axborot texnologiyalari - n.ziyouz.com

OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 lsquoRTA MAXSUS TArsquoLIM VAZIRLIGI

M ARIPOV B BEGALOV U BEGIMQULOY M MAMARAJABOV

AXBOROT TEXNOLOGIYALARI

0 lsquozbekiston Respublikasi oliy va o lsquorta maxsus ta rsquolim vazirligi o lsquoquv qolsquollanma sifatida tavsiya etgan

wwwziyouzcom kutubxonasi

3281 А 90

Ushbu olsquoquv qolsquollanma gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy magistratura mutaxassislik talabalari uchun moljallangan bolsquolib bugungi kunning dolzarb laquoAxborot texnologiyalariraquo fanining mazmunini ochib berishga qaratilgan Qolsquollanma darsda va mustaqil o lsquozlashtirilishi lozim bolsquolgan bilimlar bilan tolsquoldirilgan Unda talabalar o lsquozini o lsquozi nazorat qilishi uchun topshiriq savollari keltirilgan

T a q r i z c h i l a r Nizomiy nomidagi TDPU laquoInformatika va ТАТraquo kafedrasi professori

texnika fanlari doktori professor U Yuldashev

Toshkent tolsquoqimachilik va yengil sanoat instituti laquoInformatikaraquo kafedrasi mudiri fizika-matematika fanlari nomzodi dotsent M Atamirzayev

Axborot texnologiyalariM Aripov B Begalov Sh Begimqulov A 90 M Mamarajabovmdash Т Noshir 2009mdash 368-b

I Oripov М BBK 3281ya73

Мирсаид Aripov Баҳодир Begalov Узокбой Begimqulov Мирсалим Mamarajabov


О lsquozbekiston Respublikasi oliy va о lsquorta maxsus ta lim vazirligi о lsquoquv qo lsquollanmasifatida tavsiya etgan

Muharrir Sh Mansurov Texnin muharrir N Sorokina

Rassom Sh OdilovMusahhih P A zamova

Sahifalovchi L Abkerimova

Bosishga ruxsat etildi 160709 Bichimi 6 0 x 8 4 lh laquoTaymsraquo garniturada ofset bosma usulida bosildi Shartli bost 257 Nashrt 230 Nusxasi 1000 Buyurtma 17

laquoN OSHIRraquo MCliJ loshken t sh Navoyi ko lsquochasi pastki savdo pastaslari

copy laquoNOSHIRraquo nashriyoti 2009


T arsquolim tizimida axborot texnologiyalarini qolsquollash boyicha bir qator ishlarni amalga oshirishda 0 lsquozbekiston Respublikasining laquoAxbo- rotlashtirish to lsquoglsquorisidaraquogi laquoElektron tijorat to lsquoglsquorisidaraquogi qonunlari Ozbekiston Respublikasi Prezidentining laquoKompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to lsquog lsquorisidaraquogi Farm oni 0 lsquozbekiston Respublikasi P rezidentin ing laquo 0 lsquozbekiston R espublikasining jam oat t a rsquolim axborot ta rm o g lsquoi ZiyoNET ni tashkil etish to lsquoglsquorisidaraquogi qarori 0 lsquozbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining laquoKompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to lsquoglsquorisidaraquogi qarori asos qilib olinmoqda

Mazkur qonun qaror va farmonlarda laquomaktablar kasb-hunar kollejlari akademik litseylar va oliy olsquoquv yurtlarining ta rsquolim jarayoniga zamonaviy kompyuter va axborot texnologiyalarini egallashga ham da ularni faol qolsquollanishga asoslangan ilglsquoor ta rsquolim tizimlarini kiritishraquo vazifalari belgilab qolsquoyilgan

Shuning uchun ham har bir mutaxassis olsquoz sohasida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanishi m uhim ahamiyat kasb etadi

Ushbu o lsquoquv qo lsquollanma takomillashtirilgan dastur asosida yaratilgan bolsquolib uning m azm unida an rsquoanaviy mavzular bilan bir qatorda yangi mavzular ham o lsquoz aksini topgan Jum ladan jam iyatni axborotlashtirish axborot tizimlari va ularning turlari dasturiy ta rsquom inot va obyektga m olsquoljallangan texnologiyalar axborot texnologiyalarining zam onaviy vositalari operatsion sistem alar kom pyuter to rla ri kom pyuter grafikasi va dizayn W eb-sahifalar yaratishga m olsquoljallangan texnologiyalar m arsquolumotlar va bilimlar ombori masofaviy olsquoqitish asoslari axborot xavfsizligi amaliy paketlar nashriyot tizim lari ta r jim o n va kon v erto r dastu rla ri axbo ro t tex n o lo g iy a la rid an foydalanish samaradorligi kabi mavzular bolsquoyicha bilimlami va mustaqil o rsquoqish uchun yetarli nazariy m arsquolum otlam i o lsquoz ichiga olgan


I bobJAMIYATNI AXBOROTLASHTIRISH

11 Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi ulami qoMlash sohalari va axborotlashgan

jamiyatdagi o lsquorni

A srla r davom ida in so n n in g fao liy a ti tab ia td a g i o sim liklar hayvonlar quyosh energiyasi kabi tayyor m ahsulotlarni o lsquozlashtirish bilan boglsquoliq bo lib kelgan Lekin vaqt o lsquotishi bilan inson faqat tayyor m ahsulotshy

larni olishni o lsquozlashtiribgina qolm asdan tabiatga ta rsquosir qilishni ham o rgandi Inson yerga ishlov bera boshladi turli hayvonlarni qolsquolga o rgatib kolsquopaytira boshladi zavod va fabrikalar gidroelektrostan- siyalar tem ir- yolsquollar va kosmik trassalar qura boshladi Natijada bir paytlar o lsquorm on va dengizlar bilan qoplangan ona zam inim izda yan- gilanishlar paydo bo ldi Akademik VI Vernadskiy uning nom ini noosfera deb atadi

Noosferani yaratish bilan birgalikda inson materiya turlari va xossalaridan ham foydalandi Lekin bu jarayonning turli bosqichlarida m ateriyaning har bir kategoriyasi bir xilda o lsquozlashtirilmadi Dastlabki bosqichda m oddani o lsquozlashtirishga kolsquoproq etibor qaratilgan bolsquolsa keyinchalik energiyani o lsquozlashtirishga va nihoyat axborotni o lsquozlashtirishga imtiyoz berildi

F an d a y a rsquoni tab ia tn i o rg an ish u to lsquog lsquorisidagi b ilim lam i to p lash va um um lashtirishda m ateriyaning m arsquolum bir turining rivojlanishi bilan bog liq davrlar borligi m arsquolum Shu sababli noo- sferaning uchta tashkil etuvchilarini ajratib ko rsa tish m um kin boMadi Bular

^ texnosera^ ergosfera^ infosfera


Texnosferaning paydo bolsquolishi m oddani o rganish bilan ergo- sferaning paydo bolishi energiyani organish bilan bogliq bolsquoIsa infosferaning paydo bolishi axborotni organish bilan boglsquoliqdir

Texnosfera va ergosferani organish kimyo fizika m atem atika va boshqa fanlar orqali amalga oshiriladi

Insoniyatning tabiatni ozlashtirish borasidagi tajriba va bilim lam i toplashi axborotni ozlashtirish bilan birgalikda kechadi Aynan shu jarayon infosferaning paydo bolishiga olib keldi Demak infosferaning paydo bo lsquolishi axborotni organish bilan boglsquoliq ekan

laquoAxborotraquo solsquozi lotincha informatio solsquozidan olingan bo lsquolib tu shyshuntirish biror narsani bayon qilish yoki biror narsa yoxud hodisa haqidagi m arsquolum ot m arsquonosini anglatadi

Inson yashaydigan dunyo turli moddiy va nom oddiy obyektlar shuningdek ular o lsquortasidagi o lsquozaro aloqa va o zaro ta rsquosirlardan yarsquoni jarayonlardan tashkil topgan Sezgi a rsquozolari turli asboblar va hokazolar yordamida qayd etiladigan tashqi dunyo dalillari m arsquolum otlar deb ataladi M arsquolum otlar aniq vazifalami hal etishda zarur va foydali deb topilsa axborotga aylanadi Demak m arsquolumotlarga u yoki bu sabablaiga kora foydalanilmayotgan yoxud texnik vositalarda qayta ishlanayotgan saqlanayotgan uzatilayotgan belgilar yo yozib olingan kuzatuvlar sifatida qarash mumkin Agar bu m arsquolumotlardan biror narsa to lsquoglsquorisidagi m avhumlikni kam darajaga keltirish uchun foydalanish imkoniyati tuglsquoilsa m arsquolum otlar axborotga aylanadi Demak amaliyotda foydali d eb to p i lg a n y a rsquon i fo y d a la n u v c h in in g b i l im in i o s h irg a n m arsquolum otlam igina axborot deb atasa boladi

M asalan qogozga telefon raqamlarini m arsquolum tartibda yozib birovga korsatsangiz u buni biror axborot bermaydigan m arsquolumot sifatida qabul qiladi Biroq har bir telefon raqami qarshisiga muayyan korxona yoki tashkilot nom i uning faoliyat turi yozib qoyilsa awalgi m arsquolum ot axborotga aylanadi

M arsquolum vazifalami hal etish natijasida yangi m arsquolumotlar mdashbilimlar yarsquoni tizimlashtirilgan haqqoniy yoki sinovdan otgan xabarlar paydo boladi U lar qonunlar nazariyalar ham da tasaw ur va qarashlam ing boshqa majmuyi sifatida umumlashgan bolgan Keyinchalik bu bilimlar ozga vazifalami hal etish yoki oldingisini aniqlashtirish uchun zarur bolgan m arsquolum otlar tarkibiga kiradi

Inson o lsquoz hayotida tugilgan kunidan (tarsquobir joiz bolsa hatto ona qorm da dastlab paydo bolgan kundan) boshlab doim o m arsquolum otlar bilan ish koradi Ularni o zining sezgi arsquozolari orqali qabul qiladi


Kundalik turm ushda axborot deganda atrof-m uhitdan (tabiatdan yoki jamiyatdan) sezgi a rsquozolari orqali qabul qilib anglab olinadigan har qanday m arsquolumot tushuniladi Tabiatni kuzata turib insonlar bilan muloqotda bolib kitob va gazeta o lsquoqib televizion korsatuv- lam i коlsquorib axborot olamiz M atem atik olim axborotni yanada kengroq tushunadi U axborot qatoriga fikr yuritish orqali xulosa chiqarish natijasida hosil bolgan bilim lam i ham kiritadi Boshqa soha xodimlari ham axborotni ozlaricha talqin etadilar Shunday qilib turli sohalarda axborot turlicha tushunilar ekan Lekin axborotlarning um um iy tomonlari ham borki bu ulaming beshta m uhim xossaga ega bolishidir Bular axborotni yaratish qabul qilish saqlash ishlov berish va uzatish xossalaridir

A xborotdan foydalan ish im koniyati va sam aradorlig i uning reprezentativligi mazmundorligi yetarliligi aktualligi o lsquoz vaqtidaligi aniqligi ishonarliligi barqarorligi kabi asosiy istemol sifat kolsquorsat- kichlari bilan bogliqdir Chunonchi

a) axborotning reprezentativligi mdash obyekt xususiyatini adekvat ifoda etish maqsadida uni to lsquog lsquori tanlash va shakllantirish bilan boglsquoliqdir

b) axborotning mazmundorligi mdash semantik (mazmuniy) hajmini ifoda etadi

d) axborotning yetarliligi (tolsquolaligi) mdash qaror qabul qilish uchun m inim al lekin yetarli tarkibga (ko rsatk ich lar jam lam asiga) ega ekanligini bildiradi T olsquoglsquori qaror qabul qilish uchun yetarli bo lm a- gan shuningdek ortiqcha bo lgan axborot ham foydalanuvchi qabul qilgan qarorlar samaradorligini kamaytiradi

e) axborotning aktualligi mdash axborotdan foydalanish vaqtida uning boshqarish uchun qim m atliligi saqlanib qolishi b ilan belgishylanadi va xususiyatlari o zgarishi dinam ikasi ham da ushbu axborot paydo b o ig a n vaqtdan buyon o tg an vaqt oralig iga bog liq bo lsquoladi

f) axborotning olsquoz vaqtidaligi mdash uning aw aldan belgilab qoyilgan vazifani hal etish vaqti b ilan kelishilgan vaqtdan kechikm asdan olinganligini bildiradi

g) axborotning aniqligi mdash olinayotgan axborotning obyekt ja ra shyyon hodisa va hokazolam ing real holatiga yaqinligi darajasi bilan belgilanadi

h) axborotning ishonarliligi mdash axborotning real mavjud obyekt- lam i zarur aniqlik bilan ifoda etish xususiyati bilan belgilanadi


i) axborotning barqarorligi mdash axborotning asos qilib olingan m arsquolum otlar aniqligini buzm asdan o zgarishlarga t a rsquosir qilishga qodirligini aks ettiradi

Axborotga ishlov berish texnologiyalari bugungi kunda hayotimizning hamma sohalarini qamrab olgan Informatikaning asosiy resursi mdash axborotdir

Azaldan axborot deganda atrof-m uhit obyektlari va hodisalari ulam ing o lsquolchamlari xususiyatlari va holatlari to lsquoglsquorisidagi m arsquolum otshylar tushuniladi Keng m arsquonoda axborot mdash insonlar olsquortasida m arsquolumot ayirboshlash odamlar va sunrsquoiy qurilmalar o lsquortasida signal ayirbosh- lashni ifoda etadigan umummilliy tushunchadir

M arsquolumki jam iyat rivojlangani sari iqtisodiyot fan texnika texnologiya madaniyat sanrsquoat tibbiyot kabilaming turli masalalari haqidagi mavjud m arsquolumotlar axborot zaxiralaridan foydalanishni tashkil etish intellektual va iqtisodiy hayotga tobora ko proq ta rsquosir korsatadi Demak axboriy jarayonlar ko lsquop qirrali jarayon ekanligi ayon bolm oqda

12 Axborotlashtirishning konseptual asoslari dasturiy shakllari va ilmiy-metodik asoslari

Zam onaviy jam iyatda insonning ishlab chiqarish fashyoliyati um um lashgan ishlab chiqarish (U lC h) doirasida kechm oqda U lC h b ir-b iri b ilan uzviy bog liq fizik (m oddiy) ham da axboriy-m antiqiy qism lardan iborat

Ish lab c h iq a rish n in g a x b o riy -m a n tiq iy q ism iga z o lsquor b ergan m am lakatlar yuqori ish unum dorlig i va zam onaviy xaridorgir m ahsulotlar ishlab chiqarishga erishganliklari m arsquolum Axboriy- m antiq iy ishlab chiqarish (A M IC h) resurslari asosini axborot m ehnat vositalarini esa hisoblash texnikasi uning dasturiy ta rsquom i- noti axborot texnologiyalari va boshqalar tashkil qiladi M ehnat vositalari ham da aqliy m ehnatni sarf qiluvchi tajriba va bilimga ega insonlar A M IC hning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil qiladi A M IC hning m ahsuloti abstrakt obyekt (axborot m odel) istem ol predm eti sifatida nam oyon b o lsquolm oqda

Ishlab chiqarish doirasidagi XX asrda yuz bergan o lsquozgarishlar A M IChning paydo bolishi va ahamiyati oshib borishi bilan bogliqdir B in o b a r in U lC h n in g u m u m a n u n u m d o r l ig in in g o sh ish i avtomatlashtirish shu jum ladan A M IC hni avtomatlashtirish bilan


bogliq deb qaralishi zarur Shu bois m ehnat unum dorligi kolsquop jihatdan informatikaga bogliqdir

Hisoblash texnikasi va aloqa vositalarining keng rivojlanishi axborotni ilgari xayolga ham keltirish m um kin bo lm agan hajm va tezkorlikda yiglsquoish saqlash qayta ishlash ham da uzatish yarsquoni avtomatlashtirilshygan holda ishlov berish imkoniyatini yaratdi Axborot texnologiyalari tufayli insonning faoliyati uning kundalik m uloqot sohasi dunyo sivilizatsiyasi ishlab chiqqan tajriba bilim va m arsquonaviy qadriyatlarni jalb etish hisobiga chindan ham behad kengaymoqda Bu esa o lsquoz navbatida jam iyatning yuqori darajada axborotlashgan bolsquolishini talab etadi

A xborotlashgan jam iyat haqida o lim lar tu rlicha fikr yuritadi- lar M asalan yapon olim lari fikricha axborotlashgan jam iyatda kom pyuterlashtirish jarayoni odam larga ishonchli axborot m anbayi- dan foydalanish ishlab chiqarish va ijtim oiy sohalarda axborotni qayta ishlashni yuqori darajada avtom atlashtirishni ta rsquom inlash im - konini beradi Jam iyatni rivojlantirishda esa harakatlantiruvchi kuch m oddiy m ahsulot emas balki axborot ishlab chiqarish bo lsquolm oglsquoi lozim

Axborotlashgan jam iyatda nafaqat ishlab chiqarish balki butun turm ush tarzi qadriyatlar tizimi ham ozgaradi Barcha harakatlar tovarlam i ishlab chiqarish va istemol etishga yolsquonaltirilgan sanoat jamiyatiga nisbatan axborotlashgan jam iyatdan farqli ravishda bilimlar ishlab chiqariladi va istersquomol etiladi Bu hoi aqliy m ehnat ulushi oshishiga olib keladi insondan ijodiyotga qobiliyat talab etiladi bilimlaiga ehtiyoj oshadi

Axborotlashgan jam iyatning m oddiy va texnologik negizini kom shypyuter texnikasi va kom pyuter tarm oqlari axborot texnologiyashylari telekom m unikatsiya aloqalari asosidagi tu rli xil tizim lar tashkil etadi

Axborotlashgan jamiyat mdash jam iyatning kolsquopchilik a rsquozolari axboshyrot ayniqsa uning oliy shakli bolm ish bilimlami ishlab chiqarish saqlash qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo lsquolgan jamiyat

Axborotlashgan jamiyatga o lsquotishda kompyuter va telekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi

Hozirgi paytda u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib o lsquorin egallashi va boshqa m am lakatlar bilan iqtisodiy m usobaqada teng qatnashishi uchun o lsquoz iqtisodiy tuzilishi ustuvor jihatlari boylik-


lari institutlarini qayta qurishi va sanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi kerakligi ravshan bolmoqda

Bizning respublikamiz ham mustaqillik tufayli axborotlashgan jam iyat tom on kirib bormoqda Bu masala mamlakat Prezidenti va Respublika hukumatining diqqat markazida birinchi masalalar qatorida turibdi

K ibernetika ham da inform atika sohasida ilm iy-tadqiqot ishlarini olib borish va xalq xolsquojaligiga joriy etish m aqsadida 1956-yilda akadem ik M T O rozboyev tashabbusi bilan O zbekiston F an lar akadem iyasi tarkibida VI Romanovskiy nom li M atem atika insti- tu ti qoshida Hisoblash texnikasi bo lim i ochildi 1966-yilda M arkashyziy Osiyo m intaqasida O zbekiston Respublikasi Fanlar akadem ishyyasi tarkibida hisoblash m arkazi bo lgan K ibernetika instituti 1978- yilda esa uning asosida Kibernetika ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etildi

Davlat tom onidan tartibga solishning muhimligi va respublikada axborotlashtirish jarayonini tezlashtirish zaruriyatini hisobga olib O zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 1992-yil 8-dekabr qarori bilan Fan va texnika boyicha Davlat Q om itasi (FTD Q ) qoshida Axborotlashtirish boyicha bosh boshqarma (Boshaxbor) tuzildi

M azkur qarorda belgilab berilgan asosiy vazifa va faoliyat yonalishlari doirasida O zR FTD Q tashabbusi bilan axborotlashtishyrish jarayonini rivojlantirishga yo naltirilgan b ir qa to r qonunlar qabul qilindi Axborotlashtirish haqidagi (1993-yil may) EH M va m arsquolumotlar bazasi uchun dasturlarni huquqiy muhofazalash haqidagi (1994-yil may) qonunlar shular jum lasidandir

Vazirlar M ahkamasi Axborotlashtirish haqidagi Q onun talablarini bajara borib 1994-yil dekabrda Ozbekiston Respublikasini axborotshylashtirish konsepsiyasini m arsquoqulladi Ushbu konsepsiyaning asosiy maqsadi va unda qoyilgan masalalar quyidagilardan iboratdir

bull milliy axborot-hisoblash to rini yaratishbull axborotlarga tovar sifatida yondashishning iqtisodiy huquqiy va

m ersquoyoriy hujjatlarini yuritishbull axborotlam i qayta ishlashning jahon standartlariga rioya qilishbull informatika industriyasini mujassamlashtirish va rivojlantirishbull axborotlar texnologiyasi sohasidagi fundam ental tadqiqotlarni

ragbatlantirish va qollab-quw atlashbull informatika vositalaridan foydalanuvchilami tayyorlash tizim ini

muvofiqlashtirish


Konsepsiyaning asosiy qoidalari hisobga olingan laquo 0 lsquozbekiston Respublikasining axborotlashtirish dasturiraquo ishlab chiqildi U uch maqsadli dastum i o z ichiga oladi

a) milliy axborot-hisoblash tarm ogib) EH M ni m atem atik va dasturiy ta rsquominlashd) shaxsiy kompyuterMazkur dasturda vazirlik va idora axborot tarmoqlari Milliy axborot-

hisoblash tarm og in i yaratish kom pyuter va hisoblash texnikasi vositalarini ishlab chiqarishni tashkil etish yangi axborot texnologishyyalari sohasida kadriar tayyorlashni takomillashtirish hujjatlashtirishning m eyoriy-uslubiy ham da huquqiy tizimini yaratish va boshqalar joy olgan

0 lsquozbekiston axborot texnologiyalarini tatbiq etish va rivojlantirish uchun talay intellektual imkoniyat va axborot zaxiralariga ega Fanlar akademiyasi oliy va o lsquorta maxsus o lsquoquv yurtlari ishlab chiqarish va firmalarda kom pyuter texnikasi aloqa dasturiy va axborot ta rsquom inoti axborot tizim lari bo yicha malakali xodimlar ishlamoqda

Xalq xolsquojaligining ushbu yolsquonalishida Ozbekiston Respublikasi ham yuqorida belgilab berilgan tamoyillami amalga oshirar ekan axborotshylashgan jamiyat sari shahdam qadamlar bilan bormoqda

Buning yorqin dalili sifatida 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan laquoKadriar tayyorlash milliy dasturiraquoni ikkinchi chaqiriq O zbekiston Respublikasi Oliy M ajlisining V sessiyasida Prezident IA Karimov kotargan masalalar yuzasidan Vazirlar M ahkamasining 2001-yil 23- mayda qabul qilingan laquo2001mdash2005-yillarda kom pyuter va axborot texnologiyalarin i rivo jlan tirish laquo I n te r n e t t in g xalqaro axboro t tizimlariga keng kirib borishini ta rsquominlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari to lsquoglsquorisidaraquogi Qarorini va 2001-yilning m ay oyida respublikamizda birinchi m arta o tkazilgan Internet festi- valini aytib o tish mumkin

M azkur qarorni bajarish maqsadida koplab ishlar amalga oshirildi va yana bir qator ishlam i amalga oshirish rejalashtirilgan

XXI asrda oliy va o rta maxsus o quv yurtlarining bitiruvchilari yangi sharoitlarga ijodiy va kasbiy yondashishga tayyorlangan bo lsquolish- lari lozim Shu sababli respubhkamizda ta rsquolim sohasida ham boshqa sohalardagi kabi katta o lsquozgarishlar amalga oshirilmoqda

Iqtisodiy kibem etikani rivojlantirishda akadem ik SS G ulom ov boshchiligidagi b ir guruh olim lar olib borayotgan izlanishlar diqqatga sazovordir Z ero akadem ik VQ Qobulov aytganidek laquoIqtisodiy


kibernetika mdash mashina texnologiyalariga asoslangan holda ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarni o lsquorganadigan yangi fanga aylanmoqdaraquo

Axborotlami qayta ishlash saqlash va uzatish insoniyat taraqqiyotining har bir bosqichida turlicha rivojlanib borib har xil ko ri- nishlarga ega bolgan Eng sodda zamonaviy axborot sistemasigacha uning paydo bolishi so ngra m uloqotning paydo bolishi uchun insondan alohida vosita talab qilinmagan Unga inson miyasining quwati yetarli hisoblangan Inson tajribasi va bilimini orttirishda axborot almashishda til va nutq vositachi vazifasini bajargan Ulaming ogzaki hikoyalarda yigilishi xotirada saqlanishi va avloddan avlodga o tib borishi insonning tabiiy imkoniyatlari tufaylidir Taraqqiyot bosqichshylari rivojlangani sari insoniyatning axborot to plashi qayta ishlashi va uzatishi usuli ozgarib borgan Axborotni qabul qilish qayta ishlash va uzatish bosqichma-bosqich amalga oshirilgan

I bosqich mdash yozuvning paydo bolishi saqlanishi va avloddan avlodga otishi Yozuv paydo bolishi bilan inson qayta ishlash texnologiyasidan birinchi marta quw at oldi

II bosqich mdash XVI asr o rta larida kitob bosish vositalarning yaratilishi bilan bogliq Bu hodisa m adaniyatning rivojlanishiga olib keldi Kitob nashr etish ilm-fanning rivojlanishi bilan birga soha bilimlarining ham jadal rivojlanishiga olib keldi M ehnat jarayonida dastgohlarda mashinalarda ishlash orqali orttirilgan bilimlar yangi fikrlash manbayi va ilmiy yonalishlarga tatbiq etildi

III bosqich mdash XIX asr oxirlari Elektr energiyasi paydo bolishi bilan birga telefon telegraf radio orqali ko p miqdordagi axborotlam i uzatish va qabul qilish imkoniyati yaratildi

IV bosqich mdash axborot revolyutsiyasi sodir bolishi bilan xarakshyterlanadi Bu bosqichning boshlanishi XX asming 40-yillariga yarsquoni universal EHM lam ing yaratilishi davriga to g ri keldi 70-yillarda axborot texnologiyasining yadrosi bo lgan mikrotexnologiya va shaxsiy k o m p y u te r la r y a ra tild i H iso b la sh tex n ik as in in g riv o jlan ish i evolyutsiyasida mikroprotsessor yonalishi paydo boldi

V bosqich mdash XX asr oxiri Boshqarish tizimlarini osonlashtirish maqsadida axborot texnologiyalari qayta ishlandi Axborotlami m az- munli qayta ishlash negizida bizga boshqaruv tizimini organish im - koniyatini beradigan algoritm va modellar bor Kompyuterlaming paydo bolishi insoniyatning ulkan yutugi hisoblanadi Kompyuter axborotni xotirasida yigib uni tez qayta ishlash imkoniyatiga ega lekin axborotni qayta ishlashdan m aqsad nima ekanligini bilmaydi


13 Modellashtirish jarayoni va uning kompyuterdapaydo boMishi

XX asr oxirida har xil (matem atik mantiqiy va b) modellar va texnik boshqarish algoritmlari (avtom atlashshytirilgan ham da avtom atik ishlab chiqarish) va ijtimoiy tizim lar ishlab chiqildi H ar qanday ishlab chiqarish

asosida boshqarishsiz amalga oshmaydigan maqsadga yonaltirilgan harakatlar yotadi XX asr oxiriga kelib mantiqiy axborot ishlab chiqarish ortdi Boshqaruvchining aqliy imkoniyatlari boshqarish samarasi oshishiga ohb keldi

Beshinchi bosqichning asosiy m azm uni nafaqat boshqarish fao- liyatidagi samaraning keskin kolsquotarilishi balki undagi ishchi kuchlar- ning ortishi ham inobatga olinganini bildiradi Shunday qilib texnoshylogiyaning yangi turi mdash axborot texnologiyalari m arsquolum otning va m ahsulotning qayerdan kelishi axborot hisoblanadi

M odel sozi lotincha m odulus solsquozidan olinib o lchov meyor degan m arsquonolam i bildiradi M odel deganda biror obyekt yoki obyektlar tizimining obrazi yoki nam unasi tushuniladi M asalan Yeming modeli deb globusni osm on va undagi yulduzlar modeli deb planetariy ekranini har bir odam ning m odeli sifatida esa pasportidagi suratini olish mumkin

M odel tuzish jarayoni m odellashtirish deb ataladi M odellashtishyrish deganda biror obyektni uning modellari yordamida tadqiq qilish mavjud predm et va hodisalam ing m odellarini yasash va o rganish tushuniladi

M odellashtirish uslubidan hozirgi zam on fanlari keng foydalan- moqda U ilmiy-tadqiqot jarayonini yengillashtiradi barsquozi hollarda esa muiakkab obyektlami o lsquorganishning yagona vositasiga aylanadi Mavhum obyekt olisda joylashgan obyektlar juda kichik hajmdagi obyektlami o rg an ish d a m odellash tirishn ing aham iyati beqiyosdir F iz ika astronomiya biologiya iqtisodiyot fanlarida obyektning faqat m arsquolum xususiyat va munosabatlarini aniqlashda ham modellashtirish uslubidan foydalaniladi

M odellarni tanlash vositalariga qarab ulam i uch guruhga ajratish mumkin abstrakt fizik va biologik

Narsa yoki obyektni xayoliy tasaw ur qilish orqali form ula va chizm alar yordam ida o lsquorganishda qolsquollaniladigan model abstrakt m oshydel hisoblanadi Abstrakt m odelni m atem atik model deb atasa ham


boladi Shuning uchun abstrakt modelni m atematik va m atematik- mantiqiy modellarga ajratiladi

Fizik m odellar organilayotgan obyektni kichiklashtirib yasash yordamida tadqiqot o lsquotkazishda qolsquollaniladigan model hisoblanadi Fizik modellarga obyektlaming kichiklashtirilgan maketlari turli asbob va qurilmalar trenajyorlar va boshqalar misol bolsquoladi Fizik modellar samolyot kema avtomobil poyezd GES va boshqa obyektlami o lsquorganishda yoki ularni yaratishda qollaniladi

Biologik model turli tirik obyektlar va ulaming qismlari mdash molekula hujayra organizm va boshqalarga xos biologik tuzilish funksiya va jarayonlarni modellashtirishda qollaniladi Biologik model odam va hayvonlarda uchraydigan marsquolum bir holat yoki kasallikni laboratoriyada hayvonlarda sinab korish imkonini beradi

M atematik model deb organilayotgan obyektning matematik forshymula yoki algoritm kolsquorinishida ifodalangan xarakteristikalari orasidagi funksional boglanishga aytiladi

Kompyuterlar yaratilganidan boshlab m atematik modellashtirish jarayoni alohida ahamiyatga ega bolsquolib kelmoqda Murakkab texnik iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarni yaratish hamda ulami kompyuterlar yordamida qayta ishlashda matematik modellashtirishdan keng miqyosda foydalanib kelinmoqda Buning natijasida obyekt yarsquoni haqiqiy tizim ustida emas balki uning o lsquornini bosuvchi matematik model ustida tajriba o lsquotkazila boshlandi

Kosmik kemalarning harakat trayektoriyasi murakkab muhandislik inshootlarini yaratish transport magistrallarini loyihalash iqtisodni r iv o jla n tir ish va b o sh q a la r b ila n b o g lsquoliq b o lg a n m urakkab hisoblashlaming kompyuterda bajarilishi m atem atik modellashtirish uslubining samaradorligini tasdiqlaydi

M atem atik model tuzish to lsquort bosqichda amalga oshiriladiBirinchi bosqich mdash m odelning asosiy obyektlarini boglsquolovchi

qonunlarni ifodalashIkkinchi bosqich mdash modelni m atem atik tilda ifodalashUchinchi bosqich mdash m odeldan olingan nazariy natijalar am alshy

dagi kuzatish natijalariga mos kelishi (modelning adekvatligi)ni aniqshylash

T o rtinchi bosqich mdash o lsquorganiladigan obyekt haqidagi m arsquolumot- lam i jam lash tahlii qilish va rivojlantirish


14 Axborotlami toplash uzatish saqlash va qayta ishlashning umumiy usullari

Axborotlami kodlashtirish

laquoAxborotraquo solsquozi awalgi sahifatlarda ta rsquokidlanganidek lotincha laquoinformatioraquo so zidan olingan bolib biror ish holati yoki kishi faohyati haqida m arsquolum qilish xabar berish biror narsa haqidagi m arsquolumot degan m arsquononi

anglatadiAxborot tushunchasidan inson faoliyatining barcha sohalarida

foydalaniladi Ayni paytda uning miqdoriy tavsifi yarsquon i texnik- iqtisodiy va falsafiy shuningdek gnoseologik (axborot anglash voshysitasi sifatida) kibernetik kabi bir qator jihatlari farqlanadi

1 Falsafiy nuqtai nazardan axborot ongga nisbatan ikkinchi darajali deb qaraladi Ong ham o lsquoz navbatida borliqqa nisbatan ikkinchi darajali Shundan kelib chiqqan holda axborot signallaming tartibga solingan ketma-ketligi obrazi bolishi lozim Aniqroq aytganda semantikaga (m azm un mohiyatga) ega fikr tashuvchi bolishi kerak

Axborotning moddiy tashuvchisi axborotni uzatish va saqlashni aks ettirgandagina axborot mavjud bo ladi aks holda borliq axborot- siz qoladi Shunday qilib axborot m oddiy tashuvchining uzviy mazmuni va mohiyati sanaladi

2 Kibernetik nuqtai nazardan tirik organizm avtomatik harakat - lanuvchi m ashina yoki inson-m ashina tizim i tom onidan amalga oshiriladigan har qanday jarayonda (ongli yoki ongsiz ravishda) axborot yuzaga keladi uni qabul qilish uzatish qayta ishlash yuz beradi Ayni paytda keladigan axborot signallari obyektning tashqi ta rsquosirlarga bolgan m unosabatini ishlab chiquvchi chiqadigan signallarga aylantiriladi

Signallarni uzatish va axborotni qayta ishlash m ateriya yoki energiyaning borliq va vaqtda harakatlanishi hamda obyektlar yoxud m uhitlam ing o zaro aloqasi holatini tarkibining ozgarishini yuzaga keltiruvchi har qanday jarayonlar yordamida amalga oshirilishi mumkin

3 Axborot nazariyasida kopincha laquoaxborot miqdoriraquo tushunchasishydan foydalaniladi Bunda asosan axborot mdash bu axborot olinguncha va olingandan song m um kin bolgan javoblar sonining funksiyasi ekanligi anglashiladi Axborot harakatlanishi undagi mavhumlikni (noaniqlikni) bartaraf etishdan iborat


4 Informatika nazariyasida saqlash qayta tuzish va uzatish obyekti sanalgan barcha m arsquolumotlar axborot deb yuritiladi Bunday hollarda axborot boshqaruv maqsadida uni qayta tashkil etish nuqtayi nazaridan kolsquorib chiqiladi

5 Iqtisodiy-xojalik faoliyatida axborot deganda keng m arsquonoda atrof-m uhit to lsquoglsquorisidagi har qanday m arsquolumotlar tushuniladi Bu m arsquolumotlar atrof-m uhit bilan o lsquozaro aloqadan unga moslashishdan va uning o lsquozgarishi jarayonidan olingan bolsquolishi mumkin

Istersquomolchi nuqtayi nazaridan axborot mdash bu eng oxirgi foydalanuvchi tom onidan olingan tushunchalar va foydali deb baholangan yangi m arsquolumotdir

Yuqorida qayd etilganlami izohlagan holda axborotga quyidagicha ta rsquorif berish mumkin Axborot mdash bu yaratuvchisi doirasida qolib ketmagan va xabarga aylangan bilimlar noaniqligi tolsquoliqsizligi darashyjasini kamaytiradigan hamda oglsquozaki yozma yoki boshqa usullar (shartli signallar texnik vositalar hisoblash vositalari va hokazo) orqali ifodalash mumkin bolsquolgan atrof-muhit (obyektlar voqea- hodisalar) to lsquoglsquorisidagi marsquolumotlardir

Mazkur yolsquonalishda quyidagilar m uhim sanaladi axborot mdash bu har qanday m arsquolum ot emas balki u mavjud

noaniqliklami kamaytiruvchi yangi bir m arsquolumotdiraxborot uni yaratuvchidan tashqarida mavjud boladi u o lsquoz yara-

tuvchisidan uzoqlashgan inson tafakkurida aks etgan bilimdiraxborot xabarga aylandi chunki u belgilar kolsquorinishida m arsquolum

bir tilda ifodalanganxabar moddiy tashuvchiga yozib qoyilishi m umkin (xabar axboshy

rotni uzatish shaklidir)xabar uning muallifi ishtirokisiz aks ettirilishi mumkin u jam oat kommunikatsiyasi kanallari orqali uzatiladiAxborot tashkilotga quyidagi im koniyatlam i beradi tashkilotning strategik taktik va tezkor maqsad ham da vazifalarini

belgilashtashkilotning bolsquolinmalaming joriy holatini ulardagi jarayonlarshy

ni nazorat qilishasosli va o lsquoz vaqtidagi qarorlam i qabul qilish maqsadga erishishda bolsquolinm alar ishini muvofiqlashtirish Axborotga bolsquolgan ehtiyoj axborotlashtirish Axborotning yetish-

masligi axborotga nisbatan ehtiyojni mdash biror soha to lsquoglsquorisida jamiyat tom onidan to lsquoplangan bilim va alohida bilimlar o lsquortasidagi farqni


anglashni keltirib chiqaradi Ishlab chiqarishni va insoniyatning barcha faoliyat sohasini axborot bilan to lsquoldirish jarayoni axborotlashtirish deyiladi Uzluksiz axborot bilan to lsquoyintirish natijasida axborotlashgan jamiyat yuzaga keladi

Axborotlashgan jamiyat Bu jam iyatda barcha fuqarolar tashkilotlar va davlatning axborotga bo lgan ehtiyojini qondirish uchun ham m a sharoit yaratilgan boMadi M ehnat qiluvchilarning ko pch i- ligi yo axborot ishlab chiqarish saqlash qayta ishlash va sotish bilan band boMadi yoki bu jarayonlarsiz ishlab chiqarish m ajbu- riyatlarini bajara olm aydigan boMadi Bu bunday jam iyat fuqarolari axborot m adaniyatiga ega boMishini anglatadi Y arsquoni ular axborot bilan ishlashni uni olish qayta ishlash va uzatish uchun axborot tizim lari va texnologiyalaridan foydalanishni biladilar Bu joylarda inson faoliyatining barcha jabhalariga oid boy bilim lar ishonchli axborotlardan toMiq va o lsquoz vaqtida foydalanishni ta rsquom inlashga qarashytilgan kom pleks chora-tadb irlam i tatb iq etishni anglatadi

Informatika Axborot xususiyatlarini o rganish uni yigMsh saqshylash qidirish qayta ishlash ozgartirish ham da inson faoliyatining turli sohalarida foydalanish va tarqatish bilan shugullanadigan fan informatika deb ataladi Inform atikaning asosiy vazifasi mdash davlat boshqaruv organlarining sanoat va tadbirkorlik ilmiy texnik ham da boshqa sohalardagi axborotga boMgan ehtiyojini qondirish uchun m oddiy-texnik bazani yaratishdir

Informatikaning uchta asosiy yolsquonalishi mavjudBirinchi yolsquonalish axborotni uzatish yigMsh va qayta ishlashning

texnik vositalarini rivojlantirish nazariyasi bilan bogMiq U hisoblash komplekslarini lokal va global hisoblash tarmoqlari aloqa nazariyasini o lsquoz ichiga olgan keng ilmiy-ommaviy sohadir

Ikkinchi yo nalish m arsquolumotlarni qayta ishlash boyicha har xil amaliy vazifalami hal etish yuzasidan turli kategoriyadagi foydalanuvchilar uchun texnik vositalar bilan samarali ishlashni tashkil qilish im konini beradigan dasturiy ta rsquom inotni ishlab chiqishga yonaltirilgan m atem atik va amaliy fanlar kompleksini o z ichiga olgan dasturlashtirishdir

Bu yonalishga algoritmlashtirish tillari nazariyasi m arsquolum otlarni tashkil etish saqlash izlash va qayta ishlash nazariyasi tizimli ham da amaliy dasturlashtinsh nazariyasi kiradi

Axborot tizim ini yaratishda ikkinchi yonalishni um umiy va amaliy dasturiy ta rsquom inot deb atash qabul qilingan


U chinchi yolsquonalish avtom atlashtirilgan usulda turli darajadagi vazifalami hal etish modellari algoritmlari tartibi texnologiyasini ishlab chiqish va tashkil qilishdir Informatikaning bu bolsquolimi hozir qishloq xojaligi sohasida o lsquota muhim va dolzarb sanaladi

Inform atikaning m oddiy-texnik bazasi boshqaruv faoliyatining tu rli sohasi va dara ja la rida ish layo tgan m utaxassislar u ch u n avtom atlashtirilgan ish joylaridan keng foydalanish im konini beradi va shuningdek professional-ekspert (ekspert tizimi) darajasida qaror qabul qilishga qodir boMgan ixtisoslashtirilgan predm et sohasida hisoblash tizim ini va axborot-kom m unikatsiya tarm og in i yaratish imkonini yuzaga keltiradi

Axborotni kodlashtirish Axborotni xabarga aylantirish usullaridan biri mdash uni moddiy tashuvchi vositaga yozish Bunday yozish jarayoni kodlashtirish deb yuritiladi

Agar kom pyuter texnikasidan foydalanish uchun m oljallangan m oddiy tashuvchilardan foydalanilsa u holda m arsquolum otlar bilan ishlashga to lsquoglsquori keladi Bunday holda axborotni saqlash qayta ishlash uzatish va kiritishni avtomatlashtirish maqsadida uni shartli belgilarga aylantirish axborotlami kodlashtirishni anglatadi

M arsquolumotlar Axborot istersquomolchiga yetib borguncha bir qator ozgarishlarga uchraydi Oraliq bosqichlarda xabaming mohiyatiga kolsquora xususiyati ikkinchi darajaga tushib qoladi natijada laquoaxborotraquo tushunshychasi nisbatan cheklangan laquomarsquolumotlarraquo tushunchasi bilan almashtiriladi Shuning uchun ham m arsquolumotlami axborotning kompyuterdagi tasviri deb aytish mumkin

M arsquolum otlar bir-biri bilan o lsquozaro bogMangan dalil va raqamlar fikrlar to lsquoplam ini ifodalaydi Axborot va m arsquolumotlar o lsquortasidagi farq ta rsquokidlanmaydigan hollarda ular sinonim sifatida ishlatiladi

Hujjat hujjat aylanishi Axborot tizimi doirasida har qanday tashkilot hujjat va hujjat aylanishi ishiga duch keladi Hujjat mdash bu m a rsquolum qoidaga k o lsquora rasm iylash tirilgan belgilangan tartibda tasdiqlangan qoglsquooz ovoz yoki elektron shakldagi axborotdir Hujjat aylanishi mdash hujjatlami yaratish izohlash uzatish qabul qilish va arxivlashtirish shuningdek ulam ing ijrosini nazorat qilish hamda ulam i ruxsatsiz foydalanishdan himoyalash tizimidir

Axborot jihatlari Axborotni uchta asosiy jihatdan yarsquoni pragmatik semantik va sintaktik nuqtayi nazaridan kolsquorib chiqish mumkin Axborotni aynan shu jihatdan коlsquorib rhiqifh aytrimthThtirilgqn axborot tizimini loyihalashtirishda m uhim ahajnjtfitgarega


Pragmatik jihat axborotlam i amaliy jihatdan foydaliligi istemolchi uchun qanchalik qimmatli ekanligi va qaror qabul qilishdagi ahamiyati nuqtayi nazaridan ko lsquorib chiqadi Axborotni pragm atik o lsquorganish boshqaruvning turli darajalarida qarorlar qabul qilish uchun zarur bolgan korsatkichlar tarkibini aniqlash korsatkichlar va hujjatlaming unifikatsiyalashtirilgan tizim ini ishlab chiqish imkonini beradi

Semantik jihat axborotlam i organishda axborotning m ohiyatini ochish va uning elem entlarining m azm uniy aham iyati ortasidagi m unosabatlami korsatish imkonini beradi

U shbu jihat axborot qismlari o rtasidagi bogliqliklarni ko rib chiqadi M azkur darajada axborot majmuyining tashkil bo lish qonushyniyatlari (rekvizitlardan ko rsatkichlar ko rsatk ichlardan hujjatlar shakllantirish) tadqiq etiladi Axborotning miqdoriy bahosi m arsquolum darajada axborotning shakllanish jarayonini bayon etish hujjatlar harakatlanishining oqilona yonalishini ham da ulam i qayta ishlashning texnologik variantini tanlash imkonini beradi

Xullas axborotni turli jihatlardan organish ulam ing tartibi va tarkibini paydo bo lish qonuniyatini hajm vaqt va sifat jihatidan tavsifmi (toliqligi ishonchliligi eskirmaganligi aniqligini) aniqlash shuningdek axborot olish qayta ishlash himoya qilish imkonini beradi

Topshiriq va nazorat savollari

1 Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi haqida nimalarni bilasiz2 Zamonaviy axborot texnologiyalarini qollash sohalari va ularning

axborotlashgan jamiyatdagi orni qanday3 Axborotlashtirishning konseptual asoslari nima4 Axborotlashtirishning dasturiy shakllari va ilmiy-metodik asoslari

qanday5 Modellashtirish jarayoni nima va u kompyuterda qanday paydo

bolgan6 Axborotlami toplash uzatish saqlash va qayta ishlashning umumiy

usullari qanday7 Axborotlami kodlashtirish deganda nimani tushunasiz8 Kompyuter dasturlari va ularning axborotlami qayta ishlash

jarayonidagi olsquorni haqida gapirib bering


21Axborot tizimlari ularning turlari va tasniflanishi

Tizim (sistema) deganda yagona maqsad yolsquolida bir vaqtning o lsquozida ham yaxlit ham ozaro boglsquolangan tarzda faoliyat ko rsatuvchi elem entlar (obyektlar) m ajm uasi

tushuniladi Dem ak har qanday tizim biror-bir aniq m aqsad yolsquolida xizm at qiladi M asalan sizga m arsquolum bo lgan shahar telefon tarm oqlari tizimi insondagi yurak-qon tomiri tizimi asab tizim i va boshqalar sunrsquoiy yaratilgan va tabiiy tizimlarga misol bo la oladi U larning har biri tizimga qoyiladigan barcha shartlarga javob beshyradi yarsquoni har biri o ziga xos yagona maqsad yolsquolida faoliyat ko rsatadi va tizim ni tashkil etuvchi elem entlardan iboratdir

Quyidagi jadvalda elementlari va asosiy maqsadi kolsquorsatilgan tizim shylarga yana bir nechta misollar keltirilgan

1-jadval

Tizim turlari Tizimning elementlari Tizimning asosiy maqsadi

Korxona Odamlar qurilmalar materiallar bino va boshqalar

Mahsulot ishlab chiqarish

Kompyuter Elektron va elektromexanik uskunalar

M arsquolumotlami qayta ishlash

Telekommunikatsiontizim

Kommunikatsiya vositalari aloqa kanallari qurilmalar

Aloqa kanallarini olsquozaro bog lash va marsquolumot almashuvini tarsquominlash

Axborot tizimi

Kompyuterlar kompyuter tarmoqlari odamlar axborot va dasturiy tarsquominot va boshqalar

M arsquolumotlarni yaratish yiglsquoish qayta ishlash va masofaga uzatish


Informatikada laquotizimraquo tushunchasi ko proq texnik vositalar asosan kom pyu terla r va m urakkab obyek tlam i boshqarishga n isbatan ishlatiladiraquoTizimraquo tushunchasiga laquoaxborotraquo solsquozining qolsquoshilishi uning belgilangan funksiyasini va yaratilish maqsadini aniq aks ettiradi

Axborot tizimi mdash belgilangan maqsadga erishish yolsquolida axborotni yigish saqlash qayta ishlash va uzatish uchun qolsquollaniladigan usullar vositalar va shaxslaming o lsquozaro boglsquolangan majmuasidir

Axborot tizimlari jam iyat paydo b o lsquolgan paytdan boshlab m avshyjud chunki jam iyat rivojlanishning turli bosqichlarida o lsquoz boshqaruvi uchun tizimlashtirilgan oldindan tayyorlangan axborotni talab etgan Bu ayniqsa ishlab chiqarish jarayonlari mdash moddiy va nom oddiy nematlami ishlab chiqarish bilan boglsquoliq jarayonlarga tegishlidir Chunki ular jam iyat rivoji uchun hayotiy m uhim ahamiyatga ega Aynan ishlab chiqarish jarayonlari jadal takomillashadi Ulaming rivojlanib borishi bilan boshqarish ham murakkablashadiki o lsquoz navbatida u axborot tizimlarini takomillashtirish va rivojlantirishni rag bat- lantiradi

Kibernetik yondashuvga muvofiq boshqaruv tizimi boshqaruv obyekti yiglsquoindisini (masalan koixonalar tashkilotlar va hokazo) va boshqaruv subyekti boshqaruv apparatini o zida nam oyon etadi Boshqaruv apparati deganda m aqsadlarni shakllantiruvchi rejalarni ishlab chiquvchi qabul qilingan qarorlarga talablarni m oslashtiruvchi shuningdek ulaming bajarilishini nazorat qiluvchi xodimlar tushuniladi Boshqaruv obyekti vazifasiga esa boshqaruv apparati ishlab chiqqan rejalam i bajarish kiradi yarsquoni boshqaruv tizimining o lsquozi shu ishlami amalga oshirish uchun tuzilgandir

Boshqaruv tiz im in ing ikkala kom ponen ti togri (T) va aks (A) a lo q a la r b i la n bo g M an g an T o lsquog lsquori a lo q a b o s h q a ru v apparatidan boshqaruv obyektiga yo naltirilad igan axborot oqim ida ifodalanadi Aks aloqa teskari yolsquonalishda yuboriluvchi qabul qilingan qarorlarn ing bajarilishi haqidagi h isobot axboroti oqim ida o lsquoz aksini topadi

Axborot oqimlari (T va A) qayta ishlash vositalari m arsquolum otlam i uzatish va saqlash shuningdek m arsquolum otlarni qayta ishlash boyicha operatsiyalami bajaruvchi boshqaruv apparati xodimlarining o lsquozaro aloqasi obyektining axborot tizim ini tashkil etadi

Axborot tizimlarini tatbiq etish nafaqat m ayda-chuyda axborotni qayta ishlash va saqlash yozuv-chizuv ishlarini avtom atlashtirish hisobiga balki qarorlarni qabul qilish (sun rsquoiy in tellekt usullari


ekspert tizimlari va hokazolar) zamonaviy telekommunikatsiya vositalari (elektron pochta telekonferensiyalar) yalpi va lokal hisoblash tarm oqlari va boshqalardan foydalanishda firma mutaxassislari xatti- harakatini modellashtirishga asoslangan boshqarishning yangi uslublari hisobiga ham firma ishlab chiqarish-xolsquojalik faoliyati samaradorligini yuksaltirish maqsadlarida amalga oshiriladi

Axborot tizim larining avtomatlashtirilgan va avtomatik turlari m arsquolum

Avtomatlashtirilgan axborotlar tizimida boshqarish yoki m arsquolum otshylarni qayta ishlash funksiyalarining bir qismi avtomatik ravishda qolgani esa inson tom onidan bajariladi

Avtomatik axborotlar tizimida boshqarish va m arsquolumotlarni qayta ishlashning barcha funksiyalari texnik vositalarda inson ishtirokisiz am alga oshiriladi (m asalan texnologik jarayon larn i avtom atik boshqarish)

Q olsquollanish sohasiga qarab axborot tizimlarini quyidagi sinflarga ajratish mumkin

bull ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirish va boshqarishbull loyihalashtirishni avtomatlashtirishbull tashkiliy jarayonlarni boshqarishbull texnologik jarayonlarni boshqarishIlmiy axborot tizimlari ilmiy- xodimlar faoliyatini avtom atlashtishy

rish statistik axborotni tahlii etish tajribalami boshqarish uchun m olsquoljallangan

Loyihalashtirishni avtomatlashtirishning axborot tizimlari yangi texnika (texnologiya) ishlab chiqaruvchilar va loyihachi m uhandislar m ehnatini avtomatlashtirish uchun m olsquoljallangan

Tashkiliy boshqaruvning axborot tizimlari mdash shaxslar funksiyalarini avtom atlashtirish uchun m olsquoljallangan Bu sinfga ham sanoat (korxonalar) ham nosanoat obyektlari (bank birja suglsquourta kom - paniyalari m ehm onxonalar va hokazolar) va ayrim ofislar (ofis tizim lari)ni boshqarishning axborot tizim lari kiradi

Texnologik jarayonni boshqarishning axborot tizimlari turli texshynologik jarayonlarni avtomatlashtirish uchun m oljallangan (moslashyshuvchan ishlab chiqarish jarayonlari metallurgiya energetika va hokazolar)

Dastlabki axborot tizim lari 1950-yillarda paydo bolsquoldi Bu yillarda ular m aosh hisob-kitoblarini qayta ishlash uchun m oljallangan bolsquolib elektromexanik buxgalterlik hisoblash mashinalarida amalga oshirilgan


Bu qoglsquooz hujjatlam i tayyorlashda m ehnat va vaqtni bir qadar qisqartirishga olib kelgan

60-yillarda axborot tizimlariga m unosabat butunlay ozgardi Bu tizim lardan olingan axborot davriy hisobot uchun kopgina param etr- lar boyicha qo lsquoliana boshlandi Buning uchun tashkilotlarda kopgina funksiyalarga ega bo lgan EH M lar bo lishi talab etila boshlandi

70mdash80-yillarning boshlarida axborot tizim lari qarorlarni qo llab- quw atlovchi va tezlashtiruvchi jarayonga ega bo lgan nazorat boshqaruvi vositalari sifatida keng foydalanila boshladi

80-yillar ox iridan boshlab axborot tiz im laridan foydalanish konsepsiyasi yanada ozgarib kelmoqda U lar axborotning strategik manbayi bo lib qolmoqda va istalgan sohada tashkil etishning barcha darajalarida foydalanilmoqda Bu davming axborot tizimlari axborotni o z vaqtida berib tashkilot faoliyatida muvaffaqiyatga erishishga yordam berm oqda

Istalgan vazifalardagi axborot tizimi ishini ta rsquominlovchi jarayon- lam i um umiy holda quyidagicha tasaw ur etish mumkin

bull tashqi yoki ichki m anbalardan axborotni kiritishbull kiritilgan axborotni qayta ishlash va uni qulay korinishda taqdim

etishbull istersquomolchiga axborotni uzatishbull teskari aloqa yarsquoni kiritilayotgan axborotni tuzatish uchun

foydalanuvchilar tom onidan qayta ishlangan axborot bilan ta rsquom inshylash

Q ollash sohasidan qatrsquoi nazar axborot tizim larining samarali faoliyat ko rsatishi bir qator ta rsquom inotlar b ilan bogliqdir U lam i axborot dasturiy texnik huquqiy tashkiliy matematik va lingvistik ta rsquominotlarga ajratish qabul qilingan

Axborot tarsquominoti mdash axborot tizimlarida m arsquolum otlar om borini (bazasini) yaratish hujjatlashtirishning bir xil tartibga keltirilgan tizimlarini ichiga olgan axborotni kodlashtirish joylashtirish va tashkil qilish bo yicha uslublar va vositalar yigindisidir

Qabul qilinadigan boshqaruv qarorlarining ishonchliligi va sifati ko p jihatdan ishlab chiqilgan axborot ta rsquom inoti sifatiga bogliq

Dasturiy tarsquominot mdash kom pyuter texnikasi vositasida m arsquolum otlarshyni qayta ishlash tizim i (M Q IT)ni yaratish va foydalanish dasturiy v o s ita la r i y ig in d is id ir D a s tu riy t a rsquom in o t ta rk ib ig a bazav iy (umum tizim li) va amaliy (maxsus) dasturiy m ahsulotlar kiradi


1-rasm Tarsquominotlar turi

Bazaviy dasturiy vositalar inson va kompyuteming olsquozaro harakatlashyrini avtom atlashtirish m arsquolum otlarni qayta ishlash nam unaviy protseduralarni tashkil etish M QIT texnik vositalari ishlashini nazorat va diagnostika qilish uchun xizmat qiladi

Amaliy dasturiy tarsquominot axborot tizimi funksional vazifalarini hal etishni avtomatlashtirish uchun m olsquoljallangan dasturiy mahsulotlar yiglsquoindisini o lsquozida nam oyon etadi Ular universal vositalar (matn muharrirlari elektron jadvallar m arsquolum otlar om borini boshqaruv tizimlari) va maxsus vositalar mdash funksional kichik tizim lam i amalga oshiruvchi turli xil (iqtisodiy muhandislik texnik va boshqa) obyektlar sifatida ishlab chiqilishi mumkin

Texnik ta rsquominot m arsquolum otlarni qayta ishlash tizim i faoliyat korsatishi uchun qo lsquollaniluvchi texnik vositalar kompleksidir Ushbu ta rsquom inot m arsquolumotlarni qayta ishlovchi namunaviy operatsiyalami amalga oshiruvchi qurilm alam i o lsquoz ichiga oladi Bunday qurilmalarga kom pyuterlardan tashqari atrof (periferiya) texnik vositalari turli xil tashkiliy texnika telekommunikatsiya va aloqa vositalari ham kiradi

Huquqiy tarsquominot axborot tizimini yaratish va uning faoliyat korsatishini tartibga soluvchi huquqiy m ersquoyorlar yigindisini o zida nam oyon etadi

Lingvistik tarsquominot inson va kompyuter m uloqotini ishlab chiqish ham da ta rsquominlash samaradorligini oshirish uchun M QITni yaratish va undan foydalanishning turli bosqichlarida ishlatilgan til vositalari yiglsquoindisidan iborat


22 Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda axborot tizimlarini qo(llash

Ishlab chiqarish va iqtisodiy obyektlaming mavjudligi jam iya tn ing u yoki bu eh tiyo jlarin i qond irish bilan izohlanadi Bunday har bir obyekt ozgaruvchan m uhit (davlat boshqaruv organlari boshqa obyektlar) bilan

muayyan m unosabatlarda bo ladi va o zaro ta rsquosiming mavjudligini ham da o z vazifasining bajarilishini ta rsquominlaydigan koplab turli ele- m entlardan tashkil topadi

Q ollanm ada keyingi o rin larda hajm mulkchilik shakli tashkiliy- huquqiy m aqom idan qati nazar istalgan obyekt tashkilot deb yuritiladi

Tashkilot mdash bu yon-atrofdan zaxiralar oladigan va ulam i o lsquoz faoliyati mahsulotiga aylantiradigan barqaror rasmiy ijtimoiy tuzilma Barcha tashkilotlarda bir qator um umiy xususiyatlar shuningdek ko plab individual o ziga xosliklar mavjud

Tashkilo tn ing m uhit b ilan o za ro ta rsquosiri natijasida tu rli xil o zgarishlar yuz beradi Bu o zgarishlar bir-biriga o ta qaram a-qarshi ikki shaklga ega bo lish i m um kin Bular degradatsiya (tashkilotning m urakkablashuvi axboro tn ing jam lan ish i) y a rsquon i tash k ilo tn in g yemirilishi ham da rivojlanishi Bundan tashqari tashkilot va m uhit o rtasida vaqtinchalik m uvozanat ham bo lishi m um kin shu tufayli tashkilot bir qancha m uddat o zgarm ay qoladi yoki faqat teskari o zgarishlarga uchraydi Tashkilotda bu ozgarishlar boshqarish zaruriyatini yuzaga keltiradi Boshqacha aytganda m aqsadga yo na lti- rilgan ta rsquosir ko rsatadi

Boshqarish mdash bu o ta m uhim funksiya usiz hech bir tashkilot maqsadga yonaltirilgan faoliyat yurita olmaydi Boshqarishning m aqshysadi raqobat kurashida om on qolish ko proq foyda olish m uayyan bozorlarga chiqish va hokazolardir

Boshqarish aniq bir tashkilotlam ing oziga xosligi va boshqarish maqsadlariga bogliq holda ulam i barqarorlashtirishni sifat belgilarini saqlashni muhit bilan iqtisodiy muvozanatni tutib turishni tashkilotni takomillashtirishni va u yoki bu foydali samaraga erishishni ta rsquominlashga imkon beradi

Boshqarishni amalga oshirish alohida vazifa sanaladi U ni bajarish uchun tashkilotning ayrim elem entlari ixtisoslashadi Shu bois ham tashkilot doirasida boshqariladigan jarayon (boshqarish obyekti) va


boshqaruvchi qism (boshqaruv organi)ni ajratib kolsquorsatish mumkin Ularning yiglsquoindisi boshqaruv tizimi sifatida belgilanadi

Boshqariladigan obyekt kirish oqim larini(m asalan xom ashyo materiallarni) chiqish mahsulotlariga (tayyor mahsulotga) aylantishyrish boyicha operatsiyalar yigindisini bajaradi

Boshqaruvchi qism oldiga qoyilgan maqsadga erishish jarayonida boshqariluvchi obyektni tashkil etish uchun zarur bolgan operatsiyalar yigindisini bajaradi

Axborot konturi Boshqaruvchi qism boshqariluvchi jarayonga m ushyayyan ta rsquosir korsatadi Boshqaruvchi qism boshqaruvni amalga oshirishi uchun undan boshqariladigan jarayonni boshqarish maqsadida aniq holatini qiyoslash talab etiladi chunki shu bois boshqariladigan jarayon boshqaruvchi qismga ta rsquosir korsatadi Ikkala qismning bir- biriga o zaro ta rsquosiri axborotni uzatish shaklida amalga oshiriladi Shu tariqa boshqaruv tizimida doimo yopiq axborot konturi mavjud bo ladi(2-rasm)

2-rasm Boshqarish jarayoni

Boshqarish tizimining ishlashi Boshqarish tizimining ishlashi (3- rasm) axborot bazasida oldiga qoyilgan maqsadga muvofiq holda boshqariladigan obyekt uning kirish va chiqishlari (124-aloqalari) holati boyicha amalga oshiriladi (6) Obyektni boshqarish boshqaruvshychi ta rsquosimi uzatish yoli bilan amalga oshiriladi (3) Tashqi m uhit bilan aloqa tizimi strelka bilan korsatilgan (5) Boshqarishning asosiy tamoyili mdash teskari aloqa tamoyilidir (yopiq sikl boyicha boshqarish)

Boshqarish jarayoni muayyan maqsadga erishishga yonaltirilgan Shundan kelib chiqib boshqarish jarayonini boshqariladigan obyekt- dagi jarayonga muvofiq keluvchi maqsad va hajm ortasidagi farqni kamaytirishga intilish sifatida ко rib chiqish mumkin


3-rasm Boshqarish tizimi

Boshqarish tizim ining ishlashi tasodifiy yoki m uttasil ta rsquosirlar manbayi bolgan tashqi m uhit bilan o zaro ta rsquosir sharoitlarida ro y beradi ular boshqarish obyekti chiqishida ham boshqaruv jarayoni kechishida ham kamchilik paydo bolishi mumkin Boshqarish jarayoshynida to g ri va teskari aloqa kanallari bo yicha tizim ning boshqaruvchi va boshqariluvchi qismlari o rtasida axborot almashinuvi kechadi Olshydiga qoyilgan maqsadlarni bajarish uchun tizim ning boshqaruvchi qismi boshqariluvchi obyektga axborot uzatishning to g r i kanali boyicha boshqaruvchi ta rsquosirlar jo natad i Teskari aloqa kanali boyicha boshqariluvchi obyektdan boshqarish jarayoni holati va boshqaruvchi ta rsquosir bajarilishi natijalari haqida axborot kelib tushadi

Tizimning boshqaruvchi qismi kirishida keladigan axborot ta rsquosir korsatadi U boshqarish obyektidan (masalan xomashyo m aterialshylar keltirilganligi haqidagi m arsquolum otlar) tashqaridan (7) ham da ichkaridan (124) olingan m arsquolum otlarni o z ichiga oladi

Korilganlardan kelib chiqilsa boshqarish m ohiyatini boshqarishyluvchi obyektga boshqaruvchi ta rsquosir korinishida yetkaziluvchi qarorlar qabul qilish uchun barcha kelib tushuvchi axborotni tizim ning boshqariluvchi qismida qayta ishlash deb izohlash m um kin

Tashkilotning axborot tizimi Axborot konturi doirasida boshqarish maqsadlari haqida boshqariluvchi jarayon holati haqida boshqaruvchi ta rsquosirlar haqida axborotga ega bo linadi va uzatiladi Axborot konturi


axborotlam i yigish uzatish qayta ishlash va saqlash vositalari shuningdek axborotlami ishlovchi xodimlar bilan birgalikda m azkur tashkilo tning ldquoaxborot tizim ini tashkil etadi Bu tiz im dinam ik rivojlanuvchidir chunki axborot ozgarishlarga uchraydi uning tezligi tashkilot bajarayotgan vazifalarga boglsquoliq Axborot tizimiga kiradigan m arsquolumot sifatida axborotni shakllantiruvchi axborot manbalari va m arsquolum otlarni yiglsquoish tizimi коlsquorib chiqiladi Chiqadigan axborot sifatida esa qarorlam i shakllantirish va qabul qilish yarsquoni axborotdan maqsadli ravishda foydalanish tizimi tahlii etiladi Dem ak axborot tizimi axborotni boshlangich yigish va undan ikkilamchi foydalanish tizimi bilan o zaro bogliq

Axborot tizimi boshqarish tizimining asosi sanaladi Biroq butun boshqarish tizimi u bilan tugamaydi Qarorlar qabul qilish ishlab chiqarishga ta rsquosir korsatuvchi boshqarish tizimining boshqa tom onini tashkil etadi

Axborot tizimi tushunchasi uzluksiz axborot tushunchasi va uning moddiy namoyon bolishi bilan bogliq Bunda axborot tizimining ikki tomoni yarsquoni texnologik va mazmuniy jihatini farqlash lozim Axborot tizimiga texnologik yondashuv uni axborot protseduralarini (m arsquolumot yigish royxatga olish uzatish saqlash jamlash qayta ishlash va hokazolarni) kompleks amalga oshirish bilan bog liq boshqaruv jarayonlarining bin sifatida korib chiqishni kozda tutadi Protseduralami bajarish tashkilotning asosiy faoliyatini amalga oshirish jarayonida ro y beradi Boshqarishni avtomatlashtirish birinchi galda axborot protseduralarini bajarishga yonaltirilgan

Axborot tizimiga mazmuniy yondashuv u yoki bu tashkilotning funksional vazifasi bilan bogliq va aniq bir axborot birliklarining (rekvizit va korsatkichlar massiv va oqimlar) tarkibi shu bilan belgilanadi Hal qiluvchi axborot vazifalari doirasi va natijalar royxati axborot tizim ining mazmuni bilan belgilanadi Tashkilot axborot tizimining m azm unida asosiy faoliyatida qanday rol o ynam asin unda har bir tashkilotning tuzilishi va har bir bo linm a faoliyatining yonalishi aks etadi

Axborot tizimlariga texnologik yondashuv axborotni protseduralar obyekti sifatida korib chiqishga imkon beradi m azm uniy yondashuv esa axborotning m arsquonaviy tahlili uning qiymatini belgilaydi

Boshqaruv tizimining pogonaliligi Odatda istalgan tashkilot bir necha obyektlardan iborat murakkab kompleks bo lib ulam ing o lsquozi ham boshqaruv jarayoni va qismlaridan tashkil topgan Shu bois ham


kompleksning kelishilgan holda ishlashi uchun qo lsquoshim cha boshqarish qismi kiritiladi U boshqa boshqarish qism lari va boshqariluvchi jarayonlar (lokal boshqarish tizimlari kabi) harakatlarini muvofiq- lash tirad i u lar faoliyatin i kom pleksning um um iy m aqsad larin i bajarishga yonaltiradi Ancha murakkab tuzilishli boshqaruvchi jarayonda boshqarish qismi kolsquop darajali tuzilmaga ega bolishi m umkin Bu koplab boshqaruv tizimlari uchun xos xususiyat

Odatda obyektning boshqarish qismida boshqarishning oliy o rta quyi darajasi farqlanadi U lardan har biri o z funksiyalari to p lam i kompetensiya darajasi bilan izohlanadi va tegishli axborotga m uhtoj boladi

Boshqarishning yuqori darajasida strategik boshqarish tashkilot vazifasi boshqarish maqsadlari uzoq m uddatli rejalari ulam i amalga oshirish strategiyasi belgilanadi Boshqarishning o rtacha darajasi mdash texnik boshqaruv darajasi hisoblanadi

Bunda taktik rejalar tuziladi ulam i amalga oshirish nazorat qilinadi resurslar kuzatib boriladi va hokazo Boshqaruvning quyi darajasida tezkor boshqaruv rejasi yarsquoni hajm -taqvim (kalendar) rejalari bajariladi tezkor nazorat va qayd etish amalga oshiriladi

B oshqarish darajasi (boshqaruv faoliyati turi) hal etiladigan masalaning murakkabligi bilan belgilanadi Masala qanchalik murakkab bolsa uni hal etish uchun shunchalik yuqori darajadagi boshqaruv talab etiladi Bu o rinda shuni nazarda tutish kerakki tezkor hal etishni talab etuvchi oddiy masalalar nisbatan ko proq yuzaga keladi Dem ak ular uchun tezkor qaror qabul qilinadigan nisbatan quyi boshqaruv darajasi qabul qilinadi Boshqaruv paytida shuningdek qabul qilinadigan qarorlariii amalga oshirish dinamikasini ham hisobga olish zarur Bu hoi boshqaruvga vaqtinchalik om il nuqtayi nazaridan qarash imkonini beradi

Tezkor boshqaruv darajasi ko p m arta qaytariluvchi vazifalar va operatsiyalarini hal etishni ham da keladigan joriy axborotlar o zga- rishini tez qayd etishni ta rsquominlaydi M azkur darajada bajariladigan operatsiyalar hajmi ham boshqaruv qarorlarini qabul qilish dina- mikasi ham yetarlicha yuqori U ko pincha vaziyat ozgarishiga tez javob qaytarish zaruriyati tufayli tezkor boshqaruv darajasi deb ham yuritiladi

O rta (taktik funksional) boshqaruv darajasi birinchi darajada tayyorlangan axborotlam i o ldindan tahlii etishni talab qiladigan masalalar yechimini ta rsquominlaydi M azkur darajada boshqaruvning tahlii vazifalari keng ahamiyatga ega boladi Hal etiladigan masalalar hajm i


4-rasm Boshqarish darajalarining olsquozaro tarsquosiri

kamayadi biroq ularning murakkabligi oshadi Ayni paytda kerakli yechimni har doim ham tezkor ishlab chiqish im koni bolmaydi Buning uchun yetmagan m arsquolumotlami yigish tahlii etish va fikrlashga qoshim cha vaqt talab etiladi Boshqaruv xabar kelib tushgan vaqtdan to qaror qabul qilish va uni amalga oshirishgacha shuningdek qaromi amalga oshirish vaqtidan to unga bolgan ta rsquosimi qayd etguncha bolgan ayrim oraliq to xtalishlar bilan bogliq

Strategik daraja tashkilotning uzoq muddatli strategik maqsadlariga erishishga yonaltirilgan boshqaruv qarorlarini tanlashni ta rsquominlaydi


Modorrriki qabul qilinadigan qarorlar natijalari oradan uzoq vaqt o tgach ko rinar ekan ushbu darajada strategik rejalashtirish kabi boshqaruv vazifalari m uhim ahamiyatga ega Boshqaruvning boshqa funksiyalari bu darajada yetarlicha to lsquoliq ishlab chiqilmagan K opincha boshqaruvning stra teg ik darajasi strategik yoki uzoq m uddatli rejalashtirish deb yuritiladi Ushbu darajada qabul qilingan qarom ing haqqoniyligi uzoq vaqt otgachgina o lsquoz tasdiglsquoini topishi mumkin Qaror qabul qilish masuliyati juda katta Bu m atem atik va maxsus apparatlardan foydalangan holdagi tahlii natijalari bilangina emas balki menejerlarning kasbiy intuitsiyasi bilan ham belgilanadi

Boshqaruvning uch ta darajasidagi faoliyat m azm uni quyidagi jadvalda keltirilgan

Boshqaruvning har bir darajasidagi m arsquolum bir m ehnat taqsi- m oti boshqaruv q ism in ing alohida e lem entlariga rejalashtirish tashkillashtirish hisobga olish va nazorat bayon etish tahlii va boshqaruv kabi alohida vazifalami biriktirishga olib keladi Bu vazifalar turli hajmda va boshqaruvning turli darajasida amalga oshiriladi Ulaming ayrimlari hatto boshqaruvning biror-bir darajasida ham amalga oshmasligi mumkin

Tashkilotning boshqaruv qismida vazifa elem entlarining mavjudligi axborot tizimlarida tegishli kenja tizim lar paydo bolishiga olib keladi

Masalan boshqaruv vazifasi sifatida rejalashtirish va nazoratning namoyon bolishi tashkilotning tashkiliy tarkibiga tegishli tarkibiy elementlarini uning axborot tizimi doirasida esa rejalashtirish yoki nazorat kenja tizim larini hosil qiladi U lam ing birinchisi biznes-reja ishlab chiqish m arketing tadqiqotlari rejalar moliyaviy rejalar va hokazolar shakllanishini ikkinchisi mdash nazoratning axborot kom agini tarsquominlaydi

Tashkilot faoliyat yuritayotgan iqtisod tarm og i va boshqaruv qismi darajasiga kolsquora boshqaruv obyektidagi o zgarishlar to g risi- dagi axborot ushbu boshqaruv qismiga turli tezlik bilan kelib tushadi Aytaylik mashinasozlikda zavod direktori ishlab chiqarish to g risida har kuni sex boshlig idan har smena haqida m arsquolum ot oladi m aster esa ushbu ishlab chiqarishni kuzatadi Qurilishda axborot olish chastotasi pastroq Neft-kim yo tarm ogidagi texnologik jarayonlarni boshqarish to g risida gapiradigan bolsak u yerda axborot doimiy ravishda kelib tushadi

Shunday qilib milliy iqtisod tarm ogining turli boshqaruv darashyjasida boshqaruv jarayoni to g risida axborot olish diskretligi turlicha-


dir Xuddi shuningdek tashkilotning boshqaruv organi tom onidan ushbu jarayonni maqsadga muvofiq tuzatish zaruriyati axborot olish chastotasiga kora yuzaga keladi yoki kelmaydi

Boshqaruvdagi uch darajaning faoliyat mazmuni

Tavsif Yuqori daraja Orta daraja Quyi daraja

1 2 3 4

Rejalashtirish Salmoqli 0 poundrtacha Eng kam

Nazorat Eng kam Salmoqli Salmoqli

Vaqtinchalikistiqbol 1 yildan 5 yilgacha 1 yilgacha Kunma-kun

Faoliyat sohasi 0 lsquota keng Tolsquoliq funksional soha

Bitta funksiya yoki vazifaning bir qismi

Faoliyat mazmuni Nisbatan tarkib- siz cheklanmagan

0 lsquortachacheklangan 0 4 a cheklangan

Murakkablikdarajasi

Juda murakkab kolsquop o lsquozgarishli

Kamroq murakkab olsquozgarishli kolsquoproq holda aniq- lanishga moyil

Oddiy

Ish kopoundlami QiyinlashganNisbatan kamroq murakkab Nisbatan oddiyroq

Faoliyat natijalari Rejalar choralar va strategiya

Vazifalami bashyjarish jadvali Tugal mahsulot

Foydalaniladigan axborot turi Tashqi Ichki ancha

aniqroqIchki ilgarigi- laridan ancha aniq

Faoliyat turi Ijodiy yondashuvJavobgarlik ishontirish bajarish qobiliyati

Ishga loqaydlik samaradorlik

Boshqaruv faoliyatiga aloqador shaxslar gtoni

Sanoqli 0 lsquortacha Kolsquop

Bolsquolim va b o iin - malarning olsquozaro harakati

Bolsquolinma doirasida Bolsquolim doirasida Bolsquolimlarolsquortasida


Axborot tizimining vazifasi Axborotlarga asoslangan maqsadi oldindan belgilangan va shu maqsadga erishish dasturi ishlab chiqilgan boshqariluvchi jarayon m aqsadli ta rsquosir ko rsatish mdash qaror qabul qilish deb ataladi Q arom ing shakllanish jarayoni esa qaror qabul qilish jarayoni deb yuritiladi Tashkilotni boshqarish doirasida m ehnat taqsimotiga muvofiq qabul qilinadigan qarorlar boshqaruvning u yoki bu vazifasiga kiradi

Qaror qabul qilish jarayonini ta rsquominlash yarsquoni aynan kerakli axborotni kerakli vaqtda va kerakli joyga taqdim etish mdash tashkilot axborot tizimining asosiy vazifalaridan biridir Shu bois ham qaror mohiyati uni qabul qilish jarayoni qaror qabul qilishning barbod bolishi tashkilotning axborot tizimi faoliyatiga u yerda qollaniladigan texnologiyaga sezilarli ta rsquosir qiladi va hatto axborot tizim ining butun boshli sinfl mdash qaror qabul qilish tizim ini shakllantirish zaruriyatini keltirib chiqaradi

Tashkilotni boshqarishning yuqorida korib chiqilgan tizimi albatta unga kibernetik nuqtayi nazardan yondashuvga kora belgilangan Agar boshqaruv tizimi haqida ayrim mavhumliklarsiz gapiradigan bolsak yuqorida qayd etilganlardan tashqari tashkilotning boshqaruv tizimiga uning tashkiliy tarkibi xodimlar vazifani bajarish choralarini korish tashkilotning ichki m adaniyati va hokazo omillar ta rsquosir korsatadi

Xosh ta rsquosir korsatish nim a degani Bu axborot tizim ida qanday axborot mavjudligi u qanday saqlanishi qay yosinda qayta ishlanishi ushbu tizim qanday ishlashi va hokazolarni oldindan belgilashni anglatadi

23 Axborot izlash va marsquolumot tizimlari marsquolumotlar bazasi va banki Sistemaviy tahlii asoslari

Songgi yillarda axborot oqim i to xtovsiz kuchayib bom ioqda Muassasalar boshqaruv apparati xodimlarining ish unumdorligi eng past bo lgan sharoit yuzaga keldi Bunday holatni kutish m um kin edi Chunki ishlab chiqarishga doimiy ravishda anchagina sarmoya qoyiladi

vaqti-vaqti bilan texnik qurollar bilan ta rsquominlanadi Ishlab chiqarishni boshqarish sohasida axborot oqimi kuchayib bormoqda

Tadqiqotlar shuni korsatadiki rahbar intellektual ish uchun o lsquoz ish vaqtining 29ni sarflar ekan qolgan qismidan (71) esa sam a- rasiz foydalanadi Boshqaruv qarorini qabul qilish uchun katta hajmdagi


(fak to g ra fik s ta tis tik iq tiso d iy ilm iy siyosiy va h o k azo ) m arsquolumotlarni qayta ishlash natijasi bolgan axborot zarur Kuchayib borayotgan axborot oqimi tufayli va murakkab boshqaruv mexaniz- mining elementi sifatida muassasa xodimining strategik qarorlam i tayyorlash va qabul qilishga vaqti qolmaydi

Inson o lsquoz fazilatlarini namoyon qilishga va ijodiy faoliyatga intilishga moyil Shuning uchun boshqaruv jarayonida uning eski operatsiyalami bajarishi kam samarali bolsquoladi qaror ko p incha intuitiv darajada tugal axborotdan foydalanmasdan qabul qilinadi

Bozor iqtisodiyoti sharoitida m urakkab va tez o lsquozgaruvchan sharoitda boshqaruv xodimlari qulay samarali axborot tizimlari ham da texnologiyalaridan foydalanishga zaruriyat sezadi Chunki aynan shu narsa ishni osonlashtiradi vaqtni yaxshiroq rejalashtirishga imkon beradi

Shuni qayd etish lozimki boshqaruv maqsadi uchun axborot texnologiyalaridan foydalanish ancha ilgari boshlangan va mustahkam sohaga aylangan Shaxsiy (personal) kom pyuteming paydo bolishi avtomatlashtirilgan boshqaruv jarayoni to lsquog lsquorisidagi tasaw um i ozgar- tirgani yolsquoq aksincha avtomatlashtiriladigan vazifa va jarayonlar sohasini kengaytirdi

0 lsquotgan asrning 70-yillari o rtalarida avtom atlashtirilgan tizim qiyofasi (korxonalar tarm oqlar uchun ABT kabi) shakllangan vaqtda tashkiliy boshqaruvga xos bolgan axborotni birinchi marta qayta ishlash bilan m arsquolumotlarni yiglsquoish vazifasini avtomatlashtirish qabul qilingan Odatda kichik m arsquomuriy xodimga yuklatiladigan reglament- lashtirilgan ommaviy eski operatsiyalar avtomatlashtirilgan Maxsus bilim talab etiladigan o lsquorta va katta boshqaruv xodimining ishi esa avtomatlashtirilmay qoldi

Bu shu bilan boglsquoliq ediki qaror qabul qilish ishi nisbatan moslashuvchan va kuchli dasturiy ta rsquom inot ham da qatrsquoiy vaqtinchalik cheklashlarni talab qiladi Yangi axborot texnologiyalari jumladan kuchli hisoblash resurslariga ega personal kompyuterlar m arsquolum m arsquonoda mavjud sharoitni o lsquozgartiradi

M arsquomuriy boshqaruv sohasiga qarorlar qabul qilishgina kirib qolmay balki yangi hujjatlarni rasmiylashtirish boshqaruv obyektining hozirgi holati bo y icha hisobotlar m arsquolum otnom alar bilan bog liq idora faoliyati (idora deganda har qanday tashkilot uning bolim lari muassasa institut vazirlik va hokazo nazarda tutilm oqda) ham muhim o rin egallaydi M azkur faoliyatni avtomatlashtirish yangi axborot


texnologiyalari asosida m arsquolumotlami qayta ishlash saqlash va qidiruvni amalga oshiradigan laquoelektron ofisraquo konsepsiyasining paydo bolsquolishiga olib keldi

Elektron ofis Idoraning (ofisning) asosiy faoliyati qaror qabul qilish maqsadida axborotni qayta ishlashdir Turli darajadagi idoralarda tashkilot siyosati shakllanadi va shu yerdan rahbariyat kundalik operatsiyalami amalga oshiradi Idorada bolsquolinmalardan tashqi olamdan axborot yigiladi yiglsquoilishlar uchrashuvlar otkaziladi qarorlar qabul qilinadi Chunki idora boshqaruv ishini tashkil etish shakli b o lsquolib uning ishini takom illashtirish boshqaruv apparati ishining sam a- radorligini oshirish shartlaridan biridir

laquoElektron ofisraquo konsepsiyasi haddan tashqari samarali ekanligi m arsquolum bo lsquoldi Chunki u boshqaruv shtatini qisqartirish muassasa bolinm alari orasidagi kommunikatsiyani yaxshilash boshqaruv tezligini oshirish imkonini beradi

laquoElektron ofisraquo idora faoliyatida axborot texnologiyasining turli vositalarini qo lsquollash joyi sanaladi Zamonaviy axborot texnologiyalari idoralarga axborotni saqlash uzatish va qayta ishlashning yangi tamoyillariga asoslangan quyidagi vositalarni taklif etadi zarur dasturiy ta rsquom inotli shaxsiy kompyuter yuqori sifatli chop etadigan printer nusxa kolsquopaytiruvchi texnika xotirali telefon telekonferensiya o lsquotkazish uchun apparatura m arsquolumotlarning tashqi bazasi

Elektron ofis boshqaruv m ehnatini avtomatlashtirish va boshqa- ruvchilam i axborot bilan yaxshiroq ta rsquominlash imkonini beradi

Elektron (avtomatlashtirilgan) ofis xodimlar o lsquortasida ichki aloqaga kom aklashgani uchungina emas tashqi m uhit bilan kommunikatsiya vositalarini taqdim etgani uchun ham ersquotiborga loyiq

Avtomatlashtirilgan ofisning axborot texnologiyasi mdash kom pyuter tarm oqlari bazasida tashqi m uhit va tashkilot ichida kommunikatsiya jarayonlarini tashkil etish ham da qollab-quvvatlashdir

Avtomatlashtirilgan ofis texnologiyalaridan boshqaruvchilar m ushytaxassislar texnik xodim lar foydalanadi u ayniqsa m uam m olam i guruh bo lib hal etish uchun qulay

Elektron ofisning asosiy tarkibiy qismlari 5-rasmda keltirilganM arsquolumotlar bazasi A vtom atlashtirilgan ofisdagi m arsquolum otlar

bazalari tashkilotning ishlab chiqarish tizim i shuningdek tashqi m uhit haqidagi m arsquolum otlam i jamlaydi

M arsquolum otlar bazalaridan axborot m atnli protsessor jadval pro t- sessori elektron pochta kom pyuter konferensiyasi kabi kom pyuter


С Marsquolumotlar bazasi

Kompyuter ofis texnologiyalari

Konferensiyalar

Audiovideo

Faks

Kseroks

Qaror qabul qiluvchi menejerlar va tashqi muhitga uzatish uchun axborot

5-rasm Ofisni avtomatlashtirishning asosiy tarkibiy qismlari

ilovalarining kirishiga kelib tushadi H ar qanday avtomatlashtirilgan ofisning kom pyuter ilovasi tashkilot xodimlarining bir-biri bilan aloqasini ta rsquominlaydi

M arsquolum otlar bazalaridan axborot olishda uzatish nusxalash saqlash uchun nokom pyuter texnik vositalardan foydalanish m um shykin

Boshqaruv kadrlarining asosiy ish faoliyati m atnlam i qayta ishlash saqlash va hujjatlami berishdan iborat Elektron ofisning asosiy tarkibiy qismini matn muharrirlari elektron jadvallar m arsquolumotlar bazalarining boshqarish tizimlari kabi dasturiy vositalar tashkil etadi

Elektron ofisda deyarli har qanday turdagi mdash gistogramma diagramma sxema jadval va hokazo tasvimi olish imkonini beruvchi

Tashqi muhitdan va boshqa axborot tizimlarining

axborotlari

V


Matnli protsessor

Elektron pochta

Audio pochta

Jadval protsessori

Elektron kalendar

Kompyuter konferensiyasi

Telekonferensiya

Tasvimi saqlash

Video boshqaruv dasturlari


m ashina graflkasidan foydalaniladi E lek tron ofis am aliyotida shuningdek muassasa faoliyatini nazorat qiluvchi va muvofiqlashtiruvchi vositalardan ham foydalaniladi U lar yordam ida barcha boshshyqaruv faoliyati bajariladigan ishning xususiyatlarini tavsiflovchi jarayonlar majmuyi sifatida aks etadi Ayni paytda har qanday alohida xodim ning faoliyatigina emas boshqa xodim lar bilan axborot va subordinatsiya aloqalari ham коlsquorib chiqiladi Shakllangan sxemaga muvofiq korsatilgan m uddatlarda bevosita ijrochilar uchun kerakli vazifalar avtomatik ravishda yaratiladi Dasturlar paketlarining quyidagi funksional guruhlaridan foydalaniladi

bull m atnlarni qayta ishlashbull jadvallam i yaratish va qayta ishlashbull m arsquolum otlar bazalarini boshqarishbull grafik axborotni qayta ishlashbull elektron yozuv daftariD asturlarning bunday paketlari ko lsquop incha ixtisoslashtirilgan deb

yuritiladi chunki ular sanab o tilgan funksiyalardan birin i bajarish


uchun moljallangan lxtisoslashtirilgan dastur paketlaridan biridan tez-tez foydalanishning qulayligi dasturning integrallashgan dastur paketlarini ishlab chiqishning maqsadga muvofiqligini shart qilib qolsquoydi Shuni hisobga olish lozimki bitta joy bolgan hollarda faoliyatning qatrsquoiy belgilangan turi (masalan matnlarni qayta ishlash) kolsquoproq uning uchun moljallangan boladi Shunday qilib foydalanuvchining vazifasi faqat dastur paketini aniq bir holatlar uchun tog ri tanlash sanaladi

Kopgina shaxsiy kompyuterlar uchun integrallashtirilgan va ixtisoslashtirilgan dastur paketlari turli funksiyalarga laquomenyuraquo (imkoniyatlar royxatlari va tanlash parametrlari) orqali kirishni tarsquominlaydi Bu mdash inson va kompyuter ortasidagi muloqotni yengillashtiruvchi eng keng tarqalgan usul Menyu yangi yanada aniqroq funksiyalar va olchamlarga kirish imkonini beruvchi ikki yoki undan ortiq darajalarga ega iyerarxik holda tuziladi Foydalanuvchi har qanday holatda paketning barcha funksiyasiga murojaat qilishi mumkin Bu yagona tilda savollar va javoblardan iborat tizim yordamida amalga oshiriladi Muloqot xabarni ekranga chiqarish va klaviaturadagi tegishli klavishni bosib bir yoki ikkita ramzni kiritish orqali bajariladi Shunday qilib dasturlashtirish va kompyuter texnikasi sohasida mutaxassis bolmagan foydalanuvchi ShKga kirish imkoniga ega boladi

Muassasa faoliyatida u yoki bu hujjatlarning shakllanishigina emas tashkilot ichki marsquolumotlar oqimining taqsimlanishi ham katta ahamiyatga ega Muassasa mehnatini avtomatlashtirish tizimining rishyvojlanishi elektron pochta telekonferensiya videoteka kabi turli elektron aloqa vositalarining paydo bolishiga olib keldi

Telekommunikatsiya tizimlari aloqa yollari bilan tutashgan va odamlar guruhi ichida bir paytda axborot almashish uchun moljallangan texnik vositalami namoyon etadi Telekonferensiyalar ikki alohida turga mdash kompyuterlashgan telekonferensiyalar va videokonfe- rensiyalaiga ajraladi Videokonferensiyalar jismoniy jihatdan turli joylarda bolgan ishtirokchilarga bir-birini korish va eshitish imkonini beradiki bu hoi xuddi bir joyda mavjud bolish tasavvurini uygotadi Aloqa uchun moljallangan umumiy telefon liniyalari yoki tolaqonli televizion tasvirni tarsquominlovchi koaksil optik tolali liniyalardan foydalanilishi mumkin

Shaxsiy kompyuterlardan keng foydalanish kompyuterlashgan te- lekonferensiyalaming keng rasm bolishiga olib keladi


Lokal tarmoq hamkasblarning terminallariga muassasalardagi ixtisoslashgan marsquolumotlar bazasiga va markazlashgan xizmatlarga (asosiy kompyuterlar axborot fayllariga) kirish imkonini beradi Lokal tarmoq idora kommunikasiyatsini tarsquominlaydi va katta axborot oqimlarini uzatishga qobil Hujjatlar asosan elektron shaklda tarqatiladi va saqlanadi Biroq qoglsquoozdagi hujjat axborotni namoyon etishning eng ommaviy shakli bolsquolib qolmoqda shu elektron hujjatlar oxirgi foydalanuvchiga yetib borguncha qogoz shakliga kiradi

Zamonaviy marsquolum marsquonoda ideal idora boshqaruv mutaxassislari va idoraning boshqa xodimlari mehnatini kompleks avtomatlashtirishni tarsquominlashi lozim

Rahbarlar va mutaxassislaming zarur axborotni olish uchun komshypyuter va boshqa asbob-uskunalarga tolsquoglsquoridan togri kirish imkoniyati paydo bo lmoqda Tahlillar shuni korsatadiki kop hollarda idora ishini avtomatlashtirish ancha samarali natijalar bermoqda AQSH boshqaruv organlarida bunday ofislarda ish hajmining 37 bajariladi bu esa unga sarflanayotgan vaqtni 24 ga kamaytirdi

laquoElektron ofisraquo konsepsiyasini amaliy jihatdan royobga chiqarish boshqarish usul va metodlarini sekin-asta ozgartirishga bir qator xodimlar vazifalarini qayta korib chiqishga mehnat samaradorligini oshirishga olib kelmoqda Shu bilan bir qatorda qogoz-hujjatlar bilan ishlovchi xodimlarga ehtiyoj kamaymoqda ish vaqtidan foydalanishni bir-biridan uzoq xonalarda joylashgan xodimlami nazorat qilish imkoniyati oshmoqda

Malakali xodimlarga bolgan talablar ham ozgarib bormoqda Bir tomondan yuqori malakaga ega bolmagan xodimlarning bir qismidan ham foydalanish imkoniyati tugilmoqda Boshqa tomondan esa rahbarlik lavozimlarida tor sohadagi mutaxassislardan foydalanishdan keng dunyoqarashga ega va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallagan xodimlardan foydalanishga otilmoqda Sof ishlab chiqarish va ishlab chiqarish xarakteridagi axborot ortasidagi chegaralar yoqolib borib axborotni qayta ishlash va saqlash uchun umumiy axborot massivlari va protseduralaridan foydalanilmoqda


24 M arsquolumotlar bazasini boshqarish tizimlari Marsquolumotlar bazasini loyihalashtirish

Ilmiy tadqiqotlar va loyiha-konstruktorlik ishlarining samaradorligi kolsquop jihatdan avtomatlashtirishning umumiy darajasiga bogliq Bu ikki yolsquonalishdagi avtomatlashtirishda hal qiluvchi rol yangi axborot texnologiyalariga

tegishlidir Ilmiy faoliyatda asbob-uskunalar dastlabki olsquorinlardan birini ishglsquool etadi Shu bois ilmiy tadqiqotlar samaradorligini oshishyrish uchun ularni avtomatlashtirish muhim ahamiyatga ega Chunki bu hoi eksperimentni nafaqat avtomatlashtirishga balki organilayotgan obyektlar hodisa va jarayonlarni modellashtirishga ham imkon beradiki ularni anrsquoanaviy vositalar bilan organish juda qiyin yoki buning imkoni yolsquoq Bu vazifani hal etishga ilmiy tadqiqotlaming avtomatlashgan tizimlari(lTAT) xizmat qiladi

Loyihalashtiruvchi muhandislar ham olsquoz asbob-uskunalariga ega Biroq bu klassik vositalar eskirgan Texnik vositalarni ishlab chiqishda quyidagi muhim tendensiyalar aniq kozga tashlanadi ishlab chiqilayotgan mahsulotlar soni har olsquon besh yilda ikki barobar kopaymoqda mahsulotlar murakkabligi esa har olsquon yilda yangi namunalami yaratishda tahlii qilinadigan ilmiy-texnik axborot hajmi har sakkiz yilda ikki barobar oshmoqda Ayni paytda loyihalashda songgi paytlargacha loyihachilar sonining ekstensiv osish tenden- siyasi ustuvorlik qilmoqda Chunki mehnat samaradorligi juda sekin oshyapti Shuni aytish kifoyaki sanoat ishlab chiqarishi sohasida samaradorlik 1900-yildan buyon ortacha 100 ga loyihalashda esa bor-yolsquoglsquoi 20 ga oshgan Yangi axborot texnologiyalaridan barcha joylarda foydalanish bu salbiy tendensiyani avtomatik loyihalash tizimini(ALT) yaratish yolsquoli bilan yengib olsquotishga imkon beradi

