fiə­Sə­­na­­ye­­si­Na­­zir­­li­­yi­­nin­(MSN)­atı­­cı­si­­lah­­la­­rın­ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­və­is­­teh­­sa­­lı­ilə­bağ­­lı­baş­­lat­­dı­­ğı­la­­yi­­hə­­lər­ar­­tıq­öz­nə­­ti­­cə­­lə­­ri­­ni­gös­­tə­­rir.­2008­ci­il­­də­14.5­mm­çap­­lı­“İs­­tiq­­lal”­snay­­per­tü­­fən­­gi­ilə­de­­büt­edən­Azər­­bay­­can­hər­­bi­sə­­na­­ye­­si­bu­uğur­­la­­ra­ye­­ni­­lə­­ri­­ni­əla­­və­et­­mək­­də­­dir.­Bey­­nəl­­xalq­mü­­da­­fiə­sər­­gi­­lə­­rin­­də­bö­­yük­ma­­raq­­la­qar­­şı­­la­­nan­Azər­­bay­­can­mü­­hən­­dis­­lə­­ri­tə­­rə­­fin­­dən­ha­­zır­­lan­­mış­bu­si­­lah­­la­­rın­bir­qis­­mi­ar­­tıq­prak­­tik­ola­­raq­özü­­nü­doğ­­rul­­dub.­

fek tiv tət biq olu na bi lər. İST 14.5 ilə uzaq mə sa fə dən mü hən dis va si tə lə -ri nin sı ra dan çı xa rıl ma sı, ko man da, nə za rət, kom mu ni ka si ya və kəş fiy -yat sis tem lə rin, ra bi tə an te na la rı nın, tank la rın xa ri ci ava dan lıq la rı nın məh edil mə si müm kün dür. Tü fəng- də qu rul muş xü su si əy ləc İST 14.5-ə ana loq la rı ilə mü qa yi sə də de mək olar ki mi ni mal təp mə qa bi liy yə ti qa zan dı rıb. Si la hın ana loq la rın dan di gər fər qi isə ya rı av to ma tik atəş re ji mi dir. İST 14.5 tü fən gi -50, +50 də rə cə ha va şə raitin də, 93-97% rü tu-

bət li ha va da, həm çi nin ya ğış da, qar- da, qum və toz lu şə rait lər də is ti fa də

olu na bi lir. 2012-ci il də İST 14.5 tü -fən gi üzə rin də bir sı ra tək mil ləş dir -mə iş lə ri nin apa rı lıb. Tək mil ləş dir -mə nə ti cə sin də si la hın çə ki si 35 kq-dan 28 kq-a en di ri lib. İST 14.5 tü fən gin dən B-32 və MDZ tip li pat -ron lar dan atəş aç maq müm kün dür. Tü fəng POSP 8x42D (2000) tip li op -tik ni şan gah la təc hiz olu nub.

İST-12.7­“Mü­­ba­­riz”

“İs tiq lal” ailə si nə məx sus 12.7 mm çap lı bu tü fəng Azər bay ca nın Mil li Qəh rə ma nı Mü ba riz İb ra hi -

yanvar-fevral 2013 33

ÖLKƏ

Milli silahlar - “İstiqlal”dan başlanan yol

34 AZERI DEFENCE

ÖLKƏmo vun xa ti rə si nə “Mü ba riz” ad -lan dı rı lıb. An ti-ma te rial tü fəng lər sin fi nə da xil olan “Mü ba riz” sə lə -fin dən ka lib ri nə və çə ki si nin yün -gül lü yü nə gö rə fərq lə nir. Bu tü fəng de mək olar ki, İST 14.5 ilə ey ni tə sir gü cü nə ma lik dir. Si la hın 12.7x108 mm ça pı tex ni ki hə dəf lə ri vur maq üçün güc lü im kan lar ve rir. “Mü ba- riz” hər cür ha va şə raitin də, -50, +50 temp ra tur lar da, ha be lə ya ğış -da, qar da, qum və toz lu şə rait lər də tət biq olu na bi lər. “Mü ba riz”in çə -ki si 16 kq, op tik mə sa fə si 2000 metr təş kil edir və da ra ğı 7 gül lə tu tur. “Mü ba riz” B-32 tip li gül lə ilə 20 mm qa lın lı ğın da zi re hi deş mə qa -bit liy yə ti nə ma lik dir. Snay per tü -fən gi POSP 8x42WD (2000) ni şan -gah ilə təc hiz olu nub.

“yal­­qu­­zaq”­

MSN mü hən dis lə ri tə rə fin dən ya ra dıl mış bu yün gül çə ki li snay -per tü fən gi ba rə də mə lu ma tı ic ti -maiy yə tə 2012-ci ilin de kabr ayın da na zir Ya vər Ca ma lov açıq la yıb. “Yal qu zaq” ad lan dı rıl mış snay per tü fən gi 2012-ci il, de kab rın 17-də döv lət baş çı sı na təq dim olu nub. NA TO stan dart la rı na uy ğun 7.62x51 mm çap lı bu snay per tü fən- gi nin ya ra dıl ma mər hə lə si ba şa çat- dı rı lıb. Adı çə ki lən snay per tü fən gi- nin atış mə sa fə si 1000 metr, da ra ğı- nın tu tu mu 10 pat ron, çə ki si isə 7.1 kq-dır.

UP­7.62

MSN-in müəs si sə lə rin də is teh sal edi lən, “Ka laş ni kov” pu lem yo tu -nun (PK) uni ver sal ver si ya sı olan bu pu lem yot 7.62x54 mm çap lı gül- lə lər dən atəş açır. Pu lem yo tun üzə- rin də bir sı ra tək mil ləş dir mə lər apa rı lıb. Xü su si lə ni şan gah la rın yer ləş di ril mə si üçün si la hın üzə ri -nə Pi ca ti ni rel si əla və olu nub. Pu -lem yot də qi qə də 650 atəş aç ma qa -

bi liy yə ti nə ma lik dir. Si la hın mak si- mum atış mən zi li 3800 metr, uzun -lu ğu 1160 mm, çə ki si isə 7.5 kq təş kil edir. UP ilə ya na şı MSN xü -su si tə yi nat lı lar və kəş fiy yat çı lar üçün ye ni bir əl pu lem yo tu nun ha -zır lan dı ğı nı da açıq la yıb. Na zir Y. Ca ma lo vun söz lə ri nə gö rə, sö zü ge- dən si la hın atış mə sa fə si 1000 metr, çə ki si 7-kq, uzun lu ğu 1080 mm- dir.

Ta­­pan­­ça­­lar

Atı cı si lah lar la ya na şı, ha zır da MSN tə rə fin dən Tür ki yə nin Tİ SAŞ şir kə ti ilə bir gə “İnam”, “Zə fər” və “Zə fər-K” ad lı üç fərq li mo del də (Türk “Zi ga na” mo de li nin əsa sın -da) ta pan ça la rın is teh sa lı hə ya ta ke -çi ril mək də dir. 9.19 mm çap lı bu ta -pan ça lar dan “İnam”ın atış mə sa fə si 50, “Zə fər”in atış mə sa fə si isə 75

metr dir. Ta pan ça la ra 15,18 və 20 pat ron tu tum lu da -raq lar yer ləş di ri lə bi lir. “İnam”ın çə ki si (da raq la bir gə) 860 qram, “Zə fər”in

çə ki si isə 960 qram, uzun lu -ğu isə mü va fiq ola raq 191 və 206 mm-dir. Hər iki ta pan ça nın lü lə si -nin öm rü 10000 atəş dir. Tİ SAŞ fir -ma sı rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, 2013-cü il dən bu ta pan ça la rın is teh -sa lın da MSN-in pa yı 40%-ə ça ta caq.

