axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarni tergov qilishda ko

O‘ZBEKISTONRESPUBLIKASIICHKIISHLARVAZIRLIGI

AKADEMIYA

T.N.BUTUNBAYEV

AXBOROTTEXNOLOGIYALARISOHASIDAGIJINOYATLARNITERGOVQILISHDA

KO‘ZDANKECHIRISHTERGOVHARAKATINIO‘TKAZISHTARTIBIVAXUSUSIYATLARI

O‘QUV‐AMALIYQO‘LLANMA

TOSHKENT–2014

KIRISHSO‘ZI

2

O‘zbekistonRespublikasiIIVAkademiyasiningTahririyat‐noshirlikhay’atidama’qullangan

Taqrizchilar:

IIVAkademiyasikattailmiyxodimlar‐izlanuvchilarinstitutikattailmiyxodim‐izlanuvchisi,yuridikfanlarnomzodi,dotsentD.M.Mirazov;

ToshkentshaharIIBBTergovboshqarmasiboshlig‘iningbirinchio‘rinbosari,yuridikfanlarnomzodi,dotsentA.Sh.Umarxonov;

B93 ButunbayevT.N.Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarni tergov

qilishdako‘zdankechirishtergovharakatinio‘tkazishtartibivaxususiyatlari: O‘quv‐amaliy qo‘llanma. – T.: O‘zbekistonRespublikasiIIVAkademiyasi,2014.–61b.

Ushbu qo‘llanmada axborot sohasidagi jinoyatlarni tergov qilishda

uchraydiganko‘zdankechirishtergovharakati4turgabo‘linib,harbirialohidayoritilgan.Bundantashqari,tergovchiningtergov‐tezkorguruhirahbarisifatidaamalga oshirishi kerak bo‘lgan vazifalari, guruh a’zolariga beriladigantopshiriqlar va tergov harakatiga axborot texnologiyalari sohasidagimutaxassisni jalb qilish imkoni bo‘lmaganida hodisa joyida alohida e’tiborberilishilozimbo‘lganholatlaryoritilgan.

Oliy yuridik ta’lim muassasalarining talabalari, tinglovchilari hamda sud‐tergovidoralaridaamaliyfaoliyatbilanshug‘ullanuvchihuquqnimuhofazaqilishorganlariningxodimlarigamo‘ljallangan.

BBK‐67.99(5U)94ya73

©T.N.Butunbayev.©O‘zbekistonRespublikasiIIVAkademiyasi,2014.

KIRISHSO‘ZI

3

KIRISHSO‘ZI

Biztezkortexnikaviytaraqqiyot,shiddatbilanrivojlanayotganva

muntazam yangilanayotgan zamonaviy yuqori texnologiyalar,axborot‐kompyuter tizimlari asrida yashayotganimizniunutmasligimiz darkor. O‘zingiz o‘ylang, bugun o‘ta ilg‘or bo‘libko‘ringantexnologiyalarham5–7yillikqisqavaqtmobaynidaeskirib,ularningo‘rniniyanadatakomillashgantexnologiyalaregallamoqda1.

Ushbujarayondafuqaro,jamiyatvadavlatxavfsizliginita’minlashuchunaxborotnihimoyaqilishengdolzarbvamuammoliholatlardanbiri bo‘lib qolmoqda. Kompyuterlar hayotimizning ajralmas qismigaaylanib ulgurdi. Hozirgi kunda kompyuter texnologiyalariningtarqalishiodatiyholgaaylanib,bugunbiror‐birkorxonayokitashkilotfaoliyatinikompyutervositalarisiztasavvurqilishqiyin.Ularyangivayangi faoliyat doiralariga joriy qilinmoqda, ular zimmasiga yanadaahamiyati,jiddiyroqbo‘lganmasalalaryuklatilmoqda.

Ammo dunyo miqyosida tobora kengayib borayotgan ilmiy‐texnikaviy rivojlanish jarayonlari bilan bir qatorda, ilgari mavjudbo‘lmagan jinoyatlarning turlari, shakllari va ko‘rinishlari yuzagakelmoqda,ya’niaxborottexnologiyalarisohasibilanbog‘liqjinoyatlarvujudga kelib, ularning soni ham, turi ham ortib bormoqda. Ushbuholat, o‘z navbatida, qonun chiqaruvchidan kechiktirib bo‘lmaydiganchoralar ko‘rishni talab qildi. Binobarin, bu boradamamlakatimizdako‘pgina ishlar bajarildi va axborot tizimlari sohasidagijinoyatchilikningoldiniolishvaungaqarshikurashfaoliyatinitartibgasoluvchi bir qator normativ‐huquqiy hujjatlar qabul qilindi.O‘zbekiston Respublikasining «Axborot olish kafolatlari va erkinligito‘g‘risida»gi2, «Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlarito‘g‘risida»gi3, «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi4 qonunlari, Vazirlar

1 Qarang: Каримов И.А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий

дунё, ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т., 2003. – Б. 211 2 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 1997.

– №4–5. – 108-м. 3 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2003. –

№1. – 2-м.

KIRISHSO‘ZI

4

Mahkamasining «Elektron raqamli imzodan foydalanish sohasidanormativ‐huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori5 vaboshqalarshularjumlasidandir.

O‘zbekistonRespublikasining2007yil25dekabrdagiqonunibilanilk bor milliy jinoyat qonunchiligimiz, ya’ni Jinoyat kodeksi Maxsusqismi XX1‐bobida axborot texnologiyalari sohasidagi ijtimoiy xavfliqilmishlaruchunjinoiyjavobgarlikninazardatutuvchijinoiy‐huquqiynormalarkiritildi6.

Jinoiy jazo nazarda tutilgan normalarga: axborotlashtirishqoidalarini buzish (2781‐m); kompyuter axborotidan qonunga xilofravishda (ruxsatsiz) foydalanish (2782‐m); kompyuter tizimidanqonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish uchun maxsusvositalarnio‘tkazishmaqsadiniko‘zlab tayyorlashyoxudo‘tkazishvatarqatish (2783‐m); kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish(2784‐m);kompyutersabotaji(2785‐m);zararkeltiruvchidasturlarniyaratish,ishlatishyokitarqatish(2786‐m)kiradi.

Shunday qilib, axborot texnologiyalari sohasidagi munosabatlarjinoiy‐huquqiy himoyaga ega bo‘lib, buning oqibatida yopiq(konfidensial)axborotlarjinoyatningyangiobyektisifatidashakllandi.Ushbu jinoyatlarnio‘ziga xosligini inobatgaolganholda tergovqilishmetodikasini ishlabchiqish–bugungikundadolzarbmuammolardanbiribo‘libturibdi.

Jinoyat protsessida ko‘zdankechirishtergovharakatiengmuhimvajinoyat bo‘yicha eng ko‘p axborot to‘play olish imkonini beradigantergov harakatlaridan biri hisoblanadi. Mazkur qo‘llanmada axborotsohasidagijinoyatlarnitergovqilishjarayonidao‘tkaziladiganko‘zdankechirish tergov harakatlari 4 turga (hodisa sodir bo‘lgan joyiniko‘zdan kechirish, hisoblash texnika vositasini ko‘zdan kechirish,raqamli axborot tashuvchilarni ko‘zdan kechirish, raqamli axborotniko‘zdan kechirish) bo‘lib o‘rganiladi hamda har bir tur alohidayondashilgan.

4 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. – 2004. – №1–2. – 10-м.

5 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. – 2005. – № 39. – 297-м.

6 Qarang: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами. – 2007. – № 52. – 532-м.

KIRISHSO‘ZI

5

Bundan tashqari, tergov harakatiga axborot texnologiyalarisohasidagi mutaxassisni jalb qilish imkoni bo‘lmaganida hodisa joyidatergovchining alohida e’tibor berishi lozim bo‘lgan holatlar va tergov‐tezkor guruhi rahbari sifatida amalga oshirishi lozim bo‘lgan vazifalariyoritilgan.

Axborot texnologiyalari sohasidagi munosabatlar hozirgi kundakengmiqyosdatarqalganligi,shuningdekzamonaviytexnikavaundanfoydalanuvchilar sonining tinimsiz o‘sib borishini inobatga oladiganbo‘lsak,busohadagijinoyatchilikkaqarshio‘zvaqtidasamaralikurasholibborishdavrtalabidir.O‘zvaqtidaharakatqilinmasa,busohadagijinoyat ko‘rsatkichlarining ham o‘zgarishi mumkinligini esdanchiqarmaslik lozim. Ushbu o‘quv‐amaliy qo‘llanmada yoritilganko‘zdan kechirish tergov harakati bilan bog‘liq holatlar, kelgusidaaxborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatchilikka qarshi kurashdao‘ziningijobiynatijasiniberadi,deganumiddamiz.

Muallif o‘zining mustaqil fikrga ega bo‘lishida asosiy o‘rinniegallagan otasi Butunbayev Nuryigitga, ilmiy tadqiqotlarnio‘tkazishdabeminnatyordamberib,hartomonlamaqo‘llab‐quvvatlabkelayotgan ilmiy rahbari yuridik fanlar nomzodi, dotsent MirazovDavron Miragzamovichga; mazkur qo‘llanmani tayyorlanishidayaqindan yordam bergan ustoz va do‘stlari Seytimbetov NurbolAbzelovich va Mo‘minov Muzaffar Erkinovichlarga chuqurminnatdorchiliginibildiradi.

HODISASODIRBO‘LGANJOYNIKO‘ZDANKECHIRISH

6


Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar bo‘yichao‘tkaziladigan hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergovharakati eng muhim va jinoyat bo‘yicha eng ko‘p axborot to‘plashimkonini beradigan tergov harakatlaridan biri hisoblanadi. Ushbutergov harakati bir qator muhim sharoitlarni, jumladan:o‘rganilayotgan hodisani asosiy xususiyati, unda jinoyat tarkibimavjudligi; jinoyatning sodir etilgan joyi va vaqti; jinoyatda ishtiroketganlarning harakatlari nimadan iborat bo‘lganligi; maqsadlar vamotivlar;hodisasodirbo‘lganjoydaqandaypredmetlaryokinarsalarqoldiribketilganligi; jinoyat sodiretganshaxslarqandayqilibhodisasodirbo‘lgan joygakiribchiqqanligi,uyerdaqanchavaqtbo‘lganligi;tajovuzpredmetigayetibborishvaubilannoqonuniyharakatlarsodiretish uchun qanday texnika vositalari va hujjatlardanfoydalanilganligi; real voqealarni yashirish uchun qanday harakatlaramalga oshirilganligi; salbiy oqibatlar va ularning izlari yuzagakelishiniqayerdan izlash lozimligi;salbiynatijalarniyuzagakelishiganimasababbo‘lganligivaboshqalarnianiqlashimkoniniberadi.

Shunita’kidlashjoizki,«hodisasodirbo‘lganjoy»va«jinoyatjoyi»bir xil bo‘lmasligi mumkin. Jinoiy harakat bir joyda, masofadankompyuter tarmoqlari orqali sodir qilingan bo‘lishi mumkin, uningoqibatlariesaboshqajoydayuzagakeladi.

Aniq tergov vaziyatga qarab tergov‐tezkor guruhi tarkibigaquyidagixodimlarkiradi:

– axborot sohasidagi jinoyatlarni tergov qilishga ixtisoslashgantergovchi(tergov‐tezkorguruhirahbari);

– axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarga qarshi kurashbo‘limixodimi;

–jinoyatsodirbo‘lganhududgabiriktirilgantezkorxodim;– ushbu turdagi jinoyatlarning izlarini topish, tadqiq qilish, qayd

etish va olish sohasidagi ma’lum bilimga ega bo‘lgan kriminalist‐mutaxassis;

– tergov harakati jarayonida ko‘zdan kechirilishi lozim bo‘lganhisoblashtexnikavositasibo‘yichamutaxassis;


7

– jinoyat izlari topilganda o‘tkazilgan texnologik jarayon haqidayetarlibilimlargaegabo‘lganmutaxassis;

– jinoyat ta’siriga duch kelgan raqamli axborot (uning raqamliaxborot tashuvchisi yoki hisoblash texnika vositasi) uchun moddiyjavobgarshaxs;

–arizachiyokijabrlanuvchi.Yuqorida ko‘rsatilgan tergov‐tezkor guruhi a’zolari tergovchiga

atrof muhitni o‘rganish va qayd etish; dalillarni topish, qayd etish,olishvasaqlash;hodisasodirbo‘lganjoydakeraklidalillarnidastlabkitadqiq etish; kelgusi tadqiqotlar uchun kerak bo‘ladigan obyektlarniajratib olish; jinoyat sodir bo‘lishiga imkon bergan sharoitlarnianiqlash;bayonnomadao‘zigaxosbo‘lganizlarniyoritibberish;tergovharakati jarayonida texnik vositalarni ishlatish; reja, chizmalar vasxemalar tuzish; jinoyatchilarni, guvohlarni va jabrlanuvchiniqidirishda samarali yo‘nalish tanlash va hokazolarda yordamko‘rsatadi.

Mazkur tergov harakati oldindan tayyorlanib, batafsilrejalashtirgan bo‘lishi kerak. Dastlab quyidagi ishlarni amalgaoshirishmaqsadgamuvofiq:

– vujudga kelgan tergov vaziyatidan kelib chiqqan holda tergovharakatidaishtiroketuvchishaxslarnianiqlash;

– har bir tergov‐tezkor guruhi a’zosiga maqsadlar va harakatlarketma‐ketliginianiqvaravonbelgilabberish;

– tegishli mutaxassislarni jalb qilish va ularga kerak bo‘ladigantexnik vositalarni olib kelishlarini uqtirish (tergovchi va ekspert‐kriminalistningixtiyoridabo‘lgantexnikvositalardantashqari);

– tergov harakatini boshlashdan oldin ishtirokchilarga ularninghuquq va majburiyatlarini, qo‘yilgan maqsadni, shuningdek hodisasodir bo‘lgan joyda harakatlanishda va maxsus moddalar bilanishlashdaehtiyotchoralarinitushuntiribo‘tish;

– xolislarni tanlab olish, yo‘riqnoma o‘tkazish hamda huquq vamajburiyatlarini tushuntirish. Xolislarni tanlashda kompyuteraxboroti sohasida yetarli (o‘rtacha shaxsiy kompyuterfoydalanuvchining bilimidan past bo‘lmagan) bilimlarga ega bo‘lganshaxslarnijalbqilishmaqsadgamuvofiqdir.


8

Tergov‐tezkor guruhi hodisa sodir bo‘lgan joyga yetibkelganidan so‘ng tergovchi tomonidan quyidagi ishlar amalgaoshirilishilozim:

1. Hodisa sodir bo‘lgan joyga ishga aloqasi bo‘lmagan shaxslarnikirishini va obyektning qo‘riqlanishini ta’minlash. Bundan shartliravishdaquyidagilarqo‘riqlanishilozim:

a)hodisasodirbo‘lganjoyhududi;b) jinoyat izlari aniqlanganhisoblash texnika vositasi o‘rnatilgan

joy;s) texnologik jarayonni boshqaradigan va oxirgi operasiyalar

to‘g‘risidama’lumotlarnisaqlaydiganlokaltarmoqserveri;d)elektrtokmanbainio‘chirishnuqtalari(agartexnikavositalari

yoqilganholatdabo‘lgantaqdirda).Ushbu vaziyatda quyidagilar e’tiborga olinishi kerak: hisoblash

texnikavositasiningklaviaturasida ishlash,uni elektr tokmanbaidano‘chirish (yoki yoqish), lokal tarmoq serveri bilan va periferikvositalar bilan aloqani uzish (yoki ulash) – kompyuter axborotining,raqamli axborot tashuvchilarning va qog‘ozli hujjatlarning o‘zgarishiyokio‘chirilishigaolibkelishimumkin.Shuninguchuntergovharakatiboshlanishida hisoblash texnika vositasi yoki boshqa elektron vositayoqilgan(o‘chirilgan)holatdabo‘lsa,utegishlimutaxassistomonidanko‘zdankechirishtamombo‘lgungaqadaro‘zholatidaqolishilozim.