ITAT va ALT tizimlaridan har biri albatta o lsquoziga xoslikka ega va oldiga qoyilgan maqsad metodlarga erishishi jihatidan farqlanishadi Biroq kopincha bu turdagi tizimlar olsquortasida ozaro yaqin aloqani kuzatish mumkin Ulami EHM bazasida amalga oshiriladigan jarayonda u yoki bu tadqiqotni bajarish talab etilishi va aksincha ilmiy tadqiqot davomida yangi asbobni konstrukturalash loyihalashda esa ilmiy eksperimentni amalga oshirish ehtiyoji yuzaga kelishi mumkin Bundan ozaro bogliqliq shunga olib keladiki asttda laquosofraquo ITAT va ALT bolmaydi ulaming har biridan umumiy elementlami topish


mumkin Bundan tashqi ITAT va ALT bir-biriga konvergensiyalashadi bu hoi eng awalo ular intellektualligining oshishi bilan bogliq Oxir- oqibatda unisi ham bunisi ham aniq predmet soha vazifalarini hal etishga yonaltirilgan ekspert tuzilmani olsquozida namoyon etadi

Avtomatlashtirilgan ilmiy tadqiqotlar tizimlari ITATda axborot texnologiyalari quyidagi vazifalarning bajarilislii uchun foydalanilishi mumkin

bull jarayonlarni boshqarish va asl tabiiy (natural) eksperimentlarni olsquotkazish natijalarini qayta ishlash

bull murakkab jarayonlarni modellashbull ekspertiza olsquotkazish va uni qayta ishlashbull laquohisobot va hujjatlami idora kichik tizimida qurilgan komponentlar

sifatida tayyorlashbull eksperimental marsquolumotlar bazasini qolsquollab-quvvatlashbull axborot-izlash bibliografik va ekspert tizimlarini barpo etishda

texnik vosita sifatida chiqishMazkur komponentlar nisbati konkret ilovalarga boglsquoliq holda

turlicha bolsquolishi mumkinIlmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirishda axborot texnologiyalarini

qolsquollash samaradorligi quyidagilarda namoyon boladi Birinchidan eksperimentni tayyorlash va olsquotkazishni tezlashtirish real vaqt miqyosida otkaziladigan ekspress-tahlil natijalaridan tezkor foydalanish marsquolumotlarni qayta ishlash va tizimlashtirish vaqtini qisqartirish o lsquolchash va qayta ishlashda xatolar sonini kamaytirish hisobiga tadqiqotlar (eksperimentlar qilish) sikli qisqaradi Ikkinchidan natijalar aniqligi va ularning ishonchliligi oshadi chunki ITATda oraliq natijalami hisoblashda yaxlitlashda yiglsquoiladigan xatolar tarsquosirini kamaytiruvchi metodlardan foydalanish mumkin Uchinchidan nazorat qilinadigan parametrlar (kompyutersiz tadqiqotlar bilan qiyoslaganda) sonini oshirish va marsquolumotlarni aniq qayta ishlash hisobiga eksperi- mentning sifati va axborotga boyligi oshadi Tortinchidan ITAT bilan interaktiv olsquozaro tarsquosir davomida eksperiment jarayonini nazorat qilish va uni optimallashtirish imkoniyati kuchayadi Beshinchidan eksperiment ishtirokchilari shtati qisqaradi tadqiqot samaradorligi oshadi Nihoyat shu narsa muhimki eksperiment natijalari strukturalashadi va eng qulay shakl mdash grafik yoki ramziy shaklga tezkor ravishda kiradi Masalan marsquolumotlaming uzundan uzoq jadvallarini kolsquorib chiqish olsquomiga ularni grafik obyektlar kolsquorinishida ixcham shakllantirish mumkin Jumladan ikki argument bogliqligini


laquotoglsquo massivlariraquo korinishidagi uch olchamli grafika vositasida tasvirlash juda qulay ularga kolsquoplab olchamlarni joylash mumkinki buni odatdagi jadval shaklida berib bolmaydi

Zamonaviy shaxsiy kompyuterlar yuqori texnik xususiyatlarga ega bolgani ulardan olchov asboblari turli xil ossillograflar sifatida oddiy dasturlash va tegishli qolsquoshimcha qurilmalarini ulash hisobiga foydalanish imkonini beradi Grafik displey ekranida eksperimental obyektning u yoki bu parametrlarini qayd etuvchi asboblar shakllari tizimi (voltmetr ampermetr fotometr va kolsquoplab olsquolchov asboblari)ni shakllantirish imkoniyati bor

Shunday qilib grafik shaklda axborot almashinuvi murakkab tuzilmali obyektlami tasawur etish uchun mutlaqo samarali vositadir Axborotni grafik shaklda taqdim etish samarasi yuqori bolsquoladi Bu hoi inson psixologik xususiyatlari bilan izohlanadi Yarsquoni grafik axborotni korish analizatori orqali qayta ishlash tezligi matn marsquolumotlarini qayta ishlash tezligidan olsquonlab hatto yuzlab marta yuqori

Yuqori sifatli grafik tasvirlarni olish uchun yuqori texnik imkoniyatlarga ega bolgan qurilmalar zarur Bu talab birinchi navbatda xotiraning samaradorligi va siglsquoimiga tegishli

Ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirishda yuzaga keladigan murakkab muammolardan biri kolsquop olchovli m arsquolum otlarni chiqarish muammosidir Agar olsquozaro bogliq marsquolumotlar miqdori 3 dan osh- masa u holda jiddiy qiyinchiliklar yuzaga kelmaydi Chunki 2 yoki 3 olsquolchovli mashina grafikasidan masalan yuqorida aytib olsquotilgan laquotoglsquo massivlariraquodan foydalanish mumkin Ekranda yuqori olsquolchamlar bogliqligini tasvirlashga uringanda boshqacha vaziyat yuzaga keladi Bu olsquorinda koplab aniq yondashuvlar tavsiya etilgan Biroq eng diqqatga sazovori kolsquop olchovli marsquolumotlarni odam oson qabul qiladigan 2 yoki 3 olchovli rangli shakllarga ozgartirishdir

Shaxsiy kompyuterlardan foydalanishning yana bir yonalishi mdash tadqiqotchilarning amaliy faoliyatida uchrovchi modellash vazifalarini hal etish Bu orinda tadqiqot faoliyatida anrsquoanaviy ravishda foydalaniluvchi biror-bir jarayon yoki hodisani nafaqat modellash balki vizual-tabiiy modellashga ham yol qoyiladi u mazkur jarashyyonlar va hodisalami mashina grafikasi vositasida (odatdagi jadval marsquolumot va grafiklar emas) virtual tasvirlash hisobiga tarsquominlanadi yarsquoni tadqiqotchiga real vaqt miqyosida olingan oziga xos laquokompyushyter muhfilmiraquo namoyish etiladi Modellashning korgazmaiiligi bu holatda ancha yuqori boladi


Shaxsiy kompyuterdan axborotni qayta ishlashning universal vosishytasi sifatida foydalanuvchi eksperimentator real organiluvchi obyekt yoki tizimning virtual komponentlarini barpo etish uchun mantiqiy laquotiqinraquo yaratishi mumkin Masalan dasturiy ravishda qimmatbaho va ulkan qurilmalarni imitatsiya qilish mumkin Bundan tashqari imitatsiyaviy modellashni butun organiladigan obyektga tarqatish mumkin Turli imitatsiyaviy variantlami korib chiqish tadqiqotchiga eng mos ishonchli metodni tanlash imkonini beradi

Axborot-izlanish va ekspert tizimlari ITAT pillapoyasining yuqori darajasida joylashgan KolsquorsatUgan tizimlardan birinchisi eksperimental va boshqa marsquolumotlar bazasini kolsquorish uchun moljallangan Ekspert tizimini esa nazariya va amaliyot ortasidagi koprik deyish mumkin Bu orinda qiziq bir bogliqlik mavjud Jumladan matematik statistikada oz ibtidosini olgan marsquolumotlar tahliliy metodlari borgan sari murakkablashmoqda va axborotni umumlashtirishning ancha yuqori darajasini tarsquominlovchi mantiqiy tuzilmalami oz ichiga oladi Bu hoi ekspert tizimlariga yuklanadigan funksiyalarga yaqinlashish imkonini beradi

Tadqiqotlar amaliyotida ekspert tizimlaridan foydalanish bir qator afzalliklarga ega Birinchidan vazifalami hal etish va murakkab savollaiga javob olish uchun kop mehnat talab qiladigan dasturlashga hojat bolmaydi Agar ekspert tizimi javoblami sintez qilish uchun yetarli bilimlarga ega bolsa unda javob beriladi Bu holat ekspert tizimlarini tayyorgarligi bolmagan dasturlash sohasidagi noprofessionallarga mos holga keltiradi Bundan tashqari ekspert tizimlarining laquointellektualligiraquo ular bilan ishlash konikmalarini ozlashtirishni yengillashtiradi Ikkinchidan ekspert tizimi odatda har bir odamga u yoki bu natijaga qanday yetib kelganligini tushuntirib berishga qobil Uchinchidan bilimlar bazasi bir guruh mutaxassislar bilimlari yigindisi asosiga qurilgan ekspert tizimi har bir alohida mutaxassisga qaraganda kattaroq intellektual qobiliyatlami oziga jo qiladi Tortin- chidan ekspert tizimi otishga mdash bilimlar bazasini yangi bilimlar bilan toldirishga qobil Kelajakda ekspert tizimlari ozini ozi oqitish- ga qobil boladi va bu hoi ulaming imkoniyatlarini yanada oshiradi

ITAT hozirgi paytda ham ixtisoslashgan mikrokompyuter tizimlashyri ham keng maqsadlarga moljallangan amaliy paketlar shaklida chiqarilmoqda Bu oldinda turgan maqsadlar shuningdek iqtisodiy tasawurlar bilan belgilanmoqda


ITATni varatishda ikki yonalish kuzatiladi Ulardan biri tor doiradagi vazifalami hal etish uchun moljallangan ixtisoslashgan tizimlarni (ishchi stansiyalami) ishlab chiqish bilan boglsquoliq Juda ommaviyligi bilan farqlanuvchi ikkinchi yonalish keng vazifali universal paketlarni ishlab chiqishga aloqador Bunda ikki yolsquonalish oraliglsquoida muayyan qonuniyat mavjud Shaxsiy kompyuter takomillasha borgani sari kopgina ixtisoslashgan funksiyalar ommaviy xususiyat kasb etadi

Avtomatlashgan loyihalash tizimi Bundan 60 yil muqaddam payshydo bolgan avtomatlashgan loyihalash tizimi (ALT) oz mazmunini ozgartirib uzluksiz tadrijiy rivojlandi Dastlab u tugal avtomatlar metodining strukturali tahlili bilan boglandi Keyinchalik asosiy ersquotibor avtomatlashgan loyihalashga qaratildi

Loyiha-konstruktorlik ishining asosiy turlari quyidagicha bevosita loyihalash chizib-yozish eksperimentlash tuzatishlar kiritish va hokazo Bunda ishlab chiqishga ketadigan vaqtning yarmi hujjatlarni tayyorlash sxema chizmalarni chizish va tayyorlash ularni tahrir etish va togrilashga ketadi

Loyihalash jarayonida juda ulkan grafik axborotni qayta ishlashga togri keladi Uni yaratish va qayta ishlash ikki tarkibiy qism bir tomondan sistemali va mantiqiy loyihalash va ikkinchi tomondan konstruktoriik loyihalashi hamda chizmachilikdan tashkil topadi Bu ikkala bosqich juda mayda ishlarni o z ichiga oladiki ular avtomatlashtirilishi mumkin Ayniqsa ikkinchi bosqichda mayda ishlar hajmi ancha kop

Loyihalash jarayoni nafaqat ishlab chiqaruvchi tomonidan ayrim yangi axborotni yaratishni balki loyihalash maqsadlarini organishni oz ichiga oluvchi muammoni tahlii etish tanqidiy parametrlarni aniqlash va mavjud omillami hisobga olish kozda tutilgan maqsadlar loyihalashni tanlash bogliq joylar va komponentlami hisob-kitob qilish alohida jarayonlarni modellash natijalami u yoki bu shaklda namoyish etishni ham oz ichiga oladi Bu barcha bosqichlar avtomatlashgan loyihalash mazmunini tashkil etadi

Avtomatlashgan loyihalashni EHMni dasturiy va texnik tarsquominlash sohasidagi zarur ilmiy va texnik bilimlami oz ichiga oluvchi soha deb ham EHMdan foydalanilgan holda texnik tizimlarni loyihalash rivojlantirish va amalga oshirish metodologiyasi deb ham aytish mumkin

ALT yuqori malakali katta mehnatni talab etuvchi murakkab dasturiy-texnik komplekslami ozida namoyon etadi Kopgina sanoat ALTlarining qiymati millionlab dollar turishi bejiz emas Hatto


shaxsiy kompyuterdan foydalangan holda shaxsiy hisoblashga yonaltirilgan ALT ham ancha qimmat turadi Masalan ALTning Avto Disk firmasi ishlab chiqqan Avto CAD paketi versiya narxi 4000 dollar turadi

Belgilangan maqsadlar va cheklanishlami qondiruvchi yangi mahsulot yaratish vazifasi qoyilgan har bir joyda shundan foydalanish mumkin Hozirgi paytda ALT mashinasozlik va radioelektronika kabi sohalarda eng kolsquop tarqalgan Biroq ALTdan yangi namunadagi texnologiyalar yaratiladigan boshqa koplab sanoat tarmoqlarida foyshydalanish mumkin Shu bois ALT qurilishda ham oyinchoqlar ishlab chiqarishda ham nozik avtomatlashgan tizimlar arxitekturasini loyihalashda ham bir xil muvaffaqiyat bilan qollaniladi

Xalq xojaligining turli tarmoqlari uchun ALTni loyihalash jarashyyonlari juda koplab umumiy xususiyatlarga ega Avtomatlashgan loyihalashga bunday qarash tamoyillaming yagona tizimini ishlab chiqish uchun asos yaratadi

Bundan tashqari turli sohalaming ozaro bir-birini boyitishi juda foydali Bir sohada toplangan loyihalashning oqilona qoida va usullaridan boshqalarida muvaffaqiyat bilan foydalanish mumkin Shu munosabat bilan loyihalash uchun zarur bolgan muhandislik bilimlarining marsquolumotlar bankini yaratish va rivojlantirish dolzarb bolib qolmoqda Bunday bankni yaratish sunrsquoiy intellekt va ekspert tizimlar muammolari bilan yaqindan bogliq ALTning kelajagi shaxsiy kompyuterlar rivojlanishi bilan aloqador Albatta ota murakkab bolgan obyektlami masalan atom elektrostansiyalari kosmik kemalar kabilami loyihalash vazifasi doimo mavjud boladi va ular superEHMlami loyihalashni talab etadi Biroq juda koplab boshqa vazifalar ham borki ulami shaxsiy kompyuterlar ham hal qila oladi Bundan tashqari zaruriyat tugilganda shaxsiy komshypyuterlar loyihalash vazifalari ishlanmachilar jamoasi muvofiqlashuvini talab etsa lokal tarmoqlarga bogIanishi mumkin

Hozirgi paytda avtomatlashgan loyihalash tizimlari turli sohalardagi loyihalash ishlarini amalga oshirish uchun keng istersquomolchilar ommasiga moljallab ishlab chiqilmoqda ALT paketlarining rivojlanishyshi tufayli yarim ekranli menyu asosidagi interfeys ikki va uch olchovli grafikdan foydalanilmoqda sintezlashgan obyektlami modellash va testlash vositalari bilan tarsquominlangan

ALTning oziga xos tomoni mdash bu turdagi tizimlar komponentlari tarkibiga qoyiladigan maxsus talablardir ALT loyihalash boyicha mutaxassislar foydalanishi uchun belgilangan ekan ular loyihachi-


ning EHM bilan muloqotida maxsus rivojlangan vositalarga ega bolishyshi lozim

ALTning texnik vositalari tarkibi ixtisoslashgan va loyihalash jarayonida talab etiladigan barcha qurilmalami (grafik axborotni hisoblash qurilmalari grafik va alifboli-raqamli displeylar) qamrab oladi ALTdan qurilma vositasi sifatida foydalanish maxsus loyihalash mutaxassislarini tayyorlashni talab etadi

ALTni qollashning eng kolsquop tarqalgan sohalari quyidagilardirbull lsquoloyihalash jarayonida ilmiy tadqiqotlarni avtomatlashtirishbull bull mahsulotlarni sintez qilish vazifalaribullbullshakllami loyihalash jamlash belgilashbull foydalanishda obyektlami modellashbull bullmuhandislik-texnik va texnik-iqtisodiy hisob-kitoblarbullbullloyihali hujjatlarni tayyorlab chiqarishbullbullsmetalar hisob-kitobini avtomatlashtirishbull bull texnologik hujjatlarni (marshrutlar xaritalar qayta ishlash

rejimlarini) tayyorlab chiqarishbull Taqamli dasturiy boshqaruv (ALT)ga ega stanoklar uchun das-

turlami shakllantirishBugungi loyihalash amaliy dasturlar paketlari (ADP) har tomonshy

lama samaralidir chunki ular aniq loyiha talablariga muvofiq turli komponentlami olsquomat ish boshqa joyga kochirish va qayta taqsimlash imkoniyatini yaratadi Ular loyiha ishlab chiquvchiga keng kolsquolamda harakatlar erkinligini beradi va optimal variantni olish vaqtini ancha qisqartiradi Masalan Math Soft firmasining Math CAD paketi interaktiv rejimda displey ekranida qulay vazifalami amalga oshirish tahrir qilish va aks ettirish shuningdek tahliliy yoki tenglamalar yechimlarini grafik shaklda berish imkonini yaratadi Yaratilgan grafik- laiga istalgan tushuntiruvchi matn kiritilishi mumkin grafiklaming olsquozi esa marsquolumotlar bazasida saqlanadi va istalgan matnli hujjatda keyinchalik ham mavjud boladi Bundan tashqari kiritilayotgan formulalaming sintaktik jihatdan togriligini tekshirish imkoniyati mavjud

Texnologik jarayonlarni avtomatlashgan boshqarish tizimlari

Texnologik jarayonlarni avtomatlashgan boshqarish tizimlari (TJABT) ishlab chiqarish jarayonlarining (uzluksiz yoki diskret) xarakteriga bogliq


TJABT xarakterli uzluksiz ishlab chiqarish korxonalarida Uzlukshysiz ishlab chiqarishning olsquozi (kimyo neftni qayta ishlash energetika) ishlab chiqarilayotgan mahsulotlaming cheklangan nomenklaturasi xomashyoning muayyan turlari yuqori ixtisoslashgan qurilmalar ortasida moddiy oqimlar boyicha keskin aloqalar bilan izohlanadi Bunda texnologik jarayon yuzlab va minglab nazorat qiluvchi parametrlar bilan xarakterlanadi Jarayonning holati haqidagi axborot jismoniy (elektrik optik mexanik va boshqa signallar) xarakter kasb etadi Signallar texnologik jarayonga kiritilgan maxsus datchiklarda qayd etiladi EHM axborot yigadi marsquolumotlarni qayta ishlaydi va real jarayonga mos keluvchi maxsus matematik modellar tizimi boyicha boshqariluvchi parametrlar qiymatini ishlab chiqadi Bu qiyinatlar talab qilinadigan tasawurlarga aylanadi va ijrochi mexanizmlar orqali jarayon parametrlariga tarsquosir korsatadi Jarayonni boshqarish aniqligi matematik modellar sifati bilan belgilanadi ular odatda imitatsiyashyviy kop parametrli boladi Shunisi ham muhimki EHMdan boshyshqarish jarayonning ozi ketayotgan suratda yarsquoni real vaqt rejimida amalga oshirilishi lozim Bunda datchiklar ozgaruvchilar ijrochi mexanizmlaming apparatura sifatidagi yuqori ishonchliligi tarsquominlanishi darkor TJABTlar qollanilish samarasi yuqori bolgan tizimlar- dir Zero ish rejimlarini optimallashtirish talab qilinayotgan sifatli mahsulot olish imkonini beradi Bunda mehnat material va energetika sarfi kamaygani holda qurilmalar samaradorligi oshib boradi

TJABT diskret xususiyatga ega ishlab chiqarish korxonalarida Diskret xususiyatga ega ishlab chiqarish korxonalari xomashyoning katta nomenklaturasi qurilmalaming turli-tuman holda joylashtirilishi mahsulot ishlab chiqarishning kop operatsiyaviyligi bilan ajralib turadi Bunda mahsulot ishlashga sarflanadigan vaqt ishlab chiqarish siklining 5mdash10 ni tashkil etadi Qolgan vaqtni tashish qayta sozlash ishga tayyorgarlik korish chiqindilami olib chiqish va hokazolar band etadi

Diskret ishlab chiqarish uchun hisoblash texnikasidan foydalanishning quyidagi variantlari mavjud Dastlabki eng oddiy variantda faqat raqamli dasturiy boshqaruvi (RDB) bolgan stanoklarda mahsulotlarga ishlov berish jarayonigina avtomatlashtiriladi Bunda asbobni almashtirish detallami yechib olish kabi jarayonlar avto- matlashtirilmagan

Diskret ishlab chiqarishda statsionar yoki kochma ishlardan (KI) keng foydalaniladi KI bir qancha erkin darajali ijrochi qurilma


(m anipulator) va dasturiy boshqarishning qayta dasturlashtirilgan qurilmasiga ega TJABT turli operatsiyalarni (payvandlash bolsquoyash yuk ortish yuk tushirish tashish va hokazolami) avtomatlashtirishda qolsquollaniladi

Erkin nomenklatura mahsulotlarini ishlab chiqarishni tarsquominlash uchun ular xarakteristikasi ahamiyatining belgilangan doiralarida avtonom ishlaydigan EHM orqali boshqariladigan texnologik qurilmalardan foydalaniladi Uni moslashuvchan ishlab chiqarish modeli (MIM) deyiladi

M1M sanoat ishlari bilan jamuljamlikda avtonom ishlaydigan va EHM tomonidan kompleks boshqariladigan robot-texnik kompleksni (RTK) hosil qiladi

EHM majmuyidan muayyan izchillikdagi texnologik operatsiyalarni bajaruvchi moslashgan avtomatlashgan liniya (MAL) shuningdek texnologik qurilmalar izchilligi ozgarishi boyicha turli imkoniyatlarga ega bolsquolgan moslashgan avtomatlashgan uchastka (MAU) yiglsquoilishi mumkin

Diskret ishlab chiqarishni avtomatlashning oliy darajasi moslashshygan ishlab chiqarish tizimi (MIT) mdash RDB RTK MIM bilan qurilmalar majmuyi va ularni tarsquominlash tizimi bolsquolib avtomatlashshygan transport-om borxona tizim i asbob jihatdan ta rsquominlash avtomatlashgan tizimi avtomatlashgan nazorat va chiqindilami bartaraf etish tizimini olsquoz ichiga oladi

Hisoblash texnikasini sinovlar otkazish jarayonlariga tatbiq etish sinovlar olsquotkazishning avtomatlashgan tizimini (SOlsquoAT) yaratishga olib keladi ularning vazifasi matnli dasturlar va signallami berish sinovlar vaqtida obeyktning holati haqida axborot yigish sinovlar natijalarini tahlii etish va qayta ishlash hamda yakuniy xulosa chiqarishdan iboratdir

Texnologik boshqaruvda shaxsiy kompyuterlar Bu sohada shaxsiy kompyuterlardan foydalanishning asosiy muammosi mdash qurilma mikroprotsessorlar va ShKdan foydalanish sohalarining bolsquolinishidir Tadqiqotlar va real amaliyot shuni korsatadiki amalga oshirilayotgan vazifalarda olsquozgarishga ehtiyoj mavjud bolsquolsa ShKni qolsquollash ham texnik ham iqtisodiy jihatdan ancha samaralidir Mikroprotsessorlar ShK va ShK tarmoqlari bazasida amalga oshirilgan texnologik boshqarishning arxitektura tizimini tolsquolaligicha boshqarish obyektining oziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi va standartlashtirilishi mumkin emas


ShKning texnologik boshqarishda qollanishini korib chiqishda olchovlar va tasvirlar bilan bogliq qollanmalarning butun bir guruhini ajratib korsatish mumkin ShK mdash ishlab chiqarishning prinsipial yangi vositalari moslashgan tizimlar va olchov kompleks- larining axborot ozagiga aylandi

Shaxsiy kompyuter asosida nazorat-olchov apparatining yarashytilishi korxonalarda ShKni qollashning yangi bir sohasi sanaladi Uning yordamida mahsulotni togridan to g ri ishlab chiqarish liniyasida tekshirib korish mumkin Rivojlangan mamlakatlarda ShKni yuqori sifatli olchash va sinash tizimiga aylantirish imkonini beruvchi dasturiy ta rsquom inotni ishlab chiqish yolga qoyilgan Bunday jihozlangan ShK asosiy funksiyasidan (axborotni qayta ishlash va taqdim etishdan) tashqari eslab qoladigan raqamli ossillograf vaqtinchalik signal ketma-ketligi generatorlari marsquolumotlarni toplash qurilmasi kop maqsadli olchov qurilmalari sifatida foydalanilishi mumkin ShK bozorida sanoatning turli tarmoqlarida foydalanishga moljallangan dasturiy ta rsquominot va ixtisoslashtirilgan plataning koplab turlari mavjud

ShKni nazorat-olchov asbobi sifatida qollash hisoblash blokla- riga ega murakkab qurilmalar ishlab chiqarishdan kora foydaliroqdir

Boshqaruv vazifalarini tortta kategoriyaga ajratish mumkin Bular mexanizmlarni boshqarish texnologik rejimlami boshqarish taktik boshqarish (rejalami tanlash) vaziyatni boshqarishAmalga oshiriladigan funksiyalarda dinamika bolganida ShKni qollash

ozini oqlaydi Quyi darajada (mexanizmlarni boshqarishda) ShKni qollash kamdan kam hollarda ozini oqlaydi Rejimni boshqarish darajasi nisbatan koproq ozgarib turadi va shu bois bu orinda ShKni qollash maqsadgamuvofiqdir Texnologik jarayonlarni boshqarishning aniq tizimlari kop protsessorli ShKdan iborat bolgan lokal hisoblash tarmoqlari asosida tashkil etiladi ShKning kop protsessorliligi avariya holatlarida ish qobiliyatini saqlay olishni tarsquominlaydi

Ekspert tizimlari Zamonaviy jamiyatda tobora osib borayotgan axborot oqimi axborot texnologiyalarining turli-tumanligi kompyuterda yechiladigan masalalaming murakkablashuvi ushbu texnologiyalardan foydalanuvchining oldiga bir qator vazifalami qoydi Kerakli variantlami tanlash va qaror qabul qilish ishlarini insondan EHMga otkazish masalasi yuzaga keladi Bu vazifani yechish yollaridan biri


ekspert tizimlarini yaratish va foydalanish sanaladi Ekspert ozidan kelib chiqib sharoitni tahlii etadi va nisbatan foydali axborotni aniqlab oladi chorasiz yolsquollardan voz kechgan holda qaror qabul qilishning eng maqbul yolsquollarini vujudga keltiradi

Ekspert tizimida marsquolum bir predmet sohasini ifodalaydigan bilimlar bazasidan foydalaniladi

Ekspert tizimi mdash bu ayrim mavzu sohalarida bilimlami tolsquoplash va qoilash uyushtirish usullari hamda vositalari majmuyi Ekspert tizimi mutaxassislaming yuqori sifatli tajribasiga suyangan holda qaromi tanlash choglsquoida muqobil variantlar kopligi uchun yanada yuqori samaraga erishadi Strategiyani tuzish paytida yangi omillami baholab ularning tarsquosirini tahlii etadi

Ekspert tizimlari sunrsquoiy intellektdan foydalanishga asoslangan Sunrsquoiy intellekt deganda aqliy xatti-harakatlarga nisbatan kompyushy

ter tizimining qobiliyati tushuniladi Kopincha bunda inson fikrlashi bilan bogliq qobiliyat anglanadi

Ekspert tizimlarini axborot tizimlari sinfi sifatida korib chiqish mumkin U foydalanuvchining roziligidan qatrsquoi nazar marsquolumotlami tahlii va tahrir eta oladigan qaromi tahlii etib qabul qiladigan tahliliy-tasnifiy vazifalami bajara oladigan marsquolumotlar va bilimlar bazasiga ega Jumladan ekspert tizimlari keladigan axborotlami guruhlarga bolib tashlay oladi xulosa chiqaradi identifikatsiyalaydi tashxis qoyadi bashoratlashga orgatadi sharhlab beradi va hokazo

Ekspert tizimining boshqa axborot tizimlaridan afzalliklari quyidagicha

yaqin davrlargacha EHMda yechish qiyin yoki umuman yechib bolmaydigan deb sanaluvchi murakkab masalalaming yangi sinfmi yechish optimallashtirish va (yoki) bahosini olish imkoniyati

dasturchi bolsquolmagan foydalanuvchiga (eng oxiridagi foydalanuvchilarga) olsquoz tilida suhbat yuritish va kompyuterdan samarali foydashylanish uchun axborotni vizualizatsiyalash usullarini qoilash imkoshyniyatini tarsquominlash

yanada ishonchli va malakali xulosa chiqarish yoki qaror qabul qilish uchun ekspert tizimini mustaqil organish bilimlardan foydalanish qoidalari marsquolumotlar bilimlaming toplanishi

foydalanuvchi axborot yoqligi tufayli axborotning haddan ziyod rang-barangligi yoki hatto kompyuter yordamida ham odatdagi qaromi qabul qilishning chozilib ketishi tufayli yecha olmaydigan savollar yoki muammolami hal etish


takomiHashean asboblar va ushbu tizimdagi foydalanuvchi mushytaxassisni njj shaxsiy tajribasidan foydalanish hisobiga yakka tartibdagi ixtisoslashgan ekspert tizimlarini yaratish imkoniyati

ekspert tizimining asosi qaror qabul qilish jarayonini shakllanshytirish maqsadida tuzilgan bilimlar majmuyi (bilimlar bazasi) sanaladi

Bilimlar bazasi mdash bu ayrim predmet sohalari murakkab vazifashylari yechimini topish uchun tahlii va xulosalami yuzaga keltiruvchi model qoida omillar (marsquolumotlar) majmuyidir

7-rasm Bilim bazasining asosiy xususiyatlari

Axborot tarsquominotining alohida yaxlit strukturasi kolsquorinishida yaqqol kolsquozga tashlangan va tashkil etilgan predmet sohasi haqidagi bilim boshqa bilim turlaridan masalan umumiy bilimdan ajralib turadi Bilimlar bazasi asosiy ekspert tizimi sanaladi Bilimlar fikrlash va vazifalami hal etish usuliga imkon beruvchi aniq kolsquorinishda ifodalanadi va qaror qabul qilishni soddalashtirishga komaklashadi Ekspert tizimining asosliligini ta rsquominlovchi bilimlar bazasi tashkilotning boiinmalaridagi mutaxassislar bilimini tajrabasini ozida mujassamlashtiradi va institutsional bilimlami (ixtisoslashganlar majmuyi yangilanayotgan strategiyalar qarorlar uslublarini) ifodalaydi

Bilim va qoidalarni turli aspektlarda korib chiqish mumkin chuqur va yuzaki sifat va miqdoriy taxminiy (noaniq) va aniq muayyan va umumiytavsifiy va korsatma (yoi-yolsquoriq) beruvchiFoydalanuvchilar bilim bazasini samarali boshqaruv qarorlarini

olish uchun qollashlari mumkin


Marsquolumotlar bazalarining faoliyati va strukturasi Rasmda marsquolushymotlar bazasi strukturasi va uning faoliyati tasvirlangan

8-rasm Marsquolumotlar bazasi strukturasi va uning faoliyati

Ekspert mdash bu muayyan predmet sohasida samarali yechim topa oluvchi mutaxassis

Bilimlami ozlashtirish bloki marsquolumotlar bazasining tolsquoplanishi- ni bilim va marsquolumotlar modifikatsiyasi bosqichini shuningdek bilimlar bazasining fikrlash darajasidagi yuqori sifatli tajribadan foydalanish imkoniyatini aks ettiradi

Mantiqiy xulosalar bloki qoidalami faktlar bilan qiyoslagan holda xulosalar mantiqini yuzaga keltiradi Unchalik ishonchli boimagan marsquolumotlar bilan ishlash choglsquoida noaniq mantiq zaif ishonch yuzaga keladi

Tushuntirish (izohlash) bloki foydalanuvchining texnologiyada bilimlar bazasidan foydalanish ketma-ketligini aks ettiradi va laquonima uchunraquo degan savolga javob beruvchi xulosaga keladi

Hozirgi vaqtda bilimlar bazasining joriy etilishi kasbiy bilimlaming toplanish surati bilan belgilanadi

Kasbiy faoliyatning shakllantiruvchi yarsquoni EHM bazasida avto- matlashtiradigan qismi inson tomonidan to lsquoplangan bilimlaming uncha katta boimagan qismidir Tolsquoplangan bilimlaming kattagina qatlamini yakka tartibda yiglsquoiladigan bilimlar tashkil etadi

Bilimlami strukturalashtirish yoki rasmiylashtirish bilimlami taqdim etishning turli usullariga asoslangan Zamonaviy axborot tizimlarida eng kolsquop faktlar va qoidalar usulidan foydalaniladi Ular ayrim predmet sohalaridagi jarayonlarni bayon etishning tabiiy usulidir

Qoidalar odatda tavsiya kolsquorsatma strategiyalarni taqdim etishning formal (rasmiyatchilik) usulini ta rsquominlaydi Ular predshymet bilimlari biror sohadagi masalani yechish boyicha tolsquoplangan amaliy tasavvurlardan paydo boigandagina to lsquoglsquori keladi Qoidalar kolsquopincha laquoAgar buraquo xilidagi tasdiq korinishida ifodalanadi Bi-


limlar bazasida predmet sohasini bayon etish marsquolumotlarni tashshykil etish va taqdim etish vazifalami shakllantirish qayta shakllanshytirish va yechish usullarini ishlab chiqishni nazarda tutadi Predmet sohasi tushunchasi (obyektlari) ramzlar yordamida tasawur qilinadi Masalan bu ramz bank tizimi uchun mijoz jamglsquoarma vositasi operatsiya vazifa va shu kabilar boiishi mumkin Tushunchalarni manipulyatsiya qilish uchun m unosabatlar aniqlanadi turli (mantiqiy yoki tajriba natijasida olingan) strategiyalar qoilaniladi Bilimlami taqdim etish ularni tarkiblashtirish tushunchalarni murakkab oddiy boim agan vazifalami nazarda tutadi Shuning uchun qoidalar ham bilimlar bazasida murakkab yoki kop miqdorda va hajmda boiadi

Ekspert tizimlari yechim tanlash mantiqini asoslash va orgatishni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi Kopgina ekspert tizimlarida tushyshuntirish (izohlash) mexanizmi boladi Mazkur mexanizm tizim qanday qilib ushbu qarorga kelganini tushuntirish uchun zarur bolgan bilimlardan foydalanadi Bunda ekspert tizimini qoilash undan foyshydalanish va harakat chegarasini aniqlash juda muhimdir

Axborot texnologiyasining ekspert tizimida foydalaniladigan asosiy komponentlari (tarkibiy qismlari) quyidagilar foydalanuvchining interfeysi bilimlar bazasi interpretator tizimni yaratish moduli (126 -rasm)

Foydalanuvchining interfeysi Foydalanuvchi interfeysi ekspert tizimiga buyruq va axborot kiritish hamda uning buyrugi orqali chiqadigan axborotni olish uchun foydalaniladi Komanda (buyruq) lar bilimlami qayta ishlash jarayoni boshqarmaydigan parametrlarni o z ichiga oladi Axborot odatda m aium bir tanaffuslar bilan beriladigan qiymat ahamiyat shaklida beriladi

Foydalanuvchi axborotni kiritishning tortta uslubidan foydalanishi mumkin menyu buyruq (komanda) tabiiy til shaxsiy interfeys

Ekspert tizimining texnologiyasi chiqadigan axborot sifatida nafaqat qaromi balki zarur tushuntirishni olish imkoniyatini ham korib chiqadi

Odatda ikki xil tushuntirish farqlab korsatiladi Yarsquonimdash sorov boyicha beriladigan tushuntirish Bunda foydalanuvchi

har qanday paytda ekspert tizimidan oz xatti-harakatlarini izohlash- ni talab etishi mumkin

mdash muammolami hal etishdan olgan tushuntirish Foydalanuvchi yechimni olgandan song u qanday olingani togrisida izoh talab


qilishi mumkin Tizim esa masalani yechishdagi har bir qadamini tushuntirib berishi kerak

Tolsquoglsquori ekspert tizimi bilan ishlash texnologiyasi oddiy emas Mazkur tizimlarning foydalanish interfeysi laquosuhbatlashishraquo choglsquoida qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi

Bilimlar bazalari Ular muammoli sohalami shuningdek faktlar oraligidagi mantiqiy boglsquoliqlikni bayon etadi Bazada markaziy olsquorinni qoidalar egallagan Qoida muayyan sharoitda nima qilish kerakligini belgilaydi va ikki qismdan iborat bolsquoladi

birinchisi bajarilishi mumkin bolgan yoki boimagan shart-sharoit Ikkinchisi agar sharoit bajariladigan bolsa amalga oshirilishi kerak bolgan xatti-harakat

Ekspert tizimida foydalaniladigan barcha qoidalar tizimni tashkil etadi Bu tizim oddiy tizimga qiyoslaganda ham bir necha minglab qoidalami oz ichiga oladi

Barcha bilim turlari predmet sohasi xususiyati va loyihaning (bilim boyicha mutaxassisning) malakasiga bogliq holda u yoki bu darajada oxshashlik bilan bir yoki bir necha semantik modellar yordamida ifodalanishi mumkin

Interpretator (sharhlovchi) Bu ekspert tizimining bir qismi bolib bazadagi bilimlami maium bir tartibda qayta ishlaydi Interpretator- ning ish texnologiyasi qoidalar majmuyining ketma-ketligini korib chiqishga olib boradi Agar qoidadagi shartlarga rioya etilsa m aium xatti-harakatlar bajarilsa foydalanuvchiga ham uning muammolarini yechish variantlari taqdim etiladi

Bundan tashqari marsquolumotlar bazalari hisob-kitob bloki marsquoshylumotlami kiritish va tuzatish bloki singari kopgina ekspert tizimlarida qoshimcha bloklar kiritiladi

Hisob-kitob bloki boshqaruv qarorlarini qabul qilish bilan bogliq holatlarda zarur boladi Ayni paytda reja jismoniy hisob-kitob hisobot va boshqa doimiy hamda tezkor korsatkichlarni oz ichiga olgan marsquolumotlar bazalari muhim rol oynaydi Maiumotlarni kiritish va tuzatish blokidan marsquolumotlar bazasidagi joriy ozgarishlami tezkor va oz vaqtida aks ettirish uchun foydalaniladi

Tizimni yaratish moduli U qoidalar toplamini yaratish uchun xizmat qiladi

Tizimni yaratish modulining asosi bolgan ikkita yondashuv mavshyjud dasturlashtirishning algoritmik tilidan foydalanish va ekspert tizimi qobigidan foydalanish


Bilimlar bazasini tasawur etish uchun garchi har qanday marsquoshylum algoritmik tildan foydalanish mumkin boisa ham maxsus lisp va prolog tillari ishlab chiqilgan

Ekspert tizimi qobiglsquoi Bu tegishli bilimlar bazasini yaratish orqali maium bir muammoni hal etishga moslashgan tayyor dasturiy muhitni ifodalaydi Kopgina hollarda qobiqdan foydalanish dasturlash- dan kora tezroq va osonroq tarzda ekspert tizimini yaratish imkonini beradi

Ekspert tizimining afzalliklarini tajribali mutaxassislarga qiyoslab shunday bayon etish mumkin

erishilgan puxta bilim asos yoqolmaydi u hujjatlashtirilishi uzatilishi ijro etilishi va kopayishi mumkin

nisbatan mustahkam natijalarga erishiladi insondagi hissiy va shu kabi boshqa ishonchsiz omillar boimaydi

tizimning ishlab chiqish qiymati yuqori lekin ekspluatatsiya qiymati past Umuman qiyoslaganda esa u yuqori malakali mutaxassislardan kora arzonroq tushadi

Yangi qoida va konsepsiyalarga ijodkorlik va ixtirochilikka unchalik moslashmaganligi hozirgi ekspert tizimining kamchiligidir Kop hollarda bu tizim yuqori malakali mutaxassislar ornini bosa oladi ammo barsquozan past malakali ekspertga muhtojlik joylari ham boiib turadi Ekspert tizimi eng oxiridagi foydalanuvchining kasb imkoniyatlarini kengaytirish va kopaytirish vositasi boiib xizmat qiladi

Ochigi bu tizim muayyan bir predmet sohasida mutaxassis- ekspertlar darajasidagi bilimni namoyish etmogi kerak Tizim yaxshi yechimlami kerakli darajada topa olmaydi lekin predmetni keng anglaydi

Rejalashtiruvchi ekspert tizimlari m aium bir maqsadlarga erishish uchun zarur bolgan dasturlami ishlab chiqishga moljallangan

Bashoratlovchi ekspert tizimlari otmish va bugunning voqealariga asoslanib kelajak ssenariysini oldindan aytib bermogi yarsquoni berilgan vaziyatdan ishonchli natijalar chiqarishi kerak Buning uchun bashoratlovchi ekspert tizimlarida dinamik parametrik modellar qollaniladi

Tashxislovchi ekspert tizimlari kuzatiladigan hodisalaming normal emasligi sabablarini topish xususiyatiga ega Marsquolumotlar toplami tahlii uchun asos boiib xizmat qiladi Ular yordamida etalon xatti- harakatdan chetlanish aniqlanadi va tashhis qoyiladi


0 lsquorgatuvchi ekspert tizimlari foydalanuvchilarga berilgan sohada tashxis qolsquoyish va tahlii etish imkoniyatini berishi lozim Bunday tizimdan bilim va xatti-harakat tolsquoglsquorisidagi farazni yaratish tegishli tarsquolim uslubini va harakat usullarini aniqlash talab etiladi

Ekspert tizimini yaratishda kamida uchta muammo yuzaga keladibull xotiraga kiritiladigan axborotning yetarli darajada to iiq bolishini

tarsquominlash Bu eng asosiy bilimlami ajratish va marsquolumotlar tuzilmasida ulaming ozaro aloqasini olsquomat ish shuningdek kodlashtirishning bunday tizimini yaratish va foydalanishni talab etadi

bull ekspert tizimi faoliyati sifatining samarali bahosini olish va tegishli mezonlarni ishlab chiqish Qiyinchilik shundaki mutaxassislar bilimi mdash bu shunchaki marsquolumot va faktlar yigindisi emas Ayrim elementlar munosabatini tasavvur etish uchun aloqalar qonuniyatlarini hisobga olishga formal urinish tizimni olsquota darajada laquokeskinraquo qilib qoyadi va u yangi elementlarni qoshish uchun laquoyopiqraquo boiib qoladi

bull bull yechiladigan masala tuzilmasining ehtimollik xususiyati va bilimlaming uygunlashuvi tufayli ishonchsiz natijalar olish mumkinligi

Ekspert tizimini yaratish quyidagi talablar mavjud holatda maqsadga muvofiqdir

bull laquotizimga oz bilimini berishni istagan ekspertlar mavjudligibullbullekspertlar vazifani hal etishning oz uslublarini bayon etishi

mumkin bolgan muammoli sohaning mavjudligibull mazkur muammoli sohada kopchilik ekspertlarning yechimlari

oxshash bolishibullbullmuammoli sohadagi vazifaning ahamiyati yarsquoni ular yo mushy

rakkab bolishi yoki mutaxassis boimagan foydalanuvchi hal eta olmasligi yoxud hal etish uchun ancha vaqt talab qilishi

bull bull masalani yechish uchun katta hajmdagi marsquolumot va bilim bolishi

bullbullpredmet sohasida axborotning to iiq boimasligi va ozgaruv- chanligi tufayli evristik uslublarni qollash

Yuqorida qayd etilgan uchta muammoni hal etish va sanab otilgan talablami bajarish ekspert tizimini qoilashning zarur hamda yetarli sharti sanaladi

Ekspert tizimini yaratish bosqichlari Ekspert tizimini yaratishning nisbatan muhim bosqichlariga quyidagilarni kiritish mumkin konseptualizatsiya realizatsiya testdan otkazish joriy etish kuzatib borish modernizatsiyalash


Konseptualizatsiya bosqichida ekspert tizimini ishlab chiqish boyishycha mutaxassis ekspert bilan hamkorlikda tanlangan predmet sohasishydagi muammoni yechishning uslublarini bayon etish uchun qanday tushuncha munosabat va protseduralar zarurligini hal etadi Bosq- ichdagi asosiy vazifa masalani echish jarayonida yuzaga keluvchi vazifa strategiyasi va cheklovlarni tanlashdan iborat Konseptualizatsiya muammoni toliq tahlii yetishni talab qiladi

Identifikatsiya bosqichida vazifa turi tavsifi oichami ishlanma jarayonidagi ishtirokchilar tarkibi aniqlanadi Modelning yaroqliligi korib chiqiladi talab etiladigan vaqt mdash mashina resurslari baholanadi ekspert tizimini yaratish maqsadi belgilanadi

Formallashtirish bosqichida asosiy tushunchalar va munosabatlar bilimlami ifodalashning oziga xos rasmiy tiliga otkaziladi Bu yerda korib chiqilayotgan vazifa uchun modellar yoki marsquolumotlarni taqdim etishning oxshash usullari tanlanadi

Amalga oshirish bosqichida yuklatilgan vazifalami bajarishga qodir boigan ekspert tizimining jismoniy laquoqobiglsquoiraquo yuzasi yaratiladi

Ekspert tizimi faoliyatining tolsquoglsquoriligini testdan otkazish bosqishychida tekshirish mumkin


1 Axborot tizimiga tarsquorif bering2 Boshqaruv tizimi komponentlari va ularning vazifalarini aytib bering3 Torsquogri va aks aloqalarni tushuntirib bering4 Axborot tizimlarining qanday turlarini bilasiz5 Axborot tizimlarida qanday jarayonlar roy beradi6 Axborot tarsquominoti nimalarni oz ichiga oladi7 Dasturiy taminot tarkibiga qanday dasturiy mahsulotlar kiradi8 Amaliy dasturiy vositalarning vazifalarini aytib bering9 Texnik tarsquominot deganda nimani tushunasiz

10 Huquqiy va lingvistik tarsquominotlar haqida nimalarni bilasiz


DASTURIY TArsquoMINOT VA OBYEKTGA MOLJALLANGAN TEXNOLOGIYALAR

31 Dasturiy ta rsquominot va uning turlari tuzilishistrukturasi Sistemaviy va amaliy dasturiy vositalar

I Dasturiy tarsquominot kompyuteming ikkinchi muhim qismi I bolsquolib u m arsquolumotlarga ishlov beruvchi dasturlar

g majmuasini va kompyutemi ishlatish uchun zarur bolsquolgan hujjatlarni olsquoz ichiga oladi

Kompyuteming turli texnik qismlari orasidagi ozaro boglanish mdash bu apparat interfeysi dasturlar orasidagi ozaro boglanish esa mdash dasturiy intereys apparat qismlari va dasturlar orasidagi ozaro boglanish mdash apparat-dasturiy interfeys deyiladi

Shaxsiy kompyuterlar haqida gap ketganda kompyuter tizimi bilan ishlashda uchinchi ishtirokchini yarsquoni insonni (foydalanuvchini) ham nazarda tutish lozim Inson kompyuteming ham apparat ham dasturiy vositalari bilan muloqotda boladi Insonning dastur bilan va dastuming inson bilan ozaro muloqoti mdash foydalanuvchi interfeysi deyiladi

Endi kompyuteming dasturiy tarsquominoti bilan tanishib chiqaylik Barcha dasturiy tarsquominotlami uchta kategoriya boyicha tasniflash mumkin

mdash sistemaviy dasturiy tarsquominotmdash amaliy dasturiy tarsquominotmdash dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalariSistemaviy dasturiy tarsquominot (System software) mdash kompyuteming

va kompyuter tarmoqlarining ishini tarsquominlovchi dasturlar majmuasidirAmaliy dasturiy tarsquominot (Aplication program paskage) mdash bu

aniq bir predmet sohasi boyicha marsquolum bir masalalar sinfini yechishga moljallangan dasturlar majmuasidir

Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari mdash yangi dasturlarni ishlab chiqish jarayonida qollaniladigan maxsus dasturlar majmuasidan iborat vositalardir Bu vositalar dasturchining uskunaviy vositalari bolib xizmat qiladi yarsquoni ular dasturlami ishlab chiqish


(shu jumladan avtomatik ravishda ham) saqlash va joriy etishga moljallangan

Sistemaviy dasturiy ta rsquominot (SDT) quyidagilarni bajarishga qaratilgan

mdash kompyuteming va kompyuterlar tarmogining ishonchli va sashymarali ishlashini tarsquominlash

mdash kompyuter va kompyuterlar tarmogi apparat qismining ishini tashkil qilish va profilaktika ishlarini bajarish

Sistemaviy dasturiy tarsquominot ikkita tarkibiy qismdan mdash asosiy (bazaviy) dasturiy tarsquominot va yordamchi (xizmat korsatuvchi) dasshyturiy tarsquominotdan iborat Asosiy dasturiy tarsquominot kompyuter bilan birgalikda yetkazib berilsa xizmat korsatuvchi dasturiy tarsquominot alohida qoshimcha tarzda yaratilishi mumkin

Asosiy dasturiy tarsquominot (base software) mdash kompyuter ishini tarsquominlovchi dasturlarining minimal toplami

Ularga quyidagilar kiradimdash operatsion sistema (OS)mdash tarmoq sistemasiYordamchi (xizmat korsatuvchi) dasturiy tarsquominotga asosiy dasshy

turiy tarsquominot imkoniyatlarini kengaytiruvchi va foydalanuvchining ish muhitini (interfeysni) qulayroq tashkil etuvchi dasturlar kiradi Bular tashxis qiluvchi kompyuteming ishchanligini oshiruvchi antivirus tarmoq ishini tarsquominlovchi va boshqa dasturlardir

Asosiy dasturiy tarsquominotni qoshimcha ravishda ornatiladigan xizshymat korsatuvchi dasturlar toplami toidirib turadi Bunday dasturlami kopincha utilitlar deb atashadi

Utilitlar mdash marsquolumotlami qayta ishlashda qoshimcha operatsiyalarni bajarishga yoki kompyuterga xizmat korsatishga (tashxis apparat va dasturiy vositalami testlash diskdan foydalanishni optimallashtirish va boshqalar) moljallangan dasturlardir

Kompyuteming dasturiy tarsquominoti orasida eng kop qoilaniladi- gani amaliy dasturiy tarsquominot (ADT)dir Bunga asosiy sabab mdash kompyuterlardan inson faoliyatining barcha sohalarida keng foydalanilishi turli predmet sohalarida avtomatlashtirilgan tizimlarning yaratilishi va qoilanishi Amaliy dasturiy tarsquominotni quyidagicha tasniflash mumkin

Muammoga yonaltirilgan ADTga quyidagilar kiradimdash buxgalteriya uchun DTmdash personalni boshqarish DTmdash jarayonlarni boshqarish DT


mdash bank axborot tizimlari va boshqalarUmumiy maqsadli ADT mdash soha mutaxassisi bolgan foydalanuvchi

axborot texnologiyasini qollaganda uning ishiga yordam beruvchi koplab dasturlarni oz ichiga oladi Bular

mdash kompyuterlarda marsquolumotlar bazasini tashkil etish va saqlashni tarsquominlovchi marsquolumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT)

mdash matnli hujjatlarni avtomatik ravishda formatlashtiruvchi ulami tegishli holatda rasmiylashtiruvchi va chop etuvchi matn muharrirlari

mdash grafik muharrirlarmdash hisoblashlar uchun qulay muhitni tarsquominlovchi elektron jad-

vallarmdash taqdimot qiiish vositalari yarsquoni tasvirlar hosil qilish ulami

ekranda namoyish etish slaydlar animatsiya filmlar tayyorlashga moljallangan maxsus dasturlar

Ofis ADT idora faoliyatini tashkiliy boshqarishni tarsquominlovchi dasturlarni oz ichiga oladi Ularga quyidagilar kiradi

mdash rejalashtiruvchilar yoki organayzerlar yarsquoni ish vaqtini rejalashtiruvchi uchrashuvlar bayonnomalarini jadvallarni tuzuvchi telefon va qaydnomalami olib boruvchi dasturlar

mdash taijimon dasturlar yarsquoni berilgan boshlangich matnni korsatilgan tilga tarjima qilishga moijallangan dasturlar

mdash skaner yordamida oqilgan axborotni tanib oluvchi va matnli ifodaga ozgartiruvchi dasturiy vositalar

mdash tarmoqdagi uzoq masofada joylashgan abonent bilan foydalashynuvchi orasidagi ozaro muloqotni tashkil etuvchi kommunikatsion dasturlar

Kichik nashriyot tizimlari laquokompyuterli nashriyot faoliyatiraquo axborot texnologiyasini tarsquominlaydi matnni formatlash va tahrir qilish avtomatik ravishda betlarga ajratish xat boshilarini yaratish rangli grafikani matn orasiga qolsquoyish va hokazolami bajaradi

32 Dasturlash texnologiyasi va uning uskunaviyvositalari

Multimedia dasturiy vositalari dasturiy mahsulotlaming nisbatan yangi sinfi hisoblanadi U marsquolumotlami qayta ishlash muhitining olsquozgarishi lazerli disklaming paydo boiishi marsquolumotlar tarmoqli texnologiyasining rivojlanishi natijasida shakllandi

Sunrsquoiy intellekt tizimlari Bu sohadagi izlanishlami tolsquort yonalishga bolish mumkin


mdash ijodiy jarayonlarni imitatsiya qiluvchi tizimlar Ushbu yonalish kompyuterda oyinlami (shaxmat shashka va hk) avtomatik taijima qilishni va boshqalami amalga oshiradigan dasturiy tarsquominotni yaratish bilan shugullanadi

mdash bilimlarga asoslangan intellektual tizimlar Ushbu yonalishdagi muhim natijalardan biri ekspert tizimlaming yaratilishi hisoblanadi Shu tufayli sunrsquoiy intellekt tizimlari marsquolum va kichik sohalaming eksperti sifatida tan olinishi va qoilanishi mumkin

mdash EHMlaming yangi arxitekturasini yaratish Bu yonalish sunrsquoiy tafakkur mashinalari (beshinchi avlod EHMlari) ni yaratish muamshymolarini organadi

mdash intellektual robotlar Bu yonalish oldindan belgilangan manzil va maqsadga erisha oladigan intellektual robotlar avlodini yaratish muammolari bilan shugullanadi

Hozirgi paytda dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalarini yaratish bilan bogliq yonalish tez surrsquoatlar bilan rivojlanmoqda Bunday uskunaviy vositalar dasturlar yaratish va sozlash uchun quwatli hamda qulay vositalami tashkil etadi Ularga dasturlar yaratish vositalari va Case mdash texnologiyalar kiradi

Dasturlar yaratish vositalari Ushbu vositalar dasturlar yaratishda ayrim ishlami avtomatik ravishda bajarishni tarsquominlovchi dasturiy tizimlarni oz ichiga oladi Ularga quyidagilar kiradi

mdash kompilyator va interpretatorlarmdash dasturlar kutubxonasimdash turli yordamchi dasturlarKompilyator dasturlash tilidagi dastumi mashina kodidagi dasturga

aylantirib beradi Interpretator yuqori darajadagi dasturlash tilida yozilgan dastuming bevosita bajarilishini tarsquominlaydi

Dasturlar kutubxonasi oldindan tayyorlangan dasturlar toplamidan iborat

Dasturlar yaratish vositalariga Makroassembler MASM Visual Cutt for Windows Professional Edition kompilyatori Visual Basic for Windows va boshqalar kiradi

MathCAD

MathCAD matematik paketi berilgan matematik modellaming yechimlarini sonli yoki simvolli ifodalash hamda ushbu yechimlami grafik korinish (vizuallashtirish) shaklda berish va shu asosida animatsiyalar qurish imkoniyatini beradi


MathCADning oson interfeysi boy hamda sodda dasturlash tili uni muhandislar ilmiy xodimlar orasida keng tarqalishiga va olsquoquv jarayonida keng qolsquollanilishiga sabab boidi

MathCAD dasturi MathSoft firmasi tomonidan ishlab chiqilgan bolsquoIib u ozining sohasidagi eng ilgor dasturiy vositalardan hisobshylanadi MathCAD dasturi matematika sohasidagi deyarli barcha jab- halarni qamrab olgan Boshqa dasturiy vositalardan farqli ravishda bu dastur boshqa dasturlarning fayl kengaytmalarini tushunib ular bilan ishlash imkoniyatiga ega

MatLab

MatLab dasturi MatLab firmasi tomonidan ishlab chiqilgan bolsquolib u ozining tengdoshlari ichida yuqori baholanadi Bunga sabab unda barcha amallar asosan massiv sifatida qaraladi Bu esa masalaning yuqori aniqlik bilan ishlanishiga olib keladi Bu dastur yordamida MathCAD dasturida bajarilishi mumkin bolgan amallaming deyarli barchasini bajarish (matematik hisoblash algoritmlami tuzish moshydellash marsquolumotlaming tahlili ilmiy va muhandislik grafikasi dasturiy vositalarni ishlab chiqish) mumkin

Maple

Maple dasturi ozining tengdoshlari ichida eng birinchi ishlab chiqilgan dastur sanaladi Shunga qaramasdan barsquozi bir sabablarga kora bu dastuming yangi versiyalari chiqarilmay qoyildi Faqat bu dastuming ishqibozlari ora-orada uning qayta ishlangan nusxalarini ishlab chiqishmoqda Bu dasturdan foydalanish ancha noqulay bunga sabab uning faqat DOS muhitida ishlashidir Boshqa tarafdan esa bu dasturdan boshlangich marsquolumotlardan biri sifatida foydalanish mumkin

Mathematica

Mathematica dasturi AXOFT firmasi tomonidan ishlab chiqilgan boiib asosan sonli va mantiqiy hisob-kitoblar uchun moljallangan Lekin shunga qaramasdan ishlab chiqaruvchilar bu dasturni takomillashtirish borasida ish olib borishmoqda

STADIASTADIA dasturi yordamida statistik maiumotlami qayta ishlash 2

va 3 oichovli grafik tasvirlami tayyorlash mumldn Eng asosiysi bu dastur 12 yil ichida dunyoning 190 ta davlatida 160 dan ortiq universitetida qoilanib kelmoqda


33 Zamonaviy dasturlash tillari va ularning turlari Obyektga moMjallangan texnologiyalar

Hisoblash texnikasining keskin rivojlanishi laquotezda ishlab chiqiluvchiraquo dasturiy tarsquominotlaming yaratilishiga olib keldi Bular qatoriga Borland Delphi va Microsoft Visual Basic dasturlash tillarini misol keltirish mumkin Tezda ishlab

chiqiluvchi (RAD-tizim Rapid Application Development mdash dasturlami tezda ishlab chiqish muhiti) muhitning asosiy vazifasi dasturlashda ishlatiladigan murakkab kodlar ketma-ketligi dasturchi tomonidan emas aksincha dastuming olsquozi tomonidan ishlab chiqilishiga foyshydalanuvchi faqat obyektlami olsquozgartirishiga moljallangan Bu tizim yordamida dasturni tuzish ancha qulay va osondir

Keling shunday dasturlash tillaridan biri Borland Delphi ga bir oz toxtalaylik Delphi dasturlash tilining asosida Pascal turadi Pascal tili 1969-yil N Virt tomonidan yaratilgan boiib keyinchalik Amerikaning Borland firmasi tomonidan qayta ishlandi va Turbo Pascal deb nomlandi Turbo Pascal ni qayta ishlash natijasida obyektli dasturlash yoiga qoyildi va u Object Pascal deb atala boshlandi Hisoblash texnikasi va texnologiyasining rivojlanishi natijasida Borland firmasi tomonidan yangi Delphi dasturlash tili yaratildi

Shu orinda yana bir narsani tarsquokidlab otish kerak Obyektli dasturlash deganda dasturlash vositalarining turli vositalari (komposhynentlar obyektlar) yordamida ularni tartiblash ketma-ketlikni hosil qilish va mos kodlami ketma-ket yozish orqali tuzilgan dasturlar tushuniladi

Delphi 7 dasturlash tili mdash bu dasturlarni qayta ishlash muhiti boiib 32-razryadli Windows operatsion sistemasida ishlaydi Unda obyektli dasturlash tili boigan Object Pascal mujassamlashgan

Delphi vizual loyihalar turli holat protseduralarini qayta ishlash va dasturlarni qayta ishlashda vaqtdan yutish hamda boshqalami oz ichiga oladi

Delphi ni ishga tushirish uchun Pusk (Start) mdash Programmi mdash Borland Delphi 7 buyruqlari bajariladi

Delphi dasturlash tilini ishga tushirganimizda uning ishchi ekran korinishini koramiz

Dastur muhitidan buyruqlar menyusi buyruq tugmachalari komshyponentlar palitrasi obyekt inspektor forma va uning ortida tahrirlagich darchalari joy olgan boiib deyarli ekranni toidirib turadi


Delphining menyu satridan quyidagilar joy olgan File Edit Search View Project Run Component Database Tools Help

Filening ost menyusida yangi loyiha ochish yangi forma ochish va ularni saqlash mumkin Shu bilan birga ochilgan loyihani yopish Delphidan chiqish va shularga oxshash fayllar bilan ishlash imkoniyatlari bor

Edit menyusi ost menyularidan foydalanib kodlarni tahrir qilish umuman kodlar ustida turli xil amallami bajarish mumkin

View yordamida esa Delphi ishchi muhiti kolsquorinishi ozgarishi mumkin

Run menyusi yordamida dastumi ishga tushirishning turli yolsquollari amalga oshiriladi

Database menyusida maiumot bazasini tashkil qilish mumkinHelp menyusi esa Delphi va unda dasturlash haqidagi barcha

marsquolumotlarni olish imkoniyatini yaratadiBuyruqlar tugmachasi Buyruqlar tugmachasi yordamida yangi

formalar yaratish mavjud faylni ochish dastumi saqlash va shunga olsquoxshash amallar tez bajariladi

Komponentlar palitrasi Bu yerda standart yoki dasturchilar tomoshynidan yaratilgan komponentlar mavjud bolsquolib ulardan tez va sifatli dasturlar yaratishda foydalaniladi

Object Inspector darchasiObject Inspector darchasi quyidagi obyektlar formalar buyruqlar

tugmachasi kodlar maydoni va boshqalaming holatini ozgartiradi


Dastur formasi Dastur tuzishda ishlatiladigan barcha komponentshylar dastur formasiga joylanadi va ana shu yerdan ularga olsquozgartirish kiritilishi mumkin Dastur ishga tushirilgandan solsquong barcha amallar dastur formasi yordamida bajariladi

Dastur kodi Dastur kodi forma ortiga yashiringan boiib u yerga dastur matnlari kiritiladi Bu darchaga F12 yoki Ctrl + F I2 tugmalari yordamida otish mumkin

Object Pascal dasturlash tilida maiumotlarni qayta ishlash uchun turli tiplar mavjud boiib ular butun va haqiqiy sonli simvolli satrli va mantiqiy tiplardir

Butun tip Object Pascal dasturlash tili yetti xil butun tiplami oz ichiga oladi Ular quyidagilardir Shortlnt Smallnt Longlnt Byte Word Integer va Cordinal

Shortlnt Smallnt Longlnt Byte va Word maiumot tiplari asosiy (fundamental) toifaga kiradi

Asosiy toifadagi tiplarning formati vachegarasi protsessor razryadiga va ishlayotgan operatsion sistemaga bogiiq emas

Quyidagi jadvalda butun tiplarning asosiy toifasi keltirilgan

Tip Chegara FormatShortint -128127 Belgili 8 bitSmallint -3276832767 Belgili 16 bitLongint -21474836482147483647 Belgili 32 bitByte 0255 Belgisiz 8 bitWord 065535 Belgisiz 16 bit

Integer va Cordinal m aium ot tiplari umumiy (fundamental) toifaga kiradi

Umumiy toifadagi tiplarning formati va chegarasi protsessor razryadiga va ishlayotgan operatsion sistemaga bogiiq boiadi

Quyidagi jadvalda butun tiplarning umumiy toifasi keltirilgan

Tip Chegara FormatInteger -3276832767 Belgili 16 bitCardinal 065535 Belgilisiz 16 bitInteger -21474836482147483647 Belgili 32 bitCardinal 021474883647 Belgisiz 32 bit

Haqiqiy tip Object Pascal dasturlash tili tolsquort xil haqiqiy tiplarni olsquoz ichiga oladi va ular quyidagilar Real Single Double Extended


Bu tiplar bir-biridan sonlarini qabul qilish chegarasi va aniqlik darajasi bilan farq qiladi Ular quyidagi jadvalda keltirilgan

T ip Chegara Aniqlikdarajasi Bayt

Real 2910091710+38 11-12 6Single 1510-453410+38 7 -8 4Doble 510-324 l710+os 15-16 8Extended 341 O49 32 11104932 19-20 10

Simvolli tip Object Pascal dasturlash tilida uch xil simvolli tiplar mavjud Ular AnsiChar WideChar va Char Simvolli tiplar ham butun tiplar kabi asosiy va umumiy toifalarga bolinadi

Asosiy toifaga AnsiChar va WideChar tiplari kiradiAnsiChar tipi ANSI simvollarini olsquoz ichiga oladi Ular chop

etiluvchi va ishchi simvollar bolsquolib 0 dan 255 gacha kodlanadiWideChar tipi Unicode simvollarini qabul qiladi vaular 0 dan

65535 gacha kodlanadiChar tipi umumiy toifaga kiradi va ANSI simvollaming chop

etiluvchi hamda ishchi qismini ozida mujassamlashtirganSatrli tip Object Pascal dasturlash tili uch xil satrli tipni olsquoz

ichiga olgan bolsquolib ular SortString LongSting va WideString larShortString tipi 0 dan 255 tagacha simvollami qabul qiladiLongString tipi kompyuter tezkor xotirasining bolsquosh qismi qancha

bolsa unga shuncha simvol siglsquoadiWideString tipi kompyuter tezkor xotirasining bolsquosh qismi qancha

boisa unga shuncha simvol sigadi Bu tipning LongString tipidan farqi shundaki uning har bir simvoli Unicode simvolidan tashkil topgan

Mantiqiy tip Object Pascal dasturlash tilida Boolean mantiqiy tipi bolib u True (rost) va False (yolglsquoon) qiymatlariga ega

0 lsquozgaruvchilar 0 lsquozgaruvchilar nima ekanligini tushunish dasturlashda katta ahamiyatga ega 0 lsquozgaruvchini marsquolumot qiymatlarini misol uchun sonlarni olsquozida saqlay oladigan qurilmaga olsquoxshatish mumkin Dastur bajarilayotgan vaqtda bu qurilma qiymatlari olsquozgarishi yoki boshqa qurilma qiymatlarini qabul qilishi mumkin

0 lsquozgaruvchi mdash bu kompyuter xotirasidagi (yacheyka) maydondirDasturda qatnashadigan har bir olsquozgaruvchiga alohida nom beri-

lishi shart 0 lsquozgaruvchini nomlashda lotin alfaviti son va bir nechta ishchi simvollardan foydalaniladi 0 lsquozgaruvchining birinchi harfi lotincha 5 - 65


bolishi kerak 0 lsquozgaruvchini ersquolon qilishda yoki undan foydalanishda bolsquosh joy (Space) belgisini qolsquoyish mumkin emas Undan tashqari Object Pascal buyruqlarini ham ozgaruvchi nomi sifatida ishlatish mumkin emas (Begin End Private For)

Object Pascal dasturlash tilida har bir olsquozgaruvchi elon qilinishi shart Bu yerda nafaqat olsquozgaruvchi borligi eslatiladi balki u olsquozgaruvchi uchun tip ham beriladi

lt 0 lsquozgaruvchi nomigtltTipgt

lt 0 lsquozgaruvchi nomigt mdash Ersquolon qilingan olsquozgaruvchi nomi ltTipgt mdash Object Pascal dasturlash tilining tiplaridan biri Misol uchunA RealBRealLlntegerKolsquorsatilgan misolda ikkita Real tipli bitta Integer tipli

olsquozgaruvchi ersquolon qilinganBir xil tipli bir nechta olsquozgaruvchilarni e ion qilish uchun

ulaming orasiga vergul () qolsquoyib yoziladi 0lsquozgaruvchilar tugaganida ikki nuqta () qolsquoyiladi va tip nomi beriladi Masalan

abcReal xlx2RealKonstantalar Object Pascal dasturlash tilida konstantalarning

kolsquorinishi ikki xil bolsquolib ular oddiy va nomlangan turlarga bolsquolinadiOddiy konstanta mdash bu butun haqiqiy satrli simvolli yoki

mantiqiy ifoda boiishi mumkinDastur matnida sonli konstantalar matematikada qanday yozilsa

shunday yoziladiMasalan12300-52403Satrli va simvolli konstantalar apostrof (lsquorsquo) ichiga olib yoziladi

MasalanlsquoObject Pascal dasturlash tilirsquoBuyruqlar 0 lsquotish operatori (Goto) Odatda dastur olsquoz ishini

yozilgan operatorlar ketma-ketligi boyicha amalga oshiradi Operator- laming tabiiy bajarilish ketma-ketligini buzish uchun shartsiz olsquotish operatoridan foydalaniladi Dastumi boshqarishni bir operatordan boshqasiga uzatish uchun boshqarilish uzatiladigan operator oldiga


belgi (metka) qolsquoyilishi kerak Boshqarishni shartsiz uzatish operatori quyidagi shaklda yoziladi

goto ltmetkagtbu holda boshqarish korsatilgan metkali operatorga uzatiladi

Yuqorida aytganimizdek dasturda qatnashgan barcha metkalar dasshytuming metkalar boiimida elon qilinishi kerak

Program My_UnitUses ltModullargtLabel lt MetkalargtVarBeginEnd0 lsquotish operatoriga doir misol a= 575b = spr(a) goto L5 c = 976L5 d = a + bDasturdagi amal bajarish L5 d= a + b operatoriga uzatiladi Shartlar Algoritmlar nazariyasidan marsquolumki hisoblash jarayonshy

larini shartli ravishda uch guruhga ajratish mumkin1 Chiziqli jarayonlar2 Tarmoqlanuvchi jarayonlar3 Takrorlanuvchi jarayonlarChiziqli jarayonni hisoblash algoritmi qatiy ketma-ketlik asosida

amalga oshiriladi Bunday jarayonni hisoblash uchun olsquozlashtirish operatorining olsquozi yetarli boiadi

Tarmoqlanuvchi jarayonni hisoblash yoii marsquolum bir shartning bajarilishi yoki bajarilmasligiga qarab tanlanadi Tarmoqlanuvchi jarayonlarni hisoblash uchun shartli operatordan foydalaniladi Shartli operator ikki xil kolsquorinishda boiadi

bull toiiq shartU operatorbull chala shartli operatorToiiq shartli operator quyidagi shaklda yoziladilttolsquoliq shartli operatorgt= if ltmantiqiy ifodagt then ltoperatorgt else ltoperatorgtbu yerda if (agar) then (u holda) else (aks holda) xizmatchi

sozlarShunday qilib to iiq shartli operatomi soddaroq qilib quyidagicha

yozish mumkinif S then SI else S2


bu yerda S mdash mantiqiy ifoda51 mdash S mantiqiy ifoda rost qiymat qabul qilganda ishlovchi

operator52 mdash S mantiqiy ifoda yolglsquoon qiymat qabul qilganda ishlovchi

operatorShartli operatorning bajarilishi unda yozilgan SI yoki S2 opera-

torlaridan birining bajarilishiga olib keladi yarsquoni agar S mantiqiy ifoda bajarilishidan solsquong true (rost) qiymati hosil bolsquolsa SI operatori aks holda S2 operatori bajariladi

Tolsquoliq shartli operatorga doir misollar1 if a=2 then d = x+2 else d = x-22 if (xlty) and z then begin y = x sin(x)t =x cos(x) end else begin y = 0 t =1 endChala (tolsquoliqmas) shartli operatorning yozilishini quyidagicha

ifodalasa boiadi if S then S1bu yerda S mdash mantiqiy ifoda SI mdash operatorAgar S ifoda qiymati true (rost) boisa SI operatori bajariladi

aks holda boshqarish shartli operatordan keyin yozilgan operatorga uzatiladi

Bu ikki xil shartli operatorlardan bir xil maqsadda bemalol foydalansa boiaveradi

Bu ikkala operatordan foydalanib dastur tuzish uchun quyidagi misolni korib chiqaylik

_ J ax = b агар x gt 0 gt

[ex + dx arap lt 0bu yerda faraz qilaylikki a = 15 b = 4 с = 37 d = 42

x mdash qiymati beriladigan nomaium olsquozgaruvchilaquoуraquo funksiyasini hisoblash dasturini tuzish talab etilsin1 T oiiq shartli operatordan foydalanib tuzilgan dasturvar x y a b c d real begin

readln (x)a =15 b =4 c =37 d =-42

if xgt0 then y = ax+b else y =cx+d

writeln (y) end2 Chala shartli operatordan foydalanib tuzilgan dastur


label LIvar x y a b c d real begin

readln (x)a=15 b=4 c=37 d=-42if xgt0 then begin y=ax+b goto LI endy= cx+d

Llwriteln (y) endTakrorlanuvchi (siki) operatorlar Yuqorida sanab olsquotilgan jara-

yonlardan takrorlanuvchi jarayonlarni hisoblashni shartli operatorlardan foydalanib ham tashkil etsa bolsquoladi lekin bunday jarayonlarni hisoblashni takrorlash operatorlari yordamida amalga oshirish osonroq kechadi

Takrorlash operatorlarining 3 xil turi mavjudbull bull for parametrli takrorlash operatoribull bull repeat takrorlash operatoribull while takrorlash operatoriParametrli takrorlash operatori (For) Operator quyidagi kori-

nishda amalda kolsquoproq ishlatiladi for k= k l to k2 do Sbu yerda for(uchun) to(gacha) do(bajarmoq) mdash xizmatchi solsquozlari к mdash sikl parametri (haqiqiy tipli bolishi mumkin emas) kl mdash sikl parametrining boshlangich qiymati k2 mdash sikl parametrining oxirgi qiymatiS mdash sikl tanasiOperatorning ishlash prinsipibull laquosikl parametri (sp) boshlanglsquoich qiymat kl ni qabul qilib agar

bu qiymat k2 dan kichik bolsquolsa shu qiymat uchun S operatori bajariladi

bullbullsp ning qiymati yangisiga ozgartirilib (agar к son bolsquolsa olsquozgarish qadami 1 ga teng belgili o lsquozgaruvchi bolsquolsa navbatdagi belgini qabul qiladi va hk) yana S operatori bajariladi va bu jarayon к gt k2 bolguncha davom ettiriladi Shundan solsquong sikl operatori olsquoz ishini tugatib boshqarishni ozidan keyingi operatorga uzatadi

Biz operatorlaming necha marta qaytadan hisoblanishini aniq bilsak parametrli takrorlash operatoridan foydalanish maqsadga muvofiqdir

П 1Misol S = Y - уiglsquoindining n ta hadi yigindisini topish dasturiniM

tuzing Masalaning shakli quyidagicha boladi


Hisoblash uchun OK tugma X ni bosing

10-rasm

TForml = class(TForm)Label 1 TLabelButton 1 TButtonLabel2 TLabel procedure Button lClick(Sender private Private declarations public Public declarations end varForml TForml implementation $R dfmprocedure TFormlButtonlClick(Sender TObject)Var

SStringinIntegerSumnrReal

beginS=InputBox(Kiritish darchasiN ni kiriting)N =StrToInt(S)Summ=0For i =1 to n do Summ =Summ+(li)Label2 Caption = rsquoSumma= rsquo+FloatToStr(Summ)

end endAyrim paytlarda sikl parametrini o lsquosib borish emas balki kama-

yish tartibida olsquozgartirish mumkin bu holda sikl operatori quyidagi shaklda yoziladi

for k = k2 downto kl do Sbu erda down to (gacha kamayib) mdash Paskal tilining xizmatchi solsquozi

unit Unitlinterfaceuses

W indows M essages SysUtils Variants Classes Graphics Controls Forms

Dialogs StdCtrls type

TObject)


Bu operatorda к parametri k2 dan toki kl gacha kamayish tartibida ( agar к mdash butun qiymatli olsquozgaruvchi bolsquolsa sikl qadami mdash 1 ga teng) ozgaradi Operatorning ishlash prinsipi oldingi operatomiki- day qolaveradi

Misol yuqorida korsatilgan misolning dasturini qaytadan tuzaylik Bu holda dasturdagi sikl operatorigina ozgaradi xolos for i= n downto 1 doqolgan operatorlar oz omida ozgarmay qoladiRepeat takrorlash (sikl) operatori Yuqorida aytib otganimizdek

sikldagi takrorlanishlar soni oldindan marsquolum bolsa parametrli (for) sikl operatori foydalanish uchun juda qulay Lekin kopgina hollarda siklik jarayonlardagi takrorlanishlar soni oldindan marsquolum bolmaydi balki sikldan chiqish marsquolum bir shartning bajarilishi yoki bajarilmasligiga bogliq boladi Bunday hollarda repeat yoki while sikl operatorlaridan foydalanish zarur Agar sikldan chiqish sharti siklik jarayonning oxirida joylashgan bolsa repeat operatoridan bosh qismida joylashgan bolsa while operatoridan foydalanish maqsadga muvofiqdir Repeat operatorining yozilish shakli quyidagicha boladi

repeat SI S2 SN until Bbu yerda repeat (takrorlamoq) until (gacha) mdash xizmatchi sozlar SIS2SN Iar mdash sikl tanasini tashkil etuvchi operatorlarВ mdash sikldan chiqish sharti (mantiqiy ifoda)Operatorning ishlash prinsipi juda sodda yarsquoni siklning tanasi В

mantiqiy ifoda rost qiymatli natija bermaguncha takror-takror hisoblanaveradi Misol sifatida yana yuqoridagi yigindi hisoblashni olaylik Bu yerda shakl ozgarmaydi lekin TFormlButton 1 Click prosedurasiga ozgartirish kiritiladi

procedure TFormlButtonlClick(Sender TObject)Var

SStringinIntegerSummReal

beginS=InputBox(Kiritish darchasiN ni kiriting)N=StrToInt(S)Summ=0I = l Repeat

Summ=Summ+(lI)


1 = 1+ 1Until IgtN

Label2Caption=Summa= rsquo+FloatToStr(Summ) endWhile takrorlash (sikl) operatori Ahamiyat bergan bolsquolsangiz

repeat operatorida siklning tana qismi kamida bir marta hisoblanadi Lekin ayrim paytlarda shu bir marta hisoblash ham yechilayotgan masalaning mohiyatini buzib yuborishi mumkin Bunday hollarda quyidagi shaklga yoziluvchi while sikl operatoridan foydalanish maqsadga muvofiqdir

while В do Sbu yerda while (hozir) do (bajarmoq) mdash xizmatchi solsquozlar

В mdash sikldan chiqishni ifodalovchi mantiqiy ifodaS mdash siklning tanasini tashkil etuvchi operator

V Bu operatorda awal V sharti tekshiriladi agar u false (yolglsquoon) qiymatli natijaga erishsagina sikl olsquoz ishini tugatadi aks holda siklning tana qismi qayta-qayta hisoblanaveradi

While operatoriga misol sifatida yana yuqorida berilgan yiglsquoindini hisoblashni kolsquorib chiqaylik Bu yerda ham shakl olsquozgarmaydi lekin TFormlButton 1 Click protsedurasiga ozgartirish kiritiladi


S Stringin IntegerSumnrReal

beginS=InputBox(Kiritish darchasirsquoN ni kiriting)N=StrToInt(S)Summ=01 = 1

While Ilt=N doBegin

Summ=Summ+( 1N)I=I+1

EndLabel2 Caption= S u mma= + FloatToStr(Summ)

endVariant tanlash operatori Ayrim algoritmlarning hisoblash jarashy

yonlari kolsquop tarmoqliligi bilan ajralib turadi Umuman olganda tarmoqli jarayonlarni hisoblash uchun shartli operatordan foydala-


nish yetarli Lekin tarmoqlar soni kolsquop bolsa shartli operatordan foydalanish algoritmning korinishini qopollashtirib yuboradi Bunshyday hollarda shartli operatorning umumlashmasi boMgan variant tanshylash operatoridan foydalanish maqsadga muvofiqdir

Variant tanlash operatorini sintaktik aniqlanmasi quyidagichaltvariant tanlash operatorigt= case ltoperator selektorigtof ltvariant royxatining hadlarigt endVariant tanlash operatori bajarilishi paytida oldin selektorning

qiymati hisoblanadi shundan solsquong selektorning qiymatiga mos bolgan metkali operator bajariladi va shu bilan variant tanlash operatori oz ishini yakunlaydi Shuni esda tutish kerakki ltvariant metkagtsi bilan lt operator metkagtsi bir xil tushuncha emas va variant metkasi metkalar bolimida korsatilmasligi kerak Bundan tashqari ular otish operatoridan ishlatilishi mumkin emas

Misollar1 Case i mod 3 of0 m= 01 m= -12 m = 1

end2 Case summa of= k= 1raquo bull raquo I bull П raquo_raquo

3 3 3 3

rsquo k= 2rsquorsquo k= 3

endVariant tanlash operatori ichiga kirish faqat case orqali amalga

oshiriladiSimvollar va satrlar Belgili tip Char xizmatchi sozi bilan ersquolon

qilinib bu tipning qiymatlari 1 bayt joy egallaydi Tilning barcha belgilari bu tipning qiymatlar sohasiga tegishlidir Belgili qiymatni uni qoshtirnoq ichiga olib yoki belgisidan keyin kerakli belgining ASCII kodini yozib aniqlash mumkin

Misol laquoАraquo yoki 60Satr mdash belgilarning oddiy ketma-ketligi rsquoAb219cdrsquo rsquodasturchi

Saidkarim GulomovrsquoSatr bosh yoki bitta belgili bolishi ham mumkin Satrli ozga-

ruvchi uzunligi 255 gacha bolgan belgili qiymatlarni qabul qilishi mumkin Umuman olganda har bir satrli ozgaruvchiga xotiradan 256 bayt joy ajratiladi Xotirani tejash uchun satming tipini quyida-


gicha korsatish maqsadga muvofiqdir String [N] N mdash satrdagi belgilar soni Bu holda belgili ozgaruvchi uchun N bayt joy ajratiladi

Belgilar va satrlar ustida bir qancha amallar bajarish yarsquoni satrdan kerakli bolakni kesib olish satrlami bir-biriga qoshish mumkin va natijada yangi satrlar hosil qilish Satrlar haqidagi toliq qoshish marsquolumotini kerakli boiimdan olsa boladi

Satrli va simvolli belgilar ustida turli amallar bajarish mumkin Ular quyidagilar

Satrli belgilar ustida amallar bajarish

Y ozilishi Vazifasi

Function Length(S)Integer S satrli o lsquozgaruvchidagi belgilar sonini aniqlaydi

Function Copy(S Index Count Integer) string

S satrli o poundzgaruvchidagi Indexmdash belgi Count belgidan nusxa olish

Function C oncat(sl [ s2 sn] string) string

SI dan sn tagacha b o lsquolgan satrli o lsquozgaruvchilam i bitta satrli o lsquozgaruvchiga birlashtirish

Function Pos(Substr string S string) Integer

Substr satri S satridan izlanadi Agar izlangan satr topilmasa natija nolga teng b o lsquoladi

Procedure D elete(var S string Index CountInteger)

S satrdagi Index mdash belgidan Count ta belgini ochirib tashlaydi

Procedure Insert (Source string var S string Index Integer)

S satriga Indexmdash belgidan boshlab Source satrini joylashtiradi

Massivlar Dasturlashda eng kop qollaniladigan dastur obyektlarining biri bolgan massivlar bilan tanishib chiqamiz

Massiv mdash bu bir xil tipU chekli qiymatlaming tartiblangan toplamidir Massivlarga misol sifatida matematika kursidan marsquolum bolgan vektorlar matritsalar va tenzorlarni korsatish mumkin

Dasturda ishlatiluvchi barcha massivlarga oziga xos ism berish kerak Massivning har bir hadiga murojaat esa uning nomi va orta qavs ichiga olib yozilgan tartib hadi orqali amalga oshiriladi

Massivning zarur hadiga murojaat quyidagicha amalga oshiriladiltmassiv nomigt[ltindeksgt]bu yerda ltindeksgt massiv hadining joylashgan joyini anglatuvchi

tartib qiymatiUmuman olganda ltindeksgt omida ifoda qatnashishi ham mumshy

kin Indeksni ifodalovchining tipi indeks tipi deb ataladi Indeks tipining qiymatlar toplami albatta raqamlangan toplam bolishi


shu bilan bir qatorda massiv hadlari sonini aniqlash va ularning tartibini belgilashi kerak

Massivlarni elon qilishda indeks tipi bilan bir qatorda massiv hadlarining tipi ham korsatilishi kerak Bir olsquolchamli massivni elon qilish quyidagicha amalga oshiriladi

array [ltindeks tipigt] of lthad tipigtKolsquopincha Cindeks tipigt sifatida cheklanma tiplardan foydalanishy

ladi chunki bu tipga tegishli tolsquoplam tartiblangan va qatrsquoiy raqam- langandir Misol uchun 100 ta haqiqiy sonli hadlardan iborat massiv quyidagicha ersquolon qilinadi

array [1100] of realMassivlarni ersquolon qilish haqida tolsquoliqroq marsquolumot berish uchun

turli tipdagi indekslarga oid misollarni etiboringizga havola qilamiz1 array [10005000] of integer2 array [-754-1] of byte3 array [0100] of real4 array [010] of boolean5 array [1025] of char6 typechegara = 1100 vektor = array [chegara] of real massiv 1 = array [115 130] of integer massiv2 = array [-754-1] of integer

varA B vektor c d massivl e massiv27 varr t array [chegara] of reals q array [115130] of integerp array [-754-1] of integerk m array [150] of (shar kub doira)8 type kvl = (yanvar fevral mart)

var t r array [kvl] of real9 typebelgi = array [boolean] of integer belgi_kodi = array [char] of integer

var к belgi p belgi_kodi


Endi massivlar ustida tipik amallar bajaruvchi dastur bilan tanishib chiqaylik

1 Bir olsquolchamli n ta hadli (n=30) massiv hadlarini yiglsquoishconst n=30vari integerx array [ln] of realS real begin

for i =1 to n do readln (x[i]) massiv hadlarini kiritish S =0for i =1 to n do S =S+x[i]writeln (natija=rsquo S)endDelphi dasturchiga turli xildagi sxemalar chizmalar va illyustrat-

siyalar bilan ishlash imkoniyatlarini beradi Dastur grafikani obyekt (forma yoki komponent Image) sirtida hosil qiladi Obyekt sirti Canvas xususiyatiga mos keladi Grafik element (tolsquoglsquori chiziq aylana tolsquoglsquori tolsquortburchak va hk)lami obyekt yuzasida hosil qilish uchun Canvas dan foydalaniladi

Masalan Form 1 Canvas Rectangle(l0105050) instruksiyasi dasshytur darchasida tolsquoglsquori tolsquortburchak hosil qiladi

Chizma hosil bolsquoluvchi sirt Yuqorida aytib otilganidek grafikani hosil qiluvchi sirt (yuza) Canvas xususiyatiga tolsquoglsquori keladi 0 lsquoz navbatida Canvas xususiyati TCanvas tipidagi obyektdir Bu tip uslublari grafik primitivlaming (nuqta chiziq aylana va hk) hosil bolsquolishini tarsquominlaydi xususiyati esa hosil bolsquoluvchi grafika tafsifla- rini rangi chiziq qalinligi va turi boyaluvchi hududning rangi va kolsquorinishini harfning tavsifini beradi Canvas laquosirtraquo laquochizish uchun

yuzaraquo sifatida taijima qilinadi Chizish yuzasi alohida nuqta mdash piksellardan tash-

j kil topadi Pikselning joylashuvi gori-

m

zontal (X) va vertikal (Y) koordinata lar bilan xarakterlanadi Chap yuqoridagi nuqta koordinatasi mdash (00) Koordinatalar yuqoridan pastga va chapdan olsquongga qarab olsquosib boradi

11-rasm Chizish yuzasi nuqta koordinatlari

yuzasi nuqta Chizish yuzasi o lsquolcham larining tlari illyustratsiya (Image) hududi uchun


Height va Width shakl uchun esa ClientHeight va ClientWidth larni aniqlash mumkin

Qalam va molsquoyqalam Odatda rassom surat chizish uchun qalam va molsquoyqalamdan foydalanadi Delphining grafik imkoniyatlari ham qalam va molsquoyqalamdan foydalanish imkoniyatlarini yaratadi Qalam- dan chiziq va kontur chizishda moyqalamdan esa kontur bilan chegaralangan yuzani bolsquoyashda foydalaniladi

Qalam va molsquoyqalam grafikni chizish yuzasida hosil qilishda mos ravishda Pen (qalam) va Brush (moyqalam) xususiyatlariga egadir Shu bilan birga ular TPen va TBrush tiplariga tegishlidir

CASE-texnologiyasi informatikaning hozirgi paytda eng tezkor rivojlanayotgan sohalaridan biridir

CAS E-Computer Aided Sistem Engineering mdash axborotlar tizimini avtomatlashtirilgan usulda loyihalash degani bolsquolib CASE-texnologiyasi turli mutaxassislar jumladan tizimli tahlilchilar loyihachilar va dasturchilar ishtirok etadigan kolsquopchilikning qatnashishi talab etiladigan axborot tizimlarini yaratishda qollaniladi

Case-texnologiyalari vositalari nisbatan yangi 80-yillar oxirida shakllangan yolsquonalishdir Qimmatligi tufayli ulardan keng kolsquolamda foydalanish chegaralangan

Case-texnologiyasi mdash murakkab dasturiy tizimlarni tahlii etish loyihalash ishlab chiqarish va kuzatib turish texnologik jarayonini avtomatlashtiruvchi dasturiy tarsquominot Case-texnologiyasining asosiy yutuglsquoi mdash kompyuterlarning mahalliy tarmoglsquoida ishlayotgan muta- xassislarning loyiha ustida hamkorlikda ishlashini tashkil eta olishi loyihaning ixtiyoriy fragmentini eksport mdash import qila olishi va loyihani tashkiliy boshqara bilishidadir


1 Dasturiy tarsquominot nima va uning qanday turlari mavjud2 Dasturiy tarsquominotning tuzilishi qanday3 Sistemaviy va amaliy dasturiy vositalar deganda nimani tushunasiz4 Dasturlash texnologiyasi nima5 Dasturlash texnologiyasining uskunaviy vositalari nima6 Qanday zamonaviy dasturlash tillarini bilasiz va uning turlarini sanab

oting7 Obyektga moljallangan texnologiyalar deganda nimani tushunasiz8 Amaliy dasturlar paketi qanday vazifani bajaradi9 Dasturlash tillari haqida nimalarni bilasiz

10 Delphi dasturlash tili operatorlari haqida marsquolumot bering11 CASE-texnologiyasi nima


41 Kompyuteming apparat ta rsquominoti

i Har qanday axborot texnologiyasining asosini ikki I I tarsquominot birligi tashkil etadi Bular apparatli (hardware)

L$^ va dasturiy (software) tarsquominotlardirKompyuteming asosiy qismlari quyidagilar sistemali

blok monitor va klaviaturaSistemali blokda mikroprotsessor operativ xotira qattiq disk

kontrolyorlar disketalar va lazerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshqalar joylashadi

Kompyuter monitori (displey) ekranga matnli va grafik axborotni chiqarishga moljallangan Monitorlar monoxrom yoki rangli bolib matnli hamda grafik holatlarda ishlashi mumkin

IBM PC klaviaturasi foydalanuvchi tomonidan marsquolumotlarni va boshqaruv buyruqlarini kompyuterga kiritishga moljallangan qurilma- dir

Tugmachalar soni va joylashishi turli xil kompyuterlarda farq qilishi mumkin lekin ularning vazifasi ozgarmaydi

42 Kompyuter tashqi qurilmalari

Kompyuterlar asosiy qurilmalardan tashqari bir qator atrof qurilmalariga ham ega Ulaming barsquozilari bilan tanishib chiqamiz

Printerlar Printer mdash marsquolumotlami qogozga chiqaruvchi qurilma Barcha printerlar matnli marsquolumotni kopchiligi esa rasm va grafiklami ham qogozga chiqaradi Rangli tasvirlami chiqaruvchi maxsus printerlar ham bor Printerlaming quyidagi turlari mavjud ignali purkovichli va lazerli

Ignali printerlar mdash keng tarqalgan printerlardan biri Bu printeming ishlash qoidasi quyidagicha printerning yozish kallagida vertikal tartibda ignalar joylashgan Kallak yozuv satri boylab


harakatlanadi va ignalar kerakli daqiqada bolsquoyalgan lenta orqali qoglsquoozga uriladi Natijada qogozda belgi yoki tasvir paydo boladi

Purkovichli printerda tasvir qogozga maxsus qurilma orqali pur- kaladigan siyoh tomchilaridan yuzaga keladi Uning rangli va qora rangli rusumlari mavjud

Lazerli printerlar bosmaxona sifat darajasiga yaqin sifatli yozuvni tarsquominlaydi va tez ishlaydi Rangli va rangsizi mavjud

Diskli jamlagichlar Marsquolumotlami saqlash hujjatlarni va dasturlarni bir joydan ikkinchi joyga olib otish bir kompyuterdan ikkinchisiga otkazish kompyuter bilan ishlaganda foydalanadigan axborotni doimiy saqlash uchun disklardagi jamlagichlar ishlatiladi Ular ikki turda bolib egiluvchan disklar (disketalar) va qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) deb ataladi

Egiluvchan disklar (disketalar)ga marsquolumotlarni yozish va ulardan marsquolumotlarni oqish uchun disk yurituvchi (diskovod) qurilmasi ishlatiladi Disk yurituvchining ikki turi mavjud 35 dyuymli disketaga moljallangan model va 525 dyuymli disketaga moljallangan eskirgan model

Qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saqlashga moljallangan Masalan operatsion tizim dasturlari kop ishlatiladigan dasturlar paketlari hujjatlar tahrirlagichlari dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshqalar

Kompyuterda qattiq diskning mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi Foydalanuvchi uchun qattiq diskdagi jamlagichlar bir-biridan diskka qancha axborot sigishi bilan farq qiladi Hoziigi paytda kompyuterlar asosan sigimi 200 Gbayt va undan kop bolgan vinchesterlar bilan jihozlanmoqda Fayl serverlar nafaqat katta sigimlibalki tezkor bolgan bir nechta vinchesterlar bilan jihozlanishi mumkin

Diskning ish tezligi ikki korsatkich bilan aniqlanadi1 Diskdagi marsquolumotlarga kirish vaqti2 Diskdan marsquolumotlami oqish va unga marsquolumotlar yozish

tezligiShuni alohida tarsquokidlash lozimki marsquolumotlaiga kirish vaqti va oqish-

yozish tezligi faqat disk yurituvchining ozigagina bogliq emas balki disk bilan axborot almashish kanali parametrlariga disk kontrolyorining turi va kompyuter mikroprotsessorining tezligiga ham bogliq

Kompakt disklar Optik disk (CD-ROM) uchun disk yurituvchining ish prinsipi egiluvchan disklar uchun disk yurituvchilaming ish


prinsipiga oxshashdir CD-ROMning yuzasi lazer kallakka nisbatan ozgarmas chiziqli tezlik bilan harakatlanadi burchak tezlik esa kallakning radial joylashishiga qarab olsquozgaradi

SD-ROMning unumdorligi odatda uning biror vaqt davomida marsquolumotlami uzluksiz ozlashtirishidagi tezlik xarakteristikalari va marsquolumotlarga yetishning ortacha tezligi bilan aniqlanadi Ular mos ravishda Kilabayts Megabayt Gigabayt birliklarda olchanadi

DVD mdashkeyingi yillar katta siglsquoimga ega bolgan diskli klich tar- qalmoqda

Audioadapter Har qanday multimediaviy shaxsiy kompyuter tarshykibida audioadapter platasi mavjud U nima uchun kerak Creative Labs firmasi ozining birinchi audioadapterini Sound Blaster deb atagani uchun ular kopgina laquosaundblasterlarraquo deyiladi Audioadapter kompyuterga faqat stereofonik ovozni emas balki tashqi qurilmalarga tovush signallarini yozish imkonini ham beradi

Shaxsiy kompyuterlaming diskli jamlagichlariga oddiy (analogli) tovush signallarini yozish mumkin emas Ular faqat raqamli signallamigina yozishga moljallangan

Audioadapter tovush signali darajasini davriy ravishda aniqlab uni raqamli kodga aylantirib beruvchi analog-raqamli ozgartirgichga ega Mana shu marsquolumot tashqi qurilmaga raqamli signal korinishida yozib qoyiladi Ushbu jarayonga teskari jarayonni amalga oshirish uchun raqam-analogli ozgartirgich qollaniladi U raqamli signallarni analogli signallarga aylantirib beradi Filtratsiya qilingandan song ulami kuchaytirish va akustik kolonkalarga uzatish mumkin

Modem va faks-modemlar Modem mdash telefon tarmogi orqali kompyuter bilan aloqa qilish imkonini beruvchi qurilma

Faks-modem mdash faksimil xabarlami qabul qilish va jonatish imkonini beruvchi modem

Tashqi korinishi va omatilish joyiga qarab modemlar ichki va tashqi modemlarga bolinadi Ichki modemlar bevosita sistemali blok ichiga omatiladigan elektron platadan iborat Tashqi modemlar mdash kompyuter tashqarisida bolgan va portlardan biriga ulanadigan avtonom elektron qurilma

Songgi yillarda modemlar va faks-modemlarga bolgan talab oshib ketdi Modemlar bir kompyuterdan ikkinchisiga hujjatlar paketini yetarlicha tez otkazish elektron pochta orqali boglanish imkonini beradi Shuningdek xorijiy hamkorlar bilan aloqa qilish uchun global kompyuter tarmogi (Internet va boshqalar) ga kirishni tarsquominlaydi


Sichqoncha va trekbol Sichqoncha va trekbol kompyuterga axboshyrotni kiritishning koordinatali qurilmalari hisoblanadi Ular klaviatu- raning olsquomini tolsquolaligicha bosa olmaydi Bu qurilmalar asosan ikki yoki uchta boshqaruv tugmachasiga ega

Sichqoncha ulanishining uch usulini korsatish mumkin Eng kolsquop tarqalgan usul ketma-ket port orqali ulanishdir Shinali interfeysli sichqonchalar kamroq tarqalgan Ulami ulash uchun maxsus interfeys yoki laquosichqoncharaquo porti kerak boladi Uchinchi korinishdagi ulanish PS2 stilidagi sichqonchalarda amalga oshirilgan Hoziigi kunda ular portativ kompyuterlarda ishlatilmoqda

Trekbol mdash laquoagdarilganraquo sichqonchani eslatuvchi qurilma Trek- bolda uning korpusi emas balki sharcha harakatga keltiriladi Bu esa kursomi boshqarish aniqligini sezilarli ravishda oshirishga imkon beradi

Skanerlar Skaner mdash kompyuterga matn rasm slayd fotosurat korinishida ifodalangan tasvirlar va boshqa grafik axborotlami avtomatik ravishda kiritishga moljallangan qurilma Skanerlaming turli modellari mavjud Eng tarqalgani stol usti planshetli va rangli skanerlardir

Plotterlar mdash kompyuterdan chiqarilayotgan marsquolumotlami qogozda rasm yoki grafik korinishda tasvirlash imkonini beruvchi qurilma Odatda uni grafik yasovchi (grafopostroitel) deb ham atashadi

43 Zamonaviy texnik vositalar

Yuqoridagi qurilmalardan tashqari kompyuterga mashyhalliy tarmoqqa ulanish imkonini beruvchi tarmoq adap- teri qattiq diskdagi axborotni tez saqlash uchun strim- mer didjitayzer yarsquoni elektron planshet djoystik

videoglaz (videokoz) raqamli fotoapparat va videokamera kabi qurilshymalar ulanishi mumkin

Mazkur texnik vositalarning har biri togrisida alohida toxtalib umumiy marsquolumotlar beriladi

Kodoskop Kodoskop mdash yoriq qogozdagi tasvimi katta ekranga chiqarish uchun xizmat qiladi

Tuzilishimdash korpus mdash tok manbayiga ulash uchun shnur mdash diodli lampamdash blyur darchamdash stoykamdash tasvimi qaytaruvchi qism


Kodoskopdan foydalanish Korgazmali materiallarni tayyorlash

mdash 210mdash270 mm olchamdagi suvqogoz tayyorlangmdash suvqoglsquoozning ozingizga mosini tanlang (rangli printer lazer

printer yoki markerda yozish uchun) mdash kolsquorgazmali materialingizni rangli printerda tayyorlasangiz yumshoq suvqogoz tanlash zarur yoki korgazmali materialingizni lazer printerda tayyorlamoqchi bolsangiz qattiq suvqoglsquooz tanlash zarur Buning uchun siz mutaxassisga murojaat qiling

mdash siz kop marta foydalaniladigan oramli suvqogozdan foydalanishingiz mumkin bunda kolsquorgazmali materiallarni tayyorlashda rangli markerlardan foydalanishingiz mumkin

Kolsquorgazmali materiallarni tayyorlashmdash zarur bolgan barcha audio va videomateriallami kompyuterda

tayyorlashingiz yoki tayyor о lsquoquv materiallardan foydalanishingiz mumshykin

mdash agar sizda videokozdan foydalanish imkoniyati bolsa и holda videoproyektorni togridan togri videokozga ulang (Bunda kitobdagi yoki boshqa qogozdagi materiallarni ekranga chiqarish imkoniyati tugiladi)

mdash lampani har 3 minutda yordamchi lampaga almashtirib turishni unutmang

mdash tayyorlangan prezentatsiya oxirda otirgan ishtirokchiga ham aniq korinishini tekshiring

mdash kodoskopni ishlatishdan oldin blyur darchaning va tasvimi qaytaruvchi qismning tozaligini tekshiring

mdash diodli lampani har 3 minutda yordamshychi lampaga almashtirib turish zarur

Videoproyektor mdash kompyuterda tayyorshylangan audio-video materiallarni katta ekrangachiqarish uchun xizmat qiladi

12-rasm

mdash tok manbasiga ulash uchun shnurmdash blyur darchamdash tasvimi sozlash tugmalari majmuyi

Videoproyektordan foydalanish


Boshqaruv vositalarining umumiy kolsquorinishiApparatni boshqarishning ikki yolsquoli bor1) apparatning olsquozidan boshqarish2) masofadan turib boshqarish Apparatdan boshqarish bull bullO S D Menyusi (ekran menyusi)Tasvimi yanada yaxshiroq sozlash uchun O SD menyusi mavjud OSD menyusini chaqirish uchun boshqaruv tugmachalari ichidagi

MENYUtugmachasi bosiladi

Funksiyalar tavsifi

bullAsosiy funksiyalar

gt Power On-Standby(yoqishga tayyorgarlik)

gt M ENU (menyu)

gt Reset

^ Four Direktinal

^ Selekt Keys(raquoQraquo laquo-raquo tugmachasi)

gt Language (til)

Tasvir chiroqlarini yoqish uchun boshqarish joyidan bosiladiEkran menyusini aktivlashtirish uchun shu tugmacha bosiladiTasvimi ilgari sozlangan holiga qaytarish uchun ishlatiladi1) vaT tugmachalari bilan obyekt tanlanadi2) tasvirning vertikal holatiA va tugmachalari bilan sozlanadi

va^ tugmachalari bilan tanlangan narsa sozlanadi Gorizontal holati va-laquo tugmachalari bilan sozlanadiBoshqaruv joyi laquoLanguageraquo bilan ingliz nemis fransuz ispan italyan yapon va xitoy tillaridan biri tanlab olinadi1) laquoQraquo va laquo-raquo tugmachalari tovush balandligini tanlash uchun Mute esa tovushni olsquochirish uchun ishlatiladi2) ovoz sozlash balandlik pastlik balans ovoz kuchi 4 ta ton turlari


У Rear Proektion(orqa tomondan korsatish)Ceiling Projektion

gt Exit

Bu tugmacha bilan video va kompyuter signallari ichidan boshqaruv manbayi tanlab olinadiTasvirga ekranning orqa tomonidan qarash kerak bolganda ishlatiladi

Tasvimi yuqoridan pastga qarab tushirish uchun ishlatiladiekran menyusidan chiqish

Kompyuterga ulangandagi funksiyalari

^ Pointer (korsatish)

gtbull Freeze(qotirib qoyish)

У Curtain (yopish)

gt Zoom in Zoom out(kattalashtirish va kichiklashtirish)

У Contract (kontrakt)

У Tracing (Sync-sozlash)

^ Frequency (chastota)

^ Custom Memory(xotiraga saqlash)

Qolsquol shaklidagi korsatuvchini hosil qilish uchun ishlatiladi

Tasvimi qotirib qoyish uchun ishlatiladi

Butun tasvirni yopib qoyish uchun ishshylatiladi va tugmachalari laquopardaniraquo ochish va yopish uchun xizmat qiladi

laquoZoom inraquo korsatilayotgan tasvimi kattalashtiradilaquoZoom outraquo kichraytiradiBu funksiya bilan ekran ustidagi kontrast va yoruglik sozlanadiMasofadan boshqarish pulti yoki ekran menyusi bilan rang va ranglaming toqligi sozlanadiBu tugmacha tasvirni toxtatib qotirib qoyish uchun ishlatiladiBu funksiya bilan siz shu paytdagi moslashni oz kompyuteringizda saqlab qoyishingiz mumkin Buning uchun dastlab OSD menyusidan laquoBenutzer Speicherraquo ni tanlang sizga kerakli bolgan laquoBenutzer-grupparaquo ga boring

84


(masalan Benutzer 4) Keyin laquoSaveraquoni tanlang va shu hozirgi narsani saqlab qoyish uchun laquoEnterraquoni bosing yoki laquoOpenraquoni tanlang va oldin saqlab qoyilgan narsani chaqirish uchun laquoEnterraquoni bosing Custom Memory) 6 ta guruhga ega Agar siz RGB -standart manbaga qaytmoqchi bolsangiz laquoSpeicherraquo ning OSD-menyulari (ekran menyulari)dagi Benutzer 1 oldiga joylab qoyilgan laquoRGB Standartraquo modusiga boring

Ilgari qoyilgan narsani ochish paytida ekranda laquoungltigraquo (bekor) degan xabar paydo bolishi mumkin Bu kompyuteming notogri qoshilganidan yoki saqlab qoyilgan narsa notogri saqlab qoyilganidan darak beradi

laquoResetraquo funksiyasi bu proyeksiya korsatkichida faqatgina laquoRGB mdash Standart Moduliraquoda ishlaydiУ Auto Image OSD- menyusida benuqson sifetli

(avto tasvir) tasvir hosil qilish uchun ishlatiladi

laquoVideo ulangandagi funksiyalar

Bu funksiya bilan ekran ustidagi kontrast va yoruglik sozlanadiMasofadan boshqarish pulti yoki ekran menyusi bilan rang va ranglarning toqligi sozlanadiBu tugmacha tasvimi toxtatib qotirib qoyish uchun ishlatiladi

У Contrast Brightness(kontrastyoruglik)Color Tint(rang toqlik)

gt Freese(qotirib qoyish)Videokolsquoz mdash qogozdagi yoki tayyorlangan oquv materiallardagi

barcha tasvir tekst jadvallarni ekranga chiqarish uchun xizmat qiladi Videokozdan olingan tasvimi kompyuterga rasm videolavha korinishida kochirib olish yoki togridan togri videoproyektor orqali ekranga chishyqarish mumkin

Tuzilishimdash corpusmdash tok manbayiga ulash uchun shnurmdash kolsquoz

13-rasm Videokolsquoz


mdash stoykamdash tugmalar majmuyiVideo коlsquozdan foydalanishmdash videokozni videoproyektorga ulangan holda yoki kompyuterga

ulangan holda ishlatish mumkinmdash videokolsquozni kompyuterga ulash mumkinNusxa kolsquochirish qurilmasi mdash tayyor materiallardan nusxalar

kochirish uchun qolsquollaniladigan qurilma Uning ishlash prinsipi quyidagicha

1) qurilmani ishga tushirish uchun olsquong burchakdagi yoqish tugmachasi bosiladi va qurilma bir necha daqiqaga qizish uchun qoyib qoyiladi

2) qurilma qizigandan solsquong ustki qopqogi ochilib nusxa kochirilishi kerak bolsquolgan material kerakli olchamga moslashtirib qoyiladi va qopqoq yopiladi

3) qurilmada materialdan kolsquochiriladigan nusxalar soni uning o lsquolcham i form ati qog ozlarning kallaklardagi joylashuvini boshqaruvchi tugmalar haqida tushunchalar beriladi

4) kerakli marsquolumotlar kiritilgandan solsquong laquostartraquo tugmasi bosiladi va qurilma ishga tushib nusxani chiqarib beradi

5) ishni tugatishdan oldin yuqori qopqoq ochiladi va material u yerdan olinib qurilma ochiriladi

Video ikkilik Tarsquolim jarayonida video audio lavhalami namoyish qilishdan keng foydalaniladi Ekrani katta televizorlardan katta ekran sifatida videokoz orqali materiallarni namoyish qilishda foydalansa ham boladi

Raqamli fotoapparat mdash seminardagi yoki dars jarayonidagi olingan rasmlar kompyuterga olinib ularni qayta ishlash orqali slayd videoproyektor kodoskop yordamida namoyish qilish mumkin

Skanerlash (tasvirdan kompyuterga nusxa olish) Nusxa olingan marsquolumotlarni kompyuter imkoniyatlaridan kelib chiqib har xil kolsquorinishga otkazish mumkin Skanerlashda FINE Reader dasturdan foydalanishni maslahat beramiz

44 Multimedia vositalari

0 lsquoqitish jarayonida multimedia vositalaridan foydalashynish olsquoqitish sifati va samarasini oshirishning eng qulay usullaridan biri hisoblanadi Multimedia vositalari yordamida


olib borilgan audio-video muloqot oquvchining darsga bolgan qizi- qishini va bilim olishga bolgan havasini oshiradi Multimedia vositalariga jumladan audiokolonka mikrofon videoproyektor Web kamera TV tuner CD-ROM va boshqalar kiradi

Multimedia vositalari olsquoquvchiga yakka tartibda shuglsquoullanish imshykonini beradi 0 lsquoquvchi 0lsquoqituvchining bevosita ishtirokisiz ham mashyterialni mustaqil olsquozlashtirishi mumkin boladi

Hozir multimedia solsquozi kundalik ilmiy-ixtisosiy faoliyatimizda juda kolsquop ishlatilmoqda Tarsquolimda multimedia texnologiyalarini tatbiq etish uchun dastlab laquoMultimedia nima olsquoziraquo degan savolga javob beraylik Turli kasb mutaxassislari bu atamani turli xil izohlamoqdalar Ularshyning fikrlarini umumlashtirib multimediaga shunday tarsquorif berish mumkin

Multimedia mdash bu informatikaning dasturiy va texnikaviy vositalari yordamida olsquoquv materiallarini tinglovchilarga tolsquoliq yetkazib berish- ning mujassamlashgan holdagi kolsquorinishidir

Multimedia hozir juda tez rivojlanayotgan zamonaviy axborot texnologiyalaridan bolsquolib u quyidagi anrsquoanaviy axborot turlarini matn jadval turli xil bezaklar hamda original axborot turlarini nutq musiqa telekadrlar videofilmlardan parchalar lavhalar animatsiya kolsquorinishidagi axborotlami olsquoz ichiga oladi

mdash video va audio axborotlami kompyuterda qayta ishlash va aks ettirish uchun markaziy protsessoming harakatchanligini marsquolumotshylarni uzatish shinasining olsquotkazish qobiliyatini tezkor va video-xotira hajmini katta sigimli tashqi xotirani kompyuter kirish-chiqish kanallari bolsquoyicha almashuv tezligini taxminan ikki baravar oshirish talab etiladi

mdash laquoinson mdash kompyuter mdash insonraquo interfaol muloqotining yangi darajasining tarsquominlanishi nazarda tutiladi Foydalanuvchi texnik muloqot jarayonida ancha keng va har tomonlama mukammal axborotlami olishi osonlashadi va tezlashadi

Multimedia vositalarining afzalliklari va uni tarsquolimda qollash muammolari Hozirgi amaliyot shuni kolsquorsatmoqdaki multimedia voshysitalari yordamida tinglovchilami olsquoqitish anrsquoanaviy tarsquolimdan ikki barobar samarali bolsquolmoqda

Tarsquolim sohasida multimedia vositalari yordamida tinglovchilaiga bilim berish afzalliklari quyidagilardan iborat

mdash tarsquolim jarayonida berilayotgan materiallarni chuqurroq va mukammalroq olsquozlashtirish imkoniyatining mavjudligi


mdash tarsquolimning turli shakllaridan bir vaqtning olsquozida foydalanish imkoniyatining paydo bolishi

mdash boshqa fan sohalari bilan yaqindan aloqa qilish ishtiyoqining yanada oshishi

mdash dars jarayonida bilim olish vaqtining qisqarishi natijasida vaqtni tejash imkoniyatiga ega bolinishi

mdash olingan bilimlami kishi xotirasida uzoq muddat saqlab qolish va uni amaliyotda qollash imkoniyati

Multimediani tarsquolim jarayoniga qollashning ayrim muammolari ham mavjud jumladan

mdash tarsquolim uchun zarur bolgan oquv materiallarini hamda boshqa zaruriy korsatmalami elektron qollanma shaklida yoki oquv komshypyuter dasturlari korinishida ishlab chiqish

mdash ishlab chiqilgan oquv kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini qollash

Multimediali oquv materiallarini ishlab chiqishda hozir respublika ilmiy metodik markazlarida uni tarsquolim jarayonida qollash boyicha tadqiqot ishlari boshlab yuborilgan Bunga yetakchi mutaxassislar jalb qilingan va tarsquolim oquv materiallari yonalishlari boyicha yaratilmoqda

Multimedia vositalari bilan ishlash Video yoki audio multimedia vositalari kompyuterda juda kop dasturlar orqali ishlatiladi Video audio bilan ishlovchi dasturlar qatoriga jumladan Windows Media Player Winamp va boshqalar kiradi

Windows Media Player dasturini ishlatishni korib otamizWindows omatilgan barcha kompyuterlarda Windows Media Player

dasturi Windows bilan birgalikda omatilgan boladi Windows Media Player dasturini ishga tushirish uchun Windowsning Pusk tugmasi bosiladi keyin Bosh menyudagi Programmi menyusi ostidan Stan- dartnie qismiga kiriladi va Windows Media Player ishlatiladi


1 Kompyuteming apparat tarsquominoti deganda nimani tushunasiz2 Kompyuteming qanday atrof qurilmalari bor3 Zamonaviy texnik vositalarning qanday turlarini bilasiz4 Kodoskop videoproyektor videokoz nusxa kochirish mashinasi

videoikkilik raqamli fotoapparatlar haqida qanday malumotlarni bilasiz


OPERATSION SISTEMALAR

51 Operatsion sistema(OS) Operatsion sistemalarning tasnifi asosiy konsepsiyasi va imkoniyatlari

Kompyuter ishlashi uchun zaruriy shart mdash dasturlaming mavjudligidir

Dasturiy tarsquominot ikki guruhdan iboratmdash sistemaning ishlashi bilan bogliq sistema dasturlari

mdash amaliy dasturlarTizim dasturlari kompyuteming ishlashi uchun zarur dasturlar

bolib u kompyuteming ishlashini boshqaradi uning turli qurilmalari orasida muloqotni tashkil qiladi Kompyuterdan foydalanishni osonlashtiruvchi sistema dasturlarining yadrosi operatsion sistemalardir Operatsion sistema foydalanuvchi bilan kompyuter orasida bevosita muloqot оlsquomatishni kompyutemi boshqarishni foydalanuvchi uchun qulaylik yaratishni kompyuter resurslaridan oqilona foydalanish va hokazolami tarsquominlovchi dasturlardir Bundan tashqari xizmat qiluvchi dasturlar ham bor Ular dastur utilitlari deb atalib yordamchi amallarni bajarib kompyuter ishlashini qulaylashtiradi

Hozirgi paytda turli operatsion sistemalar mavjud Masalan UNIX LINUX MS DOS OS2 WARP WINDOWS MACINTOCH va boshqalar

Amaliy dasturlar predmet sohadan olingan alohida masalalar va ulaming toplamini yechish uchun qaratilgan bolsquolib amaliy masa- lalarni yechish uchun moljallangan Bunday dasturlar majmuyi amashyliy dasturlar paketi (ADP) deb ataladi

Dasturlar odatda magnit yuritgichlarda joylashgan boladi Ammo operatsion sistemalar va ular bilan bogliq dasturlar ancha katta hajmga ega bolgani tufayli keyingi paytlarda lazer disklarga yozilmoqda

Barsquozi bir sistemali dasturlar masalan kiritish-chiqarishning asosiy sistema dasturlari (ular BIOS (Basa Input Output System)) deb ataladi va u tolsquoglsquoridan togri kompyuteming doimiy xotirasiga yozilshygan boladi


Shaxsiy kompyuterlaming operatsion sistemalari yaratilishi tarixiSakkiz razryadli shaxsiy kompyuterlar uchun yaratilgan birinchi operatsion sistema SRM-80 (Control Programm for Microcomputers yarsquoni mikrokompyuterlar uchun boshqaruvchi dasturlar) nomi bilan tanilgan Uning muallifi Digital Research kompaniyasining prezidenti Geri Kildell bolgan

16 razryadli yangi kompyuterlar yaratish goyasini dasturlar yaratuvchi Microsoft (Maykrosoft) kompaniyasining asoschisi va prezishydenti multimilliarder Bill Geyts ilgari surgan U IBM firmasi bilan hamkorlikda ishlashga rozi boladi

Bill Geyts va Pol Allen BASIC dasturlash tili uchun taijimon dastur yozishdi va u IBM firmasining MITS Altair kompyuteriga moslashtirildi Shundan solsquong 16 razryadli kompyuterlar uchun operatsion sistemalar yaratish jadallashdi va 1981-yilda shaxsiy komshypyuterlar uchun birinchi yaratilgan CRM operatsion sistemasining kolsquop goyalarini ozida mujassamlashtirgan MS DOS operatsion sistemasi (Microsoft Disk Operation System mdash Maykrosoft diskli operatsion sistemasi) 1981-yil avgust oyida paydo boldi

MS DOS 64 Kbayt xotiraga ega bolgan kompyuterlarga moljalshylangan bolib ozi 8 Kbayt xotirani egallar edi Osha paytda yetarli deb hisoblangan bunday kompyuter xotirasi hozirgi paytda bir laquooyin- choqqaraquo aylandi Chunki hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlarining xotirasi bir necha Gigabaytlarga tenglashdi

Turli mualliflar MS DOS ni rivojlantirishni davom ettirib uning MS DOS 11 MS DOS 125 MS DOS 20 MS DOS 2-11 versiyalarini taklif etishdi va nihoyat 1984-yilda MS DOS 30 IBM PC AT shaxsiy kompyuteriga 80286 mikroprotsessorga asoslangan 525 dyuymli diskovodda ishlashga moljallangan operatsion sistema yaratildi 1986-yilda Compaq Computer firmasi 80386 mikroprotsessorga asoslangan IBM kompyuterini chiqardi

IBM firmasi esa 80386 mikroprotsessorga asoslangan PC2 (Personal system mdash shaxsiy sistema) kompyuterini yaratdi

Bu mikroprotsessor asosida yaratilgan kompyuter nazariy jihatdan bir necha Gbayt xotiraga ega bolishi mumkin edi Ammo MS DOS esa 640 Kbayt xotiraga ega bolgan kompyuterlarga moslashgan edi Shuning uchun MS DOS sistemasini kengaytirish ishlari davom etardi va 1987-yil MS DOS 33 yaratilib u 35 dyuymli yarsquoni 144 Mbaytli disklar bilan ishlash imkoniyatini berdi 1987-yili IBM va Microsoft firmasi tomonidan bir vaqtda bir nechta masalalar yechishga qodir


bolgan OS2 operatsion sistemasi ishlab chiqildi Ammo u keng tarqalmadi Chunki olsquosha paytda MS DOS 33 ning imkoniyatlari kopchilikni qoniqtirar edi Hozir biz keng tarqalgan Windows Unix Linux operatsion sistemalaridan keng foydalanayotgan bolsquolsak~da MS Dos oz kuchini yolsquoqotdi deya olmaymiz

MS DOS va uning qobiq dasturi hisoblangan Norton Commander sistemalari turli klavishlar va menyulardan iborat komandalar bilan ishlashga moljallangan bolishiga qaramay foydalanuvchilar uchun qulay amallarni tez bajaradi

OPERATSION SISTEMA FUNKSIYALARI Operatsion sistema (OS) tushunchasi qisqacha izohlanadigan bolsa bu boshqaruv dasturidir OS bu kompyuteming fizik va dasturiy resurslarini taqsimlash va ulami boshqarish uchun ishlatiladigan dastur

Kompyuter resurslari ikki xil fizik va dasturiy resurslarga bolsquolinadi Fizik resurslarga

mdash xotiramdash vinchestermdash monitormdash tashqi qurilmalarmdash va shu kabilar kiradiDasturiy resurslar bumdash kiritish va chiqarishni boshqaruvchi dasturlarmdash kompyuter ishlashini tarsquominlaydigan boshqaruvchi dasturlarmdash berilganlarni tahlii qiluvchi dasturlarmdash drayverlarmdash virtual ichki va tashqi xotirani tashkil qiluvchi va boshqaruvchi

dasturlar va shu kabilardirDasturlash sistemasi dasturlash tillari va ularga mos til protsessorlari

majmuasidan iborat bolsquolib dasturlarga ishlov berish va sozlashni tarsquominlovchi dasturlar tolsquoplamidan iborat Dasturlash sistemasini tashkil qiluvchilar (dasturlar) amaliy dasturlar toplami singari OS boshqaruvi ostida ishlaydi Kompyuter resurslari OS boshqaruvi ostida boladi OS ga ehtiyoj resurslar taqsimoti va ulami boshqarish masalasi zaruriyatidan kelib chiqadi Resurslami boshqarishdan maqsad foydalanuvchiga kompyuterdan samarali foydalanish imkoniyatini yaratish bilan birga uni resurslami boshqarish tashvishidan ozod qilish

OS quyidagi xususiyatlarga ega bolishi talab qilinadi1 Ishonchlilik OS ozi ishlayotgan qurilmalar bilan birga ishonchli

bolishi kerak OS foydalanuvchi aybi bilan vujudga kelgan xatoni


aniqlash uni tahlii qilish va tiklash holatida bolishi kerak OS foydalanuvchini ozi tomonidan qilingan xatodan himoyalashi hech bolmaganda dasturiy muhitga keltiriladigan zarami minimumga olib kelishi kerak

2 Himoya OS bajarilayotgan masalalami ozaro bir-biriga tarsquosiridan himoyalashi kerak

3 Bashorat OS foydalanuvchi soroviga bashoratchilik bilan javob berishi kerak Foydalanuvchi buyruqlari sistemada qabul qilingan qoidalar asosida yozilgan bolsa ularning ketma-ketligi qanday bolishidan qatrsquoi nazar natija bir xil bolishi kerak

4 Qulaylilik Foydalanuvchiga OS ni taklif qilishdan maqsad resurslami aniqlash va bu resurslami boshqarish masalalarini yechishdan ozod qilishdir Sistemani inson psixologiyasini hisobga olgan holda loyihalash kerak

5 Samaradorlik Resurslar taqsimotida OS foydalanuvchi uchun sistema resurslaridan foydalanish darajasini maksimal oshirishi kerak Sistemaning ozi esa iloji boricha kamroq resurslardan foydalanishi zarur Resurslaming OS tomonidan band qilinishi foydalanuvchi imkoniyatlarini kamaytirishga olib keladi

6 Moslanuvchanlik Sistema amallari foydalanuvchiga qarab sozla- nishi mumkin Resurslar majmuasi OS samaradorligini oshirish maqshysadida kopaytirilishi yoki kamaytirilishi mumkin

7 Kengaytiruvchanlik Evolyutsiya jarayonida OS ga yangi fizik va dasturiy resurslar qoshilishi mumkin

8 Aniqlik Foydalanuvchi sistema interfeys darajasidan pastda sodir boladigan jarayondan bexabar qolishi mumkin Shu bilan birga foydalanuvchi sistema haqida qancha bilgisi kelsa shuncha bilish imkoniyatiga ega bolishi kerak

Awal qayd etganimizdek OS ning asosiy vazifasi resurslar taqsimoti va kompyuterda ishlashni boshqarishdan iborat OS foydalanuvchini resurslar taqsimotidan ozod qilib kompyuteming uch xil bir dasturli kop dasturli kop masalali rejimda ishlashini tarsquominlashi mumkin

Bir dasturli rejim mdash kompyuteming barcha resurslari faqat bir dasturga xizmat qiladi

Kolsquop dasturli rejim (multidastur) mdash OS bir vaqtning ozida bir- biriga bogliq bolmagan bir necha dasturlarga xizmat qiladi Bunda resurslar dasturlar ortasida ozaro taqsimlanadi Multidastur rejimi markaziy protsessor ish vaqti bilan laquoperiferiyaraquo qurilmalari ishini ta rsquominlashdan iborat Bu usulning bir dasturli rejimdan afzalligi


resurslardan samarali foydalanish va berilgan masala yechilishini tezlatishdir

Kolsquop masalali rejim mdash multimasala rejimi bir vaqtning olsquozida bir necha masalaning parallel ishlashini tarsquominlashi kolsquozda tutilgan Bunda bir masalaning natijasi ikkinchi masala uchun berilganlar majmuasini tashkil qilishi ham mumkin OS yechilayotgan masalalaming bir-biri bilan bogliqligini rejalashtiradi va nazorat qilib boradi Kolsquop dasturli rejimdan ( dasturlar orasidavaqtni taqsimlash prinsipi) farqli ravishda bu yerda barcha masalalar bolsquoyicha parallel ishlash kozda tutilgan Kolsquop masalali rejim faqat multisistemada (bir necha protsessor) tashkil qilinadi

OS kompyuter va foydalanuvchi olsquortasidagi vositachi hisoblanadi OS foydalanuvchi sorovini analiz qiladi va uning bajarilishini tarsquominlaydi Sorov OS tilida qabul qilingan buyruqlar ketma-ketligi kolsquorinishida boladi OS sorovlami turli rejimlarda bajarishi mumkin shu sababli uni quyidagi tiplarga bolish mumkin

mdash paket rejimi sistemasimdash vaqtni taqsimlash sistemasimdash real vaqt sistemasimdash dialog sistemasiPaket rejimi mdash bu masalalar majmuasiga ishlov beruvchi sistema

yarsquoni bir yoki bir necha foydalanuvchi tomonidan tayyorlangan topshiriqlami bajaruvchi sistema Masalalar majmuasi kompyuterga kiritilgandan solsquong foydalanuvchi bilan uning masalasi olsquortasida muloqot qilish taqiqlangan Bunday OS bir dasturli yoki kolsquop dasturli rejimlarda ishlashi mumkin

Vaqtni taqsimlash mdash bir vaqtning olsquozida bir necha foydalashynuvchiga xizmat qilish mumkin va foydalanuvchiga o lsquoz masalasi bilan muloqot qilish imkonini beradi Bir vaqtda ishlash sama- rasiga protsessor vaqti va boshqa resurslami turli foydalanuvchilar tomonidan berilgan hisoblash jarayonlariga taqsimlash bilan erishiladi OS kompyuterga kiritilayotgan topshiriqlar uchun navbat tashkil qiladi va har biriga navbat asosida protsessordan foydalashynish vaqtini aniqlaydi Birinchi topshiriqni bajargandan solsquong OS uni navbatning oxiriga olib borib qolsquoyadi solsquong ikkinchi masalaga xizmat qiladi va hk Har bir masalaga xizmat qilish vaqti OS parametrlarida aniqlanadi Professional dasturchi OS ni tashkil qilish jarayonida bu vaqt birligini ozgartirishi mumkin

Real vaqt mdash sistema berilgan real vaqt oraligida topshiriqning bajarilishini tarsquominlaydi Bunda kompyuterdagi hisoblash jarayoni tezligi


real vaqt otishiga hamohang bolishi kerak Kompyuter bunday OS bilan odatda bir dasturli rejimda ishlaydi

Muloqot operatsion sistemasi mdash yakka foydalanuvchi uchun moljallangan bolsquolib kompyuter bilan muloqotning qulay korinishini tarsquoshyminlaydi

Uzilishga ishlov beruvchi modul OS tarkibiga kiritilgan asosiy modullardan biri hisoblanadi U foydalanuvchi dasturi bilan aloqani tarsquominlaydi Uzilishga ishlov beruvchi modul operativ xotiraga yuklanadi va u yerda kompyuter bilan ishlash seansi vaqtida saqlanib turadi Bu modul komponentlari qism dasturlardan iborat bolsquolib fayl sistemasi ishlashini disk bilan berilganlami almashishni va shu bilan birga maxsus holatlami tahlii qilishni tarsquominlaydi Amaliy dasturdan bu qism dasturlarga murojaat qilinganda uzilishga ishlov beruvchi modul bajariladigan amallar parametrini oladi uni tahlii qiladi va holatning kolsquorinishiga qarab kerakli modullarga bir yoki bir necha murojaatni hosil qiladi

Buyruq protsessori funksiyalari quyidagilardan iborat1 Klaviatura va buyruq faylidan kiritilgan buyruqni qabul qilish va

sintaktik analiz qilish2 OS ichki buyruqlarini bajarish3 OS tashqi buyruq (dastur) va foydalanuvchining amaliy dastur-

larini yuklash va bajarishBuyruq protsessori tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar ichki

buyruqlar deyiladi Foydalanuvchining tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar esa tashqi buyruqlami tashkil qiladi Tashqi buyruqlami bajarish uchun buyruq protsessori diskdan mos ismli buyruqni qidiradi agar uni topa olsa u holda uni xotiraga yuklaydi va unga boshqaruvni beradi Buyruqlaming bunday usulda taqsimlanishi operativ xotira bandligini kamaytiradi va kompyuter unumdorligini oshiradi

Amaliy dasturlarni ishga tushirish tashqi buyruqqa murojaat qilgandagi kabi amalga oshiriladi Buyruq protsessori funksiyasiga buyruq fayllarini ishlatish ham yuklatilgan Buyruq faylning birontasi OS ni yuklagandan solsquong avtomatik tarzda bajariladi va foydanuvchiga faoliyat muhiti sozlanganligi haqida dalolat beradi Avtomatik tarzda bajariladigan buyruq foydalanuvchi ehtiyojiga qarab sistemali dasturchi tomonidan yaratiladi Buyruq protsessori berilgan satrda yozilgan berilganlami ketma-ket o lsquoqiydi va tahlii qiladi Berilganlar buyruq tam glsquoa yoki izohdan iborat bo lishi mumkin Agar navbatdagi satrda biron-bir dasturga murojaat qiluvchi buyruq bolsquoIsa buyruq fayl ishi toxtatib turiladi va chaqirilgan dastur


bajariladi Dastur oz ishini yakunlagandan song buyruq fayl o z ishini davom ettiradi

Buyruq protsessori xotiraga yuklanganda ikki doimo xotirada saqlanadigan rezident va xotiraning foydalanuvchi uchun ochiq bolgan norezident qismga bolinadi Bunda ixtiyoriy dastur buyruq protsessorining norezident qismini ochirib yuborishi mumkin Bu dastur olsquoz ishini yakunlaganda boshqaruv har doim buyruq protsessorining rezident qismiga uzatiladi va u sistema diskidan yuklash orqali buyruq faylning norezident qismini tiklaydi OS aynan shu korinishda tashkil qilinganligi sababli qattiq disk resurslari yetarli bolsquolmasa yoki u umuman bolsquolmasa sistemali yumshoq disk bolsquolishi shart va u ishga tayyor holatda bolishi kerak OS normal ishlashini tarsquominlash uchun qattiq yoki yumshoq disk omiga operativ xotirada tashkil qilingan virtual diskdan foydalanish mumkin

OS tashqi buyruqlari diskda alohida saqlangan dasturlar yordashymida bajariladi Ixtiyoriy OS ga turli amallarni bajarishga moljallanshygan onlab dasturlar kiritilgan Masalan barcha OSlarga kiritilgan qurilma drayveri deb nomlanadigan maxsus rezident dasturlar kiritish- chiqarish sistemasini toldirish uchun qollaniladi Drayverlar qoshimcha tashqi qurilmalami yoki mavjud qurilmalaming nostandart ishlatihshini tarsquominlab beradi Real OS loyihalanganda fizik qurilmalar imkoniyatlari foydalanuvchi talabiga toliq javob bera olmasa maxsus rezident dasturlar yaratib kompyuter imkoniyatlarini kuchaytirish mumkin

Mavjud OS ning bir-biridan farqi laquosistema darajasiraquo bilan yarsquoni muayyan tipdagi kompyuter uchun mos OS qurish (kochirish) bilan aniqlanadi Bunda OS tannarxi kompyuter arxitekturasi unga kirgan qurilmalar berilganlaming ichki korinishi bilan birga OS tarkibiga kiritilgan imkoniyatlarga bogliq boladi Qaralayotgan OSlar- ning farqini faqat professional (sistemali) dasturchigina farqlay oladi Odatda oddiy foydalanuvchiga bunday farqlar sezilmaydi Bu farqlar xotira hajmi berilganlarga ishlov berish vaqti sistema imkoniyatlari va ishonchliligi bilan aniqlanadi

Sistemada bajariluvchi dastur jarayonni tashkil qiladi Jarayon mdash bu holatlarning yagona ketma-ketligidir Jarayon kompyuter resurslari va fayllar bilan bogliq boladi Fayl mdash berilgan va dasturiy bolishi mumkin Jarayonda qatnashgan har bir fizik resurs albatta mavjud bolishi shart Yangi jarayonni eski jarayondan nusxa olish yoli bilan ham tashkil qilish mumkin bu holatda yangi jarayon tugallanishi eski jarayon orqali ham amalga oshirilishi mumkin Har bir jarayon oz


jarayonini yangi jarayon bilan almashtirib boshqaruvni yangi jarayonga berishi ham mumkin

Ritchi va Tompson(1978) terminologiyasiga asosan dastur bajarishyladigan muhit holat (obraz) deyiladi Holat tarkibiga dastur va unga bogliq bolgan berilganlar ochiq fayllar holati va joriy mundanja kiradi Holat atributiga foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ayrim identifikatorlar foydalanuvchi uchun ochiq deb hisoblanadi Jarayonshyning bunday tashkil qilinishi foydalanuvchiga qoshimcha marsquolumot berish va jarayonga aralashish imkoniyatini beradi Shuni aytish keshyrakki barcha jarayonlar uchun ham foydalanuvchi atributi mavjud emas Bunday holat jarayon yaratgan jarayonlarda vujudga keladi Bunday jarayonlarga foydalanuvchi aralashuvi maxsus sistemali buyruqlar asosida amalga oshirilishi mumkin Jarayon mdash bu loyihaning bajarilishi Sistemada jarayonga komakchi jarayonlar mavjud boladi

Sistemadagi kopgina jarayonlar kutish holatiga otishi berilganlami kiritish va chiqarish yoki bir sistemali biron-bir funksiyaning bajarishylishini kutish bilan bogliq boladi Har bir real sistemada bir vaqtda mavjud bolgan jarayonlar chegaralangan Bu holat koproq kompyuteming real fizik imkoniyatlaridan kelib chiqadi

Berilganlar segmentiga foydalanuvchi berilganlami kiritishi mumkin va bu segment boshqa foydalanuvchilardan himoyalangan Foydalanuvshychi bu oraliqni dasturiy usul bilan kengaytirishi yoki qisqartirishi mumkin Berilganlar segmenti hajmi OS da qabul qilingan oraliq bilan aniqlanadi yoki real foydalanuvchi ehtiyojiga qarab tashkil qilinadi Xotira chegaralanganligi sababli OS dan foydalanuvchi ehtiyojini toliq qondira olmasligi ham mumkin

Bolinmas stek segmenti xotiraning bosh chegarasidan boshlanib pastga qarab osadi Zarurat tugilsa bu oraliq avtomatik tarzda osishi mumkin Real sistemada stek segmentini boshqa qurilmalarda (masalan virtual tashqi xotiradan) ham tashkil qilish mumkin OS shunday tashkil qilinishi kerakki bolinmas stek segmenti hajmi yetarli bolmasa OS oz omini sistemaning ishonchlilik darajasini kamaytirmagan holda bolinmas stek segmentiga boshatib berish imkoniyatiga ega bolishi kerak Sistemadagi har bir jarayonning adres muhiti boshqa jarayonlaming adres muhitidan farq qiladi Jarayonlar bilan aloqa maxsus dasturlar yordamida amalga oshiriladi

Jarayonni boshqarish (ozgaruvchi ishga tayyor ishlovchi va blokirovka qilingan holat) Jarayon turli holatda bolishi mumkin Holatni aniqlash OS dasturlari yoki (ayrim hollarda) foydalanuvchi tomonidan boshqarilishi kozda tutilgan


0 lsquozgaruvchi holat mdash biron-bir ish bajarilishi natijasiga kolsquora hosil boladigan holat Holatning turlicha bolishi muhitga va real ishlovchi dasturga bogliq boladi Masalan marsquolumotlarning turli holatda turshylicha taqsimoti bevosita jarayonni boshqarishga oz tarsquosirini otkazadi

Ishga tayyor holat Bu holda qaralayotgan dastur uchun kerak bolgan fizik hamda dasturiy resurslar ishga tayyor holda turadi va qaralayotgan dastur faqat buyruqni kutadi

Ishlovchi Jarayonni boshqarish dasturi ishlovchi dastur uchun kerakli resurslami ishga tayyor holatga keltiradi va aktiv holatdagi dastur yuqori imtiyozli hisoblanadi Ishlovchi dastur uchun kerakli bolgan resurs uning uchun har doim ishga tayyor holatda boladi Agarda ishlayotgan dastur uchun kerak bolgan resurs ishlayotgan dasturga nisbatan ustuvorligi yuqoriroq dastur bilan band bolsa ishlovchi dastur kutish holatiga otkaziladi OS ayrim buyruqlarining foydalanuvchi dasturiga nisbatan ustuvorligi yuqori hisoblanadi Albatta ixtiyoriy OS ga foydalanuvchi dasturi ishini toxtatish imkoniyatini beradigan buyruq kiritilishi zarur

Blokirovka qilingan Dastur ishlashi uchun ayrim resurslar yetarli bolmasa sistema bunday dastumi blokirovka qilib qoyadi Yarsquoni bunda dasturga nisbatan sistema holati aniqlanmagan hisoblanadi Odatda bunday holatda sistema foydalanuvchining aralashuvini talab qiladi

Masalaning bogianishini boshqarish ( ketma-ket parallel) Masala OS resurlari bilan ketma-ket yoki parallel boglanishi mumkin Bunday boglanish asosan resurslaming jarayonga xizmat qilish tezligiga bogliq Agar resurslaming xizmat qilish tezligi bir xil bolsa resurslar xizmatga ketma-ket chaqiriladi Agarda talab qilinayotgan resurs tezligi sekin bolsa va u mustaqil ozi masalaga xizmat qila olsa u holda bu resursga boshqaruv beriladi va navbatda turgan keyingi resurs aktiv holatga otadi va hk Shu bilan birga masala uchun bir necha resurs parallel xizmat qiladi OS tarkibiga masalani hal qiluvchi dasturlaming parallel va ketma-ket bolgan qismini aniqlaydigan maxsus buyruqlar kiritiladi

Yordamchi qurilmalar Aksariyat qurilmalar har bir oniy vaqtda faqat bitta masalaga xizmat qilishi mumkin Qurilmalaming bunday korinishda ishlashi kompyuterdan samarasiz foydalanishga olib keladi Yechilayotgan masalaning hisoblash vaqti kop bolsa bunday hoi ayniqsa sezilarlidir Tezkor qurilmalar foydalanuvchi uchun OS ning fayllami boshqarish dasturi yordamida taqsimlanadi Tezkor qurilmalarda vujudga keladigan ushlanishlar ulaming tez ishlashi va kiritish-chiqarish soroviga ketgan vaqtini inobatga olsak umumiy


jarayonni qoniqarli deb hisoblasak boladi Kompyuter unumdorligiga salbiy tarsquosir korsatadigan faktorlardan asosiysi kiritish-chiqarish qurilmalarining sekin ishlashidir OS kompyuter unumdorligini oshirish uchun spuliog mexanizmini ishga soladi Spuling mdash kiritish-chiqarishga moljallangan berilganlami avtomatik tarzda diskka yozib qoyuvchi dastur Spuling tayyorlagan marsquolumot qurilma tayyor bolganda qoyilshygan masalaga qarab kiritiladi yoki chiqariladi

Matematik tarsquominot resurslari mdash berilganlar va dastur bajarilishyshini nazorat qiluvchi foydalanuvchidan himoyalanmagan funksiyalar majmuasidan iborat boladi Bu resurslar orasida sistemali rejalashtishyrish sistema kutubxonalari fayllami boshqarish va kiritish-chiqarishga xizmat qiluvchi servis dasturlar mavjud

Kiritish va chiqarish mdash bu kiritilayotgan va chiqarilayotgan beshyrilganlami kochirish jarayoni Berilganlami boshqarish dasturlar orqali amalga oshiriladi Bular kiritish va chiqarish filtr va kommunikatsiya dasturlaridir Bu dasturlar yordamida foydalanuvchi berilganlami uzatishda oz yonalishini tashkil qilishi mumkin Berilganlar majmuasini ixtiyoriy qurilma va xotiraning ixtiyoriy adresiga yonaltirishi mumkin Filtrdan foydalanib berilganlami tartiblash va songra chiqarish oqimiga yonaltirish mumkin

Kiritish va chiqarish standart qurilmalari Odatda berilganlami kiritish uchun klaviaturadan foydalaniladi Marsquolum amallar ketma- ketligi bajarilgandan song marsquolumotlar majmuasi monitoiga chiqariladi Shu sababli klaviatura mdash kiritish standart qurilmasi monitor esa chiqarish standart qurilmasi deb hisoblanadi OS da nostandart qurilm alarni kiritish-chiqarish qurilmasi deb ersquolon qiluvchi yonaltiruvchi funksiyalar mavjud Bunday qurilmalar laquoperiferiyaraquo kiritish-chiqarish qurilmalari deyiladi chunki ular real kompyuterga nisbatan qabul qilingan deb hisoblanadi

Kiritish-chiqarish qurilmalari va dasturlari Kiritish va chiqarish qurilmalari kompyuter konfiguratsiyasiga bogliq hamda ulaming soni bir nechta bolishi mumkin Real vaqtda sistemaga boglangan qurilma va qurilmalar soni kompyuteming portlari sonidan kop bola olmaydi Har bir qurilmani ishga tushirish va u bilan berilganlami almashish OS dasturlari yordamida amalga oshiriladi Dastur odatda bevosita qurilma va uning fizik xarakteristikasini hisobga olgan holda yaratilgan boladi Ayrim hollarda biron-bir kiritish-chiqarish qurilmasi omiga boshqasini ishlatish xotira bilan berilganlami ozaro almashtirish xatolikka yoki umuman berilganlami almashtirmaslikka olib keladi


Bunday holda boglanish amalga oshmagani sabablaridan biri bu qurilma uchun qollanadigan dastuming mos kelmasligi bolishi mumkin Bunda qurilmaga mos dastumi yuklab song undan foydalanish tavsiya qilinadi

Filtr mdash sistemali dastur yoki buyruq bolib berilganlami kiritish qurilmasidan oqib tartiblaydi va dastur yoki buyruqda aniqlangan qurilmalarga yonaltiradi

Kommunikatsiya mdash bu ikki sistemali dastumi buyruqni dastur va buyruqni yoki buyruq va dastumi birlashtirish Bunday korinishdagi birlashtirish bir dastur yoki buyruqning natijasini boshqa dastur yoki buyruqqa kiritish imkoniyatini beradi Yonaltirilgan kiritish-chiqarish bilan kommunikatsiya farqi yonaltirilgan kiritish-chiqarish berilganlami oqish yoki ulami laquoperiferiyaraquo qurilmasiga uzatishdir Kommunikatsiya esa sistema dasturlari va buyruqlari orasidagi ozaro berilganlami al- mashishdir Yarsquoni berilganlami uzatish OS ichida amalga oshiriladi

Operatsion sistemaning qoshimcha funksiyalari Berilganlarga ishlov berish Berilganlar kompyuter xotirasida turli korinishda saqlanadi Bular awaldan kelishilgan holda boladi Masalan dastur saqlanish prinsipi bilan berilganlaming saqlanishi turlicha boladi biron-bir matn muharriri yordamida hosil qilingan marsquolumot boshqa muharrir yordamida hosil qilingan marsquolumotning ichki korinishidan farq qiladi Har bir marsquolumotning ichki tuzilishi awaldan tanlab olingan kodlash usuli yordamida hosil qilinadi Kodlar turlari va kodlash usullari turlicha Ularni qanday korinishda tanlab olish va ishlatish bevosita sistema ijodkorlariga bogliq Odatda biron-bir kodlash usuli marsquolum bir tipdagi kompyuter (dasturiy tarsquominot bilan birga) uchun tanlab olinadi vabu tipdagi kompyuter takomillashsa kodlash usulini saqlab qolishga harakat qilinadi Bundan shunday xulosa qili- shimiz mumkinki OS tarkibidagi berilganlarga ishlov beruvchi dashystur berilganlar tuzilishini aniqlab dastur arifmetik konstanta berilganlar majmuasi(matn) va hklami kerakli usulda tahlii qilib kozda tutilgan ishni bajaradi

Virtual xotirani boshqarish OS tarkibiga virtual xotiraga ishlov beruvchi dastur kiritiladi Virtual xotira mdash bu taxmin (tasawur) qilinadigan xotira Virtual xotira hajmi real fizik xotira hajmidan kop boladi Bunday usulni tanlab olish sabablari birinchidan xotiraning har bir manzilini tanlash bolsa ikkinchidan real operativ xotiraning tannarxi birmuncha qimmatligidandir Shuni eslatib otish kerakki albatta protsessor virtual xotiraga ishlov berishda real fizik xotiraga


ishlov berishga nisbatan kolsquoproq vaqt sarflaydi Virtual xotira varaqma- varaq tashkil qilinadi Har bir varaqda aniqlangan xotiraning marsquolumot birligi uchun oz manzili mavjud boladi Bu manzillar ketma- ketligi ulaming kolsquorinishi va yozilishi har bir varaq uchun bir xil boladi Virtual xotiraning real adresi hisoblanganda varaqdagi manzil qiymatiga varaq koeffitsiyenti qolsquoshiladi Shu sababli manzillar chalkashligining oldi olinadi Yarsquoni agar biz bir necha nomdagi kolsquochani qarasak har bir kochada 13-uy mavjud bolsquolsa har bir 13-uy manzili turli boladi chunki kolsquochalar nomi turlicha

Virtual tashqi xotirani boshqarish Virtual tashqi xotirani boshqashyrish virtual ichki xotirani boshqarishga nisbatan birmuncha murakkabroq Buning asosiy sababi ulaming hajmidadir Masalan aholisi 50000 kishidan iborat bolgan shahardan barcha 13- uylami topish aholisi 5000000 kishidan iborat shahardagi barcha 13-uylarni topishga nisbatan ancha oson Shu sababli tashqi xotiradagi real manzilni topish uchun turli usullardan foydalaniladi Manzil bevosita varaq koeffitsiyenti qoshilishi bilan aniqlanadi va real adresdagi berilganlar tanlanadi

Berilganlarning saqlanishi ketma-ket agar foydalaniladigan beshyrilganlar xotirada ketma-ket joylashgan bolsa u holda xotiraning navbatdagi manzilidan berilganlami olish uchun har safar keyingi manzil qidirilmasdan kerakli berilganlar ketma-ket tanlab olinadi

Indeksli berilganlarning navbatdagi qismi tugagandan song ozining davomi qayerda joylashganligi haqidagi marsquolumot bevosita berilganlardan keyin joylashgan boladi va bu marsquolumot tahlii qilinib berilganlarning davomi korsatilgan joydan boshlab talqin qilinadi

Indeksli-ketma-ket buning indeksli boshqarishdan farqi berilganlar davomi korsatilgan joydan bir emas balki bir nechta berilganlar birligidan iborat ketma-ketlik korinishida beriladi

Himoya OS da ishlatiladigan berilganlar himoyalangan bolishi kerak Himoyalanish OS tarkibiga kirgan dasturdan foydalanuvchi dasturdan va foydalanuvchining biron-bir harakatidan boladi Har qanday OS oz tarkibiga kirgan dasturlarni himoyalashi kozda tutilgan boladi Biroq bu himoyalanish buzilishi mumkin buzilish odatda tashqi aralashuv natijasida sodir boladi Shu sababli OS tarkibidagi ayrim dasturlarga kirish umuman taqiqlab qoyiladi Albatta bunday taqiqni malakali foydalanuvchi laquoaylanibraquo otishi mumkin biroq bunday usul tavsiya qilinmaydi

Samarali joylashtirish Berilganlami joylashtirish tartibi sistemaning mukammal ishlashi omili boladi Berilganlar pogona-pogona joylashtiriladi OS shunday qurilganki berilganlar bir-biriga yaqin


joyda joylashadi Bunda kolsquop ishlatiladigan berilganlar oldingi laquofonraquoda kamroq ishlatiladiganlari esa keyingi bolimlarda joylashtiriladi Albatta joylashtirishda ikkita berilganlar majmuasi olsquortasida bosh joy qoldir- maslikka harakat qilinadi Berilganlar majmuasi orasida bolsquosh joy hosil bolishi mumkinmi Ha mumkin Bu berilganlarning saqlanishining ichki tuzilishidan kelib chiqadi OS berilganlami samarali joylashtirish uchun shunga olsquoxshash holatlami hisobga oladi

Kompyuter bilan muloqot OS ning ayrim resurslarida kompyuter bilan muloqot kozda tutilgan Bundan tashqari foydalanuvchi ham oz dasturiga muloqotni kiritishi mumkin Muloqot tashabbuskori sistema yoki foydalanuvchi bolsquolishi mumkin Tashabbuskor sistema bolganda sistema hosil bolgan holatdan boshqa holatga otish yolini foydalanuvchi tavsiyasiga asosan bajaradi Bunday holatlar rejali yoki rejasiz bolishi mumkin Rejali holat sistemada kozda tutilgan bolib foydalanuvchining javobi sistema unumdorligini oshirishga olib keladi Rejada kozda tutilmagan muloqotda esa sistema jarayonni qay tartibda bajarishni laquobilmaydiraquo va noayon holat vujudga kelishi ham mumkin Masalan foydalanuvchi dasturi sistemada mavjud bolmagan resursni talab qilishi Muloqot tashabbuskori foydalanuvchi bolganda sistema kutish holatiga otadi va foydalanuvchining buyrugiga asosan ishni davom ettiradi Masalan sistema xizmat qilayotgan dastumi vaqtinchalik yoki umuman toxtatish

Kompyuteming ishonchliligini tarsquominlash Kompyuteming qurilshymalari normal ishlashi uchun marsquolum shart-sharoitlar bajarilishi talab qilinadi Bular elektr manbayi parametrlari tashqi muhit temperaturasi va boshqalardir Bu shart-sharoitlardan chetga chiqish kompyuter apparaturasida uzilishga yoki uning notogri ishlashiga olib keladi OS da apparatura notogri ishlashi natijasida paydo boladigan xatolikni inkor qiluvchi dastur mavjud bolib zarurat tugilganda sistema tashabbusi bilan bu dastur ishlaydi va hosil bolgan xatolikka ishlov beradi Bundan tashqari dasturiy resurslar notogri ishlashi natijasida xatolik vujudga keladi Bu vaziyatda dastuming togri yoki notogri ishlayotganligini aniqlash uchun turli uslublardan faydalaniladi Bunday uslublardan biri quyidagicha OS tarkibiga maxsus dastur kiritiladi va bu dastur berilganlarga ishlov berishdan awal va ishlov bergandan song tekshiriladi Shu dastur kodlari yigindisi tekshiriladi agarda hosil bolgan kod awaldan shu dastur uchun aniqlangan kodga teng bolsa u holda dastur togri ishlaydi yoki ishlagan deb talqin qilinadi Odatda OS tarkibiga kirgan barcha dasturlar uchun yagona kod tanlanadi masalan barcha bitlar nolga tenglashtirib olinadi


Buning uchun dastuming oxirgi buyrugidan keyin nol kodiga tolsquoldiruvchi bolsquolgan kod tanlanadi va bu kodning dastur kodlari bilan yiglsquoindisi nol kodini beradi Shu bilan dastur ishi natijasining ishonchliligiga erishiladi chunki dasturdagi bitta bitning qiymati olsquozgarishi dastur uchun aniqlangan kontrol yigindida boshqa kod hosil qiladi Bu holatlarni aniqlash va ularni tahlii qilish uchun OS tarkibiga maxsus dasturlar kiritiladi

Topshiriqni boshqarish tili Kompyuterda bajarilishi kerak boMgan topshiriq avtomatik tarzda yoki foydalanuvchi aniqlagan parametrlar yordamida bajariladi Jarayonni boshqarish uchun OSga boshqarish tili kiritiladi va topshiriqni bajarish uchun zarur boMgan resurslar aniqshylanadi Odatda agar topshiriqni boshqarish tilida marsquolum resurslar qayd etilmasa unda sistema uchun qabul qilingan parametrlar olinadi Topshiriqni boshqarish tili hozirgi zamon shaxsiy kompyuterlarida sistema tashkil qilinayotgan paytda tanlab olinadi Parametrlami tanlab olish foydalanuvchining talab va ehtiyojiga qarab amalga oshiriladi Har bir sistemani qoshimcha dasturlar bilan boyitish har doim ham yaxshi natijaga olib kelmaydi Masalan funksional jihatdan bir vaqtshyning ozida bir necha dastuming sistemada saqlanishi sistema uchun kerakli dastuming qidirilishiga kolsquop vaqt va qoshimcha xotira sarfla- nishiga olib keladi Sistema uchun bevosita zarur bolmagan dastuming saqlanishi ham shu natijaga olib keladi Dasturiy tarsquominot boyicha mutaxassis bolmagan foydalanuvchi uchun topshiriqni boshqarish tilini tahlii qilish va unga ozgartishlar kiritish tavsiya qilinmaydi

Resurslar taqsimoti Awal aytganimizdek resurslar fizik va dasshyturiy boMadi OS yordamida resurslar shunday taqsimlanadiki natijada bajarilayotgan toRshiriqlar marsquolum ketma-ketlikda amalga oshiriladi Topshiriqlar tili yordamida foydalanuvchining dasturi normal ishlashini tarsquominlaydigan resurslar aktiv holatga chaqiriladi va topshiriq bajarilishiga qarab ular marsquolum ketma-ketlikda bajariladi Resurslar ishlatilishi ketma-ketligi boshqarish tili va foydalanuvchi dasturi yordamida amalga oshiriladi

Protsessor vaqti Topshiriq bajarilishi uchun ketgan umumiy vaqt protsessor va kutish vaqti majmuasidan iborat boMadi Protsessor vaqti bevosita foydalanuvchi dasturiga ishlov beradigan vaqt bilan aniqlanadi Qoshimcha vaqt bu OS resurslariga murojaat va uning boshashini kutish muloqot protsessorga bogliq bolmagan boshqa resurslaming ishlash vaqtidir Foydalanuvchi dasturiga ketgan umumiy vaqtga nisbatan protsessor vaqti salmogi har doim kam boMadi


Xotirani boshqarish OS tarkibidagi maxsus dasturlar yordamida bajariladi Xotira ishchi dastur bilan yuklanganda sistema uchun qabul qilingan hajmdagi xotira ajratiladi yoki topshiriqlar tilida korsatilgan- dek joy ajratiladi Shuni aytish kerakki OS asosini tashkil qiluvchi dasturlar xotirada doim saqlanib turadi uning uchun xotirada maxsus joy ajratilgan va boshqa dasturlar yordamida bu joyga kirish OS himoya dasturi yordamida himoyalangan

Dasturiy resurslar bevosita OS ishini tarsquominlaydigan va foydalanuvshychi ishlatadigan (yordamchi) dasturlar majmuasidan iborat boladi Yordamchi dasturlar hajmi foydalanuvchi ehtiyojiga qarab aniqlanadi Bu holda yordamchi dasturlar qancha kolsquop bolsa shuncha yaxshi deyish notogri chunki dastur qancha kop bolsa ularni saqlash qidirish va ishga tushirish shunchalik murakkab boladi Shu sababli aktiv holatda zaruriy dastur resurslarini saqlab zarur bolmagan resurslami arxiv holatda saqlash va kerak bolganda ulami tiklash tavsiya qilinadi

Nazorat va boshqaruv OS tarkibida jarayonni boshqarish bilan birga uni nazorat qiluvchi dastur ham mavjud boladi Bu dastur protsessorga topshirilgan vazifa qay darajada bajarilayotganligi va toliq- ligini tahlii qiladi Har bir boshqaruv bajarilgandan song holat kodi nazorat dasturiga qaytariladi va dastur uni tahlii qilib berilgan topshiriq qay darajada bajarilganligi haqida xulosa qiladi va marsquolumot boshqaruv dasturiga uzatiladi

Bogianish OS tarkibiga kirgan barcha dasturlar bir-biri bilan chambarchas boglangan Bu boglanishlar tashqi va ichki boladi Tashqi boglanish bevosita OS boshqarish dasturi bilan boglansa ichki boglanish real bajarilayotgan dasturlaming ishini tarsquominlash uchun yordamchi dastur boladi

Bundan tashqari hodisa boglanishi hodisalar ketma-ketligi bilan aniqlanadi Yarsquoni bu holda har bir hodisaning bajarilish sharti tahlii qilinadi va biron-bir hodisa bajarilishi uchun albatta marsquolum hodisa bajarilishi talab qilinadi

OS da yuqorida qayd etilgan dasturlardan tashqari yana quyidagi yordamchi dasturlar mavjud Bu dasturlar quyidagilami bajaradi

mdash qurilmalaming parallel ishlashini tarsquominlashmdash dasturlarga- parallel xizmat qilishmdash umumiy jarayonni aniqlash va boshqarishmdash sinxron jarayonga xizmatmdash kritik resurslami aniqlashmdash lokal va umumiy berilganlami aniqlash hamda boshqarish va

hk


52 LINUX-operatsion sistemasi imkoniyatlari qolsquollanish doirasi xususiyatlari va afzalliklari

Linux mdash bu shaxsiy kompyuterlar va ishchi stansiyalar uchun Unix mdash turkumli operatsion sistema

Bu tarmoqli darchali grafik sistemasiga ega bolgan X Window System sistemasi bolib kop qollaniladigan

yaxshi himoyalangan tarmoqli operatsion sistema hisoblanadiLinux ОС Internet tarmogidagi ochiq sistemalar va protokollar

standartlarini qollab-quwatlaydi hamda Unix Dos MS Windows sistemalariga mos keladi Sistemaning barcha komponentlari dastlabki matnlar bilan birgalikda chegaralanmagan holda barcha foydalanuvchilarga ochiq nusxa olish va omatish uchun litsenziya bilan birga tarqatiladi

Linux ОС Internet PC Pentium Pro platformalarida keng tarqalshygan va qator boshqa platformalarda ham joy egallamoqda (DEP AXP Power Macintosh va hk)

Linux ОС Xelsinki universitetida Linus Torvalds (Linus Torvalds) tomonidan va Internet tarmogidan foydalanuvchi minglab odamlar tadqiqot markazlarining xodimlari fondlar universitetlar va hk lardan tashkil topgan hamda son-sanogiga yetib bolmaydigan juda keng miqyosdagi jamoa tomonidan ishlab chiqilgan

Linux ОС tomonidan beriladigan imkoniyatlarbull bull Ham ish joyida ham uyda foydalanish uchun legal (ochiq)

ravishda zamonaviy OSga ega bolish imkoniyatini beradibullbulltez harakatlanish darajasiga egabullbullmustahkam barqaror uzilishlarsiz ishlaydibullbullviruslar tarsquosiridan xolibull laquozamonaviy PKlar imkoniyatlaridan tola foydalanishga imkoniyat

beradi hamda Dos va MS Windowslarga xos bolgan kompyuterlar xotirasi va protsessorlar resurslaridan foydalanishdagi cheklanganlikni olib tashlaydi

bull laquokop vazifalilik va ustuvorliklami samarali boshqaradi fanga oid vazifalar (uzoq hisoblash modem orqali elektron pochtani jonatish disketlami formatlash va hk) interaktiv ishlashga xalal bermaydi

bull kompyutemi lokal va global tarmoqlarga shu jumladan laquoInternetraquo ga oson integratsiya qilishga imkon beradi Novell va MS Windows asosidagi tarmoqlar bilan ishlaydi

bull bull Unix MS Dos va MS Windowslaming turli versiyalardagi boshqa OSlaming toldirilgan formatda berilgan amaliy dasturlarini bajarish imkoniyatini beradi


bull Unix dunyosida jamlangan va dastlabki matnlar bilan birga ochiq tarqatilayotgan juda kop sonli turli dasturiy paketlardan foydalanishga imkon yaratadi

bull Linux hamda boshqa OSda ishlashga yaroqli obyektga oriyentir- lashtirilgan kop darchali matnli yoki grafik interfeysli kliyent-server klassidagi sistemani ham kiritgan holda istalgan darajadagi murakkab amaliy dasturlarni ishlab chiqish uchun instrumental vositalaming boy toplami bilan tarsquominlaydi

bull laquofoydalanuvchiga va ayniqsa ishlab chiquvchiga barcha komponentlaming OS yadrosini ham qoshgan holda boy hujjatlar va dastlabki matnlar korinishida ajoyib oquv bazasini beradi

bull laquobarcha xohlovchilarga ishlab chiqishda oz kuchini sinab korishga Linux OS chiquvchilarining istalgani bilan Internet orqali mushyloqot qilish va birgalikda ishlash hamda ushbu sistemaga hammuallif bolib oz hissasini qoshishga imkon beradi

Linux OS kimga va nima uchun kerak boiadi Kop toifadagi foydalanuvchilar turli sabablarga kora Linux ni qollashdan manfa- atdor bolishlari mumkin

Linux mdash tolaqonli 32- razryadli (64-razryadlisi DEC AXP plat- formasida boladi) operatsion sistema bolib kompyutemi tola quv- vat bilan ishlatadi Linux IBM PS shaxsiy kompyutemi haqiqiy ishchi stansiyaga aylantiradi Shaxsiy kompyuteming narxi ishchi stansiya narxidan juda past turadi

Bu yerda narx boyicha yutuq juda katta chunki asbob-uskunalar boyicha tejamkorlikdan tashqari Linux ning dasturiy tarsquominoti ochiq litsenziya bilan beriladi va u sistemadan bepul nusxa olishni chekla- maydi Yadro muharrirlar translyatorlar SUBD tarmoq grafik interfeyslar oyinlar va boshqa koplab dasturlar tarsquominoti minglab megabayt hajmda bepul va qonuniy asosda beriladi

Qaroqchilik bozorida dasturlar uchun haq tolamaslik odatiy ish bolib qolgan Ammo Linux butunlay boshqacha undan foydalanuvchilami hech kim tarsquoqib qilmaydi buning ustiga hujjatlarni tola berishadi Yana shunisi ham borki barcha dasturlaming dastlabki matnlari ham beriladi Bu qaroqchilaming tushlariga ham kirmagan

Linux foydalanuvchilar va amaliy sistemani ishlab chiquvchilarda katta qiziqish uygotadi Ozingiz bir faraz qilib koring bir necha shoxobchalardan iborat firma hududiy jihatdan shahaming turli tu- manlarida va hattoki boshqa shahar va mamlakatlarda joylashgan Asosiy korxonada marsquolumotlar bazasi serveri ishlab turibdi mijozlarmdash shoxobchalarda ish joylari mdash tarmoq orqali server bilan ozaro aloqa qilib turibdilar Bunday sistema Linux da tez arzon va qulay


amalga oshirilmoqda Linux ning barqarorligini yodga oling Mana shu yerda u juda qolsquol keladi

Faraz qilaylik siz kommersiya OSlari uchun masalan SCO Unix yoki Dos kommersiya dasturlarini ishlab chiquvchisiz Siz kopplatfor- mali kompilyator otladkaning kolsquop darchali sistemasi emulyatorlar va moslashtirish sistemalaridan foydalanasiz Mana shu Linuxdir Siz uni uyingizdagi shaxsiy kompyuterga ulashingiz mumkin Agar sizda modem bolsquolsa ishga faqat maosh olish uchun borishingiz mumkin Aytgandek bu yerda ham barqarorlik xalaqit bermaydi Faraz qiling siz 20 ta darcha ochdingiz va ularda kop ishlar qildingiz sistema esa osilib qoldi Linuxda bunday holat bolsquolmaydi

Agarda siz ilmiy xodim bolsangiz va xalqaro jurnallarga maqolalar yozsang unda-chi Linux dagi TeX nashriyot sistemasi sizning xizmatingizga tayyor Uning formatida ushbu jurnallarga maqolalar qabul qilinadi Maqolani elektron pochta orqali ozingizning Linux - mashinangizdan jolsquonatishingiz mumkin Siz maqolani yozayotgan davr ichida mashina uzoq murakkab hisoblashni bajaradi va bu sizga umuman xalal bermaydi Sizning dasturingizdagi massivlar hajmi hech cheklanmagan 50 megabayt massiv kerakmi Marhamat sizda faqat 8 MV RAM bolsquolgan taqdirda ham chunki Linux da virtual xotira ishlaydi Nima deb oylaysiz uch soatlik hisoblashning tamom bolishiga uch daqiqa qolganda OS osilib qolsa sizga yoqadimi Linux da bu hodisa rolsquoy bermaydi Balki sizga professional sifatga ega bolsquolgan reklama tasvirini sintez qilish kerakdir Rendering sistemasi ushbu ishni bajarayotgan paytda siz DOOM oyini bilan mashgul bolishin- giz mumkin Murakkab tasvir renderingi soatlab davom etadi Bu yerda ham OS mustahkamligi ish beradi

OSning mustahkamligiga bejiz bunday urgu berilayotgani yolsquoq OS amaliyoti mdash DOS va ayniqsa MS Windows sistemalari bilan cheklangan foydalanuvchi osilib qolish OSning ajralmas xususiyati ekanligiga organib qolgan boladi

Ahvol aynan buning teskarisi boladi Linux eng xilma-xil masa- lalarni yechish uchun ishlatiladigan kop sonli vositalarga ega bolgan ochiq sistemalarning ulkan dunyosiga oz eshigini keng ochadi

XususiyatlaribullbullLinuxning OS sifatidagi xarakterli xususiyatlaribullbullBir vaqtning ozida bir necha dasturlarni bajarishibullbullBir necha foydalanuvchilar bir kompyuteming ozida ishlashibull laquoLinux OS toliq hujjatlashtirilganligibull laquoLinuxning ochiq litsenziyasi bolgan OSlardan boshqa farqlari


bull Kolsquop vazifalilik bir vaqtning ozida kolsquop dasturlar bajariladibull Kolsquop foydalanuvchilar bir vaqtning ozida bitta kompyuterdan

foydalanadibull laquoProtsessoming himoyalangan rejimi (386 protected mode)bull laquoProtsess xotirasi himoyasi dasturdagi uzilish sistemaning osilib

qolishini keltirib chiqarmaydibull bullTejamli yuklash (zagruzka) Linux diskdan dastur haqiqatdan

ham bajaradigan qismlarnigina oqiydibullbullBajariladigan dastur nusxalari orasida yozuv boyicha sahifalar-

ning bolinishi Bu dastuming protsesslar mdash nusxalari bajarilayotgan paytda aynan osha bitta xotiradan foydalanish mumkinligini anglatadi Bunday protsess xotiraga yozib olishga urinayotgan paytda yozib olinayotgan 4 kilobaytli sahifa bosh joyga nusxa qilib olinadi Bunday xususiyat tezkorlikni oshiradi va xotirani tejaydi

bull Sahifalarni tuzishni oz ichiga olgan virtual xotira (yarsquoni xotishyradan diskka noaktiv protsessning hammasi emas balki kerak bolgan sahifa siqib chiqariladi) diskning mustaqil qismlaridagi yoki faylli sistemalarning fayllaridagi virtual xotiraning hajmi 2 Gbayt dasturlar amalga oshirilayotgan paytda virtual xotira olchovining ozgarishi

bull laquoDasturlar va diskli KEShning umumiy xotirasi bosh xotiraning hammasidan disk bilan almashuvni buferizatsiya qilish uchun foydalaniladi

bull bullDinamik toldiriladigan taqsimlanadigan kutubxonalarbull laquoPost-mortem analizi uchun gam dasturlar otladchik tomonidan

nafaqat bajarilayotgan balki avariyaviylik bilan tugagan dastumi ham tahlii qilishga imkon beradi

bullbullPOS1X standarti boyicha sertifikatsiyalash dastlabki matnlar darajasida System V va BSD standartlari bilan muvofiqlashtirilganligi

bull laquoIBCS2 orqali toldirilgan dasturlar boyicha SCO SVR3 SVR4 bilan muvofiqlashtirilgan sigishtirish emulyatori

bull laquoBarcha dasturlaming dastlabki matnlari mavjudligi Bunga yadro matnlari drayverlar tuzib chiqish va ilovalar matnlari ham kiradi Ushbu matnlar erkin tarqatiladi Hozirgi davrda bir qancha firmalar tomonidan Linux uchun qator kommersiyaga oid dasturlar dastlabki matnlarsiz tarsquominlanmoqda lekin nimaiki bolsquosh bolsa boshligicha qolaveradi

bull laquoPOSIX standartida vazifalami boshqarish


bull bull Yadroda protsessoming emulyatsiyasi shuning uchun ilova (qoshimcha) soprotsessoming emulyatsiyasi togrisida qaygurmasa ham boladi Albatta soprotsessor mavjud bolsa aynan u ishlatiladi

bull Milliy alfavit va bitimlarni qollab-quwatlash shu jumladan rus tilini yangilarini qoshib olish imkoniyati

bullbullKoplab virtual konsollar bitta displeyda bir vaqtning ozida klaviaturadan otkaziladigan mustaqil ishlar seanslari

bull bull Kop tarqalgan qator fayllar sistemalarini qollab-quwatlash (MINIX Xenix System V fayl sistemalari) 4 Terebayt hajmga va 255 belgigacha nomlari bolgan fayllarga ega oz yetakchi fayllar sistemasining mavjudligi

bull DOS (yoki OS2FAT) bolimlariga ochiq kirish DOSning Linux fayl sistemasining qismiga oxshaydi VFAT (WNT Windows 95)ni qollab-quwatlash

bull bull Linuxni DOS fayl sistemasiga ornatish imkonini beradigan UMSDOS maxsus fayl sistemasi

bullbullHPFS-2 OS221 fayl sistemasiga kirish (faqat oqish)bull bullCDROMning barcha standart formalarini qollab-quwatlashbullbullTCRIP tarmogini Ftp Telnet NFS va hk ham kiradi

qollab-quwatlashBir necha dasturlarning bir vaqtning ichida bajarilishi qanday

korinishga egaVirtual multikonsol deb atalmish narsa bir displeyda bir necha

konsollar ishini tashkillashtirish imkonini beradi Birinchi konsolda translyatsiya protsessi ishga solinadi АИ-Ғ2 klavishlari kombinatsiyasi bilan ikkinchi konsolga otish roy beradi Translyatsiya davom etadi lekin ayni vaqtda birinchi konsol displey ekranida ikkinchi konsolning yangi tasviri bilan almashtiriladi Masalan unda matn muharriri ishga tushiriladi Alt-F3 kombinatsiyasi bilan uchinchi konsolga otiladi unda otladchik ishga solinadi va hk Odatda sistemada 8 ta konsol boladi lekin 64 tagacha ornatish mumkin Istalgan vaqtda xohlagan konsolga otish mumkin

Alohida konsolda ham matnli ham grafikali dastur ishlatish mumkinBosh turgan konsollaming birida XWindows System darchali

sistemasini qoyib yuborish mumkin Ekranda darcha ochasiz va DOOM oyinini oynaysiz Tarmoq orqali partnyor bilan oynash mumkin Boshqa darchalarda mdash marsquolumotlar bazasi pochta muharrir translyatsiya va hk

Shunday qilib bir vaqtning ozida kop konsollar ishlaydi ulardan birida esa XWindows Systemning kop darchalari ham bor


Bundan tashqari sistemada bir vaqtning olsquozida fon jarayonlari ishlaydi ular displeyga marsquolumot bermaydilar lekin olsquoz ishlarini qiladilar masalan modem orqali marsquolumot beradilar printerda yozadilar tarmoq bolsquoylab pochta jolsquonatadilar va hk Fon jarayonini foydalanuvchining ozi ham keltirib chiqarishi mumkin va vujudga kelgan sharoitga binoan OS ham paydo qilishi mumkin (jonatish uchun pochta bolganda yozish uchun marsquolumot bolganda modem orqali aloqa vaqti boshlanganda va hk)

Linux kopprotsessorli mashinalarda (32 protsessorgacha) hisoblab berilgan materiallarning fizik jihatdan paralelligini yoqotishni tarsquominlaydi lekin buning bir vaqtning ozida bir necha dasturlaming bajarilishiga aloqasi yoq Operatsion sistema bir vaqtning ozida bitta protsessorda bir necha vazifalami bajarish imkonini beradi bunda bir sekundning ozida yuzlab marta bir vazifadan ikkinchisiga otkazib turadi

Qanday qilib bir necha foydalanuvchi aynan bir mashinada ishlay oladi

Foydalanuvchi royxatdan otish natijasida sistemaga kirish huquqini qolga kiritadi Sistema konsolda Login taklifnomasini kiritadi foydalanuvchi javob tariqasida oz nomini va kirish parolini kiritadi Kirish huquqi tekshirilgandan song sistema dasturlarni bajarishga qaratilgan buyruqlami bajarish uchun taklifnoma beradi buyruqlar oladi va ulami bajaradi

Gap shundaki odatda foydalanuvchi turli nomlar ostida turli virtual konsollarda royxatdan otadilar Masalan 1 konsolda marsquomushyriy funksiyalami bajarish uchun foydalanuvchi root bolib royxatdan otadi amaliy dastumi bajarish uchun 2 konsolda eugene bolib oyinga kirish uchun 3 konsolda games bolib otadi va hk Bunday yondashuvning marsquonosi shundaki turli laquofoydalanuvchilarraquo sistemada turli individuallikka mdash resurslarga kirish huquqlariga boshlangich yol-yoriqlarga fayllarga va hk egalar

Agar mashina tarmoqqa ulangan bolsa mashinalar turli konti- nentlarda joylashgan bolsa ham foydalanuvchini A mashinadan В mashinaga chiqarishdan iborat royxatga otkazish mumkin (planetar

telnet mashina B Firma B shahar B mamlakat B

masshtabda mashinalar aloqasini Internet tarmogi tarsquominlaydi) A mashinadagi foydalanuvchi quyidagi tipdagi buyruqni beradi

109


mashina В Login

oz nomi va parolni kiritadi va (agar parol kirish huquqini tasdiqlasa) mashina Bdagi joriy konsolda korinadi Boshqa konsoldan boshqa mashinaga yoki qaytadan mashina Bga kirish mumkin

В mashinada bolgan foydalanuvchi

telnet mashina A Firma A shahar A mamlakat A

buyrugini berishi mumkin va yana bir bor mashina Bdan ozining A mashinasiga royxatdan otishi mumkin

Umumiy hollarda royxatdan otish shart emas adreslar esa qatiy belgilab qoyilgan shaklga ega emas

Tarmoqqa ulanishdan tashqari mashina tadrijiy portlar orqali ulangan onlab terminallarga ega bolishi mumkin Terminal ekran va klaviaturadan yarsquoni foydalanuvchi oddiy ravishda royxatdan otishi mumkin bolgan konsoldan iborat boladi Faqat bu holatda konsol virtual bolmaydi balki maxsuslashtirilgan alohida vositadan iborat boladi Terminal sifatida shaxsiy kompyuter xizmat qilishi mumkin masalan Dos PS 286 ostida ishlayotgan kompyuter unda konsol ishining logikasini imitatsiya qiluvchi dastur bajariladi (mahalliy klaviaturadan Linux-mashinaga ochiq kiritish va Linux-mashinadan marsquolumotlami mahalliy displeyga chiqarish)

Yigirma metrdan ortiq masofada bolgan terminallarni ulash uchun oraliqdagi muvofiqlashtiruvchi vositalar tarmogiga ulanish talab etiladi masalan modemlar Modem bir yola ulanishlaming kommutatsiyasini tarsquominlaydi yarsquoni bir necha turli terminallar navbatma-navbat kompyuter modemiga qongiroq qilishlari mumkin va u turli foydalanuvchilarni royxatga olishni tarsquominlashi mumkin

Foydalanuvchilami royxatga olishning yuqorida sanab otilgan barcha usullari sistemada birgalikda harakat qiladi Shunday qilib aloqaning turli kanallari orqali sistemaga kirgan onlab va yuzlab foydalanuvchilar bitta mashinada bir vaqtning ozida minglab vazifalami bajarishlari mumkin

Linux ОС qay darajada toliq hujjatlashtirilgan Linux OS shu darajada toliq hujjatlashtirilganki bunday holat kommersiya tizimidagi birorta OSda yoq Linux boyicha kitoblar qollanmalar marsquo- lumotnomalar va kommersiya sistemasida erishib bolmaydigan narsa- lar mdash OSning sharhlangan holdagi tola birlamchi matnlari tushun- tirilgan va ular mavjud


Linux boyicha hujjatlar hajmi sistemaning rivojini dinamik holda kuzatib borilgan holda tolsquoxtovsiz tolsquoldirib va kengaytirib boriladi

Qaroqchilik yolsquoli bilan olsquozlashtirilgan dasturlar bilan ishlashga organib qolib hujjatlar yetishmasligidan qiynalgan kishilar Linux da butunlay qarama-qarshi holat bilan tolsquoqnash keladilar Masala Linux da hujjatlaming kamligida emas balki hujjatlar juda kolsquopligida va u turli shakllarda namoyon etilganligida hamda koplab har xil manbalar ichida erishish eng oson bolganidadir Ushbu boy tanlov orasidan moljal qilib olish uchun muayyan harakatlar qilish kerak boladi

Hujjatlar ingliz tilida yozilgan Hujjatlaming nemis va yapon tillaridagi toliq versiyalari mavjud Internet da Linux Installation and Getting Stanted-Linux installyasiyasi va birinchi qadamlar kitobining rus tilidagi taijimasi mavjud Linux sistemasiga oid rus tilida chiqqan qator kitoblar foydali bolishi mumkin Relkom serverlarida Unix boyicha bir necha kitoblarning elektron versiyasi mavjud

Posix standarti boyicha rus tilida marsquolumotnoma bor Belyakov MI Rabover YuI Fridman AL Мобильная операционная система Справочник М Радио и связь 1991mdash200 с Boshlovchi foydalanuvchiga u qiyinchilik tugdiradi lekin Unix va ochiq sistemalaming konsentual asoslari bilan tanish dasturchi uchun u foydali

TSRIP protokollari asosida Unix arxitekturasi tarmoqning qurilish prinsiplari Relkom tarmogi serverlarida fayllar korinishida ms tilidagi tavsiflar bilan mavjud

Linux boyicha original hujjatlarga kelsak quyidagi asosiy lekin mufassal bolmagan shakllarni ajratib korsatish mumkin kitoblar HOWTO qollanmalari FAQ marsquolumotlari INFO gipertekstli marsquolumotlari MAN operativ qollanmalari dasturiy paketlar tavsiflari kitoblar nashr va elektron korinishda tarqatiladi qolganlari esa odatdagidek elektron shaklda yarsquoni fayl shaklida Linux sistemasining distributivlari va dasturlar paketlari tarkibida Internet orqali va kompakt-disklarda tarqatiladi

Kopincha ayni bir xildagi elektron hujjat mazmuni bir xil bolgan bir necha fayllarda lekin turli formatlarda uchraydi masalan ascii postscript htnil

Bir format displeyning matnli ekranida kalit sozlami kozdan otkazish va qidirish uchun qulay boshqa formatlar esa lazerli prinshyterda yoki grafikli ekranda tipografiya sifati bilan bosib chiqarishga moslashtirilgan

Usenet yangiliklar tarmogining comp os Linux gruppasida Linuxga oid barsquozi hujjatlaming oxirgi versiyalari doimiy ravishda nashr etib


kelinadi (ayni vaqtda ular Internet serverlarida korinadilar u yerdan ularni turli usullar bilan shu jumladan elektron pochta orqali olish mumkin)

Misol uchun HOWTO qollanmalarining (toliq bolmagan) royxatini keltiramiz

bull -Bootdisk HOWTObull CDROM HOWTObull laquoCommercial HOWTObull lsquoCyrielic HOWTObull lsquoDosemu HOWTO bullbullHOWTO IndexbullbullHardware Compatibility HOWTObullbullINFO-SHEETbullbullInstallation HOWTObullbullKernel HOWTObullbullElectronic Mail HOWTObullbullNET-2 HOWTObullbullNews HOWTObullbullPCI HOWTObullbullPCMIA HOWTObull laquoPrinting HOWTO bullbullSCSI HOWTO bullbullSerial HOWTO bullbullSound HOWTObull lsquoUMSDOS HOWTO bullbullUUCP HOWTObull lsquoXfree86 HOWTO

53 LINUX-operatsion sistemasining boshqa OS lardan farqli jihatlari Uning hujjatlashtirilishi dasturiy ta rsquominoti

Erkin nusxa kolsquochirishga ruxsat beradigan litsenziyaga ega bolgan boshqa qator operatsion sistemalar mavjud Ular ichida Rossiyada Free BCD sistemasi koproq ommalashgan

Tajribali mutaxassis uchun Linux ozlashtirishda yengil va ishlatish- da qulay hisoblanadi Tarixan Unix kodlaridan paydo bolgan Free BCDdan farq qilgan holda Linux sistemasi yadrosi yangidan yozilgan


Ikkala OS ham biri qaysi bir jihati bilan ikkinchisidan yaxshiroq va aksincha bolsquolgani holda arsquolo sifatli sistema hisoblanadi Ikkala sistema aktiv rivojlanmoqda tez va qayta-qayta yetakchilik roli bilan almashib turishlari mumkin

Siz qaysi birini Linux yoki Free BSD ni tanlashingizga qaramay tanlov yaxshi boladi

Linux va Free BSD rivojlanish konsepsiyalariga kora bir-biridan katta farq qiladi Buning ustiga operatsion sistemalar orasida Linux umuman oz falsafasi jihatidan noyob hodisa

Bu foydalanuvchilar uchun yaratilgan sistema Linux xohlagan odam chegarasiz nusxa olishi mumkin bolgan shunchaki bir erkin sistema emas U erkin ochiq ishlov beriladigan sistema bolib har bir kishi qayerda yashashidan qati nazar ozmi-kopmi oz hissasini qoshgan bolsa Linux hammuallifi bolishi mumkin

Dunyoda Linux Free BSDdan kora koproq ommalashgan Barsquozi hisoblarga kora 1995-yilda Linux omatilgan vositalaming soni 10 millionga yetgan Linux Journal jumali nashr etiladi Linuxli kompakt- disklaming onlab turli versiyalari sotilmoqda Global tarmoqlar orqali Linux bolgan yuzlab arxivlarga kirish mumkin Linux arxivning chishyquvchi trafiki shimolda sunsineuncedu bir kunda onlab gigabaytni tashkil etadi Ushbu arxiv bilan kecha-yu kunduz har bir daqiqada yuzlab foydalanuvchilar ishlaydilar va yana boshqa minglab foydalanuvchilarga xizmat qilish uchun sunsite tomonidan Linux arxivining kozguli nusxalari tashkil etilgan

AQSH Yevropa Yaponiya Avstraliyada Linux User Groups (foydalanuvchilar assotsiatsiyasi) koplab paydo bolmoqda Linux boyicha muntazam ravishda xalqaro konferensiyalar otkazilmoqda 1994-yil-30 noyabr mdash 2-dekabrda Vashingtonda 6-OSW (Open Systems World) mdash xalqaro ochiq sistemalar konferensiyasida Linux sistemasi seksiyasi ham ish olib bordi Ayni vaqtda Novell App Ware Windows NT Solaris SCO Unix seksiyalari ishladi Osha davrdan beri Linux Unix boyicha otkaziladigan xalqaro anjumanlarning mavzusi bolib qoldi Unix 95 Expoda Linuxga bolgan qiziqish goyat katta boldi Linux stendlari joylashgan mdash Red Hat Caldera DEC Linux Journal pavilonlariga otish juda qiyin edi

Shunga muvofiq Linux boyicha materiallar koproq va kirish osonroq Linuxga oid arzon CDROM (kompakt-disk)laming xillari ham kop atigi bir necha on dollarga minglab megabaytli yuqori sifatli dasturlarni olish mumkin


bull laquoLinux ishlaydigan jihozlarbullbullInteldan farq qiladigan platformalardagi Linux

Linux ishlaydigan jihozlar

Linux ishlashi uchun RS 386 486 yoki 2 MV operativ xotirali (RAM) va bir floppi diskli Pentium kompyuteri kerak bolsquoladi Bunday konfiguratsiya Linuxni ishlatish imkonini beradi 4MB RAM va qattiq diskdagi HDD 30 MV talab etiladigan resurslar bolib shundagina qandaydir real va foydali ish qilish mumkin (XWindow System darcha sistemasi bolmagan) 4MB RAM va 60MBHDD-X Window System bilan birga (kopincha uni oddiygina qilib X Windows deyishadi) X Windows sistemasining samarali ishlashi uchun 8MV RAM talab qilinadi 33 MGs 486 protsessorli va 8 MVRAM 120 MVNDD mashinasini Linux grafikali ishchi stansiyaga aylantiradi 12 MVRAMli mashinada X Windows darchalari laquouchishniraquo boshlaydi Linuxga yaqin 486 DX2 66MGs va 16 MBRAM mashinasi kuchli ishchi mashinasi yoki kop foydalanuvchiga xizmat qiluvchi tarmoqli servemi ozida ifodalaydi Pentium 133MGs va 64MBRAM mashinasi Linux ОС bilan birga SGI ishchi stansiyasiga tenglasha oladi

Linux ISA VESA va PCI shinalarini quvvatlaydi IBM firmasining MSA shinasi (PS kompyuterlar seriyasi) hamma konflguratsiyalarda ham quwatlanavermaydi Linux X Windows bilan birga noutbuk va lep-toplarning kop sonli markalarida ishlaydi

8086 va 80286 protsessorli shaxsiy kompyuterlarda Linux foydala- nilmaydi lekin 8086 protsessorda ishlaydigan Linuxning varianti bolib u qoshimcha omatilgan sistema sifatida qollaniladi

Linux sistemasining distributivi quwatlantiriladigan uskunalarning mufassal royxatini oz ichida saqlaydi Uning tarkibiga yana grafikali adapterlar kontrollyorlar tarmoq platalar va hklar kiradi

Inteldan farq qiladigan platformalardagi LinuxInteldan platformasidan tashqari Linux Motorola 6800 seriyasidagi

protsessorlarda qurilgan Amiga va Atari kompyuterlarida ishlaydiLinux DEC AXP platformasi uchun DEC firmasining yordamida

realizatsiya qilingan va tarqatilmoqdaMIPS PowerPC va boshqa platformalar uchun Linux versiyalari

ishlab chiqarish bosqichida turibdi Power Macintosh uchun ishlan- malar Apple firmasi tomonidan qollab-quwatlanmoqda


bullbullLinux sistemasi qolsquollab-quwatlayotgan dasturlar bilan tarsquominshylash

bull laquoLinux uchun tijoriy dasturiy tarsquominotbullbullInternet global tarmoglsquoi bilan ishlashbull laquoLinux uchun DOOMbull bull Linuxda qanday matnli protsessomi ishlatish mumkinbullbullLinux sistemasi qolsquollab-quwatlaydigan dasturiy tarsquominotbull Linux tarkibida ishlaydilarbull lsquoOS yadrosibull tolsquoldiriladigan drayverlar (modullar)bullbullUnixning asosiy buyruqlari (Is tr sed awk)bull bull Muharrir toplami (U Emacs Lucid Emacs MicroEmacs

jove ez epoch elvis (GNU vi) vim vile joe pico jed va boshq)

bull kolsquop sonli tillar uchun dasturlash sistemasiS S++ Objective C Pascal Fortran TCPIP Perl Common Lisp ML scheme ADA Modula-3 Modula-2 Prolog Smalltalk Java Oberon Python Sather va boshqalar

bull bull tuzish va otladka qilish vositalari (gab xxgdb ddd make bison flex peri res cvs prof va hk)4

bull laquoajratiladigan dinamik kutubxonalarbullbullDOS dasturlari emulyatoribullbullTCPIP protokollari bazasidagi tarmoqbull kolsquop sonli faylli sistemalarga yordam berish DOS VFAT OS