yanvar-fevral 2013 35

REGİON

Bu is ti qa mət də eh ti yac la rın qar -şı lan ma sı iki is ti qa mət də - xa ric -dən sa tı nal ma lar və yer li is teh sa lın təş ki li he sa bı na hə ya ta ke çi ri lir. Ha zır da həm Azər bay can, həm Gür cüs tan, həm də Er mə nis tan müəs si sə lə rin də hə ya ta ke çi ri lən la yi hə lər nis bə tən ki çik və or ta öl -çü lü PUA-la rın is teh sa lı ilə bağ lı -dır. İd xal PUA-la rın bö yük his sə si- ni isə əsa sən tak tik və bö yük uçuş uzaq lı ğı na ma lik apa rat lar təş kil edir.

ba­­za­­rın­li­­de­­ri­İs­­rail

Don du rul muş mü na qi şə lə rin möv cud ol du ğu Cə nu bi Qaf qaz öl -kə lə ri nə hər bi tə yi nat lı məh sul la -rın sa tı şı na qo yu lan məh du diy yət -lər Av ro pa da PUA-la rın is teh sa lı üz rə ix ti sas laş mış şir kət lə rin re -gion ba za rı na çı xı şı nı bağ la yıb. Ya -ran mış be lə si tuasi ya da boş lu ğun

ara dan qal dı rıl ma sı, eh ti yac la rın qar şı lan ma sı üçün böl gə öl kə lə ri əsa sən İs rail, Tür ki yə, Ru si ya, Çin və di gər öl kə lə rə üz tut maq məc -bu riy yə tin də dir lər. Bey nəl xalq mər kəz lə rin mə lu mat la rı, elə cə də açıq rə qəm lə rin ana liz lə ri nə gö rə ha zır da Cə nu bi Qaf qaz PUA ba za -rı na təx mi nən 70% pay la İs rail fir -ma la rı nə za rət edir. Son 10 il də Azər bay can və Gür cüs tan da real -laş dı rıl mış sa tı nal ma la rın st ruk tu -

run da əsas ye ri məhz İs rail dən alı -nan PUA-lar tu tub. 2010-cu il də El bit Sys tems şir kə ti ilə ya şan mış prob lem dən son ra Gür cüs tan bu sa hə də di gər öl kə lər dən olan fir -ma lar ilə əmək daş lı ğa üs tün lük ver mə yə baş la yıb. Ru si ya isə bu ba zar da əsa sən Er mə nis tan he sa bı- na var lı ğı nı sür dü rür. Təh li llər Tür ki yə fir ma la rı nın da Azər bay -can və Gür cüs tan he sa bı na re gion ba za rın da müəy yən pay əl də et mə po ten sialı nın möv cud ol du ğu nu gös tə rir. Tür ki yə də is teh sal edi lən pi lot suz hə dəf təy ya rə lə ri/dron lar və mi ni PUA-lar re gion öl kə lə ri nin ma raq dairə sin də olan məh sul lar -dan sa yı lır. Həm Azər bay can, həm də Gür cüs ta nın dron lar üçün Tür -ki yə fir ma la rı ilə mü za ki rə lər apar- dıq la rı na dair mə lu mat lar möv -cud dur.

Bu nun la ya na şı, son iki il də Uk -ray na və Be la ru sun Cə nu bi Qaf qa -zın PUA ba za rı na da xil ol maq üçün müəy yən cəhd lə ri mü şa hi də olun maq da dır.

Cənubi Qafqaz ölkələrinin PUA potensialı və istehsal layihələri

T. Hacıyev

Pi lot suz uçuş apa rat la rı na olan tə ləb lə rin qar şı lan ma sı məq sə di ilə 2005-ci il dən Cə nu bi Qaf qaz re gionun da Gür -cüs tan və Azər bay ca nın ön cül lü yün də baş la dı lan proq -ram lar PUA-la rı böl gə də ge dən si lah lan ma ya rı şı nın bir ele men ti nə çe vi rib. İlk il lər də xa ric dən sa tı nal ma lar he sa -bı na öz lə ri nin PUA po ten sialı nı for ma laş dı ran hər iki döv -lə tə, son ra dan – 2010-cu il dən Er mə nis ta nın da qo şul ma sı ya rı şı da ha da sü rət lən di rib.

36 AZERI DEFENCE

REGİON

Gür­­cüs­­tan­

Mi xeil Saakaş vi li ha ki miy yə tə gəl dik dən son ra Si lah lı Qüv və lə -rin PUA-lar la təc hi za tı sa hə sin də proq ram real laş dır ma ğa baş la yan Gür cüs tan rəs mi mə lu mat la ra gö -rə, 2005-2010-cu il lər də İs railin El -bit Sys tems fir ma sın dan 7 ədəd “Her mes-450”, açıq lan ma yan say -da (bə zi mə lu mat la ra gö rə 40-dək) “Sky lark” tip li PUA sa tın alıb. 2008-ci ilin av qust mü ha ri bə si nə qə dər Gür cüs ta na məx sus 4 ədəd “Her mes-450” tip li PUA Ab xa zi ya üzə rin də se pa rat çı re ji min hərb çi -lə ri tə rə fin dən vu ru lub.

El bit şir kə ti ilə Gür cüs tan ara -sın da 2011-ci il də ya ran mış an la -şıl maz lıq dan son ra rəs mi Tif lis mil li im kan lar he sa bı na PUA ya ra- dıl ma sı sa hə sin də iş lə rə baş la dı ğı -nı elan edib. Mü da fiə Na zir li yi nin “Del ta” El mi-Tex ni ki Mər kə zi və Tif lis Aviasi ya Za vo du nun bir gə ha zır la dı ğı ilk PUA 2012-ci ili ap -rel ayın da ic ti maiy yə tə təq dim edi lib. Gür cüs tan me diasın da yer alan mə lu mat la ra gö rə, in di yə dək yer li müəs si sə də is teh sal edil miş 10-a ya xın PUA or du da si lah lan -ma ya qə bul edi lib. İs teh sal la pa ra -lel ola raq, “Del ta” El mi-Tex ni ki

Mər kə zi tə rə fin dən PUA-nın tək -mil ləş di ril mə si üçün ay rı bir la yi -hə üzə rin də iş lər apa rı lır. Tək mil -ləş dir mə pro se sin də bu apa ra tın uçuş mə sa fə si ar tı rı la caq, mü şa hi -də və kəş fiy yat qa bi liy yə ti yük səl -di lə cək. Ey ni za man da zər bə PUA-sı ha zır la na caq.

Gür cüs tan is teh sal olan PUA-nın tex ni ki-tak ti ki gös tə ri ci lə ri ba -rə də mə lu mat lar ol duq ca məh dud- dur. Açıq lan mış mə lu mat la ra gö rə, ha va da 8 saat uçuş hə ya ta ke çi rə bi lən bu PUA-nın uzun lu ğu 2 m, çə ki si 17 kq, mak si mum qalx ma ta va nı 3 min metr, sü rə ti 60-160 km/saat dır. Apa rat ka ta pult ilə hə -rə kə tə gə ti ri lir və en mə pa ra şüt dən is ti fa də ilə real la şır. PUA-nın aşa ğı səs və zəif ra dar izi nə ma lik ol du -

ğu bil di ri lir. La kin apa rıl mış araş -dır ma lar za ma nı Gür cüs tan da is -teh sal edi lən PUA əs lin də söy lə nil- di yi ki mi “yüz də yüz mil li” bir məh sul de yil, Es to ni ya nın Uni ted Ar ma ments İn ter na tional fir ma sı -nın is teh sal et di yi SWAN-3 ad lı PUA ol du ğu üzə çı xıb. Hon da GX35 mü hər ri ki ilə təc hiz olun muş SWAN-3 ba za ver si ya sı nın fay da lı yü kü nə fo to ka me ra, ter mal ka me -ra və inf ra qır mı zı ka me ra da xil dir. PUA öz ba za stan si ya sı ilə 50 km-dən ar tıq bir ra dius da əla qə sax la ya və gö rün tü ötü rə bi lir.