2. Yuzberganvoqeaningaslmazmuni,hodisasodirbo‘lganjoydamavjud bo‘lgan jihozlarning o‘zgarishi, har bir shaxsning tergov‐tezkor guruhi kelgunga qadar bo‘lgan harakatlariga aniqlik kiritishmaqsadida jabrlanuvchi (arizachi), moddiy javobgar shaxs vaguvohlarni so‘roq qilish (hodisa sodir bo‘lgan joyni batafsil ko‘zdankechirishjarayonidaaniqlanadigansavollaroydinlashtiriladi);

3. Tergov‐tezkorguruhihodisasodirbo‘lganjoygayetibkelgandayuzaga kelgan vaziyatni bayonnomada qayd etish, oriyentirli yokiobzorlifotoyokivideoyozuvniamalgaoshirish;

4. Hodisa sodir bo‘lgan joyga chiqqan tergov‐tezkor guruhia’zolarigatopshiriqlarberish.Xususan:

a)hududiytezkorvakilga–hodisasodirbo‘lganjoynichizmasinituzish, ushbu chizmada hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishjarayonida aniqlangan barcha izlar o‘z aksini topishi lozimligini


9

tushuntirish. Chizma tuzishda hisoblash texnika vositalari bir‐birigavaperiferikvositalargaulanganlikholati,kompyuteraxborotigakirishhuquqini chegaralovchi qo‘riqlash tizimlari, turli xil video kuzatuvqo‘riqlash tizimi elementlari va boshqa holatlarni aniqlashda amaliyyordam ko‘rsatish uchun tergov harakatiga jalb qilingan mutaxassisbiriktirilishi maqsadga muvofiq. Bundan tashqari, hududiy tezkorvakilga bir qator taktik operatsiyalarni o‘tkazish to‘g‘risida topshiriqberish (jinoyatni issiq izidan ochish, ushlangan shaxsning shaxsiytintuvi,arizachivaguvohlarningso‘rovivahokazo);

b)ekspert‐kriminalistgajinoyatizlarinianiqlashbo‘yichavazifalaryuklash;

c) tergov harakati jarayonida ko‘zdan kechirilishi lozim bo‘lganhisoblash texnika vositasi bo‘yicha mutaxassisga hisoblash texnikavositasiningturini,ishlatilishmaqsadi,aloqagachiqishimkoniyatlarinianiqlash, shuningdek ushbu vositaning xotirasida mavjud bo‘lganelektron hujjatlarni va ishga ahamiyatli bo‘lgan boshqa kompyuteraxborotlarini olishda va bayonnomada qayd etilishida tergovchigaamaliyyordamko‘rsatishkabivazifalaryuklatiladi.

Axborot sohasidagi jinoyatlar bo‘yichahodisa sodir bo‘lgan joyniko‘zdankechirishnio‘tkazishda“markazdanchetga”(ekssentrik)taktikusuliniqo‘llashmaqsadgamuvofiqdir.Ushbu jarayonda,hodisasodirbo‘lgan joyning turiga qarab, “markaz” bo‘lib jinoyat sodir etilishimumkinbo‘lganhisoblashtexnikavositasio‘rnatilganjoyyokijinoyatsodir etilishi uchun tayyorlangan vosita ishlab chiqarilgan ish joyibo‘lishimumkin.

Tergovharakatinatijasidatuziladiganhodisasodirbo‘lganjoyniko‘zdan kechirish bayonnomasida quyidagilarga e’tibor berishlozim:

1)ko‘zdankechirilayotganobyektningnomlanishivavazifalariga;2) ko‘zdan kechirilayotgan obyektning hududiy joylashishi, unga

kirish yo‘llari, uning atrofidagi inshoatlar va ulargacha bo‘lganmasofaga;

3) obyektningqo‘riqlashtizimimavjudligiga,mavjudbo‘lsa,uningjoylashishi va tashqi ko‘rinishiga, shuningdek kompyuter axborotichiqib ketishiga qarshi qaratilgan maxsus himoyalovchi signalvositalariga;


10

4) jinoyat sodir etilishi mumkin bo‘lgan hisoblash texnikavositasining inshoatdagi eshik, oyna, boshqa hisoblash texnikavositalari, video kuzatuv uskunalari (mavjud bo‘lgan taqdirda) vaboshqalarganisbatanjoylashishi;

5) tergov qiziqish uyg‘otgan hisoblash texnika vositasidantashqari,xonadamavjudboshqahisoblashtexnikavositalarivaelektruskunalarga;

6) jinoyat sodir etilgan hisoblash texnika vositasining aloqakanallari yoki boshqa hisoblash texnika vositalari bilan ulanadigantexnikvositalarimavjudligiga;

7) jinoyat sodir etilishi mumkin bo‘lgan hisoblash texnikavositasining boshqa xonalardagi hisoblash texnika vositalari bilanulanadigan texnik vositalari mavjudligiga (mavjud bo‘lgan taqdirdahodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish chegaralari anchakengayishimumkin);

8) obyektda, unga kelish‐ketish yo‘llarida jinoyatchi qoldirganizlarga;

9) ko‘zdan kechirilayotgan hisoblash texnika vositasininghujjatlarimavjudligiga.

Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, axborottexnologiyalari sohasidagi jinoyatlar bo‘yicha hodisa sodir bo‘lganjoyniko‘zdankechirishtergovharakatidantashqarikomplekstezkor‐qidiruv va tekshiruv tadbirlari o‘tkaziladi, bu esa kechiktiribbo‘lmaydigan boshqa tergov harakatlari o‘tkazilishiga olib kelishimumkin,jumladan:tintuv,olibqo‘yish,hujjatvapredmetlarniko‘zdankechirish,ushlab turish, so‘roqqilish, tanibolishuchunko‘rsatishvaboshqalar.

HISOBLASHTEXNIKAVOSITALARINIKO‘ZDANKECHIRISH

11


Jinoyatga aloqador bo‘lgan hisoblash texnika vositasi (keyingimatnlarda HTV deb yuritiladi)ni ko‘zdan kechirish maqsadlariniquyidagichaifodalashmumkin:

1. Jinoyatni kim, qanday maqsadda va qanday sharoitda sodiretganligini aniqlash uchun jinoyat natijasida yuzaga kelgan izlarnitopish.

2. Jinoyat sodir etish mexanizmini tiklash maqsadida qilmishsharoitlarinianiqlash.

3.Hisoblashtexnikavositasiningtexnikholatinianiqlash.Hisoblashtexnikavositasinidastlabkiko‘zdankechirishniamalga

oshirganda raqamli axborot tashuvchilar va kompyuter ehtiyotqismlaribilanishlashqoidalarinibiladigankriminalist‐mutaxassisningyordamikerakbo‘ladi.

Hisoblash texnika vositasini dastlabki ko‘zdan kechirishdaqo‘shimcha dalillarni qayd qilish uchun rangli rasm yoki videotasvirga olishni qo‘llash maqsadga muvofiqdir, shuningdekquyidagilargae’tiborberishlozim:

– HTV va qo‘shimcha qurilmalarni atrofdagi jihozlarga nisbatanjoylashishiga(oriyentirlirasmgaolishmaqsadgamuvofiq);

–HTVvaqo‘shimchaqurilmalarningulanishlariga (uzelli rasmgaolishmaqsadgamuvofiq);

– ko‘zdan kechirish tergov harakatining boshida HTVningmonitoridagi tasvir va printerdan chiqarilayotgan hujjatlar, elektronhujjatlarningizlarivaboshqaashyoviydalillarga(detallirasmgaolishmaqsadgamuvofiq).

HTVni ko‘zdan kechirish bayonnomasida quyidagi ma’lumotlaraksettirilishilozim:

– HTVning turi, rusumi, shakli (konfiguratsiyasi), rangi, raqami(inventar,zavodyokihisobgaolishraqami);

– ulovchi va elektr energiyasi bilan ta’minlovchi simlarning turi(ishlatilishmaqsadi),rangivao‘zigaxosalomatlari;

–tergovharakatinio‘tkazishvaqtidaHTVningholati(ishlayotganyokio‘chirilgan);


12

–HTVningtexnikholati–tashqiko‘rinishi,korpusiningbutunligi,qo‘shimcha qurilmalarning to‘g‘ri ulanganligi, chiqimga oidmateriallarning (toner, qog‘oz va hokazo) mavjdudligi, raqamliaxborot tashuvchining turi va boshqalar. Bunda tekshirish uchunmutaxassisnijalbqilishmaqsadgamuvofiqdir;

–elektrtokimanbainingturi,uningtaktik‐texniktavsifivatexnikholati (ishchi kuchlanishi, chastotasi, ish yuklamasi, saqlagichlarningmavjudligi, unga ulangan texnik vositalar soni, rozetkalar soni vahokazo);

–HTVgaqo‘shimchaqurilmalarniulashgayokiHTVnielektraloqakanaliga ulanishi uchun mavjud sharoitlar (mutaxassis tomonidananiqlanadi);

– HTVning konstruksiyasidagi standartga to‘g‘ri kelmaydigano‘zgarishlaryokibuzilishlar,ayniqsajinoyatjarayonidavujudgakelishehtimolibo‘lsa;

– jinoyat izlari (buzish qurollarining izlari, korpus ichiga kirishizlari,barmoqizlari,simbo‘laklarivaajratishmateriallari(izolatsiya),qon,teri,soch,gazlamatolalarivahokazo);

–HTVningatrofdagitexnikavositalariganisbatanjoylashishi;–HTVningboshqatexnikavositalaribilananiqulanishtartibi;–HTVdagimavjudaxborotturi(ochiqyokiyopiqma’lumotlar);– ko‘zdan kechirilayotgan HTVda ruxsatsiz kirishga yoki

ma’lumotlarning tarqalib ketishiga qarshi, ayniqsa, ma’lumotlarnibutunlay yo‘q qilib yuboradigan xususiy himoya vositalariningmavjudligi(mutaxassistomonidananiqlanadi);

– HTV ish mexanizmlarining joylashishi va monitordagi tasvir(yoqilganholatdabo‘lgantaqdirda);

– HTVni ko‘zdan kechirish jarayonida mutaxassis tomonidanamalga oshirilgan barcha harakatlar: tugmalarni bosish, dasturlarnito‘xtatish, HTVni o‘chirish, qo‘shimcha qurilmalar va elektr tokidanajratishtartiblari,o‘lchashasboblariningko‘rsatgichlarivahokazo).

HTV va unga ulangan qo‘shimcha qurilmalarni batafsil ko‘zdankechirishdan oldin, ularning o‘zaro ulanish sxemasini chizish kerakbo‘ladi. Ushbu sxema fotojadvalga biriktirilib, ko‘zdan kechirishbayonnomasigailovaqilinadi.


13

Chizilgan sxema, kelgusidabo‘lib o‘tganvoqea tafsilotlarini to‘liqyoritibberish, dalillarni batafsil o‘rganish, sabab‐oqibatbog‘lanishinianiqlash hamda tergov qilish rejasini tuzishda samarali yordamberadi. Shuningdek, qo‘zg‘atilgan jinoyat ishi materiallari tegishliligibo‘yicha o‘zga tergov organiga o‘tkazilgan taqdirda, ushbu hujjatlarhodisa sodir bo‘lgan joyga chiqmagan tergovchida tegishli taassurotpaydobo‘lishidamuhimrolo‘ynaydi.

Ekspert‐kriminalist tomonidan HTVning buzilishi va raqamliaxborot tashuvchilarda axborotning o‘chib ketishiga sabab bo‘lishimumkin bo‘lgan materiallar va asbob‐uskunalarning ishlatilishigaalohidaurg‘uberilishilozim.Bulargaquyidagilarnikiritsabo‘ladi:

–magnitlimateriallar(magnitporoshogi);–magnitliasboblar(magnitmoyqalami);–magnitliuskunalar(elektromagnit,metallodetektor);– elektr‐magnitning yo‘naltirilgan tarqatuvchi uskunalari (kuchli

yoritgich lampalari, kuchli infraqizil va ultrabinafsha nurtarqatuvchilari);

–isitgichuskunalari;–ishqorli‐kislotalimateriallarvahokazo.Ko‘zdan kechirish va boshqa tergov harakatlarini amalga oshi‐

rishda yuqorida aytib o‘tilganlarni ehtiyotkorlik bilan, hisoblashtexnikavositalari, raqamli axborot tashuvchilarvaulagich simlardankamidabirmetrmasofadaishlatishlozim.

RAQAMLIAXBOROTTASHUVCHILARNIKO‘ZDANKECHIRISH

14

RAQAMLIAXBOROT TASHUVCHILARNIKO‘ZDANKECHIRISH

Raqamliaxborottashuvchilarniko‘zdankechirishtergovharakatito‘g‘risida to‘xtalishdan oldin, ularning eng ko‘p tarqalgan turlarihaqidaqisqama’lumotgaegabo‘lishmaqsadgamuvofiqdir.Jumladan:

Vinchester – (vint, xard, qattiq disk) – odatda tizimli blok(1‐rasm)ningichidajoylashadivakattahajmdagiaxborotlarnidoimiysaqlash uchun mo‘ljallangan (2‐rasm). Ko‘pincha axborot“kompyuterdayozilgan”debaytilganda,aynanvinchesterdayozilganinazarda tutiladi. Hozirgi kunda tashqi qattiq disklar ham kengtarqalmoqda(3‐rasm).

1‐rasm.Tizimliblokningtashqivaichkiko‘rinishi

2‐rasm.Ichkivatashqiqattiqdisklar


15

Egiluvchan disketlar (floppi disk, disketa) – plastik korpusgajoylashtirilgan disk, ko‘p marotaba yozish va qayta yozish uchunmo‘ljallangan raqamli axborotlarni tashuvchi portativ vosita. Hozirgikundamuomaladandeyarlichiqibketgan(3‐rasm).

3‐rasm.Egiluvchandisketlar

Kompakt disk (CD‐R, CD‐RW) – axborotlarni yozish va o‘qishjarayoni lazer orqali amalga oshiriladigan, plastik disk sifatidabajarilganoptikraqamliaxborottashuvchi.Hozirgikundanafaqatbirmarotaba yozib olinadigan (CD‐R), balki bir necha marotabayoziladigankompaktdisklarxammavjud(CD‐RW)(4‐rasm).

DVD–kompaktdiskgao‘xshatibishlangan,lekinaxborotniqabulqiliboluvchielementlarizichroqjoylashishisababliko‘proqhajmdagiaxborotlarni saqlash imkoniyatiga ega bo‘lgan raqamli axborottashuvchi. DVDlarni ham bir marotaba va ko‘p marotabayoziladiganlarga ajratsa bo‘ladi (tegishincha DVD‐R va DVD‐RW)(4‐rasm).

Blu‐ray disklar – oshirilgan zichlik bilan raqamli axborotlarniyozib olishga va saqlashga mo‘ljallangan, kompakt diskga o‘xshatibishlangan,optiktashuvchi(4‐rasm).