2 foydalanuvchi tomonidan oldindan aniqlanuvchi fayl sistemalari bilan CDROM fayl sistemasi NFS va boshqa tarmoqli fayl sisteshymalari ham shu jumlaga kiradi

bull laquomultimedia yordamidagi elektron pochtabullbullqator SUBD (Exodus Shore Ingres Postgres 95 mSQL

Onyx va b)bull lsquografikali X Window System (Xfree86) tarmoqli darchali sisshy

temabullbullX Window System (TCPIK Inter views OL va b) uchun

dasturlar ishlab chiqish sistemalaribull X Window Systemga oxshash MS Windows uchun ilovalarni

bajaradigan Wine sistemasi (ishlab chiqish bosqichida)bullbullTeX nashr qilish sistemasibullbullWYSIWYG matnli protsessor Lyx TeXga asoslangan


bull bullmatnlarni ishlaydigan boshqa vositalar (groff doc ez Linux doc SG ML va b)

bull laquoAndrew User Interface System multimedia sistemasi (ez uning qismi hisoblanadi)

bull lsquoboshqa kolsquop sonli olsquoyinlar bunga DOOM ham kiradibullbullva boshqa yuzlab dasturlar paketlar Ular Linux tomonidan

ishlangan yoki unga kolsquochirilgan Ushbu royxatga amaliy sistemalar kiradi masalan GRASS kartografik sistemasi Felt songgi elementlar uslubi orqali analiz qilish sistemasi Magic mikrosxemalarini loyihashylashni avtomatlashtirish sistemasi RSV bosma platlarni loyihalash paketi Scope kompyuteri ossillografi SISCAD loiyihalashni avtomatshylashtirish sistemasi Radiance pendering sistemasi radioastronomik marsquolumotlarni ishlash paketi AIPS va b Bu yerda Linux tomonidan berilgan boy vositalaming yuzdan biri ham sanab otilmadi

Linux uchun tijoriy dasturiy tarsquominoti

Bir qator firmalar Linux uchun tijoriy dasturiy tarsquominot versiyalarini ishlab beradilar Ayrim misollar keltiramiz

bull laquoFlag Ship BD ishlab chiqargan kross-platforma u SA|Clipper5X Fox Base 2x (Fox kit bilan) va Dbase III bilan muvofiq keladi

bull lsquoVERSASOFT LBMAN-CYBO у DBASE III t bilan muvofiq keladi

bull lsquoJust Logic I SQL-CYBD ANSI SQL ning yordami bilanbull bull AD ABAS D-tolsquola funksional relyatsion SUBDbullbullSWIM mdash Motif Runtime and Developmentbull bull Muharrir CRISPbullbullmatnli protsessor Word Perfect (Linux uchun versiya)bull laquoWWW mdash kliyent Net Scapebull laquoMatematika paketi Maple va boshqalarTijoriy paketlar toldirilgan holda bir qator hollarda esa dastshy

labki holda ham tarqatiladi Masalan Freedom Dasktop managen (X Windows| Motif)da administratsiyalash) toldirilgan dastuming bir nusxasi $40 dan sotiladi va sistemaning dastlabki matni $1000 ga sotiladi

Yaxlit distributivning kommersiya variantlari ham bor Masalan Caldera Network Desktop Ular Red Hat Linux distribyuterining tayyor mahsulotlari toplamiga asoslanib qurilgan

Linuxda boshqa sistemalardagi tijorat ilovalari tayyorlanadi MasalanbullbullSCO UnixbullbullCYBD Raima Data Manager (sobiq vista)bullbullCYBD Oracle


bull laquomatnli protsessor Word Rerfect (SCO Linux uchun versiya) va boshqalar

Internet global tarmoglsquoi bilan ishlashLinux tarmogi Internet tarmogi kabi qurilgan aynan osha TCP

IP protokollarida ishlaydi aynan shunday servis va asbob-uskunalar tolsquoplamiga ega Shuning uchun Linux sistemasida mashina Internet ga oson va tabiiy ravishda ulanadi

WWW (World Wide Web) ommalashgan xizmat bilan ozaro hamkorlik uchun Linuxda Lynx Mosaic Net sape dasturlar-kliyent- lar mavjud WWW oz servisini tashkil qilish uchun serverlaming juda kop turlari bor

Linux uchun DOOM

Linux da DOOM oyinining ikkita versiyasi borbull laquoX Windows uchun variantlarbull laquografikali konsol uchun variant (X Windows siz)Bundan tashqari DOOM dasturi DOC emulyatorida Linux uchun

ishlaydiLinux da qanday matnli protsessordan foydalanish mumkin

Linux da kop sonli dasturlar bor Ular matnli marsquolumotlami har xil turda ishlatishga va matbaa sifatiga ega bolgan bosma nashrlarni tayyorlashga qaratilgan Vositalaming tola toplami oddiygina hisobshylash uchun juda kattalik qiladi lekin TeX LyX va Andrew sistemalarini alohida korsatish mumkin

Word Perfect matnli protsessorni Linux uchun versiya korinishida ham OS SCO Unixdan olingan versiya sifatida ham ishlatish mumkin

MS Worddan X Windows ichida ilova qilingan MS Windows ni ishlatishga moljallangan WINE sistemasi boshqaruvi ostida foydalashynish mumkin MS Windows31 uchun DOS emulyatori boshqaruvi ostida MSWord ni bajarish imkoniyati bor

54 Foydalanuvchining grafik va buyruq interfeyslariGrafik interfeysning asosiy konsepsiyasi

Foydalanuvchi interfeysi Foydalanuvchi bilan LINUX tizimining aloqasi anrsquoanaviy usul mdash buyruqlar tilida amalga oshiriladi (ammo hozirgi davrda grafik interfeyslar ommalashmoqda)


Foydalanuvchi sistemaga kirgach uning uchun buyruqli interpre- tatorlardan biri joriy etiladi Odatda tizimda bir-biriga olsquoxshash ammo buyruqlar tilining imkoniyatlari bilan farq qiladigan bir necha buyruqli interpretatorlar mavjud boladi Operatsion sistema LINUX ning barcha buyruq interpretatorlarining umumiy nomi mdash Shell (qobiq) chunki interpretator tizim yadrosining tashqi atrofmi tashkil etadi

Chaqirilgan buyruq interpretatori foydalanuvchiga oddiy buyruq yoki buyruqlar konveyeridan tashkil topgan buyruq qatorini kiritishni taklif etadi Har bir buyruq bajarilib terminal ekraniga chiqarilgach Shell yana buyruq qatorini kiritishni taklif etadi va hk Ushbu jarayon ishlatuvchi seansini tugatmaguncha yarsquoni logout buyruglsquoini kiritguncha yoki strelkani bosguncha davom etadi

Operatsion sistemasi LINUXda ishlatiladigan buyruq tillari istersquomolchi unda tez ishlashni boshlashi uchun juda oddiy Ammo murakkab dasturlarni yozish uchun ishlatish mumkin bolsquolgan darajada quwatli hamdir Oxirgi imkoniyat ixtiyoriy buyruqlar qatorlari ketma-ketligini ozida saqlashi mumkin bolgan buyruq fayllar mexaniz- miga asoslanadi Keyingi buyruq omiga buyruq faylining nomi korsatilganda interpretator faylini qatorma-qator oqib ketma-ket buyshyruqlami interpretatsiya qiladi

Foydalanuvchi imtiyozi Operatsion sistema LINUX yadrosi har bir foydalanuvchini uning interpretatori boyicha tekshiradi U noyob qiymat bolib tizimda royxatga olinayotganda unga beriladi (UID) Bundan tashqari har bir foydalanuvchi ayrim butun belgi bilan tekshiriladigan foydalanuvchilar guruhiga kiradi (GID) Har bir royxatga olingan foydalanuvchi uchun UID va GID tizimning hisob fayllarida saqlanadi

Sistema administratori ham royxatga olingan foydalanuvchi sifatida boshqa oddiy foydalanuvchilarga nisbatan katta imkoniyatlarga egadir LINUX operatsion sistemasida bu muammo UID bir belgisi (nolin- chi) ning ajratib korsatilishi yordamida hal etiladi Bunday UID ga ega foydalanuvchi Supervuser yoki root deyiladi U ixtiyoriy faylga kirish va ixtiyoriy dastumi amalga oshirishda cheklanmagan imkoniyatga ega Bundan tashqari bu foydalanuvchi tizimni tola boshqarish imkoniyatiga ega U sistemani toxtatishi yoki buzib qoyishi ham mumkin

LINUX dunyosida bunday super foydalanuvchi maqomini olgan kishi nima qilayotganini aniq anglashi kerak U LINUX operatsion sistemasining asosiy protseduralarini yaxshi bilishi shart U sistemaning xavfsizligi togri ishlatilishi foydalanuvchilarning qoshilishi


yoki chiqarilishi doimiy fayllardan nusxa kolsquochirishlar va hklar uchun javobgardir Super foydalanuvchining yana bir xususiyati shunshydaki u uchun foydalaniladigan resurslardan cheklovlar yolsquoq Oddiy foydalanuvchilar uchun faylning maksimal hajmi ajratilgan xotira segmentlarining maksimal soni diskda ruxsat etilgan maksimal hajm va hk kabi cheklovlar omatiladi Super foydalanuvchilar bu chek- lovlami boshqa foydalanuvchilar uchun olsquozgartirishi mumkin ammo bu unga tarsquosir etmaydi

LINUX tizimi bilan ishga kirishish LINUX mdash bu operatsion sistema Aynan u elektron komponentlaming ishlashini tarsquominlaydi Masalan monitorda kolsquorinib turgan marsquolumotlarni tahrir qilish bosib chiqarish bir qancha dasturiy tarsquominotlami ishga tushirish va boshqa operatsiyalarni amalga oshiradi LINUX OS muloqotning ikki usulini qolsquollaydi

GUI (Graphical User Interface mdash foydalanuvchi grafik interfeysi) Bu usulda kerakli amallar sichqoncha yordamida bajariladi Masalan fayllami ochish uchun sichqoncha 2 marta bosiladi WINDOWS tizimida ishlaganlar bu muhit bilan yaqindan tanishdirlar

CLI (Command Line Interface mdash buyruq komandasi paneli) Bunda marsquolum bir amallami bajarish uchun maxsus xizmatchi solsquozlami klaviatura orqali kiritiladi UNIX va DOS (Disk Operation System) foydalanuvchilari bu muhit bilan tanishdirlar

Kompyuter ishlash jarayonida marsquolumotlar qabul qilinib yadroga yuboriladi va yadro bu buyruqlami masalan marsquolumotlami diskka yozish bosib chiqarishga yuborish tarmoq va intemetda ishlashni amalga oshiradi

LINUX da foydalanuvchi grafik tizimi Foydalanuvchi grafik tizimi sichqoncha bilan tanlash mumkin bolgan elementlardan tashkil topgan Kopgina komponentlar darchalardan tashkil topadi Foydalanuvchi darcha oichovini ozgartirishi ochirishi yoki yangi darcha ochishi mumkin Bir vaqtda bir qancha darchalar ochilib ulaming har birida turli xil amallami bajarish mumkin

Ish stoli WINDOWS foydalanuvchilariga tanish korinishga ega Dastlab u bosh bolib foydalanuvchi oziga kerakli komponentlarni ish stoliga qoyishi va ulardan foydalanishi mumkin Ish stolida bir necha darchalami birgalikda ochib ulardan foydalanish mumkin Ish jarayonida ish stolidagi soatdan kalkulyatordan znachoklardan va boshqa bir qancha uskunalardan foydalanish mumkin Bunda foydalanuvchi oziga keraklicha darchalardan foydalanishi mumkin

LINUX OS 2 taniqli ish stolidan foydalanadi


mdash GNOME (GNU Network Object Model Environment mdash GNU tarmoq obyektli muhiti) mdash bu ochiq kodli dasturiy tarsquominot bolib GNU loyihasining bir qismi hisoblanadi Uning eng birinchi nusxasi GNOM E 1999-yil martida ishga tushirilgan edi

mdash KDE (K Desktop Environment Corel firmasining foydalanuvchi grafik muhiti) mdash bu erkin tarqaluvchi ochiq kodli dasturiy tarsquominot bolib uning birinchi nusxasi KDE 1998-yilning iyul oyida ishga tushirilgan

Bu ikki ish stoli bir-biri bilan raqobatda bolishiga qaramay oxshash tomonlarga ham ega Ular quyidagilar

bull laquoMaxsus belgilarga ega ishchi qatlambull lsquoUstiga sichqoncha bosilganda ishga tushadigan znachoklarga ega

ostki panelbull laquoPochta xizmati obozrevatellar tahrirlagichlar kabi bir qancha

dasturlarbull lsquoWINDOWS dagi kabi dasturlarni ishga tushirish uchun xizmat

qiladigan start panelibull lsquoVirtual ish stollari Bunda bir qancha ish stollari mavjud

bolishi mumkin Masalan bir ish stolida oz panellari znachoklari dasturiy tarsquominot va ozingiz yaratayotgan dastur bolsa ikkinchi ish stolida ham panellar znachoklar va boshqa yaratilayotgan dastur bolishi mumkin Bir virtual ish stolidan boshqa biriga otish mumkin Ayni vaqtda bir necha virtual ish stoliga ega bolish ham mumkin

bull bull Uskunalar moslanuvchanligi yarsquoni oz ish stolingizni moslab olish korinishini ozingizga mos qilib tanlash imkonini beradigan xizmatlar

bull lsquoSistemani boshqarish va moslash imkonini beradigan uskunalarGNO M E va KDE ish stollari asosan dastlabki qoyiladigan

boshqaruv utilitlari ish stolini moslash uskunalari dasturlarni ishlatish uskunalari bilan farq qiladi Masalan ikkala ish stoli fayllarni tahrirlovchi lekin boshqa-boshqa dasturlarga ega KDE da tekstni tahrirlash uchun KWORD dan foydalanilsa GNOME da AbiWord dan foydalaniladi lekin ikkala dastur ham Open Office ofis paketi tomonidan qoyilgan

Qariyb hamma LINUX omatuvchilari GNOME yoki KDE dan foydalanishadi Barsquozilar esa har ikkalasini omatib foydalanuvchidan qaysi birini tanlashi haqida soraydi Ikkalasini ham omatib korish mumkin va qaysi birini tanlash foydalanuvchi didiga bogliq


Barsquozi dasturiy tarsquominotlar ish stollaridan biriga moslashgan boladi va ikkinchi ish stolida ishlatila olinmaydi Boshqa dasturlar esa har ikkala ish stolida ham ishlayveradi Bunga misol qilib GIMP dasturini olish mumkin Agar kompyuterda har ikkala ish stoli omatilgan bolsa barcha paketlar birgalikda ish stoli tomonidan foydalaniladi Masalan GNOME ish stolida omatilgan dastur KDE ish stolida ham ishlaydi yarsquoni KDE bosh menyusida ham osha dastur mavjud boladi

Boshqa GUI lar KDE va GNOME dan tashqari boshqa ish stollari ham mavjud Qariyb barcha omatuvchi paketlarda GNOME yoki KDE grafik tizimlari mavjud barsquozilarida esa boshqalari ham bor Masalan Mandrake distributivi IceWM ish stoliga ega KDE va GNOME dan farqli ravishda kichikroq hajmni talab qilib ulardan tezroq ishlaydi

Kopgina foydalanuvchilar yuqorida aytilgan ish stollaridan boshqala- rini tanlashadi Bu holat kompyuteming operativ va qattiq xotira hajmi kichik bolgan hollarda amalga oshiriladi Ayrim kishilar esa umuman boshqa bir ishlab chiqaruvchilar ish stolidan foydalanadilar chunki ularga osha firma mahsulotlari yoqadi Siz ham ozingiz xohlagan korinishdagi ish stoliga buyurtma berishingiz mumkin lekin u tayyor bolguncha sizning didingiz ozgarishi ehtimoli ham yoq emas

GNOME mdash ish stoli GNOME ish stoli juda mashhur bolib u 14-rasmda korsatilganidek korinishga ega

Rasmlardagi bosh joylarga chap ekranning yuqori qismidagi znachoklarga va chap ekran ostki paneli burchagida joylashgan panja iziga etibor bersak bu mdash GNOME ning maxsus emblemasi hisobshylanadi Bu belgini ishga tu- shirilsa xuddi WINDOWS start menyusiga oxshash panel chiqadi Mandrake distributivi ham oziga yarasha emblemalarga egaMasalan uning chap ostki ekran burchagidagi saria besh yulduz panel belgisi bolib xizmat qiladi

GNOME ish stoli bilan Red Hat distributivi ham tarsquominiaydi Blue-curve G N O M E deb nom - H-rasm Mandrake 91 dagi GNOME ish la n g a n fo y d a la n u v c h i stoli


interfeysi Red Hat va Fedoraning dastlab omata- digan ish stollari hisoblashynadi Ularning emblemasi qizil shlyapa korinishiga ega

U ham bosh ish stoli maxsus znachoklar va ostki paneldan iborat Chap ostki panel burchagida laquoКraquo harfi tasvirlangan belgi bolib u start paneli vazifasini (xuddi WINDOWS dagi-

15-rasm Mandrake 91 dagi KDE ish stoli dek) bajaradi Bu belgiKDE ish stolining embleshy

masi hisoblanadi GNOME ish stoli Red Hat va Fedora distributivi tomonidan omatilishiga qaramay Bluecurve KDE ham foydalanuvchi ish stoli bolib xizmat qiladi

LINUX OS da buyruq satriCLI (Command Line Interface mdash buyruq satri interfeysi) Bunda

foydalanuvchi amallami bajarish uchun klaviaturadan maxsus buyruqlami beradi Matn tahrirlagich sifatida Bash dan foydalaniladi Bunda buyruqlar qabul qilinib qayta ishlanadi va tolsquoglsquoridan tolsquoglsquori yadroga jonatiladi Yadro LINUX ning bir qismi hisoblanib u yerda barcha amallar bajariladi Foydalanuvchi berilgan buymqlar asosida javoblami oladi Bash ustki qatlam bolib LINUXda uning bir necha xili taklif etiladi

LINUX OS buyruqlar satrida ishni boshlashi mumkin Bunda dastlab toza ekran chiqib foydalanuvchi nomi va maxfiy soz kiritilishini kutadi LINUX bu tipda ornatilganida faqat buyruqlar qatoridan foydalanib barcha amallami bajarish mumkin Odatda bunday foydalanuvchilar grafik tizimdan umuman foydalanishmaydi

Odatda foydalanuvchilar grafik interfeysdan foydalanishadi va LINUX ni ham avtomatik ravishda grafik muhitiga kiradigan qilib omatishadi Buyruqlar satridan foydalanishga togri kelganda esa uni ishga tushirib song foydalanishadi

Ish stolidan grafik muhitda foydalanish juda qulay va oson hisoblanadi Kerakli narsalami tanlab olib ulami ishga tushirish moslashishlarini olib borish ancha oson kechadi Buyruqlar satridan foydalanishda esa


kerakli buyruqlami klaviaturadan kiritish qaysi buyruq qanday vazifani bajarishini bilish talab etiladi Shunga qaramay buyruqlar satri quyidagi afzalliklarga ega

bull Tez ishga tushish Grafik tizim ishga tushishi uchun bir qancha grafik dasturlar ishga tushiriladi va ular bir qancha vaqtni oladi

bull bullKomandalarga tez yetib borish Ayrim vaziyatlarda klaviaturadan buyruqlaming kiritilishi metka tanlanib kerakligigacha yetib borishdan kora osonroq kechadi Tizim va fayllami boshqarish buyruqlar satrida tezroq amalga oshirilishi mumkin Qoshimcha qilib shuni aytish mumkinki buyruqlar qatoriga bir qancha komandalami bir vaqtda berib natijani olish mumkin Grafik muhitda esa amallami birma-bir bajarishdan ozga chora yoq

bull Kam resurs talab qilinishi Kompyuter resurslari kam bolganida masalan tezkor yoki qattiq xotira yetarlicha katta bolmaganida grafik muhitlarga kerakli xotira ajratish ilojisi bolmaganda buyruqlar satri bebaho hisoblanadi

bull bull Keng imkoniyatlar (kop funksionallilik) Barsquozi buyruqlami grafik interfeys orqali bajarishning iloji yoq Chunki ular faqat buyruqlar satridan amalga oshiriladi

Ish stolidan foydalanish Royxatga olishIsh stolini ishga tushirish uchun awal royxatga olish kerak

Kompyuter elektr manbayiga ulanganda quyidagi darcha chiqadi

II i

Щ

-raquo Kompyuter yuklanyapti-raquo Kompyuter royxatiga olishni talab qilyapti-gt Siz oz account ingiz boyicha maxfiy sozingizni kiritib

royxatga olinasiz (registratsiyadan otasiz)-raquo Ish stoli yuklanmoqdaKompyuter yuklangandan keyin royxatga olish darchasi chiqadi

Fedora Mandrake va SUSE distributivlarining royxatga olish darshychasi quyida korsatilgan

Uqot ins rsquoFedor Core

oot шв8) V v 4 rsquo U ч fllesyatten type Is laquoKt2fsr partltloA 1ургвШ отш) ltм1вих-2бpound~13Я ito го о1laquoШ 1^ jrltffb quiet

Шшр(-Ъг1н1(|вг etepBxl4BBdiams raquo1гraquoвх1г35Ъ71 Dltd 1raquoПгв-г65~135в Гнд

ILHwx-leitrd bull вяГоЗЬвВв В449ав bytes V

i raquo e o H p r o s i n g L l i M U C t O k b o t r t l f t y J h o k o r a o I vCl Cannot allocate resource regiop 4 ot device 888098671uftltlt 1 в 9 3 5 4 В 8 9 в 1 9 В в gt - -Лф oi


FedoraС O F I

Cr M an d rak elin o x

16-rasm Fedora M andrake va SU SE da royxatga olish

Agar Mandrake va SUSE da foydalanuvchi yaratilgan bolsa ular foydalanuvchini tenglashtirish imkonini beradi Quyida korsatilgan holda sistemada laquojanetraquo nomli foydalanuvchi mavjud Agar boshqa foydalanuvchilar bolsa ularning ham nomi korsatiladi

Sichqoncha tugmasini foydalanuvchi ustiga bosib uni belgilash mumkin SUSE da foydalanuvchi nomi Login maydonida korsatiladi

Maxfiy soz kiritilgandan keyin GO tugmasini bosganda foydalanuvchi yaratiladi Mandrake da esa 17-rasmda korsatilgan darcha chiqadi

Foydalanuvchini tanshylab maxfiy sozni kiritib Login tugmasini bossangiz royxatga olinadi

17-rasm Mandrake da boshqa royxatga olish

darchasi

plusmni P m w o rd

raquo - laquo4

traquortw raquo bull r

Sastiontypcvrtfi


Fedora da foydalanuvchi nomi kiritilib Enter tugmasini bosish orqali Username maydoni Password ga almashadi U yerda maxfiy sozni kiritib Enter ning bosilishi royxatdan otishni tarsquominlaydi

Kopgina LINUX vershysiyalari grafik tizimni tanlash imkoniyatini beradi va siz ulardan bittasini tanlashingiz kerak Session type nomli maydonda qoyilgan variantdan birini tanlash kerak

Odatdagi holda KDE ishchi stoli ishga tushiriladi lekin foydalanuvchi oziga kerakli muhitni tanlashi mumkin Xavfsiz rejimda LINUX buyruqlar satrini yuklaydi

Dastlabki rolsquoyxatga olish Birinchi foydalanuvchini royxatga olish turli sistemalarda turlicha boladi Masalan Mandrake va SUSE dastlabki foydalanuvchini ornatish jarayonida yaratishsa Fedora da root ornatiladi va dastlabki yuklanishda foydalanuvchi yaratish imkonini beradi

Mandrake da birinchi royxatga olingandan keyin Mandrake FirstTime Wizard (Mandrake ning dastlabki yuklanishi) protsedurasi ishga tushiriladi va unda quyidagi vazifalarda yordam berilishi haqida aytiladi

diams Bir necha qadamda ish stolining asosiy moslashishlarini qilishbull laquoSizning versiyangizni royxatga olish va sizni qoshimcha xizmatlar

va imkoniyatlar uchun Mandrakeclub ga arsquozo qilishKeyingi qadamda Choose Desktop (ish stolini tanlash) darchasi

chiqadi va unda siz ozingizga yoqadigan ish stolini tanlashingiz mumkin Ish stoli tanlanganidan keyin mavzu tanlash darchasida kerakli mavzu tanlanadi Mavzu mdash bu aniq bir ranglar yigindisi bolib ularning har birida darcha chegaralari shriftlar znachoklar va boshqa parametrlar bor Kerakli korinish tanlanganidan keyin Next tugmasi bosilishi kerak

Mandrake FirstTime Wizard masteri Mandrakeclub da oz nomini yaratib royxatga turish imkoniyatini beradi Mandrakeclub arsquozosiga bir qancha dasturlarni kochirib olish forumlarda ishtirok etish imkoniyati va boshqa bir qancha xizmatlarga chegirmalar beriladi Foydalanishning dastlabki oyi bepul bolib foydalanib korish mumkin

Master ishini tugatganidan keyin ish stoli va qarshilovchi darcha chiqadi Bu darchaning har yuklanishda chiqishini xohlamasangiz


18-rasm KDE ish stoli

Open This Window an (yuklanishda shu darchani korsatish) bolimidan belgini olib tashlab Close tugmasini bosish kerak

SUSE ning ham birinchi yuklanishida qarshilovchi darcha bilan SUSE sistemasining Web-sahifasiga havola korsatiladi

Ish stoli tarkibi Kopchilik ish stollari oddiy komponentlarga ega boladi Bu Windows foydalanuvchilariga tanish

Ish stolida znachoklar boladi ular yuqoridagi holda 2 ta boladi Marsquolum amalni bajarish uchun kerakli znachok ustiga 2 marta bosish kerak Ish stoliga yana znachok qoshish yoqotish umuman moslash mumkin

Pastki qismda panel joylashgan bolib uni chapga ongga tepaga qoyish mumkin Va yana ortiqcha bir panelga ega bolish mumkin

reg fLvirunг reoonaл v bull

^ 13о ft deg mdash19-rasm Fedora da KDE va GNOME ish stollari

126

fedam


19-rasmning chap qismida bir necha znachoklar bolib ulami kopaytirish yoki bir nechtasini yoqotish mumkin Ongroqda 4 ta tugmaga ega qism bolib bular bir virtual ish stolidan keyingisiga otish imkonini beradi Undan ongroqda aktiv panel bolib u yerda ishlayotgan jarayonlar korsatiladi Yana ongroqda sistema jihozlari znachoklari bolib ongda soat joylashgan Bularning hammasini foydalanuvchi ozgartirishi mumkin

20-rasm Fedora va Mandrake dagi KDE ish stollari

KDE va GNOME ishchi stollari Mashhur 2 ish stollari mdash bu KDE va GNOME Ular bir-biriga oxshash bolib Fedora distribu- tivining ish stollari 21-rasmda korsatilgan

Ular juda oxshash bolib ikkalasida ham Crash va Home znachoklari bor GNOME da yana ikkita qoshimcha znachok bor Paneldagi znachoklar bir xil Bular foydalanuvchiga mos va qulay bolgan muhitni yaratib berish uchun bir-biriga oxshash qilingan Quyida Fedora va Mandrake ning KDE ish stoli korsatilgan

Turli LINUX versiyalarida KDE znachoklari turli xil boladiPanel KDE va GNOME ish stollari panellari quyida korsatilgan

(yuqorida KDE pastda GNOME)

21-rasm Fedora da KDE va GNOME ish stollari

Panellar bir xil seksiyadan tashkil topganbullbullZnachoklar paneli Chapdagi qism bolib dasturlarning

znachoklariga ega Ular bosilganda dastur ishga tushadi Ustiga sichqoncha olib borilganda qoshimcha marsquolumot chiqadi


bull -Ish stollaridan bir-biriga otish xizmati Bunda 4 ta qism tugmalar bolib virtual ish stollaridan foydalanish imkonini beradi

bull laquoVazifalar paneli Ayni vaqtda foydalamlayotgan dasturlar nomlari KDE ish stoli bitta ochiq dastur bolib u X Settings nomi bilan ataladi GNOME 2 ochiq dastumi mdash OpenOffice va Mozilla brouzerini korsatmoqda Dastumi aktiv qilish uchun uning ustida sichqonchani bitta bosish kerak

bull laquoSistema bildirish qismi Panelning ong qismida moslashishni olib borish mumkin bolgan qism bolib ularni bosish orqali paydo boladigan muloqot darchasida tezda moslashishlami olib borish mumshykin Ong burchakda soat joylashgan sichqoncha uning ustiga olib borilganda joriy sana va yil korsatiladi Agar sichqonchani uning ustida bossangiz taqvim chiqib siz unda oylar va yillami korib chiqishingiz mumkin Sichqonchaning ong tomonini soat ustida bosganda maxsus yordamchi darchada sanani vaqtni moslash va soat korinishini ozgartirish imkoniyati beriladi Bular appletlar deb ataladi

bull lsquoPanelni berkitish tugmasi Ostki panelning har ikkala yoki bir tomonida strelkasimon tugma bolib uni bosish orqali ostki panelni berkitish mumkin Bunda panel qayta ochish imkonini beradigan tugma korinishiga otadi

Eng chapdagi tugma mdash bosh panelni ochish uchun imkon beruvchi tugma qizil shlapa korinishida tasvirlangan

Ish stoli bilan ishlash Ish stoli mdash bu barsquozi komponentlardan iborat maydon Unda siz kerakli znachoklarni bosib dastumi darcha orqali ishlatishingiz mumkin Ayni vaqtda bir-biriga bogliq bolmagan bir qancha darchalami ochishingiz mumkin

Ish stoli qulay ishlash uchun bir qancha komponentlarni taklif qiladiWindows foydalanuvchilari bularning kop qismi bilan tanishdirlar

bull lsquoBelgilar Sichqonchani belgilar ustida bosish orqali dasturlarni ishga tushirishingiz mumkin Odatda belgilar sichqoncha tugmasini 2 marta bosish orqali panel tugmalari esa bir marta bosish orqali ishga tushiriladi Ammo bularni oz xohlaganingizcha qoyishingiz mumkin Bu keyinroq korsatib otiladi

bull lsquoMenyu LINUX OS 2 turdagi yarsquoni bosh menyu va kontekst menyulami taklif etadi Siz bu menyularga bolimlar qoshish yoki olib tashlash imkoniyatiga egasiz Odatda yangi dastur omatilganda uning nomi bosh menyuda chiqadi

mdash Bosh menyu Bu xuddi Windowsdagidek ostki panel chap tugmasini bosish orqali ishga tushiriladi Unda mavjud dasturlar va


boshqarish utilitlari bolsquolimlari bor KDE da bu laquoКraquo harfi bilan GNOMEda esa panja belgisi orqali tasvirlangan tugmadan iborat Lekin LINUXning turli versiyalarida olsquoz maxsus belgisi ham bor Fedora da qizil shlapa bolsquolsa SUSE panelida yashil ajdar boshi tasvirlangan tugmalar mavjud

mdash Kontekst menyusi Bu sichqonchaning ong tugmasi bosilganda chiqadigan yordamchi darcha bolib u turli vazifalami bajarish imkoniyatini beradi Masalan ish stolining bosh qismiga bosilganda bir menyu znachoklami bosganda boshqa menyu panelga bosilganda esa yana boshqa bir menyu chiqadi Menyu belgilangan obyekt ustida amal bajarish imkoniyatini beradi

Kop menyularda elem ent nomining bir harfi maxsus belgilangan bolib shu harfni bosish orqali sichqonchani ishlatmay turib fazifani bajarish mumkin Barsquozi menyular maxsus klavishlar kombinatsiyasiga ekvivalent bolib shu kombinatsiyalar orqali ham vazifani bajarish mumkin Masalan Alt + G9 tugmasi ekvivalent bolsa shu ikkala tugmani bosish orqali vazifa bajarilishi mumkin

bull laquoYordamchi (всплывающие) luqma (подсказка)1аг sichqonchani element ustiga olib borganda u haqda korsatiladigan axborot Foydalanuvchi bularni ochirishi yoki yoqishi mumkin

bull bullDarchalami boshqarish Darchalar bir joydan boshqa joyga kochirilishi kattalashtirilishi kichiklashtirilishi ochirilishi yoki berkitilishi mumkin

mdash Kochirish Darchaning ustki qismiga sichqonchani bosib turgan holda bir joydan boshqa joyga olib otish Yoki chap tepa burchagida tugmani bosib Move bolimini tanlash kerak

mdash Olchamni ozgartirish uchun sichqonchani bosgan holda darchaning chegarasiga yurgizish kerak

mdash Kattalashtirish kichiklashtirish yoki ish stolini korsatishda darcha nomi ustida sichqoncha chap tugmasi ketma-ket 2 marta bosilganda kattalashgan yoki kichiklashgan holga otadi Bu amalni darcha ong ustki qismidagi maxsus tugmalar orqali ham qilish mumkin Ish stolini korsatish uchun ostki paneldagi Show Deakop tugmasi bosiladi Agar bu tugma bolmasa uni qoshish keyinroq aytib otiladi

mdash Yopish Darcha ong burchagi tugmasini bosib chiqariladigan darchadan Close bolimini tanlash orqali amalga oshiriladi

bullbullTashqi korinish Ish stolini osongina ozgartirish mumkin Masalan Fedora Mandrake yoki SUSEdan ekran zastavkasi kok


fon bolib uning rangini ozgartirish yoki boshqa rasm qoyish mumkin

Siz ish stolining barcha elementlarini ozgartirishingiz mumkin Kopchilik foydalanuvchilar oz didlariga mos qilib oz mavzularini yaratadilar Ulaming barsquozilari LINUXda mavzu korinishida mavjud bolib hammasi birgalikda yaxlitlikni tashkil etadi Barsquozi qoshimcha mavzularni LINUX saytlaridan olishingiz mumkin

Umuman olganda barchasini moslash mumkin Foydalanuvchilar oz xohishlari boyicha barchasini ozgartirib keyingi foydalanuvchiga boshqa korinishda taqdim etmoqdalar Keyingi bolimlarda aytiladigan ozgartirishlar sizning LINUXingizda boshqacha bolsa siz uni xohishingizga qarab moslashingiz mumkin

KDE va GNOME ish stolini moslashning turli usullarini taklif qiladi va ular bir-biriga oxshash Keyingi bolimlarda asosiy va odatiy ozgartirishlar aytib otiladi Korsatib otilmagan ozgartirishlami ozingiz qilishingiz mumkin

22-rasm KDE Control Center (KDE boshqaruv markazi)

KDE ish stolidagi ozgartirishlar KDE Control Center (KDE boshqaruv markazi) orqali qilinishi mumkin Buni bevosita bosh menyudan yoki Preferences (parametrlar) yordamchi menyusidan chaqiriladi KDE Control Center yuklanganda quyidagi darcha korinadi

Ish stolining korinishlari look and feel bolimida bajariladiGNOME da ish stoli KDE Control Center kabi butun bir tizim

bolmasdan moslashishlar dialoglarini chaqirishda alohida menyu


elementlari bor Odatda menyu elementlari bosh menyudagi alohida guruhda mavjud MasalanFedorada bu boshqaruv elementlari guruhi Desktop Preferencesda Mandrake da esa System Configuration bolsquolimida olib boriladi Menyu elementlari boshqaruv tizim i SUSE versiyasida GNOME da korinishi quyidagicha

Desktop Preferences (ish stoli moslanishlari) punktining ost punktida elementlarning moslanish bolimlari korsashytilgan

Qolgan qismlarda quyidagi asosiy boshqaruv bolimlari muhokama etiladi

bull bull Fon Ish stoli va paneli fonini ozgartirish yoki omiga rasm qoyish mumkin

bull laquoZnachok Ish stoliga znachoklami qoshish yoki olib tashlash mumkin

bull laquoShriftlar Shriftlar stili va olchamini ozgartirishbullbullEkran saqlovchisi Ekran saqlovchisini tanlash va yuklanish

vaqtlarini belgilash mumkinShunday qilib KDE va GNOME ish stollarining asosiy qismlari

aytib otildiIsh stoli fonini ozgartirish Fonni ozgartirish uchun ish stolining

bosh joyida sichqoncha ong tugmasini bosib undagi Desktop Preferences (ish stolini moslash) bolimi tanlanadi Chap tomonida ish stoli moslanuvchi panellarga ega darcha chiqadi Uning Background bolimini belgilang

Ozgartirishlar kiritilganda uni ong tomondagi monitorga korsatiladi Kerakli parametrlar tanlangandan keyin Apply tugmasi bosilganda darcha yopilmasdan joriy ish stoliga ozlashtiriladi

Agar fon sifatida rasm tanlamoqchi bolsangiz Pikture qismini belgilab mavjud rasmlardan birini tanlashingiz yoki Broseni tanlab fayllardan rasmlami yuklashingiz mumkin

23-rasm GNOME ish stolini moslash


Agar fon sifatida rang tanlamoqchi bolsangiz No picture bolishymini tanlab Color qismidan mosini tanlash mumkin Slide show elementini tanlasangiz Setup tugmasini krasiz Bu tugmani bosib shablonlar korsatilgan darchani krishingiz mumkin Darchada Add tugmasi bolib u orqali shablonlar bolgan fayl yolini korsatish mumkin

Fon uchun 1 yoki 2 xil rangni tanlash mumkin 2 xil rang tanlasangiz ular gorizontal yoki vertikal gradient chegara ranglari

boladiRang tanlash uchun ong to-

mondagi ranglardan birini tanlab yoki RGB rang tashkil etuvchilari orqali berishingiz mumkin Tanlangan rang pastki tortburchakda korsatiladi

Panel fonini ozgartirish uchun panel bosh joyida sichqonchaning ong tugmasini bosish kerak va undan Configure Panel tanlanib chap qismdagi


Appearance (tashqi kolsquorinish) qismi bosiladi Agar Appearance royxatda keltirilmagan bolsa uni Layout elementi ichidan tanlash mumkin U quyidagi korinishga ega

Siz har bir element fonini masalan bosh menyu va dastur znachoklari uchun alohida ozgartirishingiz mumkin Rasmni panel foni sifatida qoyish uchun Enable Background Image belgisini tanlash zarur Kerakli rasmni papkaning rasmi bolgan tugma orqali tanlash mumkin Ayni mahalda har qanday grafik rasmlardan foydalanish mumkin

Shriftlarni moslash Siz KDE Control Center orqali qollanadigan shriftlar kattaligi va korinishini tanlashingiz mumkin Bunda Look and Feel qismiga kelib Fonts tanlanishi kerak Dialog quyidagi korinishga keladi Kerakli shriftni belgilab Choose tugmasi orqali moslash mumkin

GNOME ish stolida bosh menyudan Preferences -gt Fonts tanlanadi Bunda quyidagi darcha ochiladi

Biror element shriftini ozgartirish uchun kerakli bolimni tanlaganda moslash mumkin bolgan darcha chiqadi Kerakli parametrlar tanlanganidan keyin ulami sinab korish imkoniyati tugiladi OK tugmasini bosib qilingan ozgartirishlami ozlashtirishingiz mumkin


26-rasm Shriftlami moslash darchasi

Kerakli korinishga kelgach Close tugmasi orqali chiqib ketiladiEkran saqlovchisini moslash LINUX OS ekran saqlovchisini

tanlash imkoniyatini beradi Ekran saqlovchisi bu mdash foydalanuvchi hech narsa kiritmaganda va sichqonchada ham ishlamaganda ekranda korinib turadigan rasm yoki animatsiya Tugma bosilishi yoki sichqoncha harakatga kelishi kompyuterni ishchi holatga qaytaradi Shuningdek necha daqiqadan keyin kompyuteming ekran saqlovchisi ishga tushi- rilishini ham korsatish mumkin

KDE ish stolining bosh qismida sichqonchaning ong tomoni bosilganda Configure Desktop tugmasi bosilganda chap tomonida znachoklarga ega darcha chiqadi Screen Saver znachogini tanlash orqali quyidagini korish mumkin

Ekran saqlovchisini royxatdan tanlab uni kompyuter terminalida qayta korish imkoniyati mavjud Barsquozi ekran saqlovchilarini ozgartirish masalan Blank Screen (bosh ekran) rangini ozgartirish mumkin Oz ekran saqlovchingizni ornatish uchun Setup tugmasini bosib ekran saqlovchisiga yol korsatish mumkin Test tugmasini bosish orqali buni sinovda koriladi Joriy ekran saqlovchisini saqlash uchun OK tugmasi bosiladi

Umuman olganda ekran saqlovchisini qoyish yoki qoymaslikni tanlash mumkin Dialogning ong tomondagi qismida Settings


27-rasm Ekran saqlovchisini moslash

(parametrlar) elementlari guruhidan Start Screen Saver Automatically yoki Afterda necha daqiqadan keyin ishga tushishini berish mumkin

GNOME ish stolida bosh menyudan Prederences -raquo Select Screen Saver (parametrlar -gt ekran saqlovchisini tanlash) paneli orqali KDE ish stolidagiga oxshash darchani yuklash mumkin Bunda ketma- ket korsatiladigan ekran bir necha saqlovchilarini va ularning har biri qancha vaqt oraligida korsatilishini tanlash mumkin

Ish stolini tashkil etish Foydalanuvchi oziga qulay bolgan ish stolini tanlay oladi Ayniqsa kop ishlatiladigan dastur znachoklarini ish stoliga qoyish soatning panelda korinishi va barcha darchalarning ekrandan olinish tugmasini panelda joylashtirish qulay

Bundan tashqari barsquozi znachoklami panelga qoshish mumkin Buning uchun sichqoncha ong tugmasi panelga bosilib Add to Panek yoki Add bolimi tanlanishi kerak Bosh menyu dasturlari ham panelga shu kabi olib qoyilishi mumkin

Znachoklami xohlagan joyga va xohlagan tartibda qoyish mumkin Buning uchun ish stoliga sichqonchaning ong tugmasi bosilganda chiqadigan kontekst menyusidan Clean by Nameni alfavit boyicha tartiblash mumkin Znachoklami nomi hajmi tipi boyicha yoki gorizontal va vertikal tartibda joylashtirish uchun KDE bosh menyusidan Iconsni tanlash kerak


28-rasm KDE ish stoli seksiyasi

Rasmda korsatilgan panelning ong va chap burchaklaridagi tugmalar orqali panelni berkitish mumkin Agar u mavjud bolmasa KDE da uni qoshish uchun panel bosh joyida sichqoncha ong tugmasi bosilib Configure Panel tanlanadi va Hiding qismiga kelinadi Undan song Show Left Panel-hiding Button va Show Right Panel- hiding Button tanlanadi GNOME da esa panelga sichqoncha ong tomon tugmasi bosilib undan Properties bolimi tanlanadi Show hide Button va Arrows on hide Buttons ham tanlanadi

Panel hajmi va ornini o lsquozgartirish Panel orni va olchami ozgartirilishi mumkin KDE paneliga sichqoncha ong tugmasi bosilganda quyidagi darcha chiqadi

Screen qismidagi kompyuter ekranida joriy parametrlar korsatib turiladi Har qanday parametrlaming ozgarishi ekrandagi panelda


ham oz aksini topadi Rasmdagi panel mdash ostki qismdan tanlangan hoi Uni ozgartirish uchun sichqoncha tugmasini turli orinlarda bosib korish mumkin Length (uzunlik) tugmasini kochirish orqali panel uzunligi ornatiladi Joriy omatilgani Custom (belgilangan) bolib u 54 pikselga teng Olcham uzunlik likka qollaniladi Ozingiz belgilashingiz uchun kochir- gichdan foydalanishingiz yoki mavjud variantlardan birinitanlashingiz mumkin Masalan 30-rasm Properties elementiniSmall yoki Tiny saqlab chiqib ketish uchun OK tugmasi bosiladi

GNOME ish stolida sichqoncha ong tugmasini panelga bosish orqali Properties elementi tanlanadi Bunda 30-rasmdagi darcha chiqadi

Orientation tugmasi quyidagi holatlardan birini tanlash imkoniyatini beradi Top (yuqorida) Bottom (pastda) Left (chap) Right (ong) Panel olchamini kiritish yoki tanlash mumkin Barcha ozgartirishlar kiritilgandan keyin Close tugmasi orqali chiqib ketiladi

Bir necha ish stolini moslash LINUX OS bir necha ish stollari bilan ishlash imkoniyatini beradi va ulaming har biri ozining alohida parametrlariga ega bolishi mumkin Masalan biri iqtisod masalalarini ishlashga moslangan bolsa ikkinchisi sanrsquoatga doir ish stoli bolishi mumkin

Bir qancha ish stollari virtual ish stollari deb ham ataladi Virtual ish stoliga atalgan panel quyidagi rasmda korsatilgan

4 ta kvadratdan tashkil topgan obyekt ayni vaqtda mavjud ish stolini korsatadi Birinchi kvadratning oq rangda ekanligi uning aktivligini korsatadi Ikkinchi va tortinchi ish stollarida bitta darchaning borligi bu ish stollarida bittadan dastur aktivligini bildiradi Vazifalar


^plaquot on AJJ Works рсlaquo

bullto Workspace 2 bull Move to Workspatt 1

gt 1 pound v =V Move to Workspac t

32-rasm

panelidagi 2 dasturlar aktiv ekanligini bildiradi Boshqa ish stoliga otish uchun unga mos kvadratni tanlash kerak Vazifalar panelidagi dasturni bosganimizda bu dastur qaysi virtual ish stolida bolsquolishidan qatrsquoi nazar ish stoli bilan ishga tushiriladi

Dasturlar bir ish stolidan boshqasiga osonlik bilan olib otilishi mumkin Buning uchun darcha

yuqori qismidagi strelkaga sichqonchani bosish kerak Unda quyidagi menyu chiqadi

Kerakli punkt orqali belgilangan ish stoliga yoki hamma ish stollariga olsquotkazish mumkin

Panelda 4 ta virtual ish stoli kolsquorsatilgani bilan uni bir nechtagacha ochish mumkin Buning uchun ish stoliga sichqoncha olsquong tugmasi

Settings bull КОЕ Control Modul l- jo i

Appcarjnce

fithavfor

Paths

Backgroundm

You can conflgwr how талу virtual dfckiops rtir art

p r o b e r of d t fk to p s

- Oesktop fcfanws bullDeskfoc l [oaskop i

D esk top Z R n a n c e 0 laquo k

Oetfiop 2 |Desktop 3

Jj OeUrop 9 JT

] Desktop 10 pound

П Oesktop 11 Г0fktop4 [oesktop 4

Oesktop S (Desktop sOesktop 6 |pgjgtk^y 6

Oesktop T 7 Desktop а Г~

__J Oeskrop 12 [pound_

Oesktop 13 [J

^ 2 Desktop 14 j~

Desktop IS

Desktop 1C Г

Scmn Savtr

fiefuitt- ltЎ QK a n U_ bullbullbullbullbull bull ^ lt -A- bull - -

XslaquoBliigs KDE Control Mod j

33-rasm Ish stoloni moslash darchasi

138


bosilib Configure Desctop bolim i topiladi Rasmda korsatilganidek chap qismidan M ultiple Windows punkti tanlanadi

Rasmda 5 ta virtual ish stoli bolib ulardan birinchisi aktivdir Unda bitta aktiv dastur bor

Number of Desktops maydonida ish stollari sonini berish mumkin Qulaylik uchun 34-rasm LINUX dan chiqishularga nom ham bersa boladiSichqoncha ish stoli ustiga olib borilganda uning nomi korsatiladi

LINUXdan chiqish Kompyuteming LINUX OS dan chiqmasdan turib ochirilishi muammoni yuzaga keltirishi mumkin Chunki osha vaqtda kompyuter foydalanuvchiga korinmaydigan ammo tizim ishlashini tarsquominlab turgan dasturlarni ishlatayotgan bolishi mumkin

LINUXdan chiqish uchun Log out (chiqish) yoki Login as different user (sistemaga boshqa foydalanuvchi sifatida kirish) bolib bunda kompyuter oz ishini tugatmasdan joriy foydalanuvchi ishini tugatib boshqa foydalanuvchi bolib kirish imkonini beradi

Ikkinchi bolim kompyutemi qayta yuklash imkoniyatini beradi Bunda kompyuter avtomatik ravishda ochib yonadi SUSEda bu Restart Computer deb nomlanadi

Uchinchi bolim Shut down (ochirish) yoki Turn of Computer bolib bunda kompyuterdagi barcha dasturlar LINUXning ozi ham ochiriladi

Agar sizdan keyin boshqa kishi kompyuterga otirishi mumkin bolsa kompyutemi ochirmay turib blokirovka qilish mumkin Boshqa foydalanuvchi kirmoqchi bolganda undan maxfiy sozni kiritish talab etiladi Buning uchun bosh menyudan Lock Screen (ekranni blokirovka qilish) bolimi tanlanishi kerak


1 Operatsion sistema nima2 OS kompyuter tizimi bilan foydalanuvchi va dasturlar orasidagi

resurs tarsquominoti sifatida


3 Operatsion sistemalarning tasnifini sanab oting Operatsion sistemaning asosiy konsepsiyasi nimalarda oz aksini topadi

4 Foydalanish va xavfsizlik tizimlari deganda nimani tushunasiz5 Operatsion sistemaning imkoniyatlari qanday6 LINUX-operatsion sistemaci uning imkoniyatlari qolsquollanish doirasi

xususiyatlari va afzalliklari haqida solsquozlab bering7 LINUX-operatsion sistemacining boshqa OS lardan farqli jihatlari

nimada8 LINUX ning dasturiy tarsquominoti haqida nimalarni bilasiz9 LINUX uchun tijorat dastur tarsquominoti nima

10 Internetda ishlash imkoniyatlari qanday


VI bob KOMPYUTER TORLARI

61 Kompyuter tarmoglsquoining arxitekturasi uning modeli va protokollari

Kompyuter tarmoqlarining paydo bolsquolish sabablaridan biri uning resurslaridan hamkorlikda foydalanish aloshyhida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning ozida bir xil marsquolumot va fayl nusxalari amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin Bu

holat axborot tashuvchilardagi joyni printer skaner modem lazer disklar majmuyining birgalikda ishlatilishi esa mablagni tejaydi

Tarmoqdan foydalanganda axborotni saqlash ishonchliligi ortadi chunki qimmatli axborotlami juda oddiy usulda qayta nusxalash mumkin Shuningdek alohida foydalanuvchilar ortasida axborot almashish yengillashadi Bugungi kunga kelib ayniqsa bank faoliyatida tarmoq (kop foydalanuvchi) dastur mahsulotlaridan keng foydalanilmoqda Ular foydalanuvchilar sorovini mujassamlashtiradi ayni vaqtda axboshyrotdan foydalanish imkonini beradi

Apparat qurilmalari va tarmoq dastur tarsquominoti orqali ozaro hamohang ishlay oladigan kompyuterlar majmuyiga tarmoq deyiladi Tarmoqlami turli meyorlarga kora sinflarga ajratish mumkin Bular

1) otkazish qobiliyati yarsquoni marsquolumotlarni tarmoqqa uzatish tezligiga muvofiq

mdash past 100 Kbit s gachamdash orta 05-10 Mbits gachamdash yuqori 10 Mbits dan ortiq2) uzoq kommunikatsiya tarmoqlari bilan ishlash tezligi ularning

fizik olchoviga muvofiqmdash LAN ( Local-Axea Network) lokal tarmoq (bir ofis bino

ichidagi aloqa)mdash CAN (Campus-Area Network) mdash kampus tarmoq bir-biri

bilan telefon yoki modemlar orqali ulanish ammo bir-biridan birmuncha uzoqda joylashgan kompyuter lokal tarmoq


mdash MAN (Metropolitan-Area Network) katta tezlik bilan aloq uzatish (100 Mbits) katta radiusga (bir necha olsquon km) axboroi uzatish imkoniyatiga ega kengaytirilgan tarmoq

mdash WAN (Wide-Area Network) keng masshtabli (mintaqaviy) maxsus qurilma va dasturlar bilan tarsquominlangan alohida tarmoqlami birlashtiruvchi yirik tarmoq

mdash GAN (Global-Agea Network) global (xalqaro qitalararo) tarmoq

3) tarmoq tugunlari turi boyicha (tugun mdash hisoblash tarmoqlari va ulaming alohida elementlari ulangan joyi) Boshqacha aytganda tugunga shaxsiy mini- va katta kompyuterlar alohida tarmoq ham kiradi Masalan umumiy foydalanish tarmoqlaridagi alohida kompshyyuterlar (ulami yana ishchi stansiyalar deb ham yuritishadi) tugun- larga misol bolsquola oladi Unchalik katta bolmagan alohida tarmoqlar kampus tarmogi uchun tugun boladi

4) tugunlar munosabatiga koramdash bir xil rangli (peer-to-peer) uncha katta bolmagan bir xil

mavqega ega kompyuterlar (bu yerda hamma kompyuterlar ham laquomijozraquo yarsquoni tarmoqning oddiy foydalanuvchisi ham laquoserverraquo yarsquoni tarmoq foydalanuvchilariga xizmat korsatishni tarsquominlovchi bolishi mumkin) Macalan WINDOWS OS tarmogi

mdash taqsimlangan (Distributed) tarmoqlar Bunda serverlar tarmoq foydalanuvchilariga xizmat korsatadi biroq tarmoqni boshqarmaydi

mdash server (Server based) yoki markazlashgan boshqarishga ega tarmoqlar Bu yerda tarmoqning bosh elementi serverdir Qolgan tugunlar serveming resurslaridan foydalanishi mumkin (masalan Novell NetWare Microsoft LAN Manager va boshqalar)

5) tarmoq operatsion sistemalarini ishlatish boyicha (tarmoq OS)gomogenli mdash hamma tugunlarda bir xil yoki yaqin operatsion

sistemalardan foydalaniladi (masalan WINDOWS OS tarmogi)geterogenli mdash bir vaqtning ozida bir nechta tarmoq operatsion

sistemalari ishlatiladi (masalan Novell NetWare va WINDOWS)Tarmoq servisiTarmoqda bir necha xil serverlar bolishi mumkin Kompyuter

tarmogi oz mijozlariga qanday xizmatlar turkumini taklif etishi ulaming servisi qanday bolishi juda muhimdir Ular bilan tanishamiz

mdash fayl mdash server mdash mijozga axborot saqlash qurilmalarida saqlanuvchi fayllardan foydalanish imkonini beradi Server barcha ishchi stansiyalardan fayllaiga kirish imkonini berishi zarur Bunda bir vaqtning


ozida turli stansiyalardan bir xil sorov kelganda axborotlami himoya qila olish vazifasi ijobiy hal etiladi

mdash print mdash server umumiy holda kopgina mijozlarga bir nechta printer orqali xizmat korsatishni tarsquominlaydi Bunda server chop etiluvchi axborotlami qabul qila olishi va ularni navbati bilan chop etishga chiqarishi kerak

mdash faks-server mdash mijozlarga faks-modem telefon tarmoqlari bilan mujassam tarmoqli xizmat korsatishni tarsquominlaydi Bu goyo axborot chiqarishga oxshaydi (printer kabi) Faks-server olgan faksimil xabarlar alohida tarmoqda qayta ishlanadi Bundan tashqari tarmoqda quyidagi xizmatlar bolishi mumkin

mdash elektron pochta (E-mail) mdash mijozlar ortasida ular bir- birlaridan qancha uzoqlikda joylashgariligidan qati nazar axborot almashishni tarsquominlaydi Bu yerda jarayon xuddi oddiy pochta kabi kechadi Elektron xat olsquoz adresiga ega Uni jonatuvchi desak qabul qiluvchi ham oz adresiga ega laquoXatraquo pochta qutisi (yarsquoni pochta serveri)ga tashlanadi va pochta serverlar sistemasi yordamida qabul qiluvchi pochta qutisiga yetkaziladi yarsquoni bu yerda uzatuvchi va qabul qiluvchining maxsus kataloglari mijozga xizmat qiluvchi kompyuterda joylashtirilgan boladi Shu tariqa xatlar fayllar sifatida uzatiladi Ohang tovush kartalari yoki ovozli modemlar hatto tovushlarni ham uzatish imkonini beradi

mdash bevosita muloqot (Chat) bunda aniq vaqtda maxsus dastur tarsquominoti yordamida ikki yoki undan ortiq mijozlar ozaro axborot almashinishi tushuniladi yarsquoni bir kompyuter klaviaturasida terilgan axborotlar ayni vaqtning ozida boshqa kompyuter ekranida paydo bolaveradi Raqamli videokameralar tovushli kartalar mikrofonlar multimedia vositalarini qollaganda videokonferensiyalar otkazish imkoniyati tugiladi Bunday holatlarda kompyuterlar yuksak unum- dor va tarmoqning otkazish qobiliyati kuchli bolishi lozim

62 Lokal va global tarmoqlarning xususiyatlariWorld Wide Web mdash global axborot tizimi

U Global tarmoqlar marsquolumki yirik shaharlar mamlakat qitrsquoalami qamrab oladi Lokal tarmoqlar esa birmuncha kichik maydonni oz ichiga oladi Ular 10 100 1000 metr chamasi radiusda 1000 nafarga yetar-yetmas mijozshy

larga xizmat qilishga moljallanadi Bunday hajm LKT 10 Mbayts va undan ortiq tezlanishda ishlash imkonini beradi Odatda LKT ishchi


stansiyalar (IS) va maxsus kompyuterlami (fayl print serverlari va boshqalar) ozaro kabel bilan boglashdan iborat Ular oz navbatida tarmoq adapterlari (tarmoq kartalari) yordamida maxsus platalar orqali kompyuteming sistemali platalarini kengaytiradi

Alohida tugunlami tarmoqda ulash usullari tarmoq topologiyasi deyiladi Odatda uchta topologiya qollaniladi

1 Umumiy shina Bu holda lokal tarmoqdagi barcha kompyuterlar bitta aloqa chizigiga parallel boglanadi Bunday shinalami boshqarish ham alohida ham markazlashgan bolishi mumkin Markazlashgan boshqaruvda tarmoqqa maxsus kompyuter-hakam ulanadi uning vashyzifasi tarmoqda axborotni uzatishni boshqarishdir Alohida boshqaruvda hamma kompyuterlar bir xil maqomga ega ular mustaqil marsquolumotshylami uzatish kanalini boshqaradi

2 Halqa Bu holatda barcha kompyuterlar yopiq halqasimon ketma-ket boglanadi Bunda xabar birin-ketin kompyuterdan kompyuterga uzatiladi Xabami uzatgan kompyuter yana osha xabarni qayta qabul qilmaguncha jarayon davom etaveradi

3 Yulduzcha Yulduzcha topologiyaga ega tarmoqlar markaziy tugunga (kommutator yoki konsentratorga) ega Mazkur markaziy tugunga qolgan barcha kompyuterlar ulanadi Dastlab uzatilgan xabar ana shu qurilmaga kelib tushadi song boshqa kompyuterlarga uzatiladi

Boglash uchun qollaniladigan kabellar uzatish muhiti deb yuritiladi Masalan

mdash koaksial kabellar (coaxial cable) ular televizion antennaga juda oxshash

mdash juftli oram (tvisted pair) telefon simini eslatadimdash optik tolali kabel (fider-optic cable) Eng ishonchli va tez shu

bilan birga juda qimmat kabel turiTarmoqda kompyuterlami ulash uchun qalin (INTERNET yogon

simi mdash global tarmoqlar uchun) yoki ingichka koaksial simlar (ETHERNET mdash lokal tarmoqlar uchun) oralgan juftlik (toking ring mdash vitaya para) va optik tola (dastlab shishadan hozir esa plastik tola) simlari ishlatilishi mumkin

Lokal tarmoqlarning qollanish sohasi juda keng Bunga ofis ishlarini avtomatlashtirish korxona boshqaruv sistemalari loyihalarni avtomatlashtirish texnologik jarayonlari va robototexnika kompleksla- ri bank va axborot sistemalari elektron pochta sistemalarini boshqarish kiradi

WINDOWS OS lokal tarmogi bugungi kunda sozlash va ishlatish uchun juda qulayligini ersquotirof etish kerak Tarmoq bilan ishlashdan


awal agar kompyuter lokal tarmoqqa ulanmagan bolsquolsa sozlash ishlari olib boriladi Kompyuter tarmoqda ishlashi uchun uni sozlash jarayoni quyidagicha

Awalo kompyuterda tarmoq plata (karta) borligiga ishonch hosil qilish darkor

Yuqorida sanab olsquotilgan simlar orqali va maxsus HUB (Switch) qurilmasidan foydalangan holda kompyutemi tarmoqqa ulash HUB lar xonadagi kompyuterlami bir-biri bilan boglsquolash uchun kerak bolsquolsa Switchlar binolar orasiga qoyiladi

Tarmoqda ishlovchi har qanday kompyuter oz nomi va ishchi guruhiga ega bolishi kerak Boshqa tarmoq ishtirokchilari unga shu nom bilan murojaat qilishlari mumkin (fayl va papka xabar jonatish)

INTERNETAbonent tizimlarining hududiy joylashuviga qarab kompyuter

tarmoqlari (KT) ni 3 turkumga ajratish mumkinLokal tarmoqlar (LAN mdash Local Area Network) mdash bir xonadagi

binodagi uncha katta bolmagan hududdagi kompyuter tarmoqlari (25 km gacha bolgan masofada birlashtirilgan kompyuterlar)

mintaqaviy kompyuter tarmogi mdash bir-biridan ancha uzoqda joyshylashgan kompyuterlar va lokal tarmoqlami ozaro bolaydi U katta shahar iqtisodiy mintaqa va alohida mamlakat doirasidagi abonent- lami oz ichiga olishi mumkin

global tarmoqlar turli mamlakatlar yoki qitalarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi

Global mintaqaviy va lokal kompyuter tarmoqlarining birlashuvi kptarmoqli iyerarxiyani tashkil etib umumjahon axborot resurslarini birlashtirish va ulardan kollektiv ravishda foydalanish imkoniyatlarini yaratadi

Hozirgi kunda dunyoda koplab kompyuter tarmoqlari ishlab turibdi Dastlabki kompyuter tarmogi mdash ARPANET (Advenced Researsh Projects Agency Network) mdash AQSHning mudofaa vazirligi tomonishydan 1969-yili ishlab chiqilgan U keyinchalik boshqa KTlar bilan birlashtirilib INTERNETning bir qismi sifatida ishlatila boshlandi

INTERNET mdash international network mdash yagona standart asosida faoliyat korsatuvchi jahon global kompyuter tarmogi Internet xizmati laquointernet provayderlariraquo yordamida aloqa kanallari mdash telefon tarmogi kabelli kanallar radio va kosmos aloqa tizimlaridan foyshydalanish orqali amalga oshiriladi Hozir Intemetga dunyoning 150 dan ortiq mamlakatlaridagi milhonlab kompyuterlar ulangan Har oyda tarmoq miqdori 7mdash10 ga ortib bormoqda Intemetdan foydalanuv-


chilaming soni 2002-yil sentabriga kelib 6056 mlnga yetdi Eng kop foydalanuvchilar Yevropada mdash 19091 mlnkishi Lekin solsquonggi paytda Osiyo mdash Tinch okean regioni mamlakatlarida foydalanuvchilar soni tez olsquosib bormoqda Hozir ular 18724 mln kishini tashkil qiladi Bugungi kunda Internet 50000 dan ortiq alohida tarmoqlami boglaydi Ular turli zamonaviy axborotlami taklif etib kelmoqdalar Masalan Nyu-York fond biijasi aksiyalari kotirovkasini Massachusets texnologiya institutida kolsquorib chiqish mumkin Usenet sistemasi yordashymida global muammolami bahslashib muhokama qilish mumkin Yahoo yoki Yandex izlash sistemasi orqali Sizga kerakli axborot tez va soz topiladi Masalan oddiy tovarlar narxidan boshlab teatr repertuarigacha axborot olish mumkin Internet tarmogi orqali bugungi kunda kundalik rozgor xaridlari amalga oshirilmoqda

Elektron nashr kutubxona sistemalari esa juda ommaviylashib ketdi Ular yirik kutubxona va nashriyotlami ozaro boglaydi Biroq elektron pochta eng kop ommalashdi Bu sistema bir zumda dunyoning xohlagan burchagiga xabar yetkaza oladi

Intranet mdash internet texnologiyasi dasturiy tarsquominoti va protokollari asosida tashkil etilgan hamda marsquolumotlar bazasi va elektron hujjatlar bilan kollektiv ravishda ishlash imkonini beruvchi korxona yoki konsem miqyosidagi yagona informatsion muhitni tashkil etuvchi kompyuter tarmogi

63 WWWda axborotlarga kirish izlashWWWga axborotlami joylashtirish

IRC ICQ (Internetda muloqot)

Internet xizmatlari deganda tarmoqdagi xizmatlar tushuniladi Ular quyidagilardan iborat

WWW mdash grafik audio va video materiallarni oz ichiga olgan gipermatnli hujjatlarni korish va topish

telnet mdash kompyuterga uzoqdan boglanish ftp mdash fayllarni uzatish e-mail mdash xabarlami uzatishusenet mdash elektron ersquolonlar taxtasi telekonferensiyalar gopher mdash matnli hujjatlarni korish va topishWWW mdash Intemetning eng ommabop xizmat turi Unga ulamsh

uchun kompyuter bilan modem yetarlidir Shu tufayli Butun dunyo tarmogi butun olam axborotlar ombori mdash kutubxonaga aylanib qoldi


va u dunyoga yoyildi WWW da marsquolumotlar sahifalarda joylanadi WWW sahifalari soni songgi 3 yilda yuz milliondan oshib ketdi Bu sahifalar egasi kim Ular yirik korporatsiyalar yoki kichik korxonalar universitet va maktablar tashkilotlar jumal va rolsquoznomalar yoki oddiy shaxslardir Bu sahifalarda turli-tuman marsquolumotlar joylanadi Hozirgi kunda WWW axborot olishning va tarqatishning eng qulay usulidir

World Wide Web xizmati (WWW) Bu xizmatni odatda Internet bilan tenglashtiradilar Aslida WWW xizmati mdash bu Intemetning kolsquop tarmoqli xizmatlaridan biridir

World Wide Web mdash Web-serverlarda saqlanayotgan va olsquozaro boglsquolangan millionlab elektron hujjatlaming yagona marsquolumotlar fazosi Web-fazolar (пространство Web) ning alohida olingan hujjatlari Web-sahifalar (Web-страницы) deb yuritiladi Web-sahifalaming marsquolum mavzuga birlashtirilganguruhlarini Web-tugunlar (Web-узел) yoki Web-sayt yoxud oddiy sayt deb yuritiladi Bitta Web-server yetarli darajada kop saytlami olsquozida mujassamlashtirishi mumkin Ulaming har biriga odatda serveming qattiq diskida alohida katalog ajratiladi

Terminalli rejim Tarixan kompyutemi masofadan turib boshqashyrish xizmati Telnet bilan bogliq Masofadagi kompyuter ishini kerakli protokol xizmati orqali boshqarish laquokonsolliraquo yoki laquoterminalliraquo boshqarish deb yuritiladi Intemetda Telnet dan texnik obyektlami masalan laquoteleskopraquo laquovideokameraraquo sanoatdagi robotlami masofadan turib boshqarishda foydalaniladi

Elektron pochta (E-mail) Bu xizmat turi ham dastlabki elektron xizmatlardan hisoblanadi Internetda uni tarsquominlash uchun maxsus pochtali serverlar ishlatiladi Shu narsaga ersquotibomi qaratmoq kerakki laquoserverraquo deganda maxsus ajratilgan kompyuter tushunilmaydi Bu yerda va bundan keyin laquoserverraquo sifatida dasturiy tarsquominot ham tushunilishi mumkin Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki Intershynetda bitta kompyuter bir nechta server va har xil xizmatlar vazifasini bajarishi mumkin

Pochtali serverlar mijozlardan marsquolumotlar oladi va ulami adresli serverlarga zanjir boylab uzatadi Ular adresli serverlar bilan aloqa boglaganda avtomatik ravishda marsquolumotlar adresli kompyuterga uzatiladi

Pochta xizmati SMTP va POP3 korinishidagi ikkita amaliy protokolga asoslangan Birinchi protokol yordamida axborot kompyuterdan serverga uzatiladi ikkinchisi orqali qabul qilinadi Kliyentning har xil korinishdagi elektron pochtali dasturlari mavjud Masalan


Windows98 operasion sistemasida ishlaydigan Microsoft Outlook Express va bundan kuchliroq bolgan Microsoft Outlook 2000 elektron pochta xizmati hamda boshqa ish yuritish vositalariga ega bolgan dasturlar ham mavjud

Tarqatish rolsquoyxatlari (Spiski rassilki) (Mail List) Odatda elekshytron pochta ikkita hamkoming ozaro aloqasini tarsquominlovchi vosita sifatida qollaniladi Agar xabar uzatilayotgan hamkor bolmasa u holda marsquolumotlar oqimining adresi tarqatish royxatiga kiritiladi Bu maxsus mavzuli serverlar bolib ular aniq bir mavzu boyicha marsquolumotlarni yigadi va obunachilarga ushbu marsquolumotlami elektron aloqa xizmatining xabari tariqasida jonatadi

Tarqatish royxatining mavzusi ixtiyoriy bolishi mumkin Masashylan chet tilini organish ilmiy-texnik sharh hisoblash texnikasining apparat va dasturiy vositalari haqidagi marsquolumotlar

Telekonferensiya xizmati elektron pochta xizmatining har tomonga tarqatish xizmatiga oxshab ketadi Telekonferensiya xizmatida xabar bitta muxbirga yuborilmay balki bir guruh muxbirlarga uzatiladi (bunday guruhlar telekonferensiyalar yoki yangiliklar guruhi deb ataladi) Yangiliklar guruhi uzatilayotgan serverdan boshqa hamma serverlarga jonatiladi Bu jarayon vaqti-vaqti bilan takrorlanib turadi Har bir serverga tushgan xabar chegaralangan vaqt mobaynida (odatda bir hafta) saqlanadi Ushbu davr mobaynida xohlovchilar xabarlar bilan tanishish imkoniyatiga ega boladilar Bir sutka ichida hamma tomonga tarqatilgan xabarlar butun yer shariga tarqaladi Keyinchalik bu xabarlar asta-sekin ochiriladi chunki serverga ushbu xabarlar qayta jonatilmaydi Har kuni dunyo miqyosida millionga yaqin xabarlar tarqatiladi Ularning orasidan kerakli xabarlarni topib olish amaliy jihatdan mumkin emas Shuning uchun telekonferensiya tizimi mavzular guruhiga bolingan Hozirgi vaqtda dunyoda yangiliklar mavzularining 50000 ga yaqin guruhi mavjud Yangiliklar guruhidan foydalanishning asosiy marsquonosi shundaki butun dunyo boyicha shu sohaga taalluqli mutaxassislarga murojaat qilib savol berish va kerakli javobni yoki maslahatni olish mumkin Bu yerda albatta shu narsaga etibor berish lozimki berilayotgan savolning mazmuni telekonfe- rensiyaning mavzusiga taalluqli bolishi kerak Kopgina yuqori malakali mutaxassislar (konstruktorlar muhandislar olimlar vrachlar pedagoglar huquqshunoslar yozuvchilar dasturlovchilar va boshqalar) doimiy ravishda ozlariga taalluqli telekonferensiya mavzularini korib boradilar Bunday korinishda marsquolumotlami olish marsquolumotlar monitoringini tashkil qilish deyiladi Yangiliklar guruhidagi katta hajm-


dagi xabarlar monitoringini tashkil qilish masalani murakkablashtirib yuboradi Shu sababli ayrim guruhlarda keraksiz marsquolumotlami yarsquoni telekonferensiyaga aloqasi bolmagan marsquolumotlarni tushirib qoldirish imkoniyati mavjud Bunday konferensiyalami moderatsiyalanuvchan deb yuritiladi Moderator sifatida masrsquoul kishi yoki marsquolum bir kalit sozlar bilan filtr qiladigan maxsus dastur ishlatilatishi mumkin Bu holni avtomatli moderatsiya (автоматическая модерация) deyiladi

Telekonferensiyalar xizmati bilan ishlash uchun mijozlarga moljalshylangan maxsus dasturlar mavjud Masalan Microsoft Outlook Express telekonferensiyalar xizmati bilan ishlash imkoniyatiga ega Bu dastur bilan ishlash uchun elektron aloqa xizmati kabi uning kerakli parametrlarini yuklash va yangiliklar guruhi (группа новостей) serveri bilan ozaro aloqani tarsquominlash kerak

Fayllarni uzatish xizmati (FTP) Internet xizmatlari orasida fayllami qabul qilish va uzatish ancha katta foizni tashkil etadi Dastur fayllarini katta hajmdagi hujjatlarni (masalan kitoblami) hamda arxiv marsquolumotlarini fayllar korinishida uzatishga zaruriyat tugiladi

FTP xizmati dunyo tarmogida oz serverlariga ega bolib unda arxiv korinishidagi marsquolumotlar saqlanadi

FTP protokoli server va mijozlar ortasidagi ikkita TCP qoshil- malar (соединения) bilan bir vaqtda ishlaydi Birinchi qoshilma bilan marsquolumotlar uzatiladi Ikkinchi qoshilmadan marsquolumotlami boshqarishda foydalaniladi FTP protokol serverga murojaat qilgan mijozning qayd etish vositasini ham taklif qiladi Bu usul bilan odatda kommersiyali serverlar va chegaralangan serverlar ozlarida qayd etilgan kliyentlarga foydalanuvchining ismini va u bilan bogiiq parolni kiritishni talab qiladi Ammo on minglab FTP serverlar mavjudki ular anonim korinishda ozlarining xizmatini taklif etadi Bu holda foydalanuvchilar ism sifatida anonymous sozini va parol sifatida elektron aloqa xizmatini kiritishlari kifoya Kop holatlarda FTP xizmati buni avtomatik ravishda bajaradi

IRC xizmati (Internet Relay Chat) Bu xizmat real vaqt mobayshynida bir nechta kishilami ozaro togridan togri muloqot qilish imkoniyati bilan tarsquominlaydi Ayrim hollarda IRC xizmatini chat- konferensiya yoki oddiy chat deb ham aytadilar Telekoferensiyalardan farqli olaroq chat-konferensiyalarda muloqot bitta aloqa kanali doirasida amalga oshirilib unda bir nechta odam ishtirok etishi mumkin IRC servisini qoilab-quwatlaydigan serverlar va tarmoqlar bilan ishlayshydigan bir qancha imtiyozli mijozli dasturlar mavjud Ulardan eng imtiyozlilaridan biri mdash mIRCexe dasturidir


ICQ xizmati Bu xizmat intemetga (ayni vaqtda) ulangan kishishyning IP-tarmoqdagi adresini izlab topishga moljallangan Kopgina foydalanuvchilar doimiy IP-adresga ega emaslar Shuning uchun ushbu xizmatga zaruriyat tugilgan Bu xizmatdan foydalanish uchun uning markaziy serverida qayd qilinish (httpwwwicqcom) va shaxsiy nomer UIN (Universal Internet Number) olish kerak Bu nomemi hamkorga uzatish mumkin Bu holda ICQ xizmat Intemet-peyjer korinishidagi xizmat turini bajaradi UIN nomemi bilgan holda uning IP-adresini bilmasangiz ham uning markaziy server xizmati orqali hamkor bilan ulanish uchun xohish borligi haqidagi xabami jonatish mumkin

FTR (File Tgansfeg Rgotosol mdash fayllami uzatish qaydnomasi) qaydnoma marsquolumotlar almashish xizmatidir Bu xizmat orqali har bir foydalanuvchi oz kompyuterida mavjud FTR dasturdan foydashylanib uzoqdagi FTR server kompyuteriga ulanishi fayllami uzatishi yoki oz kompyuteriga fayllami qabul qilib olishi mumkin FTR orqali faqat matnli emas balki ikkili fayllami (matnli bolmagan ixtiyoriy faylni) ham jonatish va qabul qilib olish mumkin Hatto uzoqdagi kompyuterga anonumouz (nomsiz) foydalanuvchi nomi bilan kirib FTR serveriga (ruxsat berilgan fayllarga) yozib qoyish imkoniyati mavjud Bunday fayllar FTR-serveming maxsus incoming katalogiga yoziladi Oz navbatida FTR server mijoz server texnologiyasida ishlaydigan tizimdir

Ilgari FTR dasturlari faqat UNIX da tuzilgan bolsa hozir IVM RS kompyuterlarining MS Windows muhitida ham bemalol ishlay oladi Bu esa uning qulay interfeysidan foydalanish mumkin deganidir Xost kompyuter katalog va fayllari bilan grafik interfeysida foydalanganda goyoki oz katalog va fayllari bilan ishlayotgandek his qilinadi va mijoz kompyuteridan odatdagidek fayllar yozib olinadi FTR mijoz dasturlardan foydalanib uzoqdagi kompyuter bilan bogianayotganda awalo unda royxatdan otish lozim Agar tizim administratori foydalanuvchi sifafida sizni royxatdan otkazgan bolsa bunda hech qanday muammo tboimaydi va sizga berilgan huquq (administrator omatgan) doirasida undan bemalol hatto lozim bolsa server resurslaridan ham foydalanaverasiz

Anonim(nomsiz) FTR server Anonim FTR server tarmoq resurslarining kop tarqalgan korinishlaridandir Bunday serverlar ixtiyoriy foydalanuvchini xost kompyuteri hatto u unda royxatshydan otmagan bolsa ham kirishga ruxsat beradi Bunda foydalanuvchi nomi sifatida anonumous sozi va songra ixtiyoriy


parol kiritiladi Kop hollarda foydalanuvchi paroli sifatida uning elektron pochta manzili kiritiladi Anonim FTR serverlar Internet aloqalarida dastur mahsulotlari va boshqa marsquolumotlarni ayirbosh- lashda muhim rol oynaydi Bunday serverlar dunyo boyicha joylashgan bolib unda ozingizni amalda qiziqtirgan barcha dasturlar va fayllarni topishingiz mumkin Bunda ularning aksariyati bepul beriladi (dastur va marsquolumotlar bepul emasligini eslang) FTR serverlarda fayllarni resurslami aniqlash masalasi (albatta siz uning manzilini awaldan bilmasangiz) ancha murakkab Bunga bir qancha sabablar bor Ulardan biri FTR serverlardagi fayllar nomlari turli amaliyot tizimlarida har xil belgilanishi FTR sershyverlarda tashqaridan kirishi lozim bolgan fayllar royxati mavjud emasligi va boshqalardir

Dunyo boyicha domenlar royxatini FTR va Gorher serverlar orqali olish mumkin Ularning manzillari nismeritedu Internet sonnesetitu (Internet hamjamiyati) fayllari esa netsbusountru worldlisttxt nomlariga ega Shuning uchun FTR serverlarga katalog va fayllarda joylashgan marsquolumotlarni README (meni oqi) yoki Index (korsatkich) nomli fayllar orqali izlansa masala ancha oson kochadi Chunki bu fayllarda FTR-server va undagi kataloglar haqida marsquolumotlar joylashgan boiadi Shuning uchun vaqtni kop sarfla- maslik maqsadida awalo bu fayllami (INDEX README) yozib olib organish maqsadga muvofiqdir

Foydalanuvchida server haqida turli savollar tugilsa unda oz server administratoriga rosmaster nomi bilan murojaat qilinadi Masalan markaziy marsquolumotlar tizimi joylashgan manzil vsintemicnet nomga rosmastervslnternisnet bilan elektron poch- taga murojaat qilinadi

Fayllar bilan ishlash FTR da fayllar bilan ishlash uchun quyidagi buyruqlardan foydalaniladi

Ascii mdash uzatiladigan fayllarga matn sifatida ishlov berilsin binnaru mdash uzatiladigan fayllarga ikkili fayl sifatida ishlov berilsin sr mdash asii fayllar bilan ishlashda belgilami ochirish holatini

ozgartirishhash mdash marsquolum qism maiumot uzatilganligi belgisini korsatish

(odatda laquoraquo paydo boiadi)romt mdash guruh fayllami uzatishda foydalanuvchiga sorovni korsashy

tish yoki korsatmaslikStatus mdash omatilgan opsiyalaming holatini korsatish user mdash tizimga kirishini soramoq (nom va parol)


vegose mdash foydalanuvchiga keng axborotlami berish yoki bermaslik holatini ornatish

Fayllarni nusxalash FTR da fayllami nusxalash quyidagi buyruqshylar yordamida amalga oshiriladi

get mdash uzoqlashgan kompyuterdan lokal kompyuterga nusxa olish

Recv mdash Set uchun sinonimRut mdash lokal kompyuterdan uzoqlashgan kompyuterga nusxa

olishSend mdash Put uchun sinonimMget mdash uzoqlashgan kompyuterdan lokal kompyuterga bir qancha

fayllar nusxasini olishmput mdash lokal kompyuterdan uzoqlashgan kompyuterga bir necha

fayllar nusxasini olishKataloglar bilan ishlash FTRda kataloglar bilan ishlash uchun

quyidagi buyruqlardan foydalaniladipwd mdash uzoqlashgan tizimning joriy katalogini chop qilish cd mdash uzoqlashgan tizimda katalogni ozgartirish sdur mdash uzoqlashgan tizim katalogini joriy katalogning ildiz

katalogiga ozgartirishdir mdash uzoqlashgan tizimning katalogini korish mdir mdash uzoqlashgan tizimning katalogi mundarijasini barcha

ichiga qoyilgan kataloglar bilan birgalikda chop etishis mdash uzoqlashgan tizim katalogining faqat fayllari nomlarini

chop etishmis mdash uzoqlashgan tizim katalogining unga joylashtirilgan kata-

loglardagi fayllari nomlarinigina chop etishled mdash lokal tizimda ishchi katalog nomini ozgartirish

GORHER TIZIMI

Gorher dasturi Internetning tavsiyanoma korinishidagi turli resurslariga kirishni tarsquominlovchi dasturdir Bu dastur Gorher epter buyrugi yordamida ishga tushiriladi Bu buyruq mijoz dastumi ishga tushiradi U orqali Gorher server dasturiga otiladi va bunda ekranda serverda mavjud tavsiyanomalar royxati paydo boiadi Kerakli tavshysiyanoma tanlansa natijada yangi tavsiyanoma hosil boiadi va u oz navbatida boshqa Gorher serverga jonatishi ham mumkin

Misol A kompyuterida joylashgan Gorher server В kompyuterida joylashgan Gorher serverga murojaat qilib mos tavsiyanoma tanlansa u В Gorher serverga dastuming mijoz qismini qayta manzillaydi


Bunda foydalanuvchi golsquoyo olsquoz mijoz dasturi bilan В Gorheg serverda ishlayotgandek boiadi Yarsquoni FTR dagi fayl rolsquoyxati omiga tavsiyanoma royxatini beradi Bu esa ancha qulaydir Gorher dasturlaridan tarmoqda foydalanish Gorher bilan ishlash imkoniyatini berishi uchun xost kompyuterida server qismi dasturlari foydalashynuvchi kompyuterida esa mijoz dasturlari olsquornatilgan boiishi kerak

Shunday qilib Gorher mijoz tavsiyanomalar orqali boshqa Gorher serverga ulanish (olsquotish) bu serverdagi fayllarda nimalar borligini aytib berish imkonini beradi va o lsquoz navbatida boshqa xost kompyuterdagi Gorher serverga ulanadi Umumiy holda har bir Gorher server boshqalariga unda mavjud tavsiyanoma orqali murojaat qilish y o ii bilan bogiangandir Gorher serverning bunshyday bogianib ishlashi Gorher fazo deb ataladi Gorher server markazi Minnesota universitetida boigani uchun har bir yangi Gorher server u orqali otadi Va uni dunyo Gorher serveri qatoriga qoshish uchun ruxsat soraladi Gorher tizimlarini kuzatish xizmati mavjud bolib u oz maxsus serveriga ega Uning nomi gorhertsumnedu bolib u orqali barcha Gorher serverlar royxatini topish mumkin

Yuqori tezlikka ega boigan uzatish kanallari Internetning muhim korsatkichlaridan biri u orqali istalgan

hajmdagi maiumotlami tez uzatishdir Shuning uchun Internet teshylefon orqali ishlaydi Internet ajratilgan ijaraga olingan telefon yoilari orqali omatilgan bolsa unda ishlash tezligi yuqori boladi Hozirgi kunda turli tezliklar bilan ishlovchi Tl T2 TZ kanallar tizimi mavjud Xususan ular quyidagi tezliklarda maiumotlami uzatishi mumkin

Tl aloqa liniyasi 15 MbaytsT2 aloqa liniyasi 15 MbaytsTZ aloqa liniyasi 45 MbaytsTZ juda yuqori tezlikka ega bolib Amerika Internet magis-

trallarida ishlatiladi Shuni aytish lozimki respublikamizda optik-tola magistral yollari tola ishga tushirilishi bilan maiumotlami juda katta tezlikda uzatish imkoniyati paydo boladi

Intemetda maiumotlami uzatish uchun katta tezlikka ega bolgan X25 va ISDN (lntegreted Services Digita Network mdash xizmatlami integratsiyalovchi raqamli tarmoq) kanallari hozir keng qollanmoq- da Ularning ishlatilishi natijasida turli mamlakatlarda telekonferensiyalami tashkil qilish va foydalanuvchilami qiziqtiruvchi mavzular boyicha muhokama qilish shu bilan birga shu maqsadlar uchun


xizmat safarlariga jonatishdan xoli bolish imkoniyati paydo bolsquoldi Bundan foydalanish uchun kompyuter orqali uzoqlashgan kompyushyter bilan ishlash imkoniyatini beruvchi qoshimcha raqamli adapter va koprik omatiladi Shuning hisobiga kompyuterlararo maiumot almashish modem orqali maiumot almashishga qaraganda bir necha bor tez boiadi ISDN bilan ishlovchi maxsus dasturlar Windows 9X va Internet brauzerlari uchun ishlab chiqilgan

Wais (Wide Agea Information System) mdash keng qamrovli axborot tizimi Kirish uchun ochiq berilganlar bazasi tizimi U tarmoq resurslarining kolsquorsatkichlangan maiumotlarini saqlovchi global beshyrilganlar bazalarining majmuyidir Wais taqsimlangan berilganlar bazasida qandaydir satr yoki kalit sozlar yordamida maiumotlami topish imkoniyatini beradi Bundan korinib turibdiki Wais fayl nomlari va formati bilan emas balki ularda joylashgan matnlardan tashkil topgan berilganlar bazasi bilan ish koradi

Wais da boshqa xost kompyuterlarda mavjud berilganlar bazasi bilan bevosita aloqa bogiab kerakli hujjatni undan avtomatik ravishda oladi Demak Wais tufayli intermurojaatlar turli bazalar tizimi bilan ham bogiangan Bundan tashqari Waisda mavjud berilganlar bazasiga yangi berilganlar bazasini qoshish mexanizmi yaxshi ishlab chiqilgan Wais da ishlatiladigan matnlardan tashkil topgan fayllardagi matnlar oichoviga hech qanday chegara yoq Bunday imkoniyat hozir tijorat maqsadlarida maiumot olishda keng qoilanilmoqda

Finger mdash bu Intemetning buyrugi boiib u foydalanuvchilar haqida marsquolumotlar olish uchun xizmat qiladi Uning deyarli barcha amaliyot tizimlari (DOS Widows) uchun versiyalari mavjud

Finger buyrugini bajarish (Unix da) quyidagicha boiadi Finger foydalanuvchi royxat nomi (log in ) Misol uchun Finger mirariplawsilkorg buyrugi orqali Internet bilan bogianilsa Finger orqali mirarip haqida maiumot olish mumkin Finger dan foydashylanish uchun foydalanuvchining nomi (login) va foydalanuvchi royxatshydan otgan kompyuteming toia nomini bilish kerak

Bu marsquolumotlar maium boisa Finger foydalanuvchi togrisida quyidagi maiumotni beradi uning ismi sharifi uy katalogi Internet bilan oxiigi marta qachon aloqa qilgani oqilmagan elektron pochtaning borligi Ayniqsa oxiigi maiumot kop hollarda foydali bolishi mumkin Chunki xususan siz yuborgan xatingiz oqilgan yoki oqilmagani (olinmagani) haqida maiumotga ega boiasiz

Finger yordamida plan (shaxsiy reja) faylini ochib korish imkoniyati ham agar u uy katalogida joylashtirilgan boisa mavjud Oz shaxsiy plan faylingizda esa xohlagan rejani yozishingiz mumkin


Finger dan foydalanish har doim muvaffaqiyatli kechavermaydi Quyidagi uch holatda u kerakli natijani bermasligi mumkin

1 Finger foydalanuvchini topolmaydi Bunda Finger atayin paydo boiadi Bu esa foydalanuvchi manzili notogri kiritilganini bildiradi

2 Finger kompyutemi topolmaydi Finger unknown hostmirarip lawsilkorg Bu xato kompyuter nomi notogri

korsatilganda paydo boiadi3 Kompyuter Finger buyrugini topa olmaydiFinger mirarip lawsilkoggFinger Sommand not found (buyruq topilmadi)Bu uzoqlashgan kompyuter mdash serverda mijoz kompyuter Finger

buyrugini topa olmadi va shuning uchun bu buyruqni bajara olmadi Bu Finger Intemetning barcha kompyuterlarida boimasligi mumkin- ligidan dalolat beradi

Finger yordamida xususan turli sohalarga oid yangiliklami ham olib turish mumkin Misol uchun Finger nasanews srasemitedu buyruq yordamida NASA yangiliklarini olish mumkin Yer qimirlashi haqidagi marsquolumotlar esa Finger spyderdnciriswashingtonedu buyshyrugi orqali olinadi

Agshie Mavjud fayllar haqidagi marsquolumotlar turli serverlarda boiadi Archie kalit sozlar orqali serverlarga talabnoma yuborish uchun xizmat qiladi Mavjud tizim orqali Archie ga kirish mumkinligini tekshirish Archie enter buyrugi bilan amalga oshiriladi

Veronisa dasturi Veronisa (Very Easy Rodent-Oriented Netwide Index to Computer Archives mdash qiziquvchilar uchun kompyuter arxivlari boyicha maiumot beruvchi) maiumot va fayllar joylashgan serverni topish uchun xizmat qiluvchi dasturdir Copher serverlarga kirish oson bolishiga qaramay barsquozan qidirilayotgan maiumot yoki fayl qaysi serverdaligini topish qiyin bolishi mumkin Bu holda Veronicadan foydalaniladi va u qiziqtirayotgan fayl yoki maiumot qaysi serverda borligini aniqlab beradi U Copher serverlarda tavsiyashynoma punktini aniqlab beradi Uni ishlatish uchun Veronica serverga kirishni amalga oshiruvchi Copher serverdan foydalanadi Veronica marsquolumotlar bazasi dunyoda mavjud Copher serverlami skanerlash hisobiga toplangan Uning m aium oti marsquolumotlar bazasiga gophertcumnedu serveri orqali kiritiladi Bunda Oether gopher and Information Servers (Boshqa Copher va axborot serverlar) tavsiyano- masi va uning Search Copher srase using Veronica bandi tanlanadi Bunda maiumotlaming archive dan kora osonroq tanlanishiga sabab Copher serverlaming fayllar nomlari bilan emas tavsiyanoma bandlarini


matnlar yordamida tasvirlashidadir Bunday axborot koproq tushunarlidir Bu matnlar yordamida fayl yoki kataloglaming nomlari aytilishidan kora ulaming mazmuni sozlar bilan aytilishini tushunish osonroq Misol uchun biror mavzu bilan fayl nomini faylni topishdan kora koproq maiumot beradi Shuning uchun Veronica archive topolmagan fayUarni ham topib beradi Veronica Copher fayllami tadqiq qilib boigandan song topshiriq asosida bajarilgan barcha ishlaming tavsiyashynoma royxatini beradi Uning yordamida kerakligini Copher dagidan tanlash mumkin

Alta-V ista dasturi Bu dastur WWWda maiumotlami qidirishning zamonaviy serverlaridandir Uning yordamida hatto rus tilida turli kodirovkada tayyorlangan maiumotlami ham qidirish imkoniyati mavjud U KOI-8 va Windows 1251 kodlarida berilgan sahifalami oqiy oladi Keyingi paytda u orqali kuniga millionlab foydalanuvchilar turli maiumot bazalariga telekonferensiyalarga murojaat qilib turibdi Intemetda quyidagi qidiruv sistemalaridan foydalanish mumkin

httpwwwyahoocom mdash eng ommabop qidiruv sistemasi httpwwwramblerru mdash Rossiyaning eng katta qidiruv sistemasi

10500 dan ortiq Rossiya serverlarida qidiruv olib boradihttpwwwyandexru mdash 9000 dan ortiq Rossiya serverlarini qamshy

rab olganhttpwwwulitkaru mdash Intemetning rus tilidagi resurslariga ega

bolgan yangi qidiruv sistemalaridan birihttpwwwassalomuz mdash Ozbekistonning birinchi qidiruv sisshy

temasihttpwwwgovuz mdash Ozbekiston Respublikasi hukumati sahifa-

si Rasmiy axborot Oliy Majlis qarorlari haqida maiumot beradihttpwwwuzauz mdash Ozbekiston Milliy Axborot Agentligi

sahifasi Undan turli mavzudagi maiumotlami va axborot agentliklari haqidagi maiumotlami yangiliklarni olish mumkin

httpwwwpravoeastlinkuz mdash Ozbekiston qonunchiligi yuridik informatsion sistemasiga bagishlangan sahifa Unda qonunlar turli hujjatlar va kodekslar keltirilgan

httpwwwbookuz mdash Ozbekiston Respublikasi haqidagi axboshyrotlami oz ichiga olgan

httpwwwfreenetuz mdash Respublika Internet resurslari haqidagi marsquolumotlar keltirilgan

httpwwwbahtuz mdash Ommabop marsquolumotlar toplami mnoreuz nuuuz ictcouncilgovuz dluz bilimdonuz tsauuz httpwwwundporg mdash Birlashgan Millatlar tashkiloti sahifasi


httpwwwworldbankorg mdash Jahon banki sahifasihttpwwwgovru mdash Rossiya Prezidenti devonxonasi sahifasihttpwwwcomputerraru mdash laquoKompyuterraraquo jumali elektron

versiyasihttpwwwosprupcworld mdash laquoМир ПКraquo jumali elektron versishy

yasihttpwwwinternetru mdash laquoInternetraquo jumaliInternet tarmogida axborotni qidirish boshqa har xil lugatlarda

kutubxonalarda va kataloglarda axborotni qidirishga qaraganda ancha oson Zero Intemetda bir nechta qidiruv tizimlari mavjud Bular ichida eng taniqlilari Yandeks Rambler Aport