Er­­mə­­nis­­tan

PUA-la rın sa tın alın ma sı və is -teh sa lı sa hə sin də iş lə rə di gər re -gion öl kə lə ri nə nis bə tən gec baş la -ma sı na bax ma ya raq, Er mə nis tan ha zır da bu is ti qa mət də bir ne çə (mi ni PUA, tak tik PUA, ro tor lu PUA) la yi hə nin üzə rin də iş lə di yi ni elan edib. Mil li is teh sa lın ya ra dıl -ma sı sa hə sin də rəs mi İrə van Ru si -ya, Li van, Yu na nıs tan və Çin ilə əmək daş lıq edir.

Er mə nis tan 2012-ci il də Ru si ya -nın AFM Ser vers şir kə tin dən 5 komp leks “Pte ro-E4” tip li PUA sa -tın alıb və rəs mi mə lu mat lar da bu apa rat la rın Föv qə la də Hal lar Na zir- li yi tə rə fin dən alın dı ğı gös tə ri lib. İs teh sal çı şir kə tin mə lu ma tı na gö rə, “Pte ro-E4” tip li PUA-lar to poq ra fik

aero fo to çə ki liş lər, sut ka nın müx tə -lif saat la rın da ob yekt lə rin mo ni to -rin qi nin apa rıl ma sı, el mi təd qi qat iş lə ri, və s. məq səd lər üçün nə zər də tu tu lur. Kəş fiy yat apar maq üçün rə qəm sal fo to ka me ra, ter mal ka me- ra, la zer mə sa fəöl çən, peyk na vi qa -si ya sis te mi ilə təc hiz olun muş PUA-nın çə ki si 20 kq, mak si mal uçuş uzaq lı ğı 130 km, mak si mal qalx ma ta va nı 2000 metr dir. Elekt -rik mü hər ri ki (gü cü 3.5 kVt) ilə təc -hiz olun muş “Pte ro-4E”nin sü rə ti 85-115 km/saat təş kil edir. Möv cud kom mu ni ka si ya sis te mi ida rəet mə mər kə zi nə PUA ilə 85 km ra dius da əla qə ya rat ma ğa im kan ve rir.

Er mə nis tan Aviasi ya İns ti tu tu tə rə fin dən ha zır lan mış “Krunk-25” ad lı PUA-nın uçuş test lə ri 2011-ci ilin iyun ayın da ke çi ri lib və hə min ilin sent yabr ayın da bu apa rat si -lah lan ma ya qə bul edi lib. Bə zi hər -bi KİV-lər də yer alan mə lu mat la ra gö rə, adı çə ki lən pi lot suz apa rat Ser bi ya ya məx sus şir kət lər dən bi -ri nin ana lo ji mo de li əsa sın da ha -zır la nıb. “Krunk-25”in “Krunk-25-1” və “Krunk-25-2” mo di fi ka si -ya la rı möv cud dur. Bi rin ci də mü -hər rik fü zel ya jın qa baq, ikin ci də isə ar xa his sə sin də qu ru lub. Apa -rat da fü zel ya jın al tın da vi deo və fo to ka me ra ya ma lik ki çik öl çü lü elek to-op tik tur rel möv cud dur. “Krunk-25-1”in qa nad açıq lı ğı 4200 mm, “Krunk-25-2”nin isə 3640 mm,

uzun luq mü va fiq ola raq 2950 və 2750 mm, uçuş küt lə si 60 kq və 50 kq, hər iki sin də sü rət 80-110 km/saat təş kil edir. PUA-lar proq ram -laş dı rıl mış av to pi lot la təc hiz edi lib və ha va da 5 saat qa la bi lir. “Krunk-25-1”in mak si mal qalx ma ta va nı 4000 metr, “Krunk-25-2”nin ki isə 3500 m, prak tik ta van la rı hər iki PUA-da 3000 metr, uçuş ra diusu isə mü va fiq ola raq 150 və 100 km-dir. Hər iki PUA-nın mər kəz ilə əla qə mə sa fə si 70 km təş kil edir. Mü hən dis lə rin id diası na gö rə, aero di na mik xü su siy yət lə ri nə gö -rə, Azər bay can da İs railin Aero -

nautics şir kə ti ilə bir gə is teh sal edi- lən “Aeros tar” tip li PUA ilə bən zər olan “Krunk” stels xü su siy yə tə ma lik dir. İrə van Aviasi ya İns ti tu tu tə rə fin dən İs railin “Sky lark” tip li PUA-sı na bən zər di zayn edil miş ikin ci - “Ba ze” ad lı mi ni PUA isə ilk də fə 2012-ci ilin may ayın da ic -ti maiy yə tə nü ma yiş olu nub. Bü tün proq ram tə mi na tı nın er mə ni mü -hən dis lə ri tə rə fin dən ha zır lan dı ğı bil di ri lən “Ba ze”nin qa na dı nın uzun lu ğu 2800 mm, apa ra tın göv -də si nin uzun lu ğu 1600 mm, hün -dür lü yü 346 mm, çə ki si isə 5.5 ki -loq ram dır (İs rail ana lo qu ile ey ni). PUA-nın fay da lı yü kü 1-1.5 kq gös- tə ri lir. Ka me ra “Sky lark”da ol du -ğu ki mi apa ra tın bu run his sə si nə yer ləş di ri lib. Mü hər rik və hə rə kə tə gə ti ri ci pər lər isə göv də nin ar xa his sə sin də dir. Çə ki si nin ki fa yət qə -dər ki çik ol ma sı na bax ma ya raq er -mə ni lər PUA-nın sü rə ti ni 60 km/saat, krey ser sü rə ti ni 80 km/saat, mak si mal sü rə ti ni isə 100 km/saat ola raq təq dim edir lər. Ha va da 60 də qi qə qa la bi lən “Ba ze”nin hə rə -kət ra diusu 30 km, qalx ma ta va nı 2 min metr ola raq gös tə ri lir.

yanvar-fevral 2013 37

REGİON

38 AZERI DEFENCE

REGİON

Azər­­bay­­can

Bey nəl xalq mər kəz lə rin he sa -bat la rın da Cə nu bi Qaf qaz re -gionun da ən bö yük PUA si lah lan -ma sı na ma lik öl kə ki mi Azər bay -can gös tə ri lir. Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin in ven ta rı na ha zır da müx tə lif tap şı rıq la rı ic ra et mək qa -bi liy yə ti nə ma lik fərq li mo del lər -də “Or bi ter 2M” tip li mi ni, “Aeros- tar”, “He ron”, “Searc her”, “Her -mes 450”, “Her mes-900” tip li PUA-lar, ha be lə dron təy ya rə lər da xil dir. Bu PUA-la rın bə zi lə ri ki -çik çap lı ra ket lər lə si lah lan dı rı la bi lir.