USB‐flesh‐to‘plagich(fleshka,flesh‐drayv)–USBinterfeysiorqalikompyutergaulanadigan,olibyuruvchisifatidaflesh‐xotiraishlatilganraqamliaxborottashuvchisi(5‐rasm).


16

SD‐kartalar–portativuskunalardaishlatishuchunmo‘ljallanganflesh‐xotira kartasi. Bugungi kunda raqamli fotoapparatlar, mobiltelefonlar, smartfonlar, cho‘ntak kompyuterlari, elektron kitoblar vahokazolardakengishlatilmoqda(6‐rasm).

4‐rasm.CDR,CDRW,DVDR,DVDRWvaBlu‐raydisklar

5‐rasm.Turlixilko‘rinishdagiUSB‐flesh‐to‘plagichlar

6‐rasm.SD,MiniSDvaMicroSDkartalar


17

Raqamli axborot tashuvchisini ko‘zdan kechirish – hodisa sodir

bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish jarayonida yoki alohida tergovharakatisifatidao‘tkazishmumkin.

Raqamliaxborottashuvchilarniko‘zdankechirishningqonuniyligivato‘g‘riliginiisbotlovchikafolattergovharakatidamaxsustanlanganxolislarningishtirokidir.O‘zbekistonRespublikasi Jinoyat‐protsessualkodeksiga asosan xolis tergov yoki boshqa harakatlar o‘tkazilganini,uni o‘tkazish jarayoni va natijalarini tasdiqlash uchun ishda ishtiroketishga jalb qilinadi (73‐modda). Bevosita o‘tkaziladigan tergovharakatlarida xolis ko‘rish va eshitish qobiliyati, shuningdek,layoqatidan tashqari biror‐bir o‘ziga xos sifati bilan ajralib turishishart emas. Lekin kompyuter texnologiyalari bilan o‘tkaziladigantergov harakatlarini faqat bevosita xolis ishtirokida amalga oshiribbo‘lmaydi, ya’ni ular turli texnik vositalar yordamida o‘tkaziladi.Ushbu texnik vositalarni samarali qo‘llashuchun, shubhasiz, axborottexnologiyalari sohasimutaxassisi kerak bo‘ladi, ammo xolislar hamo‘tkazilayotgan harakatlarning mazmuni, mohiyati va natijalarinitushunishlarimuhimdir. Shunday tergov harakatlarida ishtirok etishuchunraqamliaxborot tashuvchilarvadasturlardanyaxshixabardorbo‘lgan xolislarni jalb qilish va shu haqda bayonnomada izoh beribo‘tishmaqsadgamuvofiq.

Raqamliaxborottashuvchilarniko‘zdankechirishtergovharakatiaxborot texnologiyalari yo‘nalishimutaxassisi ishtirokida o‘tkazilishimaqsadga muvofiq. Ushbu tergov harakati raqamli axborottashuvchisining turi, xili, ishlatish maqsadi, texnik parametrlari vaungayozibolinganma’lumotlarbilantanishishdanboshlanadi.

Raqamliaxborottashuvchilarniko‘zdankechirishtergovharakatio‘tkazilgandaquyidagilargae’tiborberilishikerak:

1)raqamliaxborottashuvchisiningrusumi,xili,ishlatishmaqsadi,rangi,ishlabchiqaruvchitomonidanberilganraqami;

2) g‘ilofning (quti, o‘ram, maxsus texnik vosita) mavjudligi,mavjudbo‘lsa,o‘zigaxosbelgilarivatexnikholati–rusumi,kattaligi,rangi, ishlanganmateriali, fizik shikastlanishlar, ishlatish prinsipi vahokazo;


18

3) texnik holati – tashuvchining kattaligi; tashqi ko‘rinishi;materiali; uning butunligi va o‘ziga xos alomatlari; raqamliaxborotlarniruxsatsizo‘chiribyuborishga(qaytayozishvah.k.)qarshimoslamalarning (kalit, plomba, tiqin, marker) mavjudligi, mavjudbo‘lgantaqdirdamoslamaningholati;

4)o‘qishvositasigaulanuvchimoslama(razyom)ningmavjudligi,mavjudbo‘lsa,uningkattaligi,rangi,markasivatexnikholati;

5) tashqimaxsus belgilarimavjudligi, ularning rangi va kattaligi(ishlabchiqaruvchiva ishlatuvchilar tomonidanmaxsusbelgilaryokima’lumotlarbilanyopishtirilganqog‘ozlar);

6) ruxsatsiz foydalanishga qarshi qaratilgan individualhimoyalovchibelgilarningmavjudligi,uningturi(gologramma,shtrix‐kod, embossing va h.k.) kattaligi va rangi. Ushbu band bo‘yichaharakatlar maxsus ko‘rish va o‘qish vositalarini ishlatgan holdamutaxassistomonidano‘tkaziladi.

7)raqamliaxborottashuvchilardanruxsatsizfoydalanishgaqarshiqaratilgan individualhimoyalovchibelgilarnisoxtalashtirishholatlari(tozalash, kimyoviy modda ta’sirida yoki issiqlik ta’sirida o‘chirish,qayta yopishtirish, qo‘shimcha yozib qo‘yish, qayta ulash va h.k.)Ushbu band bo‘yicha harakatlar 6‐bandda ko‘rsatilgan mutaxassistomonidano‘tkaziladi;

8)ishgalayoqatliligivaichkitasniflanishi–seriyaraqamivatomfarq belgisi; tashuvchining bo‘sh turgan va axborotlar bilan bandbo‘lganxotirahajmi; ishdanchiqqanzona,sektor,klasterlarningsoniva seriya raqamlari; yozib olingan dasturlar, fayllar, kataloglar,ma’lumotlarsoni,ularningnomlanishivakengaytmasi,yaratilganyokioxirgi o‘zgartirilgan sanasi; maxsus belgi yoki bayroqcha (sistemali,arxivli,yashirin, faqato‘qishyokiyozishuchunvah.k.);yashirinyokidastlab o‘chirilgan fayllarning mavjudligi va ularning rekvizitlari(nomlanishi, kattaligi, yaratilish va o‘chirilish vaqti). Ushbu bandbo‘yicha harakatlar maxsus sinovdan o‘tkazilgan hisoblash texnikavositalari va dasturiy ta’minotlarni qo‘llagan holda mutaxassistomonidano‘tkaziladi;

9) raqamli axborot tashuvchilarga yozilgan fayllar (dasturlar,raqamli axborotlar)dan ishga taalluqlilarini ko‘rib chiqish. Ushbu


19

harakatlar, 8‐bandda ko‘rsatilganidek, mutaxassis tomonidano‘tkaziladi;

10) ko‘zdan kechirish tergov harakati vaqtida hisoblash texnikavositalari va raqamli axborot tashuvchilari bilan o‘tkazilgan barchaharakatlar(tugmalargabosish,ulash,uzishvahokazo);

11) ko‘zdan kechirish jarayonida ishlatilgan hisoblash texnikavositalarining o‘ziga xos alomatlari – tipi, xili, markasi, nomi, ishlabchiqaruvchiningraqamivahokazo;

12) ko‘zdan kechirish jarayonida ishlatilgan hisoblash texnikavositalarida zararli dasturlar va viruslar mavjud/mavjud emasligimutaxassistomonidantekshirilganligi.

Yuqorida keltirilgan holatlarning barchasi ko‘zdan kechirishbayonnomasida to‘liq, aniq va tushunarli tarzda aks ettirilishi lozim.Shu bilan birga, axborot texnologiyalari sohasi va ko‘zdankechirilayotgan obyektlardan yetarli darajada xabardor bo‘lganxolislar tergov jarayoniga jalb qilingan taqdirda, ularning ishtirokibayonnomada «Xolislar axborot texnologiyalari sohasida, shuningdek,ko‘zdankechirilayotgantexnikahaqidayetarlimalakagaegavabarchabajarilayotgan harakatlarni butunlay tushunadi», deb aks ettirilishikerak.

RAQAMLIAXBOROTLARNIKO‘ZDANKECHIRISH

20


Raqamliaxborotlarniko‘zdankechirish tergovharakatining

maqsadini o‘z ichida jinoyat faoliyati izlarini olib yuruvchiaxborotlarnianiqlashdebifodalasak,maqsadgamuvofiqbo‘ladi.

Quyida «raqamli axborot», ya’nimultimedia fayllari (rasm, videova h.k.), elektron hujjatlar (MSWord, MS Excel va boshqamuharrirdasturlarida tayyorlangan fayllar) va ma’lum bir dasturlash tiliniishlatganholdayozilgandasturkodlarihaqidafikryuritamiz.

Raqamli axborotni ko‘zdan kechirish biz uchun odatiy bo‘libqolgan ko‘zdan kechirish tergov harakati emasligini tan olish kerak.Uni amalga oshirish uchun ishlashprinsiplari har doimhamaniq vasodda bo‘lmagan texnik vositalar hamda dasturlar haqida yetarlibilimgaegabo‘lishlozim.Buesashungao‘xshashko‘zdankechirishdategishlimutaxassis‐muhandisishtiroketishinitaqozoqiladi.Aksholdabu obyektlarni ko‘zdan kechirishda maqbullik talablariga rioyaqilinmaydi.

Ushbu jarayonda asl holatni aniq tasavvur qilishda xato qilishehtimoli yuqori ekanligi sir emas. Shuning bois bir qator chet elolimlari raqamli axborotlarni ko‘zdan kechirish tergov harakatinio‘tkazish mumkin emas, balki har doim ekspertiza o‘tkazilishimaqsadgamuvofiq,deganfikrniilgarisuradilar.

Rossiyalik olim N.N. Fedotov esa Rossiya Federatsiyasiningkompyuter jinoyatchiligiga qarshi kurashdagi nazariyasi vaamaliyotidankelibchiqqanholda,ko‘zdankechirishtergovharakatiniekspertiza bilan almashtirilishi maqsadga muvofiq emasligini qaydetadi.Olimkompyuter‐texnikaekspertizasinihardoimo‘tkazishiningimkoni yo‘qli va ba’zi holatlarda tergovchining oldida ekspertizao‘rniga ko‘zdan kechirish tergov harakatini o‘tkazish yoki umumanjinoyat ishi bo‘yicha ish yurituvini to‘xtatish muammolariningmavjudligito‘g‘risidafikryuritgan7.

7Batafsilroq qarang: Федотов Н.Н. Форензика – компьютерная криминалистика. –

М., 2007.


21

Biz raqamli axborotlar bilan bog‘liq holatlarda ko‘zdan kechirishtergov harakatlarini o‘tkazishmumkin emasligi to‘g‘risidagi fikrlargaqo‘shilmagan holda N.N. Fedotovning fikrini qisman to‘g‘ri debhisoblaymiz,birinchidan, ekspertizaningo‘rnigako‘zdankechirish tergovharakatini o‘tkazish ancha vaqtni tejashga olib keladi, ikkinchidan,ekspertizani o‘tkazish uchun baribir raqamli axborot saqlovchini olibqo‘yishyokiichidagiraqamliaxborotdannusxaolishlozimbo‘ladi,buesabiz taklif qilayotgan ko‘zdan kechirish tergov harakatidan ko‘p farqqilmaydi, ya’ni ushbu harakatlarni amalga oshirish uchun albattamutaxassisning ishtiroki, axborot texnologiyalari sohasidan xabardorbo‘lganxolisning ishtiroketishivaekspertharakatlari raqamliaxborotniko‘zdan kechirish va kerakli ma’lumotlarni printerdan chiqarishdanboshlanadi. Shundayekan, “ushbuharakatlarniO‘zbekistonRespublikasiJPKning 135–137, 140, 141‐moddalari bilan tartibga solingan ko‘zdankechirish tergov harakati asosida o‘tkazish osonroq emasmi?”, deganasoslisavolyuzagakeladi.

Shubhasiz,raqamlidalillarbilanmunosabatdabo‘lishningrasmiyyokihech bo‘lmaganda umume’tirof etilgan usullari bo‘lganida ularningishonchliligini va o‘zgarmasligini asoslash osonroq bo‘lar edi. Raqamlidalillarni to‘plash, tekshirish va qayd etish qoidalari qonunda nazardatutilmaganligihozirgikundaayrimmuammolarniyuzagakeltirmoqda.Buholatsudjarayonidato‘plangandalillarningishonchliligivao‘zgarmasliginishubha ostida qoldirishi mumkin. Ushbu holat kelgusida kriminalistiknazariya va amaliyotda muammo tug‘dirmasligi uchun alohidadissertatsiya tadqiqoti doirasida o‘rganilishi va raqamli dalillar bilanmunosabatdabo‘lishbo‘yichaaniqqoidalarqonundaaksettirilishilozim.

Raqamli axborot ko‘pincha o‘zini o‘zi tushuntiradigan aniq vayaqqoldalilsifatidaemas,balkibarchagatushunarliholatgakeltirishuchun ekspert yoki mutaxassis fikri zarur bo‘ladigan dalillargataalluqlidir. Raqamli dalil sifatida biror‐bir dasturlash tilidanfoydalangan holda tayyorlangan dastur kodi nazarda tutiladiganbo‘lsa,ushbukodningo‘ziemas,balkiekspertxulosasi,unio‘rganganguvohyokixolisko‘rsatmalariinobatgaolinadi.

Raqamli axborotni soxtalashtirish osonligini va soxtalash‐tirilganligini aniqlash metodikasi hanuzgacha mavjud emasligini


22

inobatgaolib,ushbuyo‘nalishdatadqiqotolibborganbirqatorolimlarularnidalilmaqomidatanolinishigaqarshichiqqan.

Shuni ta’kidlash joizki, turli darajadagi tan jarohatlari, tish izlari,biologik chiqindilarning izlari va boshqalarni soxtalashtirish raqamliaxborotni soxtalashtirishdan ham osonroqdir. Mamlakatimiz tergovamaliyotida yuqorida sanab o‘tilgan izlarni soxtalashtirish holatlariuchraganligigaqaramasdan,ulardalilmaqomigaegadebtanolinmoqda.Bundan tashqari, ekspert ixtiyoriga taqdim qilingan raqamliaxborotlarning hajmi va sifatiga qarab, ularning soxtalashtirilganliginianiqlashimkonibor,deganfikrdamiz.

Kelgusida raqamli axborotlar daliliy ahamiyatga ega bo‘lishiuchunquyidagitartibgaamalqilishlozim:

1)raqamliaxborotlarolibqo‘yilgungaqadaro‘zgartirilmaganligi;2)olibqo‘yishtartibiningqonungamosligi;3) olib qo‘yishdan keyin ko‘zdan kechirishgacha va ekspert

ixtiyoriga taqdim qilishga qadar bo‘lgan davrda mazmunano‘zgarmasligi;

4)izohlashningto‘g‘riligi.Shuni aytib o‘tish joizki, yuqorida keltirilgan talablar «zanjirni»

tashkil etadi, ya’ni oradan bitta band talabga javob bermasa, qolganhalqalardahamma’noqolmaydi.