Yandexru mdash Yandeks qidiruv tizimiRamblerru mdash Rambler qidiruv tizimiAportru mdash Aport qidiruv tizimiBu qidiruv tizimlarining xususiyati mdash ular rus tilidagi sorovlarga

qarab axborotni rus tilidagi matn bilan qidiradi Chet el qidiruv tizimlarida axborot va solsquorovlar odatda ingliz tilida ifodalanadi Xalqaro axborot-qidiruv tizimlari ichida eng mashhurlari Yahoo Google Alta Vista Infoseek qidiruv tizimlaridir Bu tizimlar axborot va solsquorovlami nafaqat ingliz tilida balki rus ispan fransuz nemis va boshqa tillarda ham ifodalash imkonini beradi

Yahoo com mdash Yahoo qidiruv tizimiGooglecom mdash Google qidiruv tizimiAltavista com mdash Alta Vista qidiruv tizimiInfoseek com mdash Infoseek qidiruv tizimiBu tizimlar bilan axborotni Internet tarmogida qidirish solsquorovlar

orqali amalga oshiriladi Lekin barsquozi bir qidiruv tizimlari oddiy kutubxonalardagidek axborotni qoshimcha ravishda tematik katalogshylar boyicha qidirish imkoniyatini beradi Intemetda axborotni qidishyrish uchun tuziladigan sorovlar rus yoki ingliz tilidagi bir necha sozdan tashkil topishi mumkin Sorovlarga misol

Sorov InternetSorov informatika darsliklariSorov computer scienseSorov uchebnik matematikiSorovlarga javob mdash korsatilgan kalit sozlarga ega bolgan sayt va

gipermatnlargamurojaatlar Bunday murojaatlaming har biri berilgan kalit soziga ega bolgan gipermatnni korsatadi

Yandeks va Aport tizimlari awalambor kalit sozlari sarlavhada topilgan gipermatnlami korsatadi keyin gipermatnning kalit sozlari


royxatda solsquong gipermatnning ozida mdash abzasning boshida ichida va nihoyat butun matn ichida mavjud boiganlarini korsatadi

Ayrim soz va soz birikmalari Intemetda saqlanuvchi matnlarda boimasligi ham mumkin Qidiruvni samarali amalga oshirish uchun turli tematik lugatlarda marsquolumotnomalarda ensiklopediyalarda mol-ashyo kataloglarida korsatilgan eng kop qollaniladigan sozlami ishlatish kerak

Murakkab solsquorovlarQidiruv serverlari xizmatidan qanday foydalaniladi Buning

uchun awalo qidiruv serveriga qidirilayotgan marsquolumotning mazshymunini ochib beruvchi sorovni (kalit sozlarni) togri va aniq qilib berish kerak Masalan biror rus qidiruv serveriga laquomonitorraquo sorovini beradigan bolsak qidiruv serveri bizga oz doirasidagi marsquolumotlar ichidan laquomonitorraquo sozi uchraydigan barcha Web- sahifalarni (sahifa manzillarini) topib beradi Bizga kompyuter monitorlari haqidagi marsquolumotlar kerak boiadigan bolsa sorovni laquokompyuter monitorraquo korinishida berish mumkin Qidiruv server- larining kopchiligida marsquolumotlarni qidirishni osonlashtirish maqshysadida laquoYangiliklarraquo laquo0yinlarraquo laquoSportraquo laquoKompyuterlarraquo kabi qismlar tashkil etilgan bolib foydalanuvchiga aniq marsquolumotni topishga yordam beradi Yuqorida bergan sorovlarimiz laquomonitorraquo laquokompyuter monitorraquo tuzilishiga kora oddiy sorovlar hisoblanadi Kopchilik qidiruv serverlarida maxsus belgi va sozlar orqali murakkab korinishdagi sorovlarni tashkil etish imkoniyati mavjud Murakkab korinishdagi sorovlar maiumotlami tez va aniq topishni tarsquominlaydi Bunday sorovlarni tashkil etishda maxsus belgilar va AND (va) OR (yoki) NOT (yoq) kabi sozlardan foydalaniladi

bullbull+ (qoshish plyus) belgisi berilgan sozning har bir sahifada albatta qatnashishini bildiradi Masalan laquo+monitorraquo sorovi berilganda laquomonitorraquo sozi uchrovchi barcha sahifalar royxati hosil boiadi

bull bullmdash (ayiruv minus) belgisi berilgan sozning sahifalarda qatnashishi kerak emasligini bildiradi Masalan laquokompyuter mdash monitorraquo sorovi berilganda bir vaqtning ozida laquokompyuterraquo sozi uchrovchi ammo laquomonitorraquo sozi uchramaydigan barcha sahifalar royxati hosil boiadi

bull bull laquoraquo (qoshtirnoqlar) sahifada qoshtirnoqdagi soz uchrashini bildiradi Masalan laquokompyuter monitorraquo sorovi berilganda sahifashylarda qoshtirnoqdagi jumla albatta ishtirok etishi anglanadi Agar jumla qoshtimoqqa olib yozilmasa u holda alohida yozilgan laquokompyuterraquo va laquomonitorraquo sozlari ishtirok etuvchi sahifalar ham royxatga qoshiladi


bullbullAND (va) sozi ikki yoki undan ortiq kerakli solsquoz ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi Masalan laquokompyuterraquo AND laquomonitorraquo solsquorovi orqali ham laquokompyuterraquo ham laquomonitorraquo solsquozi uchrovchi sahifalar topiladi

bull OR (yoki) solsquozi ikki yoki undan ortiq kerakli solsquozlardan kamida bittasi ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi Masalan laquokompyuterraquo OR laquomonitorraquo solsquorovi orqali laquokompyuterraquo yoki laquomoshynitorraquo solsquozi uchrovchi sahifalar topiladi

bullbullNEAR yoki [ ] (katta qavslar) bir-biridan kamida olsquonta solsquoz bilan ajratilgan ikki yoki undan ortiq kerakli sozlar ishtirok etuvchi sahifalami topishda ishlatiladi Masalan laquokompyuterraquo NEAR laquomonitorraquo sorovi orqali laquokompyuterraquo laquokompyuter va monitorraquo laquomonitorraquo kabi sozlarni qamrab olgan sahifalar topiladi

bull laquoYulduzcha () harflar belgilar va sonlardan iborat ketma-ketlikni kolsquorsatishda ishlatiladi Masalan laquomoraquo solsquorovi orqali laquomonitorraquo laquomodaraquo laquoMorzeraquo kabi solsquozlar ishtirok etgan sahifalar topiladi

64 Elektron pochta Yangiliklar xizmati

Elektron pochta ham xizmat kolsquorsatish sohasiga kiradi Uning vazifasi xat-xabarlar almashish uchun axborotlami uzatish va qayta ishlashning elektron usullaridan foydala- nishdir Shuningdek u pochta xizmatiga olsquoxshash ishni ham bajaradi Yarsquoni bosma materiallar fotografiya jadshy

val grafik ish qoglsquoozlari va jumallarni elektron usulda jolsquonatadiElektron pochta mdash bu qoglsquoozsiz pochta munosabatlari degani va

u marsquolumotlar uzatish tarmoqlari boyicha hujjatli xabarlarni yigish qayta ishlash va uzatish bilan shugullanadi

Shunday qilib elektron pochta mdash bu axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanishga asoslangan odamlar va tashkilotlar ortashysidagi pochta munosabatlari tizimidir U xizmat turlaridan biri boiib anrsquoanaviy pochtadan farqli ravishda juda qisqa vaqt ichida qogozsiz axborot almashinish imkoniyatiga ega

Elektron pochtaning ish prinsipi shundan iboratki foydalanuvchi har qanday tashkilot yoki uyda terminal orqali kerakli manzilni korsatgan holda xabar jonatish mumkin Bu maiumot kompyuterga yuboriladi u yerda esa tegishli manzilning elektron pochta qutisiga fayl jonatiladi Foydalanuvchi oz faylini ochib korib oziga xat-xabar kelgan-kelmaganligini bilishi mumkin Agar u original material (imzo chekilgan hujjat grafik va hokazo) jonatmoqchi boisa faksimil xizmatdan foydalanishi mumkin


Almashuvda ishtirok etadigan barcha axborot kompyuterlar xotirasida saqlanadi qogozga esa talab qilingan axborot kerakli nusxada chiqadi Quyida elektron pochta strukturasi korsatilgan Elektron pochta ozining asosiy vazifasini bajarishi uchun oz strukturasida kompyuter faksimil apparat tasvirlami solishtirish qurilmasi (skaner) va chop etuvchi qurilmaga ega bolishi kerak

Bunday tizim foydalanuvchi uchun qulay bolishidan tashqari anrsquoanaviy pochta xizmatchilari soni qisqarishi tufayli ham iqtisodiy jihatdan foydalidir Masalan AQSHda pochta xizmatida taxminan 500 ming xizmatchi ishlaydi Pochta xizmati uchun umumiy sarflanadigan xarajatlaming 85 esa ularning ish haqiga ketadi

Elektron pochta xizmati afzalliklari quyidagilardan iboratbull axborotni jonatuvchi va oluvchilarning ish vaqtiga unchalik xalal

bermaydibull laquoaxborot oluvchining boshqa joyga borishiga hojat yoqbull laquoaxborot uzatishda abonentlar ortasidagi masofaning ahamiyati

yoqbull laquoelektron pochta qutisiga (fayliga) kirish qiyinchilik tugdirmaydi

Chunki u muassasa aloqa boiimlari mehmonxona va hokazolarda mavjud terminlar va umumiy foydalanishga moljallangan

bullbullhar qanday turdagi axborotlami jumladan moliyaviy hujjatshylar chizmalar ish qogozlarini uzatish imkoniyati mavjud

Boshqaruv organlariga elektron pochta texnologiyasini tatbiq etish hujjatlar aylanuvi masalalarida keng imkoniyatlar yaratadi ortiqcha xodimlar mehnatidan xalos etadi boshqaruv qarorlarini qabul qilish tezligini oshiradi Terminalning tizimdagi oxirgi joylashgan qurilma (masalan televizor) sifatida maiumot xizmatining ishi aholini turli sohalar boyicha bilimlardan xabardor qilishga komaklashishi lozim Bu esa oz navbatida fan-texnika taraqqiyoti rivojiga madaniyat darajasi oshishiga turtki boiadi


Telekonferensiyalarni olsquoqish Tin dasturi Telekonferensiyalami tin dasturi yordamida oqish odatdagidek yarsquoni tin enter buyrugi orqali bajariladi Shunda kompyuter ekranida obuna bolingan telekonferenshysiya royxatlari paydo boladi Ekranda telekonferensiyalar oqilgani va oqilmagani (u-unread mdash oqilmagan) belgisi telekonferensiya mavzulari raqami paydo boladi

Ekranning pastki qismida shu ekranda bajarilishi mumkin bolgan buyruqlar royxati keltiriladi Bunda

ltnrgt=set current to n TAB=next unread = search pattern AK) ill selecta)uthor searh c)at chup j= line down b) k=line up va boshqa sozlar bolishi mumkin

Bular ekrandagi marsquolumot ustida bajarilishi mumkin bolgan amalshylami bildiradi Masalan TAB mdash keyingi oqilmagan formatga otish i mdash pastga к mdash tepaga qarab yurish va hokazo

Hozir Usenetning tarmoq yangiliklari uning elonlarining eng katta elektron doskasiga (taxtasiga) aylanadi Usenet va Internet orasida farq bor albatta

Sizning provayderingizda telekonferensiya oz nusxasiga ega server (news server) bolmasa-da Intemetning xostidagi ixtiyoriy telekonshyferensiya serveridan amalda foydalanishingiz mumkin

Yangiliklami oqish dasturlariTelekonferensiyalar bilan ishlashda uni saqlash uchun xost kompyuterga kirish va uni oqish imkoniyati mavjud bolishi kerak Odatda bu new serverga har bir foydalanuvshychi oz provayderi xizmati orqali kiradi

Telekonferensiyalami laquooquvchiraquo dasturlar mavjud Ular marsquolushymotlarni satrlar boyicha yoki tola ekran boyicha oqishi mumkin Tm va tin dasturlari mavjud bolib ular tola ekran boyicha va ozaro bogiangan xabarlarni ham ersquotiborga olib oqiydi Hozir telekonferenshysiyalami oqiydigan dasturlar orasida tin har tomonlama ustunlikka ega boigani uchun shu haqda toxtalamiz

Tindan boshqa telekonferensiya dasturlarini ftp orqali topish mumkin Grafika interfeysga asoslangan dasturlar sifatida (Windows X Windows Macintosh uchun) Trumped va WinVN dasturlarini keltiramiz Eng oxirgi telekonferensiyani laquooquvchiraquo dasturlar haqida marsquolumotlami newssoftwarereaders joylashgan mavzudan olish mumkin

Win VN mdash telekonferensiyalami oqish dasturi Uning yordamida maqolalami oqish chop qilish ularga javob berish maqolalardan fayllami chaqirib olish va ularni qoyish imkoniyati mavjud Bu dastur bepul tarqatiladi Uni ftpkscnasagov serverida joylashgan pubwinvnsource current disk papkasidan olish mumkin


bullWinVN telekonferensiyalar maqolalami tartib boyicha joylashtiradi

65 Mijoz-server texnologiyasi Intemetda xavfsiz ishlash

Intemetda uzoqlashgan kompyuterlar bilan ishlash uchun mijoz-server texnologiyasi qoilaniladi Bunda foyshydalanuvchi bevosita ishlayotgan kompyuter (ishchi stansiya) mijoz asosiy marsquolumotlar va resurslar joylashgan

uzoqlashgan kompyuter esa server deb qaraladi Bu texnologiyaga tayanib Internet resurslariga bemalol kirib ulardan foydalanish imkoniyati paydo boidi Bunday texnologiyani qollash juda oddiy Kerak bolgan marsquolumot yoki resursga kirish uchun mijoz dastur ishga tushiriladi va u kerakli marsquolumot hamda resurslami aniqlashtiradi Songra bu dastur kompyuter tarmogi orqali resurs va maiumotlami boshqaruvchi server dastur bilan boglanadi Mijoz va server orasidagi muloqotni qaydnomalar amalga oshiradi Mijoz dastur mijoz va server uchun bir xil bolgan amaliy dastur qaydnomasiga otkazadi va uni uzatishni tarsquominlovchi qaydnomalar orqali serverga uzatadi Server esa mijoz sorovini qabul qilib mos qaydnoma orqali tegishli maiumot va resurslami to mos qaydnomasi asosida ulami mijoz kompyuterga jonatadi WWW bilan bogiiq bolgan savollar tahlilida ham kopincha ikkita soz mdash mijoz va server kop ishlatiladi Mijoz mdash server texnoshylogiyasi WWW da ham keng foydaniladi Server dasturi Intemetning har bir xost kompyuterlaridan olingan hujjatlarni boshqarish uchun xizmat qiladi WWW serverlari Internet xost kompyuterlaridan (uzoqshydagi kompyuter) olingan WWW hujjatlariga kirish imkonini beradi Mijoz dasturi WWW hujjatlarini korish uchun server dasturi esa Internetning har bir xost kompyuterlaridan olingan hujjatlarni boshqarish uchun xizmat qiladi WWW mijozlari unda ishlash uchun interfeysdan foydalanadi yarsquoni talabnomalar yuboradi marsquolumotlar qabul qiladi va hujjatlarni qarab chiqadi WWW serverlari Internet xost kompyuterlaridan (uzoqdagi kompyuterlar) olingan WWW hujjatlariga kirish imkonini beradi

Mijoz-server texnologiyasi turli platformalarda ishlaydigan amaliyot tizimlarida ham keng qollamlib kelmoqda

Axborotni shifrlash Foydalanuvchi axborotni maium bir maxfiy yoi bilan jonatish uchun uni shifrlashi zarur Shifrlash xatni boshqa bir odam oqimasligini kafolatlamaydi Lekin bu xatni tasodifan korib qolishdan asraydi


Axborotni shifrlashning bir necha turlari mavjud Shifrlashda DES (Data Encryption Standard mdash axborotni shifrlash andozasi) ochiq kaliti bilan PK (Public Key mdash ommaviy kalit) ishlatiladi Bunday sistemalar uncha ishonchli emas Lekin uni ochish kompyuterdan kolsquop resurslami talab qiladi

Elektron pochta va huquqiy masalalar Elektron pochtaning huquqiy masalalarga tarsquosir etuvchi bir nechta jihatlari mavjud Bulaiga copyright mualliflik huquqlari tuhmat va maxfiylik kiradi Foydalanuvchi fayllami jonatishda mualliflik huquqlarini buzishdan saqlanishi kerak Mualliflik huquqlari bilan muhofaza qilingan axborotlar qanday yolsquol bilan tarqatilishidan qati nazar noqununiy hisoblanadi Internet orqali dasturlar yoki boshqa axborotlar almashinish taqiqlanmagan lekin bulaming kopchiligi ommalashmagan Barsquozi bir materiallarni tarqashytish qonun tomonidan taqiqlangan Bulardan pornografiya birinchi olsquorinda turadi

Elektron pochtadagi tuhmat matbuotdagi tuhmat bilan barobar deb hisoblanadi Lekin tuhmat tushunchasi har xil davlatlarda turlicha tahlii qilinadi

Elektron pochtada konfidensial (maxfiy) axborotlar huquqi qolsquolla- nilmaydi Foydalanuvchi ishlayotgan tashkilot unga kelayotgan yoki undan chiqayotgan xatlarni olsquoqishi taqiqlanmagan Barsquozi hollarda u qonun bilan taqiqlanishi ham mumkin


1 Kompyuter tarmogining arxitekturasi haqida sozab bering2 Tarmoq sistemasining modeli va protokollari nima3 Lokal va global tarmoqlar qanday xususiyatlarga ega4 World Wide Web nima5 WWWda axborotlarga kirish axborotlami qidirish joylashtirish qanshy

day amalga oshiriladi6 Internet xizmatlari va ularning turlarini sanab 0lsquoting7 Quyida keltirilgan sahifalardan oz mutaxassisligingizga oid

marsquolumotlarni toping va ulardan foydalaning

Ommabop sahifalar royxati

Intemetda sahifalar son-sanoqsiz desak adashmaymiz Sahifalar soni kundan kunga oshib bormoqda Bu sahifalar turli-tuman yangishyliklar va bilimlarga boy hamda tabiat hayvonot olami olsquosimliklar muzeylami kolsquoz oldingizda namoyon qiladi Quyida barsquozi ommabop sahifalar rolsquoyxatini keltiramiz


0 lsquozbekistonning ommabop yoki foydali sahifalari httpwwwfreenetuz mdash 0 lsquozbekiston Rreeneti sahifasi 0 lsquozbekis-

ton Markaziy Osiyoga oid turli resurslarga ega Grantlar haqida maiumotlami muntazam ravishda beradi Elektron pochta xizmatiga ega

j httpwwwdreamsuz mdash Elektron tabrik otkritkalari tolsquoplami Uning yordamida siz dolsquostlaringizga bayramga elektron tabriknoma yuborishingiz mumkin

gt httpwwwesezamcom mdash Markaziy Osiyo Kavkaz va Rossiya axborot portali Hududdagi Internet resurslari haqida batafsil maiushymot berilgan Mamlakatlar haqidagi ensiklopedik marsquolumotlar keltishyrilgan

httpwwwuzreportcom mdash Axborot-tahlil portali 0 lsquozbekiston Internet resurslar turizm ish haqidagi va hokazo marsquolumotlar keltirilgan

httpwwwuzjobscom mdash 0 lsquozbekiston ish birjasi Turli mutaxas- sisliklar boyicha vakansiyalar keltirilgan Uning yordamida ish yoki zarur mutaxassisni topish mumkin Ozingiz haqingizdagi marsquolumotni kiritib qolsquoyishingiz mumkin

httpwwwuzlandcom mdash 0 lsquozbekiston mehmonlari uchun maxsus sayt Unda turistlar uchun zarur boigan marsquolumotlar batafsil keltirilgan

httpwwwuzauz mdash Ozbekiston Milliy Axborot Agentligi sahishyfasi Unda turli mavzudagi maiumotlami va axborot agentliklari haqidagi maiumotlami yangiliklami olish mumkin

v httpwwwceruz mdash Ozbekiston Respublikasi Iqtisodiy tadqishyqotlar Markazi Hozirgi kunda Markaz Intemetni rivojlantirish borasida ishlar olib bormoqda Markaz Jahon Bankining loyihasi tanlovida glsquoolib chiqdi va uni amalga oshirmoqda у httpwwwbahtuz mdash Axborot-ommabop sahifa

httpwwwreferatuz mdash Turli fanlardan referatlar tolsquoplamiga boy sahifa 0 lsquoquvchilar va talabalarga juda foydali marsquolumotlar keltirilgan lt httpwwwbolalarsarkoruz mdash Bolalar ommabop axborot sahishyfasi Bolalarga foydali va qiziqarli boigan turli marsquolumotlar keltiriladi у httpwwwnaytovcom mdash Naytov kompaniyasi sahifasi axborot

resurslariga boy sahifahttpmvwrelaxesazamcom mdash Ommabop dam olish sahifasi httpwwwartesazamcom mdash 0 lsquozbekiston zamonaviy sanrsquoati sashy

hifasi


J httpwwwvlibraryfreenetuz mdash laquoVirtual kutubxonaraquo elektron darsligi Virtual kutubxona Internet elektron pochta Intemetda maiumotlami qidirish virtual kutubxona manzillari batafsil berilgan bully httpwwwablsoftuz mdash Dasturiy tarsquominot ishlab chiqish axboshyrot texnologiyasi sohasida treninglar va seminarlar otkazish bilan shugullanuvchi kompaniya sahifasi

httpwwwyouthcenterfreenetuz mdash Yoshlar Internet markazi sahifasi Unda markazda otkaziladigan mashglsquoulotlar turli anjumanlar haqidagi marsquolumotlar bilan tanishishingiz mumkin

httpwwwvrcuz mdash Kompyuter grafikasi animatsiya video multimedia Web dizayn bilan shugullanuvchi dizayn studiya sahishyfasi

httpwwwuzbektennisuz mdash 0 lsquozbekistan Tennis Federatsiyasi sayti httpwwwpresidentcupuz mdash Tennis boyicha 2000-yil Prezident

kubogi rasmiy saytihttpwwwjicauz mdash Yaponiya Xalqaro Hamkorlik Agentligining

0 lsquozbekistondagi ofisihttppravoeastlinkuz mdash Ozbekiston qonunchiligi yuridik axboshy

rot sistemasiga bagishlangan sahifa Unda qonunlar turli hujjat va kodekslar keltirilgan bolib undan deyarli barcha korxona va kompaniyalar foydalanadi

httpwwwsimusuz mdash Fargonadagi Internet provayder sahifasi httpwwwasia-artuz mdash Ozbekiston zamonaviy sanrsquoat virtual

galereyasihttpwwwlouvrefr mdash Fransiyadagi Luvr muzeyi mojizalari

bilan tanishtiradihttpwwwnirvanetfr mdash Dunyo madaniyati bilan tanishtiruvchi

sahifahttpwwwmicroservenetvradio mdash AQSH musiqa asarlari bilan

tanishishingiz mumkinhttpwwwmusicindianaedumusic resources mdash Intemetdagi mushy

siqa resurslari sahifasihttpwwwgamesyahoocom mdash Kompyuter oyinlari sahifasi Inshy

temetda oyinlar juda kop Oyinlar odatda Games yoki Игры boiinmalarida keltiriladi

httpwwwfamilydoctorru mdash Oila doktori sahifasi tibbiyotga oid maiumot va maslahatlarga boy sahifa laquoСемейный докторraquo jumali- ning sahifasi


httpwwwpslgroupcomdocguidehtm mdash Vrachlar krsatmasi Fond va xalqaro tashkilotlarhttpwwwfundersonlineorgindexhtml mdash Onlayndagi fondlar httpwwweurasiaorg mdash Yevrosiyo jamgarmasi sahifasi Bu jam-

glsquoarma iqtisodni kichik tadbirkorlikni rivojlantirishga qaratilganФ httpwwwirexorg mdash 1REX dastur sahifasi Bu dastur asosida

ilmiy xodimlar oqituvchilarga va mutaxassislarga ilmiy-tadqiqot ishshylarini bajarish uchun tanlov asosida imkoniyatlar beriladi Ozbekis- tonda bu dastur asosida kopgina mutaxassislar AQSH da turli mavzularni organish imkoniga ega boidilar

^ httpwwwiatpuz mdash IATP dastur sayti Bu dastur Intemetni organish va Internet bilan ishlash imkoniyatlarini yaratishga qaratilshygan Bu dastur asosida foydalanuvchilar oqish va Internet bilan ishlash imkoniga ega bolmoqda

httpjicaorg mdash Yaponiya Xalqaro Hamkorlik Agentligining sahishyfasi

httpwwwundporg mdash Birlashgan Millatlar Tashkiloti sahifasi httpwwwunescoorg mdash UNESCO tashkiloti sahifasi httpwwwworldbankorg mdash Jahon banki sahifasi httpwwwwhoch mdash Jahon sogliqni saqlash tashkiloti sahifasi httpwwwnobelse mdash Nobel fondi sahifasi httpwwwvahooEducationGrants mdash Yahoo oqish grantlariga

bagishlangan sayt

Ilmiy sahifalar

httpwwwaasorg mdash Amerika astronomlar jamiyati sahifasi httpwwwacsorg mdash Amerika kimyogarlari jamiyati sahifasi httpwww aibs org mdash Amerika biologiya fanlari instituti sahifasi httpwwwaiporg mdash Amerika fizika instituti sahifasi httpwwwamsorg mdash Amerika matematiklari jamiyati sahifasi httpwwwansiorg mdash Amerika milliy standartlar instituti sahifasi httpplasma-gateweizmannacilAPIhtml mdash Intemetda atom fi-

zikasihttpwwwchemicalonlinecom mdash Intemetda kimyo httpwwwgeogleacukctigeosubhtmi-Internetda geografiya

geologiya va meteorologiyahttpwwwmathutsaedunetmath mdash Intemetda matematika sashy

hifasi


httpwwwgovru mdash Rossiya prezidenti devonxonasi sahifasiJ httpwwwinformikaru mdash Rossiya olsquoquv dargohlari marsquolumotlar

bazasi( httpwwwliteraru mdash Adabiyotlar

httpwwwnsunsksu mdash Novosibirsk davlat universiteti sahifasi ^ httpvAvwglaznetruglazwebruseducat html mdash Tarsquolim resursshy

lari va loyihalariga bagishlangan sahifai httpweblistrurussianEducationDistance learning mdash Rossiya

masofadan oqitish tizimiga bagishlangan saytij httpwwwdist-eduru mdash Yevrosiyo masofadan oqitish tizimi

assotsiatsiyasi serveri Unda assotsiatsiyaga kirish tartiblari ustav hujjat lari konferensiyalar seminarlar va qiziqarli anjumanlar jadvali keltiriladiv httponlineru mdash Axborot sahifasi boiib unda ixtiyoriy mavzu-

dagi maiumotlami topishingiz mumkinJ httpwwwrasru mdash Rossiya Fanlar akademiyasi sayti vhttpwwwplekhanovru mdash Plexanov nomidagi Rossiya iqtisod

akademiyasi sayti thttpywwwukmakievuaIccwwwscinthtml mdash Ukraina tarsquolim va

ilmiy institutlari serverlari haqidagi sayt httpphyscsnwru mdash Intemetda fizika

v httpkulichkiru mdash Axborot sahifasi boiib unda foydali marsquolumotlar maslahatlar resurslami topish hamda zavqli dam olish imshykoniga ega boiasiz


KOMPYUTER GRAFIKASI VA DIZAYN

71 Kompyuteming grafik imkoniyatlari va ularning turlari Amaliy grafik dasturlar

Axborotning asosiy qismini inson korish arsquozolari orqali oladi Korgazmali axborotning ozlashtirilishi oson boiadi Inson tabiatining ana shu xususiyati grafik operatsion sistemalarda ishlatiladi Ularda axborot grafik obyektlar

znachoklar (belgilar) darchalar va rasmlar korinishida tasvirlanadiOperatsion sistemaning barcha grafik obyektlari shuningdek boshqa

barcha tasvirlar qandaydir yoi bilan kompyuterda hosil qilinishi yoki unga kiritilishi kerak Grafik tasvirlami kompyuterga kiritish uchun maxsus tashqi qurilmalar ishlatiladi

Axborotni grafik shaklda ishlab chiqish taqdim etish unga ishlov berish shuningdek grafik obyektlar va fayllarda boigan nografik obyektlar ortasida boglanish ornatishni informatikada kompyuter grafikasi deb atash qabul qilingan Kompyuter grafikasi uch turga boiinadi vektorli grafika rastrli grafika va fraktal grafika Ular ortasidagi asosiy farq nurning displey ekrandan otish usulidan iborat Eslab qoluvchi elektron-nurli trubka (ENT)- larga ega vektorli qurilmalarda nur berilgan trayektoriya boylab bir marta chopib otadi uning izi esa ekranda keyingi buyruq beril- guncha saqlanib qoladi Demak vektorli grafikaning asosiy elementi chiziqdir

Vektorli grafika bilan ishlovchi dasturiy vositalar birinchi navbatda tasvirlami yaratishga moljallangan Bunday vositalar reklama agentliklarida dizaynerlik byurolarida va nashriyotlarda qollaniladi

Rastrli qurilmalarda esa tasvir ularni tashkil etuvchi nuqtalar majmuasidan vujudga keladi Bu nuqtalar piksellar (pixels) deb ataladi Rastr mdash ekranning butun maydonini qoplovchi piksellar matntsasi Demak rastrli grafikaning asosiy elementi nuqtadan iborat

Rastrli grafika vositalari bilan tayyorlangan tasvirlar kompyuter dasturlari yordamida kamdan kam holda yaratiladi Kopincha ushbu


maqsadda rassom tayyorlagan tasvirlar yoki rasmlar skanerlanadi Rastrli tasvirlar bilan ishlashga moijallangan kopgina grafik muharrirlar asosan tasvirlarga ishlov berishga moljallangan Internet tizimida koproq rastrli tasvirlar qollanilmoqda

Fraktal badiiy kompozitsiyani yaratish tasvirni chizish yoki jihoz- lash emas balki uni dasturlashdir yarsquoni bunda tasvirlar formulalar yordamida quriladi Fraktal grafika odatda oyin dasturlarida qollaniladi

Har qanday hajmdagi axborot inson tomonidan uning korish kanallari orqali qabul qilinganda yaxshi ozlashtiriladi masalan bo- lalikdagi rasmli kitoblaringiz sizga koproq yoqqan Katta hajmdagi axborotni barsquozan boshqa shaklda qabul qilish qiyinroq Masalan biror kompaniyaning bir yillik aksiyalarining kursi kunlar boyicha korsatilgan jadval grafik asosda tuzilgan bolsin Bunda kursning bir yoqlama ozgarish grafigi darhol korinadi lekin ularni jadvaldan anglash uchun vaqt va malaka talab qilinadi Shuning uchun grafik marsquolumotlarning ulushi har qanday turdagi kasb bilan bogliq faoshyliyatda qatrsquoiy osmoqda

72 Photoshop mdash rastrli grafik muharriri

Adobe Photoshop Windows muhitida ishlovchi Macintosh va IBM PC kompyuterlari uchun moijallanshygan elektron korinishdagi fototasvirlarni tahrir qiluvchi dasturdir Adobe Photoshop dasturi Adobe System Inc

kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan boiib ishlatishdagi alohida qulayliklari bilan mashhur

Adobe Photoshop tasvir tahrir qiluvchisi yordamida fotosuratlar- ga qoshimchalar kiritish fotosuratdagi dogiami ochirish eski rasmlami qayta ishlash va tiklash rasmlarga matn kiritish qoshimcha maxsus effektlar bilan boyitish bir fotosuratdagi elementlami ikkinchi fotosuratga olib otish suratdagi ranglarni ozgartirish almashtirish mumkin Adobe Photoshop imkoniyatlari keng qamrovli boiib u gazeta va jurnallami turli-tuman rasmlar bilan boyitishda juda katta qulayliklar yaratadi

Adobe Photoshop ayniqsa jumalistlar rassomlarga ozlarining ijodiy imkoniyatlarini tola amalga oshirishlarida yordam beradi Juma- listika va bevosita matbuot yoki nashriyot sohasiga aloqador bolgan


shaxslaming mazkur dastur bilan ishlashni bilishi ular uchun qoshimshycha imkoniyatlami yaratib beradi

Adobe Photoshop juda murakkab dasturdir Foydalanuvchilar uning asosiy imkoniyatlaridangina foydalanadilar xolos

Adobe Photoshop dasturi quyidagicha ishga tushiriladi1 Пуск mdash Программы mdash Photoshop buyrugi orqali2 Программы bolimida mavjud Adobe Photoshop uchun maxsus

belgida laquosichqoncharaquoning chap tugmasi ikki marta bosiladiAdobe Photoshop dasturidan chiqish uchun quyidagi usullaming

biridan foydalanish mumkinbullbullAlt+F4 tugmalarini bosishbull Файл menyusining Выход buyrugini tanlashbull laquoEkranning yuqori qismi ong burchagida joylashgan x belgisini

bosish yoki Закрыть buyrugini bajarishAdobe Photoshop dasturi ishga tushirilgandan song ekranda Adobe

Photoshop tasvir tahrir qiluvchi darcha hosil boladiС Adobe Phoiothop

35-rasm Adobe Photoshop tasvir tahrir qiluvchi darcha

Adobe Photoshop darchasining yuqori qismida sarlavha satri va Windowsra xos elementlar joylashadi Sarlavha satridan song menyu satri joylashadi Menyudagi kerakli buyruqlami tanlashingiz mumkin


Adobe Photoshop dasturi menyusi 9 banddan iborat Har bir menyu tarkibida ochiladigan menyu bandlari mavjud Ularni kolsquorish kursor yordamida amalga oshiriladi Quyida asosiy menyu va eng kolsquop qo llaniladigan buyruqlarning qisqacha tavsifi keltiriladi

FAYL (file) menyusi tarkibi

Новый (Ctr+N)

Открыть (Ctrl+O)

Открыть как (Alt+Ctrl+O)

Сохранить (Ctrl+S)

Yangi fayl yaratishFayllarni diskdan oqishBu buyruq yordamida diskda mavjud fayllar ochiladi Faylni qanday korinishda ochishni tanlashFaylni xotiraga mavjud formatda joylashtirish

Сохранить как (Shift+Ctrl+S) Faylni xotiraga boshqa nombilan yozish Ushbu buyruq fayl nomi formati va direktoriyasi kabi atributlarini ozgartirishda foydalaniladi

Сохранить копию (Alt+Ctrl+S)Вернуть

Поместить

Импорт

Экспорт

Файл информация

Установка страницы (Shift+Ctrl+P)

Tasvir nusxasini xotiraga joylashTasviming dastlabki holatiga qaytishBoshqa mustaqil fayl bilan birshylashtirishBoshqa direktoriyada joylashgan faylni Adobe Photoshop dastushyriga olib kirishTasvimi boshqa direktoriyaga jonatishFayl haqidagi marsquolumotlami kiritishTasvimi printer yordamida chop etishga tayyorlash qogoz shaklini tanlash


Печать (Ctrl+P)

Предпочтения

Настройка света

Adobe online

Выход (Ctrl+Q)

Tasvimi printerga jonatishAdobe Photoshop dasturini kerakli tartibda sozlash

Tasvir ranglarini sozlashInternet bilan boglanish

Adobe Photoshop dasturidan chiqish

ПРАВКА (Edit) menyusi

Бент (Ctrl+Z)

Резать (Ctrl+X)

Копировать (Ctrl+C) Вставить (Ctrl+V)

Вставить У (Shift+Ctrl+V)

Очистить

Залить штрих

Трансформация(Ctrl+T)

Трансформ

Очистка

Tasvir ustida bajarilgan oxirgi amalni bekor qilish

Tasvirning ajratilgan qismini muvaqqat xotiraga olish

Nusxa olishMuvaqqat xotiradan kursor korsatgan joyga qoyish

Muvaqqat xotiradan belgilangan joyga qoyish

Tasvirda belgilangan maydonni tozalash ochirish Bunda ochirilgan maydon fon rangiga boyaladi

Tasvir yuzini asosiy rang bilan boyash

Tasvirda belgilangan maydonni shtrixlab korsatish

Tasvir shaklini ozgartirishTasvir shaklini turli korinislilarda ozgartirishИстория darchasida tasvirda olib borilgan ozgartirish amallarini butunlay ochirish Bu amal bajarilgandan song ozgartirishlami ortga qaytarish mumkin emas


Режим Rang modellarini ozgartirishНастройка Tasvir ranglarini sozlash

Дубликат Tasvirdan nusxa olish

Наложить изображение Tasvirni qoshimcha ranglar bilan

Вычисление

Размер изображения

Размер холста

Обрезание

Перевернуть холст

Гистограмма

СЛОЙ (Layer) menyusi

НовыйДубликат слова

Удалить слой

Эффекты

Группа с предыдущим (Ctrl+G)Разгруппировать(Shift+Ctrl+G)Склеить все слои

boyitish

Tasvirdagi ranglar kanallarini ochirish

Tasvir shaklini va oichamlarini ozgartirish

Tasvir ramkasi olchamlarini ozgartirish

Belgilangan maydondagi tasvimi kesib olish

Xolstni soat strelkasi boylab yoki soat strelkasiga qarshi 180deg 90deg burishTasvirdagi ranglar miqdori haqidagi marsquolumotlar darchasi

Yangi qatlamni hosil qilishQatlam nusxasini hosil qilish

Mavjud qatlamni muvaqqat xotiradan ochirishQatlamga turli effektlami qoshish

Qatlamlami bir-biriga birlashtirish

Qatlamlami bir-biridan ajratish

Mavjud barcha qatlamlami birlashshytirish

173


Все (Ctrl+A)Убрать вьщеление (Ctrl+D)Выделить зановоОбратно Sift+Ctrl+I)Световой рейд (Shift+Ctri+D)Модефнцировать

УвеличитьПреобразовыватьвыделениеСохранитьвьщеление

Tasvimi belgilashTasviming belgilangan qismini muvaqqat xotiradan ochirishQaytadan belgilashSonggi bajarilgan amalni qaytarishTasvirdagi ranglar asosida belgilash maydonini aniqlashBelgilash chizigini piksellarda kengaytirishBelgilash maydonini kengaytirishBelgilangan maydon shaklini ozgartirishBelgilangan maydon shaklini xotirashyga joylashtirish

ВИД (View) menyusi

Новый ВЦД Asosiy tasvimi yangi darchada ochishУвеличить (Crtl++) Tasviming ekrandagi kolsquorinishini

kattalashtirish

Adobe Photoshop dasturida jami 46 ta asbob mavjud bolib ulardan 20 tasi bevosita dastur ishga tushirilganda darchada kozga tashlanib turadi Qolganlarini qoshimcha buyruqlami bajarish orqali ishga tushirish mumkin Agar asboblar panelida joylashgan tugmaning ostki qism ong burchagida kichik uchburchak shakli tasvirlangan bolsa bu tasvir ushbu tugma tarkibida oxshash buyruqni bajaruvchi asboblar yashiringanligidan darak beradi

Yashiringan asbobni faollashtirish uchun kursorni maxsus belshygili tugma ustidan laquosichqoncharaquoning chap tugmasini bosgan holda asboblar panelidan tashqariga olib chiqiladi va kursorni kerakli tugma ustiga keltirib laquosichqoncharaquoning chap tugmasi qoyib yuboriladi

Kursor har bir tugmaga yakinlashtirilsa kursor belgisi ostidagi asbob qanday viazifani bajarishi haqidagi axborot paydo boladi


c i

Quyida Adobe Photoshop dasturida ishlash jarayoshynida keng qolsquollaniladigan asboblaming qisqacha tavsifi keltiriladi

Прямоугольная область (Togri burchakli soha) Tasvirda tolsquoglsquori tortburchak shaklidagi maydonni belgilab olish uchun qollaniladi Bu asbob yordamida tasvirdagi alohida maydon belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha ozgarishlar faqat belgilangan maydon ichiga tarsquosir etadi Ushbu tugmaga qoshimcha tarzda Shift klavishi ishlatilsa belgilangan maydon hududi ortadi Shift klavishi omida Alt klavishi qollanilgan taqdirda belgilangan maydon hududi qisqaradi Ushbu amal JIacco и Волшебная полоска asboblari bilan ishlashda qollaniladi

Эллиптическая область (Elliptiksoha)Tasvirda doira shaklidagi maydonni belgilab olish uchun qollaniladi Bu asbob yordamida tasvirdagi alohida maydon belgilab olingandan keyin tasvirga kiritilgan barcha ozgarishlar

k rmdashj faqat belgilangan maydon ichiga tarsquosir etadi_ J J Строка пикселей Tasvirda gorizontal shakldagi chi-

ziqni belgilaydi Amalda bu asbob juda kam qollaniladiСтолбец пикселей (Piksellar ustuni) Tasvir yuzida

vertikal chiziqni belgilaydi Amalda bu asbob ham juda kam qollaniladi

Кадрирование (Kodlash) Ushbu asbob asosan tasshyvir chetlarini va keraksiz qismlarini kesib tashlash uchun qollaniladi Bu buyruq faollashtirilganda tasvir yuzida togri tortburchak shaklidagi ramka hosil boiadi Ram- kaning chetlari kichik kvadratchalardan iborat bolib bu kvadratchalar yordamida ramka hajmi ozgartiriladi Tasvir ramka ostiga olingandan song Enter klavishi bosilsa ramka tashqarisida qolgan ortiqcha boiaklar kesib tashlanadi Ushbu buyruqni Esc klavishini bosib rad etish mumkin

Перемещение (Siljitish) Ushbu asbob tasvirda belshygilangan maydonni yoki qatlamni siljitish va kesib olish

uchun xizmat qiladi Barsquozan Перемещение buyrugini bajaradigan ayni jarayonni boshqa ayrim asboblar (masalan Волшебная полосshyка asbobi) yordamida ham amalga oshirish mumkin

23 C JQ


Лассо Tasvirdagi turli shakldagi obyektlami belgilash uchun ishlatiladi

Многоугольное лассо (Kolsquopburchakli lasso) Asosan tasvirdagi togri chiziqlardan iborat obyektlami belgilashda ishlatiladi Alt klashyvishi bilan qoilanilganda oddiy Лассо asbobi vazifasini bajaradi

Магнитное лассо (Magnitli lasso) Bu asbob ishlatilganda Adobe Photoshop dasturi tasvirdagi obyekt chegaralarini ozi belgilaydi Ammo bu asbob piksellardagi ranglaming ozgarishiga bogliq tarzda chegaralami aniqlashi bois kam qollaniladi

Волшебная полоска (Sehrli tayoqcha) Bir-biriga yaqin bolgan rangdagi piksellar joylashgan maydonni belgilaydi U Shift bilan birgalikda qoilansa belgilangan maydon hajmi ortadi Alt bilan ishshylatilganda esa belgilangan maydon hajmi kamayadi

Аэрограф Tasvimi boyashda ishlatiladi Aerografni bir joyda ushlab turish siyohning tasvir boylab yoyilib ketish effektini beradi Boyoqning tasvir boylab oqishi kursorni qoyib yubormaguncha davom etadi Odatda bu asbob bilan yumshoq chotkalar ishlatiladi Аэрограф kursorni ushbu asbob ustida bosish yoki klaviaturadagi J klavishini bosish orqali aktivlashtiriladi

Кисть (Barmoq) Aerograf asbobi kabi tasvimi boyashda ishlatishyladi Ammo Кисть yordamida tasvimi sifatli boyash mumkin Bu asbob aerografga nisbatan kop qollaniladi Kist asbobini V klavishini bosish orqali faollashtirish mumkin Brushes darchasi yordamida boyoq chotkalarining shaklini ozgartirish mumkin

Штапм Tasvirdagi kichik bir bolak nusxasini kochirish uchun ishlatiladi Bu asbob tasvirdagi ayrim nuqsonlami doglami yoqotish va eski rasmlami tiklashda keng qollaniladi

Кисть предыдущих состояний (Awalgi holat barmogi) Bu asbob tasvir haqidagi dastlabki marsquolumotlar asosida ishlaydi Uning yordamida tasvirga kiritilgan songgi ozgartirishlami bekor qilish mumkin

Ластик Tasvimi ochirish uchun ishlatiladi U qollanganda tasshyvirda fon qaysi rangda boisa osha rangdagi chiziqlar hosil boiadi Alt klavishini qoilash yordamida kompyuter xotirasiga olinmagan songgi ozgartishlami bekor qilish mumkin Ластик asbobi E klavishini bosish orqali faollashtiriladi

Карандаш (Qalam) Turli chiziqlami chizish uchun foydalaniladi Alt klavishi bosilganda kursoming ekrandagi tasviri ozgaradi va beshyvosita tasvirdan kerakli rangni tanlash mumkin Bu amal bajarilgandan song Карандаш osha rangda chiziq tortadi


Линия (Chiziq) Togri chiziqlami chizishda qollaniladiРазмывка Ushbu asbob ishlatilganda tasvirdagi yorqinlik pasa-

yadi Alt klavishi bilan qollanganda yorqinlik ortadiРезкость (Ravshanligi) Ushbu asbob ishlatilganda tasvirdagi yorqinlik

ortadi Alt klavishi bilan qollanganda esa tasvir xiralashadiПалец (Barmoq) Tasvirdagi ranglarni chayqaltirib tasvirdagi

obyektlar ortasidagi chegaralarni bir-biriga qoshishga xizmat qiladiОсветитель (Yorituvchi) Piksellardagi ranglar yorqinlashadi Alt

klavishi bilan qollanganda esa piksellardagi ranglar xiralashadiЗаменитель (Almashtiruvi) Tasvir ustida harakatlantirilganda pikshy

sellardagi ranglar qoramtir tus oladiГубка (Labcha) Tasvir ustida harakatlantirilganda tasvirdagi ranglar

miqdori pasayadi Губка bir joyda kop harakatlantirilsa tasviming osha joyi kulrang tus oladi

Перо Peroni tasvir ustida harakatlantirilganda nuqtalar hosil boladi Ushbu nuqtalar yordamida chizilgan tasvirni ozgartirish mumkin

Магнитное перо (Magnit pero) Bu asbob xuddi Магнитное Лассо kabi harakatlanadi Biror-bir tasvirdagi obyekt atrofida harashykatlantirilganda Adobe Photoshop dasturining ozi obyekt chetlarini belgilab chiqadi

Произвольное перо (Ixtiyoriy pero) Juda qulay asbob bolib uning yordamida xohlagan shakldagi tasvimi ifodalash mumkin

Вставить точку (Nuqta qoyish) Bu asbob Перо yordamida chizilgan chiziq ustiga qoshimcha nuqtalami qoshadi

Удалить точку (Nuqtani yoqotish) Pero yordamida chizilgan chiziq ustidagi ortiqcha bolgan nuqtalami ochiradi

Непосредственное выделение (Bevosita ajratish) U yoki bu Перо bilan chizilgan chiziqlami tahrir qilish uchun xizmat qiladi Uning yordamida chiziqdagi nuqtalami yakka tartibda harakatlantirish va kerakli joyga siljitish mumkin

Преобразовать точку (Nuqtani almashtirish) Tasvir ustida chishyzilgan chiziqchalarda omatilgan har bir nuqta burchak yoki yoy vazifasini bajaradi Ushbu asbob yordamida nuqtalaming vazifalarini ozgartirish yarsquoni yoyni burchakka va burchakni yoyga almashtirish mumkin Buning uchun kursorni nuqta ustiga olib borib laquosichqoncharaquoning chap tugmasi bir marta bosiladi

Текст (Matn) Ushbu asbob yordamida tasvirga turli matnlami kiritish mumkin Текст asbobi faollashtilib kursor tasvir ustida bosilsa matn kiritish uchun alohida darcha hosil boladi Bu darchada harf1 2 - 177


oichami turi rangi va boshqa olsquolchamlari kiritiladi Bu asbob yordashymida kiritilgan matnni qayta tahrir qilish imkoni mavjud emas

Текст-маска (Matn maska) Текст asbobi kabi bu asbob faoliash- tirilib matn ustida bir marta bosilganda Текстовый инструмент darchasi hosil boladi Lekin bu matn oddiy tekstdan tubdan farq qiladi Harflaming cheti xuddi JIacco asbobida belgilash kabi korinishga ega boladi Harflami turli ranglarga boyash va Перемещение asbobi yordamida omidan siljitish yoki boshqa rasmga olib otish mumkin

Вертикальный текст (Vertikal matn) Agar tasvirga pastdan yuqoriga shaklda (vertikal shaklda) matn kiritmoqchi boisangiz ushbu asbobdan foydalanishingiz mumkin

Вертикальная текст-маска Xuddi Текст-маска asbobi kabi bir xil vazifani bajaradi Ammo bu asbob qollanganda harflar ustun kabi ustma-ust joylashtiriladi

Измеритель (Oichagich) Tasvirda turli olchovlami bajarish uchun ishlatiladi Bu asbob bilan kursor bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga olib borilishi kifoya Adobe Photoshop dasturi avtomatik tarzda ikki nuqta orasidagi masofani olchaydi

Градиент Bu asbob ishlatilganda tasvirdagi belgilangan maydonda ranglar kombinatsiyasi hosil boladi Asosiy rangning tasvir foniga sizib otish effekti yuzaga keladi

Ковш Ushbu asbobdan asosan tasvirni yoki tasvirdagi ajratib olingan hududni boyashda foydalaniladi Ranglar qoshimcha buyruq- larni bajarish orqali tanlanadi Bu asbobni faollashtirish uchun К klavishi bosiladi

Пипетка Tasvirdagi asosiy rangni yoki tasvir foni rangini ozgartiradi Pipetkani tasvir ustidagi biror nuqtada bosish bilan osha nuqtadagi yarsquoni pikseldagi rang asosiy rang sifatida tanlanadi Agar ayni jarayonga Alt qoshilsa tanlangan rang tasvir foni ozgartirishiga olib keladi

Выборка цветов (Ranglarni tanlash) Ushbu asbob tasvirdagi ranglar haqida axborot olishga xizmat qiladi Инфо darchasida belgi qoyilgan nuqtada necha foiz qizil kok va qora rang mavjudligi haqidagi axborot hosil boladi

Рука (Qol) Tasviming kozga tashlanmay turgan qismlarini korsashytadi Buning uchun ushbu asbob faollashtirilib laquosichkoncharaquoning chap tugmasini tasvir ustida bosgan holda kerakli tomonga harakat- lantiriladi Ayni jarayonni Adobe Photoshop dasturi darchasidagi Навигатор yordamida ham amalga oshirish mumkin


Масштаб Tasvirni kattalashtirish yoki kichraytirish uchun xizmat qiladi Agar ushbu asbob bilan birgalikda Alt klavishi ishlatilsa tasvir kichrayadi Ushbu asbob aktivlashtirilgandan solsquong kursor olsquoz shaklini olsquozgartiradi va lupa kolsquorinishini oladi Kursor tasviming qaysi nuqtasida bosilsa Adobe Photoshop dasturi avtomatik tarzda osha nuqtani ekranga yaqinlashtiradi Масштаб asbobini faollashtirib Enter klavishi bosilsa Опция масштабирования darchasi ochiladi Bu darchada maxsus tortburchak ichiga belgi qoyilsa tasvir olchamlari ozgartirilganda tasvir darchasi ham mos tarzda ozgaradi Har safar tasvir oichamlarini kattalashtirish yoki kichraytirish uchun Масшshyтаб asbobini faollashtirish zarur emas Boshqa asbob bilan ishlash paytida Ctrl + Пробел bosilsa ishlatilayotgan asbob vaqtincha Масshyштаб asbobi vazifasini bajaradi va tasvir kattalashadi Ctrl + Пробел ornida Alt + Пробел qollanilsa tasvir oichami kichrayadi Shuninshygdek tasvir olchamini Ctrl + +(plyus) klavishlari yordamida katshytalashtirish yoki Ctrl+ mdash (minus) yordamida kichraytirish mumkin Adobe Photoshop dasturi darchasi ostida Строка состояния satrida tasvir olchamlari haqida axborot beruvchi maxsus darcha mavjud Bu darchada tasvir olchamlari sonlarda ifodalangan Ushbu sonlarni ozgartirish orqali tasviming aniq olchamlari kiritiladi

Основной свет (Asosiy rang) Ushbu asbob ustida kursor ikki marta ketma-ket bosilganda Adobe Photoshop dasturining yangi darshychasi (Выбор цвета) hosil boiadi Bu darchada kerakli rang tanlanib OK yoki Enter tugmasi bosiladi va tanlangan rangni Карандаш Кисть Аэрограф Градиент kabi asboblar yordamida qollash mumkin

Свет фона Ushbu tugma ustida kursor (laquosichqoncharaquo tugmasi)ikki marta ketma-ket bosilganda Adobe Photoshop dasturining yangi darshychasi (Color Picker) hosil boiadi Bu darchada tasvir fonining rangi aniqlanadi Tasvir fonidagi rang Ласточка va Градиент asboblari uchun qollaniladi

Переключение цветов (Ranglarini almashtirish) Ushbu belgi usshytida kursorni bosish orqali asosiy rang bilan tasvir foni ranglari omi almashtiriladi

Цвета по умолчанию (Oshkor ranglar) Kursorni bu belgi ustida bir marta bosish bilan asosiy rang qoraga va tasvir foni ranglari oqqa aylanadi

Марширующие муравьи (Yuruvchi chumolilar) Bu tugma yordamida Adobe Photoshop dasturida tez niqoblash holati bekor qilinadi Ekranda belgilash chegaralari chumolilar harakatini eslatuvchi pun-


ktir chiziq yordamida aks ettiriladi Bu Adobe Photoshop dasturida odatda standart holat deb ataladi

Быстрая маска (Tezkor maska) Kursor ushbu tugma ustida bir marta bosilishi bilan Adobe Photoshop dasturi tez niqoblash holatiga otadi natijada tasvirdagi niqoblanmagan hudud qizil rangga boyaladi Ushbu asbob tasvirdagi turli obyektlami aniq niqoblashda ishlatiladi Кисть asbobi yordamida niqobga ishlov berish mumkin Bunda qora rang bilan tasvir niqoblanadi oq rang bilan tasvirdagi niqob ochiriladi

Стандартное окно (Standart darcha) Asbob faollashtirilganda tasshyvir standart holatda boladi

Полный экран с меню Bu holat tasvir kompyuter ekraniga sigmagan holda ishlatiladi Ushbu asbob faollashtirilganda ekranda menyu satri hamda asboblar paneli qoladi

Полный экран (Tola darcha) Ekranda faqat tasvir va asboblar paneli hamda menyu satri qora fonda qoladi

Tasvir olsquolchamiAdobe Photoshop dasturida tasvir olchamlarini ekranda tasvir-

ning barcha qismini yoki tasvirdagi kichik detallarni korish uchun xohlagancha kattalashtirish yoki kichraytirish mumkin Ayni jarayon fotalar hisobida orttiriladi Masalan 100 mdash bu tasvirdagi piksellar soniga ekrandagi piksellar soni tengligini anglatadi Yarsquoni 11 Tasvir 200 ga kattalashtirilganda ekrandagi bir pikselga katta miqdordagi piksellar togri kelayotganligidan dalolat beradi

Tasviming haqiqiy oichamiAdobe Photoshop dasturida 100 li olcham tasviming real oichashy

mi deyiladi 100 li oichamda tasvir aniq va ravshan korinadiTasviming real oichami quyidagi amallami bajarish orqali om a-

tiladibull bull Menyular satrida VID menyusida Реальный размер buyrugini

tanlash orqalibull bull Cntrl+ Alt + 0 (nol) tugmalarini birgalikda bosish orqalibull bull Asboblar panelidagi Масштаб tugma ustida laquosichqoncharaquo tugshy

masini ikki marta ketma-ket bosish orqaliTo 4a ekranli rejimAdobe Photoshop dasturi tasvimi birinchi marta ochganda uni

maksimal oichamda ochadi Tasvir bilan ishlash jarayonida uning oichamini bir necha marta kattalashtirish yoki kichraytirishga togri keladi Ana shunday holatlarda tasvimi xohlagan paytda dastlabki

Полноэкранный режим holatiga qaytarish mumkin Buning uchun quyidagi amallarni bajarish lozim


bull bull menyular satrida VID menyusi tarkibidagi По размерам экрана buyrugini tanlash

bull bull Ctrl + 0 (nol) tugmalarini birgalikda bosishbull bull asboblar panelidagi Рука tugmasi ustida laquosichqoncharaquo tugmashy

sini ikki marta ketma-ket bosishTasvirning bosma shakldagi olchami (Размер печати)

Adobe Photoshop dasturi tasviming printerda chop qilingandagi korinishini chop qilmasdan awal ekranda korish imkonini beradi Buning uchui) Menyular satrida Изображение menyusi tarkibidagi Размер изображения buyrugini tanlanadi Ammo tasviming ekrandagi korinishi bilan chop etilgandagi olchamlari hamma vaqt ham aynan mos tushavermaydi Tasvir kattaliklari 02 dan 16 000gacha miqdor ortasidagi sonlar bilan belgilanadi

Navigator darchasi bilan ishlashAdobe Photoshop dasturida tasvirdagi mayda detallar bilan ishlash

jarayonida tasvimi bir necha marta kattalashtirishga togri keladi Tasshyvirga kiritilgan ozgartirishlar sifatli chiqishi uchun amal Навигатор darchasida bajariladi Навигатор darchasi asosan tasvir olchamlarini ozgartirish va tasvimi boshqarish uchun xizmat qiladi Agar Навигаshyтор darchasi Adobe Photoshop dasturi ishga tushirilgan chogda ekshyranda mavjud bolmasa uni faollashtirish uchun menyular satrida Окно menyusidagi Показать Навигатор buyrugini tanlang

Action darchasi bilan ishlashAction darchasi Adobe Photoshop dasturida ishlashni yanada tez-

lashtiradi va bir necha tasvir ustida bajariladigan bir xil amallami har safar takrorlashga zaruriyat qoldirmaydi Adobe Photoshop dasturidagi Action darchasi bilan ishlashni bilsangiz qisqa fursat ichida kop miqdordagi tasvimi tahrir qilishingiz mumkin Buning uchun Action darchasida yangi Action ochiladi Uni kerakli nom bilan nomlagandan song Record tugmasi bosiladi Shu daqiqadan boshlab Adobe Photoshop dasturi Sizning tasvir ustida bajargan barcha amallaringizni kompyuter xotirasiga ketma-ket joylashtiradi Tasvir ustida barcha amallar yakunlangandan song Action darchasidagi Stop tugmasi bosiladi Adobe Photoshop dasturi sizning barcha amallaringizni tartibli ravishda Action darchasida joylashtiradi Ushbu amallami boshqa tasvirlarga qollash uchun yangi tasvir ochilgandan song Action darchasidagi Выполнение buyrugini ishga tushirish lozim Adobe Photoshop dasturi avtomatik tarzda yangi ochilgan tasvirda ham Siz amalga oshirgan amallami hech bir ozgarishlarsiz bajaradi


Yangi tasvir dublikat ochish va tasvirni doimiy xotiraga joylashtirish

Adobe Photoshop dasturida ishlashdan awal yangi fayl tuziladi yoki kompyuter xotirasida mavjud boigan tasvir ochiladi Yangi fayl tuzish va awaldan mavjud boigan fayllarni ochishning quyidagi yoilari mavjud

bull Fayl mdash Новый Menyu satrida Fayl menyusini ochib Новый buyrugini tanlang yoki Ctri+N tugmalari kombinatsiyasidan foydashylanib yangi fayl tuzing Yuqoridagi amal bajarilgandan solsquong Adobe Photoshop dasturi yangi faylni tashkil etish uchun uning oichamlari haqidagi marsquolumotlar bitilgan yangi darchani hosil qiladi Bunda yangi tuzilayotgan fayl nomi uning oicham lari kiritilishi talab etiladi Kerakli oichamlar kiritilganidan song OK tugmasini bosish lozim Adobe Photoshop dasturi oq rangdagi yangi tasvirni tuzadi Bu tasvirga xohlagan ozgartirish kiritish yoki boshqa tasvirlardan ayrim detallarni kochirib otkazib umuman yangi tasvirni ijod qilish mumkin

bull Fayl mdash Открыть Menyugt5 satrida Файл menyusini ochib Отshyкрыть buyrugini tanlang yoki Ctrl+O tugmalari kombinatsiyasidan foydalanib kompyuter xotirasida mavjud boigan faylni oching Juda kam hollarda Файл mdash Открыть как (Ctrl+Alt+O) buyrugi tanlanadi

Tasvir formatlariAdobe Photoshop dasturi 20 dan ortiq formatdagi fayllar bilan

ishlash imkoniga ega Eng kop qoilaniladigan formatlarBMP (Windows Bitmap mdash WindowsHHHr vit kartasi) mdash

Windows muhitida ishlovchi kompyuterlarda ekran osti tasvirlarini qoilovchi dastur Microsoft Paint da keng qollaniladi

JPEG (Joint Phonographic Experts Group) mdash hozirgi kunda eng kop qoilaniladigan formatlardan biri boiib uning asosiy afzallik- laridan biri maxsus dastur yordamida fayl hajmini yetarlicha siqish imkonining mavjudligidir Ammo faylni siqib hajmini kichraytirish jarayonida tasvir sifatida ozgarish boiadi Fayl kuchli siqilganda tasvir sifati yomonlashishi mumkin Ushbu formatdagi fayllar kompyuter xotirasida kop joy egallamaydi va hajm jihatidan kichikligi bois mazkur formatdagi tasvirlar bilan ishlash ancha oson

TIFF (Tagged Image File Format) mdash bu formatdagi fayllar ham keng qollaniladi Lekin TIFF fomiatidagi fayllar kompyuter xotirashysida kop joyni egallaydi Adobe Photoshop dasturida ushbu formatshydagi tasvirlar bilan ishlashda dastuming ishlash tezligi sezilarli ravishda kamayishi mumkin


GIF (Graphics Interchamge Format mdash grafikni ayirboshlash forshymati) mdash ushbu formatdagi tasvirlar 256 turdagi rang bilan tasvirlanadi Ular asosan Internet tizimida keng qollaniladi

Ranglar bilan ishlashAdobe Photoshop dasturida asboblar panelida ranglar bilan ishshy

lash uchun tortta asbob ajratilganbull Основной цвет Ushbu asbobda qanday rang korsatilgan boisa

Ковш Линия Карандаш Кисть Аэрограф va shuningdek Alt klavishi bilan birgalikda qollanganda Палец asboblari uchun osha rang asosiy hisoblanadi Основной цвет asbobidagi rang Пипетка yoki ushbu asbob ustida laquosichqoncharaquo tugmasini ikki marta ketma-ket bosish orqali ozgartiriladi

bull Цвет фона Korsatilgan rang Ластик asbobi bilan ishlaganda qollaniladi Цвет фона asbobidagi rang Основной цвет asbobida rangni ozgartirish uchun qanday amal bajarilgan bolsa bunda ham xuddi osha amalni bajarish lozim yoki Pipetka asbobi bilan Alt klavishini birgalikda bosish orqali rangni almashtirish mumkin

bull Переключение цветов Kursorni ushbu tugma ustida bir marta bosish orqali asosiy rang va fon rangi orin almashadi

bull Стандартный цвет Kursorni ushbu tugma ustida bir marta bosish asosiy rang va fon rangini standart ranglar mdash qora va oq rangga almashtiradi

Ranglarni tanlashda Adobe Photoshop dasturida Color yoki Swatches darchalaridan ham foydalanish mumkin

RGB (Red Green Blue-qizil kok yashil) moduli tasvirni ekranda tahrir qilish nuqtayi nazaridan kelib chiqqan holda juda qulay va u 24 razryadli ranglar platasi yordamida deyarli 16 million rangning barchasini monitorda aks ettiradi RGB ranglar majmuasi bilan ishlangan barcha tasvirlami xohlagan formatda diskka yozish mumkin RGB ranglar majmuasidagi ayrim ranglar umuman tabiatda uchra- maydi

CMYK mdash tabiatda mavjud boigan ranglar majmuasi Quyosh nurlari inson kozlari ajrata oladigan barcha ranglarni ozida mujassamlashtirgan Quyosh nurlari biror jismga tushganda inson kozlari uning tarsquosiri ostida jism shakli va rangini idrok etadi Misol uchun binolarning o t ochirish burchaklariga osib qoyilgan ot ochirgich- lar toq kok va zangori ranglar bilan boyalgan bolishiga qaramay bizning kozimizga toq qizil rangda korinadi Ranglarning bir-biriga qoshilishi natijasida boshqa ranglar hosil qilinadi

С mdash havorang


М mdash binafsharangY mdash sariq rangК mdash qora rangBosma mashinalar va bosmaxonalarda tasvirlar yuqorida keltirilgan

ranglaming kombinatsiyasidan foydalangan holda toia tasvirni ifodalaydiRGB ranglar majmuasida oq rang uchala rangning maksimal ara-

lashmasidan hosil qilinadi Qora rang esa buning aksi oiaroq olinadiCMYK ranglar majmuasi bilan ishlaganda qora va oq ranglarni

hosil qilish uchun buning aksini bajarish lozim- Yarsquoni tolsquort rangning minimal qoshilishidan oq rang hosil boladi Qora rang esa alohida kanalda mavjud

RGB ranglar majmuyi keng koiamdagi ranglarni taklif etadi Lekin ulaming kop qismi (ayniqsa yorqinlari) tasvimi chop ctganda monitordagidan keskin farq qiladi Shu bois ham koplab mutaxasshysislar tasvimi chop etishdan awal uni CMYK sistemasiga otkaza- dilar Ayrim mutaxassislar esa tasvir bilan CMYK sistemasida ishlashni maslahat beradilar Ammo bu tasvir bilan ishlash turli qiyinchiliklami tugdiradi Ana shunday qiyinchiliklardan biri mdash kompyuter juda sekin ishlashi Bunga asosiy sabab Adobe Photoshop dasturi RGB sistemasiga sozlangan bolib har bir buyruqni bajarib uni RGB sistemasidan CMYK sistemasiga almashtirguncha kompyuter qoshimcha vaqt talab qiladi Bundan tashqari skaner va monitor RGB sistemasida ishlashga moljallangan Ranglar bilan ishlovchi barcha uskunalar (rangli printerdan tashqari) RGB sistemasida ishlaydi Shuning uchun yaxshisi tasvimi chop etishdan awal CMYK sistemasiga otkazib olish maqsadga muvofiq Tasvir ustida barcha amallami poyoniga yetkazib menyular satrida ИЖОБРАЖЕНИЕ mdash Настройка tarkibidagi SMYK buyrugini tanlang

History darchasi bilan ishlashAdobe Photoshop dasturi ishga tushirilganda ekranda History darshy

chasi mavjud bolmasa Окно menyusida Показать History buyrugini tanlang History darchasida tasvirga kiritilgan songgi ozgartirishlar haqidagi marsquolumotlar joylashadi Tasvir ustida bajarilgan har bir muhim amallar History darchasida royxatga olinadi Yoqmagan amalshylami History darchasi orqali xohlagan paytda rad etish mumkin Buning uchun kursor bajarilgan songgi amaldan oldingi buyruq ustida bosiladi yoki Ctrl+Alt +7 klavishlari bosiladi Adobe Photoshop dasturi bajarilgan songgi 20 amalni royxatga oladi yigirma birinchi amal bajarilganda Adobe Photoshop dasturi awalgi amallami ochiradi


Qatlamlar bilan ishlashAdobe Photoshop dasturi tasvirdagi biror obyekt Прямоугольshy

ная область Эллиптическая область Лассо Волшебная палочshyка Быстрая маска yordamida belgilanib ularning nusxalari olinganda Adobe Photoshop dasturi yangi qatlam hosil qiladi Bu qatlam alohida obyekt bolsquolib uni tahrir qilish ham alohida tarzda boladi Bir necha tasvirlardagi ayrim detallarni yagona tasvirga jam- langanda Adobe Photoshop dasturi kolsquochirib otilgan tasvir boiak- larini qatlamlarga ajratadi Ayni jarayon tasvir detallarini joylashtirish uchun juda qulay Bir necha qatlamlar bilan ishlaganda ulami boshqarish qiyinlashadi Adobe Photoshop dasturi bajarilganda yangi darcha hosil bolsquoladi Bu darchada tasvirdagi yangi qatlamlar haqidagi axborot joylashadi Yangi qatlam hosil qilinganda Adobe Photoshop dasturi uni Слой darchasida rolsquoyxatga oladi Bu darchada qatlamlar tartibli joylashtiriladi Shuningdek qatlamlaming omini almashtirish yoki vaqtincha olsquochirib qoyish mumkin Qatlamlami ochirish uchun awal kerakli qatlam Слой darchasida belgilab olinadi va Menyular satrida Слой menyusi tarkibidagi Удалить слой buyrugi tanlanadi Katlamlami bir-biriga birlashtirish imkoniyati ham mavjud

Matnlar bilan ishlashAdobe Photoshop dasturi tasvirlar ustiga matnlami kiritish uchun

yana bir keng imkoniyatni ochib beradi Tasvir ustiga matn kiritish uchun asboblar panelida maxsus Текст asbobi mavjud Bu asbob asosan tasvirga turli matnlami kiritish uchun xizmat qiladi Текст asbobi tarkibida Текст-маска Вертикальный текст kabi asboblar yashiringan Bu asboblar aktivlashtirilib kursor tasvir ustida bir marta bosilishi bilan yangi Текстовый инструмент darchasi hosil boiadi Bu asboblar faqat matnlami tuzish uchun xizmat qiladi Uning yordamida mavjud matnlami tahrir qilishning iloji yoq

Filtrlar bilan ishlashAdobe Photoshop dasturida tasvimi qoshimcha effektlar bilan

boyitish uchun filtrlardan foydalanish mumkin Buning uchun Meshynyular satrida Фильтры buyrugi tarkibidagi filtrlardan foydalanishinshygiz mumkin Quyida eng kop qoilaniladigan filtrlar tavsifi misollar yordamida keltiriladi

Chap ustunda filtr qollanilmagan asl nusxa ong tomondagi ustunda esa tasvirlaming filtr qollanilgandan songgi varianti keltishyrilgan


73 CorelDraw mdash vektorli grafik muharriri

f j Ehtiyoj doim taklifni keltirib chiqaradi shuning uchun I grafik tasvirlami avtomatlashtirishga moljallangan dasturiy

tarsquominotlar bozori juda turli va kengdir Kanadaning Corel nomi bilan ataluvchi firmasining dasturlar tarsquominoti bilan shugullanuvchi CorelDRAW sozsiz shu pesh-

qadamlardan biri hisoblanadi Corel firmasining dasturlar tarsquominoti asosini tashkil etuvchi CorelDRAW 11 2002-yilning avgustida ishlab chiqildi U reklama mahsulotlarini ishlab chiqarishda nashrlarni tayyorlashda hamda Web-sahifalar uchun tasvirlami yaratishda katta imkoniyatga ega Shunga qaramasdan vektorli grafika bilan ishlaydigan dunyo boyicha peshqadam dasturlar mavjud Shulardan biri mdash Adobe Illustrator grafik dasturi Lekin CorelDRAW Adobe Illustrator dan qolishmaydi u kop parametrlar boyicha undan ustun ham keladi

Corel DRAW (Korel dro) mdash grafikli dastur bolib и vektorli tasvirlami grafikli matnlarni hamda tasavvuringizdagi barcha ijodiy goyalaringizni amalga oshirishga yordam beradi

Corel DRAW dasturi ishlaydigan barcha tasvirlar ikki sinfga bolinadi nuqtali va vektorli Vektorli graflkada tasviming asosiy elementi sifatida chiziq qaraladiChiziq togri chiziq boiishi mumkin Rastrli graflkada bunday chiziqlar nuqtalar (piksellar) yordamida yaratilsa vektorli graflkada tasvirlar yaratishda nuqtaga nisbatan umumiyroq boigan chiziqlardan foydalaniladi va shuning hisobiga

tasvirlar aniqroq boiadi 7 Vektorli grafikaning ixtiyoriy tasviri chiziq-г lardan tashkil topadi va oddiy chiziqlardanш murakkablari hosil qilinadi Vektorli grafikaning Г 1 Г matematik asosini geometrik figuralarningД gtY xossasini organish hosil qiladi Vektorlii l Vi tasvirlarning kompyuter xotirasida ifodalanishi

nuqtaliga qaraganda murakkabroq Nuqtali tasshyviming kamchiligi mdash kompyuter xotirasida ulami

Vektorli tasvir saqlash katta joy talab etiladi Nuqtali tasvirlar (chapda)Г kattakshti- bilan УиЧdegп aniqlikda ishlashda ularga mos

rilganda nuqtali fayllaming oicharni yuzlab megabaytlarni tash- tasvirdan (ngda) kil etadi Kopincha bunday katta obyektlar

farqli ravishda aniqligi bilan ishlaganda zamonaviy kompyuterlaming yo qolmagan tezligi yetmay qoladi Vektorli tasvir bilan ish-


lash mutlaqo oson Uni katta yoki kichik qilish uchun faqat uni boshqaradigan tasvir parametrini ozgartirish mumkin Bunda vektorli tasvir faylining oichami bir baytga ham oshmaydi

Kiritilgan ozgartirishlar tasviming aniqligiga tarsquosir etmaydi Rasmda nuqtali va vektorli tasvirlaming kattalashtirilgandagi natijasini korish mumkin

Corel DRAW 12 ning grafik muharririni ishga tushirish uchun Пуск tugmasiga kirib Программы buyrugi boiimi tanlanadi song royxatdan Corel DRAW 12 buyrugi beriladi yoki Windows XP ish stolida uning yorligi ustida sichqoncha tugmasi ikki marta bosiladi Dastur yuklangandan song ekranda CorelDRAW s ning 36-rasmda tasvirlangan bosh darchasi paydo boiadi

36-rasm Corel DRAW muharrir darchasining tuzilishi

bull Sarlavha satriBu yerda Corel DRAW 12 mdash dastuming nomi[ Risunok 1] mdash hujjatning formal (yolgon) nomi Ish yakunida

formal nomga real (haqiqiy) nom beriladi

Corel DRAW ni ishga tushirish

Претру xsnrw pound013 amp rsquo ampJ i i bull raquooo

файл Рсмогткроелгь ampкraquolaquoэо-зтъ 5ф4gtсс1Ы gmcee мнэбраrsquoкемия Low

3


[jj ltДОп 0едакт1Хgtэмть Гкжазатъ Р вэм ш ем laquo К д о м о д е ть Эффекда Щитовые изоб раж аю 1laquoсст Идструиенты poundмо Орноць - Э Х

Windows standartlariga mos bolgan menyu satriCorelDRAWda menyu satri murakkab bolib qism menyu va

ularga mos buyruqlardan iborat Boshqa dasturlardagi kabi bu menyu ham CorelDrawning kopchilik funksiyalariga kirishni tarsquominlaydi lekin kopchilik harakatlar usiz ham bajarilishi mumkin Menyuni sozlashning chegaralanmagan imkoniyatlari foydalanuvchini chalkash- tirib yuboradi CorelDRAW ning har qanday buyruq va uskunalarini xohlaganda boshqa menyuga kochirish mumkin Shuning uchun keyinshygi paragraflarda birinchi navbatda menyusiz ishlash yoilarini zarur boiganda uning buyruqlariga murojaat qilishni ofrganamiz

Bu satr 11 ta menyudan iborat Har bir menyu oziga xos buyruqlar toplamidan tashkil topgan Corel DRAW menyusi murakkab tuzilgan bolib har bir menyuda bir necha ichki menyular bolishi mumkin

Standart asboblar paneliMenyu satrining ostida laquostandart asboblar paneliraquo joylashgan Bu

satrda eng kolsquop bajariladigan buyruqlarga mos boshqarish elementlari joylashgan Masalan Otkrit (ochish) Zakrit (yopish) Soxranit (saqlash) buyruqlari sistemali almashtirish buferining operatsiyalari rasmlami korish holati asboblari joylashgan

Standart asboblar paneli tugmachalarining vazifalari

01 mdash yangi hujjat yaratish mdash mavjud hujjatni ochishmdash hujjatni saqlash

mdash hujjatni chop qilish sectlt mdash qirqish mdash nusxa olishmdash qoyish

mdash oxirgi harakatni bekor qilish SI mdash import (bir hujjatni ikkinchisiga ulash)

Cj| mdash eksport (fayllarni jonatish) mdash ilovaning yuklanish moduli

fjjjB mdash Corel DRAW ning saytiga kirishLraquov mdash masshtabni kattalashtirish darajasi


bull Atributlar paneliStandart asboblar paneli ostida laquoatributlar paneliraquo (panel atribu-

tov) satri joylashgan U belgilangan obyektning parametrlarini olsquozgartiradigan Boshqarish elementlari toplamidan iborat Atributlar paneli ichidagi elementlar belgilangan obyektning shakliga qarab ozgarib turadi Bu panel foydalanuvchining asosiy ish paneli deb ataladi

Панель свойств Нет выделения ш1 lsquo ----- ----- --jJ i 2100 mm гraquo I 1Q 2970 mm О Единицы 1 мил V |

1635 mm Y Щ y-635 mw___ л U ш М с Ч o -

37-rasm Foydalanuvchining asosiy ish paneli

Ranglar palitrasi Darchaning olsquong chegarasi boylab laquoPalitra svetovraquo (ranglar palitrasi) paneli joylashgan U rangni toidirish va rasmli obyektlarning atrofini himoyalash aylantirib bolsquoyash uchun qollaniladi

gf


Asboblar paneliIsh maydonining chap qismida asboblar toplami (toolbox) darchashy

si joylashgan Undagi kerakli asbobni tanlash uchun uning ustida sichqoncha tugmasi bosiladi Kerakli asbobni tanlash bilan foydalashynuvchining tasvir ustida barcha harakatlari boshlanadi

Asboblar panelidagi asosiy asboblar va ularning vazifalari

mdash Ukazatel (korsatkich) tasvimi belgilaydiyC mdash Forma (shakl) asbobim mdash Masshtab (lcham) Obyektning lchamini o lsquozgartiradi

mdash laquoSvobodnaya гикаraquo asbobi Ixtiyoriy shakldagi chiziqlamichizadi


Q mdash To lsquortburchak asbobi Tolsquortburchaklar sinfini hosil qiladi

lt3pound mdash Aylana va uning sinflga tegishli obyektlami chizadiltx mdash Mnogougolnik (kopburchak) asbobi Kopburchaklami chizadi

^ mdash Prostie formi(oddiy shakllar)

amp mdash Tekst (matn) asbobi Matnlar bilan ishlashni ta rsquominlaydimdash Pipetkamdash Konturmdash Zalivka

^ mdash Obyektga zalivkani to lsquoIdiradi

74 AutoCad dasturi

Kompyuter grafikasida Ioyihalashning avtomatlashtirilshygan tizimi AutoCAD dasturlaridan foydalanib grafik ax-borotiarni kompyuterda bajarish olsquorganiladi Bunda foydashylanish uchun ishlab chiqilgan AutoCADning oxirgi vershy

siyalari AutoCAD-2000 va AutoCAD-2002 dasturlaridan foydalaniladiAutoCAD 2000 ni yuklash laquoAutoCAD-2000raquo yoki laquoAutoCAD-

2002raquo ga kursorni laquoSichqonraquo yordamida olib kelib uning chap tugmasi ketma-ket ikki marotaba yuklanadi Ekranda qum soat bilan kursoming strelkasi yonma-yon paydo boiadi va biroz vaqt otgach ekranda AutoCAD-2000 yozuvi va uning yuklanish darchasi paydo boiadi Bu darchaning yuqori chap burchagida tortta tugma joylashshygan boiib ular quyidagi vazifalami bajarishga moijallangan

1mdash laquoOtkrit chertyojraquo mdash awal tuzilgan chizmani ochish yarsquoni ekranga fayllari nomlab xotiraga kiritib qoyilgan chizmalarni chaqirish buyrugining tugmasi

2 mdash laquoNachat s nachalaraquo mdash yangi chizmani boshlash buyrugi tugmasi

3mdash laquoIspolzovat shablonraquo mdash shablonlardan foydalanish buyrugi tugmasi U yoki bu formatdan va burchak shtamplaridan foydalanishni tarsquominlaydi

4mdash laquoIspolzovat volshebnikraquo mdash sehr buyrugidan foydalanish tugmasi Bu buyruqdan foydalanib AutoCADni yuklash ikki holatda amalga oshiriladi


О1 2 3

lt Начать с начала

-4Параметры по умолчанию--------

С Английские (Футы и дюймы)

гтгтч- у г т bull г--Тrsquo vrsquo Г- X Г = 03

- Подсказка-------- bullbull--------- ----- ----mdash Использовать метрические единицы измерения

[7 Показывать диалог при запуске ОК Отмена

39-rasm Yangi chizmani boshlash darchasi

1 Tezkor yuklash2 Kengaytirilgan yuklashTezkor moslash holatida 2mdash laquoNachat s nachalaraquo tugmasi yukla-

nadi Shunda olchov birliklari va chizma qogozining formati taklif qilinadi

Kengaytirilgan moslash holatida esa oichov birliklari burchak kattaliklari burchaklar yonalishi burchaklaming musbat yonalishi va chizma qogozining yuzasi mdash formati taklif qilinadi Kengaytirilgan moslash holati yarsquoni 4mdash ENTER tugma yuklansa undagi qoshimshycha buyruqlar royxati paydo boiadi

laquoUnitsraquo mdash oichov birligi tugmasi onli metrik injenerlik arxitektorlik kasrlik va ilmiy oichov birliklari taklif qilinadi Bu oichov birliklarini taqqoslashga misol tariqasida darchaning balandligi korsatilgan

Ikkinchi qoshimcha buyruqqa otish uchun laquoDaleeraquo tugmasi yuklanadi

laquoAngleraquo mdash burchaklar Burchak kattaligi aylananing gorizontal markaz chizigining ong tomonidan mdash laquoSharqdanraquo boshlab olinadi Burchaklaming oichov birliklarini va ulaming kiritilishini 90 li


е Sssssi Engineering

Г Ajchitedufat С Fractional

Scientific

v4ldquoSeecUheuritdmMregurlaquoinent v

lt das^-y ^Отмйа j j

40-rasm

burchak misolida korish mumkin Uchinchi qoshimcha buyruqqa otish uchun laquoDaleeraquo tugmasi bosiladi

mdash laquoAngle Measureraquo mdash burchaklami olchab qoyishda 0 (nol) ga teng bolgan boshlangich yonalishni belgilaydi Tortinchi qoshimcha buyruqqa otish uchun laquoDaleeraquo tugmasi bosiladi

mdash laquoAngle Directionraquo mdash burchakning musbat yonalishini soat strelkasi boyicha yoki unga teskari tanlashni tarsquominlaydi Beshinchi qoshimcha buyruqqa otish uchun laquoDaleeraquo tugmasi yuklanadi

mdash laquoArearaquo mdash soha mdash chizma qogozining chegarasi mdash formati aniqlanadi

Agar AutoCAD-2000 dasturida tezkor moslash holati yuklansa bu beshta qoshimcha buyruqlardan faqat ikkitasi olchov birliklari va laquoSoharaquo buyruqlari taklif etiladi Bu korsatkichlar chizmachilikda grafik axborotlami bajarishda yetarli bolganligi uchun undan foydalaniladi Bunda taklif qilingan metrik yoki Angliyaning uzunlik oichov birliklaridan laquoMetricheskoyeraquo buyrugi yuklanib yuklash darchasining pastki ong burchakdagi laquoGOTOVOraquo yoki laquoOKraquo tugmasi yukshylansa ekran ishchi holatiga otib qoladi Ekranning bunday korinishi ishchi stol yoki foydalanish interfeysi deb ataladi

AutoCAD-2002 dasturini yuklash takomillashtirilgao boiib u yuklangach ekranda bu dastuming yuklash laquoAutoCAD 2002 Segodnyaraquo darchasi rasmda keltirilgan korinishda paydo boiadi


laquoOpen Drawingsraquo mdash chizmani ochish tugmasini yuklab awal bajarilgan va fayli xotiraga kiritib qoyilgan chizmalami ekranga chaqirish uchun foydalaniladi

42-rasm Ishchi stol yoki foydalanish interfeysi


laquoSreate Drawingsraquo mdash yangi chizmani boshlash tugmasini yuklab ekranda chizmani bajarish uchun yangi sahifa ochishga quyidagicha kirishiladi laquoSelect how to bedinraquo mdash vkladkasidan laquoStart from Scratchraquo mdash buyrugi yuklanadi Shunda yuklash darchasida ingliz va metrik uzunlik birliklari taklif etiladi va undan laquoMetricraquo uzunlik birligi tanlanib yuklanadi Shunda ekranda aynan rasmda tasvirlangani kabi ishchi stol yoki foydalanish interfeysi paydo boladi

Foydalanish interfeysi mdash stoli AutoCADning ishchi stoliga quyidagi elementlar kiradi

gorizonatal menyular qatori ekranning yuqorisida joylashgan boladi

j AutoCAD 200Q - [Drawing 1[gp Файл Щравка Вид bull Вставка Формат Инструменты Черчение Размеры Изменить Окно Помощь

laquoФайлraquo mdash fayllar bilan ishlash menyusilaquoПравкаraquo mdash laquoWindowsraquo stolidagi grafik maydon qismlarini tahrir

qilish menyusilaquoВидraquo mdash ekranni boshqarish buyruqlari menyusi Varaq fazosidan

modellar fazosiga otish displey korsatkichlarini boshqarishda kerakli asboblar panelini va boshqa buyruqlami omatadi

laquoВставкаraquo mdash ilovadagi va tashqi obyektlami bloklarga qoyishni tarsquominlash menyusi

laquoФорматraquo mdash qatlamlar bilan ishlashni rang va chiziq turlari matn uslubini va olchamini boshqarishni multliniyalar uslubini oicham birligini ornatish chizmaning chegaralarini aniqlash kabi buyruqlaming menyusi

laquoИнструментыraquo mdash ekrandan foydalanishda tizimlarni boshqarish buyruqlari menyusi Ular yordamida muloqotlar darchasidan foydashylanib chizma korsatkichlarini va bogiamlarini ornatish kabi buyruqshylar yuklanadi

laquoЧерчениеraquo mdash chizma chizish buyruqlarini ochadilaquoРазмерыraquo mdash oicham korsatkichlarini boshqarish va ulami qoyish

buyruqlarini ochadilaquoИзменитьraquo mdash chizma elementlarini ozgartirish mdash chizmani va

undagi yozuvlami tahrir qilish buyruqlarini ochadilaquoОкноraquo mdash bir vaqtda foydalanishda boigan axborotlarning fay-

lidan fayliga otib ulami ochadi


laquoПомощьraquo mdash ingliz tilida kuchli gipertekstli eslatmalar tizimini ochadi

Standart asboblar paneli ekranning yuqorisidan ikkinchi qatorda joylashgan boiadi

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24

[D ug И X Qareg 1 31 j

1mdash laquoСоздатьraquo mdash yangi faylni yaratishda yangi varaq ochish buyrugining tugmasi

2mdash laquoОткрытьraquo mdash mavjud faylni ochish buyrugining tugmasi3mdash laquoСохранитьraquo mdash fayllarni xotirada saqlash buyrugining tugshy

masi4mdash laquoПечатьraquo mdash chizmani qogozga chiqarish buyrugining tugmasi5mdash laquoПредварительный просмотрraquo mdash chizmani qoglsquoozga bosib

chiqarishdan awal uning chizma formatida joylashuvini kolsquozdan ke- chirish buyrugining tugmasi

6mdash laquoНайти и заменитьraquo mdash chizmadagi solsquoz va jumlalami topib boshqasiga almashtirish buyrugining tugmasi

7mdash laquoВырезать в буферraquo mdash chizmadan belgilab olinganlarnimdash elementlarni laquoWindowsraquo buferiga kesib olish buyrugining tugmasi

8mdash laquoКопировать в буферraquo mdash tanlab olingan elementlaming nusxasini laquoWindowsraquo buferiga olish buyrugining tugmasi

9mdash laquoВставить из буфераraquo mdash laquoWindowsraquo buferidan nusxalami chiqarib qoyish buyrugining tugmasi

10mdash laquoМатематические свойстваraquo mdash obyekt haqida marsquolumotlar buyrugining tugmasi

И mdash laquoОтменитьraquo mdash oxirgi amalni bekor qilish buyrugining tugmasi

12mdash laquoПовторитьraquo mdash oxirgi bekor qilingan amalni qayta tiklash buyrugining tugmasi

13mdash laquoВставить ссылкуraquo mdash olsquozga faylga kolsquorsatma berish buyrushygining tugmasi

14mdash laquoВременная точка трассировки (открывает списор коshyманд)raquo mdash obyektlami bogiovchi buyruqlar ro lsquoyxatini ochish buyrugining tugmasi

15mdash laquo(ПСК)raquo mdash koordinatalardan foydalanish tizimida ishlash buyrugining tugmasi

16mdash laquoРасстояниеraquo mdash masofani XY tekisligida burchakni va nisbiy burchakni X Y Z lami aniqlash buyrugining tugmasi


17mdash laquoПеречертить всеraquo mdash ekranda chizmani qaytadan chizish buyrugining tugmasi

18mdash laquoДиалог точки видаraquo mdash bir nechta kolsquorinishlar masalan ustidan oldidan va yonidan kolsquorinishlar ekranini yaratish buyrugishyning tugmasi

19mdash laquoИменованные видыraquo mdash kolsquorinishlarni masalan ustidan korinishni izometriyaga almashtirish buyrugining tugmasi

20mdash laquo3D Орбитаraquo mdash fazoda 3D obyektini burish buyrugining tugmasi

21mdash laquoПанорама реального времениraquo mdash foydalanuvchiga model fazosini mdash chizmani qulay joyga siljitish buyrugining tugmasi

22mdash laquoМасштаб реального времениraquo mdash ayni vaqtda kolsquorinishlarni kattalashtirish yoki kichiklashtirish buyrugining tugmasi

23mdash laquoОкно изменения масштаба (открывает список команд)raquomdash kattalashtirish yoki kichiklashtirishning turli usuldagi asboblarini tanlash buyrugining tugmasi Masalan chizmaning kichik bir boiagini ekran boylab kattalashtiradi

24mdash laquoПредыдущий масштабraquo mdash dastlabki masshtabiga qaytarish buyrugining tugmasi

laquoСвойства объектаraquo mdash laquoObyektning xususiyatiraquo paneli yordamida ekranda qatlamlar yaratiladi va chiziqlarning rangi turi hamda yolsquoglsquoonligi olsquozgartiriladi

IfjptJjSl 3 amp -rfD 0 Ч S j |d ----------- BjMw Ij)------ ByLnnt M

1 mdash ekranda qatlam yaratish buyrugining tugmasi2 mdash tasvirdagi chiziqlarga rang berish buyrugining tugmasi3 mdash tasvirdagi chiziqlarga tur berish buyrugining tugmasi4 mdash tasvirdagi chiziqlarga yolsquoglsquoonlik berish buyrugining tugmasiChizma chizish ularni tahrir qilish olsquozaro bogiash va ularga

oicham qoyish buyruqlarining shartli belgili tugmalari ekranning chap va olsquong tomonJarida ustunlar kolsquorinishida joylashtirilgan boiadi va ularga quyidagilar kiradi

laquoРисованиеraquo mdash laquoChizishraquo paneli buyruqlari laquoИзменитьraquo mdash laquo 0 lsquozgartirishraquo panelining buyruqlari laquoРазмерыraquo mdash laquoOichamlarraquo panelining buyruqlari va laquoПривязка объектаraquo mdash laquoObyektni bogiashraquo panelining buyruqlari

laquoРисованиеraquo mdash laquoChizishraquo paneli buymqlari


II ч i ^ o ц л о I о copy с - 1 а lt |

1mdash laquoОтрезокraquo mdash kesma chizish buyrugining tugmasi2mdash laquoПрямаяraquo mdash tolsquoglsquori chiziq chizish buyrugining tugmasi3mdash laquoМультлинияraquo mdash multliniya-qolsquosh chiziqlar chizish buyrushy

gining tugmasi4mdash laquoПолилинияraquo mdash kolsquop chiziq chizish buyrugining tugmasi5mdash laquoМногоугольникraquo mdash kolsquopburchak chizish buyrugining tugmasi6mdash laquoПрямоугольникraquo mdash tolsquortburchak chizish buyrugining tugshy

masi7mdash laquoДугаraquo mdash yoy chizish buyrugining tugmasi8mdash laquoКругraquo mdash aylana chizish buyrugining tugmasi9mdash laquoСплайнraquo mdash egri chiziq chizish buyrugining tugmasi10mdash laquoЭллипсraquo mdash ellips chizish buyrugining tugmasi11mdash laquoВставить блокraquo mdash blokni qoyish buyrugining tugmasi12mdash laquoСоздать блокraquo mdash blok yaratish buyrugining tugmasi13mdash laquoТочкаraquo mdash nuqta qolsquoyish buyrugining tugmasi14mdash laquoШтриховкаraquo mdash kesim va qirqim yuzalarini shtrixlash buyshy

rugining tugmasi15mdash laquoОбластьraquo mdash 3D obyektida soha ochish buyrugining tugmasi16mdash laquoМногострочный текстraquo mdash kolsquop qatorli yozuvlarni bajarish

buyrugining tugmasilaquoИзменитьraquo mdash paneli buyruqlari

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16

BS o l a d gt gt о l l j

1mdash laquoСтеретьraquomdash tanlangan obyektni ochirish buyrugining tugmasi2mdash laquoКопироватьraquo mdash obyektdan nusxa olib kolsquochirish buyrugishy

ning tugmasi3mdash laquoЗеркалоraquo mdash obyektga simmetrik tasvir yasash buyrugining

tugmasi4mdash laquoСдвигraquo mdash tanlangan obyektni surish buyrugining tugmasi5mdash laquoМассивraquo mdash obyektning tasvirini kolsquopaytirib tasvirlash buyshy

rugining tugmasi6mdash laquoПереместитьraquo mdash tanlangan obyektni kochirish buyrugining

tugmasi


7mdash laquoПовернутьraquo mdash obyektni biror burchakka burish buyrugining tugmasi