2011-ci il də Ba kı da Mü da fiə Sə -na ye si Na zir li yi nin Şərq İs teh sa lat Bir li yi və İs railin Aero nautics De -fen ce Sys tems fir ma sı nın bir gə tə -sis et di yi “Azad Sys tems” ad lı müəs si sə də Azər bay can Si lah lı Qüv və lə ri nin si fa ri şi üz rə “Or bi -ter-2M” və “Aeros tar” tip li PUA-lar, on la rın ko man da-ida rəet mə mər kəz lə ri nin is teh sa lı hə ya ta ke -çi ri lir. Hər iki PUA kom po zit göv -də yə ma lik dir. Ba kı da is teh sal edi -lən “Aeros tar” tip li tak tik PUA-lar AZ-BP, “Or bi ter”lər isə AZ-2M ad -lan dı rı lıb. Ka ta pult sis te mi va si tə si ilə hə rə kə tə gə ti ri lən AZ-2M tip li PUA-la rın üç fərq li mo di fi ka si ya sı möv cud dur. Bun lar dan bi rin ci si AZ-2M-I mo de li nin uzun lu ğu 2.2 m, çə ki si 7 kq, ha va da qal ma müd- də ti 3 saat, AZ-2M-II mo de li nin uzun lu ğu 3 metr, çə ki si 9.5 kq, ha -va da qal ma müd də ti 4 saat, AZ-2M-III mo de li nin uzun lu ğu 3.6 metr, çə ki si 20 kq, ha va da qal ma müd də- ti 7 saat, hər üç PUA-nın mak si mal ta va nı 18 000 fut təş kil edir. AZ-2M-III mo di fi ka si ya sı nın öl çü lə ri PUA-nın fay da lı yü kü nün ar tı rıl ma sı he sa bı na alı nıb. AZ-2M ailə si nə da xil olan PUA-lar da ta-link kon fi- qu ra si ya la rın dan ası lı ola raq mər -kəz lə 30-80 km mə sa fə də əla qə ya -

ra da bi lir. Bir də fə yə 12 saat dan ar tıq ha va-

da qa la bi lən AZ-BP tip li PUA-la -rın isə çə ki si 250 kq, fay da lı yü kü 50 kq, hə rə kət ra diusu 250 km-dir. AZ-BP tip li PUA-da Comm tact Ltd. tə rə fin də is teh sal edil miş müa-sir çox ka nal lı mə lu mat la rın ötü rül- mə sis te mi (C/L/S ka nal la rı) tət biq olu nur.

Qeyd edək ki, mü da fiə sə na ye si na zi ri Ya vər Ca ma lov bir müd dət əv vəl me diaya açıq la ma sın da Si -lah lı Qüv və lə rin si fa ri şi üz rə 60 ədəd PUA-nın is teh sa lı üzə rin də iş

get di yi ni bil di rib. Na zir ya xın gə -lə cək də Azər bay can da si lah lı PUA-la rın is teh sa lı na baş la na ca ğı nı da bə yan edib. Ey ni za man da MSN tə rə fin dən da ha uzaq ra dius lar da və hün dür lük də tap şı rıq la rı ye ri nə ye ti rə bi lən PUA-la rın ya ra dıl ma sı is ti qa mə tin də la yi hə lər iş lə nir. Azər bay can Hər bi Ha va Qüv və lə ri Tür ki yə nin TAİ şir kə ti nin is teh sa lı olan “An ka” tip li PUA-ya və “Tur -na” tip li dron la ra ma ra ğı nı açıq la -yıb. Ha zır da bu və di gər mo del dron la rın si lah lan ma ya qə bu lu is -ti qa mə tin də iş lər apa rı lır.

yanvar-fevral 2013 39

TEXNOLOGİYA

bTr-3E­yeni­qüllə­ilə­təqdim­olunubUkraynanın Ukroboronservice firması Belçikanın CMİ

Defence şirkəti ilə birgə BTR-3E zirehli döyüş maşınının yeni konfiqurasiyasını hazırlayıb. Fevralın 17-dən 21-dək Abu Dabi şəhərində keçirilmiş İDEX-2013 sərgisində 8x8 formullu BTR-3E döyüş maşını Cockerill CSE 90LP qülləsi ilə silahlandırılmış halda nümayiş etdirilib. Qüllə NATO standartlı 90 kalibrli topla silahlandırılıb və bu topdan müxtəlif mərmilərlə atəş açmaq mümkündür. İstehsalçıların sözlərinə görə, bu inteqrasiya yüksək mobillik, hər cür hava şəraitində dəqiq və etibarlı atışlar həyata keçirməyə imkan verir.

Türk­Ordusu­dost­və­düşməni­ASELSAn­ilə­tanıyacaqASEL SAN tə rə fin dən ya ra dıl mış “dost-düş mən ta nı ma

sis te mi” - İFF (Iden ti fi ca tion Friend and Foe) Tür ki yə Si lah- lı Qüv və lə ri nə təh vil ve ri lib. Ta ma mi lə mil li im kan lar he sa- bı na ha zır lan mış IFF Mod 5/S ad lı sis tem F-4 təy ya rə lə ri və ra diolo ka si ya sis tem lə ri nə in teq ra si ya edi lə rək test lər dən ke çi ri lib. ASEL SAN şir kə ti nin baş di rek to ru Cen giz Er ge ne- ma nın söz lə ri nə gö rə, İFF-in ha zır lan ma sı na dair Mil li Mü -da fiə Na zir li yi ilə ASEL SAN ara sın da mü qa vi lə 2006-cı ilin de kabr ayın da im za la nıb. Sis te min ha zır lan ma sı na 7 il vaxt sərf olu nub.

Dəniz­missiyaları­üçün­Hermes-900­El bit Sys tems şir kə ti də niz mis si ya la rı üçün

ha zır lan mış ye ni Her mes-900 pi lot suz uçuş apa- ra tı nı (PUA) təq dim edib. “AeroIn dia-2013” sər -gi sin də nü ma yi şə çı xa rıl mış bu apa rat 350 ki loq- ra ma qə dər yük da şı ya bi lir. PUA sis te mi nə də -niz ax ta rış ra da rı, AİS sis te mi, müx tə lif sen sor -lar, elekt ro-op tik kəş fiy yat sis tem lə ri da xil dir. Möv cud sis tem lər apa ra ta də ni zin bö yük sa hə lə- ri ni əha tə et mək, bü tün gə mi lər ilə əla qə sax la -maq im ka nı ve rir. PUA RLS-in kö mə yi ilə gə mi- lə rin vi zual ta nın ma sı nı tə min edir. Peyk kom -mu ni ka si ya sı isə sa hil dən 1000 də niz mi li uzaq-lığı əha tə et mə yə im kan ya ra dır.

PEArL­snayperlərin rəqibi­­

Fran sa nın Met ra vib şir kə ti snay per lə ri və di gər atəş nöq tə lə ri ni müəy yən ləş dir mək üçün ha zır la dı ğı PEARL (Per so nal Equip ment Add-on for Reac ti- ve Lo ca li za tion) ad lı sis te mi nü ma yiş et di rib. İDEX-2013 sər gi sin də sis tem ba rə də mə lu mat ve rən şir kət rəs mi lə ri nin söz lə ri nə gö rə, PEARL ki çik və or ta çap lı gül lə lər dən atəş açı lan yer lə ri aş kar la maq üçün xü su si tex no lo gi ya ola raq ya -ra dı lıb. İlk də fə ötən ilin iyun ayın da Pa ris də “Euro sa tory-2012” sər gi sin də nü ma yiş et di ri lib. PEARL və ziy yət ba rə də mə lu mat la rın əl də olun- ma sı, qüv və lə ri nin qo run ma sı, kəş fiy yat, sər həd nə za rə ti, an tis nay per əmə liy yat la rı ki mi çox say lı tap şı rıq lar da is ti fa də olu na bi lər.

40 AZERI DEFENCE

TEXNOLOGİYA

Revision Military şirkətindən yeni dəbilqə

Hərb çi lər üçün qo ru yu cu lə va zi mat lar is teh -sa lı üz rə ix ti sas laş mış Re vi sion Mi li tary şir kə ti yün gül çə ki li Batls kin Vi per P2 və Batls kin Cob ra P2 də bil qə lə ri ni təq dim edib. Re vi sion şir kə ti nin ye ni nə sil sa yı lan bu də bil qə lə ri hib -rid ləş di ril miş po lieti len kom po zit ma te rial dan ha zır la nıb. Müasir və xü su si tex no lo gi ya lar dan is ti fa də et mək lə də bil qə lə rin çə ki si 20% azal dı -lıb, bal lis tik mü da fiə isə güc lən di ri lib. Bu da uzun müd dət li ra hat lı ğı, sta bil lik və zər bə lər -dən qo run ma nı tə min edir. Batls kin Vi per P2 də bil qə si nin qo ru ma sı NİJ IIIA sə viy yə sin də -dir. Də bil qə yə həm çi nin ge cə gör mə sis tem lə ri, kim yə vi qo ru ma mas ka sı və müx tə lif ra bi tə ci -haz la rı nı bir ləş dir mək müm kün dür.