Shubhasiz, yuqorida qayd etganimizdek, raqamli axborottashuvchilarning ko‘zdan kechirilishi qonuniyligi va to‘g‘riliginiisbotlovchi kafolat tergov harakatida maxsus tanlangan xolislarningishtiroketishidir.Jinoyat‐protsessualkodeksigaasosanxolislartergovyoki boshqa harakatlar o‘tkazilganini, uni o‘tkazish jarayoni vanatijalarini tasdiqlash uchun jalb qilinadi (73‐modda). Kompyutertexnologiyalari bilan o‘tkaziladigan tergov harakatlari turli xil texnikvositalar yordamida o‘tkaziladi. Ushbu texnik vositalarni samaraliqo‘llashuchun, shubhasiz,axborot texnologiyalari sohasimutaxassisijalbqilinishilozim,ammoxolislarhamo‘tkazilayotganharakatlarningmazmuni,mohiyativanatijalarinitushunishlarimuhimahamiyatkasbetadi. Shu kabi tergov harakatlarida ishtirok etish uchun ko‘zdankechirilayotgan raqamli axborot tashuvchilardan va dasturlardanyetarli darajada xabardor bo‘lgan xolislarni jalb qilish va shu haqdabayonnomadaizohberibo‘tishmaqsadgamuvofiqdir,aksholdaxolis


23

qanday harakatlar o‘tkazilganligini mazmunan tasdiqlashimkoniyatigaegabo‘lmaydi.

Birqatorolimlaro‘z tadqiqotlarida raqamli axborotlarni ko‘zdankechirish jarayoni bilan bog‘liq holatlarni tahlil qilganlar8. Ushbutadqiqotlarni o‘rganib chiqib, milliy qonunchiligimizga asoslanganholda, raqamli axborotlarni jinoyat ishi materiallariga qo‘shishjarayoninishakllantirishgaharakatqilamiz.

Jinoyatga aloqador raqamli axborot hisoblash texnika vositasidayokiraqamliaxborottashuvchidamavjudligianiqlangantaqdirda,uniko‘zdan kechirishning sifati albatta tergovchining tayyorgarligi vaamaliyotdashakllanganko‘nikmalarigabevositabog‘liqbo‘ladi.

Tergovchi dastlab axborot texnologiyalari sohasida va ko‘zdankechirilayotgan obyektlardan yetarli darajada xabardor bo‘lganxolislar va mutaxassislar jalb qilgan holda kompyuterdagi jinoyatgaaloqador bo‘lgan axborotlarni ko‘zdan kechiradi va raqamliaxborotni ko‘zdan kechirish bayonnomasida quyidagilarniyoritadi:

–protsessorningtavsifi,operatsiontiziminingturi;– tizimning viruslarga qarshi himoyalanganlik holati (antivirus

dasturlarimavjudligi);– tizimning noqonuniy kirishga qarshi himoyalanganlik holati

(tizimgakirishparollari,elektronkalitvahokazolarningmavjudligi);–kompyuterdanfoydalanuvchilarsoni,ularningismi,harbirining

kompyutergakirishhuquqlari;– tergovuchun ahamiyatgamolikhujjat topilgan taqdirda, uning

nomi, hajmi va hisoblash texnika vositasining xotirasida egallaganjoyi;

– hujjatning yozilish shakli (odamga tushunarli, kompyuterformatidakodlangan,aralashvah.k.);

8ВеховВ.Б.Проблемырасследованияпреступленийвсферекомпьютерной

информации//Современныепроблемыкриминалистики:Межвуз.сб.науч.тр.–Волгоград, 1999. – С. 176–180; Шухнин М.Н., Яковлев А.Н. О классификациипризнаковвкомпьютерно‐техническойэкспертизедокументов//Информатикавсудебнойэкспертизе:сборниктрудов.–Саратов,2003.–С.137–140;РоссинскаяЕ.Р. Компьютерные преступления: уголовно‐правовые и криминалистическиеаспекты//Воронежскиекриминалистическиечтения.Вып.3.–Воронеж,2002.–С.169–183.


24

–hujjatijrochisiningrekvizitlari(nomi,yuridikmanzilivah.k.);– hujjatning ro‘yxatdan o‘tgan raqami (tomning seriyaga oid

raqamiyokimetkasi);–hujjatningtuzilganvaoxirgio‘zgartirilgansanalari;–hujjattuzilgandasturnomivaishlabchiqilgansanasi;–tergovharakatidavomidaishlatilgantexnikvositalarvadasturiy

ta’minotlarningturi,konfiguratsiyasivatexnikholati.Kerakli ma’lumotlar printer orqali bosib chiqariladi. Agar

ma’lumotlarning hajm katta bo‘lsa, bir marotaba yoziladigan CD‐RyokiDVD‐Rdiskkanusxaolinib,bayonnomagailovaqilinadi.

Shuningdek, axborot texnologiyalari sohasi va ko‘zdankechirilayotgan obyektlardan yetarli darajada xabardor bo‘lganxolislar jalb qilingan taqdirda, ko‘zdan kechirish bayonnomasidataxminan quyidagi yozuv aks ettirilishi kerak: «Xolislar axborottexnologiyalari sohasi, shuningdek, ko‘zdan kechirilayotgan raqamliaxborotlar haqida yetarli bilimga ega va barcha bajarilayotganharakatlarnibutunlaytushunadi».

Shundan so‘ng, ekspertiza o‘tkazish zarurati tug‘ilsa, hisoblashtexnikavositasio‘chirilib,o‘ralib,ekspertizagajo‘natiladi.

Hodisasodirbo‘lganjoydanhisoblashtexnikavositasinibutunlayolib qo‘yishning muqobil varianti uning disklaridan nusxa olishimkoniyatiborligidir.Buninguchunyetarlixotirahajmigaegaraqamliaxborot tashuvchi bo‘lishi shart. Nusxa olishning bir qator usullarimavjud bo‘lib, ularni tanlashni mutaxassis ixtiyoriga qoldirishnitavsiya etgan bo‘lar edik. Chunki nusxa olish jarayonida u nafaqatmavjud bo‘lgan texnika va dasturlardan, balki kompyuterhimoyasiningimkoniyatlaridan,shuningdekrutkit,mantiqiybombavaboshqalarnimavjudligidanvakompyuter ishlashini to‘xtatishqandaynatijalargaolibkelishidankelibchiqadi.

HODISASODIRBO‘LGANJOYDAMUTAXASSISISHTIROKISIZTERGOVHARAKATLARINIO‘TKAZISH

25


Axborot texnologiyalari sohasida sodir etiladigan jinoyatlar

bo‘yicha to‘liq va sifatli tergov harakatlarini o‘tkazish uchunmaxsusbilimlarga ega bo‘lish talab etiladi. Shu sababli ushbu sohadao‘tkaziladigan tergov harakatlarga tergovchilar O‘zbekistonRespublikasi JPKning 69‐moddasiga asosan, mutaxassislarni jalbqilishlarimumkinbo‘ladi.

Shuni aytib o‘tish joizki, ayrim vaziyatlarda mutaxassisni jalbqilish imkoniyati bo‘lmaydi. Ushbu mavzuda o‘z ichida raqamliaxborotni saqlovchi keng tarqalgan hisoblash texnika vositalarining(keyingimatnlardaHTVdebyuritiladi)turlarivaularniishlatishbilanbog‘liqtavsiyalarniberishgaharakatqilamiz.Ushbutavsiyalaraxborottexnologiyalari sohasida sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha tergovharakatlarinimutaxassisishtirokisizyuqoridarajadasifatlivabatafsilo‘tkazishgayordamberadi.

Shaxsiy kompyuter (keyingi matnlarda SHK deb yuritiladi) –shaxsiy foydalanish uchun, ya’ni bitta foydalanuvchi tomonidanishlatishga mo‘ljallangan kompyuter. Odatda shaxsiy kompyuterkomplekti, alohida ulanadigan qo‘shimcha qurilmalarsiz,quyidagilardaniborat:tizimliblok,monitor,klaviaturavasichqoncha(1‐rasm).

Shaxsiykompyuterlarbilansodiretilganjinoyatjoyidaishlagandaquyidagilarnibilishjudamuhimdir:

– o‘chirilganSHKlarniyoqishmumkinemas;– agarda SHK ishchi holatida bo‘lsa, uni o‘chirishdan avval

monitorda aks etib turgan narsalarni fotosuratga olish yoki boshqausulda qayd qilib qo‘yish (video tasviriga olish yoki bayonnomadako‘rsatibo‘tish)lozim;

– «o‘yqu» rejimida turgan SHKni darhol o‘chirish yokisichqonchani surgan holda SHKni faollashtirib,monitordagi narsalarrasmgaolingandankeyinkompyuternio‘chirishkerak;

– «o‘yqu»rejimidaturganSHKfaollashganidankeyinparolbilanhimoyalanganligi aniqlansa, uni o‘chirish lozim. Barcha holatlarda


26

SHKni o‘chirish shnurni elektr rozetkadan emas, balki faqat SHKkorpusidansug‘urishorqalibajariladi.

Bizo‘rganibqolganshaxsiykompyuterlarningodatiyko‘rinishdanfarq qiladigan SHKlar ham uchrab turadi (1‐rasm). Ular ustida hamtergov harakatlari yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tavsiyalar yordamidao‘tkazilishimumkin.

1‐rasm.Shaxsiykompyuterko‘rinishlari1‐tizimliblok,2‐monitor,3‐klaviatura,4‐sichqoncha

Noutbuk – shaxsiy kompyuterning tipik qismlari bo‘lmish:monitor, klaviatura va sensorli panellardan iborat ixcham shaxsiykompyuter.Shuningdek,uleptopdebhamataladi.(2‐rasm)

Netbuk– asosan internet va ofis dasturlari bilan ishlashgamo‘ljallangan, unumdorligi nisbatan past bo‘lgan ixcham noutbukbo‘lib, odatda optik uzatmasi mavjud emas (CD yoki DVD uchundiskovod)(3‐rasm).

Noutbuk/netbuklar bilan sodir bo‘lgan hodisa joyida ishlaganda,agar ular faol holatda bo‘lsa, avvalo ekranda mavjud narsalarnirasmgaolishyokiboshqausulibilanqaydqilibqo‘yishkerakbo‘ladi.Noutbuk/netbuklarasosanavtonomishgamo‘ljallanganligiboiselektrtok manbaidan uzib qo‘yilganidan keyin batareya energiyasinisarflashga o‘tadi. Uni butunlay toksizlantirish uchun akkumulatorinichiqarib olish kerak. Akkumulatorni chiqarish jarayonidanoutbuk/netbukniqopqog‘iyopilibketmasligigae’tiborberish lozim.Odatda noutbuk/netbukning qopqog‘i yopilganidan keyin o‘chirishamalgaoshirilsa,diskdagiaxborotqismano‘zgarishimumkin.


27

2‐rasm.Noutbuklar3‐rasm.Netbuklarningnoutbukvaodamqo‘liganisbatanko‘rinishi

Planshetli kompyuter – sensorli ekranga ega bo‘lgan turli xil

hisoblashtexnikavositalari.Ularniboshqarishodatdaqo‘lyokistilusyordamidaamalgaoshiriladi.

Planshetli kompyuterlar guruhiga planshetli shaxsiy kompyuter,sensor ekranli netbuk, UMPC, MID, elektron kitob va hokazolarnikiritishmumkin(4‐rasm).

Foydalanuvchi ma’lumotlarining asosiy qismi tezkor xotiradasaqlanishi planshetlarning o‘ziga xos xususiyati. Planshetlarningo‘chirilgan holati deyilganda gibernatsiya holati nazarda tutiladi,ushbu jarayonda energiya faqat operativ xotiraning ishlab turishigasarflanadi.Agartergovharakatiboshlanishidaqurilmaishchiholatidabo‘lsa, yuqorida aytib o‘tilganidek, ekranda mavjud narsalarnifotosuratgaolishyokiboshqausuldaqaydetishmaqsadgamuvofiqdir.Planshetlar ko‘pincha yoqilgan holatda bo‘lishlari, lekin tashqiko‘rinishidanbuniajratibolishqiyinliginiaytibo‘tishjoiz.Energiyanitejashmaqsadidaushbuuskunalardaekrannio‘chiribqo‘yishtugmasimavjud. Planshetning holatini aniqlash uchun bir marotaba ushbutugmani bosish kerak. Agar u parol bilan himoyalanmagan bo‘lsa,ekran jonlanadi. Parol bilan himoyalangan bo‘lsa, bir necha daqiqao‘tib, uskuna gibernatsiya holatiga o‘tganidan so‘ng olib qo‘yishmumkin.

Ushbu uskunalarning ekranlari sezgirligi sababli ularga tegishkomandasifatidaqabulqilinadi,shuninguchunmutaxassissizekrangategish mumkin emas. Yuqorida ko‘rsatilgan sabablarga ko‘ra uningakkumulatorini ham chiqarish mumkin emas, uni faqat uskunani


28

zaradlashmoslamasi(kredl)bilanolibqo‘yishmaqsadgamuvofiqdir.Zaradlash moslamasisiz planshetni odatda bir necha kun saqlashmumkin, akkumulyatorlari energiyasi butunlay tamom bo‘lganidanso‘ng operativ xotiradagi ma’lumotlar o‘chib ketadi. Shuning uchunplanshet olib qo‘yilgandan keyin tezda ekspert ixtiyoriga berilishi,ungaqadaresazaradlashmoslamasiorqalielektrtokbilanta’minlabturishmaqsadgamuvofiqdir.

4‐rasm.Harxilturdagiplanshetlikompyuterlar:

planshetliSHK(1),sensorekranlinetbuk(2),UMPC(3),MID(4),elektronkitob(5)

Smartfon–cho‘ntak shaxsiy kompyuteri bilan tenglashtirsa

bo‘ladiganmobiltelefonapparati(5‐rasm).Kommunikator – mobil telefonning funksional imkoniyatlari

mavjudbo‘lgancho‘ntakshaxsiykompyuteri(5‐rasm).Ishlash xususiyatlariga ko‘ra ushbu guruhga, shuningdek, PDA,

organayzer,elektronkundaliklarvahokazolarnikiritsabo‘ladi(6‐rasm).

Smartfon va kommunikatorlar oddiy mobil telefonlardanrivojlanganoperatsiontizimimavjudligibilanfarqqiladi.Lekinhozirgipaytda mobil telefonlar va smartfonlar orasidagi farq kamayibbormoqda, yangi mobil telefonlar avval faqat smartfonlarga tegishlibo‘lgan funksiyalar bilan boyitilib ishlab chiqarilmoqda (elektronpochta va internetga chiqish imkoniyati, ko‘p funksiyali va h.k.).


29

«Kommunikator»tushunchasiesako‘pincha«smartfon»ningsinonimisifatidaishlatiladi.

Ushbu uskunalarni raqamli axborot tashuvchilar sifatida ko‘ribchiqishdan oldin, ulardanmoddiy izlar (papillyar naqshlar, biologik,narkotik izlari va h.k) olinish masalasi hal qilinishi kerak bo‘ladi.Ushbu jarayonda moddiy izlarni olishning ko‘p usullari hisoblashtexnikavositasiniyaroqsizholatgakeltirishimumkinliginiesdatutishmuhimdir (magnitli kukunlar va magnitli cho‘tkalarni ishlatishmumkinemas).

Ushbu guruhga kiritilgan hisoblash texnika vositalarining o‘zigaxos xususiyatlari planshetli kompyuterlardan ko‘p farq qilmasligisababli,ularbilantergovharakatlarinio‘tkazishdayuqoridaplanshetlikompyuterlar uchun berilgan tavsiyalarga asoslanish maqsadgamuvofiqdir.

Rasm5:Smartfonlar(yuqoriqator)

vakommunikatorlar(o‘rtavaquyiqatorlar)


30

6‐rasm.PDA(1),organayzer(2),elektronkundalik(3)

Mobil telefon–asosanovozli aloqagamo‘ljallanganmobil aloqa

vositasi. Hozirgi kunda uyali aloqa – mobil aloqaning eng ko‘ptarqalgan turi bo‘lgani sababli «mobil telefon» deganda ko‘pincha«uyali telefon» nazarda tutiladi. Ammo uyali telefonlar bilan birqatordasputnikvaradiotelefonlarhammobilhisoblanadi(7‐rasm).