8mdash laquoМассштабraquo mdash obyektning tasvirlarini va oichamlarini ozgarshytirish buyrugining tugmasi

9mdash laquoРастянутьraquo mdash tanlangan obyektni uzaytirish buyrugining tugmasi

10mdash laquoУдлинитьraquo mdash tanlangan obyektni chozish buyrugining tugmasi

11mdash laquoОбрезатьraquo mdash obyektning ortiqcha qismini kesib tashlash buyrugi ning tugmasi

12mdash laquoРассширитьraquo mdash tanlangan obyektni kengaytirish buyrugining tugmasi

13mdash laquoРазорватьraquo mdash obyektni nuqta oraligida ajratish buyrugining tugmasi

14mdash laquoФаскаraquo mdash burchak hosil qilib kesishuvchi chiziqlaming burchagi faskasini olish buyrugining tugmasi

15mdash laquoСкруглениеraquo mdash obyektlardagi burchaklarni aylana yoyi yordamida yumaloqlash buyrugining tugmasi

16mdash laquoУдалить (Разорвать)raquo mdash obyektlami birlashtiruv qismlarini uzib olib yoqotish buyrugining tugmasi

laquoРазмерыraquo mdash laquoOlchamlarraquo paneli buyruqlari

f г r4 il 1~copyН yen Т1mdash laquoЛинейный размерraquo mdash chiziqli olcham qoyish buyrugining

tugmasi2mdash laquoПараллельный размерraquo mdash ogma konturga olcham qoyish

buyrugining tugmasi3mdash laquoОрдинатный размерraquo mdash ordinata olchamini qoyish buyshy

rugining tugmasi4mdash laquoРадиусraquo mdash yoy radiusi oichamini qoyish buyrugining

tugmasi5mdash laquoДиаметрraquo mdash aylana diametrining oichamini qoyish buyrushy

gining tugmasi6mdash laquoУгловой размерraquo mdash burchakli oicham qoyish buyrugining

tugmasi7mdash laquoБыстрое измерениеraquo mdash tezkor oichash buyrugining tugmasi8mdash laquoБазовый размерraquo mdash tayanch olchamni belgilab qoyish

buyrugining tugmasi


9mdash laquoРазмерная цепьraquo mdash zanjir usulida oicham qoyish buyrushygining tugmasi

10mdash laquoВыноскаraquo mdash chetga chiqarish buyrugining tugmasi11mdash laquoДопускraquo mdash chekli chetga chiqish oichamlarini qoyish

buyrugining tugmasi12mdash laquoМаркет центраraquo mdash aylana markazini korsatish buyrugishy

ning tugmasi13mdash laquoРедактировать размерraquo mdash oichamlami tahrir qilish buyshy

rugining tugmasi14mdash laquoРедактировать текстraquo mdash matnni tahrir qilish buyrugining

tugmasi15mdash laquoОбновитьraquo mdash tanlangan oichamni yangilab qoyish buyshy

rugining tugmasi

laquoПривязка объектаraquo mdash laquoObyektni bogiashraquo panel buyruqlari1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

mdash Г I X X - I 0 O ltgt) X r gt laquoV

1mdash laquoВременная точка тарссировкиraquo mdash chiziq davomida yoki normalida vaqtincha nuqtalami korsatish buyrugining tugmasi

2mdash laquoSnap fromraquo mdash kerakli boglanish nuqtasini korsatish buyshyrugining tugmasi

3mdash laquoКонечная точка привязкиraquo mdash obyektning eng yaqin chetki nuqtasiga boglanish buyrugining tugmasi

4mdash laquoСредняя точка привязкиraquo mdash obyektning orta nuqtasiga boglanish buyrugining tugmasi

5mdash laquoПривязка к пересечениюraquo mdash ikki obyektning kesishuv nuqtasiga boglanish buyrugining tugmasi

6mdash laquoПривязка к видимому пересечениюraquo mdash taxminiy kesishuv nuqtasiga boglanish buyrugining tugmasi

7mdash laquoSnap to extesionraquo mdash kengaytirilib boglanish buyrugining tugmasi

8mdash laquoПривязка к центруraquo mdash markaz bilan boglanish buyrugining tugmasi

9mdash laquoПривязка к квадрантуraquo mdash yoy yoxud aylana yoki ellipsning yaqin kvadranti bilan boglanish buyrugining tugmasi

10mdash laquoПривязка к касательнойraquo mdash aylana yoy va boshqalarga urinma otkazish buyrugining tugmasi


11mdash laquoПривязка к перпендикуляруraquo mdash nuqtadan tolsquoglsquori chiziq aylana yoy va egri chiziqlarga urinma otkazish buyrugining tugmasi

12mdash laquoПривязка к параллелиraquo mdash nuqtadan obyektga parallel obyekt chizish buyrugining tugmasi

13mdash laquoПривязка к вставкеraquo mdash qoyish obyektining nuqtasiga boglanish buyrugining tugmasi

14mdash laquoПривязка к узлуraquo mdash uzellarga boglanish buyrugining tugshymasi

15mdash laquoПривязка к ближайшемуraquo mdash obyektning istalgan yaqin nuqtasi bilan boglanish buyrugining tugmasi

16mdash laquoНе привязыватьraquo mdash boglanishni bekor qilish buyrugining tugmasi

17mdash laquoПараметры привязки объектаraquo mdash obyekt korsatkichlarini boglash buyrugining tugmasi

Muloqotlar darchasi ekrandan pastda joylashgan bolib foydalashynuvchi har doim undan boxabar bolmogi kerak chunki kompyushyterda ishlash jarayonida hamma vaqt u bilan muloqotda bolib biror vazifani bajarish uchun buyruq berishni sorab turadi

Holat qatori ekranning eng pastki qismida joylashgan boladi

1 2 3 4 5 6 7 8 8103337ШЖаМГ -r~~l ШАЛ СЕТКА ОРТСЩПОЛЯР ВЫгеЩЩГ ВЕСЛИНМОДЕГ _____

1mdash laquoШАГraquo mdash kursor qadamini ozgartirish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

2mdash laquoСЕТКАraquo mdash ekranni tor korinishli holatga otkazish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

3mdash laquoОРТОraquo mdash ekranni togri burchakli chizish holatiga otkazish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

4mdash laquoПОЛЯРraquo mdash kesma chizishda qutb holatiga otish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

5mdash laquoВЫРВraquo mdash obyektga togrilab boglanish holatiga otish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

6mdash laquoСЛЕДraquo mdash obyektni kuzatish holatiga otish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

7mdash laquoВЕСЛИНraquo mdash chiziqni yogonligida tasvirlash holatiga otish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi

8mdash laquoМОДЕЛraquo mdash modellar fazosini chizma qogozi holatiga otkazish yoki uni bekor qilish buyrugining tugmasi


3D Studio MAX mdash uch olchovli modellashtirish va f) kolsquorgazmali namoyish qilish (vizualizatsiya)ning yangicha

j I bosqichi hisoblanadi Bu dastur yordamida yuqori sifatlianimatsiya va uch olsquolchovli modellami professional darashy

jada yaratish mumkin Bunda siz ikki olchovli va uch olsquolchovli obyektlami qolsquollashingiz mumkin

Bu dastur yordamidayuqori sifatli multiplikatsion filmlar marsquolum fanlar bolsquoyicha korgazmali dasturlar tuzish mumkin

3D Studio MAXda obyektlami korish maydoni (viewport)da yara- tasiz Buning uchun siz kerakli asbobni tanlab kursorni korish maydoniga keltirganingizda kursor shakli ozgaradi Sichqoncha yordashymida obyektning olsquolchovlarini berasiz

Yaratilgan obyektlarda kino effektlar yaratish uchun maxsus kamera va yoritgich asboblarini qolsquollashingiz mumkin

Obyekt sirti uchun turli material tanlashingiz yarsquoni unga mashysalan shaffof yoki glsquoadir-budir sirt berishingiz mumkin

Korish maydonida yaratilgan obyektlami harakatlantirib kishychik animasiya hosil qilish mumkin Buning uchun Animatsiya tugmasini bosib kadrlarni olsquozgartirgan holda obyektni harakatlantirish bilan oxirgi kadrga kelinadi Solsquongra animatsiya panelidan Play tugmasi bosiladi Natijada kadriar almashinib animasiya hosil bolsquoladi Bu yaratilgan animasiyani fayl kolsquorinishida kompyushyter xotirasida saqlash va videotasvirlarni olsquoqiy oladigan istalgan dastur yordamida olsquoqish mumkin Fayl avi kengaytmali formatda saqlanadi

Foydalanuvchi interfeysi haqida marsquolumotQuyida 3D Studio MAXmdash ning foydalanuvchi interfeysi haqida

qisqacha marsquolumot beriladiKolsquorinish maydoni (Viewports)3D Studio MAX mdashni ishga tushirganingizda ekranda standart foyshy

dalanish interfeysi paydo bolsquoladi Bu interfeys tolsquortta kolsquorinish maydonidan tashkil topgan (bu korinishlar oldindan yuqoridan (top) chapdan (left) va perspektiva) atrofida asbob vositalar va boshqarish vositalari joylashgan boladi

Kolsquorinishlar foydalanuvchi didiga mos ravishda tanlanib obyektshylar korinishi ham olsquozgartirilishi mumkin

Kolsquorish maydonida o lsquozgarishlarni boshqarish qurilmalari


Korish maydonidagi ekranning quyi ong qismida (harakatlanuvchi) ozgarishlarni boshqarish qurilmalari joylashgan Ular ayni vaqtshyda qollanilayotgan tipga nisbatan ozgarib turadi

f f i

Perspektiva uchun korish m aydoni Kam era uchun korish m aydoni

Menyupoundte EcS Tools Gracp )ftcws gendering T t^ y ^ j cbetiMrticView tA fomize AAXScript Help

Ekranning yuqori qismida menyu joylashgan bolib uning yordashymida turli asboblar va boshqarish qurilmalarini ishlatish mumkin

Sahifalangan panel

Yuqoridagi menyuning unga bogliq bolmagan quyi qismida sashyhifalangan panel joylashgan Bu instmmentlar panelida mos tugmada sichqoncha bir marta bosilganda mos qurilma ishlab ketadi va sizkorinish sohasida (viewport) ishlashingiz mumkin boladi ^ orqali instrumentlar panelini harakatlantirish mumkin

Qoshimcha menyuEkranning ixtiyoriy nuqtasida sichqonchaning ong tugmasini boshy

sish orqali qoshimcha menyu (kontekstli menyu) ga otish mumkin Bu menyu tanlangan obyektga nisbatan mos ravishda ozgarib turadi

Buyruqlar paneli (Command Panel)Korinishlar maydonining ong tomonida buyruqlar paneli joyshy

lashgan bolib u 6 bolimdan iborat Yaratish (Create) Modifikatsiya (Modify) Iyerarxiya (Huerarhy) Harakat (Motion) Tasvirlanish (Display) Qoshimcha imkoniyatlar (Utilities) Bu panel yordamida alohida obyekt bilan ishlash sezilarli darajada yengillashadi Boshqashyrish panelidagi bolimlar yordamida obyektlar yaratish ulaming xususiyatlarini ozgartirish modifikatsiyalash harakatlanish parametrlarini berish ekranda tasvirlashni boshqarish mumkin

3D Studio MAX bilan ishlash1-qadam Obyektlami modellashtirish

Панель модификацииПанель создания

Категории объектов


Biror-bir obyekt yaratish uchun boshqarish panelidan Create bolsquolimi tanlanadi Solsquong yaratilishi mumkin bolsquolgan obyektlar royxatidan keraklisi tanlanib korinishlar darchasiga otkaziladi Kerakli parametrlar berilib obyekt yasaladi

Keling masalan kosmosda Yer sayyorasini yaratishga harakatqilib kolsquoraylik Sferani yaratish uchun fa tugmasi bilan buyruqlar panelining Create bolsquolimidagi laquoGeometrik jismlarraquo sahifasida paydo bolsquolgan laquoSphereraquo tanlanadi

pbiltsdte --yoki bu ishni Objects sahifasidan laquoSferaraquo p q | tugmasi yordamida

amalga oshirish mumkinSolsquong kursorni korinish sohasining istalgan qismiga keltirib

sichqonchaning chap tugmasini bosib turib harakatlantirib ixtiyoshyriy radiusdagi sferani hosil qilamiz

2-qadam Obyektlami modifikatsiyalash(olsquozgartirish)Yaratilgan obyektga Modify bolsquolimidagi egish bukish chozish

siqish va hokazo shakllarni berishingiz mumkin Shuningdek bu yerda sfera radiusini ham ozgartirishingiz mumkin

Kopgina sahifalarning paneli juda uzun bolganligi sababli bir darchaga sigmaydi shuning uchun sichqoncha kolsquorsatkichi qolsquol shakshy

lini O i olganda ularni harakatlantirib keraklisi tanlanadi3-qadam Materiallarni qollashYaratgan sferamizga Yer sayyorasi shaklini berish uchun materishy

allar toplamidan foydalanishimiz mumkinMateriallar darchasini yuklash uchun klaviaturadan laquoMraquo harfi

yoki TAB panelidan shaklidagi tugmani bosamiz

lt^1 4 i reg S i K 1 I J ivlt

Natijada ekranda materiallar darchasi chiqadiJoriy material OK ramka bilan ifodalanadi Darchadagi Standart

(Standard) tugmasini bosganimizda xaritalar yarsquoni qoshimcha standart materiallarni ozida mujassamlashtirgan darcha hosil boladi Undan Yer shaklini beradigan xaritani olib material darchasiga tashlaymiz

Bu materialni olib yaratgan sferamizga ham tashlashimiz mumkin Bu ishni quyida aks ettirilgan tugmani bosib bajarish mumkin


Obyekt materiali korish maydonida korinmaydi (sezilmaydi) (rasm korsatish ortiqcha resurs talab qiladi) lekin agar obyektni natijaga maksimal darajada yaqin korinishda korishni xohlasangiz bu ishni quyida korsatilgan tugma orqali bajarish mumkin

4-qadam Yoritgichni ornatishSiz sahnaga yanada tabiiylik bagishlash uchun yoruglik omati-

shingiz mumkin Quyida avtomatik omatilgan yoritgichni korishimiz mumkin Yoruglik ornatish uchun boshqarish panelidagi yaratishbolimining laquoYoritishraquo kategoriyasi tanlanib sahnaning kerakli

joyiga yoritish obyekti omatiladi Bu ishni orqali hambajarish mumkin

3DStudio MAX yoritishning 3 turini tavsiya qiladi tarqalgan yoruglik dog shaklidagi yoritish yonaltirilgan yoruglik

Bizning misolimizda erkin dog shaklidagi yoruglik manbayi tanshylangan Buning uchun laquoYoritishraquokategoriyasidagi Free Spot tugmasini bosamiz

Sahnada yaratgan obyektimiz yarsquoni Yer sharining natijaviy korinishini korish uchun Render bolimi mavjud

5-qadam Natijani korish -t Natijani korish uchun biz bosh) П I View vT menyuning Rendering bolimidagigt R ender ni tan laym iz N atijada

I п namoyish parametrlarini ozgartirishgt a ]Quick Rendet (Production)I imkoniyatini beradigan darcha paydo r r ~mdash гг--7 boladi Kerakli parametrlar berilib

Render tugmasi bosiladi Natijada sahnada yaratgan sayyoramizning real tabiiy tasviri hosil boladi Bu ishni tez amalga oshirish uchun yarsquoni natijani tezda korish uchun quyidagi tugmani bosish kifoya

Natijani korish alohida darchada quyidagi korinishga egaBu tasvirni biz turli (bmp jpg tif) formatdagi tasvir

fayllarida saqlashimiz mumkin6-qadam Animatsiya3D Studio MAX da animatsiya deyarli barcha joyda qollaniladi 3D

Studio MAX mdash animatsiya tuzishda sizga bosh assistent (yordamchi) bolib xizmat qiladi Siz tayanch kadrlarda ssenariyning bosh va oxirgi holatini berasiz Animatsiyani namoyish qilish vaqtida ishchi darchaning quyi qismida vaqtni boshqarish paneli joylashgan bolib unda


^ Vaqt slayderi ^ laquoAnimatsiyaraquo tugmasi ^ Animatsiyani ishlatish tugmasi ^ Joriy vaqt indikatori ^ Kalit rejimini ornatish ilgagi ^ Vaqtni ornatish tugmasi bor

Buning uchun1 laquoAnimatsiyaraquo tugmasini bosing (u qizil rangga boyalgan)2 Vaqt slayderini (noldan farqli) kerakli nuqtaga ornating3 Endi obyektni deformatsiya qilishingiz yoki ularning animatsiya

parametrlarini ozgartirishingiz mumkinShu bilan birga kalitlarni ishlatmasdan animatsiya effektlarini

berishingiz ham mumkin Buning uchun buyruqlar panelidan laquoHarashykatraquo ni tanlash kerak

Animatsiya bolimida biz Yer sharining marsquolum orbita boylab va ayni vaqtda oz oqi atrofida ham aylanishini korib chiqamiz Buning

uchun biz sferamiz aylanadigan orbita yarsquoni trayektoriyani jf gtlaquoraquo jbolimidan berishimiz kerak Biz sferamiz aylanishi kerak bolgan ellips yarsquoni orbitani buyruqlar paneli yaratish bolimining tekis obyektlar kategoriyasidan tanlaymiz va sahnaga marsquolum radiusdagi ellips chizamiz Buyruqlar panelining harakatlanish bolimi tanlanadi

Pastroqda joylashgan I tugmasi bosilib sfera ellipsga bi-riktiriladi

Endi harakatni 0 kadriga keltirib Animation tugmasi va End klavishi bosilib Tab paneldagi burish tugmasi tanlanib sfera 360deg ga buriladi Bundan maqsad Yer sharimiz orbitada 1 marta aylanganda oz oqi atrofida ham bir marta aylanishini korsatish

Shundan song sahnaning perspektiva bolimi tanlanib asosiy darchaning quyi qismida joylashgan Play tugmasi bosiladi Natijada Yer shari ellips orbitasi boylab aylana boshlaydi vaayni vaqtda oz oqi atrofida ham aylanadi


1 Kompyuteming grafik imkoniyatlari va ularning turlarini aytib bering2 Qanday amaliy grafik dasturlarni bilasiz3 FotoShop mdash rastrli grafik muharriri haqida nimalarni bilasiz4 CorelDraw mdash vektorli grafik muharriri haqida nimalarni bilasiz5 AutoCad 3D Studio MAX mdash uch olchovli grafik dasturi haqida

nimalarni bilasiz


VEB-SAHIFALAR YARATISHGA M O lsquoLJALLANGAN TEXNOLOGIYALAR

81 Veb-sahifa yaratish imkoniyatlari asosiy tushunchalari va uni yaratishda foydalaniladigan

dasturiy vositalar

I I WWWda hujjatlar aniq bir kompyuter platformalarigaI I moljallangan yoki qaysidir format bilan saqlanishini

л f degîndan aytib bolmaydi Ammo kompyuterda ishlayotgan foydalanuvchi qaysi terminalda ishlashidan qati nazar

yaxshi formatlangan hujjatni olishi kerak Bu muammoni HTML andoza tili hal qiladi HTML (Hyper Text Markup Language mdash gipermatnni belgilash tili) WWW da gipermatn hujjatlarni tayyorshylash vositasidir HTML hujjatning tuzilishini ifodalovchi uncha murakkab bolmagan buyruqlar majmuyidan iborat HTML buyruqlari orqali matnlar shaklini istagancha ozgartirish yarsquoni matnning marsquoshylum bir qismini ajratib olib boshqa faylga yozish shuningdek boshqa joydan turli xil rangli tasvirlami qoyish audio va video marsquolumotlarni joylashtirish mumkin U boshqa hujjatlar bilan bog- laydigan gipermatnli aloqalarga ega

Odatda HTML tilida tahrirlash uchun dasturiy vosita talab qilinmaydi lekin tahrirlash uchun qulay vositalar kop Barsquozi dasturiy vositalarda yaratilgan veb-saytlami ayrim brouzerlar oqimasligi mumkin Shuning uchun odatda veb-marsquolumotlar HTML tili qoidasi boyicha kiritiladi

HTML internet texnologiyalarida ishlash uchun yaratilgan bolib uning hujjatlari (ASCII kodlarida yozilgan) oddiy matnli fayllardan iborat Ular maxsus belgilangan kodlarni oz ichiga oladi HTML mdash hujjatlarni oddiy foydalanuvchi tomonidan yaratish va tahrirlash uchun MS FrontPage Macromedia Dreamweaver va shunshyga oxshash bir qancha maxsus dastur vositalaridan foydalanish mumkin

MS Windows Notepad yoki Wordrad tahrirlagichida ishlaganda HTML mdash hujjatlarni matn korinishida saqlash uchun raquoSoxranit какraquo buyrugidan foydalanish kerak

Oddiy matnli fayldan HTML mdash hujjatlar maxsus belgilar kodi (teglar) bilan farqlanadi Bu kodlar hujjatni formatlash tayyor


maketni aniqlash boshqa hujjatlarga taalluqli murojaatlami ifodalash va boshqa kopgina amallami bajaradi HTML mdash kodlar odatda bosh harflar bilan yoziladi Bu esa olsquoz navbatida ularni asosiy matndan farqlashni va tahrirlashni osonlashtiradi

Maxsus kodlar (teglar)da yozilgan HTML mdash hujjatning natijasini korish brouzer (browser) deb nomlanuvchi dastur orqali amalga oshiriladi Bu kategoriyadagi dastur vositalariga HTML formatdagi elektron hujjatlarni korish uchun moljallangan vositalar kiradi Zamonaviy brouzerlar nafaqat matn va grafikani balki musiqarti inson nutqini Intemetda radio tolqinlarini eshitishni videokonfe- rensiyalami korishni elektron aloqa xizmati bilan ishlashni telekonshyferensiyalar xizmati bilan tanishish va shunga oxshash kopgina imkoniyatlarni yaratadi HTML mdash hujjatlar uchun eng ko p qollaniladigan brouzerlarga Internet Explorer va Operalarni misol qilib keltirish mumkin Brouzerda HTML mdash hujjatni tahrirlash imkoniyati bolmay u faqat namoyish etadi Brouzerdan chiqmasdan turib undagi buyruqlardan foydalanib MS Windows Notepad yoki joriy kompyuterda mavjud bolgan boshqa dasturiy vositalar yordamida HTML mdash hujjatni tahrirlash mumkin

82 HTML mdash hujjat tuzilishi

I HTML tili buyruqlari teg (tag) deb ataluvchi maxsus I elementlar yordamida beriladi yarsquoni uning asosini teglar j I tashkil etadi Teglar lt gt qavs orasida berilib ular brouzerda ь korinmaydi balki qulay korinishga keltirish uchun xizshymat qiladi Odatda kopchilik teglar ikki marta takrorlanib jufti bilan beriladi yarsquoni laquoochilib-yopiladiraquo Masalan lt BODYgt lt BODYX

HTML tili tanasida ajratib korsatish uchun teglar katta harflar bilan yoziladi va lt HTML gt bilan boshlanib lt HTML gt bilan tugaydi Bunda katta va kichik harflar farqlanmaydi

Shuningdek HTML tili andozasi boyicha hujjatga ltHEADgt va ltBODYgt teglarini kiritish tavsiya etiladi Braozer HTML hujjatni oqiganida ularning borligi hujjat bolimlarini aniq korsatadi Biroq ular bolmasa ham braozer HTML mdash hujjatni togri oqiydi lekin hujjat bolimlari bir-biridan ajralib turmaydi

Shunday qilib togri tuzilgan HTML mdash hujjat quyidagi tuzi- lishga ega

lt HTML gtlt HEADgt


Sarlavhaga oid marsquolumotlt HEADgtlt BODYgtHujjatning mazmunilt BODYgtlt HTML gt

Bunda lt HEADgt lt HEADgt orasida joylashgan sarlavhaga oid marsquolumot qismida odatda foydalanuvchiga etiborli bolmagan lekin braozer uchun lozim marsquolumot beriladi

lt BODYgt lt BODYgt orasiga esa uning operatorlari tolaligicha ketma-ketlikda joylashtiriladi

Masalan lt HTML gtlt HEADgtlt T1TLEgt My 1 web ltTITLEgt (Bu darchaning sarlavhasi uchun)lt HEADgtlt BODYgtltpgtMening birinchi veb-sahifamltpgt (Bu tahrir darchasi uchun)lt BODYgtltHTML gt

83 HTML tili asosiy operatorlari va ularning tasnifi

HTML tili operatorlardan tashkil topadi Ulaming aso- siylarini korib chiqamiz

1 mdash izoh Shu belgi orasiga joylashtirilganixtiyoriy matn izoh deb qaraladi

2 AltAgtltAgt mdash hujjatgagipermurojaat ornatishAtributlari (qoshimcha yordamchi operatorlari bular ltAgtltAgt

orasida ishlatiladi) HREF NAME TARGET _blank _top _parent _self TITLE TYPE CHARSET HREFLANG

bull HREF atributi mdash gipermurojaatga olib boruvchi URL tarsquorif- lovchisi vazifasini bajaradi Masalan ltA HREF = httpwwwnuuuzgt OrsquozMU ltAgt Agar yonalish ichma-ich joylashgan papkalarda joyshylashgan bolsa laquoraquo belgisi yordamida korsatiladi Agar murojaatni shu sahifadagi biror belgiga ornatish lozim bolsa laquoraquo belgisidan keyin korsatiladi

bull NAME mdash agar gipermurojaat shu sahifaning oziga omatilgan bolsa otishni ushbu atribut yordamida korsatish mumkin


bull TARGET mdash gipemiurojaat qayerda ochilishi kerakligini korsashytadi

о Jblank mdash gipermurojaat natijasini yangi darchaga ochib beradiо -JdegP mdash natijani brouzerdagi barcha darchalarga ochish (maxsus

FRAME lar uchun)- о ja r e n t mdash natijani brouzerdagi bosh sahifa darchasiga ochish

(maxsus FRAME lar uchun)о _self mdash natijani joriy darchada ochish (maxsus FRAME lar

uchun)bull TITLE mdash bu hujjat darchasining sarlavhasini ifodalash uchunbull TYPE mdash gipermurojaat omatilgan hujjatning MIME mdash turini

aniqlaydibull CHARSET mdash gipermurojaat omatilgan hujjatning yozuv ko-

dini aniqlaydibull HREFLANG mdash gipermurojaat omatilgan hujjatning yozuv

tilini aniqlaydiMasalan lta href=firsthtmlmavzu 1 type = laquotexthtmlraquo charset

= laquoiso-8859-6raquo hreflang = laquoruraquo target=raquo_blankraquo3 ВltBgtltBgt mdash matnni toq-qalin shrift bilan tasvirlaydiMasalan ltbgt bir ikki uch ltbgt4 BASEFONTltBASEFONTgtltBASEFONTgt mdash hujjatda awaldan qabul qilinshy

gan shriftning olchami turi va rangini korsatish uchun ishlatiladi Odatda matnda shrift olchamini bir xilda tarsquokidlashsiz korsatish uchun ishlatiladi Shrift olchami 1 dan (eng kichik) 7 gacha (eng katta) Tarsquokidlanmasa avtomatik ravishda 3 olchovida yoziladi

Masalan ltBASEFONT SIZE = laquo4raquogt5 BGSOUNDSahifa foniga ovozni ulash mid wav au turdagi ovozli

fayllami qabul qiladibull SCR mdash orqali ovozli fayl joylashgan joy korsatiladibull LOOP mdash fonli ovozning takrorlanish sonini korsatish laquo-1raquo

qiymati yoki laquoINFINITEraquo ni tanlash orqali cheksiz qilib qoyish mumkin

Masalan ltbiggt Katta olchamli matn ltbiggt6 BODYltBODYgtltBODYgt mdash veb-sahifani toldiruvchi matn desk-

riptorlar va boshqa marsquolumotlarni aniqlaydi yarsquoni asosiy marsquolumotlar ushbu teglar orasiga kiritiladi Atributlari


bull BACKROUND mdash fon tasviri yoki rasmning manzilini korsatishMasalan ltbody background = laquorasmlgifraquo gtbull BGCOLOR mdash fon rangini korsatish bunda rang omida tasvir

yoki rasmlardan ham foydalanish mumkinMasalan ltbody background= laquorasmlgifraquo bgcolor=raquoredraquo gt bull TEXT mdash matnning asosiy rangiMasalan ltbody background=raquorasmlgifraquo bgcolor= laquograyraquo text=

laquoblackraquo gtbull LINK mdash gipermurojaatli matn rangiMasalan ltbody background = laquorasmlgifraquo bgcolor = laquoredraquo text

= laquoblackraquo link = laquoblueraquo gtbull VLINK mdash gipermurojaatli matn tanlangandan keyingi rangiMasalan ltbody background= laquorasmlgifraquo bgcolor= laquoredraquo text=

laquoblackraquo link= laquoblueraquo vlink= laquooliveraquo gtbull ALINK mdash joriy gipermurojaat rangi kursor yordamida tanshy

langan paytda shu rang korinadiMasalan ltbody background= laquorasmlgifraquo bgcolor= laquoredraquo text=

laquoblackraquo link= laquoblueraquo vlink= laquooliveraquo alink= laquoorangeraquo gt7 BRSatrni avtomatik bolib keyingi satrga otkazish8 DDMatn chap chegara boyicha tekislanadi Tarsquoriflar royxati (DL)

ichida ishlatiladiMasalan ltdlgt

ltdtgt Birinchi pogonaltddgt Ikkinchi pogonaltddgt

ltdlgt9 DLltDLgtltDLgt mdash tarsquoriflar royxatini korsatadi Ichida ltDTgt teg

orqali aniqlanayotgan termin ltDDgt teg bilan esa termin tarsquorifi beriladi

Masalan ltdlgtltdtgtterminltddgt termin tarsquorifi ltddgtltdlgt10 EMBEDSahifadagi bajariluvchi obyektlar uchun zarur bolgan vositalar

joylashgan joyni korsatish yoki avtomatik bajariladigan qilish Masalan Flash VRML QuickTime Adobe Acrobat va boshqa vositalar orqali

SCR mdash orqali obyekt (fayl) ning joylashgan joyi yolini korsatish


11 FONTltFONTgtltFONTgt mdash shrift parametrlarini korsatadi Atributlaribull SIZE mdash matn olchamini korsatishbull COLOR mdash matn rangini korsatishbull FACE mdash shrift nomini korsatish shuningdek bir nechta shrif-

tni ham ornatish mumkinMasalan ltfont face = laquoArial Helvetica sans-serif size = laquo3raquo

color = laquoedraquogt qizil rang olchami uch ltfontgt12 H IMatn qismi yoki holatiltH1gtltH1gt mdash birinchi pogona sarlavhalari (eng kattasi) Atributlaribull ALIGN mdash Tekislashni aniqlashMasalan lthl align= laquocenterraquo gt lt hlgtbull FONT mdash berilgan matn qismi shriftini korsatishMasalan lthl align = laquocenterraquo font = laquoVerdanaraquo gt lt h lgtbull SIZE mdash shrift olchamini korsatishMasalan lthl align = laquocenterraquo font = laquoVerdanaraquo size = laquo3raquo gt

lthlgt13 H2ltH2gtltH2gt mdash ikkinchi pogona sarlavha Umuman olti xil

sarlavha mavjud Ularning qolgan torttasi ltH3gtltH4gtltH5gtltH6 (eng kichigi)gt bilan belgilanadi

14 HRltHRgt mdash gorizontal chiziq (chizgich) qoyadi15 IltIgtlt]gt mdash matnni yozma shrift bilan tasvirlaydiltigt Bir ikki uch ltigt16 IMGltIMGgt mdash sahifada rasm joylashtirishda ishlatiladiMasalan ltIMG SRC= laquophotolJPGraquogt bu yerda photol mdash

sizning veb-sahifangizdagi fayl bilan bitta katalogda turgan rasm nomi Atributlaribull SCR mdash rasm joylashgan joyni korsatishbull ALT mdash rasm ochilguncha yoki ochilmay qolganda tegishli matnli

satr kiritishbull ALIGN mdash tasvirda matnning holatini korsatishtop mdash yuqori chegara boyicha bottom mdash pastki chegara boyicha

left mdash chap chegara boyicha right mdash ong chegara boyicha center mdash markaz boyicha


bull WIDTH mdash rasm kengligibull HEIGHT mdash rasm balandligibull HSPACE mdash gorizontal boyicha tasvirgacha bolgan bosh

maydonni aniqlashbull VSPACE mdash vertikal boyicha tasvirgacha bolgan bosh maydonni

aniqlashbull BORDER mdash tasvir atrofidagi chiziq olchamini korsatishbull NAME mdash tasvir nomini aniqlaydiMasalan ltimg src = laquofile 1 gifraquo alt = laquoMY Home homelraquo width

= laquo75raquo height = laquo100raquo name = laquoMY Home homelraquo vspace = laquo5raquo hspacem= laquo5raquo border = laquo2raquogt

17 LIltLIgt(ltLIgt) mdash royxatdagi har bir element boshlanishini

aniqlaydi (odatda ltOLgtltO L gt yoki ltULgtltULgt rolsquoyxat teglari orasida ishlatiladi )

bull VALUE mdash royxat yozilish tartibini (nomer boshini) aniqlaydibull TYPE mdash royxatdagi nomerlash turini korsatadi

Masalan ltli value = laquo5raquogt ltligt18 OLltOLgtltOLgt mdash toliq tartiblangan royxatni aniqlaydi Atributlaribull TYPE mdash tartiblangan royxat turini korsatishbull 1 mdash arab raqamlari yordamida tartiblashbull A mdash katta harflarda tartiblashbull a mdash kichik harflarda tartiblashbull I mdash rim raqamlarida tartiblashbull i mdash kichik rim raqamlarida tartiblashbull START=n mdash nechadan boshlanishibull COMPACT mdash royxatni ixcham korinishda tasvirlash uchun

ishlatiladiMasalanltOL TYPE=I START=15gtltLIgt Dasturlash ltLIgt Algoritmlash ltLIgt Loyihalash ltOLgtNatijasiXV DasturlashXVI AlgoritmlashXVII Loyihalash19 PltPgtltPgt mdash abzas (xat boshi)ni aniqlaydi


AtributlariALIGN mdash tekislashni aniqlashbull left mdash chap chegara boyichabull right mdash ong chegara boyichabull center mdash markaz boyichabull justify mdash kengligi boyicha (eniga)ltp align = laquoJustifyraquogt ltpgt20 PREltPREgtltPREgt mdash oldindan formatlangan matnni aniqlaydi

matn holatini saqlaydiMasalan ltpregt Probellami tekshirish ltpregt21 SCRIPTJava Script kodini aniqlaydi22 SUBMatnni quyi indeks kabi ifodalash Masalan ltsubgt bir ikki uch ltsubgt23 SUPMatnni yuqori indeks kabi ifodalash Masalan ltsupgt bir ikki uch ltsupgt24 TABLEJadval yaratishda ishlatiladiltTABLEgt ltTABLEgtltTABLE gt ichida atributlari yoziladiAtributlaribull BORDER mdash jadval chegarasi chiziq kengligini korsatish Masalan Ctable border = laquo2raquo gt lttablegtbull ALIGN mdash gorizontal boyicha tekislash о left mdash chap chegara boyicha tekislash о right mdash ong chegara boyicha tekislash о center -- markaz boyicha tekislashMasalan lttable border = laquo2raquo align = laquocenterraquo gt lttablegtbull WIDTH HEIGHT mdash kengligi va balandligi Odatda piksel

yoki foizlarda beriladiMasalan lttable border = laquo2raquo align =raquocenterraquo width = laquo300raquo

height = laquo100raquo gt lttablegtbull CELLSPACING mdash Qoshni yacheykalar orasining kengligini

korsatish piksel yoki foizlarda beriladiMasalan Ctable border = laquo2raquo align = laquocenterraquo cellspacing =

laquo5raquo gt lttablegtbull CELLPADDING mdash yacheykalardagi marsquolumot va chiziq

chegarasi orasining kengligini korsatish piksel yoki foizlarda beriladi


Masalan lttable border = laquo2raquo align = laquocenterraquo cellspacing = laquo5raquo cellpadding = laquo10raquo gt lttablegt

bull FRAME mdash jadvalda qaysi chegaralami korsatish va qaysilarini korinmaydigan qilish

bull BGCOLOR mdash jadval foni rangini korsatishMasalan lttable bgcolor = laquogreenraquo border = laquo2raquo align =

laquocenterraquo gt lttablegtbull BORDERCOLOR mdash jadval chegarasi rangibull BACKGROUND mdash jadval foni sifatida tasvirdan foydalanish25 TDltTDgtltTDgt mdash jadval satrida alohida yacheykani ramkaga oladi26 THltTHgtltTHgt mdash jadval sarlavha yacheykasi uchun ishlatiladi27 TITLEltTITLEgtltTITLEgt mdash sarlavhani tashkil etadi Ushbu teglar

orasida brouzerda hujjat nomini korsatish mumkin28 TRltTRgtltTRgt mdash jadvalda satming boshi va oxiriJadval satrini aniqlaydi Odatda jadvalda ltTHgt yoki ltTDgt teg-

lari bilan ishlatiladi29 UltUgtltUgt mdash matnni ostki qismi chizilgan holda tasvirlaydi Masalan ltugt Bir ikki uch ltugt30 ULltULgtltULgtMarkerli royxat yaratish ltLIgt yordamida beriladiAtributlaribull TYPE mdash marker turini korsatish о disc mdash boyalgan doiraо circle mdash boyalmagan doira о square mdash kvadratbull COMPACT mdash matn korinishini ixchamlashtirishMasalan ltul type=squaregt ltligt Bir ltligt Ikkiltligt Uch ltligt

Tort ltligt Besh ltulgtNatijasibull Birbull Ikkibull Uchbull Tortbull Besh


MS Front Page MS Office paketi tarkibiga kiradi (MS Front Page MS Office dasturlar paketining 2000 va undan keyingi avlodlari tarkibiga kiritilgan Undan oldin esa MS Explorer tarkibiga kiruvchi Front Page Express

dasturi ham mavjud edi)MS Front Page veb-sahifalar bilan ishlovchi dastur bolsquolib

uning yordamida veb-saytlarni yaratishni avtomatlashtirish va nashr qilish (veb-uzellarga joylashtirish) mumkin

MS Front Page da veb-saytlarni HTML yoki boshqa tillar ishtirokisiz qayta ishlash oddiy foydalanuvchi uchun ancha qulay Boshqa MS Office dasturlaridan xabardor foydalanuvchi uchun veb-saytni yaratish va qayta ishlash oson kechadi Shu bilan birga veb-sayt yaratishda HTML tiliga nisbatan uning kolsquop buyruqlarini avtomatlashtirishga juda kam vaqt sarflash bilan birga HTML tili teg va buyruqlarini MS Front Page da ishlash davomida tez ozlashtirib olish mumkin

MS Front Page da veb-sayt yaratishMS Front Page standart holda quyidagicha ishga tushiriladi Пуск -gt Программы -gt MS Office -raquo MS Front Page buyrugi

bajariladi Dastur ishga tushgandan keyin uning ish darchasi ochiladi

MS Front Page darchasining tashkil etuvchilariDarchaning korinishi xuddi Word matn muharririga oxshash

tuzilgan va u quyidagilardan iboratbull darchaning yuqorisida mdash sarlavha satri

X Microsoft Frontpage - new_page_1htm

bull menyu satri (File Edit View Insert Format Tools Frames Table Window Help)

J Файл Правка Вид Вставка Формат Сервис Таблица Рамки Окно Справка

bull asboblar paneli mdash asosan Standart va Formatlash bolimi elementlaridan tarkib topgan bolib qoshimcha elementlami Вид- Панель инструментов bolimidan omatiladi

Q В amp4Шм1т|amp ф i amp ^ -Щ Шi Обычный Tiroes New Roman - 3 (12 пт) т j Ж К S g sect 3 S i А iL


bull kocrish va tahrir qilish rejimlari (Views)

Представления I

Страница

сПапки

Отчеты

Переходы

Гиперссылки

$Задачи

joriy sahifa bilan ishlash (Page)

v veb-saytning ishtirok etgan barcha papkalari royxati (Folders)

^ veb-saytni tashkil etgan barcha fayllar haqida marsquolumot (Reports)

veb-saytning bir sahifadan boshqasiga otish yonalishlari (Navigation)

veb-saytning sahifalarida gipermurojaat orqshyali boglanishni tashkil etgan barcha fayllar (Hyperlinks)

lmasalaning qoyilishini korsatish (Tasks)

vertikal va gorizontal yolak boylab harakatlantirgichlar

hi I bull Risovaniye elementlaridan iborat asboblar paneli

j Действия t Автофигуры Ч П О Н 4 Ш 0 ^ rsquo pound rsquo Д | = й laquo 1 в |


bull darcha pastida mdash holat satri joylashgan[готово__________ ________________________ ^ 623 сек на 288

Asosiy ish maydoni uch (tolsquort) xil korinishda bolsquolishi mumkin Biridan boshqasiga olsquotish uchun tahrir darchasining pastki chap qismidagi quyidagi tugmalardan keraklisi tanlanadi |ооamptradeьй0нти-коlaquo an^p | yoki |ОКонструктор|Вс разделением ИКод Просмотр | (MS Front Page 2003 da)Bunda

Обычный (Normal) mdash oddiy Word darchasiga olsquoxshagan tahrir qilish va obyektlar bilan ishlash uchun qulay

С разделением mdash Obichniy va HTML-kod darchalari bilan bir vaqtda ishlash uchun qulay

HTML mdash код (HTML) mdash HTML tilida tahrir qilish uchun ish maydoni

Просмотр (Preview) mdash natijani kolsquorish holati darchasi

Sahifada yozuv orqasiga rang berish yoki tayyor mavzuli fonni tanlash

Rang mdash Формат bolsquolimidan Фон (Background ) buyruglsquoi tanlanib muloqot darchasida kerakli rang korsatiladi

j_Авто__________ jСтандартные цвета

в ш

Цвета документа

EZZ] Другие цвета

43-rasm Fon tanlash darchasi

Tayyor mavzuli fon tanlash mdash Формат bolsquolimidan Тема (Theme) satri tanlanib muloqot darchasida kerakli mavzu tanlanadi


Прикежтъ тенуГ - bull

к еубранньи страдай

ДекорацияЗаводЗакруглениеЗатмениеКанцелярияКапсулыКаскадКвадрантКонтрастltГ Яркиpound цвета

[7 Активные рисунки 7 фоновый рисунок Г Применить с помощью CSS

-р У й- ЭГП Объявление

^ Кнопкз4W ч I-

Сталь заголовка 1ф Маркированный список 1

diams Маркированный список 2 diams Маркированный список 3

Цзмештб

44-rasm Tayyor mavzu bolsquoyicha fonga shablon tanlash

Umumiy holatda sahifa parametrlarini korsatish

Buning uchun tahrir darchasining bosh joyida sichqonchaning ong tugmasi bosilib hosil bolgan kontekst menyudan Свойства страницы (Page Properties) satri tanlanadi va uning muloqot darchasiga kiriladi

iife^ Вставить

Свойства страницы

А Шрифт

^ Гиперссылка

Общие regои j Поля I Другие | Ялс |

Форпатороваraquoraquo

Р Фоноеьraquo1 рисунок

Г Подложка

В к по чл ъ гффекты в ы д е л е н raquo гиперссылок при наведемraquo указателя

Цвета

Фом у [ Гиперссылка

I Цххмотреgt14я ссьи ка

amp тю на я с с ы к а

j Дето

ldquo3П о о м л ь сведеraquoте о фоне с другой страlaquoы

45-rasm Sahifa parametrlarini korsatish

Darchada quyidagi parametrlar tegishli ravishda korsatiladi о sahifaga nom berish nomni lotin harflarida bergan marsquoqul

Chunki gipermurojaat tizimida nomlar kirill harflarida berilsa barsquozi muammolar paydo bolishi mumkin


о sahifaga ovoz berish bunda ovozli fayl nomi va joylashgan joyi takrorlanishlar soni korsatiladi

о sahifaga rang berish bunda sahifaga turli ranglardan tashqari tayyor rasmni ham qoyish mumkin

о yozuvga rang berish bu amalni tahrir vaqtida ham bajarish mumkin Chunki yozuvda turli ranglardan foydalansa boladi

о gipermurojaatga rang berish Bubull gipermurojaat omatilgan yozuvning rangibull gipermurojaatli yozuvning tanlangan paytdagi rangibull gipermurojaatli yozuvning tanlangandan keyingi rangi

Freymlar bilan ishlashBarsquozida qulaylik yaratish maqsadida veb-sahifani bir nechta dar-

chachalarga bolib ishlash lozim boladi MS FrontPage da bu darchachalar freym deb ataladi Ulaming oddiy darchachalardan farqi har biri alohida fayl hisoblanib bir-biri bilan boglangan bolishidadir Freymlaming birida biror obyektga gipermurojaat omatilgan bolsa obyekt tanlanganda ikkinchi freymda korsatish mumkin

Freym ornatish uchunФайл (File) -gt bolimidan Создать (New) -raquo Страница (Page)

(yoki Ctrl+N) satri orqali Frames Pages (Рамки) bandi tanlanadi va taklif etilgan royxatdan keraklisi olinib OK tugmasi bosiladi


Sahifada freymlarni qayta ishlash uchun menyuning Рамки (Fremes) bolimidan foydalaniladi

К M icrosoft FrontPage - new_page_3htm

I Файл Qpaeica Рид Вставка Формат Сервис Таблица Ранки Окно Справка

D - о - О laquoЙ ^ 5Я М amp У amp $ reg lt gt - г - gtШ О Обычный - Times New Roman - 3 (12пт) - Ж К Ч Ш Ш Ш Ш А а А - raquo

Предстаел newjjajje^lhtm1 Y new_page_2htm У new _page_3htm X

Страница

С

Менинг биринчи веб садифам

zJ [ООбычный j 0 Бе ранок В HTML-код 0НТМ-код страницы рамок О Просмотр I

д ^ j______ п сек на 288________________

47-rasm Freymli sahifaning umumiy kolsquorinishi

Sahifa kirayotganda yoki chiqayotganda uni harakatli kolsquorinishga keltirish

Format (Format) mdash bolsquolimidan Смена страниц (Page Transition ) satri tanlanib tegishli muloqot darchasiga otiladi

j Формат 1 Сервис Таблица 1Смена страницА Шрифт Г Событие эффект

IE Список

Эффекты DHTML

Тема

|Вход на страницу _]

Длительность (с)

Без эффекта а СмешатьПрямоугольник внутрь Прямоугольник наружу

I3 Круг внутрь Круг наружу Появление снизу

j Стиль Появление слева Появление справаЖалюзи вертикальные У1reg - СИampна страниц ]

regqh 1 OK j Отмена |

48-rasm Sahifani harakatli korinishiga keltirish muloqot darchasi


Undaо sahifaning harakatlanish holati (sahifaga kirayotgan yoki sahi-

fadan chiqayotgan payt)о sahifaning harakatlanish vaqti о sahifaning harakat yonalishi korsatiladi

MS FrontPage veb-komponentlari bilan ishlash

MS FrontPage komponentlari bilan ishlash uchun Вставка (Insert) bolimidan Veb-komponent (Component) satri muloqot darchasida esa kerakli komponent tanlanib uning parametrlari korsatiladi

i Вставraquo I Форнат Серьис Таraquo Горюонтальная линия

Дата и время

Веб-компонент______ J

jРисунок

Гиперссылка Ctrl+K (

Вставил компонента веб узл

Тщ компоненте Выберите gtффаст-Поиск в 1иериете Электрсмltые т$6лщ ы и ди

л laquoЕ Счегlaquoс посещении Qfc Коллекция фотографий

6ключеraquoмое содержимое

Меняющаяся кнопка ЕЗЙS ) Диспетчер объяелеюм

zlГориэонталgtмй п рокрутка т екста на экране

Ооирцздгпоraquoнтlaquoв Интернете gtradeena I

J

49-rasm Veb-komponentlar bilan ishlash muloqot darchasi

MasalanHarakatlanuvchi satr

ornatish mdash buning uchun Vstavka bolimidan Veb- komponent orqali Динаshyмически эффекты bolimidan Бегущая строshyка satri ajratilib Готово tugmasi tanlanadi

50-rasm Harakatlanuvchi satr yaratish muloqot darchasi

Свойства б егущ ей строки

Текст |Харакатдаги сатр

Направление Скорость

мадево Задержка Г нагуаво

Величина -JРазмер

Р Высота Jo

С в точках в процентах

С в торсах в процента^

Стиль

Поведение 1 прокрутка с сдвиг С

Повторы I Непрерыбро

Цвет фока

Ш

И


Hosil bolgan muloqot darchasida harakatlanuvchi matn harakat yonalishi harakatlanish kengligi takrorlanishlar soni formati korsa- tilib OK tugmasi tanlanadi

J new _page_lhtm _______________________________

Mening birinchi veb-sahifam

Harakatdagi s

51-rasm Harakatlanubchi satr maydonining sahifadagi korinishi

Obyektlar bilan ishlash

Clip Art standart rasmlarini ornatish mdash Вставка bolimidan Рисунок (Picture) satri orqali menyudan Картинки (Clip Art) satri yoki darcha pastidagi vositalar qatoridan ushbu Щ tugma tanlanadi va hosil bolgan standart rasmlar royxatidan keraklisi olinadi

Tayyor rasmni biror joyga ornatish mdash Вставка bolimidan Рисунок (Picture) satri orqali menyudan Из файла (From file) satri yoki darcha pastidagi vositalar qatoridan ushbu ggj tugma tanlanadi va hosil bolgan darchada kerakli fayl tanlanib Вставить (Insert) tugmasi bosiladi

Word Art obyektidan foydalanish mdash Вставка bolimidan Рисуshyнок (Picture) satri orqali menyudan Obyekt Word Art (Word Art) satri yoki darcha pastidagi vositalar qatoridan ushbu g | tugma tanlanadi va uning tahrir darchasiga otilib kerakli matn kiritilib qayta ishlanadi

Video marsquolumot ornatish mdash Вставка bolimidan Рисунок (Picture) satri orqali menyudan Видеозапись (Video) satri yoki darcha pastidagi vositalar qatoridan ushbu gT tugma tanlanib ochilgan darchadan kerakli video fayl ornatiladi

Gipermurojaat

Veb-sahifaning asosiy elementlaridan biri gipermurojaatdir Veb- sahifalami bir-biriga ulash uchun gipermurojaat qilish sahifadagi ixtiyoriy matn rasm grafik yoki diagramma orqali amalga oshiriladi


Gipermurojaat hosil qilish Buning Mенинг биринчи вебmdashсвдифам

uchun dastlab kerakli obyekt (tekst rasm kadr va umuman ixtiyoriy belgi) tanlanashydi solsquong vositalar royxatidagi gipermushyrojaat yaratish va ozgartirish tugmasi tanshylanadi yoki menyuning Вставка bolimidan Гиперссылка (Hyperlink) mdash yoxud sichqonchaning ong tugmasi bosilib uning qoshimcha menyusidagi Гиперссылка buyrugi tanlanadi

Song Hyperlink yoki Гиперссылка mdash gipermurajaat yaratish muloqot darchasiochiladi undan murojaat qilinuvchi fayl yoki obyekt joylashgan joy korsatiladi

ймремтъ ffo копировать Вставить

Свойстве с т р м ц ы

П АбмцА цgtифт^ Г 1poundрссьltлка

52-rasm Sahifadagi ixtiyoriy obyektga

gipermurojaat olsquornatish

Добавление гиперссылки

UsQфайлом вебshy

страницей

Qместом в

документе

а

Связать с Текст |Бош=а сатифага ытиш

Папка

текущаяпапка

new раде lh tm (несохраненный)

просмотренshyные

страницы

новым последние документом файлы

Адрес DMisolAarnat htmэлектронной

почтой

Подсказка

Закладка

Выбор рамки

Параметры

ОК Отмена

53-rasm Gipermurojaat ornatish uchun tegishli faylni yoki saytni korsatish

Ixtiyoriy obyektga gipermurojaat ornatilgandan keyin uning yctiga sichqoncha korsatkichi olib borilganda qol belgisi korinadi

Jadval va formalar (korinishlar) yaratish

Jadval yaratish uchun menyuning Table mdash Таблица mdash Jadval bolimidan laquojadval qurishraquo buyrugi yoki Asboblar royxatidan g j tugmasi tanlanadi va ustun satrlar soni korsatiladi

223


PI 1а6лчlaquo

Щ -V-

S

г ФораraquoРисунок

Файл

amp Гиперссылка

^й]03 HTML-код Q Просмотр j

СУРы ч- lt О Й

ЦОС

gt 0 8 4 0 1 1 2 к -ч От f r t

Форме

(Ы Пол

|Щ Текстовое поле

Х ( Поле отправки файла

17 Флажок

( Переключатель

Г 1 Сруппа

U S Р аск р ы в аю щ ей ся СПИСОК

_ 4 Кнопка

reg Расширенная кнопка

Рисунок

j Надпись

55-rasm Forma yaratish jarayoni

54-rasm Jadval yaratish jarayoni

Forma yaratish uchun meshynyuning Вставка mdash Ornatish bolimidan mdash Форма (Form) mdashFormalar maydoni buyrugi tanshylanadi va undan kerakli forma olishynib ish maydonida olsquomatiladi

Forma obyekti ustida sichqonchaning ong tugmasi bosilib kontekst menyudan Свойства формы satri tanlanadi va muloqot darchasida kerakli marsquolumotlar kiritiladi Forma maydonida asosan quyidagi elementlar mavjud bayroqcha joriylikni ornatgich matnli maydon matnli soha kengayuvchi royxat faylni jonatish maydoni guruh yaratish va oddiy tugmalar

DHTML effektlaridan foydalanish

Obyektlarga DHTML effektlarini ornatish uchun kerakli obyektajratilib Формат menyu boli-

a Вид

a euro iBaiticaUzbek

Вставка

n e w _page_JLhtrr

Ш енинг бир

Формат I Сервис Таблица

A Шрифт

if Абзац

= Список

j Эффекты DHTML

regr Тема

aA Стиль

m Смена страниц

a Фон

56-rasm Sahifada obyektlarga DHTML effektlarini olsquornatish

midan Эффекты DHTML buyshyrugi bajariladi yoki Vid menyu bolimidan (2003 versiyasida) Панель инструментов buyrugi orqali Эффекты DHTML satri tanlanadi Shunda tegishli muloshyqot darchasi paydo boladi

Unda obyektning harakatga kelish holati harakat yonalishyshi harakat paytidagi formati korsatiladi Tahrir darchasida DHTML effekti omatilgan obyekt joylashgan satr rangi ozgarib qoladi


Файл Qpaetca Вид Вставка Формат Сервис Хаб лица Рамки Qkho Справка

i8rsquo ilaquo amp 9 у о г - 1 1 с з и ( Ц ^ й copy Обычный - BaWcaUzbek - 3 (1 2 п т ) Ж ЛС Н j | l | ] 1 1 А rsquo Ц = 5= й - rdquo

Представл j new _page_ lh tm X

$Страница

М е н и н г б и р и н ч и в е б mdash с а ^ и ф а м

li |о Обычный)El HTML-код Qnpocnorp J JU Автофигуры- Ч О i 4 ES В Jt ~ JL ^ ^ Ш

Готово ____________________________________________ ИЯ| О сек на 288 Л

57-rasm Sahifada obyektlarga DHTML effektlarini tegishlicha tanlash

Front Pageda tayyor materiallardan foydalanish imkoniyati mavshyjud Buning uchun menyuning Вставка bolimidan Файл (File) buyruglsquoi bajariladi

Вставка Форцат C flM K ТабицРаарьв

г оризоитальмая

Вс 1роежвя рамка


Символ

Примераraquoraquo

Ёеб-коипонент

Форма

Рисунок

Закладка Ctrf+G

^ Гиперссылка СЫ+К

Пагка Мои документы ЁЗ amp 1Ш-jCÂCO FotoAngdo ^ М о я музыкаSCÂutoPlay Medraquo Studio Projectst2)6e5bwtraquoraquoi сайт 1^ К а т а л о г Snagtt^ М о и веб-узлыbull^Мои рисункиIИмя Файла |~

tji

Файлы HTML Г Ы тЛ Ы тОЛист Microsoft Excel (ЖЛgt)Word 6 0 9 5 для W ndom и Мжшгошеи Wocd 97-2002 (doc)Word (азиатские eepctw $035 fdo c ) Woid 4 0 bull S I для UaKiwrouMflf (mcw) Word 2x для W ndom Tdoc)Works 40 для Window (wp$)Work 2000 (wpswpt)Восстановление текста из любого Файла WordPerfect 6к rwpdlaquodoc)____________

Открыть j

58-rasm FrontPage ixtiyoriy formatdagi fayllardanfoydalanish jarayoni


Bunda FrontPage ixtiyoriy formatdagi fayllami avtomatik ravishda NTML formatiga olsquotkazadi

Veb-saytni royxatdan otkazish

ш

Создать

Открыть

Закрыть

Открыть веб-узел

Закрыть веб-узел

Дохранить

Сохранить как

Ctrl+O

Ctrl+S

Опубликоватьееб-узе л

59-rasm FrontPage da veb-saytni royxatdan

otkazish jarayoni

FrontPageda veb-sayt yaratilib bolgan- dan keyin uni royxatdan otkazish lozim boladi Buning uchun awalo undagi tekst- ning orfografiyasini tekshirib chiqish kerak FrontPageda imloni avtomatik tekshirish imshykoniyati ham mavjud Shu bilan birga uning rezerv nusxasini kompyuterda saqlab qoyish lozim

Royxatdan otkazishni FrontPage ichida turib ham bajarish mumkin Buning uchun barcha ish yakuniga etgandan keyin Fayl menyu bolimidan Опубликовать veb- узел buyrugi bajarilib 59-rasmdagi sorov darchasiga otiladi

Unda Internet serveridagi joy korsatilashydi va OK tugmasi tanlanib nom va parol bilan jonatiladi Buning uchun kompyuter

Intemetga albatta ulangan bolishi shart

Введите место гтубикацж

jhttpwvwraquoyahooco(rj

Напринср httpslaquoripbnikTOSolttoixnrus

При иеобходиности попробуйте найти поставщика рМ поддерживающего Frontpage при поиоши стрл+ты поиска

Web Presence Provider

Требуются имя и пароль

Для операции требуются рз^решетоя конечного пользователя на ftp

Имя и пароль вводятся с учетом регистра

Имя joinara

Пароль 1

60-rasm FrontPage da veb-saytni rolsquoyxatdan otkazish jarayoni ketma-ketligi


Macromedia Flash imkoniyatlari

HTMLmdashhujjatni chiroyli korinishda rasmiylashtirish uchun animatsiyalardan foydalaniladi Animatsiyalar har xil formatlarga ega bolib hozir kop qollaniladiganlar-

dan biri GIF formatli animatsiyadir Marsquolumki animatsiya kadriar ketma-ketligidan hosil boladi Kadrlarda tasvirlar joylashtiriladi GIF formatli animatsiyaning kadrlardagi tasviri GIF formatda boladi Demak GIF formatli animatsiyalar kichik hajmga egadir GIF animatsiyalarni yaratish uchun bir qancha maxsus dastur vositalari masalan Macromedia ColdFusion Server Macromedia Generator Developer Edition MS Liquid Montion 3D Studio Max G if Animatior Uleand C ooBD Ulead Gif Animator Babarosa G if Animatior eZ-Motion MoHo Macromedia Flash va boshqalar mavjud Animatsiyalarni yaratishda bu dasturiy uskunalarning har birining oziga xos orni bor Ularning har biri qaysidir vazifaga ixtisosshylashgan Matnlami animatsiya qilishda Uleand CooBD Ulead Gif Animator dastur vositalari katta imkoniyatlarga ega bolib bu dastur vositalarida barcha animatsiyalarning namunasi va ulaming matn kirishytish maydoni beriladi Matnni kiritgandan song kerakli animatsiya tanlanadi Grafikali animatsiyalar yaratishda MS Liquid Montion Babarosa Gif Animatior MoHo va boshqa vositalardan foydalanish mumkin Uch olchovli animatsiyalarni yaratishda esa 3D Studio Max turkum vositalari 3D Flash Animator kabi dastur vositalariga muroshyjaat qilish mumkin

Tasvirlami animatsiya qilishda Macromedia Flash eng yaxshi dastur vositalaridan biridir

Flash texnologiya boshqacha nom bilan muloqotli veb-animatsiyalar deb ham ataladi Bu texnologiya Macromedia (x u d d i s h u n d a y A d o b e k o m p a n iy a s i to m o n id a n y a r a t i lg a n F la s h tu rk u m d a s tu r v o s ita la r i h a m m a v ju d ) kompaniyasi tomonidan yaratilgan bolib marsquolumotlarni multimedia korinishida taqdim eta oladigan juda muhim texnologik jarayonlarni oz ichiga olgan dastur vositasidir Flash dastur vositasining asosiy elementi sifatida vektorli grafika qollanilib uning asosida multimedianing hamma elementlari yarsquoni ovoz harakat obyektlar bilan muloqotni amalga oshiradigan imkoniyatlar mavjud Flash texnologiyada yaratiladigan hujjatlaming olchami minimal darajada bolib ular kompyuter ekranining olchamiga bogliq emas bu esa Intemet- loyiha yaratish uchun asosiy talablardan biridir


Macromedia Flash tahrirlagichini ishga tushirish

Dastur standart holda yuklanadi Yarsquoni Pusk -gt Programmo4- Macromedia -gt Macromedia Plash MX tanlanadi

Flash MX darchasining tashkil etuvchilari

1 Bosh qismi (sarlavha) satriMacromedia Flash MX - [Mylwebfia]

2 Menyu satriJ Файл Редактировать Вид Вставить Изменить 1regкст Правление Оқно Справка - с X

3 Tasvir bilan ishlash uchun asboblar paneli

pound3

p

AО

4

в m

0 amp

О

Вид

Л Q

bull it A r r o w T o o l (korsatkich) bu toq rangdagi kolsquorsatkich yordamida ish maydonidagi biror obyektni yoki uning biror qismini yo bolmasa bir nechta obyektlami bitta guruh boyicha ajratish joriy qilish orqali qayta ishlash mumkinbull k S u b s e le c tio n T o o l (biror maydonni ajratib olish) bunda shu maydondagi obyektlami tahrirlash shaklini ozgartirish boshqa joyga kochirish uchun ajratib olmashydibull j b in e T o o l (togri chiziq) mdash turli yonalishda togri chiziq chizish yasash mumkinbull P L a s s o T o o l (qirqib olish) buning yordamida ish maydonidagi biror sohani qirqib ajratish hisobiga boshyshqa joyga kochirish ochirish nusxa olish mumkin Bunda osha sohada joylashgan obyektlar qismi unda qoladibull i I P e n T o o l (pero) mdash turli yasama shakllami nuqtalar orqali yaratib olish oldin yaratilgan va keyin yaratilgan nuqtalar birlashtirilsa shunga mos shakl hosil boladibull A j Yozuv yozish maydonini yaratish orqali unga keshyrakli matn kiritiladibull 0 | O v a l T o o l (oval) mdash standart holdagi doirasimon geometrik shakllami yaratish Uni ikkita komponent qirrasi va boyaladigan ichki sohasi tashkil etadi


ш

Цвета ф R e c ta n g le T o o l (tolsquortburchak) mdash nomiga mos geo- У Щ metrik shakllar yaratadi

bull S P e n c il T o o l (qalam) mdash turli chiziqlami yasash chizish

2gt I bull B ru sh T o o l (kist) mdash qalin shaklli chiziqlami chizish Опции I yasash

bull Ш F re e T ra n s fo rm T o o l (transformatsiya qilish uchun) bu asbob yordamida biror obyektni yoki uning biror qisshymini yo bolmasa bir nechta obyektlar guruhini tanlash orqali uning shaklini turlicha ozgartirish mumkin buni tanlashdan oldin Arrow asbobi tanlab qoyiladibull Э F i l l T ra n s fo rm (rangni transformatsiya qilish) obyekt rangini soyasi bilan ishlashbull ltegt In k B o ttle T o o l obyekt qirralariga rang berishbull (ft P a in t B u c k e t T o o l (rang qutisi) obyekt ichiga rang berishbull ў D ro p p e r T o o l (pipetka) obyektning holatiga qarab rang berishbull o E ra s e r T o o l (lastik) mdash bu oddiy grafik muharrirlarda mavjud bolgan ochirgichV iew (B u d ) bo lsquol im id a bull 4) (Qolcha) ish maydonini siljitishbull Q (Masshtab) ish maydonini kengaytirish yoki kichshyraytirishC o lo rs ( Ц в е т ) b o lsquol im id a bull Stroke Color (rang konturi) chiziqqa rang beshyrishbull laquo m F i l l C o lo r (rang soyasi) sohaga rang berishbull 4b D e fa u lt C o lo rs (ixtiyoriy ravishda rang berish)

bull 0j N o C o lo r (rangsiz) rangsiz korinishga keltirishbull Jj S w a p C o lo rs (rangni almashtirish)

о гаOptions (Opsii) bolsquolimida tanlangan har bir

asbobning qoshimcha xususiyatlari paydo boladi 229


4 Joriy obyekt xususiyatlarini ozgartirish inspektori maydoniMuloqotli korinishdagi ushbu maydon (Property Inspector) odatshy

da darcha pastida joylashgan bolib uning yordamida joriy obyekt xususiyatlarini Ozgartirish mumkin Shuningdek yuqorida korgan asshyboblar bilan ishlaganda ham bundan foydalanish mumkin Joriy (tanshylangan) obyektning xususiyatlariga qarab vazifalari ozgarib turadi

Document

Untitled-1

Size I 550 x 400 pixels Background

Publish I Flash PU i|laquoS |

Frame Rale lt 12 fps

61-rasm Joriy obyekt xususiyatlarini ozgartirish inspektori maydoni

5 Belgilarni film (animatsiya) uchun tahrirlash maydoniBu maydon odatda darchaning yuqori qismida joylashadi U yordashy

mida film yaratishda kadr va qatlamlar bilan ishlash mumkin

62-rasm Belgilarni film (animatsiya) uchun tahrirlash maydoni

Oddiy Flash mdash filmiarni yaratish

Ishchi muhitni sozlab olgandan keyin Flash mdash filmni yaratishga kirishish mumkin Bu filmni badiiylashtirish kop hollarda foydalanuvshychi dizaynerlik mahorati va goyalar bogliq Macromedia Flash dastur vositasining grafik imkoniyatlari boshqa grafik muharrirlari Paint Photoshop Corel Photo Paint yoki ulardan ham mukammalroq Corel Draw Corel Xara Adobe Illustratorlardagi kabi tuzilma va vazifalarga ega Flash-sayt yaratishning asosini kompozitsiya tashkil qiladi


1 Oval О vositasi yordamida ishchi sohaning chap yuqori bur-chagida laquoOvalraquo chizamiz va uni amp tugmasi yordamida sariq rang bilantolsquoldiramiz Qirrasi uchun tugma yordamida qizil rang beramiz Shuningdek bizning sahifada fonga qora rang berilgan edi boshqa rangga almashtirish xususiyatlar (darcha pastidagi) maydonidagi fon satri orshyqali bajariladi

2 Endi qatlam va kadriar bilan ishlovchi maydonga murojaat qilamiz Birinchi kadrda sichqoncha olsquong tugmasi bosiladi va Создать двойshyное движение (Create Motion Tween) buyrugi tanlanadi (63-rasmga qarang) va F5 tugmasi bosib turilib shartli ravishda masalan 25- kadrgacha olsquotiladi Endi 25-kadrda sichqoncha olsquong tugmasi bosilib Вставить ключевой кадр (Create KeyFrame) buyrugi tanlanadi (64- rasmga qarang)

bull a Уb

Зстаеить

ampC7iCraquo1Tb rZDВставить ngttTogti клаеС ^гтигъ ггмхесоraquo) о д рПреСфрЛХ-ЛЧТь С к 1вДГЫПрелсрлмвать г пgt-сьlaquo епкхевг laquoгадр

Зьрем гь кадрКогь-ссеоть KXis i

gtлraquoraquoстraquo1ть gtraquoРы 6ыдlaquolaquoигь к с галэы

r1ть

0 a c I- 2 V ok o i |

poundтъеггтькдлрУДЬГraquo1ТЬ кддрь

(ставить ггуоом laquoгgtочвой ltыз bullgtк гить f nwjteon кадр rVev6paaib в gtадрмПсlaquoо6рвхlaquo4ть е пустые гlt

poundlaquoltlaquoатъ rAifitJ Ксл р о и ть кадсы

ltgtlaquoтить кадгы ЕЫДГППТЬ Кб C JAptol

63-rasm Obyektning harakatli holatini belgilash

64-rasm Obyektning harakatli holatini bir nechta kadrlarda korsatish

3 Shundan keyin obyekt (oval) qayta ( ч va 5 3 tugmalari ketma- ket bosilib) tanlanib obyekt boshqa joyga mdash sohaning o lsquong pastki burchagiga olsquotkazilib H tugma yordamida shakli ham olsquozgartiriladi yarsquoni oldingiga nisbatan kattalashtiriladi Animatsiya birinchi kadrdan songgi kadrgacha bolgan harakat orqali amalga oshiriladi

4 Keyin Enter (yoki CTRL+Enter) tugmasini bosib biz yaratgan harakat yoki oddiy animatsiyani korish mumkin

5 Endi harakatni biroz murakkablashtiramiz Buning uchun qatlam va kadriar bilan ishlash maydonida beshga karrali (5 10 15 20) kadrlaming har birida sichqoncha o lsquong tugmasi bosilib Вставить клюshyчевой кадр buyrugi tanlanadi Shuningdek obyekt (oval) qayta (lt к


v a И tu g m a la r i k e tm a -k e t b o s ilib ) tanlanib boshqa joyga mos ravishshyda sohaning turli tomonlariga kochiriladi (m a s a la n p a s tg a о lsquor ta ro q d a y u q o r ig a y a n a p a s tg a c h a p to m o n g a v a y u q o r ig a ) va и tugma yordashymida shakli ham ozgartiriladi yarsquoni oldingiga nisbatan kengaytirib yoki kichraytirib boriladi

6 Keyingi natijani mdash animatsiyani yana Enter (yoki CTRL+Enter)

Shu bilan animatsiya tayyor bolsquoladi Animatsiyariing siklda takrorlanib turishini xohlasangiz u o lsquozgartirishsiz amalga oshadi Flash filmni to lsquoxtatish uchun solsquongi kadrli qatlamga Stop buyshyrugini kiritish kifoya Buning uchun songgi kadrda sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosish yetarli Bu yerda Действия-кадр (Frame Actions) darchasi ochiladi va unda Actions Script dasturlashtirish tilidan foydalanish imkoniyati yaratiladi Darchaning chap qismidagi Stop buyrugi tanlanadi Bu buyruqda darchashyning birdaniga ong tomoniga otiladi Song Действия-кадр darchasini yopish mumkin

Endi Flash-rolikni boshqarish uchun interaktiv tugm alar

kiritiladi Tugmalar kiritish uchun alohida qatlam kiritiladi va u Buttons deb ataladi Song Окно menyusidan Основные библиотеки (Common Libraries) mdash Buttons bandi tanlanadi Ochilgan tugma kutubxonasidan kerakli tugmani tanlanadi va Flash-rolikning kerakli joyiga ornatiladi Tugmalarga ozgartirish kiritish uchun uning tasvirida sichqoncha chap tugmasini ikki marta bosish kerak ochilgan ishchi darchada tugma pashyrametrlarini r a n g i y o z u v i va b) ozgartirish mumkin Tugmalar yasalgandan keyin ishlashi yarsquoni foydalanuvchilarning xohishlariga asosan u yoki bu amallami bajarishi lozim Buning uchun ularga buyruq ornatish darkor Ularga buyruq ornatish Object Actions asbobi yordamida amalga oshiriladi Bu ishni amalga oshirish uchun Actions bandiga sichqoncha ong tugmasini bosish kifoya Shu bilan dastlabki oddiy Flash-rolik yaratish boyicha ishi yakunlanadi

tugmasini bosib korish mumkin1 5 10 15 Ы 25 30

g g j lj

m

bull gtmdash bull ____ 1=mdash raquo|

о ta o bull CO 20 120 fp5 18s lt

65-rasm Tahrir darchasini turli joylarda harakatga keltirish uchun

qayta ishlash


Endi hamma ozgarishlami alohida faylda saqlash lozim chunki oldin yaratilgan shablonlami olsquozgartirmasdan qoldirish uchun yaratilgan saytga index deb nom beiladi keyinchalik generatsiya qilingan fayl swf va HTML va boshqa shu kabi fayllar ham ushbu nomga ega bolsquoladi Buning uchun Файл -gt Сохранить orqali saqlanadi bundan oldin Файл Настройки опубликования buyruglsquoi tanlanib mos muloqot darchasida joriy hujjatning kerakli formatlari kolsquorsatiladi Yarsquoni hujjat bir vaqtning ozida shu formatli fayllar kolsquorinishida saqlanadi

Настройки опубликования

Форматы Flash HTML

ТитS Flash |$wlt)

0 HTM L (hJml)

pound IF изображение ( grf)

LJilPEG изображение | jpj Q PNG изображение ( pr

Projeclo (exej

Macintosh Projectraquo

Q QiickTim e (mov)

СПубшжоеать

В Исп стандартные наэеажя

Справка

66-rasm Flash MX da yaratilgan ishni turli formatlarda chop etish muloqot darchasi

Quyida Flash MXning barsquozi imkoniyatlariga tolsquoxtalib o lsquotamizP e n T o o l v a S u b s e le c tio n a s b o b la r i y o r d a m id a c h iz is h Flash MX

da qirrali chiziqlar bilan ishlash uchun ikkita uskuna (Pen Tool) va Subselection asbobi Pero asbobi uchun qoshimcha xususiyatlar mayshydoni mavjud

Stroke Style

Type

О Zoom 4x

Thickness j l v i pt$

Sharp Corners

Solid

DashedDottedRaggedStippleHatched

Cancel

Help 1

67-rasm Pero asbobi uchun qolsquoshimcha xususiyatlar maydoni


68-rasm Free Transform Tool asbobi yodamida olsquozgartirilgan

aylana

Obyektlami transformatsiya qilish (shaklini ozgartirish) Flash MX da yuqorida tanishgan qoshimcha yangi mdash Free Transform Tool (Kenshygaytirilgan transformatsiya) ШI asbobi mavjud Uning yordamida obyektshyni xohlagan shaklga keltirish mumkin (jumladan aylantirish burchaklarini ozgartirish kengaytirish va hokazo)

Ranglar bilan ishlash Obyekt- lardagi ranglar bilan ishlash uchun Ranglar palitrasi (Color Mixer) dan foydalaniladi Bunshyda ranglar bilan ishlash uchun qulay va keng imkoniyatlar yarashytilgan Agar darchada bu panel korinmasa u Окно menyusidan Миксер цвета buyrugi orqali ornatiladi

Qatlamlar bilan ishlash Flash texnologiyaning yutugi uning qatlamlar bilan ishlash imkoniyatining kengligidir (Biz ushbu hujjat uchun yuqoridagi misolda birinchi qatlamni yaratib oldik deb qarash mumkin) Bir qatlamni ikkinchi qatlam ustiga qoyish qatlamlarning korinish darajasini ozgartirish har xil qatlamlardagi harakatlami amalga oshirish multimediali filmlarni yaratishga imkon beradi

Qatlamlar bilan ishlashdaquyidagi imkoniyatlar mavjud

bull ozaro bogliq bolgan qatlamlami alohida papkalaiga yigish orqali ish samaradorligini oshirish

bull vaqtincha kerak bolmagan obyektlar diagrammasini qotirib (qulflab) qoyish

bull niqoblar bilan ishlashda qoshimcha imkoniyatlar ham mavjud Qatlamlar bilan ishlash uchun xronometrik lineykadan tashkil topgan

paneldan foydalaniladi Bu maydondagi barsquozi asboblar bilan tanishamizbull S mdash tahrirlab bolingan qatlamni qulflab qoyish (ozgartirish

kiritib bolmaydi)bull ~ m mdash qatlamlardagi barcha obyektlami korinmaydigan qilib tu-

rish

69-rasm Ranglar palitrasi


bull а mdash keraksiz qatlamni olib tashlashbull mdash yangi qatlam yaratishbull G mdash qatlamlami guruh boyicha jamlash uchun papka yaratishAnimatsiya kadrlari bilan ishlash Kadriar bilan ishlash davomida

quyidagi imkoniyatlar mavjudbull bir vaqtning olsquozidabir nechta kalit kadrlami manipulyarsiya

qilish (boshqarish)bull oddiy kadrlami kalitli kadrlarga konvertatsiyalashbull kalitli kadrdan kadrga tez o lsquotishga erishish uchun belgi qoyish

mumkin (belgi qoyish uchun darcha pastidagi xususiyatlar maydonidan kerakli satrga nom berish kifoya)

Video marsquolumotlar bilan ishlash Turli formatli AVI ( Windows Media Player) MPEG DV (Digital Video mdash raqamli video) MOV (QuickTime) video marsquolumotlami laquoimportraquo qilish orqali ulami qayta ishlash vaActionScript vositasi yordamida boshqarish mumkin Bu ish Fayl -gt Import (CTRL+R) buyrugi orqali bajariladi

Ovozlardan foydalanish Flash MX da ovozli marsquolumotlar bilan ishlash va ulami boshqarish imkoniyati mavjud Qoshimcha ovozli marsquoshylumotlarni Fayl -raquo Import (CTRL+R) buyrugi orqali laquoimportraquo qilish va qayta ishlash shuningdek ActionScript vositasi yordamida boshqarish mumkin Koproq MRZ va ADPCM formatli marsquolumotlar qollab- quvvatlanadi

Flash MX raquokutubxonasiraquo bilan ishlash Flash-filmlami yaratishda kutubxonadan foydalanish keng imkoniyatlar beradi jumladan film hajmini qisqartirish va ishlash tezligini oshiradi Окно - gt Основные библиотеки orqali unga kirish foydalanish mumkin

ActionScript dasturlash vositasi ActionScript dasturlash vositasi Flash MX ning asosiy korsatkichlaridan biri hisoblanadi ActionScript vositasi yordamida murakkab turdagi animatsiyalar film-roliklar yaratish va namoyish jarayonida ularni boshqarish imkoniyatini yaratish mumkin

Flash-rolikni chop etish

Flash-rolikni chop etish File menyusining Publish bandi orqali amalga oshiriladi Chop etish parametrlarini Publish Setting menyusishyda yuklash va ulami korish Publish Preview menyusi orqali amalga oshiriladi


on

reg PM reg sldegP

stopAIISounds

Щ BrowserNetwork

Щ Movie Clip Control

Я Variables

(PH ConditionsLoops

[лД Printing

[Щ User-Defined Functions

m Miscellaneous Actions

Operators

Ш Functions

I D Constants

I- gt

m

double click or drag the item to the script window

ль

I No action selected

70-rasm ActionScript dasturlash vositasi muloqot darchasi

Odatda yaratilgan Flash-loyiha HTML mdash hujjat korinishidagi Flash-obyekt bolsquoladi Bunday sahifani kolsquorish uchun Flash-plagin kerak boladi Ammo kolsquop hollarda Flash-sahifa zarur bolgan dasturiy tarsquominotni ozi chaqiradi va uni korinadigan holga avtomatik ravishda keltiradi

Flash-animatsiyani yaratishda foydalanuvchi asosan kadriar bilan amal bajaradi Kadriar ustida har xil amallami bajarish hisobiga yaratiladigan dastuming hajmi va yuklanish vaqti tejaladi Shuni alohida tarsquokidlash lozimki boshqa veb-sahifalarni yaratuvchi animatorlar texnologiyasidan farqli ravishda Flash-texnologiyasida ekran va sahifashyning olchami mos tushmasligi muammosi bolmaydi Ekranning olchamini olish imkoniyati mavjud Bu yerda faqat vektorli grafika elementlari masshtablashtiriladi

Macromedia Flash dastur vositasi animatsiyalarni FLA formatida saqlashi va bir necha xil formatlarda eksport qilishi mumkin Masalan


GIF (Grafic Interchange Format) AVI (Audio Video Interleaved) SWF (Macromedia Flash formati) EXE (olsquozi avtomatik bajariluvchi) Rasmlami ovozni vektorli grafikaning hammasini Flash SWF kengaytmali faylga joylashtiradi Bu esa oz navbatida foydalanuvchi uchun sahifa yaratishni boshqarish bilan bir qatorda obyektni kolsquorish imkoniyatini ham yaratadi FLA formatida saqlangan animatsiya faqat Macromedia Flash muhitida ishlaydi Bu formatning foydali tomoni shundaki animatsiyani istagan vaqtda qayta tahrirlash mumkin Chunki SWF va AVI formatda saqlangan fayllami tahrirlab bolmaydi Macromedia Flash dasturi vositasida animatsiyalarni HTML formatda chop etish mumkin uning bazasi sifatida SWF formatli fayl yaratiladi HTML mdash hujjatlarda video fayllar juda katta olsquolchamga ega boladi Bu esa HTML mdash hujjatni brouzerda namoyish etishda sahifaning yuklanishi uchun koproq vaqt talab qiladi

86 Veb-sahifa yaratishda qolsquollanadigan boshqa dasturiy vositalar

Java dasturlash tili

U Java boshqa dasturlash tillariga (S S++) oxshatib qurilgan yarsquoni uning ham oz obyektlari mavjud Java ayniqsa izlash imkoniyatini kuchaytiruvchi axborot sershyverlar yaratishda keng qollanilmoqda Foydalanuvchi komshy

pyuterida uning ishlatilishi har safar kod sahifasini kiritish bilan bogliq boladi (aks holda brouzer marsquolumotlarni yaxshi tushunmasligi mumkin)

Java texnologiyasi mdash bu obyektga yonaltirilgan platformadan musshytaqil kop oqimli dasturlash muhiti Bu texnologiya bilan dastumi ixtiyoriy mashinada mdash shaxsiy kompyuter tarmoq kompyuteri yoki hatto (mobil) telefonda ham ishlatish mumkin

Bu texnologiyaning oziga xos tomonlarimdash Java mdash interpretatsiyalanuvchi dasturlash tili buning hisobiga

dastumi ishlatish ancha kam vaqt talab etadimdash dasturlar turli platformalaiga kochirilishi mumkinmdash Java xotiraga murojaatni boshqarish orqali dastur mustahkamli-

gini tarsquominlaydimdash dasturlar samarador mdash kod interpretatsiya qilingani bilan dasshy

tur bajarilish etapiga otmagunicha kod optimallashtirib boriladi


mdash kolsquop oqimlilik bir nechta ozaro aloqa qiluvchi jarayonlarni ishlatishga imkon beradi

mdash dastur ozgaruvchan atrof-muhitga moslashuvchan mdash tarmoqdagi ixtiyoriy joydan dastur modullari dinamik yuklanishi mumkin

mdash shu bilan birga Java ichki qurilgan viruslardan himoyaga egaFoydalanuvchi kompyuterida ishlash uchun moljallangan Javada

yozilgan dasturlar Java Applet deb ataladi Ular axborot serverining maxsus kataloglarida saqlanadi Foydalanuvchi ushbu Appletni kompshyyuterlarga yuklagan vaqtda brouzer dastur uni topadi va mijoz kompshyyuteriga yuklaydi Shundan song bu dastur foydalanuvchi kompyuterishyda ishlay boshlaydi Shunday qilib Java Applet quyidagi sxema boyicha ishlaydi

bull maxsus kodlarga ega bolgan dasturga ega bolishbull HTML mdash hujjatda bu dastur tasviri mavjud bolishibull dastur mijoz kompyuterga hujjat matni bilan birgalikda joylashishibull brouzer bu dastumi ishga tushirishi va kerakli effektni amalga

oshirishiJavaning bu tarzda ishlashini tarsquominlash uchun foydalanuvchi ushbu

sohaga oid birmuncha bilimga ega bolishi talab qilinadi

Java SCRIPT

Java SCRIPT mdash bu dasturlash texnologiyasi bolib HTML mdash hujjatlarni yaratishda ishlatiladi Unda makrobuyruq texnologiyasi yarsquoni bir necha buyruqni bir makrobuyruq shaklida tasvirlash keng qollanilgan Bu makrobuyruq matnlari maxsus qoidalar asosida yoziladi U HTML mdash hujjatga kiritiladi HTML mdash hujjatga murojaat qilishda brouzer uni topib sharhlaydi va unda keltirilgan buyruqlami bajaradi Java Scriptdagi dasturlarning afzalligi uning axborot serverlariga va brouzer dasturlariga nazariy jihatdan bog liq emasli- gididir Foydalanuvchi oz sahifasida dastur kodini (masalan 18) korsatib ixtiyoriy operatsion sistemada uning bajarilishiga umid qilishi mumkin Java Seri ptning boshqaversiyalari masalan ICRIPT VB Script (Visual Basic Script) vaboshqalar mavjud bolgani uchun odatda tegda uni HTMLning Java Script kiritilgan joyida quyishydagicha korsatiladi

ltSCRIPT Language = laquoJavaScriptraquo gt yokiltSCRIPT Language = laquoJ ScriptraquoltSCRIPT Language = laquoVB Scriptraquo


Java SCRIPT ham dasturlash tiliga oxshab ketadi U oz tashkil etuvchilariga ega Uning tashkil etuvchilari olsquozgaruvchilar massivlar operatorlar obyektlar funksiyalar hodisalar kommentariyalar va boshqalar

Java SCRIPTda kichik va katta harflar farqlanadi Bundan tashqari interpretator dasturi bolsquoshliqlami etiborga olmaydi har bir operator ( ) bilan tugashi (agarda yangi satrdan yozilgan bolmasa) talab qilinadi

0 lsquozgaruvchilar 0 lsquozgaruvchi nomlari albatta harflar yoki ostidagi chiziq belgisi bilan boshlanishi lozim 0 lsquozgaruvchilaming tasvirlanishi tavsiya etiladi Bunda ozgaruvchilar butun haqiqiy satr mantiqiy qiymatlar kolsquorinishida bolishi mumkin

Massivlar Massivlar odatdagidek nom va indeksga ega boladi Massivni tasvirlash quyidagicha boladi

arr Massiv nomi indekslar royxatiMisol arr Matr[i] [j] Operatorlar Java SCRIPTda arifmetik mantiqiy bit satr korini-

shidagi operatorlar mavjud Bundan tashqari operatorlar bloki shartli sikl operatorlari ishlatiladi

Funksiyalar Javada funksiyalar quyidagi korinishda boladi function funksiya nomi ((argument 1 ) (argument 2 )(argument

n)) operatorlarLozim bolsa funksiya nomiga biror qiymat berilishi mumkin

buning uchunreturn (operatorlar) operatoridan foydalaniladiMisol function f(x) return x 3Java SCRIPTda odatdagidek farqli obyekt kiritilganObyekt Obyekt uning xossalari deb ataluvchi barsquozi bir berilgan-

laming (hujjat oy-yillar korinishlar va boshqalar) majmuyidir Misol uchun hujjat obyekti quyidagi xossalarga ega matn rangi fon rangi oxirgi ozgartirish sanasi hujjat otgan URL va shunga oxshashlar Kop obyektlar Java SCRIPTda mavjud bolsa (hujjat darcha kadr forma va boshqalar) barsquozilari foydalanuvchi tomonidan yaratiladi

Hodisalar Hodisalar Java SCRIPT elementi bolib ular kerakli amallami marsquolum vaqtlarda ishlatish imkoniyatini beradi Ulaming barsquozilarini keltiramiz Bular mdash berilgan element ustida sichqonchani


topish obyektdan ajratishni bekor qilish va boshqalar Obyekt ustida bajariladigan hodisalar majmuyi ham belgilangan

PHPtili

PHP ni foydalanuvchilarga dinamik veb-sahifalarni tez va samarali ravishda yaratish imkonini beruvchi server tomonidan olsquomatilgan raquoveb- ssenariylari tiliraquo deyish mumkin Grammatik va sintaktik jihatdan PHP С dasturlash tilini eslatadi lekin unda boshqa tillar (Perl Java C ++) elementlari ham uchraydi

PHP nafaqat statik veb-sahifalarni balki dinamik sahifalami yaratish va ulardagi hodisalami boshqarish uchun samarali qollanilishi mumkin Shu maqsadlarda PHP JavaSCRIPT stillar WML (Wireless Markup Language) va boshqa tillar qatorida keng qollaniladi PHP ichki qurilgan yuzlab standart funksiyalari orqali amalda ixtiyoriy masalani hal etishi mumkin Unda grafikani yaratish va uning ustida amallar bajarish matematik hisoblashlami amalga oshirish elektron tijorat va XML (Extensible Markup Language) ODBC (Open Database Connectivity) hamda Macromedia Shockwave kabi mashhur texnologiyalar bilan ishlashning keng vositalari mavjud

PHP tilining bir qancha oziga xos tomonlari bormdash anrsquoanaviylik mdash PHP turli tillardan ozlashtirgan konstruksiyalar-

ning mavjudligi uni organishni osonlashtiradimdash soddalik mdash PHP da boshqa tillardagi kabi turli kutubxona yoki

modullami ulashning hojati yoq dastur faqat dastur kodining ozidan iborat boladi

mdash samaradorlik mdash PHP tili nihoyatda keng qamrovli imkoniyatlarga ega

mdash xavfsizlik mdash PHP tizim va bevosita dastur darajasidagi keng xavfsizlik vositalarini taklif etadi

mdash moslashuvchanlik mdash garchi PHP ni asosan HTML bilan birga qollash tavsiya etilsa-da u JavaSCRIPT WML XML va boshqa tilshylar bilan ham juda yaxshi ishlaydi

PHP Apache served va MySQL marsquolumotlar bazasini boshqarish tizimi bilan birgalikda ishlaydi

PHP tanasini yaratishda oddiy matn muharriridan (Notepad Cromson Editor Aditor) foydalanish mumkin lekin maxsus dasturiy vositalardan foydalanish yaxshiroq va qulayroqdir

PHP da yoziladigan har bir ish boshlanishidan oldin lt yoki lt php bilan ochiladi tugagandan song gt bilan yopiladi


PHP kodini yuqorida aytib o lsquotganimizdek raquoNotepadraquo da ham yozsa boladi lekin bu sahifa yaratuvchiga biroz qiyinchilik tuglsquodirgani uchun uni biror-bir veb-muharrirlar yordamida yozish maqsadga muvofiq boladi Bularga raquoZend Studio Professional Enterprise Editionraquo ning bir qancha versiyalari mavjud Unga laquoMacromedia Dreamweaverraquo laquoРНР Expert Editorraquo va shu kabi boshqa bir qancha veb-muharrirlar kiradi Bularda ishlash ancha oson hamda qulay hisoblanadi

PHP asosan funksiyalardan tashkil topadi Dastur tanasida har bir funksiya olsquoz nomiga ega bolib aniq bir vazifani bajaradi Funksiyalar- ning qulayligi shundaki funksiyani bir marotaba yozib uni xohlagan joyda qayta-qayta ishlatish mumkin va lozim bolsa uni osongina ozgartirsa ham boladi

Shuningdek yozuv yoki sonlar ustida ham funksiya korinishida amalshylar bajarish mumkin

Yozilishifu n c t io n (S o z g a ru v c h i 1 $ o z g a ru v c h i2 $ o z g a ru v c h i3 )a m a l la rMasalan$ n a r h mdash1 5 $ s o n = 3

fu n c t io n h is o b ($ n a r h $ s o n )re tu rn $ n a r h $ s o n I$ to ta l= h is o b ($ n a r h $ s o n ) p r in t raquo U m u m iy n a r h i $ to ta lraquo Ushbu misol Umumiy narh 45 boigan natijani chiqarib beradi


1 Internet hujjatlarni qayta ishlovchi qanday vositalar mavjud2 HTML mdash hujjat qanday tuziladi3 Teg nima4 HTML tilining asosiy operatorlarini sanab bering5 HTML tilining operatorlari atributlari nima6 HTML tilida hujjatning mazmuni qaysi bolimda beriladi7 HTML tilida sarlavhaga oid marsquolumotlar hujjatning qaysi bolimida

beriladi8 ltFONTgt operatorining qanday atributlari mavjud9 ltIMG gt operatorining vazifasi nima


10 ltEMBEDgt operatorining vazifasi nima11 Java dasturlash tilining vazifasi nima12 Java SCRIPT dasturlash tili qanday tuzilgan13 MS Front Page XP muharriri vazifasi nima

14 MS Front Page XP da veb-sahifaga qanday fon shablon tanlanadi15 Sahifa parametrlari qanday ozgartiriladi16 MS Front Page veb-komponentlari nima va ular bilan qanday ishlash

mumkin17 Qanday harakatlanuvchi satr yaratish mumkin18 MS Front Page da obyektlar bilan qanday ishlash mumkin19 MS Front Page da jadval va formalar qanday yaratiladi20 DHTML effektlaridan qanday foydalaniladi21 Macromedia Flash ning qanday imkoniyatlari mavjud22 Macromedia Flash asosiy asbobiy vositalarini izohlab bering23 Qatlamlar bilan qanday ishlash mumkin24 Kadriar bilan qanday ishlash mumkin25 Video marsquolumotlardan qanday foydalanish mumkin26 Ovozlardan qanday foydalanish mumkin27 Flash raquokutubxonasiraquo dan qanday foydalaniladi28 ActionScript dasturlash vositasi nima29 Flash-rolikni chop etish qanday bajariladi30 Java texnologiyasi nima31 Java script dasturlash tili qanday tuziladi32 PHP ning qanday imkoniyatlari mavjud


IX bobMArsquoLUMOTLAR VA BILIMLAR BAZASI

91 Relyatsion marsquolumotlar bazasiBilimlar bazasi

I 4 Axborot texnologiyalarining rivojlanishi va axborotoqimlarining tobora ortib borishi marsquolumotlaming tez ozgarishi kabi holatlar insoniyatni bu marsquolumotlarni olsquoz vaqtida qayta ishlash choralarini izlab topishga undaydi Marsquolushy

motlarni saqlash uzatish va qayta ishlash uchun marsquolumotlar bazasi (MB) ni yaratish songra undan keng foydalanish bugungi kunda dolzarb bolib qolmoqda

M a rsquolu m o t la r b a z a s i mdash bu o z a ro b o g la n g a n v a ta r t ib la n g a n m a rsquol u shym o t la r m a jm u a s i bo lsquol ib и к о lsquor ila y o tg a n o b y e k t la m in g x u s u s iy a tin i h o la shyt in i v a o b y e k t la r о lsquor ta s id a g i m u n o s a b a tn i т а rsquolu m s o h a d a ta v s ifla y d i