Ru si ya Or du su OR SIS T-5000 ye ni snay per tü fən gi- ni si lah lan ma ya qə bul et mə -yə ha zır la şır. Prom tex no lo -gi ya Döv lət Kon ser ni tə rə -fin dən ha zır la nan tü fən gin döv lət sı naq la rı 2012-ci ilin mart ayın da ba şa ça tıb. Or -du dan əv vəl Da xi li İş lər Na -zir li yi və xü su si xid mət or -qan la rı bu si la ha ma ra qa la -

rı nı ifa də edib lər. Ey ni za -man da bir sı ra öl kə lər dən si fa riş çi lər lə da nı şıq la ra baş-

la nıb. Si lah sərt şax ta lı əra zi- lər də ke çi ril miş test lər də özü nü doğ rul dub. Hə dəf lə ri mak si mum 1.5 km mə sa fə də vur ma ğa im kan ve rən OR -SİS T-5000 snay per tü fən gi -nin .338 La pua Mag num (8.6х71) və .308 Winc hes ter (7.62х51) pat ron la rı üçün ha -zır lan mış iki kon fi qu ra si ya sı möv cud dur.

Rusiyadan yeni avtomatik qumbaraatan

Ru si ya da 40 mm-lik av to ma tik qum ba -raata nın ya ra dıl ma sı la yi hə si üz rə iş lər son mər hə lə yə ke çib. Bu il döv lət sı naq la -rı nın ye kun laş dı rıl ma sı nə zər də tu tu lan “Bal kan” ad lı av to ma tik qum ba raatan iş prin si pi nə gö rə xa ri ci ana loq la rın dan fərq- lə nə cək. Si la hın ha zır lan ma sı ilə məş ğul olan “Pri bor” şir kə ti nin baş di rek to ru Oleq Çi jevs ki nin İDEX-2013 bey nəl xalq mü da -fiə sər gi sin də ver di yi mə lu ma ta gö rə, “Bal kan” Ru si ya Or du su ilə ya na şı bey -nəl xalq ba za ra da təq dim edi lə cək. Qum -ba raata nın ha zır lan ma sın da mi naatan lar -da ol du ğu ki mi “uçan gi liz” prin si pi əsas gö tü rü lüb. Çə ki si 30 mm-lik AQS-17 qum- ba raata nı ilə ey ni sə viy yə də olan “Bal -kan”ın mər mi sin də part la yı cı mad də nin miq da rı 90 qra ma çat dı rı lıb. Da ha bö yük tə sir gü cü nə ma lik “Bal kan”ın atış uzaq lı -ğı 2.5 ki lo metr dir.

Rusiya ORSİS T-5000 snayper tüfəngini silahlanmaya qəbul edir

yanvar-fevral 2013 41

TEXNOLOGİYA

Motor Siç yeni mühərrikin sınaqlarına başlayıb

Mo tor Siç şir kə ti MS-500V-01 ye ni he li kop ter mü hər ri ki nin sı naq la rı na baş la yıb. “Ukrs pet seks port” Döv lət Kon ser ni nin mə lu ma tı na gö rə, mü hər -ri kə şə ha dət na mə nin alın ma sı pro se si 2013-cü ilin bi rin ci rü bü nün so nu, ikin- ci rü bü nün or ta la rın da ye kun la şa caq. MS- 500V-01 mü hər ri ki nin ya ra dıl ma sı iş lə ri nə 2008-ci il də baş la nıb. Mü hər rik çə ki si 3.6-6 ton təş kil edən yün gül he li- kop ter lə rə qu raş dır maq üçün nə zər də tu tut lur və 950 at gü cü nə ma lik dir.

NA TO Azər bay can da Azər bay can da hə ya ta ke -çi ri lən “Cey ran çöl” əra zi si nin mi na və part la ma -mış hər bi sur sat lar dan (PHS) tə miz lən mə si la yi hə- si nin ikin ci fa za sı na ra zı lıq ve rib. Azər bay can Əra zi lə ri nin Mi na lar dan Tə miz lən mə si üz rə Mil li Agent lik dən (ANA MA) ve ri lən mə lu ma ta gö rə, NA TO la yi hə yə dəs tək ra zı lı ğı nı bu gün lər də açıq- la yıb. La yi hə nin ikin ci fa za sın da apa rı cı öl kə ola -raq ABŞ çı xış edə cək. Gə lən ilin iyun ayın da baş la- na caq və 2 il da vam edə cək ikin ci mər hə lə də 24 mil yon kvad rat metr əra zi nin mi na və PHS-dən tə miz lən mə si nə zər də tu tu lur. Ötən ili ap rel ayın -da baş lan mış və ha zır da da vam edən bi rin ci mər -hə lə də 19 mil yon kvad rat metr əra zi nin tə miz lən -mə si plan laş dı rı lır. İn di yə dək 7 mil yon kvad rat ki lo metr dən ar tıq əra zi də tə miz lə mə iş lə ri apa rı -lıb, 5483 mi na və PHS ta pı la raq zə rər siz ləş di ri lib. Ümu mi lik də “Cey ran çöl” sa hə sin də 64 mil yon kvad rat metr əra zi də mi na və PHS təh lü kə si möv -cud dur.

NATO “Ceyrançöl”ə dəstək verəcək

42 AZERI DEFENCE

SİLAHLAR

Baş lan ğıc da - 1950-ci il lə rin so -nu, 1960-cı il lə rin əv vəl lə rin də na -qil lə ida rə olu nan tank əley hi nə ra ket lə rin ya ra dıl ma sı ilə tank la ra qar şı ye ni mü ba ri zə sis tem lə ri nin is teh sa lı na start ve ril di. 1970-ci il də ABŞ tə rə fin dən ha zır la nan BGM-71 TOW sis te mi qərb öl kə lə rin də ən ge niş ya yıl mış na qil lə ida rə olu- nan tank əley hi nə ra ket ol du. Bu sis tem ey ni za man da ana loq la rın -

dan öz tə sir gü cü nə gö rə də fərq lə- nir di. Ey ni dövr də SS Rİ-də ya ra -dıl mış ra ket lər öz ef fek ti ni 1973-cü il də İs rail lə mü ha ri bə də gös tər di. Na qil lə ida rə olu nan bi rin ci nə sil so vet tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket lə ri nin he sa bı na Mi sir hərb çi -lə ri İs railin xey li say da tan kı nı məhv et mə yə nail ol du. Bu nun so -nu cun da İs rail sə na ye si tank is teh -sa lın da ra di kal də yi şik lik lər et mək

məc bu riy yə tin də qal dı. Tək cə son 30 il də müx tə lif öl kə -

lər də ha zır lan mış 15-dən ar tıq müx tə lif TƏİRK sis te mi dün ya or -du la rı nın si lah lan ma sın da yer alır.