Mobiltelefonlarbilantergovharakatlario‘tkazilgandahamavvalomoddiy izlarni olish masalasi hal qilinishi kerak. Tergov harakatidavomida mobil telefonga qo‘ng‘iroq yoki SMS, MMS xabarlarinatijasida kelib tushgan ma’lumotlar o‘chib ketishining oldini olishuchun telefonnio‘chiribqo‘yishkerakbo‘ladi (tergovzarurati tufaylimobil telefonga kelib tushadigan qo‘ng‘iroq yoki xabarlarni nazoratqilishkerakbo‘lganholatlarbundanmustasno).


31

7‐rasm.Mobiltelefonlar:uyalitelefonlar(1),sputniktelefonlar(2),radiotelefonlar(3)

Raqamli fotoapparatvavideokameralarning (8 va9‐rasmlar)

aksariyati katta hajmdagi raqamli axborotlarni saqlay oladigan,almashinadigan raqamli to‘plagichga ega. Ushbu to‘plagich (raqamliaxborottashuvchisi)shaxsiykompyutergaulangandafaqatginao‘qishuchun emas, balki ma’lumotlarni yozish uchun ham ochiq bo‘ladi.Shuning uchun raqamli fotoapparat/videokamera USB to‘plagich(fleshka)sifatidahamfoydalaniladi,tabiiykiuningichidanafaqatrasmyoki videoroliklarni, balki foydalanuvchiga tegishli bo‘lgan boshqama’lumotlarnihamtopishmumkin.

Tergov harakatlari jarayonida, raqamli fotoapparat/video‐kameralar noan’anaviy shaklda bo‘lishini ham inobatga olish kerak(10‐rasm). Shuning uchun ular egasi tomonidan ixtiyoriy ravishdataqdim qilinmagan taqdirda puxtalik bilan o‘yinchoq, suvenir, jevak(brelok)vaboshqalartekshirilishilozim.


32

8‐rasm.Raqamlifotoapparatlar 9‐rasm.Raqamlivideokameralar

10‐rasm.Noan’anaviyshakldatayyorlanganraqamlifotoapparatlarvavideokameralar

Biz yuqorida axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarnitergov qilishda tergovchi duch kelishi mumkin bo‘lgan asosiyhisoblash texnika vositalarini yoritishga harakat qildik. Yuqoridakeltirilgan hisoblash texnika vositalari o‘zida raqamli axborotsaqlaydigan vositalar turlarini to‘liq qamrab olmaydi, ularni turli xilMP3‐pleyerlar, videoregistratorlar va hokazolar bilan to‘ldirishmumkin.Shungaqaramasdan,berilgantavsiyalaraxborottexnologiya‐lari sohasida sodir etilgan jinoyatlar bo‘yicha tergov harakatlariniushbusohamutaxassisi ishtirokisizyuqoridarajadasifatlivabatafsilo‘tkazishgayordamberadi,deganumiddamiz.

HODISASODIRBO‘LGANJOYDAQO‘SHIMCHAQURILMALARBILAN ISHLASH

33

HODISASODIRBO‘LGANJOYDAQO‘SHIMCHAQURILMALARBILANISHLASH

Axborot texnologiyalari sohasida sodir etilgan jinoyatlar ustidasifatli tergov harakatlarini o‘tkazish maxsus bilimlarga ega bo‘lishnitaqozo etadi. Shu sababli ushbu sohada o‘tkaziladigan tergovharakatlariga tergovchilar O‘zbekiston Respublikasi JPKning 69‐moddasigaasosanmutaxassislarnijalbqilishlarimumkin.

Tabiiyki, ayrim vaziyatlarda mutaxassisni jalb qilish imkonibo‘lmaydivabundayholatlarda tergovchiningo‘zi sifatlivaqonuniytergov harakatini o‘tkazish uchun yetarli darajada axborottexnologiyalari sohasidagi bilimlarga ega bo‘lishi shart. Ma’lumki,tergovchi bir qator tergov harakatlari jarayonida axborottexnologiyalari sohasida sodir etilgan jinoyat qanday asbob‐uskunayordamidasodiretilganyokiqandaytexnikvositao‘zichidajinoyatgaaloqador axborotlarni saqlay olishini aniq ajrata bilishi kerak,shundagina tergov ishiga aloqador bo‘lmagan texnika vositalarigaqimmatlivaqtiniyo‘qotmaydi.

Hodisa sodir bo‘lgan joyda hisoblash texnika vositalari bilanraqamli axborot tashuvchilardan tashqari, aksariyat holatlarda,qo‘shimcha (periferik) qurilmalar ham mavjud bo‘ladi. Ushbumavzudako‘pinchatergovuchunqiziqishuyg‘otmaydiganqo‘shimchaqurilmalarningturlarivaularbilantergovjarayonidaishlashbo‘yichakeraklitavsiyalaryoritilgan.

Tarmoq kommutatori– bir yoki bir necha tarmoq segmentlariichidakompyuter tarmoqlarinibog‘lashuchunmo‘ljallanganqurilma(1‐rasm).Kommutatorlarningoperasion tizimvakonfiguratsiya fayliuchun mo‘ljallangan xotirasi mavjud. Ushbu xotirada saqlanadigankonfiguratsiyafaylitergovuchunqiziqishuyg‘otishimumkin.

Marshrutizator – kommutatorga nisbatan kengroq tarmoqdarajasida ishlovchi qurilma (2‐rasm). Ishlatilish maqsadiga ko‘ra,kommutatorga nisbatan kattaroq hajmdagi xotira saqlovchisiga ega(misoluchunqattiqdisk).

Marshrutizator yoki kommutatorning konfiguratsion fayli tergovuchunmuhimahamiyatkasbetmaydi.Kerakbo‘lsa,mutaxassisushbufaylningnusxasinihodisasodirbo‘lgan joyningo‘zidaolishimumkin.


34

Mutaxassis bo‘lmagan taqdirda, tergovchi marshrutiza‐tor/kommutatorni butunlay olib qo‘yishi kerak bo‘ladi. Ularnio‘chirish elektr tokidan ajratish yo‘li bilan, ya’ni elektr tarmog‘idanemas, balki uskuna korpusida mavjud bo‘lgan elektr sim uchunportdansimnisug‘urishyo‘libilanamalgaoshiriladi.

1‐rasm.Tarmoqkommutatorlari 2‐rasm.Marshrutizatorlar

Modem–telefontarmog‘i(DialUpvaADSLmodemlar)yokikabel

(kabellimodem)orqalikompyuterlarniulashdakengfoydalaniladiganuskuna. (3‐rasm). Ayrim modemlarning xotirasida tarmoqningo‘rnatilganligivaprovaydertelefonraqamlarisaqlanadi.Hodisasodirbo‘lgan joyda mutaxassis bo‘lmasa, modemning turini (xotirasimavjud/mavjud emasligini) aniqlash muammo tug‘dirish mumkin.Ushbu vaziyatda modemlar, kommutator/marshrutizatorlarni olibqo‘yishgao‘xshab,butunlayelektrtokdanuzishyo‘libilanolinadi.

USB‐modemlar – kompyuterlarni uyali aloqa operator tarmog‘iorqali internetga ulash uchun mo‘ljallangan USB‐portga ulanadiganuskuna(4‐rasm).USB‐modemlarningaksariyatiSIM‐kartaorqalialoqagachiqadi va SMS‐xabarlarni yuborish va qo‘ng‘iroq qilish funksiyalarigaega, shuning uchun SIM‐karta xotirasidagi kontaktlar va SMS‐xabarlarmavjudbo‘lishimumkinliginiinobatgaolishkerak.Shuningdek,ko‘pUSB‐modemlarda almashinadigan raqamli tashuvchilar uchun mo‘ljallanganuya (разъём)mavjud (asosanMicroSD‐kartalaruchun),ya’niunioddiyfleshka sifatida ishlatish mumkin. Tergov harakatlari mutaxassisishtirokisizbajarilganda,USB‐modemnikelgusidaekspertizagayuborishuchun olib qo‘yish maqsadga muvofiq. Odatda, ushbu turdagimodemlardaakkumulyatorbo‘lmaydi.Shuboisqoplanganmodemishchi


35

holatiga kelishi va ichidagi axborotlar o‘zgarib ketishi xavfi paydobo‘lmaydi,unioddiypredmetnio‘ragandeko‘rashmaqsadgamuvofiq.

3‐rasm.Modemlar

4‐rasm.USB‐modemlar

Printer – elektron shakldagi tekst yoki grafik obyektlarni fizik

obyektlarga(ko‘pinchaqog‘ozga)o‘tkazuvchiuskuna(5‐rasm).Bir qator foto‐printerlarda to‘g‘ridan‐to‘g‘ri (shaxsiy

kompyutersiz) mobil telefonlar, raqamli fotoapparatlar yoki flesh‐to‘plagichlarni ulashga mo‘ljallangan joy (разъём) mavjud. Tergovharakati jarayonida printerga ulangan texnik vosita yoki raqamliaxborot tashuvchi topilsa, ularni (printersiz) olib qo‘yish maqsadgamuvofiqdir.Axborotsohasidagijinoyatlarnitergovqilishdaprinterlardeyarli tergov uchun qiziqish uyg‘otmaydi. Hujjatlarni qalbakilash‐tirish jinoyatlarini tergov qilishda esa «hujjat aynan shu printerdachop etilganmi», degan savolga javob berish uchun printer olibqo‘yilishilozim.

Tergov jarayonida printerga ulangan texnik vositalar va raqamliaxborot tashuvchilardan tashqari, qog‘oz chiqarish joyida bo‘lgan


36

barcha qog‘ozlarni olib qo‘yish lozim. Tergov harakati natijasidatuzilgan bayonnomada printerning mavjudligi, uning modeli vashaxsiykompyutergaulanishusuliaksettirilishikerak.

5‐rasm.Printerlar

Skaner–fizikobyektlardan(ko‘pinchaqog‘ozdan)kompyutergatekstvagrafikli axborotlarniko‘chiradiganuskuna (6‐rasm).Bizuchunodatiybo‘lib qolgan va eng keng tarqalgan planshetli skanerlardan tashqariquyidagiskanerlarmavjud:

– hujjatlar skaneri – katta hajmdagi axborotlar bilan ishlashgamo‘ljallangan.Asosanaxborotnioqimsifatidaqabulqiladivaelektronhujjataylanishsxemalarinituzadi. Masalan,qog‘ozliarxivnielektronshaklgao‘tkazishuchunishlatiladi;

– slayd skanerlari– rasmnegativlaridan raqamli rasmlar olishgamo‘ljallanganskanerlar;

–kitob skanerlari– turli kitob,broshuravahokazolarni elektronvariantgao‘tkazishgamo‘ljallangan;

– mobil skanerlar – satrlar bo‘yicha hujjatni skaner qilishgamo‘ljallangan,portativusuldaishlanganskaner;

–tashrifqog‘oziskanerlari;–shtrix‐kodskanerlari;–3d‐skanerlar– obyektlarni uch o‘lchovli fazoda skaner qilishga

mo‘ljallanganskanerlar.


37

Printerlarga o‘xshab, skanerlarda ham raqamli axborot olibyuruvchilarmavjudemas,shuninguchunularniolibqo‘yishdanhechqandayma’noyo‘q.Tergovharakatinatijasidatuzilganbayonnomadaskanerningmavjudligi,uningmodelivashaxsiykompyutergaulanishusuliaksettirilishilozim.

Elektron kalit ‐ dasturiy ta’minotni nusxa ko‘chirish, yashirinravishda foydalanish, noqonuniy tarqatishdan himoyalovchi apparatvositasi. Ko‘pincha oddiy fleshka ko‘rinishida bo‘ladi va shaxsiykompyutergaUSB‐portorqaliulanadi.Ayrimturdagielektronkalitlarhimoyalangan elektr ta’minotga bog‘liq katta hajmda bo‘lmaganxotiragaegabo‘ladi.Shuninguchunmutaxassisbilanbirgalikdahodisasodir bo‘lgan joyningo‘zidaushbu xotirada saqlanganma’lumotlarniko‘zdan kechirish mumkin. Mutaxassis bo‘lmagan taqdirda, elektronkalitolibqo‘yilib,ekspertizagajo‘natilishimaqsadgamuvofiqdir.

6‐rasm.Skanerlar:planshetliskanerlar(1),hujjatlarskanerlari(2),slayd‐skanerlari(3),kitobskanerlari(4),mobilskanerlar(5),tashrifqog‘oziskanerlari(6),shtrix‐kod

skanerlari(7),3d‐skanerlar(8).


38

Uzluksiz elektr ta’minot qurilmasi (ko‘pincha «yu‐pi‐es» debnomlanadi) – ulangan asbob‐uskunalarni uzluksiz ravishda elektrenergiyasibilanta’minlaydiganikkilamchielektrta’minotmanbai(7‐rasm).Ushbuuskunalarraqamliaxborotsaqlovchilarturigakirmaydi,shuboisekspertizao‘tkazishuchunularniolibqo‘yishshartemas.

7‐rasm.Uzluksizelektrta’minotqurilmalari

Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarni tergov qilishdatergov ishiga aloqasi bo‘lmaydigan va olib qo‘yish shart bo‘lmaganasbob‐uskunalarga turli xildagi monitorlar, proyektorlar, veb‐kameralar,tovushnikiritishvachiqarishuskunalari(mikrofonlar,naushniklar, kolonkalar, sabvuferlar), tekst axborotini kiritishuskunalari (klaviaturalar), ko‘rsatgich qurilmalar (sichqoncha,trekbol, tachpad), o‘yin uchun ishlangan kiritish uskunalari (rul‐djoystik,geympad)vahokazolar(8–12‐rasm).


39

8‐rasm:Monitorlarvaproyektorlar

9‐rasm.Veb‐kameralar,naushniklar,mikrofonlar


40

10‐rasm.Kolonkalarvasabvuferlar

11‐rasm.Klaviatura,sichqoncha,tachpad,trekbol


41

12‐rasm.Rul,djoystik,geympad

Axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarni tergov qilish

jarayonida tergovchi duch kelishi va bugungi kunga mavjud bo‘lganqo‘shimcha qurilmalarni yoritishga harakat qildik. Ayni paytda,texnikaning shiddat bilan rivojlanib borishi yangi qo‘shimchaqurilmalarkashfetilishigavatezdaamaliyotgatatbiqetilishigasababbo‘lmoqda.Shungaqaramasdan,ushburisolada yoritilgan tavsiyalaraxborot texnologiyalari sohasida sodir etilgan jinoyatlarni tergovqilishdaushbusohamutaxassisiishtirokisizyuqoridarajadasifatlivato‘liqo‘tkazishgayordamberadi,deganumiddamiz.

PROTSESSUALHUJJATLARNAMUNALARI

42


Hodisasodirbo‘lganjoyniko‘zdankechirishBAYONNOMASI

201__yil«___»____________ _______________shahri

_____________ shahar ____________ tumani IIB Tergov bo‘limi tergovchisi,

___________________________,tumanIIBnavbatchilikqismiF‐2kitobiga____‐sonbilanro‘yxatga olingan, __________ tumani ___________________ mavzesi ___‐uy ___‐xonadondayashovchi fuqaro ________________________ninguyida sodir etilgan zararkeltiruvchi dasturlarni yaratish haqidagi xabarga asosan, uning uyi ko‘zdankechirildi.

Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirishda qatnashdilar: JQ vaUJQKBtezkor vakili, profilaktika inspektori, IIB EKB ekspert‐kriminalisti, axborottexnologiyalarisohasidagimutaxassis,kinologhamda«»laqablixizmatit.

Axborot texnologiyalari sohasida, shuningdek ko‘zdan kechirilayotgantexnika haqida yetarli malakaga ega va barcha bajarilayotgan harakatlarnibutunlaytushunadiganxolislar:

1. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ushbu tergov harakatini o‘tkazishdan avval xolislarga O‘zbekiston

Respublikasi JPKning 74‐moddasida ko‘rsatilgan huquq va majburiyatlaritushuntirildi.

1.____/imzo/____1‐xolisningF.I.Sh. 2.____/imzo/____2‐xolisningF.I.Sh.

Ushbu tergov harakatini o‘tkazishdan avval mutaxassisga va ekpert‐

kriminalistga O‘zbekiston Respublikasi JPKning 70‐moddasida ko‘rsatilganhuquqvamajburiyatlaritushuntirildi.

_____/imzo/_____mutaxassisningF.I.Sh._____/imzo/_____ekspert‐kriminalistningF.I.Sh.

Ko‘zdankechirishboshlandi: soat20:30da;Ko‘zdankechirishtamomlandi: soat21:55da.


43

HODISASODIRBO‘LGANJOYNIKO‘ZDANKECHIRISHJARAYONIDA

QUYIDAGILARANIQLANDI:Ko‘zdan kechirilayotgan uyning mehmonxona eshigidan kirilganda o‘ng

tomondagi maxsus stol ustida joylashgan shaxsiy kompyuter – tizimli blok,monitor,klaviatura,sichqonchavaelektrta’minotuskunasidaniborat:

Tizimliblokko‘zdankechirilganida,utomonlaro‘lchami17,3×43,2×49smbo‘lgan qora rangga bo‘yalgan metall va plastmassadan ishlangan tizimlibloklarning tasniflanishiga qaraganda «MidiTower» tipida ishlangan qutidir.Ushbu shaxsiy kompyuterning seriya raqami CZC2081TX9 bo‘lib, «Hewlett‐Packard» firmasining«HPPro3400SeriesMT»nomlimodelidir.Oldipanelidaoptikkompaktdisklarbilanishlashgamo‘ljallanganbirdona«Hewlett‐Packard»firmasining«hpDVDADH16ABSH»rusumlidiskovodmavjud,ushbudiskovodqopqog‘iningustidakulrangsiyohbilanbajarilgan«DVDmultiRECORDERRDL»va «RW» yozuvlari mavjud. Shuningdek, tizimli blokning oldi plastmassapanelining o‘rta qismida ikki dona USB‐port, naushnik va mikrofon uchunbittadanjoy(razyom)mavjud,ushbujoylarningtagidadiametri25mmbo‘lgankulrangmetallaylanaichidabo‘rtmausulidabajarilgan«hp»yozuvimavjud.

Tizimli blokning ichki tasnifi (spetsifikatsiyasi): Plug and Play BIOStizimi versiyasi – 7.14; ona platasining tipi – Foxconn 2ABF; protsessor –DualCoreIntelPentiumG630,ishchastotasi–2700MGs;bazalixotira–640KB;tezkorxotira–1952MB;keshxotira–512KB;qattiqdisk: rusumi–SATAIII,hajmi – 500 GB; «YE» diskovodi: DVD‐ROM, turi – ISO; operatsion tizim –«MicrosoftWindows7Ultimate»,«ServicePack1»servispaketibilan.

Qattiq diskning ichki tasnifi (spetsifikatsiyasi): bitta fizik uskunabo‘lmish seriya raqami Z2AMP7R6, model turi ST3500413AS, «SeagateTechnologyLLC»firmasiningmahsulotibo‘lganbirdonafizikqattiqdisk,ikkitamantiqiydiskkaajratilgan,ular«C:»va«D:»disklaridebnomlangan:

«C:» mantiqiy diskining umumiy hajmi 107374178304 bayt, ulardan38828376064 bayt band, 68545802240 bayt bo‘sh; mantiqiy diskdakataloglarsoni17745,fayllarsoni105250;fayltizimiNTFS;tomtartibraqamiE495‐B88A.

«D:»mantiqiy diskining umumiy hajmi 392626696 192 bayt, ulardan349728972 800 bayt band, 42897723 392 bayt bo‘sh; mantiqiy diskdakataloglar soni 3373, fayllar soni 31773; fayl tizimiNTFS; tom tartib raqamiFEAA‐A8F1.

Tizimli blok uzunligi 120 sm bo‘lgan qora rangdagi elektr sim orqalimonitorgaulangan.Ushbuelektrsiminingustida,uzunasigaparallelholatda«3G0,75mm LONGWELL – P 2011» yozuvi oq rangli siyohda ishlangan. Ushbuyozuvlarsonijami4tabo‘lib,bir‐biridan25smuzoqlikdajoylashgan.


44

Monitor:seriyaraqamiZUSLHTPC100676J;modelraqamiLS19A200NWT;ishlab chiqaruvchi firma – «Samsung»; model nomi – «Samsung SyncMasterSA200»; ekran kattaligi 19 dyum; ekran turi LED, tomonlar o‘lchami440x300x30mmbo‘lganqorarangdagiplastikkorpusiichida;quyidagidasturiysozlangan parametrlarga ega: ekranning yangilanish chastotasi – 75 Gs, rangberishsifati–«TrueColor(32bit)»,ekranajrataolishi–1440x900piksel.

Tizimli blokka qora rangdagi standart ulash simlari orqali «Hewlett‐Packard» firmasining model nomi «PR1101U», seriya raqami 539130‐251bo‘lganmembranaliklaviaturava«Hewlett‐Packard» firmasiningmodelnomi«MODGUO»,seriyaraqami5050625‐001bo‘lganlazerlisichqonchaulangan.

Tizimliblokvamonitorstandart–220voltkuchlanishva50Gschastotagaegabo‘lganelektrtokigaulangan.Ulanish«INTERSTEP»firmasining«SP‐206T»nomlimodelibo‘lmish6uyalielektrta’minotuskunasiorqaliamalgaoshiriladi.«SP‐206T» elektr ta’minot uskunasining zavod raqami 5246897, ishchi tavsifi(xarakteristika): 220‐230V, 10 A, 50‐60Gs. «SP‐206T» elektr ta’minotuskunasining elektr tokiga ulanish va elektr tok bilan ta’minlash indikatorlariyoqilgan holatda, bu esa unga ulangan uskunalar ishchi holatda bo‘lganidandalolatberadi.

Mutaxassis tomonidan «DrWeb CureIT» nomli dastur yordamida ko‘zdankechirilayotganshaxsiykompyuterdagidasturiyta’minotlardazararkeltiruvchidasturlar mavjudligi tekshirilganda, uning «C:g‘Windows» direktoriyasida«photo.exe»nomli«troyaoti»dasturimavjudligianiqlandi.

Tizimli blok, monitor, klaviatura hamda sichqonchaning o‘zaro va elektrta’minotuskunasibilanulanishsxemasituzilib,mazkurbayonnomagaqo‘shildi(1‐ilova).

Tizimli blok, monitor, klaviatura, sichqoncha va elektr ta’minotuskunasining bir‐biriga hamda boshqa texnika, aloqa vositalari, yoritishuskunalari, shuningdek atrofdagi boshqa predmetlarga nisbatan joylashishlarisxemasituzildivamazkurbayonnomagaqo‘shildi(2‐ilova)...

Mazkur tergov harakati jarayonidamehmonxona eshigidan kirganda o‘ngtomondagimaxsus stol ustida joylashgan shaxsiy kompyuterning tizimli blokiichidagiqattiqdiskashyoviydalil sifatidaolindi.Ushbuqattiqdiskmutaxassistomonidan ajratib olindi, alyumin folgaga o‘raldi va kattaligi 200x150x50mmbo‘lgan qalin qog‘ozli qutiga penoplast yordamida siljimaydigan qilib joylandi,yelimlandi, muhrlandi va ishtirokchilar tomonidan imzolandi (ashyoviy dalil№1).

Hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergov harakati ekspert‐kriminalist tomonidan «OLYMPUS» rusumli, model nomeri «STYLUS XZ‐2»bo‘lgan raqamli fotoapparat yordamida fotosuratga va «SONY» rusumli,modelnomeri«HDR‐CX220EB»bo‘lganraqamlivideokamerayordamidavideotasmaga


45

yozib olindi. Hodisa joyining chizmasi chizildi, chizma mazkur bayonnomagailovaqilindi.

Shu bilan hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergov harakatitugatildi, tuzilgan bayonnomani tergovchi ishtirokchilarga ovoz chiqarib o‘qibeshittirdi, ularga O‘zbekiston Respublikasi JPKning 92‐moddasiga asosan,bayonnomaga kiritish uchun o‘z mulohazalarini aytishga haqli ekanliklaritushuntirildi.E’tiroz,qo‘shimchavatakliflarbildirilmadi.Barchasito‘g‘riyozildi.

Ko‘zdankechirishnio‘tkazdi:Tergovchi /imzo/ ____________________Ko‘zdankechirishdaqatnashdilar:JQvaUJQKBtezkorvakili /imzo/ ____________________Profilaktikainspektori /imzo/ ____________________Mutaxassis /imzo/ ____________________Ekspert‐kriminalsit /imzo/ ____________________Kinolog /imzo/ ____________________Xolislar: /imzo/ 1.____________________ /imzo/ 2.____________________Izoh:mazkurbayonnomada faqathisoblash texnikavositasiniko‘zdankechirishmatni

keltirilgan, hodisa sodir bo‘lgan joyda aniqlangan boshqa holatlar belgilangan tartibdabayonnomadaaksettiriladi.

Axborottexnologiyalarisohasidagijinoyatlarbo‘yichahodisasodirbo‘lganjoyniko‘zdankechirishni o‘tkazishda «markazdan chetga» (ekssentrik)taktik usulini qo‘llash maqsadgamuvofiq.Ushbujarayondahodisasodirbo‘lganjoyningturigaqarab,«markaz»bo‘libjinoyatsodir etilishi mumkin bo‘lgan hisoblash texnika vositasi o‘rnatilgan joy yoki jinoyat sodiretilishiuchuntayyorlanganvositaishlabchiqarilganishjoyibo‘lishimumkin.

Qattiq disk, USB‐flesh to‘plagich, SD‐karta va boshqa turdagi raqamli axborottashuvchilari hodisa sodir bo‘lgan joydan olinganida yoki ko‘zdan kechirish tergovharakatidan keyin saqlanganida, qonunda ko‘rsatilgan tartibda o‘ralishidan oldin turli xiltashqi ta’sirlar natijasida ichidagi raqamli axborotlar o‘zgarmay saqlanishi uchun alyuminfolgagao‘ralishitavsiyaetiladi.

Ushbu turdagi jinoyatlar bo‘yicha hodisa sodir bo‘lgan joyni ko‘zdan kechirish tergovharakatini o‘tkazish jarayonidagi bajarilayotgan harakatlar ko‘pligi va murakkabliginiinobatgaolganholdaekspert‐kriminalistnafaqat fotosuratga, balki videotasmagahamqaydetishitavsiyaetiladi.


46

Narsaniko‘zdankechirish

BAYONNOMASI201__yil«___»____________ _______________shahri

_____________ shahar ____________ tumani IIB Tergov bo‘limi tergovchisi,

_____________ ______________, ishyurituvimdagi _________–sonli jinoyat ishibo‘yichahodisa sodir bo‘lgan joydan daliliy ashyo sifatida olingan bir dona USB‐fleshto‘plagichni o‘z xizmat xonamda, sun’iy yorug‘likda, O‘zbekiston RespublikasiJPKning90–92, 135, 136, 140‐moddalariga asoslanib ko‘zdan kechirdimva buhaqda O‘zbekiston Respublikasi JPKning 141‐moddasiga asosan mazkurbayonnomanituzdim.

Narsani ko‘zdan kechirishda qatnashdi: axborot texnologiyalari sohasidagimutaxassis,IIBEKBekspert‐kriminalisti______________________________________

Axborot texnologiyalari sohasida, shuningdek, ko‘zdan kechirilayotgantexnika haqida yetarli malakaga ega va barcha bajarilayotgan harakatlarnibutunlaytushunadiganxolislar:

1. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ushbu tergov harakatini o‘tkazishdan avval xolislarga O‘zbekiston

Respublikasi JPKning 74‐moddasida ko‘rsatilgan huquq va majburiyatlaritushuntirildi.1.____/imzo/____1‐xolisningF.I.Sh.2.____/imzo/____2‐xolisningF.I.Sh.

Ushbu tergov harakatini o‘tkazishdan avval mutaxassisga va ekpert‐

kriminalistga O‘zbekiston Respublikasi JPKning 70‐moddasida ko‘rsatilganhuquqvamajburiyatlaritushuntirildi.

_____/imzo/_____mutaxassisningF.I.Sh._____/imzo/_____ ekspert‐kriminalistningF.I.Sh.

Ko‘zdankechirishboshlandi: soat18:05da.Ko‘zdankechirishtamomlandi: soat19:10da.Ko‘zdan kechirish tergov harakati quyidagi texnika vositalari va dasturlar

yordamida amalga oshirildi: seriya raqami CZC2081TX9 bo‘lgan «Hewlett‐Packard»firmasining«HPPro3400SeriesMT»nomlishaxsiykompyuter;seriyaraqami ZUSLHTPC100676J, model raqami LS19A200NWT bo‘lgan «Samsung»firmasining«SamsungSyncMasterSA200»monitori;seriyaraqamiCNCJ584283


47

bo‘lgan «Hewlett‐Packard» firmasining «hp LaserJet 1000 Series» nomli lazerprinteri; «Windows 7» operatsion tizimi va «Total Commander 7.55a» nomlidasturi.

Ko‘zdankechirish tergovharakatinio‘tkazishdanoldin shaxsiykompyuterva dasturiy ta’minotga zarar yetkazuvchi dasturlar mavjud/mavjud emasligimutaxassistomonidantekshirildivabundaydasturyo‘qligianiqlandi.

KO‘ZDANKECHIRISHJARAYONIDAQUYIDAGILARANIQLANDI:

Xolislar va mutaxassis ishtirokida ________________________ tumani IIB tergovbo‘limi paketlar uchun muhri bilan muhrlangan 100x50mm o‘lchamli 7‐sonliqog‘ozli o‘ramochildi.O‘ramustidaquyidagi yozuvmavjud:«___________ shahar__________ tumani ___________________ mavzesi ___‐uy _____‐xonadonning yuvinishxonasidan olingan USB‐flesh to‘plagich», shuningdek tergovchi, mutaxassis vaxolislarning imzolari. O‘ram va muhrning buzilishlari va shikastlanishlarianiqlanmadi. O‘ram ochilganda ichidan alyumin folgaga o‘ralgan «8GBTranscend»nomliUSB‐fleshto‘plagicholindi.Alyuminfolgaolibtashlandi.

USB‐fleshto‘plagich6115970301sonliseriyaraqamigaega,ushburaqamfleshto‘plagichningchaptomonidaoqranglisiyohdayozilgan.

Ko‘zdan kechirilayotgan USB‐flesh to‘plagichning tomonlari o‘lchami58x18x7mm(bo‘yi/eni/qalinligi)bo‘lib,qorarangdaishlanganvaikki:asosiyvaqopqoqqismdaniborat.