Darhaqiqat hozirgi kunda inson hayotida MBda kerakli axborotlar- ni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muhim rol oynaydi Sababi jamiyat taraqqiyotining qaysi jabhasiga nazar solmaylik olsquozimizga kerakli marsquolumotlami olish uchun albatta MBga murojaat qilishga majbur bolam iz D em ak MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining hal qilinishi lozim bolgan eng dolzarb muammola- ridan biriga aylanib borayotgani davr taqozosidir

Marsquolumki MB tushunchasi fanga kirib kelgunga qadar marsquolumotshylardan turli korinishda foydalanish juda qiyin edi Dastur tuzuvchilar m arsquolumotlarni shunday tashkil qilar edilarki u faqat korib chiqilayotgan masala uchungina orinli boiardi Har bir yangi masalani hal qilishda marsquolumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu hoi yaratilgan dasturdan foydalanishni qiyinlashtirar edi

MBni yaratishda ikkita muhim shartni hisobga olmoq zarurBirinchidan m arsquolumotlar tipi korinishi ulami qollaydigan

dasturlarga bogliq bolmasligi lozim yarsquoni MBga yangi marsquolumotlarni kiritgandayoki marsquolumotlar tipini ozgartirganda dasturlarni ozgartirish talab etilmasligi lozim

Ikkinchidan MBdagi kerakli marsquolumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga hojat qolmasin


Shuning uchun ham MBni tashkil etishda marsquolum qonun va qoidalarga amal qilish lozim Bundan buyon axborot sozini marsquolumot sozi- dan farqlaymiz yarsquoni axborot solsquozini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib marsquolumot deganda aniq belgilangan narsa yoki hodisani nazarda tutamiz

Bugungi kunda marsquolumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalarshydan biri hozirgi zamon kompyuterlaridir Kompyuterlarda saqlanadigan MB mdash maxsus formatga ega boigan muayyan tuzilmali fayl demakdir Kompyuter xotirasida har bir fayl yozuv deb ataladigan bir xil tipdagi qismlardan iborat boiadi Yozuv mdash olsquozaro bogiangan maiumotlarning bir qismi Fayldagi yozuvlar soni korib chiqilayotgan marsquolumotning oichoviga bogiiq Har bir yozuv esa maydon deb ataladigan boiaklardan tashkil topadi Maydon maiumotlaming imkon qadar qisqa toplamidan iborat boiishi lozim Har bir maydon o lsquozi ifodalaydigan maiumotlarga kora biror nomga ega boiadi Fikrimizni misol bilan ifodalashga harakat qilamiz

Masalan biror oliy oquv yurtining aniq fakultetida tahsil olayotgan bir guruh talabalar togrisidagi marsquolumotlar bitilgan quyidagi jadvalni koraylik

Familiyasi Ismi Tuglsquoilgansanasi Guruhi Turar

joyiQiziqqan

faniMatyoqubov Alisher 2051978 5-M Ts-115 MatemHojiyev Ikrom 2121979 6-E lSinol AdabiyotIbragimova Dinara 25121984 5-M Ts-212 TarixQolsquoziyev Akmal 2451975 6-E Beruniy2 Iqtisod

Bu misolda 4ta yozuv boiib ulaming har biri 6 ta maydondan iboshyrat Mazkur maydonlaming har biri mos ravishda laquoFamiliyasiraquo laquoIsmiraquo laquoTugilgan sanasiraquo laquoGuruhiraquo laquoTurar joyiraquo va laquoQiziqqan faniraquo deb nomlangan Demak yozuvdagi maydonlar soni yozuvga kiritiladigan marsquolumotlar hajmiga bogiiq Fayldagi bu yozuvlar birlamchi hisoblanadi Chunki biror yozuvdagi ixtiyoriy maiumotni boshqa yozuvdagi marsquoshylumotlar bilan taqqoslab aniqlash mumkin emas Shuning uchun ham bizga kerakli boiadigan ikkilamchi yozuvlarni faqat amaliy dasturlar yordamida olish mumkin boiadi Modomiki shunday ekan MB tashkil qilish ularga qoshimcha maiumotlami kiritish va mavjud MBdan foydalanish uchun MBlar bilan ishlaydigan maxsus dasturlar zarur boiadi Bunday dasturlar majmuyi marsquolumotlar bazasini boshqarish


sistemasi (MBBS) deb yuritiladi Aniqroq aytganda MBBS mdash bu koplab foydalanuvchilar tomonidan MBni yaratish unga qoshimcha marsquolumotlarni kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bolgan dasturlar majmuyidir MBBSning tarkibida asosiy komponenti marsquolushymotlar bolsa boshqa komponenti mdash foydalanuvchilar Hardware- texnik va Software-dasturiy tarsquominoti hisoblanadi Hardware tashqi qoshimcha xotira (disk magnit lentasi)dan iborat boisa dastur qismi MB bilan foydalanuvchi ortasidagi muloqotni tashkil qilishni amalga oshiradi MBning tuzilishi organilayotgan obyektning maiumotlari korinishi marsquonosi tuzilishi va hajmiga bogiiq boiadi

Odatda foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga boiinadilarbull foydalanuvchi-dastur tuzuvchibull sistemali dastur tuzuvchibull marsquolumotlar bazasi administratoriBunda dastur tuzgan foydalanuvchi MBBS uchun yozgan dasturiga

javob beradi sistemali dastur tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun javobgar hisoblanadi U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va ishonchliligiga javob beradi

MBBS quyidagicha tavsiflanadibull Ispolnimost mdash Bajarilishlik foydalanuvchi soroviga hoziijavoblik

bilan muloqotga kirishishbull Minimalnaya povtoryayemost mdash Minimal takrorlanishlik MBda-

gi maiumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim aks holda maiumotshylami izlash susayadi

bull Yaxlitlik mdash axborotni MBda saqlash iloji boricha marsquolumotlar orasidagi bogiiqlikni asragan holda bolishi ayni muddao

bull Bezopasnost mdash Xavfsizlik MB ruxsat berilmagan kirishdan ishonchli himoya qilingan bolishi lozim Faqat foydalanuvchi va tegishli tashkilotgina maiumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin

bull Migratsiya mdash barsquozi bir marsquolumotlar foydalanuvchilar tomonidan tez ishlatib turiladi boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi Shuning uchun marsquolumotlar tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni eng kop ishlatiladigan maiumotlarga murojaat qilish qulay boiadigan tarzda tashkil qilish kerak

Marsquolumotlar bazasini boshqarish sistemasida har bir MB modeli quyidagi xususiyatlari boyicha tavsiflanadi

1 Marsquolumotlar tuzilmalarining tipi2 Marsquolumotlar ustida bajariladigan amallar3 Butunlikning cheklanganligi


Bu xususiyatlami etiborga olgan holda marsquolumotlar bazasi model - lari quyidagi turlarga boiinadi

bull Daraxtsimon (iyerarxik) modellarbull Tarmoqli (tolsquorli) modellarbull Relyatsion modellarYana shu narsani tarsquokidlash lozimki marsquolumotlar bazasi modella-

rining faqat yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish notogri Chunki bulardan tashqari yana marsquolumotlar bazasining binar munosashybatlar modeli ER mdash modellari semantik model kabi boshqa turlari ham mavjud Lekin amalda asosan dastlab tarsquokidlangan 3 turdagi moshydellar koproq qoilanib kelinmoqda Shuning uchun ham biz ushbu modellarga qisqacha toxtalib otamiz

Daraxtsimon (iyerarxik) modelda obyektlar yozuvlar kolsquorinishida ifodalanadi

Iyerarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bogiangan boisa unshyday marsquolumotlar tarmoqli (tolsquorli) modelda ifodalangan deyiladi Tarmoqli modellarda ham obyektlar daraxtsimon modellardagi kabi yozuvlar kolsquorinishida tasvirlanadi Obyektlaming ozaro aloqalari yozuvshylar ortasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi

Relyatsion modellarda esa obyektlar va ularning ozaro aloqalari ikki olchovli jadval korinishida tasvirlanadi Maiumotlarning bunday korinishda tasvirlanishi obyektlaming ozaro aloqalari yaqqol tasvirlanishiga asos boladi

MBBS arxitekturasiMBBS lokal (ikki boginli) yoki taqsimlangan (kop boginli)

arxitekturaga ega bolishi mumkin 71-rasmda lokal arxitekturali MBBS keltirilgan boiib unda MB MB ning lokal serveri va MBBS ning (mijoz) dasturi bitta kompyuterga ornatiladi Bunda MB ning lokal serveri mijoz dasturdan olingan sorovlarni MB ustida bajaradi va natishyjani mijoz dasturga uzatadi Shuni aytish lozimki mijoz dasturi va MB ning lokal serveri maium kompyuter texnologiyalari (ADO VDE va hk) asosida bogiangandir 72-rasmda esa taqsimlangan (uch boginli) MBBS ning arxitekturasi keltirilgan bolib bunda MB va MB ning SQL serveri ilovalar serverlari Borland Socket Server yoki Apache hamda mijoz dasturlar tarmoqdagi turli kompyuterlarga omatilgan boiadi Bunda mijoz dasturlar tegishli ilovalar serverlariga Borland Socket Server yoki Apache orqali murojaat etadilarOdatda lokal va taqsimlangan MBBS lar mavjud bolib lokal MBBS strukturasi 71-rasmdagidek boladi


Г

K J

MB

J

Mijoz dasturi yadrosi Mijoz dasturi interfeysi71-rasm Lokal arxitekturali MBBS

TADOConnection sinfiga tegishli obyekt MBning lokal server va u orqali mos ravishda marsquolumotlar bazasi bilan bogianadi Bunda MBning lokal serveri bilan boglanish drayveri va MBning joylashgan om i korsatiladi hamda natijada TADOConnection sinfiga tegishli obyekt uchun ADOConnection Connected=true sharti bajariladi

TADOTable sinfiga tegishli obyekt TADOConnection orqali MB ning jadvali bilan bogianadi Natijada TADOTable sinfiga tegishli obyekt tanlangan jadvalning strukturasini qabul qiladi Agarda TADOTable sinfiga tegishli obyekt faollashtirilsa yarsquoni ADOTable Active=true yoki ADOTable Open metodi bajarilsa MB ning jadvalidagi barcha yozuvlar ADOTable ga yoziladi

TDataSource sinfiga tegishli obyekt TADOTable sinfiga tegishli obyektda saqlanuvchi maiumotlami vizuallashtirish uchun xizmat qiladi yarsquoni DataSource obyekti orkali VCL kutubxonasining Datacontrols boiimiga tegishli vizual obyektlar bilan ADOTable da joylashgan maiumotlami bogiaydi Masalan Datacontrols boiimiga tegishli DBG RID vizual obyektining Dataset xususiyati DataSource ga teng deb olish kerak

Tegishli ilovalar serverlari Borland Socket Server yoki Apache toshymonidan royxatga olinadi va ularga mos ravishda portlar ajratiladi Bunshyda berilgan mijoz dasturdan kelayotgan sorovni mos portga joylashtishyrish agar sorovlar bir vaqtda roy bersa ulami tartiblash vazifasi Borland Socket Server yoki Apache serverlariga yuklatilgandir Mos sorovni qabul qilib olgan ilova serveri bu sorovni SQL serverga uzatadi va ushbu server olsquoz navbatida bu sorovni MB ustida bajarib natijani ilova serveriga u esa oz navbatida Borland Socket Server orqali mos


mijoz dasturga uzatadi Ushbu boglsquolanishlar zamonaviy kompyuter texnologiyalari xususan Datasnop texnologiyasi asosida bajarilgan Kop boginli dasturlar ikki boginli dasturlarga qaraganda bir qancha afzalliklarga ega Masalan kop boginli dasturlarda SQL serverlarga tushadigan ogirlik bir qancha kam MB himoyalash vositalari esa ancha mukammaldir

Quyida taqsimlangan MBBS ning strukturasi keltirilgan

72-rasm Taqsimlangan MBBS strukturasi

Bunda ilovalar serverining yadrosini TRemote Data Module sinfiga tegishli novizual forma tashkil etadi Ushbu formaga TADOConnection TADOQuery va TDatasetprovider sinflariga tegishli obyektlar joylashtiriladi TADOConnection sinfining vazifasi yuqorida keltirilgan Shu bilan birga TADOQuery sinfiga tegishli obyekt TADOTable kabi xususiyatlarga ega bolib unda TADOTable dan farqli ravishda mijoz


tomonidan yuborilgan sorovning shartlariga mos keluvchi yozuvlar saqlanadi TDatasetprovider sinfiga tegishli obyekt TADOQuery da saqlanuvchi m aium otlam i mijoz dasturi tomonidan o lsquornatilgan TClientdataset obyekti bilan bogiash uchun ishlatiladi

Mijoz dastuming yadrosi TData Module sinfiga tegishli obyektdan tashkil topgan boiib unda TClientdataset va TdataSource obyektlari joylashtiriladi Bunda TClientdataset sinfiga tegishli obyekt TDatasetprovider obyekti orqali TADOQuery bilan bogianadi Yuqorida aytilganidek DataSource obyekti orqali VCL kutubxonasining Datacontrols boiimiga tegishli vizual obyektlar bilan TClientdataset sinfiga tegishli obyektda joylashgan marsquolumotlar bogianadi

Shuni ta rsquokidlash jo izk i agar T C lientdataset ga m os TDatasetprovider tomonidan maxsus imkoniyatlar (yozuvlarni ozgartirish tahrirlash ochirish va hokazo) berilgan boim asa foydalanuvchi vizual ravishda TClientdataset obyektidagi marsquolumotlar bilan passiv ravishda ishlaydi Bu esa taqsimlangan MBBSning samaraliligi va ishonchliligining yaqqol dalildir

MBBS alohida olingan modullardan tashkil topganbull MB boshqarish bloki disklardagi marsquolumotlar bilan foydalanuvshy

chi dasturi va sistemaning sorovi (guery) orasidagi interfeysni aniqlaydibull Fayl menedjeri marsquolumotlar tuzilmasi bilan disklar ortasidagi

bogianishni boshqaradibull Guery-protsessor ingliz tilida yozilgan guery sorovlarni MBni

boshqarish bloki tushunadigan tilga otkazadibull Prekompilyator DML(Data Manipulation Language) marsquolu-

motlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bolib u quyidagi ope- ratsiyalarga javob beradi

1 MBdan maiumotlami ajratib olish2 MBga maiumotlami kiritish3 MBdan maiumotlami olib tashlash4 MBni modifikatsiya qilish (ozgartirish)bull Kompilyator DDL(Data Definition Language) mdash MB tilini

uning tuzilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi MBning tuzilmasi коpincha jadval shaklida boladi

Shuni tarsquokidlash lozimki hozirgi vaqtda deyarli barcha MBBSlar asosan relyatsion modellar asosida tashkil qilinmoqda Shuni nazarda tutgan Microsoft Office korporatsiyasi eng ommalashgan dasturiy vositalarga ega bu dasturmy vositalar ixtiyoriy sohada yuqori darajadagi professional hujjatlar tayyorlash imkonini beradi Shulardan biri MBlar


bilan ishlashga moijallangan Microsoft Access dasturi boiib u Visual Basic for Application dasturlash muhitida makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki bu foydalanuvchiga har tomonlama mukammal boigan hujjatlar tayyorlashda yordam beradi

Microsoft Office ning olsquozbek tilidagi varianti yoqligi uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan versiyalaridangina foydalanish imkoniyatiga ega ekanligimiz tufayli mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha versiyasiga tayanib yozilgan Microsoft Access dasturi ham relyatsion modellar asosiga qurilgan boiib unda tashkil qilinadigan MBlar jadval kolsquorinishida aks etadi Bunday jadvaldagi ustunlar maydon deb satrlar esa yozuv deb ataladi

Maydon mdash maiumotlami tashkil etishning oddiy birligi boiib maiumotning alohida boiinmas birligiga egaligi rekvizitga mos keladi

Yozuv mdash mantiqiy bogiangan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar yigindisi Yozuvning tuzilishi o lsquoz tarkibiga mos har bir oddiy marsquolumotga ega maydonlar tarkibi va ketma-ketligi bilan belgilanadi

Demak maydon MBning asosiy tuzilmali elementi boiib quyidashygi parametrlar bilan ifodalanadi

mdash uzunligi (belgi va simvollarda ifodalanib baytlarda oichanadi)mdash nomi (maydonning olsquoziga xos alohida xususiyati)mdash подпись mdash imzo (ustun sarlavhasi haqida maiumot)Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga

boiinadi1 Matnli maydon2 Sonli maydon3 Vaqt va sanani ifodalovchi maydon4 Mantiqiy maydon (1 yoki 0 ha yoki yoq rost yoki yolglsquoon kabi

mantiqiy birliklar bilan ifodalanadi)5 Pul birliklarida ifodalangan maydon (raqamlar pul birliklari bilan

birgalikda ifodalanadi)6 OLE maydoni (shakl tasvir rasm musiqiy kliplar vavideo-

yozuvlar shaklida ifodalanadi)7 MEMO maydoni mdash matn uzunligi 256 simvoldan uzun boigan

maydonda faqat matnning qayerdaligini ifodalovchi kolsquorsatkich turadi Bu holda har bir maydonda 65 535 simvol saqlanishi mumkin

8 Schyotchik (hisoblagich) maydoni mdash maydonda turgan ifoda avshytomatik ravishda sanalib olsquozgaradi

Endi keng foydalanuvchilar ommasi uchun moijallangan va eng qulay boigan relyatsion MBni tashkil qilish haqida biroz tolsquoxtalib o lsquotamiz


92 SQL tili Webga moljallangan marsquolumotlar ombori

Marsquolumotlar bazasi dunyosi tobora yagona boiib bor- I moqda Bu jarayon har xil kompyuter muhitlarida faoliyat

I I kolsquorsatuvchi axborot tizimlarini hosil qilishda qollanuvchik-mdash yagona standart til yaratishni talab qildi Buyruqlar toplamini bilgan foydalanuvchilarga standart til ular shaxsiy kompyuter tarmoq ishchi stansiyasida yoki katta EHM da ishlashidan qati nazar maiumot yaratish izlash va uzatishga imkon beradi

SQL (Structured Query Language odatda laquosikvelraquo deyiladi) marsquonosi mdash Tarkiblangan sorovlar tili Bu relyatsion Marsquolumotlar bazalarida ishlashga imkon beradigan tildir Bu til ifodalarining xushysusiyati shundan iboratki ular M aium otlam i qayta ishlash protse- duralariga emas natijalariga yolsquonaltirilgandir SQL o lsquozi m aium otlar qayerda joylashgani indekslar qandayligini va hatto amallami qanday izchillikda qoilasa boiishini aniqlaydi bu tafsilotlarni marsquoshylumotlar bazasiga solsquorovlarda korsatish kerak emas

SQL tili IBM kompaniyasida MBBT DB2 yaratish jarayonida ishlab chiqilgan va keng koiamda RISC protsessorli mashinalarda UNIX tizimlar asosida hamda meynfreymlarda superkompyuterlar asosida qurilgan katta hisoblash tizimlarida qoilanilgan Shu bilan birga u mustaqil boimasdan PLSQL va Transact-SQL kabi ichki dasturlash tillariga inkapsulyatsiya qilinadi 1986-yilda ANSI (American National Standart Institute) SQL tilining rasmiy standartini ishlab chiqdi 1992- yilda bu standart kengaytirildi Butun til 30 ga yaqin operatorlarga ega boiib barsquozi versiyalarida sal koproq barsquozilarida sal kamroqdir Har qanday MB har xil obyektlarga yarsquoni jadvallar protseduralar funksiyalar tasawurlar ketma-ketliklar va hokazolarga ega

laquoKliyent-Serverraquo texnologiyasiga kora foydalanuvchi EHM (Kliyent) lar sorovlari maxsus Marsquolumotlar serverlarida (Server) qayta ishlanadi foydalanuvchi EHM larga faqat sorovni qayta ishlash natijalari qaytariladi

Tabiiyki Server bilan muloqot qilish uchun yagona til kerak va bunday til sifatida SQL tanlangan Shuning uchun hamma zamonaviy relyatsion MBBT versiyalarida (DB2 Oracle Ingres Informix Sybase Progress Rdb) va hattoki norelyatsion MBBT versiyalarida (masashylan Adabas) laquoKlient-Serverraquo texnologiyasi va SQL tilidan foydalanishyladi


SQL tilida marsquolumotlami jadval korinishda tasvirlashga yonaltirilshygan amallar konsepsiyasi kop bolmagan (30 dan kam) ifodalardan iborat kompakt til yaratishga imkon berdi

Ikki xil Interaktiv va Joylashtirilgan SQL mavjud Kop hollarda ikkala forma bir xil ishlaydi lekin ikki xil foydalaniladi

Interaktiv SQL Marsquolumotlar bazasining ozida faoliyat korsatadi va buyurtmachi foydalanishi uchun chiqish hosil qilishda ishlatiladi SQLning bu formasida siz buyruq kiritsangiz u darrov bajariladi va darhol natijani(agar u mavjud bolsa) korishingiz mumkin

Joylashtirilgan SQL boshqa tilda yaratilgan dasturga joylashtirilgan SQL buyruqlardan iborat

SQLning interaktiv va joylashtirilgan formalarida kop sonli guruhlar yoki subboiimlar mavjud Ular ANSI tomonidan ersquotiborga olingan va konseptual darajada foydali lekin kopchilik SQL dasturlar ulami alohida qayta ishlamaydi shuning uchun ular aslida SQL buyruqlarining funksional kategoriyalaridir

bull DDL (Marsquolumotlami Tarsquoriflash T ili) mdash ANSI da sxemani tarsquoriflash tili obyektlami (jadvallar indekslar tasawurlar va hokazo) yaratuvchi buyruqlardan iborat

bull DSL (Marsquolumotlarni Ozgartirish Tili) mdash bu jadvallarda qanday qiymatlar saqlanishini istalgan daqiqada aniqlovchi buyruqlar majmuasi

bull DCL (Marsquolumotlami Boshqarish Tili) foydalanuvchiga maium obyektlar ustida maium tarsquosir otkazishga ruxsat berish yoki bermas- likni aniqlovchi vositalardan iborat

SQL Standarti ANSI tomonidan aniqlangan va hozir ИСО (Stan- dartlashtirish boyicha xalqaro tashkilot) tomonidan qabul qilingan Lekin kommersial Marsquolumotlar bazalari dasturlari ANSI ni ogohlan- tirmasdan SQL ni kengaytiradilar yarsquoni ozlari foydali deb hisoblagan har xil xossalami qoshadilar

SQL sorov tili mdash m aium talablar asosida berilganlar bazasiga murojaat qilib undan sorov talablariga javob beradigan natijalami olish tili Hozirgi paytda turli berilganlar bazasi va ularning sistemalari yaratilganAmmo relyatsion tipdagi barcha berilganlar bazasiga murojaat qilib ulardan tegishli maiumotlami olish SQL tili ishlab chiqilgan Bu tilda sorovlar qanday vositalar yordamida tashkil qilinishiga toxtalib otamiz Shuni aytish joizki barsquozi BBTS larda (masalan Accessda) uni ishlatmasdan tanlashga sorov yoki maxsus namuna boyicha sorov blanki sifatida murojaat qilib tegishli marsquolumotlar olinadi bunday sorovlarni tashkil qilish uchun esa База данных mdash Создать (Berilganlar


bazasi yaratish) buyruglsquoidan foydalaniladi Sorov natijasini javob sifatida jadval korinishida olish mumkin

SQL tili hozirda ixtiyoriy berilganlar bazasiga sorov berib undan javob olishni tarsquominlovchi andozaviy vosita hisoblanadi Bu til bilan tanishishni real hayotda oz ornini tola aks ettira oladigan misollar asosida korib chiqamiz Kerakli tushunchalar imkon boricha korilayotgan holatlarni izohlash uchun kiritiladi

Masalan 1-jadvalda fabrika xizmatchilari haqidagi marsquolumot keltirilgan

1-jadval Factory

Name Dob Pol Los Department Salary TelnoRustam V 170150 M 22 Admin 2700 1338234Erkin J 200255 M 17 Worker 2300 1445754Barot V 020775 M 21 Sales 2250 6506133Paul F 050762 M 12 Worker 2250 420627 2

Edvin E 191269 M 4 Account 2000 1334567Maria G 201172 F 4 Sales 2100 905994 4Bianca A 140375 F 5 Service 1950 6789082Dinara 1 010279 F 1 Service 1900Dolly S 071169 F 14 Account 2000 6789872Clint E 121270 M 5 Tecknic 2400 5564672Joan A 250462 F 11 Tecknic 2550 5515431Yulduz S 300667 F 10 Service 2470Paulina 1 110466 F 9 Worler 2250 1335675

Donovan A 140567 M 7 Worker 2250 1450986Zilola I 190269 F 9 Tecknic 2400 9049301

Ushbu jadval 7 ustun va 15 satrdan iborat Har bir ustun oz nomiga ega

Name mdash xizmatchilar ismi Dob mdash tugilgan kun sanasi Pol mdash jins Los mdash fabrikadagi ish staji (davri) Department mdash fabrikadagi xizmatchi ishlayotgan bolim Salary mdash xodimlaming oylik maoshi Telno mdash telefon raqami Yuqoridagi ustunlar nomi matritsa atributlari nomini olgan Har bir satr aniq xizmatchi (xodim) haqidagi maiumotni oz ichiga oladi


Наг bir ustun har xil uzunlik va turga ega ekanligini etiborga olamiz Name ustunida fabrika xodimlarining familiyalari qolsquollanilmoqda yarsquoni maksimal uzunligi 15 belgiga ega boMgan sozlar Dob ustuni sana turiga boshqa uzunlikka va hk ga ega Ustunning turi va uzunligi uning atributlari hisoblanadi 1 -ustundan korinib turibdiki bu tarsquoriflar har xil va shuning uchun ham jadvalni belgilashda ular tegishli tarzda aniqlanishi kerak

Nihoyat 1-jadvalni boshqa jadvaldan ajrata olish uchun u ozining nomiga ega bolishi kerak Shu yerda va bundan buyon ham 1-jadvalga laquoFactoryraquo nomini berdik Jadvallami tuzishda ularda 2 ta butunlay bir xil satr bolmasligi kerak

Shuni etiborga olish kerakki jadvaldagi hamma ustunlar ham bir marsquonoda har bir satrni aniqlayvermaydi Masalan Pol Los Salary ustunlari bir-birining nusxasini oluvchi nomlarni oz ichiga oladi Bu ular kam funksional nagruzkaga egaligini ular har bir satrni bir marsquonoda aniqlash uchun yaroqli emasligini anglatadi Bundan tashqari ulardan bu jadval nima haqida ekanligini aniqlash qiyin Keltirilgan jadvalda Name va Telno ustunlari har bir satrni bir marsquonoda aniqlash imkonini beradi

Har bir satrni bir marsquonoda aniqlab bera oladigan ustunlar yoki ustunlar guruhi kalitli deb ataladi Ular 1 -jadvalni tuzishda albatta alohida ajratilishi kerak

Endi jadvallaming yaratilishi usulini organishga otamiz Jadvalni yaratishda jadval nomini ustunlar nomini atributlarining turi va uzunligini berish kerak SQL satrli sonli real vaqt sana va hk ozgaruvchan turlari kiritilishiga imkon beradi Satrli turi mdash ozgaruvchilami tasvirlashga moljallangan belgi va sonlardan tashkil topgan Bunda birinchi belgi (simshyvol) albatta harf bolishi kerak

Char mdash uzunligi 254 baytdan oshmaydigan satrli ozgaruvchanni tasvirlashga moljallangan

Sonli ozgaruvchilarni tasvirlashda NUMBER kalitli soz qollanishyladi

10E mdash100 dan 10E+100 gacha bolgan doirada 22 raqamga ega bola oladigan sonlami tasvirlaydi

Sana va vaqtni tasvirlashda Date standarti qollaniladi Umdash vaqtni aniqlaydi (soat minut sekund standartida Masalan

18022007)mdash sanani ifodalash uchun Yevropa standartidan yoki Amerika

standartidan foydalaniladiEndi 1-jadvalni yaratish uchun quyidagilami yozishimiz mumkinCREATE TABLE factory


(id NUMBER(50) PRIMARY KEYName CHAR(15) NOT NULLLos NUMBER(20)Dept CHAR(15)Salary NUMBER (72)Telno CHAR(7))Biz Name ustunini har bir atribut 15 belgiga ega bolsquolgan satrli

olsquozgaruvchi uzunlik bilan aniqladik Amaliyotda atribut uzunligi keragi- dan kora ortiqroq beriladi Bu shu narsa bilan bogliqki biz oldindan satrli ozgaruvchining qaysi marsquonolari jadvalga kiritilishini bilmaymiz

Shuning uchun marsquolum bir zaxira bolgani marsquoqul Bundan tashqari bosh orinlar zaxirasi ustunlar orasidagi masofaning osishiga imkon beradi 1 -jadval chop etishda dizayn nuqtayi nazaridan ham yanada korkamlashadi NAME ustuni NOTNULL ni oz ichiga oladi Bu esa uning bosh satrlarni oz ichiga ola olmasligini bildiradi

Har bir SQL gapi songida laquonuqtali vergulraquo turishi kerak Berilgan gap boyicha EHM factory jadvalini yaratadi lekin jadval unga marsquolushymotlar kiritilmagani sababli bosh boladi

Standart SQL tilida marsquolumotlarni kiritish INSERT buyrugi asosida amalga oshiriladi Bu buyruq bitta satmi kiritishga imkon beradi keyingi satrlaming kiritilishi INSERT buyrugining qaytarilishi yordamida hosil boladi

INSERT INTO factory (Name Dob Pol Los Dept Salary Telno) Valies (Paul F 05071962 rsquom12 worker 225075 420027)

Barcha satrli ozgaruvchilar apostroflarga kiritilishi lozim Agar biz biror ozgaruvchining marsquonosini bilmasak kiritishda uning marsquonosini tushirib qoldirish mumkin EHM uning omini avtomatik ravishda boshliq bilan toldiradi

Misol INSERT INTO factory (Name Dob Pol Dept Salary) Values (rsquoClint E 12 121970 m tecknic2400)

Bunday holatda Telno va Los orinlari toki ular tartibli aniqlanma- guncha EHM yordamida probel va nullar bilan toldiriladi bu jarayon korrekt yaqinlangunicha davom ettiriladi Alohida qiymatlar tushib qolgan bolsa ularni ham NUII bilan toldirish mumkin

S e le c t b u y ru g iBu bolimda foydalanuvchining jadvallar bilan ishlash usullari korib

chiqiladi Select buyrugi SQL tilining asosiy buyruqlaridan biri hisoblanadi Bu buyruq barcha amallami marsquolumotlar qatori bilan tarsquominlaydi Quyida select buyrugining asosiy imkoniyatlarini korib chiqamiz


a ) B a r c h a m a rsquolu m o t la r n i k o r is h Select from tactory(F) belgisi factory jadvalining barcha ustunlarini tanlash kerakligini

bildiradiBu natijani Select buyrugidan keyin barcha ustunlar nomini berish

bilan olsa boladiSelect Name Dob Pol Los Dept Salary Telno from factoryNatijada ekranda 1-jadvalning hamma ustunlari paydo boladi Ustunlar tartibi Select buyrugida belgilangandek boladib ) u s tu n la rn i ta n la b c h a q ir is h Ustunlami alohida chaqirish uchun Select buyrugida korsatish keshy

rakSelect Name Dept from factoryNatijada bir Name va Dept dagi jadvallami olamizd ) S a t r la m i ta n la b k o lsquor is h Marsquolumotlar bilan ishlaganda kopincha

jadvaldan faqat aniq bir satrni korish lozim bolgan hollar uchrab turadi Bunday holda Select buyrugining umumiy korinishi quyidagishycha boladi

Select mdash ustunlar nomi from mdash jadvallar nomi where mdash satr tanlash shartiMisol 1-jadvaldan barcha xodimlar ishchilami tanlash uchun quyi-

dagini kiritish kerakSelect name dept from factoryWhere Deptmdashdmik buyrugini berish lozimNatijada ekranda quyidagilar hosil boladi

e ) S o lis h tir is h o p e r a to r la r in in g qo lsquol la n i l is h i Awalgi misolda satr tanlash shartini tasvirlashda laquotenglikraquo belgisi

qollangan edilaquoTenglikraquo belgisidan tashqari yana solishtirish shartini tanlashda

qollanilishi mumkin bolgan 7 ta eng oddiy solishtirish operatorlari mavjud

Bular=mdash teng emasgt mdash katta

Name Rustam V Joan A

adminadmin

Dept


lt gt mdash teng emas gt mdash berilgandan katta emaslt mdash berilgandan kichiklt mdash berilgandan kichik emasgt= mdash katta yoki tenglt= mdash kichik yoki tengQuyidagi misol solishtirish operatorlarining qolsquollanish imkoniyatlashy

rini korsatadi1-misol Factory jadvalidan ish staji 10 yildan ortiq bolgan

ishchilaming ismlarini tanlashSelect Name Los from factory where Losgt 10Natijada ekranda NAME LosRustam V 22Barot V 21Azamat T 17Dolly S 14Paul F 12Joan A 11 chiqadi2-misol Factory jadvalidan 12121970 dan keyin tugilganlarni

tanlashSelect Name Dobfrom factorywhere Dovgt12121970Ekranda hisobot quyidagicha boladiNAME DobBarot V 02071975Maria G 20111972ViancaA 14031975JaneS 01021979Yuqorida tasvirlangan solishtirish operatorlaridan tashqari quyishy

dagi operatorlarni qollash orqali ham qiyoslash mumkin1 ) between and

2 ) is null3) like4) inBetween operatori aniq bir sohani ajratishga moljallangan


Misolselect Name Salary from factorywhe Salary between 2150 and 2350Ushbu misol factory jadvalida oylik maoshi 2150mdash2350 oraliglsquoida

bolgan xodimlar royxatini korsatadiNAME LosRustam V 22Barot V 21Azamat T 17Dolly S 14

Name SalaryAzamat T 2300 Barot V 2250Raul T 2250Don T 2250Donoron A 2250

SQL not between birikmasining qollanishiga yol qoyadiMisolselect Name Salary from factorywhere Salary not between 2150 and 2350Bu ekranda oylik maoshi 2150mdash2350 oraligidan tashqarida bolgan

xodimlarning royxatini korsatadiIs null operatori axborot bolmagan satrlami tanlash imkonini

beradiMisol Factory jadvalidan telefoni bolmagan ishchilar royxatini

tanlashSelect Name Telno from factory where Telno Is nullNatijada quyidagi jadvalga ega bolamizName TelnoJane SDonTLike oneratori Like operatori satrli ozgaruvchilami solishtirishni

tarsquominlaydi EHM satrli ozgaruvchilami shablon boyicha solishtiradi Bu holda satrli ozgaruvchini solishtirishda shablondan keyin laquoraquo belgisi turadi ozgaruvchining ozi qavs ichida yoziladi


Misol Factory jadvalidagi Name ustunida kimning nomi laquoDOraquo dan boshlansa oshani ekranga chiqarish

select Name from factory where Name like DONatijada ekranda quyidagilar hosil boladiName Dolly SDon TDonowan ABu operator satrli kattaliklami alohida harflari aniq bolganda tanlashni

tarsquominlaydiMisol uchunselect Name from factorywhere Name like laquoANraquoChizish AN dan oldin har qancha miqdor bolish imkoni borligini

anglatadiNatijada quyidagilar hosil boladiName Bianca AJane SJoan ADonovan ABolimda muhokama qilinadigan eng oxirgi operator In operatori

boladi U tanlov asosida boshqa marsquolumotlarga mos bolgan marsquolushymotlami yigish imkonini beradi

Masalanselect Name Dept from factorywhere Dept in (admin account)Berilgan buyruq asosida EHM factory jadvalidan administrativ

(marsquomuriy) bolimda va buxgalteriyada ishlayotgan xodimlaming royxashytini keltiradi

Name DeptRustam V admin Edwin E AccountDolly S AccountI) mdash IV) punktlarda tasvirlangan barcha operatorlar NOT operashy

tori bilan ham ishlashi mumkinf ) s h a r t la m i o z a r o a lm a s h t ir is h


Hozirgacha biz jadvaldan marsquolumotlami tanlab olishda faqat bitta shartdan foydalandik SQL tili bitta iborada ikki yoki undan ortiq shartlarning qollanishiga imkon beradi

Bu holatda shartlar bir-biridan AND yoki OR biriktiruvchi kredit- lar yordamida ajratiladi Quyida biz shartlarni almashtirishni qollash imkoniyatini kolsquorsatadigan ikkita misol keltiramiz

1-misol Factory jadvalidan worker bolsquolimiga tegishli va staji 10 yildan ortiq bolsquolgan xodimlaming royxatini tanlash

Select Name Los Deptfrom factorywhere Deptmdashworkerrsquo and Losgt 10Natijada ekranda quyidagilar hosil boladiName Los DeptErkin J 17 workerPauL T 1 2 worker2-misol Factory jadvalidan 01011960 dan keyin tugilgan oylik

maoshi 2050 dan kam yoki 2450 dan ortiq telefon raqami bor xodimshylaming royxati tugilgan sanasi oylik maoshi va telefon raqamlarini tanlash

Select Name Dob Salary Telno from factorywhere not between 2050 and 2450 and Dobgt01011960

Arifmetik operatsiyalar SQL faqat tanlashni emas balki marsquolushymotlar bilan arifmetik amallami bajarishni ham tarsquominlaydi

MasalanSelect Name Salary12from factorywhere Dept= rsquoservicersquoNatijada ekranda quyidagilar hosil boladiName Salary 12Bianca A 2340Jane S 2280Agar oxirgi ifodada shart bolmasa EHM barcha xodimlaming oyshy

lik maoshini 20 ga oshiradi Shuni aytib otish kerakki factory jadvalining ozida Bianca A va Jane S ning oylik maoshi ozgarishsiz qoladi Jadval marsquolumotlarini ozgartirish uchun maxsus buyruqlar keshyrak ular haqida keyinroq suhbatlashamiz Marsquolumotlar bazasi bilan ishlaganda shu kundagi sana va vaqtni bilish kerak Shu maqsadda SQLda quyidagi operatorlar nazarda tutilgan


SYSTIME mdash soat minut sekund formatida shu kungi vaqtni belgilaydi

SYS DATE mdash kun oy yil formatida shu kungi sanani belgilaydi MisolSelect Name Sysdatesystime from factorywhere Salary = 2700 or Salary =3000 Natijada quyidagiga ega bolamizName Sysdate SystimeRustam B 14011997 140227Shuningdek sysdate va systime operatorlari bilan arifmetik operasi-

yalarni bajarish mumkinMasalanSelect Name Sysdate+31 from factorywhere Name like RustamBerilgan buyruq asosida shu kungi sanaga EHM 31 kunni qolsquoshib

qolsquoyadiNatijada quyidagilar hosil boladiName Sysdate+31Rustam B 140297SQL sana va vaqt bilan bolgan arifmetik operatsiyalardagi literallar

kabi sana va vaqtning har xil konstantalarini qollashga imkon beradiShu maqsadda SQL ga yil(lar) oy(lar) kun(lar) soat(lar) minut(-

lar) sekund(lar) mikrosekund(lar) mdash YEAR(S) month(S) Day(S) HOUR(S) MINUTE(S) SECOND(S) MICROSECUND(S) lar kishyritiladi

Quyidagi misol mazkur konstantalami qollash usulini korsatadi Select Name Dob Dob+5 years from factorywhere Name like rsquoDobDispley ekranida quyidagilar hosil boladiName Dob Dob+5 yearsD onT 11041966 11041971 Donovan A 1405196714051972Funksiyalar vazifalari Funksiya faoliyati kop jihatdan operator

faoliyatiga oxshaydi Boshqacha aytganda funksiyalar foydalanuvchiga marsquolumotlar bilan manipulyatsiya qilishning yana bir usulini beradi

Har bir funksiya bir yoki bir nechta argument (hujjat asos)ga ega boladi Funksiya argumenti yo sonli yoki satrli miqdorda bolishi mumkin


Hisoblash tugagandan song funksiya yagona sonli qiymatni yoki satrli iborani qabul qiladi Funksiyalar boshqa dasturlashtirish tillari bilan oxshash bolgani uchun ulaming qurilish (hosil bolish) prinsiplariga toxtalmaymiz Quyida koproq ishlatiladigan ORACLE funksiyalari keltiriladi

a ) s o n li fu n k s iy a la r Bu funksiyalarning argumenti sonli miqdordir Chiqishda bitta son bergan holda bu funksiyalar marsquolumotlaming butun ustuni bilan ish olib boradi Funksiyaning umumiy korinishi quyidagicha

funksiya nomi([distinctall] ustun nomi)iborarsquo from jadval nomiAgar argument oldidan laquodistinctraquo tursa bu barcha ustundagi hisob-

kitoblar argumentlaming mos bolmagan qiymati ustida bajarilishini bildiradi Agar argument oldidan laquoallraquo qoyilgan yoki hech narsa korsatilmagan bolsa bunday holda hisob-kitob barcha qiymatlar ustida olib boriladi Apostrofdagi ibora hisob(kitob) natijasi ustidan bosiladi

1 AVR[distinctall]n) n nomi bilan ustunning ortacha arifmetik qiymatini hisoblaydi

MisolSelect avr(distinct Salary)rsquoavr salary from factoryNatijada quyidagilar bosib chiqariladiavr salary223750Berilgan misolda kompyuter mos qiymatni chiqarib tashlagan holda

Salary ustunining ortacha qiymatini hisoblaydi2 MIN [distinctall]n)3 MAX[distinctall]n)2-va 3-funksiyalar n ustunining minimal va maksimal qiymatini

hisoblaydiMisolSelect min(Los) min los from factoryNatijada quyidagiga ega bolamiz min Los4 SUM ([distinctall]n) n ustunining elementlari yigindisini

hisoblaydiMisolSelect sum(Salary) rsquosum salary1

from factoryNatijada Salary ustunining barcha elementlari yigindisi hisoblanadi


5 COUNT ( [distinctallJ n) bu funksiya n ustunidagi elementlar miqdorini hisoblaydi

Shuni belgilashimiz kerakki (2mdash5) funksiyalar ustunda berilmagan elementlarni etibordan chetda qoldiradi

Count funksiyasi laquoyulduzchaniraquo argument sifatida qollashi mumshykin

Count()Bu har bir ustunning barcha elementlari hisoblanishini bildiradi MisolSelect count(name)count(telno) from factorycount(name) count(telno)15 13

Natijalarning har xil bolishiga sabab kompyuter Telno ustunidagi berilmagan qiymatlarni hisobga olmaganidir

Etibor beraylik (1mdash5) funksiyalarini laquowhereraquo dan keyin qollash mumkin(shartda)

MisolSelect Name sum(Los) from factorywhere Salarygtavr(Salary)Bunday hollarda kompyuter xabar beradi set function not allowed here va avr funksiyasiga ishora qiladi Darajaga kotarish va absolyut qiymatini hisoblash uchun SQR quyishy

dagi funksiyalami nazarda tutadi6 POWER (mn) mdash funksiya laquomraquo sonini laquonraquo darajaga kotaradi7 SQRT(N) mdash laquonraquo sonidan kvadrat ildiz hisoblaydi8 ABS(n) mdash laquonraquo ning absolyut qiymatini hisoblaydib ) s a tr l i fu n k s iy a la r Bu funksiyalarning argumenti satrdan iborat

boladi Sonli funksiyalardan farq qilgan holda satrlilar butun ustun bilan emas balki faqat aniq matn matnli miqdor bilan boglangan Satrli funksiyaning ishi natijasi yoki son yoxud satrli miqdor boladi

Bizningcha satrli funksiyalarning barchasini keltirish maqsadga muvofiq boimas edi Chunki ular kamdan kam qollanadi

9 LOWER (char) mdash dastlab bosh harflar bilan berilgan char satrli iborasi kichik harflar bilan bosiladi

Misolselect LOWER (factoryrsquo)lower from canBosmaga chiqariiganda quyidagi hosil boladi lower


factory10 UPPER (char) mdash satrli ibora bosmaga bosh harflar bilan bosiladi11 LENGTH (char) mdash satrli miqdorda belgilar (simvol) yigindisishy

ni hisoblaydiMisolselect Name length (Name) from factory where LOSgt=14Natijada ekranda quyidagilar hosil boladi

Name Length (Name)Rustam B 9 Erkin J 8

Barot B 8

Belgilarni hisoblashda mashina oraliq va nuqtalami hisobga oladi12 SUBSTR (charm[n)) mdash laquonraquo uzunlikdagi laquomraquo li pozitsiya (orin)

dan boshlab ozgaruvchanni bosib chiqaradi Agar laquonraquo tushirib qoldi- rilsa satrli ozgaruvchan laquomraquoli pozitsiyadan boshlab oxirigacha bosib chiqariladi

Misolselect substr (factory1 3 4) substring from canBosmaga quyidagi chiqadisubring

ctor13 TO CHAR (n[fmt])Berilgan funksiya laquonumberraquo turini laquocharraquo turiga ozgartiradi fmt mdash

son bolishi kerak Agar fmt tushib qolgan bolsa mashina satrli ozgaruvchanning formatidan foydalanadi

Misolto char (234567 $ 784567) char from canNatijada ekranda quyidagilar hosil boladi

char$ 234567M arsquolumotlarni tartibga solish Awalgi bolimlarda marsquolumotlar

bazasidan xabar olish usullari korsatilgan edi Quyida natijalami tartiblash usullari beriladi Natijalami xillarga ajratishda SQL da quyidagi operatorlar nazarda tutilgan

GROUPBY operatori marsquolumotlami guruhga ajratishga imkoniyat yaratadi


a) agar sonli marsquolumot bolsa osish tartibidab) agar marsquolumot bolsa alifbo tartibidaQuyidagi ikki misol marsquolumotlarni (yuqoridagicha) guruhlarga ajrashy

tish usullarini tasvirlaydi select Los Name from factory group by Los NameNatijada quyidagi jadvalga ega bolinadiLos Name1 Jane S4 Edvin E4 Maria G5 Bianca Ava hkJadvalda marsquolumotlarni guruhlarga ajratish LOS va NAME parametr-

lari boyicha amalga oshiriladi Bunda kompyuter marsquolumotlami LOS parametri boyicha guruhga ajratadi chunki u birinchi bolib korsatilshygan Agar ikki satrda LOS parametrlari mos tushsa bunday holda marsquolumotlarni guruhga ajratish NAME parametri boyicha amalga oshiriladi

Misolselect Name Los from factory group by Name LosNatijada

Name LosBarot B 21Bianca A 5Clint E 5Dolly S 14 va hkBu misolda marsquolumotlarni tartiblash satrli ozgaruvchan NAME

boyicha alifbo tartibida amalga oshiriladiAVR SUM MAX C O U N T turidagi sonli funksiyalarni

GROUPBY dan keyin qollash mumkin emasligini etiborga olish zurur chunki ular yagona natija beradi va GROUPBY oz mazmunini yoqotadi

GROUPBY operatori WHERE shartini qollashga imkon yaratadi Masalanselect Name Salary from factory where Salarygt=2350


group by NameNatijada quyidagilarga ega bolamizName SalaryClint E 2400 Joan A 2550 Paulina T 2400 Robert R 2470 Rustam B 2700Berilgan misolda mashina awal Salarygt=2350 shartiga boysungan

marsquolumotlarni tanlaydi songra marsquolumotlami alifbo tartibida guruhshylarga kiritadi

Having operatori aniq bir shart boyicha tanlangan marsquolumotlarning faqat bir qismini tartiblash imkonini beradi

Having sharti doimo group by bilan birga qollaniladi va Select operatoridagi Where sharti kabi bir xil ahamiyat kasb etadi

Misolselect Name Los Dept from factorygroup by Dept Los Name having Los gt85

Kompyuter laquofactoryraquo ning marsquolumotlarini shu bilan birga faqat Losgt85 shartiga monand marsquolumotlami guruhga ajratadi Bunda guruhshyga ajratish quyidagicha ketma-ketlikda amalga oshiriladi Awal Dept nomi bilan bolgan ustunlar ajratiladi Agar Deptda bir xil nomlar holati bolib qolsa guruhga ajratish Los sonli ozgaruvchan boyicha amalga oshiriladi Dept va Los ning birinchi ikkita natijasi mos tushgan holdagina guruhga ajratish Name parametri boyicha amalga oshiriladi

93 My SQL tili asoslari

Quyida qanday qilib mijoz dasturi MySQL ga ulanishini korib chiqamiz Bu dastur yordamida MySQL-serverga ulashynish SQL-sorovlarni bajarish va shu sorovlar natijalarini korib chiqish mumkin Bu qismni organish uchun kompyuteringizda utilita MySQL omatilgan va MySQL serveri

bilan boglangan bolishi kerakMySQL serveriga MySQL dasturi yordamida boglanish uchun foyshy

dalanuvchi nomini va odatda parol kiritish lozim Agar server va mijoz har xil mashinalarda joylashgan bolsa MySQL serveri ishga tushirilgan xost nomini korsatish lozim


shellgt mysql -h host -u user -pShundan song ekranda Enter password sorovi paydo boladi va siz

oz parolingizni kiritishingiz kerak boladi Agar ulanish togri amalga oshgan bolsa ekranda quyidagi marsquolumot va buyruq satri belgisi payshydo boladi MySQLgt

Welcome to the MySQL monitor Commands end with or g Your MySQL connection id is 459 to server version

Type rsquohelprsquo for helpmysql gtMySQLgt belgisining paydo bolishi MySQL dasturi ishga tayyorli-

gini bildiradiServerdan istagan paytda QUIT buyrugini terib uzilish mumkinmysqlgt QUITBeIzoh odatda MySQL lokal mashinaga yangi omatilgan bolsa mushy

rojaat parol va xost kiritilmasdan buyruq qatoriga MySQL buyrugi kiritish yoli bilan amalga oshiriladi Serverga ulangandan song buyruqlar sintaksisini organish uchun bir necha sodda sorovlar berishingiz mumkin Hali hech qanday marsquolumotlar bazasi tanlanmagani uchun quyida keltirilgan sorovlar umumiy xarakterga ega boladi

Quyida serverdan versiyasi va vaqtini soraydigan sodda buyrugi keltiramiz

mysqlgt SELECT VERSION() CURRENT_DATEMySQL ning bu sorsquorovga javobi quyidagi jadvaldan iboratning bu

sorovga javobi quyidagi jadvaldan iborat+ ----------------------- + ----------------------------------+I version() I current_date |+ -----------------------+ --------------------------------- +1 row in set (0 0 2 sec)

Bu sorovni bajarish misolida MySQL bilan ishlashning asosiy xusushysiyatlarini korish mumkin

bull serverga yuborilayotgan buyruq odatda SQL-ifodadan iborat bolib ketidan nuqtali vergul keladi Bu qoidadan chekinish ham bor masalan QUIT buyrugidan song nuqta vergul qoyilmaydi

bull MySQL sorov natijasini jadval shaklida chiqaradibull sorov natijalaridan iborat jadvalni chiqargandan song MySQL

qaytarilgan satrlar soni va sorov bajarish vaqtini korsatadi Bu qulay chunki u server unumdorligini va sorov bajarish samaradorligini baholashga imkon beradi


sorov natijalari va bajarilish vaqtini chiqargandan song MySQL yangi MySQLgt satrni chiqaradi bu esa yangi buyruqlami bajarishga tayyorligini korsatadi

MySQL buyruqlari registrga bogliq emas shuning uchun quyidagi sorovlar bir xildir

mysqlgt select version() current_date mysqlgt SELECT VERSION() CURRENT_DATE

mysqlgt Select Version() Surrent_DATEMySQL bir satrga bir necha buyruqlami joylashtirishga imkon beradi

lekin ular har biri nuqtali veigul bilan tugashi kerak Masalan mysqlgt SELECT VERSION() SELECT NOW()Bunday sorovga quyidagi natijani olamiz+ ------------------- +I version() I+ ------------------- +I 4013-nt I4-------------------------- +1 row in set (0 0 0 sec)+ ---------------------------------------------+I NOW() I+ -------------------------------------------- +12004-01-25 165700|+ ---------------------------------------------+1 row in set (003 sec)

Lekin hamma buyruqlami bir satrga joylash shart emas mysqlgt SELECT USER()-gt CURRENT_DATE

Natija+ -----------------------------------------------+ ----------------------------------- +I user() I current_date |-f--------------------------------------------------------------------------------------I ODBClocalhost I 2004-01-25 |+ -----------------------------------------------+ ----------------------------------- +1 row in set (0 0 0 sec)

Biz yangi satrga otgandan song buyruq satri belgisi MySQLgt dan -gt ga ozgarganiga etibor bering Bu bilan MySQL tugatilgan sorov olinmaganligini va sorov oxirini kutayotganligini bildiradi Bu belgi juda foydali chunki barsquozi xatolaming oldini olish imkonini beradi Agar sorov oxirida nuqtali vergul qoyishni unutgan boisangiz MySQL bu togrida -gt belgini chiqarib bildiradi


mysql gt select user()-gt

MySQL dan sodda kalkulator sifatida foydalanish uchun masalan quyidagi sorovni kiritish kerak

mysqlgt select cos(pi()10) (25)-5Marsquolumotlar bazasiga murojaat qilish huquqini berishMBBT MySQL olsquoz marsquolumotlar bazalariga murojaat qilish huquqla-

rini berish uchun maxsus marsquolumotlar bazasidan foydalanadi Bu huquqlar serverlar vayo foydalanuvchilar nomlariga asoslangan bolishi va bir yoki bir necha marsquolumotlar bazalari uchun berilishi mumkin

Foydalanuvchilar akkauntlari parollar bilan tarsquominlangan bolishi mumkin Marsquolumotlar bazasiga murojaat qilinganda parollar shifrlanadiShuning uchun uni ozgalar bilib olib foydalana olmaydi

MBBT MySQL uchta jadvalga ega yarsquoni Marsquolumotlar bazasi mysql jadvali db

Maydon Tip NuD Kalit Belgi ExtraXost char(60) PR1Db char(32) PRIPolzovatel char(16) PRISelect_priv char(l) NInsert_priv char(l) NUpdate_priv char( 1) NDelete_priv char(l) N 1Create_priv char(I) NDrop_priv char(l) N

Marsquolumotlar bazasi mysql jadvali xostMaydon Tip Null Kalit Belgi Extra

Xost char(60) PRIDb char(32) PRISelect_priv char(l) NInsert_priv char(i) NUpdate_priv char(l) NDelete_priv char(l) NCreate_priv char(l) NDrop_priv char(l) N


Marsquolumotlar bazasi mysql Jadvali user

Maydon Tip Null Kalit Belgi ExtraXost char(60) PRIPolzovatel char(16) PRI

Parol char(8)Select_priv char(l) NInsert_priv char(l) NUpdate_priv char(l) NDelete_priv char(l) NCreate_priv char(l) ND ropjpriv char(l) NReload_priv char(l) NShutdownjpriv char(l) NProcessjpriv char(l) NFile_priv char(l) N

Yangi foydalanuvchilarni qoshishga misol$ mysql mysqlmysqlgt INSERT INTO user VALUES (7monty password

(somethingrsquo)gt bull у у у у у у у rsquo у у у у у у у у у rsquoу )

mysqlgt INSERT INTO user (hostuserpassw ord) values(rsquolocalhostdummy)

mysqlgt INSERT INTO user VALUES ( admin NVNVNVNVNVNVYVNVYVN)

mysqlgt quit $ mysqladmin reload Uchta yangi foydalanuvchi qolsquoshilganmonty superfoydalanuvchi (administrator) MySQL bilan ishlash

uchun paroldan foydalanishi kerakdummy individual marsquolumotlar bazasiga DB jadval boyicha mushy

rojaat qilishi mumkinadmin parol kerak emas lekin faqat mysqladmin reloadrsquo and

mysqladmin processlistrsquo komandalarini bajarishi mumkin Individual marsquolumotlar bazasiga DB jadval boyicha murojaat qilish mumkin


Diqqat Parolga ega foydalanuvchi yaratish uchun password() funksiyasidan foydalanish kerak MBBT MySQL shifrlangan parol olinishishyni kutadi

Foydalanuvchilar jadvalidagi atributlar DB jadvalidagi atributlar- ni berkitadi Agar server kop marsquolumotlar bazalarini qollasa yaxshisi foydalanuvchilar jadvaliga murojaat qilish huquqiga ega bolmagan foydalanuvchilarni yaratish va ularga DB jadvali boyicha marsquolumotlar bazasiga murojaat qilish huquqini berish kerak

Agar siz MIT threads package dan foydalansangiz shunga ersquotibor beringki localhost nom ishlamaydi chunki MIT threads package socket mdash ulanishni qollamaydi Bu shuni bildiradiki siz ulanishda har doim bitta server bilan ishlasangiz ham hostname (server nomi)ni aniqlashingiz kerak

Murojaat huquqlarini sozlashda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak server nomi va DB jadvalidagi maydon nomi SQL tili regulyar

ifodalarini oz ichiga olishi mumkin va _ Boshqa maydonlarda ularshydan foydalanish mumkin emas^ Server nomi domenli nom localhost nomi IP adres yoki SQL ifoda bolishi mumkin Bosh maydon laquo server nomiraquo ixtiyoriy servemi bildiradigt Maydon DB marsquolumotlar bazasi nomi yoki SQL ifodadir

Bosh foydalanuvchi nomi ixtiyoriy foydalanuvchiga ekvivalentdir ^ Bosh parol ixtiyoriy parolga ekvivalent Siz unga foydalanuvchishylar jadvali Y dagi hamma huquqlarni ornatish yoli bilan superfoydalanuvchi(super-user) yaratishingiz mumkin Bu foydalanuvchi DB jadvalidagi qiymatlarga qaramasdan ixtiyoriy ozgartishni qilishi mumkin^ DB jadvalida laquoserver nomiraquo maydoni bosh bolsagina serverlar jadvali tekshiriladi^ Hammajadvallar xost-user-DB boyicha tartiblanishi mumkin

Foydalanuvchi Serverlar va foydalanuvchilar nomlari bolsquoyicha tartiblanadi

DB Serverlar foydalanuvchilar va malumotlar bazalari nomlari boyicha tartiblanadi

Server Serverlar va marsquolumotlar bazalari nomlari bo lsquoyicha tartiblanadi


MySQL marsquolumotlar bazasida ishlatiladigan marsquolumotlar tiplariB u tu n s o n la rMarsquolumotlar tipini kolsquorsatishning umumiy formasi p r e f i k s i m [UNSIGNED]Shart bolmagan bayroq UNSIGNED ishorasiz sonlami saqlash

uchun maydon yaratishni bildiradiTINYINT

SMALLINT

MED1UMINT

INTgacha

BIGINT

diapazoni 128 dan 127 gacha sonlami saqlashi mumkindiapazoni 32 768 dan 32 767 gacha sonlami saqlashi mumkindiapazoni 8 388 608 dan 8 388 607 gachasonlarni saqlashi mumkindiapazoni 2 147 483 648 dan 2 147 483 647

sonlami saqlashi mumkin diapazoni 9 223 372 036 854 775 808 dan 9 223 372 036 854 775 807 gacha sonlami saqlashi mumkin

K a s r s o n la rMySQL da butun sonlar bir necha turga ajratilganidek kasr sonlar

ham bir necha turga ajratiladi Umumiy holda ular quyidagicha yoziladi T ip N o m i[ ( c n g th decimals)] [UNSIGNED]

Bu yerda mdash kasr uzatilishda joylashadigan belgi joylari soni (maydon kengligi) decimals mdash onli nuqtadan song hisobga olinuvchi raqamlar soni

UNSIGNED mdash ishorasiz sonlarFLOAT mdash aniqligi uncha katta bolmagan suzuvchi nuqtali

sonDOUBLE mdash ikkilik aniqlikka ega bolgan suzuvchi nuqtali son REAL mdash DOUBLE uchun sinonimDECIMAL mdash Satrlar shaklida saqlanuvchi kasr son

NUMERICDECIMAL uchun sinonim

S a t r la rSatrlar simvollar massivlaridan iborat Odatda SELECT soroviga

kora matnli maydonlar boyicha izlashda simvollar registri hisobga olinmaydi Yarsquoni laquoVasyaraquo va laquoVASYAraquo satrlari bir xil hisoblanadi Agar


marsquolumotlar bazasi matni joylashtirish va oqishda avtomatik qayta kodlashga sozlangan bolsa bu maydonlar siz korsatgan kodlashda saqlanadi Oldiniga length dan oshmagan simvollar saqlovchi satrlar tiplari bilan tanishamiz len g th ldan 255 gacha bolgan diapazonda yotadi

VARCHAR (length)Bu tipdagi maydongabiror qiymat kiritilganda undan oxirini korsatuvchi simvollar avtomatik ravishda qirqib olinadi Agar BINARY bayrogi korsatilgan bolsa SELECT sorovda satr registmi hisobga olgan holda solishtiriladi

VARCHAR 255 dan ortiq bolmagan simvollami saqlashimumkin

T1NYTEXT 255 dan ortiq bolmagan simvollami saqlashimumkin

TEXT 65 535 dan ortiq bolmagan simvollamisaqlashi mumkin

MED1UMTEXT 16 777 215 dan ortiq bolmagan simvollami saqlashi mumkin

LONGTEXT 4 294 967 295 dan ortiq bolmagan simvollami saqlashi mumkin

KopinchaTEXT tipi qollanadi lekin marsquolumotlar 65 536 simvoldan oshmasligiga ishonmasangiz LONGTEXT tipidan foydalaning

B in a r т а rsquolu m o t la rBinar marsquolumotlar mdash TEXT formatidagi marsquolumotlaming ozi

lekin ularda izlashda simvollar registri hisobga olinadiTINYBLOB mdash 255 dan oshmagan simvollami saqlashi mumkinBLOB mdash 65 535 dan oshmagan simvollami saqlashi mumkinMEDIUMBLOB mdash 16 777 215 dan oshmagan simvollami saqlashi

mumkinLONGBLOB mdash4 294 967 295 dan oshmagan simvollami saqlashi

mumkinBLOD mdash agar omatilgan ulanish bilan ishlaganda darhol qayta

kodlash imkoniyati omatilgan bolsa marsquolumotlar avtomatik qayta kodlanmaydi

S a n a v a v a q tMySQL sana va vaqtni har xil formatlarda saqlash uchun moljalshy

langan maydonlaming bir necha tiplarini qollaydiDATE mdash GGGG-M M -DD formatdagi sanaTIME - CHCHMMSS formatdagi vaqt


DATETIME - GGGG-MM-DDCHCHMMSS formatdagi sana va vaqt

TIMESTAM mdash timestamp formatdagi sana va vaqt Lekin maydon qiymatini olishda u timestamp formatida emas GGG-MM-DDCHCH- MM-SS formatda aks etadi bu esa PHP dan undan foydalanish qiyshymatini ancha kamaytiradi

M a rsquolu m o t la r b a z a s in i y a r a t is h M y S Q L ( C R E A T E D A T A B A S E ) Marsquolumotlar bazasi CREATE DATABASE buyrugi yordamida yara-

tiladiBuyruq sintaksisiCREATE DATABASE database_name

database_name mdash marsquolumotlar bazasiga beriladigan nom Keyingi misolda DB_test marsquolumotlar bazasini yaratamiz CREATE DATABASE DB_test PHP da marsquolumotlar bazasini yaratish$sql=raquoCREATE DATABASE DB_testgtgt mysql_query ($sql)M y S Q L m a rsquolu m o t la r b a z a s in i o c h ir is h ( D R O P D A T A B A S E ) Marsquolumotlar bazasini ochirish uchun DROP DATABASE buyru-

gidan foydalaniladiSintaksisDROP DATABASE d a ta b a s e _ n a m eBu yerda

database_name -ochirish kerak bolgan marsquolumotlar bazasi nomi Quyidagi misolda DB_test marsquolumotlar bazasi ochiriladiDROP DATABASE DB_testPHP da marsquolumotlar bazasini ochirish$sql=raquoDROP DATABASE DB_testraquo mysql_query($sql)USEJadvallar bilan ishlash uchun MySQL ga qaysi baza bilan ishlash

haqida marsquolumot berish kerak Bu USE buyrugi yordamida amalga oshishyriladi

USE DB_nameBu erda DB name mdash tanlangan marsquolumotlar bazasi nomi Yaratilshy

gan DB_test bazasini tanlaymizmysqlgt CREATE DATABASE DB_testDatabase changedM y S Q L m a rsquolu m o t la r b a z a s id a j a d v a l y a r a t is h ( C R E A T E T A B L E ) Jadval yaratish CREATE TABLE buyrugi orqali amalga oshiriladi


CREATE TABLE table_name(column_namel type column_name2 type)

table_name mdash yangi jadval nomicolumn_name -yaratilayotgan jadval ustunlari (maydonlari) nomshy

laritype mdash ustun tipi

D olsquostlaringiz telefon raqamlari jadvalini yaratish kerak bolsin Jadval uch ustundan iborat bolsquoladi dostingiz ismi-sharifi adres va

telefoniCREATE TABLE tel_numb(fio text address text tel text)PHP da bu quyidagi korinishga ega boladi$sql=raquoCREATE TABLE teI_numb(fio text address text tel text)raquo mysql_query($sql)Marsquolumotlar turlariga mos ustunlar bilan bajarish mumkin bolgan

(yoki taqiqlangan) operatsiyalarni korsatuvchi modifikatorlami ulash mumkin

n o t n u l l mdash maydon nomarsquolum qiymatga ega bola olmasligini yarsquoni jadvalga yangi yozuv qoshishda maydon kerakligini (agar kozda tutilshygan qiymat berilmagan bolsa) albatta inisializatsiya qilinishi korsatadi

Masalan bizning telefonlar jadvalimizda dostimiz ismi-sharifi (maydon fio) va telefoni (maydon tel) maydonlari nomarsquolum qiymatga ega bola olmasligini korsatish kerak

CREATE TABLE tel_numb(fio text NOT NULL address text tel text NOT NULL)

p r im a r y k e y mdash maydon birlamchi kalitligini yarsquoni ilova qilish mumkin bolgan yozuv identifikatori ekanligini aks ettiradi

CREATE TABLE tel_numb(fio text address text tel text PRIMARY KEY (fio))

a u t o jn c r e m e n t mdash maydonga yangi yozuv qoshishda maydon unikal qiymat qabul qiladi va jadvalda hech qachon bir xil raqamli maydonshylar mavjud bolmaydi

CREATE TABLE tel_numb(fio text AUTO_INCREMENT address text tel text)

d e fa u lt mdash maydon uchun kozda tutilgan qiymatni aniqlaydi Agar joylanayotgan yozuvda bu maydon uchun qiymat korsatilmagan bolsa shu qiymat kiritiladi

CREATE TABLE tel_numb(fio text address text DEFAULT rsquoNe ukazan tel text)

S H O W b u y r u q la r


Marsquolumotlar bazasi muvaffaqiyatli yaratilganini tekshirish uchun kompyuteringizda qanday marsquolumotlar bazasi mavjudligini korsatuvshychi SHOW DATABASES buyrugini bajarish mumkin

raysqlgt SHOW DATABASESHamma jadvallar muvaffaqiyatli yaratilganiga ishonch hosil qilish

uchun SHOW TABLES buyrugini bajaramizTanlangan jadval hamma ustunlari royxatini quyidagi sorov yordashy

mida chiqarish mumkinmysqlgt SHOW FIELDS FROM tel_numbDESCRIBEDESCRIBE buyrugi yaratilgan jadvallar strukturasini korsatadi

va quyidagi sintaksisga egaDESCRIBE table_nameBu yerda tablejname mdash strukturasi soralayotgan jadval D E S C R I B E buyrugi SQL standartiga kirmaydi va MySQL ichki

buyrugidirKeling quyidagi SQL mdash sorovni bajarib forums jadvali struktushy

rasini koramizmysqlgt DESCRIBE tel_numbM y S Q L M a rsquolu m o t la r b a z a s id a n j a d v a ln i o c h ir is h ( D R O P T A B L E ) Jadvalni uchirish uchun DROP TABLE buyrugidan foydalaniladi DROP TABLE table_name

ta b le _ n a m e mdash ochirilayotgan jadval nomiDROP TABLE tel_numbPHP da bu quyidagi korinishga ega boladi$sqI=raquoDROP TABLE telnumbraquo mysql_query($sql)Jadval xossalarini ozgartirish jadvalni qayta nomlash ( A L T E R

T A B L E R E N A M E )Jadvalga yangi nom berish quyidagi konstruksiya yordamida amalga

oshirilishi mumkinALTER TABLE ta b le n a m e _ o ld RENAME ta b le _ n a m e _ n e w bu yerda

ta b le _ n a m e _ o ld mdash jadvalning eski nomi ta b le _ n a m e _ n e w mdash jadvalning yangi nomi

Misol uchun search jadvali nomini search_en nomiga ozgartirish kerak bolsin

$sql=raquoALTER TABLE search RENAME search enraquo mysql_query($sql)J a d v a l la r x o s s a la r in i o z g a r t ir is h u s tu n la r q o s h is h ( A L T E R T A B L E

A D D )


Yangi ustun qoshishni quyidagi konstruksiya yordamida amalga oshishyrish mumkin

ALTER TABLE ta b le _ n a m e ADD f ie ld _ n a m e parametrs gde

t a b le n a m e mdash yangi ustun qolsquoshiladigan jadval nomi f i e ld n a m e mdash qoshilayotgan ustun nomi

parametrs mdash qolsquoshilayotgan ustunni tasvirlovchi parametrlar Marsquolumotlar tipini korsatish majburiy parametrdirMasalan m y J r e n d s nomli jadvalga a d re s s _ 2 nomli matn qiymatla-

riga ega ustun qoshishimiz kerak bolsin$sql=raquoALTER TABLE my_frends ADD adress_2 TEXTraquo mysql_query($sql) Kozda tutilgani boyicha yangi ustun jadval oxiriga qoshiladiAgar ustun jadval boshiga qoshilishi kerak bolsa qoshilayotgan

ustun parametrlaridan song FIRST kalit sozini yozish kerak $sql=raquoALTER TABLE my_frends ADD adress_2 TEXT FIRSTraquo mysql_query($sql)Agar ustun jadval boshi yoki oxiri emas balki marsquolum ustundan

keyin qoyilishi lozim bolsa quyidagi kalit sozdan foydalanish lozim AFTER ustun nomi shu ustundan song yangi ustun qoshiladi

$sql=raquoALTER TABLE my_frends ADD adress_2 TEXT AFTER adress_lraquo

mysql_query($sql)Bu misolda yangi a d re s s _ 2 ustuni a d r e s s _ l ustunidan keyin qoyila-

diAgar jadvalga bir emas bir necha ustun qoshish kerak bolsa har

bir ustun uchun ADD f ie ld _ n a m e parametmi vergul orqali yozish keshyrak

$sql=raquoALTER TABLE my_frends ADD adress_2 TEXTADD adress_3 TEXT ADD adress_4 TEXTraquo

mysql_query($sql)Agar jadvalga ikki ustun qoshish lozim bolsa uni quyidagicha

amalga oshirish mumkin$sql=raquoALTER TABLE my_frends ADD adress_2 TEXT AFTER

adress_lADD adress_3 TEXT AFTER adress_2raquo

mysql_query($sql)Yarsquoni birinchi qoshilayotgan ustunni a d r e s s _ l dan song ikkinchi-

sini birinchisidan song qoyish kerak


J a d v a l x o s s a la r in i o z g a r t ir is h u s tu n x o s s a la r in i o z g a r t ir is h ( A L T E R T A B L E C H A N G E )

Bir yoki bir necha ustunlar xossalarini quyidagi konstruksiya yordamida ozgartirish mumkin

ALTER TABLE t a b l e n a m e CHANGE f i e l d _ n a m e o l d f i e ld n a m e n e w parametrs

Bu yerdata b le n a m e mdash ozgartirilayotgan ustun joylashgan jadval nomi

f ie ld _ n a m e _ o ld mdash ozgartirilayotgan ustun nomi f ie ld _ n a m e _ n e w mdash ozgartirilayotgan ustun yangi nomi (agar

ustun nomi ozgartirilmasa f ie ld _ n a m e _ o ld ga teng) p a ra m e trs mdash yangi ustun parametrlari

Keyingi misolda field_l tipini matn sifatida ozgartiramiz $sql=raquoALTER TABLE my_table CHANGE field_l field_l TEXTraquo mysql_query($sql)Agar qoshimcha ustun nomini field_2 deb ozgartirish kerak bolsa $sql=raquoALTER TABLE my_table CHANGE field_l field_2 TEXTraquo mysql_query($sql)Agar bir necha ustun xossalarini birdaniga ozgartirish lozim bolsa

CHANGE f ie ld _ n a m e _ o ld f ie ld _ n a m e _ n e w parametrs konstruksiyani vershygul bilan har bir ustun uchun qavtaramiz

$sql=raquoALTER TABLE my_table CHANGE field_l field_2 TEXT CHANGE field_3 field_3 TEXTraquo

mysql_query($sql)J a d v a l x o s s a la r in i o z g a r t ir is h u s tu n la m i o c h ir is h ( A L T E R T A B L E

D R O P )Ustunni quyidagi konstruksiya yordamida ochirish mumkin ALTER TABLE ta b le _ n a m e DROP f ie ld _ n a m e Bu erda

ta b le n a m e mdash ustuni ochirilayotgan jadval nomi f ie ld _ n a m e mdash ochirilayotgan ustun nomi

$sqI=raquoALTER TABLE search DROP id_numraquo mysql_query($sql)Agar birdaniga bir yola maydonni ochirmoqchi bolsak DROP

f ie ld _ n a m e konstruksiyani vergul bilan har bir ustun uchun qaytara- miz

$sql=raquoALTER TABLE search DROP id_l DROP id_2 DROP id_3raquo

mysql_query($sql)J a d v a lg a s a t r la r q o s h is h ( I N S E R T I N T O )


Yozuvlarni joylash uchun INSERT INTO buyruglsquoidan foydalanishyladi

INSERT INTO ta b le _ n a m e (field_namel field_name2) values (content rsquocontent2 rsquo)

Bu buyruq ta b le n a m e jadvaliga field_nameN maydonlariga contentN qiymat omatilgan yozuv qolsquoshadi

Masalan agar biz adreslar va telefonlar (fio adres telefon) yaratmoqchi bolsquolsak quyidagi kodni yozishimiz kerak

CREATE TABLE tel_numb(fio text address text tel text)t e l jx u m b jadvaliga qiymatlami quyidagicha joylash mumkinINSERT INTO tel_nurab(fio address tel)

values(rsquoVailiy Ivanov ulGorkogo d18 23-23-23)Joylash buyrugida korsatilmagan maydonlar laquoaniqlanmaganraquo qiy-

matlarni oladi (aniqlanmagan qiymat mdash bu bolsquosh satr emas balki MySQL ga shu maydonning hech qanday qiymati yoqligini bildiruvchi belgidir)

Agar jadval yaratilayotganda maydon NOT NULL bayrogi bilan belgilangan bolsa va u yozuvni joylashda qiymat olmasa MySQL xato haqida marsquolumot qaytaradi

Jadvalga binar marsquolumotlami (apostrof va sleshlami oz ichiga olgan satrlarni) joylashda barsquozi simvollar teskari sleshlar bilan yarsquoni rsquo simvoli va nol kodga ega simvol bilan himoyalangan bolishi kerak

J a d v a ld a n s a t r la r n i o c h ir is h ( D E L E T E F R O M )Yozuvni ochirish uchun ( D E L E T E F R O M ) buyrugi ishlatiladiDELETE FROM ta b le _ n a m e WHERE (ifoda)Bu buyruq ta b le _ n a m e jadvalidan ifoda bajarilgan hamma yozuvlarshy

ni ochiradiIfoda mdash bu oddiy mantiqiy ifodaMasalan fio adres va telefonni oz ichiga olgan jadvaldan yozuvni

ochirishDELETE FROM tel_numb WHERE (fio=Vasiliy Ivanov )yoki bir necha parametr boyicha ochirish kerak bolsa

DELETE FROM tel_numb WHERE (fio= VasiUy Ivanov ampamp tel=23-45-45)

Ifodalarda maydonlaming nomlari konstantalar va operatorlardan tashqari sodda hisoblanuvchi qismlar ham kelishi mumkin masalan

(id lt10+45)Aytaylik mehmonlar kitobi maiumotlami saqlash uchun MySQL

marsquolumotlar bazasidan foydalansin


Jadval (nomli d b jg u e s t ) qoldirilgan marsquolumotlarni oz ichiga olib quyidagi tarkibga ega boladi

id mdash maydon yozuv identifikatsion unikal raqami n a m e mdash maiumot qoldirgan foydalanuvchi raqami m a i l mdash foydalanuvchi E-mailu u r l mdash foydalanuvchi URL li c o n te n t mdash maiumotning oziButun marsquolumotlar bazasini chiqaradigan va tanlangan maiumotni

ochirishga imkon beradigan ssenariy (PHP da) yozamiz guest_deletephp fayli listingi lthtmlgtltheadgtlttitlegt Mehmonlar kitobi yozuvlarini ochirish lttitlegtltheadgtltbodygtlt Marsquolumotlar bazasiga ulanamiz mysql_connect(raquolocalhostraquo laquorootraquo laquoraquo) mysql_select_db(raquotestraquo)

Agar ochirish tugmasini bosgan bolsangiz if($del_radio) tanlangan yozuvni ochiramiz$sql=raquodelete from db_guest where (id=$del_radi)raquomysql_query($sql)

ltIgt$resultltIgt ozgaruvchiga butun qoldirilgan marsquolumotlar

bazasini yozamiz$sql=raquoselect from db_guestraquo$result=mysql_query($sql) Mehmonlar kitobida yozuvlar sonini aniqlaymiz$rows=mysql_num_rows($result)echo laquoltform method=get action=guest_deletephprsquogtraquoecho laquolttable border=0 align=centergtraquoecho laquoCtrX td align=centergtltBgtUchirishltBXtdgtraquoecho laquolttd align=centergtltBgtNomiltBXtdgtraquoecho laquolttd align=centergtltBgtE-maylltBXtdgtraquoecho laquolttd align=centerXBgtURLltBXtdgtraquoecho laquolttd aIign=centerXBgt Marsquou m otlt B X tdX trgt raquo for($i=0$ilt$rows$i++)


11 Kursorni kerakli pozitsiyaga ornatamiz mysql_data_seek($result$i) Assotsiativ massivga ltlgt$arr_guestltIgt mehmonlar kitobi maydonlari qiymatini yozamiz$arr_guest=mysql_fetch_array($result)echo laquolttrgtlttdgtraquoecho laquoltinput type=radio nam e= del_radio value= raquo

$arr_guest[raquoidraquo]raquoXtdgtraquoecho laquolttdgtraquo$arr_guest[raquonameraquo]raquolttdgtraquoecho laquolttdgtraquo$arr guestfraquomailraquo|raquolttd gtraquoecho laquolttdgtraquo$arr_guest[raquourlraquo]raquolttdgtraquoecho laquo lt td gt raquo $arr_guest [raquocontentraquo]raquo lt td X trgt raquo

echo laquolt trX td colspan=5 align=centergtraquo echo laquoltinput type=subrait value= 0 lsquochirishrsquogtraquo echo laquolt tdX trgtraquo echo laquolttablegtraquo echo laquoltformgtraquogtltbodygtlthtmIgtJ a d v a ld a y o z u v la r n i y a n g i lash ( U P D A T E )Yozuvni yangilash uchun UPDATE buyruglsquoidan foydalaniladi UPDATE table_name SET field_narael = v a r l

field_name2=var2 WHERE (ifoda)J a d v a ld a y o z u v la r n i iz la s h ( S E L E C T )Jadvallardan izlash uchun SELECT komandasidan foydalaniladi SELECT FROM table_name WHERE (ifoda) [order by

field name [desc][asc]]Masalan bizga mehmonlar kitobidagi Marsquolumotlar saqlanuvchi

jadvalda maium foydalanuvchi qoldirgan hamma maiumotlami topish kerak boisin

Foydalanuvchi nomi$user=raquo Adminraquo name mdash mehmonlar kitobida maiumot qoldirgan foydalanuvshy

chilar nomlari saqlanuvchi jadvaldagi maydonning nomi db_guest mdash mehmonlar kitobidagi Marsquolumotlar saqlanuvchi

jadval nomi$sql=raquoselect from db_guest where (name=$user)raquo


$result=mysql_query($sql) Shartga mos keluvchi yozuvlar sonini aniqlaymiz

$rows=mysql_num_rows($result) echo laquo$user melimonlar kitobida $rows yozuvlarni qoldirdiraquo

MySQL paketi buyruqlari

MBBT MySQL quyidagi asosiy dasturlar va scriptlar bilan birga olsquornatiladi

bull mysqlbull mysqlaccessbull mysqladminbull mysqldbull mysqldumpbull mysqlshowbull isamchkbull isamlogbull safe_mysqldMySQL asosiy buyruqlariMySQL mijoz dasturiIshga tushirishmysql [OPTIONS] databaseTarsquorifiMySQL MBBT si mijoz qismi MySQL deb ataladi U MBBT MySQL

bilan buyruq satrlari interfeysini va paketli qayta ishlashni qolsquollaydiQuyidagi opsiyalar MySQL dasturi tomonidan qollaniladi Siz qisqa

bir simvolli yoki batafsilroq kolsquorinishidan foydalanishingiz mumkinInteraktiv rejimda MySQL natijalami jadvalda quyida keltirilgan

misolga oxshab chiqaradi Parol yoki foydalanuvchi nomi berilmagan bolsquolsa MySQL marsquolumotlar bazasi serveridagi tizimga sizning loginingiz va NUL (BOlsquoSh) parol yordamida kirishga harakat qiladi Agar sizning MySQL loginingiz uning loginidan farq qilsa yoki siz parolga ega boisangiz bu muvaffaqiyatsizlikka olib keladi

MISOL$ mysql mysqlWelcome to the mysql monitor Commands ends with or g Type help for help mysqlgt select from host1 rows in set (025 sec)+ + ------ + ------------+ ----------- + ----------- + ----------- + ----------+ -------- +


- -h e lp M arsquolumotnoma-d debug = [options]

Sozlash marsquoIumotini protokolga chiqarish Umumiy holda dto filename

-d mdashdebug- info Dasturdan chiqishda sozlash marsquoIumotini chiqarish

-e mdashexec Buyruqni bajarib chiqish Kolsquozda tutilgan opsiya formasi mdash batch

-f mdashforce SQL xatoga qaramasdan davom etish-h mdashhostname = [hostname] Boglsquolanishingiz kerak bolsquolgan server nomini beradi

-P mdashport = [port] MySQL serveri bilan boglsquolanish porti

-p mdashpassword =[password]

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi paroli Ersquotibor bering mdash p va parol orasida bolsquoshlik belgisi bolsquolmasligi kerak

-q mdashquick Tez (buferlanmagan) chiqarish agar chiqarish tolsquoxtab turgan bolsquolsa servemi sekinlatishi mumkin

-s mdashsilent Jim ishlash (chiqarishni manrsquo qilish)-li mdash user=[user]

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi nomi Agar foydalanuvchi nomi logini bilan bir xil bolsquolsa shart emas Bu holda login foydalanuvchi nomi sifatida ishlatiladi

-v mdashverbose Batafsil chiqarishmdash v opsiya batafsil chiqarish uchun ikki yoki uch marta kelishi mumkin

-w mdashwait Agar ulanish muvaffaqiyatsiz bolsquolsa kutib turib qaytarish

-B mdashbatch

Hech qanday solsquorovlarsiz va STDOUT ga xatolami yozmasdan paketli rejimda bajarish Kanaldan o lsquoqish yoki kanalga yozishda avtomatik o lsquomatiladi Natijalar tabulyatsiya belgisi orqali ajratilgan holdachiqadi Natija bir satri chiqarishning bir satriga mos keladi

-I -h e lp M arsquolumot ekvivalent -

-V --version Paket versiyasi haqida marsquolumot chiqarish

I host I db I select | insert | update | delete | create | drop |+ ------------ + mdash + ---------+ ---------+ ---------+ ---------+ ---------+ -------

+I localhost I IY IY |Y |Y |Y |Y |+ + ------ + ----------- + ----------- + ----------- + ----------- + ----------- + ----------

+

mysqlgt


Bu misolning olsquozbekchasini$ mysql mysqlmysql monitoriga marhamat Buyruqlar yoki g bilan tugaydi

Yordamchi marsquolumot olish uchun help tering mysqlgt select from hostTolsquoplamda 1 satr (025 sekund )

+I host j db I select | insert | update | delete | create | drop |+ ------------------------------------------+ mdash + ------------------------------ + ------------------------------+ ------------------------------ + ------------------------------+ ------------------------------ + -------------------------

I localhost | | Y IY |Y |Y | Y | Y |+ ------------------------------------------+ mdash + + ------------------------------+ ------------------------------ + ------------------------------+ ------------------------------+ -------------------------

+mysqlgtBuyruq satrlari rejimida siz kiritish tarixi bilan ishlash hamda oldingi

buyruqlami tahrirlash imkoniyatiga ega bolsquolishingiz kerak Bu ishni ancha yengillatadi

Paketli rejimda natijalar tabulyasiya simvollari bilan ajratilgan maydonlar shaklida chiqariladi

MisolQuyidagi satrni o lsquoz ichiga olgantmptest faylini yarating select from host

Buyruq qatorida kiriting$ mysql mysql lttmptest

Bunda taxminan quyidagini olasizhost db select insert update delete create droplocalhost Y Y Y Y Y YBu dasturdan foydalanib murakkab SQL dasturlarni yozishingiz

mumkinmysqlaccessF o y d a la n u v c h in in g m u r o ja a t h u q u q la r in i te k s h ir is h Sintaksismysqlaccess [host] [user] [db] OPTIONSTarsquorifScript mysqlaccess konkret marsquolumotlar bazasi uchun foydalanuvshy

chi imtiyozlarini rolsquoyxatga kiritish maqsadida ishlatiladi Bu foydala- nuvchilaming marsquolumotlar bazasiga murojaati bilan boglsquoliq muammo-


lami diagnostika qilishga imkon beradi MySQL marsquolumotlar bazasiga ozgartishlar kiritgandan song albatta quyidagi buyruqni berish lozim

$ mysqladmin reloadrsquoScript mysqlaccess quyidagi parametrlami qollaydi (siz qisqa yarsquoni

bitta simvoldan iborat yoki uning batafsilroq korinishidan foydalanishyshingiz mumkin)

- -h e lp M arsquolumot

-v mdashversion Versiya haqida marsquolumot

-li mdashuser= M arsquolumotlar bazasiga murojaat uchun foydalanuvchi nomi

- p -

password^

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi paroli Ersquotibor bering -p va parol orasida bolsquoshliq belgisi bolsquolmasligi kerak

-h mdashhost= Server nomi murojaat huquqlarini tekshirish uchun ishlatiladi

-d - d b = M arsquolumotlar bazasi nomi murojaat huquqlarini tekshirish uchun ishlatiladi

-U f -superuser= Administrator logini

-P -spassword= Administrator paroli

-b mdashbrief Jadval haqida qisqacha marsquolumot chiqarishmdashrelnotes Joriy qilish bolsquoyicha izohlami chiqarishmdashplan Keyingi realizatsiyalar uchun glsquooyalami chiqarishmdashhowto mysqlaccess1 dan foydalanish bolsquoyicha misollami chiqarish

mdashdebug=N Sozlash darajasi N (03)

Siz juda bolmaganda foydalanuvchi nomini va tekshirmoqchi bolgan marsquolumotlar bazasi nomini korsatishingiz kerak Agar server nomi berilmagan bolsa rsquolocalhostrsquo nomi olinadi

laquoGuruhli simvollarraquo ( _) qollanilganda server foydalashynuvchi va db (marsquolumotlar bazasi) korsatilishi kerak Ular uning buyrugi bilan ushlab qolinmasligiga ishonch hosil qiling

mysqladminAdministrate funksiyalami bajaradiSINTAKSISmysqladmin [OPTIONS] commandTarsquorif


MySQLadmin dasturidan MBBT MySQL faoliyatining har xil qir- ralarini boshqarish uchun foydalaniladi Quyidagi opsiyalami ishlatish mumkin (qisqa bir simvolli yoki batafsilroq korinishidan foydalanishyshingiz mumkin)- -h e lp M arsquolumotnoma-d mdash debug= [options]

Protokolga sozlash m arsquoIumotini chiqarish umuiy holda dtofilename

-f mdashforce Jadvalni o lsquotkazishda tasdiqni solsquoramaslik-h mdashhost= [hostname] Agar localhost bolsquolmasa server nomi

-i mdash sleep= [seconds]

Buyruqlami bir nechamartaorasidatolsquoxtalish [sekund] bilan bajarish

-p mdashpassword [password]

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi paroli Ersquotibor bering -r vaparol orasidabolsquolikbelgisi bolsquolmasligi kerak

-u mdashuser=[user] Foydalanuvchi nomi Agar kolsquorsatilmagan bolsquolsa joriy login ishlatiladi

-P mdash port=[port] MySQL serveri bilan boglsquolanish porti-V mdashversion Versiya haqida marsquolumot chiqarish

Create [berilganlar bazasining nomi]

M arsquolumotlar bazasini yaratish

drop[berilganlar bazasining nomi]

M arsquolumotlar bazasini o lsquochirish (jadvallar bilan birga)

processlist MySQL ishchi oqimlari haqida m arsquolumot chiqarishreload Sozlashlami sanash va hamma keshlami tozalash

shutdown MBBT MySQL bilan ishni tugatish Hamma ishga tushirilgan MySQL-sessiyalar killed sifatida belgilanadi Bu shuni bildiradiki tolsquoxtab turgan hamma oqimlar darhol berkitiladi Oqimlami boshqarish esa server tomonidan aniqlangan tugatish nuqtasiga yetganda berkitiladi Mijozlar mysql server has gone away Xato haqida marsquolumot oladi

Status Server statusi haqida qisqacha m arsquolumot chiqarish

Version Versiya haqida maTumot chiqarish


Bundan tashqari MySQLadmin dasturi quyidagi komandalarni qoilaydi

Etibor bering MySQLadmin qisqartishlarni tushunadi Masalan siz quyidagicha yozishingiz mumkin

$ mysqladmin v pBu mysqld versiyasini va hozir faol boigan hamma aktiv oqimlar

royxatini chiqargan boiar ediSiz i=[sekund] opsiyasidan buyruqni har bir [sekund] qaytarish

uchun foydalanishingiz mumkin Bu processlist buyrugi bilan foydaliSiz korsatilgan buyruqlardan tegishli murojaat huquqlariga ega

boisangiz foydalanishingiz mumkinmysqldMySQL paketi server qismi (mysqld)Sintaksismysqld [OPTIONS]TarsquorifMySQLd dasturi MBBT MySQL yadrosidir U tizimda demon sifashy

tida ishga tushiriladi hamda kliyent dasturlaridan ulanishlami qabul qilib sorovlarni bajaradi va natijalami qaytaradi U kop oqimlidir Yarsquoni bir paytning ozida bir necha sorovlarni qayta ishlaydi

Agar optsiya mdashlog-isam dan foydalanilsa unumdorlik kamayishi mumkin chunki bu holda kop narsa protokol fayliga yoziladi Davriy boimagan ozgartishlar yangilashlar va ochirishlar unumdorlikni 5mdash 10 ga kamaytirishi mumkin Bir vaqtning ozida kop ozgartishlami talab qiladigan yangilashlarda unumdorlik ancha kamayishi mumkin

Optsiya mdashlog-isam marsquolumotlar bazasidan nusxa olish uchun ishlatilishi mumkin ISAM jurnallar juda katta bolishi mumkin

Har bir UPDATE DELETE va INSERT operatsiyasi buyruqqa qoshimcha 13 baytli sarlavhaga ega bolishi mumkinligiga etibor bering

Har bir ochilgan jadval toqqiz bayt plyus jadval fayli nomi uzunligidan iborat miqdorni talab qiladi Bu hali jadvallar keshida bolmagan jadvallar uchun kerak

Bundan tashqari har bir jadvalni keshlovchiblokirovka qiluvchi ixtiyoriy buyruq uchun on bir bayt ajratiladi Bu hodisalar odatda eng kop SELECT ishlatilganda MySQL ichki buyruqlari bilan chaqiriladi

Kop hollarda MySQLd buyrugini safe_MySQLd scriptdan bajashyrish kerak

MySQLd dasturi buyruqlar qatorining quyidagi opsiyalarini qollaydi


mdashhyip M arsquolumotnoma- --debugs [options] Protokolga sozlash malumotini chiqarish Tolsquoliq nomi

dto filename-b mdash basedir=[path] Paket o lsquomatilgan katalog tolsquoliq nomi-h mdashdatadir [homedir] M arsquolumotlar bazasi saqlanuvchi katalog tolsquoliq nomi

-1 mdashlog=[filename] M arsquolumotlar bazasiga solsquorovlar va ulanishlar protokoli fayli nomi

mdashlog-isam= [filename] 0 lsquozgartishlar isam protokolida fayl nomi-0 -set-variable var=option 0 lsquozgaruvchini o lsquomatish

-L mdashlanguage^ [language]

Kolsquozda tutilgan qiymat english Shuningdek swedish germany french yoki czech bo4ishi mumkin Joriy rolsquoyxatni MySQL omatilgan katalogning sharemysql ostki katta logida korish mumkin

-P mdash port=[port] Boglanish uchun port-T mdash debug-info Sozlash malumotini chiqarishmdashski p-new-routines Bu versiyadan yangi imkoniyatlarini ishlatmaslik

uchun foydalaniladimdashski p-grant-tables Murojaatni berish jadvallarini rad etish Bu ixtiyoriy

foydalanuvchiga hamma jadvallarga tolsquoliq murojaat qilish imkonini beradi

-skip-locking Tizim blokirovkasini ishlatmaslik Samaradorlikni oshirishi mumkin lekin isamchkbilan birga ishlatilmasligi kerak Yarsquoni oldin seivemi tolsquoxtatish zarur

mdashski p-name-resolve Bu opsiya MySQLd ni MySQL imtiyozlar m arsquolumotlar bazasida kolsquorsatilgan serverlar IP adreslarini qabul qilishga majbur etadi Agar amaliy dastur yuqori darajadagi himoyani talab qilsa bu opsiya foydalidir

mdashski p-networking Faqat localhost interfeysi orqali ulanishdan foydalanish Bu opsiyaMIT oqimlar bilan ishlamaydi Agar marsquolumotlar bazasiga ulanish faqat lokal bolsquolsa bu opsiya uzoqdagi ulanishlami yaratishdan saqlaydi

mdashski p-unsafe-select Xavfli optimizatsiyalami opoundtkazib yuborishmdashsocket=[socket] MySQL uchun soket-fayl nomi M IT oqimlar bilan

kompilyatsiya qilingan MySQL versiyalarida ishlatish mumkin emasMISOL mysqld Csocket=tmpmysqlsock