FGM-148­Ja­­ve­­lin­

Üçün cü nə sil tank əley hi nə ra ket komp lek si (TƏRK) olan “Ja ve lin”in ha zır lan ma sı na 1986-cı il dən AAWS-M (Ad van ced An ti-tank Weapon Sys tem Me dium) proq ra -mı çər çi və sin də Rayt heon şir kə ti -nin Mar tin Ma riet ta Elect ro nics &

Teymur Hacıyev

Tankların qorxulu düşməni

İkin­­ci­Dün­­ya­Mü­­ha­­ri­­bə­­sin­­də­tank­­lar­­dan­ge­­niş­is­­ti­­fa­­də­olun­­ma­­sı,­mü­­ha­­ri­­bə­­dən­son­­ra­­kı­dövr­­lər­­də­tank­sə­­na­­ye­­si­­nin­in­­ki­­şa­­fı­bu­zi­­reh­­li­dö­­yüş­ma­­şın­­la­­rı­­na­qar­­şı­ye­­ni­si­­lah­­la­­rın­ya­­ra­­dıl­­ma­­sı­ilə­mü­­şa­­hi­­də­olun­­du.­Ön­­cə­möv­­cud­olan­tank­əley­­hi­­nə­top­­lar,­da­­ha­son­­ra­qum­­ba­­raatan­­la­­rın­mey­­da­­na­çıx­­ma­­sı­­na­bax­­ma­­ya­­raq­hər­­bi­sə­­na­­ye­da­­ha­müasir,­“at­ida­­rə­et”,­“at­unut”­prin­­si­­pi­ilə­ça­­lı­­şan,­da­­ha­tə­­sir­­li­mü­­ba­­ri­­zə­va­­si­­tə­­si­olan­tank­əley­­hi­­nə­ida­­rə­olu­­nan­ra­­ket­komp­­leks­­lə­­ri­­nə­önəm­ver­­mə­­yə­baş­­la­­dı.

idarə olunan raket kompleksləri

yanvar-fevral 2013 43

SİLAHLAR

Mis si les Group fir ma sı nın bir gə ya -rat dı ğı “Ja ve lin” JV müəs si sə si tə -rə fin dən baş la nıb. M47 “Dra gon” TƏRK-i əvəz et mək üçün nə zər də tu tu lan bu komp leks 1996-cı il də si lah lan ma ya qə bul edi lib. İs teh sal proq ra mı çər çi və sin də 2005-ci ilə qə dər 9 min “Ja ve lin” komp lek si ha zır la nıb. Sı naq lar za ma nı ra ket M60 və T-72 tank la rı na qa rış is ti fa -də olu nub. “At-unut” prin si pi ilə ça lı şan “Ja ve lin”in ni şan ga hı gü -nün bü tün saat la rın da dö yüş mey -da nı nı mü şa hi də et mə yə im kan ve -rir. Gün düz ni şan ga hı dörd qat güc lən di ril miş op ti ka ilə təc hiz edi- lib. Ge cə vax tı isə inf ra qır mı zı ni -şan gah dan is ti fa də olu nur. Atış uzaq lı ğı 50-2500 metr olan “Ja ve -lin”in ra ke ti nin mak si mal sü rə ti 300 metr/sa ni yə təş kil edir. Tan -dem-ku mul ya tiv dö yüş dö yüş baş -lı ğı na ma lik dir. Ra ket 750 mm-lik zi reh lə ri de şə bi lir. Komp lek sin çə -ki si 22.5 kq, ra ke tin diamet ri 126.9 mm, uzun lu ğu 1081.2 mm, ra ke tin küt lə si 11.8 kq-dır. Komp leks 30 sa -ni yə ər zin də dö yü şə ha zır və ziy yə- tə gə ti ri lir. Təh rik et mə sis te mi heç bir mo dul laş dı rıl mış siq na lı qə bul et mə di yin dən “Ja ve lin” ra ke ti nin hər han sı va si tə lər lə ya yın dı rıl ma sı müm kün de yil.

Spi­­ke

Bu çox funk si ya lı tank əley hi nə ra ket komp lek si İs railin “Ra fael” fir-

ma sı tə rə fin dən is teh sal edi lir. Komp leks rə qi bin tank və zi reh li tex ni ka sı nın, mü hən dis və is teh kam qur ğu la rı nın sı ra dan çı xa rıl ma sı, o cüm lə dən su üs tü hə dəf lə rin məhv edil mə si üçün nə zər də tu tu lub. Ra -ke tin ter mal baş lı ğı bu run his sə sin -də yer lə şib. Onun ar xa sın da elekt ro- ni ka blo ku və start mü hər ri ki yer alır. Kor pu sun mər kə zi his sə sin də gi ros kop və ba ta re ya qu raş dı rı lıb. Mər kəz his sə sin dən son ra əsas ku -mul ya tiv dö yüş his sə si yer lə şir. Ra -ke tin hə də fi vur ma mə sa fə si 400-8000 metr, diamet ri 170 mm, çə ki si 33 kq, dö yüş baş lı ğı 3 kq, or ta sü rə ti 130-180 m/sa ni yə dir. “Spi ke”nin bir sı ra mo di fi ka si ya la rı var:

Spi ke-SR - ki çik uzaq lıq 200-800 metr mə sa fə də ki hə dəf lə rə qar şı.

Spi ke-MR - or ta uzaq lıq 200-2500 metr mə sa fə də ki hə dəf lə rə qar şı.

Spi ke-LR – uzaq mə sa fə də ki (4000 metr) hə dəf lə rə qar şı.

Spi ke-ER – da ha uzaq (8000 metr) mə sa fə də ki həədəf lə rə qar şı -dır. Bu komp lek sin mo bil dö yüş sis tem lə ri və he li kop ter lər üçün va -rian la rı möv cud dur.

Spi ke NLOS (Non-Li ne Of Sight) – 25 km və da ha uzaq mə sa fə də, gö rün mə yən hə dəf lə ri məhv et mək üçün nə zər də tu tu lur.

Mi ni-Spi ke – pi ya da qo şun lar da ki çik uzaq lıq lı (təx mi nən 1500 metr) mə sa fə də ki hə dəf lə ri məhv et mək üçün ha zır la nıb.

bum­­bar­

Ser bi ya is teh sa lı olan “Bum bar” 2011-ci il də is ti fa də yə qə bul edi lib. Şə hər dö yüş lə rin də düş mə nin zi -reh li tex ni ka sı nı və is teh kam la rı nı məhv et mək üçün nə zər də tu tu lan “Bum bar” 50-600 m mə sa fə də hə -dəf lə ri məhv et mək qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Ra ket 4-8 sa ni yə ər zin də 600 m mə sa fə ni qət edə bi lir, düz bu caq al tın da 1000 mm-lik zi re hi də lir. “Bum bar”ın uçuş mə sa fə si 1000 m, uzun lu ğu isə 1164 mm-dir. Atəş za ma nı ya yın ma eh ti ma lı nın cü zi ol du ğu bil di ri lir. Bu komp leks- lə qa pa lı mə kan lar dan, elə cə də ge -cə vaxt la rın da da atəş aç maq müm -kün dür. Komp lek sin ümu mi çə ki si 18 kq, ra ke tin çə ki si 10 kq, ça pı isə 55 mm-dir.

Tankların qorxulu düşməni

44 AZERI DEFENCE

SİLAHLAR

9K135­Kor­­net

Ru si ya nın Tu la Konst ruk tor Bü -ro su tə rə fin dən ha zır lan mış 9K135 “Kor net” komp lek si tank la rın və baş qa zi reh li hə dəf lə rin məhv edil -mə si üçün nə zər də tu tu lub. Bu nun- la ya na şı ha va hə dəf lə ri ni məhv et -mək üçün “Kor net-D” mo di fi ka si -ya sı da ha zır la nıb. Təh rik et mə sis -te mi nə gö rə “Fa qot” və “Me tis” ki -mi ana loq la rın dan la zer ida rəet mə- si ilə fərq lə nir. 9M133 ra ke ti yı ğıl -mış dö yüş baş lı ğı ilə təc hiz edi lib. “Kor net”in işə sal ma qur ğu su üça -yaq lı dəz gah da yer ləş di ri lib. Komp- leks həm çi nin BMP-3 dö yüş ma şı -nın si lah lan ma sı na da xil edi lib. “Kor net”in atış uzaq lı ğı 100-5500 metr, ra ke tin ka lib ri 152 mm, uzun- lu ğu 1200 mm, işə sal ma qur ğu su -nun çə ki si 29 kq, ra ke tin çə ki si 26 kq, dö yüş baş lı ğı 7 kq-dır. “Kor -net”in ra ke ti düz bu caq al tın da 1000-1200 mm qa lın lı ğın da zi re hi, ən azı 3000 mm qa lın lı ğın da be ton mo no li ti deş mə yi ba ca rır. Komp -lek sin op tik sis te mi va si tə si ilə hə -də fi 4500 m-ə qə dər mə sa fə dən tə -yin et mək müm kün dür.