Ko‘zdan kechirilayotgan USB‐flesh to‘plagichning qopqog‘i qora rangda,tomonlar o‘lchami 19x18x7 mm (bo‘yi/eni/qalinligi) bo‘lib, hech qandayyozuvlarvashikastlanishlarmavjudemas.

Ko‘zdan kechirilayotgan USB‐flesh to‘plagichning asosiy qismi olditomonida bo‘yiga perpendikular holatda oq rangli siyohda bajarilgan «8GB»,uning tagidabo‘yigaparallelholatdaoq rangli siyohdabajarilgan «Transcend»yozuvi mavjud. Orqa qismining o‘rtasida bo‘rtma usulda bajarilgan «CE FC»yozuvimavjud.Asosiyqismining tepaqismiya’ni, standartUSB‐shteker chiqibturganjoyibilantutashuvjoyidabinafsharangda1mmqalinlikdaperpendikularholatda bajarilgan tasma mavjud. Past qismining o‘rtasida 2x1mm kattalikdaikkitomoniochiqteshikmavjud.

Ko‘zdan kechirilayotganUSB‐flesh to‘plagichning qopqog‘i va asosiy qismibir‐biriga mos keladi va mahkam yopilgan holda turadi. Taqdim etilgan USB‐flesh to‘plagichning usti ko‘zdan kechirilganida hech qanday shikastlanishlaraniqlanmadi.

Ko‘zdan kechirilayotgan USB‐flesh to‘plagich standart usulda 220 voltkuchlanishgava50Gschastotagaegabo‘lganelektrta’minotgaulanganshaxsiykompyuterningUSB‐portiga joylashtirildi, so‘ng «Total Commander» dasturidaklaviaturadagi«Alt»va«F1»tugmalari(birvaqtda)bosildi,«»va«»tugmalaribosilib,ushbudisktanlandiva«Enter»tugmasibosilib,USB‐fleshto‘plagichdagi


48

raqamli ma’lumotlar monitorda vizual ko‘zdan kechirish uchun ochildi. USB‐flesh to‘plagichning ichidagi ma’lumotlari ochilganda, uning ichida quyidagirekvizitlargaegabo‘lgan4tafaylborligianiqlandi:

1. «Aql va yurak (o'zbek film).mp4» nomli hajmi 1010284465 baytbo‘lgan va oxirgi o‘zgartirish 2014 yil 12mart kuni soat 21:23:58da kiritilganfayl;

2. «IMG_852.jpg» nomli hajmi 1090519 bayt bo‘lgan, oxirgi o‘zgartirish2014‐yil11‐aprelkunisoat19:42:25dakiritilganfayl;

3. «shaxsiy.docx»nomlihajmi40960baytbo‘lganoxirgio‘zgartirish2014‐yil23‐martkunisoat15:28:53dakiritilganfayl;

4. «(!)hisob‐kitob.xlsx»nomlihajmi85372baytbo‘lganoxirgio‘zgartirish2014‐yil23‐martkunisoat23:12:15dakiritilganfayl.

Oxirgifaylningboshidaqo‘yilgan«(!)»belgiushbufaylyashirinfaylsifatidasaqlanganligidan dalolat beradi. Har bir faylning ichidagi ma’lumotlarklaviaturadagi«Enter»tugmasinibosishorqaliko‘ribchiqildi.

1. «Aqlvayurak(o'zbekfilm).mp4»fayliniko‘ribchiqishjarayonida«Media Player Classic» dasturini tanlash uchun qo‘shimcha «F10» tugmasibosildi. Ushbu fayl – videofayl bo‘lib, 2013 yilda O‘zbekfilm kinostudiyasitomonidan ishlangan«Aqlvayurak» filmidir. «MediaPlayerClassic»dasturida«Shift»va«F10» tugmalari (bir vaqtda)bosilib, faylningquyidagiparametrlarianiqlandi: davomiyligi 01 soat 25 daqiqa 54 soniya, kadr kattaligi 1280x720piksel,25kadr/soniya.

2. «IMG_852.jpg» faylini ko‘rib chiqish «Photo Gallery» dasturiyordamida amalga oshirildi. Ushbu fayl – mediafayl (rasm) bo‘lib, 1972‐yildatug‘ilgan Boqijonov Alisher Turaqulovichga Yunusobod tumani IIB tomonidan2011‐yil 7‐fevral kuni berilgan pasportning rangli rasmidir. «Photo Gallery»dasturida «Alt» va «Enter» tugmalari (bir vaqtda) bosilib, faylning quyidagiparametrlari aniqlandi: rasm kattaligi 3303x2548 piksel, piksellar zichligi 300piks./dyum.

Mutaxassis tomonidanklaviaturadagi «Ctrl» va«P» tugmalari (bir vaqtda)bosilib, ushbu rasmmazkur bayonnomaga qo‘shib qo‘yish uchun «hp LaserJet1000Series»nomlilazerliprinterorqaliqoraranglisiyohdachopetildi(jami1varaqmazkurbayonnomaning1‐ilovasi).

3. «shaxsiy.docx» faylini ko‘rib chiqish «Microsoft Word 2010» dasturiyordamidaamalgaoshirildi.Ushbu fayl matnli faylbo‘lib,1972‐yilda tug‘ilganBoqijonov Alisher Turaqulovichning tarjimai holi yozilgan. «Page Down»,«PageUp», «» va «» tugmalari bosilib, tarjimai hol ko‘rib chiqildi. Ushbufaylning birinchi varag‘i «Tarjimai hol» so‘zlari bilan boshlanib, «o‘qiganman»so‘zi bilan tamomlangan; ikkinchi varag‘i «uchinchi sinfga» so‘zlari bilanboshlanib, «tamomlaganman» so‘zi bilan tugagan; uchinchi varag‘i «ishgajoylashdim» so‘zlari bilan boshlanib, «/imzo/ A.T.Boqijonov» so‘zlari bilantugagan.


49

«MicrosoftWord2010»dasturi«Alt»va«F4»tugmalari(birvaqtda)bosilibyopildi va «Total Commander» dasturida «shaxsiy.docx» fayli «» va «»tugmalariyordamidabelgilanib,«Alt»va«Enter»tugmalari(birvaqtda)bosilib,faylning quyidagi parametrlari aniqlandi: muallif – «Alish», saqlagan shaxs –«Alish»,umumiy tahrirqilishvaqti–01:15:24,varaqlarsoni–3, so‘zlarsoni–652,belgilarsoni–4521,satrlarsoni–82,abzatslarsoni–15.

Mutaxassis tomonidan «shaxsiy.docx» fayli tanlanib, «Microsoft Word2010» dasturida ochilib, klaviaturadagi «Ctrl» va «P» tugmalari (bir vaqtda)bosilib, ushbu matnli faylni mazkur bayonnomaga qo‘shib qo‘yish uchun «hpLaserJet1000Series»nomlilazerliprinterorqaliqoraranglisiyohdachopetildi(mazkurbayonnomaning2‐ilovasi–jami3varaq).

4. «hisob‐kitob.xlsx»fayliniko‘ribchiqish«MicrosoftExcel2010»dasturiyordamida amalga oshirildi. Ushbu fayl – «Microsoft Excel 2010» dasturikengaytmasidagifaylbo‘lib,3ta«List»daniborat,«List»larklaviaturadagi«Ctrl»va «Page Down» (yoki «PageUp») tugmalari (bir vaqtda) bosilib, o‘rganibchiqildi:«List1»«T/r/ ijrochi»so‘zlaribilanboshlanib,«120000so‘m»so‘zlaribilantamomlangan,shuningdek«List1»dabirqatorshaxslargaturlixizmatlariuchun to‘langan pul mablag‘lari ko‘rsatilgan. Jumladan, shaxsi noaniq bo‘lgan«Sadir» ismlikimsagashaxsinoma’lumbo‘lgan«Zulayho»ni«qo‘rqitish»iuchun«____ ___________» kuni «50.000 so‘m» pul to‘langanligi haqida yozuv borligianiqlandi.«List2»va«List3»lardahechqandayma’lumotmavjudemas.

«MicrosoftExcel2010»dasturi«Alt»va«F4»tugmalari(birvaqtda)bosilibyopildi va «Total Commander» dasturida «hisob‐kitob.xlsx» fayli «» va «»tugmalariyordamidabelgilanib,«Alt»va«Enter»tugmalari(birvaqtda)bosilib,faylning quyidagi parametrlari aniqlandi: muallif – «Alish», saqlagan shaxs –«Alish».

Mutaxassis tomonidan «hisob‐kitob.xlsx» fayli tanlanib «Microsoft Excel2010» dasturida ochilib, klaviaturadagi «Ctrl» va «P» tugmalari (bir vaqtda)bosilib, ushbu matnli faylni mazkur bayonnomaga qo‘shib qo‘yish uchun «hpLaserJet 1000 Series» lazerli printeri orqali qora rangli siyohda chop etildi(mazkurbayonnomaning3‐ilovasi–jami1varaq).

Klaviaturadagi «Ctrl» va «L» tugmalari (bir vaqtda) bosilib, USB‐fleshto‘plagichning ichki tasnifi (spetsifikatsiyasi) to‘g‘risidagi ma’lumotlar olindi,ular qo‘yidagilar: diskning (USB‐flesh to‘plagichning)umumiyhajmi8149798912bayt,diskdamavjudbo‘lganfaylarningumumiyhajmi–1011501316bayt,fayllar soni – 4ta, kataloglar soni – 0ta, diskning umumiy bo‘sh joyi7138297596bayt.

Ko‘zdan kechirish tugaganidan so‘ng, USB‐flesh to‘plagich alyumin folgagao‘ralib 100x50 mmli qog‘oz paketga joylashtirildi, yelimlandi va ___________tumani IIB Tergov bo‘limining paketlar uchun muhri bilan muhrlandi,shuningdekpaketustigaquyidagilaryozildi:«___________shahar__________tumani


50

___________________mavzesi___‐uy___‐xonadonningyuvinishxonasidanolinganUSB‐fleshto‘plagich»;tergovchi,mutaxassisvaxolislarningimzolari.

Ko‘zdan kechirish tergov harakati ekspert‐kriminalist tomonidan «SONY»rusumli,modeli«HDR‐CX220EB»bo‘lganraqamlivideokameragavideotasvirgatushirildi.

Bayonnoma ishtirokchilarga ovoz chiqarib o‘qib eshittirildi, ulargaO‘zbekiston Respublikasi JPKning 92‐moddasiga asosan, shu bayonnomagakiritishuchuno‘zmulohazalariniaytishgahaqliekanliklaritushuntirildi.E’tiroz,qo‘shimchavatakliflarbildirilmadi.Barchasito‘g‘riyozildi.

Ko‘zdankechirishnio‘tkazdi:Tergovchi /imzo/ _____________________Ko‘zdankechirishdaqatnashdilar:Mutaxassis /imzo/ _____________________Ekspert‐kriminalsit /imzo/ _____________________Xolislar: /imzo/ 1._____________________ /imzo/ 2._____________________Izoh: Raqamli axborot tashuvchilari ichidagi ma’lumotlarni ko‘zdan kechirish uchun nafaqat

ushbubayonnomada keltirilgan «Total Commander»dasturidan, balki «Far», «NortonCommander»,«ProvodnikWindows»vaboshqaturdagidasturlardanfoydalanishmumkin.Ko‘zdankechirishniqaysidasturorqaliamalgaoshirilishijalbqilinganaxborottexnologiyalarisohasidagimutaxassistomonidantanlanishitavsiyaetiladi.

USB‐flesh to‘plagich, SD‐kartalar, 3,5 dyumli disketa va boshqa turdagi raqamli axborottashuvchilarihodisasodirbo‘lgan joydanolingandayokiko‘zdankechirishtergovharakatidankeyinsaqlanganda, qonunda ko‘rsatilgan tartibda o‘ralishidan oldin turli xil tashqi ta’sirlar natijasidaichidagiraqamliaxborotlaro‘zgarmaysaqlanishiuchunalyuminfolgagao‘ralishitavsiyaetiladi.

Ushbu turdagi jinoyatlar bo‘yicha ko‘zdan kechirish tergov harakatini o‘tkazish jarayoninibajarilayotgan harakatlar ko‘pligi vamurakkabligini inobatga olgan holda ekspert‐kriminalistni jalbqilib,aynanvideotasvirgatushirishtavsiyaetiladi.

TUSHUNCHAVAATAMALARLUG‘ATI

51


3d(ingl.3‐dimensional)–uchfazoli.

ADSL (ingl. Asymmetric Digital Subscriber Line – asimmetrikraqamli abonent liniyasi) – ma’lumotlarni telefon liniyalari bo‘ylabyuqoritezlikbilanuzatishtexnologiyasi.

AT–axborottexnologiyalari.

BIOS (ingl. Basic Input/Output System – kiritish‐chiqarishningasosiy tizimi) – ushbu tizim kompyuterning operatsion tizimdankelayotgankirish‐chiqish,qurilmalarniboshqarishso‘rovlarigaxizmatko‘rsatadi.

Blu‐raydisk(ingl.blueray–ko‘knur)–kattazichlikbilanraqamliaxborotlarniyozibolishgavasaqlashgamo‘ljallangan,kompaktdiskgao‘xshatibishlanganraqamliaxborottashuvchi.

CD‐R (ingl. Compact Disc‐Recordable) – yozib oladigan kompaktdisk.

CD‐RW (ingl.CompactDisc‐ReWritable) – qayta yozib olinadigankompaktdisk.

DialUp (ingl. raqam terish) – modem va telefon tarmog‘iniishlatganholdakompyuterningboshqakompyuterbilanma’lumotlaralmashishiniamalgaoshirishimkoniniberadiganservis.

Direktoriya–alohidaajratilganfayllarro‘yxatinio‘zichigaolganfayllartizimibo‘limi.

Diskovod – disk shaklida bo‘lgan axborot tashuvchilaridanma’lumotlarni o‘qish va yozish uchun mo‘ljallangan kompyuteruskunasi.


52

Djoystik(ingl. joystick–xursandchiliktayoqchasi)–kompyutero‘yinlarida obyektlarni boshqarishni osonlashtirish uchunishlatiladigankiritishuskunasi.

DVD (ingl.DigitalVersatileDisc–ko‘pmaqsadli raqamlidiskyokiDigitalVideoDisc raqamli videodisk) – axborotni qabul qilib oluvchielementlari zichroq joylashishi sababli kompakt diskga nisbatanko‘proq hajmdagi axborotlarni saqlash imkoniyatiga ega bo‘lgan,kompaktdiskgao‘xshatibishlanganraqamliaxborottashuvchi.

Ekran ajrata olishi – ekranda aks ettirishmumkin bo‘lgan engko‘ppiksellarsoni.

Elektron kalit – dasturiy ta’minotni nusxa ko‘chirish, yashirinravishda foydalanish, noqonuniy tarqatishdan himoyalovchi apparatvositasi(texnikjargon–dongl(ingl.dongle–tiqin‐kalit).

Geympad (ingl. gamepad – o‘yin pulti) – ikki qo‘l yordamidaushlanadiganpultsifatidaishlangankiritishuskunasi.

Gibernatsiya (ingl. hibernation – hayvonlarning qishki uyqusi)jarayonida HTVning energiyasi faqatgina operativ xotiraning ishlabturishigasarflanadi.

Gologramma–lazernuriyordamidaishlanganbo‘rtmarasm.

HTV–hisoblashtexnikavositasi.

Kengaytma–faylnomidankeyinjoylashadiganfaylnominingbirqismi.Kengaytmalarfayllaroilasinibelgilashuchunishlatiladi.

Kesh xotira – (ingl. cache memory) protsessor faoliyatinikutishdan xalos qiladigan tezlik bilan ishlaydigan buferli xotiraqurilmasi.

Klaster – qattiq diskka yozilishi yoki qattiq diskdan o‘qilishimumkinbo‘lganaxborotningengkichikulushi.

Kommunikator – mobil telefonning funksional imkoniyatlarimavjudbo‘lgancho‘ntakshaxsiykompyuteri.


53

Kredl–birqatorhisoblashtexnikavositalariningelektr ta’minotyokishaxsiykompyuterbilanulanishgamo‘ljallangantaglik.

Leptop(ingl. laptop– lap–o‘tirganodamning tizzasi, top– tepa,yuqori)–noutbukso‘ziningsinonimi.

Mantiqiy bomba – o‘rnatilgan HTVda maqsad qilib qo‘yilganma’lumotlarni biror‐bir shart bajarilganida keyin o‘chirishgamo‘ljallangan dastur turi. Dasturlashtirilganiga, ya’ni biror shartbajarilishiyokibajarilmasligigaqarabishgatushadi.Masalan:aniqbirvaqtdayokikompyutero‘chirilgantaqdirdavahokazo.

MID(ingl.MobileInternetDevice)–mobilinternet‐qurilma.

MMS (ingl.MultimediaMessaging Service –multimedia xabarlarixizmati) – ushbu xizmat to‘la rangli rasm, fotosurat, kuy vavideoroliklarniqabulqilish‐uzatishimkoniniberadi.

Modem–«MOdulyator»va «DEModulyator» so‘zlaridan tuzilganakronim. Telefon tarmog‘i (DialUp‐ va ADSL‐modemlar) yoki kabel(kabellimodem)orqalikompyuterlarniulashdakengfoydalaniladiganuskuna.

Netbuk (ingl. netbook: net – tarmoq, book – kitob) – asosaninternet va ofis dasturlari bilan ishlashgamo‘ljallangan, unumdorliginisbatanpastbo‘lganixchamnoutbuk.

Noutbuk(ingl.notebook–yondaftarcha)shaxsiykompyuterningtipik qismlari bo‘lmish: monitor, klaviatura va sensorli panellardaniboratixchamshaxsiykompyuter.

Ona plata (ingl. motherboard) – shaxsiy kompyuterlar tizimblokiningasosiyplatasi.

Operatsion tizim–dasturlarningbajarilishini boshqaradigan vatizimning resurslarini taqsimlash, rejalashtirish, kirish‐chiqishni vama’lumotlarni boshqarish kabi vazifalarni ta’minlaydigan dasturiyvosita.

PDA(ingl.PersonalDigitalAssistant)–shaxsiyraqamliyordamchi.


54

Periferik texnika – markaziy protsessorning bevosita boshqa‐ruvidabo‘lmaganHTVningtashqiasbob‐uskunalarkompleksi(skaner,printer va xokazo). Ba’zi hollarda «qo‘shimcha qurilmalar» debnomlanadi.

Planshetlikompyuter– sensorli ekranimavjudbo‘lgan turli xilhisoblash texnika vositalarini nazarda tutuvchi umumlashtiruvchitushuncha.

Plug and Play (ingl. «ula va o‘yna») – kompyuter yoki boshqauskunaga ulangan qurilmani avtomatik aniqlash va drayverlarnio‘rnatishtexnologiyasi(odamishtirokinitalabqilmaydigan).

Printer (ingl. to print – chop etmoq) – elektron shakldagi tekstyoki grafik obyektlarni fizik obyektlarga (ko‘pincha qog‘ozga)o‘tkazuvchiuskuna.

Protsessor – kompyuterning buyruqlarini tahlil qiluvchi vabajaruvchifunksionalqurilma.

Qattiq disk (ingl. hard disc) odatda tizimli blokning ichidajoylashadi va katta hajmda bo‘lgan axborotlarni doimiy ravishdasaqlashuchunmo‘ljallangan.

Qo‘shimcha qurilmalar – markaziy protsessorning bevositaboshqaruvida bo‘lmaganHTVning tashqi asbob‐uskunalar kompleksi(skaner,printervaxokazo).Ba’zihollarda«periferiktexnika»debhamnomlanadi.

RAT–raqamliaxborottashuvchisi.

Rutkit(ingl.rootkit)–tizimdasuiqasdizlariniyokizararlidasturmavjudliginiyashirishgamo‘ljallangandasturyokidasturlarto‘plami.

Sabvufer (ingl. subwoofer) – past chastotali tovushlarnichiqarishgamo‘ljallanganakustiktizim.

SD‐karta (ingl. Secure DigitalMemory Card – ishonchli raqamlixotira kartasi) – portativ uskunalarda ishlatish uchun mo‘ljallanganflesh‐xotirakartasi.


55

Servispaketi–mavjudmuammonihalqiladiganyokimahsulotgauningyangiversiyasidapaydobo‘lgano‘zgarishlarnikirituvchidasturversiyasiningyangilanishi.

SHK–shaxsiykompyuter.

Shtrix‐kod–ketma‐ketlikdajoylashganoqvaqorachiziqlaryokiboshqageometrikshakllarsifatidaishlangangrafikaxborot.

SIM (ingl. Subscriber Identification Module) – abonentniidentifikatsiyalashmoduli.

Skaner (ingl. to scan – tikilib qaramoq) – fizik obyektlardan(ko‘pincha qog‘ozdan) kompyuterga tekst va grafik axborotlarniko‘chiradiganuskuna.

Smartfon(ingl.smartphone)–aqllitelefon.

SMS(ingl.ShortMessageService–qisqaxabarlarxizmati)–uyalialoqa tarmoqlarida qisqa matn xabarlarini uzatish va qabul qilishxizmati.

Tachpad (ingl. touchpad – sensorli maydoncha) – yuz qismidabarmoqharakatlanishiorqaliboshqariladiganko‘rsatkichqurilmasi.

Tezkorxotira–markaziyprotsessorningbevositanazoratiostidama’lumotlarnivadasturlarnisaqlashuchunishlatiladiganxotira.

Trekbol (ingl. trackball) – to‘ntarilgan sharikli sichqonchagao‘xshatibishlanganko‘rsatkichqurilmasi.

Troya oti dasturi – ma’lumotlarni ruxsatsiz yig‘ish,soxtalashtirish va yo‘q qilishni ta’minlaydigan badniyatmantiqni o‘zichigaolgan,shaklidanbeziyondastur.

UMPC(ingl.UltraMobilePersonalComputer)–ultra‐mobilshaxsiykompyuter.

UPS(ingl.UninterruptiblePowerSupply–uzluksizelektrta’minot)ulangan asbob‐uskunalarni uzluksiz ravishda elektr energiyasi bilanta’minlaydiganikkilamchielektrta’minotmanbai.


56

USB (ingl.UniversalSerialBus–universalketma‐ketlik shinasi) –o‘rtacha va past tezlikdagi periferik qurilmalar uchunma’lumotlarniuzatishningketma‐ketinterfeysi.

USB‐flesh‐to‘plagich – USB interfeysi orqali kompyutergaulanadigan, olib yuruvchi sifatida flesh‐xotira ishlatilgan raqamliaxborottashuvchisi.

Veb‐kamera–asosaninternettarmog‘idarealvaqtholatidafotoyoki videoma’lumotlarni o‘tkazishgamo‘ljallangan foto‐ yoki video‐kamera.

Vinchester (ingl. winchester), odatda, tizimli blokning ichidajoylashgan va katta hajmdagi axborotlarni doimiy ravishda saqlashuchunmo‘ljallanganqurilma.

FOYDALANILGANVATAVSIYAETILADIGANADABIYOTLARHAMDAINTERNET‐SAHIFALAR

57


Me’yoriy‐huquqiyhujjatlar:

1. ЎзбекистонРеспубликасинингЖинояткодекси.–Т.,2012.2. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят‐процессуал

кодекси.–Т.,2012.3. ЎзбекистонРеспубликасининг«Ахборотолишкафолатлари

ваэркинлигитўғрисида»гиқонуни//ЎзбекистонРеспубликасиОлийМажлисинингахборотномаси.–1997.–№4–5.–108‐м.

4. Ўзбекистон Республикасининг «Ахборот эркинлигипринциплари ва кафолатлари тўғрисида»ги қонуни //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси. –2003.–№1.–2‐м.

5. Ўзбекистон Республикасининг «Ахборотлаштириштўғрисида»ги қонуни // Ўзбекистон Республикаси ОлийМажлисинингахборотномаси.–2004.–№1–2.–10‐м.

6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг«Электрон рақамли имзодан фойдаланиш соҳасида норматив‐ҳуқуқий базани такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори //ЎзбекистонРеспубликасиҚонун ҳужжатларитўплами. – 2005. –№39.–297‐м.

Offlaynnashrlar:

1. КаримовИ.А.Бизтанлаганйўл–демократиктараққиётвамаърифийдунёбиланҳамкорликйўли.Т.11.–Т.,2003.–211б.

2. Миренский Б.А., Раҳмонқулов А.Х., Камалходжаев Д.,Кадирова В.В. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят процесси:Дарслик.(тўлдирилганиккинчинашри).–Т.,2012.–635б.

3. РахманкуловА.Х.МиразовД.М.Дастлабкитергов:Дарслик.–Т.,2012.–455б.

4. ФедотовН.Н.Форензика–компьютернаякриминалистика.–М.,2007.–432с.

5. Миразов Д.М. ва бошқ. Тергов‐процессуал ҳужжатларнингнамуналари:Ўқув‐амалийқўлланма.–Т.,2012.–415б.


58

6. Кабулов Р.К., Абдурахманов Э.С. Ахборот технологияларисоҳасидагижиноятлар:Ўқувқўлланма.–Т.,2009.–107б.

7. Амиров Д.М. ва бошқ. Ахборот‐коммуникациятехнологиялариизоҳлилуғати.–Т.,2010.–573б.

8. Под ред. Ю.В. Гаврилина. Преступления в сферекомпьютернойинформации:квалификацияидоказывание:Учеб.Пособие.–М.,2003.‐245с.

9. ВеховВ.Б.Особенностирасследованияпреступлений,совер‐шаемых с использованием средств электронно‐вычислительнойтехники:Учеб.–метод.Пособие.–Волгоград,1998.–72с.

10. Вехов В.Б. Проблемы расследования преступлений всфере компьютерной информации // Современные проблемыкриминалистики:Межвуз.сб.науч.тр.–Волгоград,1999.–С.176–180.

11. ШухнинМ.Н., Яковлев А.Н.Оклассификациипризнаков вкомпьютерно‐технической экспертизе документов //Информатикавсудебнойэкспертизе:Сборниктрудов.–Саратов,2003.–С.137–140.

12. Россинская Е.Р. Компьютерные преступления: уголовно‐правовые и криминалистические аспекты // Воронежскиекриминалистические чтения. Вып. 3. – Воронеж, 2002. – С. 169–183.

13. Вехов В.Б., Рогозин В.Ю. Криминалистическая методикарасследования отдельных видов преступлений: Учеб. пособие.Ч.2.–М.,2002.

14. Краснова Л.Б. "Обыск‐осмотр" средств компьютернойтехники // Воронежские криминалистические чтения. Вып. 1. –Воронеж,2000.–С.106–110.

15. Салтевский М.В., ЩербаковскийМ.Г., Губанов В.А.Осмотркомпьютерных средств на месте происшествия: Методическиерекомендации.–Харьков,1999.–52с.

16. DavidE.Learner.ElectronicCrimeSceneInvestigation.–N.Y.,2009.–202p.

17. Stephenson P. Investigating computer‐related crime :handbookforcorporateInvestigators.–BocaRaton,2000.–295p.


59

18. Joseph F. Gustin. Cyber Terrorism: A Guide for FacilityManagers.–Lilburn,2003.–250p.

Internet‐sahifalar:1. http://www.lex.uz/ (O‘zbekistonRespublikasiQonunhujjatlari

ma’lumotlarimilliybazasi)

2. http://www.mvd.uz/ (O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlarvazirligi)

3. http://www.akadmvd.uz/ (O‘zbekiston Respublikasi IIVAkademiyasi)

4. http://akadmvd.uz/files/bibl_uz.htm (O‘zbekistonRespublikasiIIVAkademiyasielektronkutubxonasi)

5. http://www.wikipedia.org/(Vikipediaochiqensiklopediasi);

6. Convention on Cybercrime. Budapest, 23.XI.2001.http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/185.htm;

7. Gottschalk P. Policing Cyber Crime http://bookboon.com/‐en/policing‐cyber‐crime‐ebook/

8. 2012 Norton Cybercrime Reporthttp://us.norton.com/cybercrime/

9. Verizon 2013 Data Breach Investigations Reporthttp://www.verizonenterprise.com/DBIR/2013/

10. Расследование преступления в компьютерной сфереhttp://www.grandars.ru/college/pravovedenie/r‐kompyuternyh‐prestupleniy.html

11. Развитиеинформационныхугрозвпервомквартале2013годаhttp://www.securelist.com/ru/analysis/208050801/Razvitie_informatsionnykh_ugroz_v_pervom_kvartale_2013_goda/

12. Компьютержиноятчилиги:мулоҳазаватаҳлилhttp://huquqburch.uz/uz/view/381


60

13. Axborot xavfsizligi – dolzarb vazifahttp://uza.uz/uz/tech/31376/

14. Elektron hujjat almashinuvi rivojlanmoqdahttp://uza.uz/uz/tech/31208/

MUNDARIJA

61

MUNDARIJA

KIRISHSO‘ZI..................................................................................................................3

HODISASODIRBO‘LGANJOYNIKO‘ZDANKECHIRISH........................6

HISOBLASHTEXNIKAVOSITALARINIKO‘ZDANKECHIRISH...........11

RAQAMLIAXBOROTTASHUVCHILARNIKO‘ZDANKECHIRISH.....14

RAQAMLIAXBOROTLARNIKO‘ZDANKECHIRISH.................................20

HODISASODIRBO‘LGANJOYDAMUTAXASSISISHTIROKISIZTERGOVHARAKATLARINIO‘TKAZISH........................................................25

HODISASODIRBO‘LGANJOYDAQO‘SHIMCHAQURILMALARBILANISHLASH.........................................................................................................33

PROTSESSUALHUJJATLARNAMUNALARI.................................................42

TUSHUNCHAVAATAMALARLUG‘ATI..........................................................51

FOYDALANILGANVATAVSIYAETILADIGANADABIYOTLARHAMDAINTERNET‐SAHIFALAR......................................................................57

MUNDARIJA................................................................................................................61

MUNDARIJA

62

TimurNuryigitovichBUTUNBAYEV

AXBOROTTEXNOLOGIYALARISOHASIDAGIJINOYATLARNITERGOVQILISHDAKO‘ZDAN

KECHIRISHTERGOVHARAKATINIO‘TKAZISHTARTIBIVAXUSUSIYATLARI

O‘quv‐amaliyqo‘llanma

MuharrirB.A.YarovTexnikmuharrirD.X.Xamidullayev

Bosishgaruxsatetildi09.07.2014.Nashriyot‐hisobtabag‘i4,0.Tiraji50nusxa.Buyurtma№.Bahosierkinnarxda

100197.Toshkent,Intizorko‘chasi,68.O‘zbekistonRespublikasiIIVAkademiyasi.

axborot texnologiyalari sohasidagi jinoyatlarni tergov qilishda ko

Documents