Stuq­­na-P

Uk ray na nın “Luç” Döv lət Konst- ruk tor Bü ro su tə rə fin dən ha zır lan -mış, la zer təh rik et mə yə ma lik “Stuq na-P” ra ket komp lek si ni yal -

nız zi reh li tex ni ka la ra qar şı de yil, ey ni za man da aerod rom da kı he li -kop ter lə rə qar şı tət biq et mək müm- kün dür. İda rəet mə ci ha zı və pult ope ra to ra komp lek si mə sa fə dən işə sal ma ğa im kan ve rir. Uk ray na nın Mü da fiə Na zir li yi tə rə fin dən si lah -lan ma ya 2011-ci ilin ap rel ayın da qə bul edil miş komp lek sin atış uzaq lı ğı 100-4000 metr təş kil edir və 800 mil li met rə qə dər ho mo gen zi reh lə ri deş mə qa bi liy yə ti nə ma -lik dir. “Stuq na-P” komp lek si nin ni şan ga hı tank tip li hə dəf lə ri gün -düz vaxt lar da 6500 met rə dək mə sa- fə də ta nı ma ğa im kan ve rir.

Xri­­zan­­te­­ma

“Xri zan te ma” (9K123/9M123) özü ye ri yən tank əley hi nə ra ket

komp lek si dir. Ko lom na Ma şın qa -yır ma və Konst ruk tor Bü ro su tə rə -fin dən ha zır lan mış bu komp leks tank la rın, zi reh li dö yüş ma şın la rı -nın, mü hən dis-is teh kam va si tə lə ri -nin, suüs tü hə dəf lə rin, aşa ğı sü rət li ha va hə dəf lə ri nin, sı ğı na caq lar da kı can lı qüv və nin məh vi üçün nə zər -də tu tu lub. Komp leks BMP-3-ün ba za sın da ha zır lan mış hər bi ma şı -nın üzə rin də qu ru lub. Komp lek sin işə sal ma kon tey ner lə rin də 15 ədəd tank əley hi nə ida rə olu nan ra ket yer lə şir. Ma şın yük sək ke çi ci li yə ma lik dir. “Xri zan te ma” ra ket lə ri -nin dörd va rian tı möv cud dur: 9M123 - la zer şüası ilə ida rə olu -nan, tan dem-ku mul ya tiv dö yüş baş lıq lı, 9M123-2 - ra dio ka nal ilə ida rə olu nan, tan dem-ku mul ya tiv dö yüş baş lıq lı, 9M123F – la zer lə ida rə olu nan ter mo ba rik dö yüş baş lıq lı və 9M123F-2 - ra dio ka nal ilə ida rə olu nan ter mo ba rik dö yüş baş lıq lı. Ra ket lər la zer şüası ilə hə -dəf lə ri 400-5000 met rə dək, ra dio ka nal ilə ida rə olu nar kən 400-6000 met rə qə dər mə sa fə də vur ma ğa ba -ca rıq lı dır. Yı ğıl mış dö yüş baş lıq lı ra ket lər 1100-1200 mm qa lın lı ğın da zi reh lə ri deş mə yi ba ca rır.

bar­­yer­

BMP və ya BTR-lə rin qül lə si nə uy ğun laş dı rıl mış, mo no lit zi re hə

yanvar-fevral 2013 45

SİLAHLAR

ma lik hə rə kət siz və hə rə kət li müa-sir zi reh li hə dəf lə rin məh vi üçün nə zər də tu tul muş “Bar yer” Uk ray -na nın “Luç” Döv lət Konst ruk tor Bü ro su tə rə fin dən ha zır la nıb. Bu komp lek sin həm çi nin ye rüs tü və ha va va si tə lə ri nə uy ğun laş dı rıl mış ver si ya la rı möv cud dur. “Bar yer” 100-5000 metr mə sa fə də ki zi reh li hə dəf lə ri vur maq üçün nə zər də tu -tu lur. Adı çə ki lən TƏİRK həm çi nin Uk ray na is teh sa lı olan BTR-3E, BTR-4 və müasir ləş di ril miş BMP-1M ma şın la rı üçün ha zır lan mış “Şk val” ad lı dis tans dö yüş mo du -lu nun tər ki bi nə da xil edi lib. Komp- leks də uni fi ka si ya edil miş R-2 tank əley hi nə ra ke tin dən is ti fa də olu -nur. Ra ke tin uzun lu ğu 1,27 m, ka -lib ri 130 mm, çə ki si 16 kq-dır. 800 mm qa lın lı ğın da kı di na mik mü da -fiəli zi reh lə ri de şə bi lən “Bar yer”də la zer baş lıq lı tam av to ma tik təh rik et mə sis te mi tət biq edi lib. Bu ra da ope ra tor op tik ni şan gah va si tə si ilə hə də fi iz lə yir, ra ke tin iz lən mə si və ida rə edil mə si ko man da la rı av to -ma tik ola raq hə ya ta ke çi ri lir. Sis -

tem çə tin ha va şə raitin də atış la ra im kan ve rən op tik və inf ra qır mı zı ni şan gah la tə min olu nub.

Skif

Uk ray na nın “Luç” Döv lət Konst- ruk tor Bü ro su tə rə fin dən ha zır lan -mış “Skif” mo no lit zi re hə ma lik hə rə kət siz və hə rə kət edən zi reh li hə dəf lə rin, bağ lı hə dəf lə rin məh vi üçün nə zər də tu tu lur. Komp lek sin tuş la yı cı sı start möv qe yin dən 50 metr uzaq dan dis tans ida rə pul tu ilə iş lə yə bi lir. Komp lek sin ba za ver si ya sı üça yaq üzə rin də yer lə şən işə sal ma qur ğu sun dan, R2 ra ket lə ri üçün kon tey ner, PN-S tip li təh rik et mə ci ha zı və dis tans ida rə pul -tun dan iba rət dir. R2 ra ke ti tan dem-ku mul ya tiv zi reh de şən dö yüş baş -lı ğı ilə təc hiz olu nub və 850 mm-dək qa lın lıq da di na mik mü da fiə olu -nan zi reh lə rə qar şı tət biq olu na bi -lir. Ha zır da R-2 ra ke ti üçün qəl pə-fu qas dö yüş baş lı ğı nı tək lif edən “Luç” Bü ro su ya xın gə lə cək də ter -mo ba rik dö yüş baş lı ğı nı ha zır la -ma ğı plan laş dı rır. Komp leks va si -

tə si ilə gün düz vax tı 100-5000 m mə sa fə də ki hə dəf lə ri məhv et mək müm kün dür.

Kor­­sar­

Yün gül tank əley hi nə ra ket komp lek si ki mi ya ra dıl mış “Kor -sar” mo no lit zi re hə ma lik hə rə kət -siz və hə rə kət edən müasir zi reh li hə dəf lə rin və baş qa ob yekt lə rin məhv edil mə si üçün nə zər də tu tu -lur. Komp lek sin mak si mal atış uzaq lı ğı 2500 m təş kil edir. Ra ket -lər la zer va si tə si ilə tam av to ma tik ida rə olu nur. Tan dem-ku mul ya tiv dö yüş baş lı ğı na ma lik ra ket lər 550 mm-dək qa lın lı ğın da zi reh lə ri deş -mə qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Komp -lek sin ümu mi ağır lı ğı 18 kq, ra ke tin ağır lı ğı isə 13.5 kq təş kil edir. Komp leks -40, +60 də rə cə temp ra -tur lar da tət biq olu na bi lir.

Deh­­la­­vi­­yeh

İran hər bi sə na ye komp lek si tə rə- fin dən Ru si ya nın “Kor net” TƏİRK-i əsas gö tü rü lə rək (bən zə di lə rək) is -teh sal edi lib. Komp leks lər ra ket lə rin

46 AZERI DEFENCE

SİLAHLAR

uçuş uzaq lı ğı, la zer təh rik et mə sis -te mi, tan dem yı ğıl mış dö yüş his sə si, uçuş sü rə ti ba xı mın dan bir bir lə ri nə bən zə yir lər. İran Aero kos mik Sə na -ye si komp lek si nə da xil olan “Ya Meh di” şir kət lər qru pu tə rə fin dən “Deh la vi yeh” komp lek si nin se ri ya lı is teh sa lı na 2012-ci ilin iyul ayın dan baş la nıb. Komp lek sin atış uzaq lı ğı 3-5 km, zi reh dəl mə qa bi liy yə ti 1200 mm-ə qə dər dir.

Ty­­pe­01­LMAT­

“At-unut” prin si pi ilə ça lı şan LMAT komp lek si nin ya ra dıl ma sı -na Ya po ni ya nın Ka wa sa ki Heavy In dust ries şir kə ti tə rə fin dən 1993-cü il də baş la nıb və komp leks 2001-ci il də si lah lan ma ya qə bul edi lib. Son ra kı dövr də in ki şaf et di ril miş komp lek sə XATM-5 ko du ve ri lib. Bir əs gər tə rə fin dən da şı nan, pi ya -da lar üçün nə zər də tu tu lan bu komp leks yün gül “Ko mat su LAV” nəq liy yat va si tə si nin üzə ri nə də qu ru la bi lir. LMAT komp lek si nin çə ki si 17.5 kq (ra ke ti 11.4 kq), uzun- lu ğu 970 mm, ça pı 120 mm-dir. Ku mul ya tiv dö yüş baş lı ğı na ma lik ra ket qa tı ya na caq la iş lə yir. Sü rə ti də qi qə də 4 km-dir.

nag

Üçün cü nə sil TƏİRK-lə rə aid olan “Nag” Hin dis tan hər bi sə na -ye si tə rə fin dən Ame ri kan “Ja ve lin” komp lek si əsas gö tü rü lə rək ya ra dı- lıb. Ana lo qun dan çə ki si nin ağır lı ğı və bö yük atış uzaq lı ğı na gö rə fərq -lə nir. İs teh sal çı lar “Nag”ı “Na mi -ca” (NAg MIs si le CAr rier) adı ve -ril miş BMP-2 dö yüş ma şı nı nın üzə- ri nə qur ma ğı plan laş dı rır lar. Komp lek sə da xil olan tan dem-ku -mul ya tiv baş lıq lı “Nag” ra ke ti nin ça pı 190 mm, çə ki si 42 kq, atış uzaq lı ğı 4 min metr, dö yüş baş lı ğı -nın çə ki si isə 8 kq təş kil edir. “Nag” həm çi nin gə lə cək də “Druv” he li -kop ter lə ri nin si lah lan ma sı üçün nə zər də tu tu lur. Növ bə ti mər hə lə -də ra ke tin atış uzaq lı ğı nın 7 min met rə qə dər ar tı rıl ma sı plan laş dı rı- lır. Komp lek sin 2015-ci ilə dək Hin -dis tan Or du su nun si lah lan ma sı na qə bul edil mə si göz lə ni lir.

Şer­­şen-D

Be la ru sun El mi Araş dır ma lar və İs teh sa lat Mər kə zi (SRPC) tə rə fin -dən ha zır lan mış “Şer şen-D” kon -takt və ya pult la ida rə olu na bi lir. Pa ra lel yer ləş di ril miş iki fərq li öl -çü lü (152 və 130 mm) ra ket bu ra xı cı qur ğu nun da xil ol du ğu “Şer şen-D” nəq liy yat va si tə si üzə ri nə xü su si qal dı rı lıb en di ri lə bi lən me xa nizm -lə in teq ra si ya olu nur. Bu da dal da -la na caq dan çıx ma dan atəş aç ma ğa im kan ve rir. Komp lek sin di gər özəl li yi isə onun is ti fa də si nin ol -duq ca asan ol ma sı və bir pult la 4 bu ra xı cı sis te mi ida rə et mə nin

müm kün lü yü dür. Bu za man ek ran 4 ay rı his sə yə ay rı lır və ope ra tor bu ra da bü tün hə dəf lə ri aş kar edə bi lir. Bu TƏ RİK-dən həm ye rüs tü hə dəf lə rə, həm aerod rom lar da da -yan mış və ya aşa ğı dan uçan he li -kop ter lə rə, həm də sa hi lə ya xın əra zi lər də ki ki çik ka ter lə rə qar şı is -ti fa də müm kün dür.

OM­­TAS

Tür ki yə nin RO KET SAN şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış or ta mən zil- li tank əley hi nə ra ket sis te mi olan OM TAS 4 km atış mən zi li nə ma lik- dir. İnf ra qır mı zı baş lı ğa ma lik bu sis tem “at və unut/at və ye ni lə” prin si pi ilə ça lı şır. Reak tiv zi reh lə rə qar şı tan dem dö yüş baş lı ğı ilə təc -hiz olun muş OM TAS ra ke ti ra dio siq nal lar la yön lən di ri lir. Bu komp -leks dən ge cə, gün düz hər cür ha va şə raitin də is ti fa də et mək müm kün- dür. Ağır lı ğı 35 kq təş kil edən OM -TAS hə dəf lə rə yan dan və üst his sə- dən zər bə en di rə bi lir. Komp leks ter mal və te le vi zi ya ka me ra sı ilə təc hiz olu nub.

2013: TƏQVİM Aero­India­20136­11­fevral­2013Bangalor,­Hindistanwww.aeroindia.in

IDEX­201317­21­fevral­2013Abu­Dabi,­BƏƏwww.idexuae.ae

Heli­Expo­20135­7­mart­2013­Las­Vegas­ABŞwww.rotor.com­

Border­Security­Expo­201312­13­mart­2013Phoenix,­ABŞwww.bordersecurityexpo.com­

LIMA­2013­26­30­mart­2013­Langkawi,­Malayziyawww.lima.com.my

Humanitarian­Demining­201323­25­aprel­2013Şibenik,­Xorvatiyawww.ctro.hr

LAAD­20139­12­aprel­2013Rio­De­Jenyero,­Brazilya­www.laadexpo.com.br

İDEF­20137­10­may­2013İstanbul,­Türkiyəwww.idef13.com­

IMDEX­Asia­2013­14­16­may­2013Sinqapur­www.imdexasia.com

SİTDEF15­19­may­2013Peruwww.sitdef.com

Kompleks­Təhlükəsizlik21­24­may­2013Moskva,­Rusiyawww.isse­russia.ru/

İDET­201322­24­may­2013­Brno,­Çexiyawww.bvv.cz­

ISDEF­2013­4­6­iyun­2013İsrailwww.isdef.co.il

Paris­Air­Show­2013­17­23­iyun­Paris,­Fransawww.paris­air­show.com

IMDS­2013­26­30­iyunSankt­Peterburq,­Rusiyawww.navalshow.ru

MAKS­2013­13­18­avqust­2013Moskva,­Rusiyawww.aviasalon.com­

DSEI­201310­13­sentyabr­2013London,­Böyük­Britaniyawww.dsei.co.uk

EXPOMİL26­29­sentyabr­2013­Buxarest,­Rumıniyawww.expomil.ro

İnterpolitex22­­25­oktyabr­2013Moskva,­Rusiyawww.interpolitex.ru

Seoul­International­Aerospace­&­Defense­Expo29­oktyabr­–­3­noyabr­2013Seul,­Cənubi­Koreyawww.seoulairshow.com

Defense­&­Security­20134­7­noyabr­2013­Banqkok,­Taylandwww.asiandefense.com

Dubai­Airshow­201317­20­noyabr­2013­Dubay,­BƏƏwww.dubaiairshow.aero