-V mdashversion Versiya haqida m arsquolumotni chiqarish


Agar opsiya -h aniqlanmagan boisa mysql asosiy katalog = laquomy datasqlmysqlraquo deb hisoblaydi

Barcha marsquolumotlar bazasi [homedir][berilganlar bazasining nomi] katalogida joylashgan

Opsiya mdash 1 ehtiyotkorlik bilan ishlatilishi kerak Agar tranzaksiyalar hajmi katta boigan server ishlatilsa bu fayl tezda kattalashib ketishi mumkin Agar siz logfile nomidan foydalanmasangiz opsiya -1 MySQLd protokolni [homedir][hostname]log fayliga yozadi

Opsiya -O sizga quyidagi parametrlar qiymatlarini оlsquomat ishga imkon beradi

Nom Kozda tutilgan qiymatback_log 5Keybuffer 1048568max_allowed_packet 65536net_buffer_length 8192max_connections 90table_cache 64recordbuffer 131072sortbuffer 2097144max_sort_Jength 1024

mysqldumpDamp marsquolumotlar bazasi mazmunini olsquoz ichiga oladi Sintaksizmysqldump [OPTIONS] [database [table [field]]]Tarsquorifmysqldump dasturining MySQL marsquolumotlar bazasi damp yarashy

tish uchun foydalaniladi Bu dastur SQL instruksiyalarini standart chishyqishga yozadi Bu SQL instruksiyalari faylga qayta tayinlanishi mumkin

mysqldump dasturi quyidagi parametrlami qoilaydi (siz qisqa yoki to ia versiyasidan foydalanishingiz mumkin)___________________- mdashdebug= [options]

Protokolga sozlash malumotini chiqarish Umumiy holda dto filename

- -h e lp M arsquolumotnoma-c mdash compleat- insert

Tola insert instruksiyalarini Generatsiya qiling (kozda tutilgan qiymatlami tashlab yubormasdan)

-h mdashhost= [hostname] hostname serveri bilan boglanish


-d -n o -d a ta Faqat marsquolumot sxemasini eksport qilish (marsquolumotlarsiz)

-t --no-create- info

M arsquolumotlarni eksport qilish jadval yaratish uchun kerak bolgan m arsquolumotlardan tashqari-d ning teskarisi

-p mdashpassword= [password]

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi paroli E rsquotibor bering -p va parol orasida boshilkbelgisi bolmasligi kerak

-q mdashquick Solsquorov natijalarini buferlashni man etish dam tolsquoglsquoridan to g ri STDOUT ga chiqarish

-u mdashuser= [username]

Foydalanuvchi nomi Agar berilmagan bolsa joriy login ishlatiladi

-v mdashverbose mysqldump bajarishning turli boqichlari haqida to liq m arsquolumotni chiqarish

-P mdash port=[port] Aloqa uchun port-V mdashversion Versiya haqida marsquolumot

Marsquolumotlar bazasidan nusxa olish uchun mysqldump chiqarishni MySQL mijoz dasturiga yonaltirishingiz mumkin

Izoh Siz bu paytda marsquolumotlar bazasi olsquozgarmayotganiga ishonch hosil qilishingiz kerak aks holda qarama-qarshi nusxa olasiz

Misolmysqladmin create foomysqldump mysql | mysql foo

mysqlshowServer marsquolumotlar bazasi yoki jadval haqidagi hamma marsquolumot-

ni korsatishSintaksiimysqlshow [OPTIONS] [database [table [field]]]Tarsquorifmysqlshow dasturidan MySQL qanday marsquolumotlar bazasi bilan

ishlashi bu marsquolumotlar qanday ustunliklarga egaligi va ushbu marsquolushymotlar bazasi jadvalida qanday maydonlar mavjudligini korsatish uchun foydalanish mumkin

mysqlshow dasturi quyidagi parametrlami qollaydi (siz qisqa yoki tola versiyasidan foydalanishingiz mumkin)- mdash debug= [options]

Protokolga sozlash marsquoIumotini chiqarishUmumiy holda dto filenam e

JS111 M arsquolumotnoma


-h mdashhost= [hostname Hostname serveri bilan boglanish

-k mdashkey Jadval (jadvallar) uchun kalit (kalitlar) chiqarish-p mdashpassword^ [password]

MySQL serveri bilan ulanish uchun foydalanuvchi paroli Ersquotibor bering -p va parol orasida boshlik belgisi bolmasligi kerak


Foydalanuvchi nomi Agar berilmagan bolsa joriy logindan foydalaniladi

-P mdashport= [port] Aloqa porti-V mdashversion Versiya haqida marsquolumot

Argumentlarsiz mysqlshow hamma marsquolumotlar bazalarini korsashytadi Marsquolumotlar bazasi nomiga ega mysqlshow undagi hamma jadvallami korsatadi Marsquolumotlar bazasi va jadval nomi mysqlshow bu jadval sxemasini korsatadi

Agar oxirgi parametr rsquo yoki belgilarini olsquoz ichiga olsa ular orniga almashtiriluvchi belgilar sifatida ishlatiladi

Misolmysqlshow test rsquoarsquotest marsquolumotlar bazasida rsquoarsquo dan boshlab hamma jadvallar royxa-

tini korsatishmysqlshow mohiyatiga kora mSQL dasturi msqlshow bilan bir xil

MBBT MySQL bunday funksional imkoniyatlarni SQL tili buyruqlari SHOW va DESCRIBE yordamida tarsquominlaydi

isamchkMySQL jadvallarini tekshirish tiklash boshqarish va bu jadvallar

boyicha statistika yigishSintaksizisamchk [-adeiqrsvwzIV] [-k ] [-O xxxx=size] [-Si] [-Sr ]

[-O keybuffer=] [ -0 readbuffer=] [-O writebuffer=][-0 sortbuffer=] [-O sort_key_blocks=] files

Tarsquorif birlamchi dastur jadvallarda qarama-qarshilik yoqligini tekshirish va bundan kelib chiqadigan muammolami hal qilish uchun ishlatiladi Isamchk marsquolumotlar bazalarida BLOB yoki simvollar soni ozgaruvchan bolgan maydonlarga ega jadvallami kuchaytirish uchun ishlatiladi Bu jadvallardan yozuvlarni tez-tez ochirish yoki qoshish zarur

MBBT MySQLni isamchk ni yagona pereklyuchatel mdash r bilan ishga tushirishdan oldin toxtatib qoyish kerak


Umuman pereklyuchatel mdash rq dan kolsquoproq jadval remonti uchun foydalaning chunki u laquooperativraquo remontni bajaradi Bunday remont uchun xotirada vaqtinchalik joy kerak emas shuning uchun u tez bajashyriladi chunki isamchk Marsquolumotlar faylidan nusxa olmaydi

Ish boshlashdan oldin tekshirishga vayoki remont talab qilinuvchi jadval joylashgan katalogga olsquotish kerak Umumiy holda bu SDATADIR DBNAME

isamchk dasturi opsiyalari- Protokolga sozlash m arsquoIumotini chiqarish Umumiy holda

dtofilename_ 9 M arsquolumotnoma-a Talilil Jadvallarni joylashtirishni optimallashtirish uchun

ishlatiladi-d Jadval haqida m arsquolumot-e Kengaytirilgan tekshirish Bu opsiya bilan ishga tushirishda

demon mysqld toxtatilishi kerak-f Majburan vaqtinchalik fayl yaratish Bu opsiya agar jadval

buzilgan bolsa rsquoisamchk-rrsquo chaqiradi-k Foydalanilayotgan kalitlar-i Qoshimcha m arsquolumot

-q Tez fekshirish

-r[o] Tiklash Bu opsiya MySQL da foydalaniladigan B-Tree ichki indekslami zichlashga imkon beradi Bu opsiyadan ishlatilmayotgan indekslami ochirish hisobiga jadval egallagan joyni kamaytirish uchun foydalanish mumkin

-s O z-o zidan tushunarli holda ishlash-u Zichlashtirilgan faylni ochish- V Batafsil chiqarish Chiqarilayotgan m arsquolumot hajmini

oshirish uchun bir necha v simvollaridan foydalanish mumkin (masalan w )

-w Agar jadval blokirovka qilingan bolsa kutish-I M arsquolumotnoma-S[ir] indeksyozuvlami kalit boyicha tartiblash Bu opsiya

maTumotlaming jadvalda joylashuvini optimallashtiradi-V Versiya haqida marsquolumot

- 0 var= Optimizatsiya opsiyasi var=[k][m]


Ikkinchi opsiya rsquo-q eski marsquolumotlar faylidan foydalanish uchun ishlatiladi -ro eski tiklash usulini sekinroq lekin -r ga qaraganda ishonchliroq qoilaydi -r deyarli hamma xatolarni tuzatishi mumshykin faqat unikal kalitlar unikalligi buzilgan hollar bundan mustasno Agar bu opsiyadan foydalansangiz MySQLD demoni ishga tushma- ganligini tekshirib kolsquoring Agar -f jadvalni tekshirishda berilgan boisa xatolikka ega jadvallar avtomatik ravishda tuzatiladi

Isamchk-r [tablejname]

Blobs yoki Varchars dan foydalanish natijasida hosil bolsquolgan hamma yozuvlarni olib tashlash Yana qanday muammolar mavjudligini aniqlash

Isamchk-ei [table_name] Jadvalni tekshirib statistikani akslantirish

isamchk[table_name] Xatolarni topish

isamchk -rq [table_name]

Faqat indeksli faylni yangilash Tez ishlaydi lekin m arsquolumotlar faylidagi xatolarni tolsquoglsquorilamaydi

isamchk -d -v [table_name] Jadval tavsifi

isamchk-rq -Si [table_name]

Jadvalning tolsquoliq optimizatsiyasi [table_name] Qanchaga

Statistikani olish va isam-jurnallardan foydalanishSintaksisisamlog [-iruvIV] [-c ] [-f ] [-p ] [-F filepath] [-o ]

[-R file recordpos] [-w write_ffle] [log-filename]

TarsquorifBu dastur mysqld ning mdashlog-isam=file_name opsiyasi bilan birga

ishlatiladiFayl file_name hamma jadvallar uchun hamma ozgartirishlar pro-

tokolini saqlaydi Bu fayl haqida maiumot olish va hamma marsquolumotlar bazalari va jadvallami yangilash uchun isamlog dasturidan foydalanish mumkin

Marsquolumotlar bazasini tiklash uchun MySQLd marsquolumotlar bashyzasi ishga tushgan vaqtdan ISAM jumal yoki ISAM jumallar toplami yaratilmaguncha marsquolumotlar bazasi saqlanuvchi nusxa kerak boladi


- or -I M j ь otnoma-V Versiya haqida marsquolumot-c Faqat komanda bajarish- f Ochilgan fayllar maksimal soni Agar dan kolsquoproq fayllar

ochilgan bolsquolsa ortiqchasi avtomatik yopiladi va kerak bolsquolganda qaytadan ochiladi

-F [path] Protokol fayli ISAM jadvallarga topoundlay o lsquolni o lsquoz ichiga oladi Siz bu opsiyadan saqlangan yolsquolni rad etish uchun foydalanishingiz mumkin

-i Batafsilroq marsquolumotni chiqarish- o Korsatilgan siljishdan boshlash

-P Korsatilgan komponentni yolsquoldan o lsquochirish- r O^gartirish davomida uchragan hamma xatolarni o lsquotkazib

yuborish-R M arsquolumot olish kerakbolsquolgan ISAM pozitsiyasini kolsquorsatadi

Misol Ism log -R usrlocaldatam ysqluserISM 1234 usrlocaldatamysqluser jadvalidal234 pozistiyada topilgan hamma olsquozgarishlami aniqlash Bu biror pozitsiyada buzilgan yozuv mavjud hollarda foydalidir Siz bu marsquolumotni isamlog -vw yoki isamchk yordamida olishingiz mumkin Agar siz -1 pozitsiyani kolsquorsangiz hamma yozuvlar kolsquorib chiqiladi

-u Hamma jadvallami o lsquozgartirishga intilish Xato uchraganda tolsquoxtash

-V Batafsil chiqarish Chiqarilayotgan marsquolumot hajmini oshirish uchun bir necha v simvollaridan foydalanish mumkin (masalan w )

-w [filename] Hamma-R opsiyasi tomonidan joylangan yoki olsquozgartirilgan yozuvlarni [filename] ga yozib qolsquoyish Bu opsiya sozlashda ishlatish uchun aniq jadvaldagi hamma joylashlar va o lsquozgartishlar ikkilik faylini olishda ishlatiladi

safe_mysqldmysqld demonni ishga tushiruvchi script Sintaksissafe_mysqld [options to mysqld]Tarsquorif


Bu script odatda boshlanglsquoich yuklashdaMySQLd ishga tushirish uchun qolsquollanadi Agar DATAD1R MySQL kataloglar iyerarxiyasida MySQLd bilan birga joylashishini xohlamasangiz bu scriptda DATADIR tolsquoglsquorilanishi kerak


1 Relyatsion marsquolumotlar ombori nima2 Bilimlar omborini tushuntiring3 Marsquolumotlar va bilimlar omborini yaratishda qoilaniladigan qanday

dasturlar mavjud4 SQL tili nimaga moMjallangan va uning imkoniyatlari qanday5 Webga moljallangan marsquolumotlar ombori haqida marsquolumot bering


X bobMASOFAVIY OQITISH ASOSLARI

101 Masofaviy tarsquolim Masofaviy olsquoqitish tushunchasi va uning tarsquolim tizimidagi olsquorni rivojlanish bosqichlari

Tarsquolim tizimida oquv jarayonini yangidan isloh qilish yangi axborot texnologiyalariga asoslangan oqitish usullashyrini ishlab chiqish ularni keng joriy qilish bugunning tala- bidir Bunda masofaviy tarsquolim tizimini joriy qilish maqsadga muvofiqdir Otgan asming 90-yillari boshlarida Internetning

keng ommalashishi ayniqsa WWW (World Wide Web mdash Butun dunyo orgimchaklari tori) tizimining joriy etilishi butun dunyo taiim tizimiga yangi laquoMasofaviy taiimraquo yonalishini olib kirdi

Masofaviy ta rsquolim (MT) mdash bu axborot va kommunikatsiya texnologishyyalari mdash Internet elektron pochta video konferensiya audio video marsquolumotlar va multimedia oquv qollanmalariga asoslangan uzoqdan turib oqitish orgatish usulidir MT da talabadan doimiy faoliyat mdash interaktiv oqitish talab etiladi Bu esa mutaxassisning bilimi va qobiliyatini mdash sifat xususiyatlarini oshiradi

Masofali oqitishda oqituvchi va talaba bir-biridan ancha uzoqda joylashgan holda ishlaydi Lekin ular maxsus usullar yordamida tashkil etilgan oquv kurslari nazorat formalari elektron pochta yordamidagi kommunikatsiya usullari va boshqa Internet texnologiyalari yordamida doimiy ozaro aloqada bolishadi

Internet-texnologiyalar asosida masofali taiim bu professional taiimning zamonaviy universal shakli boiib u organuvchilarning individual sorovlariga va ularning mutaxassisliklariga moijallangan Masofaviy oqitish barcha xohlovchilarga ozlarining individual xususiyatlariga muvofiq professional darajalarini oshirish imkoniyatini beradi Oqitishning bunday usulida tinglovchi oquv-metodik materiallarni aniq bir vaqtlarda mustaqil tarzda interaktiv rejimda ozlashtiradi test sinovlaridan otadi oqituvchi rahbarUgida nazorat ishlarini bajashyradi va laquovirtualraquo oquv guruhidagi boshqa tinglovchilar bilan ozaro aloqa qiladi


Masofaviy oqitishning quyidagi afzalliklari ajralib turadibull tinglovchilar sonini oshishibull fan sohalaridagi ilgor olsquoqituvchilar olimlar va ekspertlaming

marsquoruza ishlariga jalb etilishibull turli davlatlardagi tinglovchilar va olsquoqituvchilaming birlashuvibull olsquoquv jarayonining faol olsquoqitish usullari va yangi pedagogik tex-

nologiyalarni qoilagan holda tashkil etilishibull tinglovchilaming bevosita kommunikatsiya yangiliklarini ozlash-

tirishiMT texnologiyasi otgan asrning boshlaridan beri korib kelinadi

Butun dunyoda noanrsquoanaviy tarsquolim shakllarnni qoilagan oliy oquv yurtlari 1900mdash1960-yillarda 79 ta 1960mdash 1970-yillarda 70 ta 1970mdash 1980-yillarda 187 ta 1980mdash 1995-yillarda mdash 700 tani tashkil etgan Inshyternet marsquolumotlaridan bu korsatkich 1995-yildan hozirgi kungacha 1500 tadan oshib ketganini korish mumkin Chet el ekspertlarining fikricha 2025-yilga borib anrsquoanaviy universitetlar omini virtual (MT) universitetlar egallashi mumkin

Hozirgi zamon mutaxassisi qaysi sohada ishlamasin undan ozining sohasiga tegishli hodisa va voqeadan xabardor bolish va bilim saviyasini doimiy ravishda oshirib borish talab etilmoqda Olimlarning tahliliga kora 2020-yilga borib har bir shaxs oliy marsquolumotga ega bolishi talab qilinadi Lekin har bir kishini oliy marsquolumotli qilishga eng rivojlangan mamlakatlar budjeti ham yetmaydi Shu sababli bu muammoni noanrsquoanaviy oqitish usuli mdash MT orqali ijobiy hal qilish mumkin Knowledge Anywhere tadqiqot markazining 2002-yilgi natijalariga kora AQSH da 50 kompaniya xodimlari MT (e-leaming) dan foydalanar ekan Taiim oluvchilarning kopchiligini yoshi kattalar (25 yoshdan katta mdash 42) tashkil etmoqda yarsquoni ular ikkinchi va undan ortiq mutaxassislikka ega bolish uchun taiim olishmoqda AQSH Mehnat Vazirligi maiumotlariga kora 40 kishi ish joyini har yili almashtiradi

Masalan MT asoslangan taiim boyicha dunyoda yetakchilardan boigan Buyuk Britaniya Ochiq Universitetiga har yili 200 000 dan ortiq talaba oqishga qabul qilinadi Ulardan 40 000 dan ziyodi Buyuk Britaniyadan chetda yashaydigan yarsquoni chet ellik talabalardir Bu dar- gohda taiim olayotgan talabalarning ortacha yoshi 18mdash24 ni tashkil etadi Talabalarning 38ini ikkinchi yoki qoshimcha mutaxassislik uchun oqiyotganlar tashkil etadi 40i esa arta maktabni bitiiganlik haqida guvohnomalarga ham ega boimagan talabalardir Shuningdek 10000 dan ortiq nogiron talaba tahsil oladi Universitet talabalarining 75ini


ham ishlab ham olsquoqiydigan talabalar tashkil etadi Hozir Buyuk Brita- niya Ochiq Universiteti budjeti mdash 400 mln funtni tashkil etadi

Masofaviy olsquoqitishda turli axborot va kommunikatsion texnologiyashylar qolsquollaniladi Bunda har bir texnologiyaning qolsquollanilishi masofaviy kurs oldida turgan maqsadlar va masalalarga bogiiq boiadi

Masalan maiumotlami matn korinishida yetkazish asosidagi oqitishning ananaviy vositasi tinglovchilarni yangi olsquoquv materiali bilan tanishtirish uchun qoilaniladi interaktiv audio va video konferensiyalar real vaqt rejimida ozaro muloqotni tarsquominlaydi kompyuterli konferensiya va elektron pochta esa axborotlami uzatish olsquoquvchilar bilan ozaro aloqa qilish va bir guruhda olsquoqiydigan tinglovchilaming olsquozaro aloqalarini tarsquominlash uchun qoilaniladi Olshydindan yozib olingan videomarsquoruzalar olsquoquvchilarga olsquoquv materiali mazmunini vizual tarzda yetkazish imkonini beradi

Masofaviy ta rsquolimni qo lsquollashning bir qator ustunlik va qulaylik tomonlari mavjud jumladan

bull taiim vaqti ixtiyoriy talaba istagan vaqtida oqishi olsquorganishi mumkin

bull mashgulotlami auditoriyada olsquotish shart emasbull talabalarga mustaqil shugullanishni olsquorgatadibull olsquoqituvchilardan yuqori tayyorgarlikni talab qiladibull talabalar amaliy va sifatli bilim olishlari mumkinbull talabalarning mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish qobiliyati

rivojlanadibull talabalarda texnik qurilmalar bilan ishlash kompyuter Intershy

net elektron pochta tizimlaridan foydalanish kolsquonikmasi rivojlanadibull taiim arzonga tushadi Ayniqsa kam tarsquominlangan oilalardagi

iqtidorli yoshlarning bilim olishiga yangi sharoit paydo boiadibull agar taiim olishga vaqt kam boisa yoki taiim muassasasi yashash

joyidan uzoqda boisa kishi olsquozi uchun qulay vaqtda ishdan ajralma- gan holda taiim olishi mumkin

bull taiim olish chegara tanlamaydi yarsquoni talabalar boshqa joylardamdash viloyatda turib ham bilim olishi mumkin

Shu bilan birga kelajak uchun muammo boimagan kamchiliklari ham mavjud

bull foydalanishda zarur kompyuter va texnika qurilmalari albatta mavjud boiishi

bull kerakli texnologiyalardan foydalanishda yetarli kolsquonikmaga ega boiishi


bull texnik kolsquorsatkichlarga obe bolishi kabilardirMT kurslari katta yoshdagilar oz mutaxassisligini yoki malakasini

oshirmoqchi boiganlar oqish uchun vaqti chegaralanganlar yoki salomatligi boyicha cheklangan kishilar uchun eng qulay oqish shakli hisoblanadi Bugungi kunda MT (e-Leaming) kurslaridan dunyoda 100 mln dan ortiq tinglovchilar foydalanadilar

102 Masofaviy oqitishning tashkiliy shakllari

Masofaviy tarsquolim tizimini joriy qilishda uchta yonalishdagi muammo tugiladi Bular

mdash texnik kompyuter va texnik qurilmalar bilan tarsquominshylash aloqa kanallarini band qilish

mdash tashkilotchilik yuqori malakali boshqaruvchi oqituvchilar mutaxassislar bilan tarsquominlash

mdash metodik korgazmali qurollar marsquoruza matni multimedia animatsiya test kabi marsquolumotlar bilan tarsquominlash

Masofaviy tarsquolimning anrsquoanaviy kunduzgi oqitishdan farqli jihati shundaki u oquv jarayonining quyidagi shakllarini oquv muas- sasasidan tashqarida amalga oshirish imkonini beradi

bull oquv materialining oqituvchi tomonidan tushuntirilishibull maslahatlar (individual va guruhli)bull oqituvchi bilan tinglovchilar orasida butun oquv davri mobayshy

nida ozaro muloqotbull muhokamalar testlar otkazishbull tadqiqotchilik va ijodiy xarakterdagi qoshma topshiriqlami bajarishTinglovchilar vaqtining katta qismi oquv-uslubiy kompleks materishy

allarini mustaqil organishga sarflanadi Bunda tarsquolim talaba va oqituvchining doimiy ozaro munosabatlari telekommunikatsion texshynologiya vositalari (elektron pochta ersquolonlar doskasi chat forum videokonferensiya) yordamida amalga oshiriladi

Masofaviy tarsquolim texnologiyalarini qollagan holda oqitishning tashkiliy shakllariga elektron darsliklar seminarlar forumlar konsultatsiyalar va boshqalar kiradi

Elektron darsliklar (ED) ED lar tegishli server qismlarga joylashtiriladi yoki kompakt disklarda joylashgan boiadi Elektron oquv adabi- yotlari bilim oluvchilarning tasawurini kengaytirishga dastlabki bilimlarini rivojlantirishga va chuqurlashtirishga qoshimcha marsquolumotlar bilan tarsquominlashga moijallangan boiib koproq chuqurlashtirib


olsquoqitiladigan fanlar boyicha yaratilishi maqsadga muvofiq Oquv adabiyotlarining mazmuni bilim oluvchilarda mustaqil va erkin fikrlash olingan bilimlami bosqichma-bosqich boyitish mukammallashtirib borish mustaqil tarsquolim olish yangi bilimlami oquv adabiyotlardan izlab topish konikmalarini hosil qilishni tarsquominlashi kerak

EDlarda ovoz animatsiya va grafik tasvirlar ham qollanilishi mumkin Tinglovchi har qanday materialning ixtiyoriy sahifasini chop etish imkoniyatiga ega boladi ED marsquoruzalarda turli didaktik materiallar ozini- ozi nazorat qilish uchun testlar va savollar tayyorlanganlik darajasiga muvofiq turlicha murakkablikdagi topshiriqlar taqdim qilinishi shart

Amaliyot korsatishicha marsquoruza materiali muvofiq tarzda tarkib- lashtirilgan boiishi lozim Elektron korinishdagi maiumotlaming eng optimal hajmi 2mdash3 ekranli axborotdir Bundan kursda yoki elektron darslikda korib chiqiladigan tayanch marsquoruzalar shu oichamda boiishyshi talab etiladi Agar nisbatan katta hajmli matnni joylashtirmoqchi bolsak uni biror-bir usul bilan mos boiaklarga ajratish maqsadga muvofiq boiadi

Seminarlar Seminarda oquv dasturi mavzusi talabalar guruhi tomoshynidan oqituvchi rahbarligida muhokama qilinadi U amaliy mashgulot- ning bir korinishidir Seminar leksiya bilan bir qatorda oquv jarayonini tashkil etishning asosiy formalaridan biri bolib u uchta ozlashtirish tarbiyalash va nazorat qilish vazifalarini bajaradi MTda seminar fiinksiyalarini amalga oshirish uchun video va telekonferensiyali kompyuter texnologishyyalar qollaniladi Bunda ishtirokchilar bir-birlarini kormasalar-da beshymalol mantli axborot almashishlari mumkin boiadi Shuningdek axborot va telekommunikatsion texnologiya vositalari yordamida video konferensiya va kabel studiyalari orqali tashkil etiladigan mashgulotlarda bevosita ishtishyrok etishlari mumkin

bull chat seminari Seminarlar kopincha chat korinishida otkaziladi lekin bu texnologiyaning qollanilishi ayrim cheklanishlarni keltirib chiqaradi Chat seminarining davomiyligi mdash bir soatdan ortiq boimagan va qatnashchilar soni mdash 10 kishidan kam boigan holda (xabar ekranga chiqariladi agar ishtirokchilar kopayib ketsa marsquononi anglash qiyin boiadi) otkaziladi

bull video konferensiyalar Video konferensiyalar kompyuter teleshyfon aloqasi orqali amalga oshiriladi Bunda bir shahardagi talaba boshqa bir shahardagi oqituvchi yoki talaba bilan jonli muloqot qilishi mumkin Albatta buning uchun maxsus video va multimedia qurilmalari bilan birga ulaming kompyuterda maxsus dasturiy tarsquominoti ham zarur boiadi


Video konferensiyalar odatda oldindan rejalashtiriladi va belgilangan vaqtda muloqot olsquotkaziladi

bull maxsus kabel studiyalari orqali Maxsus kabel studiyalari orqali tarsquolim olish jarayoni xuddi kabel televideniyesi kabi tashkil etilgan boiadi 0 lsquoqituvchi biror joyda turib televizor orqali boshqa joydagi talabaga bilim berishi olsquorgatishi mumkin Internet takomillashmasdan oldin bir qator taiim muassasalarida shu usuldan keng foydalanilgan

bull asinxron seminar (yoki off-line) Masofaviy taiimda seminarlar asinxron rejimida ham otkazilishi mumkin Bunda oqituvchi har bir talabaning faolligini baholash imkoniga ega boiadi Asinxron seminar kopincha forum kolsquorinishida (telekonferensiya) otkaziladi Asinxron seminar umumiy ssenariysi xuddi ananaviy seminardek otkaziladi Biroq u odatiy boigan ogzaki shaklda emas balki elektron xabarlar vositasida amalga oshiriladi Masalan seminar jarayonida talabalarning oquv mavzulari boyicha marsquoruzasini qoilashda har bir berilgan savolga boigan javoblar yozma shaklda taqdim qilinadi (guruhning barcha talabalari kompyuter ekranlarida bu javoblar bilan tanishishiga imkon beradi)

Konsultatsiyalar (maslahatlar) Maslahatlar oquv mashgulotlari otkazilishining bir turi hisoblanib u talabaning oz ustida ishlashini boshqarish shaklini va oquv materiallari asosida ularga yordam berishni qamrab oladi Bunda oqituvchilar va konsultatsiya oluvchi talabalar ortasida maqsadli yonaltirilgan axborotlar almashinuvi amalga oshiriladi

Nazorat tizimi Taiim jarayonidagi nazorat talabaning nazariy va amaliy oquv materiallarini ozlashtirish natijalarini va ozlashtirish jarayonini oz ichiga oladi Oquv jarayonida masofaviy oqitish texnologiyalari qoilanilgan holda talabalarning bilimlarini baholash va ulaming bilish hamda idrok etish xususiyatlarini aniqlash alohida mazmun kasb etadi Shunda bilimlar sifati ustidan xolis va kop mezonli nazorat shaklining roli oshadi

103 Masofaviy o lsquoqitish modellari va ularning turlari

Masofaviy oqitishning tashkil qilinishiga sabab boigan vaziyatlari bilan farqlanuvchi bir nechta modellar mavjud boiib ular geografik sabablar (mamlakat maydoni markazdan geografik uzoqlashgan regionlar mavjudligi)

mamlakatning kompyuter va axborot texnologiyalari jihatidan rivoj-


langanlik darajasi transport va kommunikatsiyalarning rivojlanish darajasi mamlakatning ta rsquolim sohasidagi odatlari MT uchun mutaxasisslar mavjudligi tarsquolim sohasida axborot va kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish darajasi bilan farqlanadi

1 Birlamchi model Ushbu model faqat masofaviy talabalar bilan ishlash uchun yaratiladi Ularning har bittasi virtual olsquoqituvchiga biriktirilgan boiadi Maslahatlar va yakuniy nazoratni topshirish uchun esa mintaqaviy boiimlar boiishi shart Shunday oquv kurslarida oquv shaklini tanlashda oqituvchi va talabalarga katta imkoniyatlar hamda erkinliklar beriladi Bu modelga misol qilib Buyuk Britaniyaning Ochiq Universitetidagi (httpwwwouuk) tarsquolimni olish mumkin

2 Ikkilamchi model Bu model masofaviy va kunduzgi taiim talabalari bilan ishlash uchun yaratiladi Ikkala guruhda bir xil oquv dasturi va darslar jadvali imtihonlar va ularni baholash mezonlari mavjud Bunday oquv muassasalarida kunduzgi kurslar soni masofaviylarga qaraganda kop Ushbu masofaviy kurslar pedagogika va uslubiyotdagi yangi yonalishlar boyicha izlanishda qollaniladi Bu modelga misol qilib Yangi Angliya va Avstraliya Universitetidagi (h ttp wwwuneeduau) taiimni olish mumkin

3 Aralash model Ushbu model masofaviy va kunduzgi taiim turlarini integratsiyalash uchun yaratiladi Talabalar oquv kursining bir qismini kunduzi boshqa qismini esa masofadan oqiydi Shu bilan birga bu taiim turiga virtual seminar taqdimotlar va leksiyalar otkashyzish ham kiradi Bu modelga misol qilib Yangi Zelandiyaning Massey Universitetidagi (httpwwwmasseyacnz) taiimni korsatish mumshykin

4 Konsorsium Ushbu model ikki unversitetning bir-biri bilan birlashishini talab qiladi Bu muassasalardan biri oquv kurslarini tashkil qilib ishni tarsquominlasa ikkinchisi ulami tasdiqlab kurslarni talabalar bilan tarsquominlaydi Shu bilan birga bu jarayonda butun universitet emas balki bitta kafedra yoki markaz yoxud universitet omida tarsquolim sohasida ishlaydigan korxonalar ham qatnashishi mumkin Ushbu modelda oquv kurslarini doimiy ravishda nazorat qilish va muallif huquqlarini tekshishyrish zarur boiadi Bu modelga misol qilib Kanadadagi Ochiq Oquv Agentligidagi (httpwwwolabcca) taiimni olish mumkin

5 Franchayzing Ushbu modelda ikki universitet bir-biri bilan ozlari yaratgan oquv kurslarini almashishadi MT sohasida yetakchi boigan oquv muassasasi ozining oquv kurslarini bu sohada ilk qadam qoyadigan muassasaga taqdim qiladi Bu modelda ikkala muassasa tala-


balari bir xil tarsquolim va diplom olishadi Bu modelgamisol qilib Ochiq Universitet Biznes maktabi va Sharqiy Yevropa Universitetlari bilan boigan hamkorligini korsatish mumkin

6 Validatsiya Ushbu model universitet bilan uning filiallari ortasidagi munosabatlarga oxshash Bu modelda bitta universitet oquv kursi diplomlarini kafolatlasa qolgan bir nechta universitet talabashylar bilan tarsquominlaydi

7 Uzoqlashgan auditoriyalar Ushbu modelda axborot va kommunishykatsiya imkoniyatlaridan keng foydalaniladi Bitta oquv muassasasida boiib otgan oquv kurslari videokonferensiyalar radiotranslyatsiyalar va telekommunikatsion kanallar orqali sinxron telekorsatuvlar korinishida boshqa auditoriyalarga uzatiladi Uning aralashgan modeldan farqi shundaki bu modelda talabalar kunduzgi taiimda qatnash- maydi Bu modelga misol qilib AQSHning Viskonsing Universitetidagi va Xitoyning Markaziy radio va televideniye Universitetidagi taiimni olish mumkin

8 Loyihalar Ushbu model davlat dasturlari yoki ilmiy izlanish maqsadidagi dasturlarni bajarish uchun yaratiladi Asosiy ish MT mutaxassislari va pedagoglar toplangan ilmiy-metodik markaz zimma- siga tushadi Bu modelda yaratilgan kurslar aholining katta qismiga namoyish qilinib oz vazifasini bajarib boiganidan keyin toxtatiladi Bu modelga misol qilib Afrika Osiyo va Lotin Amerikasidagi rivojlanmagan mamlakatlarda otkazilgan har xil kurslami keltirish mumkin


1 Masofaviy tarsquolim nima2 Masofaviy tarsquolim qachondan boshlab qollana boshlandi3 Masofaviy tarsquolimning qllanish sabablari nimalardan iborat4 MT ning hozirgi tarsquolim jarayonidagi orsquorni qanday5 MT ni qollashning qanday usullari bor6 MT texnologiyalarini yana qaysi sohalarda qollash mumkin7 MT ning elementlari nimalardan iborat8 MT da Internetning olsquomi qanday9 MT ning qanday modellari mavjud

10 Elektron darsliklar nima


XI bob AXBOROT XAVFSIZLIGI

111 Axborot xavfsizligining asosiy tushunchalari va tasnifi axborot himoyasi va uning turkumlari

Hozirgi zamon jamiyati hayotini axborot texnologiya- larisiz tasawur etish qiyin Kompyuterlar bank sistemasishyda atom reaktorini nazorat qilishda quwatni taqsimlashda samolyot hamda kosmik kemalami boshqarishda va hk

ishlatilmoqda Hozir kompyuter sistemalari va telekommunikatsiyalar mamlakat mudofaa sistemasining ishonchliligi va xavfsizligini aniqlaydi axborotni saqlash ishlash istemolchiga yetkazish yolsquoli bilan axborot texnologiyalarini amalga oshiradi

Jamiyatning avtomatlashtirishning yuqori darajasiga intilishi uni foydalaniladigan axborot texnologiyalari xavfsizligi darajasiga bogiiq qilib qoyadi Haqiqatan kompyuter sistemalarining keng koiamda ishlatilishi doimo olsquosib boruvchi axborot hajmini ishlash jarayonlarini avtomatlashtirishga imkon bersa-da bu jarayonlarni agressiv tarsquosirlarga nisbatan ojiz qilib qolsquoyadi Binobarin axborot texnologiyalaridan foyshydalanuvchilar oldida yangi muammo mdash axborot xavfsizligi muammosi kondalang boidi

Xavfsizlik muammosi aslida yangi muammo emas chunki olsquoz xavfsizligini tarsquominlash har qanday sistema uchun uning murakkabligi tabiatidan qati nazar birlamchi vazifa hisoblanadi Ammo himoyalanuvchi obyekt axborot sistemasi boisa yoki agressiv tarsquosir vositalari axborot shaklida boisa himoyaning mutlaq yangi texnologiyalarini va metodlarini yaratishga tolsquoglsquori keladi Ayniqsa kolsquopchilik foydalanadigan vaqti boiinuvchi sistemalarda hamda aloqaning oddiy telefon liniyasi yoki ochiq kompyuter tarmoqlari orqali foydalanuvchi sistemalarda himoya vositalariga boigan talab yanada yuqoriroq boiadi Maiumotlami himoyalovchi metodlar hamda xakerlarga qarshi harakat vositalari majmuasini belgilash maqsadida kompyuter xavfsizligi atamasi ishlatila boshlandi

Maiumotlami ishlovchi taqsimlangan sistemalaming paydo bolishyshi xavfsizlik masalasiga yangicha yondashish shakllanishiga olib keldi Marsquolumki bunday sistemalarda tarmoqlar va kommunikatsion uskunashylar foydalanuvchilarning terminallari bilan markaziy kompyuterlar ortasida marsquolumotlar almashishga xizmat qiladi Shu sababli marsquolumotlar


uzatiluvchi tarmoqlarni himoyalash zaruriyati tugildi va shu bilan birga tarmoq xavfsizligi atamasi paydo boidi Bunda alohida olingan lokal tarmoq emas balki marsquolumotlami ishlovchi birlashgan tarmoq bilan bogiangan korxona hukumat idoralari va olsquoquv yurtlari tarmoqlari majmuasi kozda tutiladi Kompyuter va tarmoq xavfsizligi ortasida aniq chegara qolsquoyib boimasligini tarsquokidlash lozim

Xavfsizlik mdash hayotimizning biz har kuni tolsquoqnashadigan jihati eshikni qulflaymiz qimmatbaho narsalami begona kozlardan berkitamiz va hamyonni duch kelgan joyda qoldirmaymiz Bu laquoraqamli dunyogaraquo ham rasm bolsquolishi shart chunki har bir foydalanuvchining kompyuteri qaroqchi hujumi obyekti bolishi mumkin

Kommersiya tashkilotlari ozining birinchi galdagi vazifasi bolmish xavfsizlikni tarsquominlashni emas balki uni tarsquominlashga sarf etiladigan xarajatlami muqarrar balo deb hisoblab kelganlar Qandaydir darajada bu laquooqilona ishraquo nihoyat usiz ham ish bajarishda tosiqlar tolib- toshib yotibdi-ku Ammo firmaning barcha korporativ binolariga kecha- kunduz kirishga ruxsat berishga jurat etuvchi aqli raso laquosanoat darchalariraquo kopmi Albatta yoq Hatto kichkina kompaniya binosiga kirishda ham sizni qorovul yoki kirishni chegaralovchi va nazoratlovchi tizim qarshi oladi Axborotni himoyalash esa hali kongildagidek emas Axborotni qanday yoqotish mumkinligini va bu qanday oqibatlarga olib kelishini barcha ham tushunavermaydi

Yirik kompaniyalar yaxshigina saboq oldilar xakerlar Yahoo Amazoncom kabi kompaniyalarga va hatto kosmik tadqiqot agentligi NASAga katta zarar yetkazdilar Xavfsizlik xizmati bozorining eng yirik namoyandalaridan biri RSA Security har qanday tahdidga qarshi chora borligi xususida oylamasdan qilgan bayonotidan bir necha kundan keyin hujumga duchor boldi

Odatda odamlardan yoki predmetlardan kelib chiqadigan va zarar yetkazadigan tahdidlar quyidagi sinflarga bolinadi ichki yoki tashqi va strukturalangan (marsquolum obyektga qarshi) yoki strukturalanmagan (laquokimga Xudo beradiraquo qabilida moijallanuvchi) Masalan kompyuter viruslari laquotashqi strukturalanmagan tahdidlarraquo sifatida turkumlanadi va tamomila oddiy hisoblanadi Qizigi shundaki foydalanuvchilar oz kompyuterini muayyan nishon deb hisoblamaydi ular ozlarini yaxshigina himoyalangandek sezishadi Zarur darajadagi himoya aksariyat hollarda ishning holatiga bogiiq Agar tashkilot yoki kompaniya siyosiy tazyiq nishoni boisa milliy energetik resurslami taqsimlovchi yoki milliy aloqa tarmoqlariga xizmat qiluvchi davlat infrastrukturasi tarkibida


boisa oddiy terrorchilar bombalarini va pistoletlarini chetga qoyib tashkilotingizga turli-tuman dasturiy vositalar yordamida elektron hujum- ni amalga oshirish masalasini korishadi Ikkinchi tomondan savdo- sotiq va marketing boyicha oddiy tashkilot xususida soz borsa faqat mijozlar royxatini ogirlovchi xizmatchilar togrisida qalbaki kredit kartochkalari boyicha tovar oluvchi firibgarlar tarmoqqa preyskurant- lardan foydalanish maqsadida kiruvchi raqobatchilar Web-saytni tamagirlik maqsadida buzuvchilar va shunga oxshashlar togrisida qaygurishga togri keladi

Ammo vahimaga orin yoq Birinchi navbatda kundalik ehtiyot choralari korilishi lozim Axborotga ega boiishning eng ommabop usuli mdash oddiy ogrilik Siz ish stolingizda momaygina pulni qoldirib ketmaysiz- ku Nima uchun boquvchingiz mdash shaxsiy kompyuter xavfsizligini tarsquominlashga ozgina vaqt sarf qilmaysiz Bu nafaqat apparat vositalariga balki maiumotlarga ham taalluqli Maiumotlami ogirlatish yoki yoqotish katta barsquozida tuzatib boimaydigan zarar keltiradi

Maiumki tizimli marsquomurlar barcha maxfiy materiallardan foydashylanish imkoniga ega va odatda kompaniya foydasidan oz ulushlariga ega emaslar Shu sababli ular tashkilot xavfsizligiga tahdid sola oluvchi- lar orasida eng kattasi hisoblanadilar Tarsquokidlash lozimki kompaniya ishga kiruvchilami sinchiklab tekshiradi Xuddi shuningdek xavfsizlik xizmatini tarsquominlovchilarga ayniqsa maslahat berish rejalashtirish va marsquomurlashni tavsiya etuvchilarga diqqat bilan qarash lozim

Sivilizatsiya rivojining hozirgi bosqichida axborot nafaqat jamoat va davlat institutlari faoliyatida balki har bir inson hayotida hal qiluvchi rol oynaydi Koz oldimizda jamiyatning axborotlashishi shiddat bilan va kopincha oldindan bilib boimaydigan tarzda rivojlanmoqda Biz esa uning ijtimoiy siyosiy iqtisodiy va boshqa oqibatlarini endi-endi tushunib yetmoqdamiz Jamiyatimizning axborotlashishi yagona dunyo axborot makoni yaratilishiga olib keladiki bu makon doirasida axboshyrotni yigish ishlash saqlash va subyektlar mdash insonlar tashkilotlar davlatlar ortasida almashish amalga oshiriladi

Siyosiy iqtisodiy ilmiy-texnikaviy va boshqa axborotlami tezlikda almashish imkoniyati jamiyat hayotining barcha sohalarida va ayniqsa ishlab chiqarish hamda boshqarishda yangi texnologiyalaming qoilani- lishi sozsiz foydali ekanligi ravshan Ammo sanoatning jadal rivojlanishi Yer ekologiyasiga tahdid sola boshladi yadro fizikasi sohasidagi yutuqlar yadro urushi xavfini tugdirdi Axborotlashtirish ham jiddiy muammolar manbayiga aylanishi mumkin


Urushlar doimo bolib kelgan Vaqt otishi bilan urushni olib boshyrish butun bir fanga aylandi Har qanday fandagidek urushning oz tarixi oz qoidasi mashhur namoyandalari oz metodologiyasi paydo boldi

Zamonaviy urush goyasi juda ildamlab ketdi Endi uning makoni mdash butun Yer shari Urush lokal qaroqchilik hujumidan global muammoga aylandi

Turli mamlakatlaming harbiy doktrinalarida elektron qurol rivoji rejalari va maxsus vazifalarga moijallangan dasturiy tarsquominot togrisida eslatishlar kozga tashlanmoqda Turli razvedka manbalaridan kelayotgan axborot tahlili barsquozi bir davlatlarning rahbarlari hujumlar kiber- dasturlarini yaratishni moliyalashtirayotganliklari haqida xulosa chiqarish imkonini beradi

Axborot urushi oddiy vositalar yordamidagi harbiy harakatlar sashymara bermaydigan hollarga nisbatan strategik alternativa sifatida qaralmoqda

Harbiylar tomonidan kiritilgan axborot urushi atamasi real qirginli hamda yemiruvchi harbiy harakatlar bilan bogiiq shafqatsiz va xavfli faoliyatni anglatadi Shtab urushi elektron urush psixologik amallar va hk bu urushning alohida qirralaridir

Har qanday urush shu jumladan axborot urushi zamonaviy qurol yordamida olib boriladi Axborot quroli yordamida urush olib boriluv- chi barcha qurollardan farqli oiaroq ersquolon qilinmagan va kopincha dunyoga korinmaydigan urushlarni olib borish mumkin (olib boril- moqda ham) Bu qurolning tarsquosir obyektlari mdash iqtisodiy siyosiy ijtimoiy kabi va hk jamiyat va davlat institutlari Maiumotlami uzatish tarmoqlari kelajakda janglar maydoniga aylanishi allaqachon ersquotirof etilgan

Axborot quroli hujumda va mudofaada laquoelektron tezlikraquo bilan ishlatilishi mumkin U eng ilgor texnologiyalarga asoslangan bolib harbiy nizolami dastlabki bosqichda hal etishni tarsquominlaydi hamda umummaqsad kuchlari qoilanishini istisno qiladi Axborot qurolini qoilanish strategiyasi hujumkor xarakterga ega Ammo ayniqsa fuqarolik sektorida xususiy zaiflik nuqtayi nazari mavjud Shu sababli bunday quroldan va axborot terrorizmidan himoyalanish muammosi hozir birinchi oringa chiqqan Foydalanuvchilari dunyo tarmoqlarida ishlashni tarsquominlovchi mamlakatshylaming milliy axborot resurslari zaifligi mdash har ikki tomon uchun xavfli holat Dushmanlaming axborot resurslari birgalikda zaifdir

Axborot quroli deganda axborot massivlarini yoqotish buzish yoki ogirlash vositalari himoyalash tizimini yoqotish qonuniy foy-


dalanuvchilar faoliyatini chegaralash asbob-uskunalar va butun komshypyuter tizimining ishlash tartibini buzish vositalari tushuniladi

Hozir hujumkor axborot quroli sifatida quyidagilarni korsatish mumkin

mdash kompyuter viruslari mdash kolsquopayish dasturlarda olsquomashish aloqa liniyalari m arsquolumotlarni uzatish tarmoqlari boyicha uzatilish boshqarish tizimlarini ishdan chiqarish va shu kabi qobiliyatlarga ega

mdash mantiqiy bombalar mdash signal boyicha yoki omatilgan vaqtda harakatga keltirish maqsadida harbiy yoki fuqaro infrastrukturalariga omatiluvchi dasturlangan qurilmalar

mdash telekommunikatsiya tarmoqlarida axborot almashinuvini boshqashyrish vositalari mdash davlat va harbiy boshqaruv kanallarida axborotni soxtalashtirish

mdash testli dasturlarni betaraflashtirish vositalarimdash obyekt dasturiy tarsquominotiga aygoqchilar tomonidan atayin kiri-

tiluvchi turli xil xatoliklarUniversallik maxfiylik apparat-dasturiy amalga oshirilishining har

xilligi tarsquosirining keskinligi qollanish vaqti va joyini tanlash imkoniyati nihoyat foydaliligi axborot qurolini haddan tashqari xavfli qiladi Bu qurolni masalan intellektual mulkni himoyalash vositasiga oxshatib niqoblash mumkin Bundan tashqari u hatto urush elon qilmasdan hujum harakatlarini avtonom tarzda olib borish imkonini beradi

Hozirgi jamiyatda axborot qurolini ishlatish harbiy strategiyasi fushyqaro sektori bilan uzviy boglangan Axborot qurolining uning tarsquosiri shakli va usullarining paydo boiishi hamda qoilanishi xususiyatlarining turli-tumanligi undan himoyalanishning murakkab masalalarini vujudga keltiradi

Axborot quroli qollanishining oldini olish yoki qoilanishi oqibatlarini bartaraf qilish uchun quyidagi choralami korish lozim

mdash axborot resusrlarining fizik asosini tashkil etuvchi moddiy-texnik obyektlami himoyalash

mdash marsquolumotlar bazalari va banklarining bir mersquoyorda va muttasil ishlashini tarsquominlash

mdash axborotdan ruxsatsiz foydalanishdan uni buzilishidan yoki yoq qilinishidan himoyalash

mdash axborot sifatini saqlash (oz vaqtidaligi aniqligi tolaligi va foydalanuvchanligi)

Davlatning Dunyo ochiq tarmogiga ulanishining iqtisodiy va ilmiy- texnik siyosatida axborot xavfsizligini nazarda tutish lozim Fuqarolaming


axborotga va intellektual mulkka ega boIishdek qonuniy huquqini saqlashga moijallangan bu ochiq siyosat mamlakat hududida tarmoq asbob- uskunalarini axborot quroli elementlari kirishidan saqlashni kozda tutishi lozim Bu muammo hozir chet el axborot texnologiyalari ommaviy sotib olinayotgan paytda olsquota muhimdir

Maiumki dunyo axborot makoniga ulanmasdan mamlakat iqtiso- dini rivojlantirib boimaydi Internet tarmogi tomonidan tarsquominlangan axborot va hisoblash resurslaridan operativ foydalanishni davlatchilikni fuqarolik jamiyati institutlarini mustahkamlash ijtimoiy infra- tuzilmalaming rivojlanish shartlari sifatida talqin etish mumkin

Ammo mamlakatning xalqaro telekommunikatsiya tizimida va axborot almashinuvida ishtirokini axborot xavfsizligi muammosini kompleks hal qilmasdan tarsquominlash mumkin emasligini aniq tasawur etish lozim

Ayniqsa axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari sohasida rishyvojlangan mamlakatlardan texnologik jihatdan orqada qolayotgan mamlakatlar uchun xususiy axborot resurslarini himoyalash muammosi jiddiy hisoblanadi

Axborot qurolini ishlab chiqishni va uni ishlatishni kimyoviy va bakteriologik qurol kabi taqiqlash ehtimoldan uzoq Shuningdek kopgina mamlakatlaming yagona global axborot makonini shakllantirish boyishycha urinishlarini ham chegaralab boimaydi

Tizim marsquomuri uchun himoyaning maqbul sathini tarsquominlashning yagona usuli axborotga ega boiishdir chunki hozircha axborot hujumiga insongina eng tez munosabat bildira oladi Demak axborot himoya marsquo- murlarining oqishiga va professional osishiga qilinadigan sarf-xarajat axshyborot hujumlariga qarshi eng samarali vosita hisoblanadi

Axborotga nisbatan xavf-xatarlar tasnifi tarmoq xavfsizligini nazorat qilishning texnik vositalari Tashkilotning himoyalash sistemasiga boigan haqiqiy ehtiyojini aniqlash va xavfsizlikning mavjud barcha xilma-xil choralaridan kerakligini tanlashda turli yondashishlardan foydalaniladi Bunday yondashishlardan biri axborot himoyasining quyidagi uchta jihatiga asoslangan

1 Himoyaning buzilishi Korxonaga tegishli axborotni saqlash va ishshylatish xavfsizligiga zarar keltiruvchi har qanday harakatlar

2 Himoya mexanizmi Himoyaning buzilishini aniqlash va bartaraf etish hamda buzilishlar oqibatini tugatish mexanizmlari

3 Himoya xizmati Maiumotlami ishlash sistemalari va korxonaga tegishli axborotni tashish xavfsizligi saviyasini oshirishga moijallangan servis xizmati


Himoyaning buzilishi Kompyuter sistemasi yoki tarmogi himoyasini buzishga urinishlarni kompyuter sistemasiga axborot bilan tarsquominshylovchi obyekt sifatida qarash orqali tasniflash mumkin Umumiy holda axborot oqimining qandaydir manbadan (masalan fayl yoki xotira qismi) adresatga (masalan boshqa fayl yoki bevosita foydalanuvchiga) uzatilishi kuzatiladi Shu nuqtayi nazardan quyidagi hujumlami farqlash mumkin

bull uzish (razedineniye)bull ushlab qolish (perexvat)bull turlash (modifikatsiya)bull soxtalashtirish (falsifikatsiya)Yuqorida keltirilgan buzilishlar passiv va aktiv hujum atamalari

boyicha tasniflanganda passiv tahdidga ushlab qolish mansub boisa aktiv tahdidga uzish turlash va soxtalashtirish mansub ekanligini korish qiyin emas

Passiv hujumlar natijasida uzatilayotgan marsquolumotlar ushlab qolinadi yoki monitoring amalga oshiriladi Bunda buzgunchining maqsadi uzatilayotgan axborotni ushlab qolishdir Passiv buzilishlarni ikkita guruhga axborotlar mazmunini fosh etish va marsquolumotlar oqimini tahlii etishga ajratish mumkin boiadi

Axborotlar mazmunini fosh etish nima ekanligi maium Telefon orqali suhbatda elektron pochta axborotida yoki uzatilayotgan faylda muhim yoki maxfiy axborot boiishi mumkin Tabiiyki bunday axborot bilan bu axborot moijallanmagan shaxslaming tanishishi maqbul emas

M a rsquolumotlar oqimining tahlili mukammalroq hisoblanadi Faraz qilaylik biz axborot yoki boshqa uzatiluvchi marsquolumotlar mazmunishyni shunday niqoblaylikki buzgunchi axborotni qoiga kiritganida ham undagi axborotni chiqarib ololmasin Kopincha axborot mazmunini niqoblashda shifrlash qoilaniladi Ammo axborot mazmuni shifrlash yordamida ishonchli tarzda berkitilgan boisa-da buzgunchida uzatishyluvchi maiumotlaming oziga xos alomatlarini kuzatish imkoniyati qoladi Masalan uzatuvchini va axborotlami uzatishga ishlatiluvchi uzellami axborotlar uzunligini va ularning almashinuv chastotasini aniqlash mumkin Bunday axborot marsquolumotlar almashinuvidan kozlangan maqsadni aniqlashda juda qoi kelishi mumkin

Aktiv hujumlar natijasida marsquolumotlar oqimi ozgartiriladi yoki soxta oqimlar hosil qilinadi Bunday buzilishlarni tort guruhga ajratish mumkin imitatsiya tiklash axborotni (turlash) modifikatsiyalash xizmat korsatishdagi xalallar


Imitatsiya deganda obyektning ozini boshqa obyekt qilib korsatishi tushuniladi Odatda imitatsiya aktiv buzilishlaming boshqa bir xilining urinishi bilan birgalikda bajariladi Masalan buzgunchi sistemalar almashinayotgan autentifikatsiya marsquolumotlari oqimini ushlab qolib songra autentifikatsiya axborotlarining haqiqiy ketma-ketligini tiklashi mumkin Bu esa vakolati chegaralangan obyektning ozini vakolati kengroq obyekt qilib korsatishi (imitatsiya) orqali vakolatini kengaytirishiga imkon beradi

Tiklash deganda marsquolumotlar blokini passiv ushlab qolib keyin ruxsat berilmagan natijani hosil qilish maqsadida uni retranslyatsiya qilish tushuniladi

M a rsquolumotlarni modifikatsiyalash deganda ruxsat berilmagan natijashyni hosil qilish maqsadida qonuniy axborot qismini ozgartirish yoki axborot kelishi ketma-ketligini ozgartirish tushuniladi

Xizmat kolsquorsatishdagi xalallar aloqa yoki ularni boshqaruvchi vositalaming normal ishlashiga tosqinlik qiladi Bunday buzilishlarda muayyan maqsad kozlanadi masalan obyekt marsquolum adresatga yonaltirilgan barcha axborotlami toxtatib qolishi mumkin Yana bir misol tarmoqni atayin axborotlar oqimi bilan ortiqcha yuklash orqali yoki tarmoqni ishdan chiqarish yoli bilan barcha tarmoq ishini blokirovka qilish mumkin

Himoyaning aktiv buzilishining oldini butunlay olish juda murakshykab chunki bunga faqat barcha aloqa vositalarini uzluksiz fizik himoyashylash orqali erishish mumkin Shu sababli himoyaning aktiv buzilishida asosiy maqsad ularni operativ tarzda aniqlash va tezdan sistemaning ishga layoqatliligini tiklash boiishi shart Buzilishlaming oz vaqtida aniqlanishi buzgunchini toxtatish vazifasini ham otaydi va bu vazifaga buzilishdan ogohlantirish sistemasining qismi deb qarash mumkin

Himoya mexanizmlari Amaliyotda ishlatiladigan himoya mexanizm- larining aksariyati kriptografiyametodlariga asoslangan Shifrlash yoki shifrlashga yaqin axborotni ozgartirish maiumotlami himoyalash metodi hisoblanadi

Himoya xizmati Amaliyotda qoUaniladigan himoya vazifalari toplam- laridan biriga quyidagilar kiradi konfidensiallik autentifikatsiyalash yaxlitlik yolgonning mumkin emasligi foydalanuvchanlik foydalanuvchanlikni boshqarish

Konfidensiallik Konfidensiallik marsquolumotlar oqimini passiv hujumlardan himoya qilishga xizmat qiladi Axborotlar mazmunining muhimligiga qarab himoyaning bir necha sathlari omatilishi mumkin


Keng marsquonodagi himoya xizmati ixtiyoriy ikkita foydalanuvchi ortasida uzatiluvchi barcha maiumotlarning himoyasini marsquolum vaqt mobayshynida tarsquominlashi lozim Masalan agar ikki sistema ortasida virtual aloqa o m a tilg an bo lsa bunday keng m arsquonodagi himoya foydalanuvchilar marsquolumotlari uzatilgandagi har qanday yoqolish- larga tosiq bola oladi Tor marsquonodagi himoya xizmati alohida axboshyrotni yoki hatto axborotning alohida qismining himoyasini tarsquominlay oladi Ammo bunday choralarning samarasi keng marsquonodagi himoya xizmatiga nisbatan kam ularni amalga oshirish esa barsquozida murakkab va qimmat bolishi mumkin

Autentifikatsiya Autentifikatsiya xizmati axborot manbayini ishonchli identifikatsiyalashga moijallangan Masalan biror xavf togrisida signal berilganda autentifikatsiya xizmatining vazifasi bu signalning manbayi haqiqatan ham signal uzatuvchi ekanligini tekshirishdan iborat boiadi Tashqi interaktiv aloqada masalan terminal yordamida bosh uzelga ulanishdagi servis xizmatining ikki jihatini ajratish mumkin Birinchidan boglanish omatilishida autentifikatsiya vositalari aloqada ishtirok etuv- chilaming haqiqiy (ekan)ligiga kafolat berishi lozim Ikldnchidan keyingi maiumot almashinuvida bu vositalar marsquolumotlar oqimiga uchinchi tomonning aralashishiga yoi qoymasligi darkor

Yaxlitlik Yaxlitlik konfidensiallik kabi axborotlar oqimiga alohida axborotga yoki hatto axborot qismiga taalluqli boiishi mumkin Bu holda ham jami oqimni himoyalash maqsadga muvofiq hisoblanadi Axborot yaxlitligini bogianishlar asosida himoyalovchi vositalar axborot oqimi bilan ish koradi va qabul qilingan axborotlaming uzatilgan axborotlarga kamaymasdan qoshilmasdan dastlabki uzatish ketma- ketligi buzilmasdan qaytarishlarsiz aniq mos kelishi kafolatini ta rsquominlaydi Bu vositalar marsquolumotlar buzilishi himoyasini ham tarsquominlaydi Shunday qilib axborot yaxlitligini bogianishlar asosida himoyalovchi vositalar axborot oqimini modifikatsiyalashdan hamda xizmat korsatishdagi xalallardan himoyalovchi vositalami oz ichiga oladi

Yolglsquoonning mumkin emasligi Yolgonning mumkin emasligini kafolatlovchi vositalar uzatuvchi va qabul qiluvchining axborotlar uzatilganligi haqiqat ekanligidan tonishlariga imkon bermasligi kerak Shunday qilib agar axborot ishonch qozonmagan uzatuvchi tomonidan yuborilgan boisa qabul qiluvchi axborot xuddi shu uzashytuvchi tomonidan yuborilganligini isbot qilish imkoniyatiga ega bo iishyshi zarur


Resurslardan foydalanuvchanlik Buzilishning kopgina xillari resurslardan foydalanuvchanlik yoqolishiga yoki ulardan foydalanish qiyinlashishiga olib keladi Bunda barsquozi hollarda autentifikatsiya va shifrlash kabi avtomatlashtirilgan qarshi choralar samara bersa barsquozi hollarda buzilishlaming oldini olish yoki sistemaning foydalanuvchanligini tiklash uchun marsquolum fizikaviy harakatlar talab qilinadi

Foydalanuvchanlikni boshqarish Foydalanuvchanlikni boshqarish deganda aloqa kanallari orqali tarmoq uzellaridan ilovalardan foydalashynishni chegaralash va nazorat qilish imkoniyati tushuniladi Bunday nazoratda har bir obyekt oz vakolat doirasiga ega bolganligi sababli obyektlaming resurslardan foydalanishga urinishining har birida obyektlami identifikatsiyalash imkoniyati mavjud bolishi kerak

Xavfsizlik modellari bajaradigan vazifalari boyicha samolyotlaming aerodinamik modellari yoki kemalaming suzuvchan modellari kabi sistemaning yashovchanligini asoslashga uning arxitekturasini qurili- shida foydalaniladigan asosiy prinsiplami aniqlashga imkon beradi

Hozir turli xavfsizlik modellari mavjud bolib quyidagilardan koproq foydalaniladi

Bella va La-Padula modeli Bu modelda foydalanish huquqini chek- lash vositalarini qurish maqsadida aktiv subyektlar Srsquo va passiv obyektlar Q tushunchalari kiritilgan bolib subyektlaming passiv obyektlardan foydalanish huquqlari turlicha boladi Barsquozida bu model laquofoydalanish huquqini cheklovchi matritsa modeliraquo deb yuritiladi

Denning modeli Bu model maxfiylikning turli sathiga ega bolgan hujjatlar bilan ishlashdagi himoya vositalarining iyerarxik (shajara) modelidir Bunda himoyaning konsentrik halqalari tushunchasi variant sifatida kiritilgan bolib ichki halqalar maxfiylikning maksimal sathiga mos kelsa tashqariga yaqinlashgan sari maxfiylik sathi pasayadi

Landver modeli Bu modeldan kompyuter axborotining xavfsizligi axborotni kiritish-chiqarishning barcha amallarini himoyalash orqali tarsquo- minlanuvchi lokal va korporativ tarmoqlarda foydalaniladi

Kopgina mavjud real vaqtli operatsion sistemalarda Bella va La- Padula modeli ishlatiladi Bu modelda foydalanish dispetcherining ishlatilishi shart bolib himoya sistemasi quyidagi uchlik orqali ifodalanadi Zlt S Q P gt bu yerda S mdash subyektlar toplami Q mdash obyektlar toplami P mdash subyektlaming obyektlardan foydalanish huquqlari toplami

Bella va La-Padula modeiining strukturasi quyidagi rasmda keltirilshygan


72-rasm Bella va La-Padula modeli strukturasi

Bitta muolaja bir vaqtning ozida ham subyekt ham obyekt vazifasini otashi mumkin Foydalanish huquqi bitli vektor REWMA0 orqali aniqlanadi Bu yerda R mdash oqish E mdash tahrir qilmoq W mdash yozish M mdash modifikatsiyalash A mdash marsquomuriyat О mdash mulkdor Foy- dalanishning minimal huquqi tortta mdash R E W M bitlar orqali aniqlanadi Foydalanish huquqini foydalanish marsquomuriyati belgilaydi va birorta foydalanuvchi ||P|| matritsadan foydalana olmaydi ham uni ozgartira olmaydi ham

Aksariyat hujumlar passiv bolishiga qaramasdan hatto aktiv hujumga tayyor turgan potensial buzgunchini ham aniqlash mumkin

Eng ishonchli modellar sifatida oyin modellarini korsatish mumkinki bu modellarda kamida ikki tomon mavjud boiadi Bir tomon axborot himoyasini yaratsa ikkinchi tomon bu sistemani bartaraf qilashydi Oyin birinchi tomonning qandaydir himoya sistemasini yaratishi- dan boshlanadi Undan keyin ikkinchi tomon yaratilgan himoya sisteshymasini bartaraf qilishga kirishadi birinchi tomon esa yangisini yaratishni boshlaydi Agar birinchi tomon yangi himoya sistemasini yaratguncha ikkinchi tomon oldin yaratilgan himoya sistemasini bartaraf etsa birinshychi tomon yutqazgan hisoblanadi Agar himoya sistemasi bartaraf etil- gunga qadar birinchi tomonda yangi himoya sistemasi boisa birinchi tomon yutgan hisoblanadi Birinchi raund natijasidan qati nazar oyin davom etadi Bu yondashishda himoya sistemasining samaradorlik mezoni sifatida ikki argumentli (birinchi tomonning himoya sistemasini yaratishga sarflagan vaqti va ikkinchi tomonning himoyani bartaraf etishga sarflagan vaqti) funksiya qabul qilinadi Tarsquokidlash lozimki nafaqat vaqtni balki himoyalanuvchi axborot narxini hamda yaratishbartaraf etishda- gi sarfni hisobga oluvchi yanada murakkab oyin modellari mavjud Bunshyday modellarda birinchi tomon tarafidan himoyalanuvchi axborot narxi vaqt mobaynida pasaya boradi himoya sistemasining samaradorlik meshyzoni argumentlaridan biri sifatida esa ikkinchi tomon himoyani bartaraf etganidan keyingi axborotning qoldiq narxi qabul qilinadi


Kompyuter tarmoqlarini axborot himoyasi nuqtayi nazaridan korporativ va umumfoydalanuvchi tarmoqlarga ajshyratish mumkin Korporativ tarmoqlarda barcha elementlar (aloqa kanallari bundan mustasno boiishi mumkin) bitta

korxonaga taalluqli boiadi Bunday tarmoqlarda butun tarmoq boyicha yagona axborot himoyasi siyosatini yuritish mumkin Davlat va harbiy boshqarish tarmoqlari aviatsiya va temiryoi kompaniyalari tarmoqlashyri korporativ tarmoqlarga misol boia oladi

Umumfoydalanuvchi kommersiya tarmoqlarida axborotni tarqatish asosiy maqsad boiib shaxsiy axborot resurslarini himoyalash asosan foydalanuvchilar sathida amalga oshiriladi Bunga misol tariqasida Internet tarmogini korsatish mumkin

Korporativ tarmoqlar umumfoydalanuvchi tarmoq bilan bogianishi mumkin Bu holda korporativ tarmoqning marsquomuriyati (egasi) umumfoydalanuvchi tarmoq tomonidan keluvchi xavfni tosish maqshysadida qoshimcha ehtiyot choralarini korishga majbur

Har qanday tarmoq uchun axborotni himoyalovchi sistemani yarashytishda quyidagilami hisobga olish zarur

mdash sistemaning murakkabligi Sistemaning murakkabligi qism sistemalarining soni turli-tumanligi va bajaruvchi vazifalari bilan aniqlanadi

mdash katta masofalarda taqsimlangan resurslardan foydalanish ustidan samarali nazoratni tarsquominlash mumkin emasligi

mdash resurslaming turli egalarga mansubligiKompyuter tarmoqlarida axborotni kommunikatsion qism sistemasi

orqali kafolatli uzatishni tarsquominlash maqsadida axborotlami yetkazishning ikkilangan yonalishlari hamda aloqa kanallarida axborotning buzilishi va yoqolishiga qarshi choralar kozda tutilishi lozim Bunday murakkab sistemalar adaptiv boiishi yarsquoni ulardagi elementlar nazorati doimo tarsquominlanishi va hatto alohida qism sistema ishdan chiqqanda ham sisshytema ishlashini davom ettirish imkoniyatiga ega boiishi shart

Himoyalangan kompyuter tarmoqlarida axborot xavfsizligini tarsquoshyminlovchi barcha metod va vositalar quyidagi guruhlarga ajratilishi mumshykin

mdash foydalanuvchi qism sistemasida va ixtisoslashtirilgan kommunishykatsion kompyuter sistemalarida axborot himoyasini tarsquominlash

mdash tarmoqni boshqarish qism sistemasida axborotni himoyalash


mdash aloqa kanallarida axborotni himoyalashmdash olsquozaro aloqada bolgan jarayonlaming haqiqiyligi nazoratini

tarsquominlashmdash kommunikatsion qism tarmogi orqali olinuvchi axborotning

haqiqiyligini tasdiqlashAutentifikatsiya mexanizmini tarsquominlash va obyekt resurslaridan

uzoqdagi foydalanuvchilarning foydalanishini chegaralash zarurligi hamda tarmoqda maxsus kommunikatsion kompyuter sistemalarining mavjudligi mdash kompyuter tarmoqlari obyektlarining himoyasi xususiyatidir Uzoqlashgan foydalanuvchilar haqiqiyligini tasdiqlash muammosi muhim bolganligi sababli bu muammoni yechish mexanizmlari alohida guruhga ajratilgan Kommunikatsion qism sistemasining aloqa kanallaridan bolak barcha elementlariga ixtisoslashtirilgan kommunikatsion kompyuter sistemalari sifatida qaraladi Himoyalangan korporativ tarmoqlarda konsentratorlar kommunikatsion modullar (serverlar) shlyuzlar va kopriklar obyektlarda foydalanuvchilarning kompyuter sistemalari bilan birgalikda joylashtirilishi lozim

Kompyuter sistemalarida faqat xizmatchi axborot marsquono jihatidan ishlanadi Xizmatchi axborotga adres axboroti axborotlami buzilishdan himoyalovchi ortiqcha axborot foydalanuvchilar identifikatori vaqt belgisi axborotlar (paketlar) tartib raqami shifrlash atributlari va boshqa axborot kiradi Foydalanuvchilar axboroti (ishchi axborot)ga kommunikatsion kompyuter sistemalari sathida bitlar ketma-ketligi sishyfatida qaraladi va bu ketma-ketlik kommunikatsion qism sistemasi orqali ozgartirishsiz yetkazilishi shart Shu sababli bunday sistemalarda ishchi axborot mazmunini ochmaslikdek muhim imkoniyat mavjud Ishchi axborotdan operatorlar va kommunikatsion kompyuter sistemalarining xodimlari foydalana olmasliklari lozim Bunday axborot kommunikatsion qism sistemasining boshqa elementiga muvaffaqiyatli uzatilganidan song tashqi xotira qurilmalarida saqlanmasligi darkor Berk sistemalarda ishchi axborot shifrlangan holda kommunikatsion qism sistema doirasida aylanadi

Ikki xil abonentli va chiziqli shifrlash farqlanadi Abonent axborotni yuborishdan oldin uni maxfiy yoki ochiq kalit yordamida shifrlaydi Kommunikatsion qism sistemasining kirish yolida axborot hatto abonentli shifrlash bajarilmaganida ham chiziqli shifrlanadi Chiziqli shifrlashda axborot tolaligicha barcha xizmatchi marsquolumotlari bilan shifrlanadi Chiziqli shifrlash turli kalitlar yordamida bajarilishi mumkin Bu holda buzgunchi bitta kalit yordamida kanallaming chegaralangan


sonidagi uzatilayotgan axborotdan foydalanishi mumkin Agar turli kalitlar ishlatilsa kommunikatsion modullarda nafaqat xizmatchi axborot balki butun axborot toialigicha rasshifrovka qilinadi (ishchi axborot abonent sathida shifrlangan holda qoladi) Ochiq xizmatchi axborot yordamida axborot yaxlitligi tekshirilib keyingi yonalish tanlanadi va uzatuvchiga laquokvitansiyaraquo uzatiladi Axborot yangi kalit yordamida shifrlanadi va tegishli aloqa kanali boyicha uzatiladi

Tarmoqni boshqarish markazida axborotni himoyalashning alohida choralari korilishi lozim Bu markazda butun tarmoq ishida goyat zashyrur axborot toplangani sababli axborot himoyasining zamonaviy mukammal vositalaridan foydalanishga togri keladi Kalitlarni saqlash va ular bilan ishlashda muolaja va vositalar himoyasiga alohida etibor beshyrish shart

Tarmoq marsquomuriyati kommunikatsion qism sistemasining barcha opeshyratorlari kabi faqat xizmatchi axborot bilan ish koradi Agar tarmoqda abonent shifrlash uchun kalitlar tarmoqni boshqaruvchi markaz toshymonidan taqsimlansa marsquomuriyat tarmoqning barcha kalitlaridan va demak tarmoqda saqlanayotgan hamda uzatilayotgan axborotdan foyshydalanishi mumkin Shu sababli marsquomuriyatga tegishli bolmagan axborotlaming marsquomuriyatning ixtisoslashtirilgan kompyuter sistemasida axshyborot qismi bilan ishlash imkoniyatini tosuvchi mexanizmlar kozda tutilishi lozim

Kalitlar marsquomuriyatga ham abonentlarga ham maium boimagan taqdirda ulami ishonchli boshqarish mumkin Bunda kalit tasodifiy sonlar generatori yordamida shakllantirilib maxsus assotsiativ xotira qurilmasiga yoziladi Barcha harakatlar kompyuter sistemasi operatori kira olmaydigan berk fazoda amalga oshiriladi

Axborotlami uzatish boshqarish protokollari deb ataluvchi maium qoidalar boyicha amalga oshiriladi Hozir kompyuter tarmoqlarida tarmoqning uzoqlashtirilgan elementlari ortasidagi aloqa ikkita xalqaro standart mdash TCPIP va X25 protokollari yordamida amalga oshiriladi

Internet tarmogi TCPIP protokoli asosida qurilgan X25 protoko- liga paketlami kommutatsiyalash asosida qurilgan maiumotlami uzatish texnologiyasining rivoji sifatida qarash mumkin X25 protokoli ochiq sistemalaming ozaro aloqasi modeli OS I ga muvofiq xalqaro standartlash tashkiloti ISO tomonidan yaratilgan X25 modelida tarmoqning barcha vazifalari 7 sathga ajratilsa TCPIP modelida 5 sath mavjud

X25 protokoli uzoqlashtirilgan jarayonlar ortasida yuqori ishonchli aloqani tarsquominlay oladi Tarmoqqa ulanishning soddaligini va


narxining pastligini TCPIP protokolining afzalligi sifatida korsatish mumkin

OSI modeli TCPIP modeli

TatbiqivTatbiqiy TaqdimiySeansTransport TransportTarmoqKanal TarmoqFizikaviy Fizikaviy

Protokollaming sath modellari

Tarmoqda axborotni himoyalashni tarsquominlash masalasi barcha sathlarda amalga oshiriladi Protokollaming bajarilishi boshqarish qism sisteshymasi tomonidan tashkil etiladi

Aloqa kanallarida axborotni himoyalashning eng ishonchli va univershysal metodi shifrlashdir Abonent sathida shifrlash ishchi axborotning maxfxyligini saqlashga va soxta axborotning kiritilishidan himoyalashga imkon beradi Chiziqli shifrlash esa xizmatchi axborotni himoyalaydi

Amalda berk korporativ tarmoqlar Internet kabi umumfoydalanuvshychi tarmoqlar bilan bogiangan boladi Berk korporativ tarmoqdan foydalanuvchilarning umumfoydalanuvchi tarmoq bilan aloqasining quyidagi rejimlarini korsatish mumkin

bull umumfoydalanuvchi tarmoq yordamida korporativ tarmoqning berk segmentlari yoki uzoqlashtirilgan abonentlar yagona sistemaga bir- lashtiriladi

bull berk korporativ tarmoq foydalanuvchilari umumfoydalanuvchi tarmoq abonentlari bilan ozaro aloqada boiadi

Birinchi rejimda ozaro aloqadagi abonentlaming (jarayonlaming) haqiqiyligini tasdiqlash masalasi ikkinchi rejimdagiga nisbatan ancha samarali hal etiladi Chunki bitta tarmoqning kompyuter sistemalari ozaro aloqada boiganida abonent shifrlashdan foydalanish imkoniyati tugiladi

Agar umumfoydalanuvchi tarmoq abonentlari abonent shifrlashshydan foydalanmasalar jarayonlaming ishonchli autentifikatsiyasini


axborotning maxfiyligini axborotlaming almashtirilishidan yoki ruxsat berilmagan turlantirilishidan himoyalashni tarsquominlab boimaydi

Umumfoydalanuvchi tarmoq tarafidan boiadigan xavfni tosishda tarmoqlararo ekran nomini olgan dasturiy yoki apparat vositadan foyshydalaniladi

Odatda tarmoqlararo ekran alohida hisoblash mashinasida amalga oshirilib bu mashina orqali himoyalangan korporativ tarmoq (uning fragmenti) umumfoydalanuvchi tarmoqqa ulanadi

Tarmoqlararo ekran himoyalangan korporativ tarmoqqa kelayotgan va undan chiqayotgan axborotni nazorat qiladi

Umumfoydalaniluvchi Tarmoqlararo Himoyalangantarm oq ekran tarm oq

73-rasm Tarmoqlalaro ekran yordamida tarmoqlaming ozaro ulanishi

Tarmoqlararo ekran quyidagi vazifalami bajaradibull maiumotlami filtrlashbull ekranlovchi agentlardan foydalanishbull adreslami translyatsiyalashbull voqealarni royxatga olishKorporativ tarmoqning himoyalanishi darajasiga qarab filtrlashning

turli qoidalaridan foydalaniladi Filtrlash qoidalari filtrlar ketma-ketligini tanlash orqali joriy etilib bu qoidalar maiumotlami (paketlarni) keyingi filtrga yoki protokol sathiga uzatishga ruxsat beradi yoki ruxsat bermaydi

Tarmoqlararo ekran filtrlashni kanal tarmoq transport va tatbiqiy sathlarda amalga oshiradi Ekran qanchalik kop sathni qamrab olsa u shunchalik mukammal hisoblanadi

Tarmoqlararo ekranda ekranlovchi agentlar ishlatilishi mumkin Ular dasturiy vositachi bolib subyektning obyekt bilan ulanishini tarsquoshyminlaydi songra nazorat va royxatga olishni bajargan holda axborotni jonatadi Ekranlovchi agentning yana bir vazifasi haqiqiy obyektni foydalanuvchi subyektdan berkitishdir Ekranlovchi abonentning harashykati ozaro aloqada qatnashuvchilar uchun ravshan boiadi


Tarmoqlararo ekranning adreslarni translyatsiyalash vazifasi haqiqiy ichki adreslarni tashqi abonentlardan berkitishdir Bu tarmoq topologiyasini berkitishga va agar himoyalangan tarmoqqa yetarlicha adres ajratilmagan bolsa koproq sonli adreslardan foydalanishga imkon beradi

Tarmoqlararo ekran maxsus jumallarda voqealarni royxatga oladi Jumalni muayyan qollanishga moljallash imkoniyati kozda tutiladi Jumaldagi yozuvlaming tahlili tarmoqda joriy etilgan axborot almashinuvi qoidalarini buzishga urinishlarni aniqlash va buzgunchini korsatish imkonini beradi

Tarmoqlararo ekranlar ixtisoslashtirilgan sistema korinishida yaratilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi Bu sistema unumdorligini oshiradi (barcha almashinuvlar ekran orqali amalga oshiriladi) hamda strukturaning soddalashishi evaziga axborot xavfsizligi oshadi Tarmoqlararo ekranning ishlashini marsquomuriyat tarsquominlaydi Shu sababli marsquomuriyatning ish joyi bevosita tarmoqlararo ekran oldida bolishi lozim Bu esa marsquomuriyatni identifikatsiyalash va autentifikatsiyalashni hamda boshqarish vazifasining bajarilishini osonlashtiradi

Juda jadal almashinish imkoniyatiga ega boigan tarmoqlarda tarshymoqlararo ekran bitta obyektda joylashgan ikkita va undan kop EHM larda amalga oshirilishi mumkin Tarmoqlararo ekran va shlyuz (koprik) vazifalari bitta kompyuter sistemasida amalga oshirilishi mumkin Amal- da himoyalangan tarmoq abonentlari kopincha ozaro umumfoydalashynuvchi tarmoq orqali bogianadi Barcha fragmentlar umumfoydalashynuvchi tarmoqqa tarmoqlararo ekranlar orqali ulanadi

Uzoqlashtirilgan jarayonlar ozaro aloqa qilishlaridan oldin haqiqiy ekanliklariga qanoat hosil qilishlari lozim Aloqadagi jarayonlaming haqiqiyligini tekshirish quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi

bull identifikatorlami ayirboshlashbull laquoqoi berishishraquo muolajasibull kalitlami taqsimlashda autentifikatsiyalashAloqa omatilgandan song axborot ayirboshlash jarayonida soxta-

lashtirishlardan himoyalanish zarur Buning uchun quyidagi tortta shartning bajarilishini tarsquominlash darkor

bull maiumotlami qabul qiluvchi ulaming haqiqiyligiga ishonch hosil qilishi shart

bull maiumotlami uzatuvchi ulaming qabul qiluvchiga yetishiga ishonch hosil qilishi kerak

bull maiumotlami uzatuvchi ulaming qabul qilinganligi xususidagi tasdiqning haqiqiyligiga ishonch hosil qilishi zarur


Marsquolumotlar manbayi va uzatiluvchi (yetkazilgan) maiumotlarning haqiqiyligini tasdiqlash raqamli imzo yordamida amalga oshiriladi Axborotlar qabul qilinganligini tasdiqlash kvitansiya uzatish rejimini tashkil etish orqali bajariladi Kvitansiya olingan axborot xususida nazorat axboroti bolgan qisqacha axborot va raqamli imzodan tashkil topadi Raqamli imzo bilan tasdiqlangan bunday kvitansiyani olgan uzatuvchi axborotning muvaffaqqiyatli qabul qilinganiga ishonch hosil qiladi

Axborotning raqamli imzosi nazoratlovchi ikkili ketma-ketlikdan iborat Bu ketma-ketlik axborot marsquolumotlarining va axborot jonatuvchi maxfiy kalitining xesh-funksiyalari maxsus ozgartirilishi yordamida olinadi Shunday qilib raqamli imzo bir tarafdan ozida axborot mdash marsquomuriyatning nazorat xarakteristikasini (xesh-funksiyasini) eltsa ikkinchi tarafdan axborot mazmuni bilan maxfiy kalit egasi ortasidagi aloqani korsatadi

Xesh-funksiyaning ishlatilishi axborot marsquolumotlarining almashtirilishi yoki turlantirilishini aniqlashga imkon beradi Raqamli imzo goyasi birinchi marta 1976-yili amerikalik mutaxassislar U Diffi va M Xellman tarafidan tavsiya etilgan Hozir raqamli imzoni shakllantirishda ochiq (nosimmetrik) kalitli shifrlash metodlaridan foydalaniladi

Tarmoqlardagi hujumlarga samarali qarshilik korsata olish va biznesdagi ochiq tarmoqlardan xavfsiz hamda faol foydalanish imkonishyyatini tarsquominlash maqsadida 1990-yillarda VPN(Virtual Private Network) yarsquoni Virtual xususiy tarmoq qurish konsepsiyasi ishlab chiqilgan va hozir jadal takomillashib bormoqda

Virtual xususiy tarmoqlami qurish konsepsiyasi asosida oddiy goya yotadi Bu goya boyicha agar global tarmoqning ikkita foydalanuvchisi yarsquoni marsquolumot almashadigan foydalanuvchilar mavjud boisa u holda shu foydalanuvchilar ortasida ochiq tarmoq orqali uzatiladishygan maiumotning yaxlitligini va konfidensMigini tarsquominlash uchun virtual himoyalangan tunnel qurish lozim virtual himoyalangan tun- nelga ruxsat hamma aktiv va passiv hujumlar uchun juda qiyinlashtiril- gan boiishi kerak

VPN tunneli bu mdash virtual tarmoqning kriptografik himoyalanshygan marsquolumotlar paketi uzatiladigan ochiq tarmoq orqali otkazilgan ulanish VPN tunneli orqali maiumot uzatish jarayonida axboshyrotni himoyalash quyidagi funksiyalami bajarishga asoslangan

1 Ozaro aloqada boigan tomonlami aytentifikatsiyalash2 Uzatiladigan maiumotlami kriptogrfik shifrlash


3 Yetkazilgan axborotning haqiqiyligini va yaxlitligini tekshirishYuqoridagilami amalga oshirish uchun axborot himoyasining krip-

tografik metodlaridan foydalaniladi Bu himoyaning samaradorligi simmetrik va asimmetrik kriptografik sistemalarni birgalikda qoilanish orqali tarsquominlanadi

113 Virus va uning turlari

j I Zararkunanda dasturlar va awalo viruslar kompyu- I ter sistemasi uchun jiddiy xavf hisoblanadi Bu xavfni nazar- I mdash u щ pisand qilmaslik foydalanuvchilar axboroti uchun jiddiy

oqibatlarga sabab boiishi mumkin Viruslar xavfmi haddan tashqari oshirib yuborish ham kompyuter sistemalarining barcha imkoniyatlaridan foydalanishga salbiy tarsquosir korsatadi Viruslar tarsquosiri mexanizmini ular bilan kurashish metodlarini bilish viruslarga qarshi samarali kurashishni tashkil etishga ular tarsquosiri natijasida zararlanish ehtimolini va yolsquoqotishlami eng kam miqdorga keltirishga imkon beradi

laquoKompyuter virusiraquo atamasi 80-yillaming olsquortalarida kiritilgan Biologik viruslarga tegishli oichamlaming kichikligi oz-ozidan kolsquopayib va obyektlarga singib (ularni zaharlab) tez tarqalish qobiliyati sistemaga salbiy tarsquosiri kabi alomatlar zararkunanda dasturlarga ham xosdir Kompyuter viruslari bilan ish korilganda laquovirusraquo atamasi bilan bir qatorda laquozaharlanishraquo laquoyashash muhitiraquo laquoprofilaktikaraquo kabi tibbiyot atamalaridan ham foydalaniladi laquoKompyuter viruslariraquo mdash kompyuter sistemalarida tarqalish va olsquoz-olsquozidan qaytadan tiklanish (replikatsiya) xususiyatlariga ega boigan bajariluvchi yoki sharhlanuvchi kichik dasshyturlardir Viruslar kompyuter sistemalarida saqlanuvchi dasturiy tarsquominotni ozgartirishi yoki yolsquoqotishi mumkin

Hozirda dunyoda faqat royxatga olingan 40 mingdan ortiq kompyushyter viruslari mavjud Zamonaviy zararkunanda dasturlaming aksariyati olsquoz-olsquozidan kopayish qobiliyatiga ega boiganligi sababli ular ham kompyuter viruslariga taalluqli deb hisoblanadi Barcha kompyuter viruslari quyidagi alomatlariga kora tasniflanishi mumkin

mdash yashash muhiti boyichamdash yashash muhitining zaharlanishi boyichamdash zararli tarsquosirining xavflilik darajasi boyichamdash ishlash algoritmi boyichaYashash muhitiga kora kompyuter viruslari quyidagilarga boiinadi


mdash tarmoq viruslarimdash fayl viruslarimdash yuklama viruslarmdash kombinatsiyalangan viruslarTarmoq viruslarining yashash muhiti kompyuter tarmoqlarining

elementlaridir Fayl viruslar bajariluvchi fayllarda joylashadi Fayl viruslar ichida makroviruslar alohida olsquorin tutadi Makroviruslar mdash makrotillarda yozilgan zararkunanda dasturlar elektron jadvallar va hk Yuklama viruslar tashqi xotira qurilmalarining yuldama sektorlarida (boot- sektorlarda) boiadi Kombinatsiyalangan viruslar bir necha yashash muhitida joylashgan boiadi Misol tariqasida yuklama fayl viruslarni korsatish mumkin

Yashash muhitining zaharlanishi usuli boyicha kompyuter virusshylari

mdash rezidentmdash rezident boimagan viruslarga boiinadiRezident viruslar faollashganlaridan song toialigicha yoki qisman

yashash muhitidan (tarmoq yuklama sektori fayl) hisoblash mashinasining asosiy xotirasiga kochadi Bu viruslar odatda faqat operatsion sistemaga ruxsat etilgan imtiyozli rejimlardan foydalanib yashash muhitini zaharlaydi va maium sharoitlarda zararkunandalik vazifasini bajaradi Rezident bolmagan viruslar faqat faollashgan vaqtlarida hisoblash mashinasining asosiy xotirasiga tushib zaharlash va zararkunandalik vazifalarini bajaradi Keyin bu viruslar asosiy xotirani butunlay tark etib yashash muhitida qoladi Agar virus yashash muhitini zaharlamay- digan dastumi asosiy xotiraga joylashtirsa bunday vims rezident boimashygan virus hisoblanadi

Virusning zararkunandalik imkoniyatlari ularni yaratuvchining maqsadi va malakasiga hamda kompyuter sistemalarining xususiyatlariga bogiiq

Kompyuter viruslarini foydalanuvchining axborot resurslari uchun xavflilik darajasi boyicha quyidagilarga ajratish mumkin

bull beziyon viruslarbull xavfli viruslarbull juda xavfli viruslarBeziyon kompyuter viruslari kompyuter sistemasi resurslariga

qandaydir shikast yetkazishni maqsad qilmagan mualliflar tomonidan yaratiladi Ulaming maqsadi odatda ozlarining dasturchilik imkoniyatlarini koz-koz qilishdir Bunday viruslarning zararkunandaligi


monitorda aybsiz matnlami va rasmlaming musiqiy parchalaming ijro etilishiga olib keladi va hk

Ammo bezarar bolib koringan bunday viruslar kompyuter sistemalariga marsquolum shikast yetkazadi Birinchidan bunday viruslar komshypyuter sistemalari resurslarini sarflaydi natijada uning ishlash samaradorligi pasayadi Ikkinchidan kompyuter viruslarida kompyuter sistemalarining axborot resurslariga shikast keltiruvchi xatoliklar bolishi mumkin

Xavfli viruslarga kompyuter sistemalari samaradorligi jiddiy pasayishiga olib keluvchi ammo xotirlovchi qurilmalarda saqlanuvshychi axborotning yaxlitligini va maxfiyligini buzmaydigan viruslar kiradi Bunday viruslar tarsquosiri oqibatlarini unchalik katta boimagan moddiy va vaqt resurslari sarfi evaziga yoqotish mumkin Bu viruslarga misol tariqasida hisoblash mashinasi xotirasini egallaydigan ammo tarmoq ishiga tarsquosir qilmaydigan viruslarni dastuming qaytadan ishlanishi operatsion sistemaning qaytadan yuklanishi yoki maiumotlarning aloqa kanallari orqali qaytadan uzatilishi va hk zaruratini tugdiruvchi viruslarni korsatish mumkin

Juda xavfli viruslarga axborotning maxfiyligi buzilishiga yoq qilinishiga takrorlanmaydigan turlanishga (shifrlash ham shu qatorda) hamda axborotdan foydalanishga tosqinlik qiluvchi va natijada apparat vositalaming ishdan chiqishiga hamda foydalanuvchilar sogiigiga shishykast yetishiga sabab boiuvchi viruslar kiradi

Ishlash algoritmining xususiyatlari boyicha viruslarnibull tarqalishida yashash makonini ozgartirmaydiganbull tarqalishida yashash makonini ozgartiradigan sinflarga ajratish

mumkinYashash makonini ozgartirmaydigan viruslar oz navbatidabull laquoyoidoshraquo viruslar (companion)bull laquoqurtraquo viruslar (worm) dan iborat ikki guruhga ajratilishi mumkinlaquoYoidoshraquo viruslar fayllami ozgartirmaydi Uning tarsquosir mexaniz-

mi bajariluvchi fayllarning nusxalarini yaratishdan iboratdirlaquoQurtraquo viruslar tarmoq orqali ishchi stansiyaga tushadi tarmoqshy

ning boshqa abonentlari boyicha virusni jonatish adreslarini hisoblayshydi va virusni uzatadi Virus fayllami ozgartirmaydi va disklaming yuklama sektorlariga yozilmaydi Barsquozi bir laquoqurtraquo viruslar diskda virusning ishchi nusxasini yaratadi boshqalari faqat hisoblash mashinasining asosiy xotirasida joylashadi


Algoritmlarning murakkabligi mukammallik darajasi va yashirinish xususiyatlari boyicha yashash makonini ozgartiradigan viruslar

bull talaba viruslarbull laquostelsraquo viruslar (korinmaydigan viruslar)bull polimorf viruslarga boiinadiTalaba viruslar malakasi past yaratuvchilar tomonidan yaratiladi

Bunday viruslar odatda rezident bolmagan viruslar qatoriga kiradi ularda kopincha xatoliklar mavjud boladi osongina taniladi va yoqotiladi

laquoStelsraquo viruslar malakali mutaxassislar tomonidan yaratiladi laquoStelsraquo viruslar operatsion sistemaning shikastlangan fayllarga murojaatlarini ushlab qolish yoli bilan ozining yashash makonida ekanligini yashiradi va operatsion sistemani axborotning shikastlanmagan qismiga yonaltiradi Virus rezident hisoblanadi operatsion sistema dasturlari ostiga yashirinadi xotirada joyini ozgartirishi mumkin laquoStelsraquo mdash viruslar rezident antivirus vositalariga qarshi tarsquosir korsata olish qobiliyatiga ega

Polimorf viruslar ham malakali mutaxassislar tomonidan yaratiladi va doimiy tanituvchi guruhlar mdash signaturalarga ega bolmaydi Oddiy viruslar yashash makonining zaharlanganligini aniqlash uchun zaharlangan obyektga maxsus tanituvchi ikkili ketma-ketlikni yoki simvollar ketma-ketligini (signaturani) joylashtiradi Bu ketma-ketlik fayl yoki sektorning zaharlanganligini aniqlaydi Polimorf viruslar virus tanasini shifrlashdan va shifrlash dasturini turlantirishdan foydalanadi Bunday ozgartirish evaziga polimorf viruslarda kodlarning muvofiqiigi bolmaydi

Maium viruslar bilan ishlashda qulaylikni tarsquominlash maqsadida viruslar katalogidan foydalaniladi Katalogda viruslarning quyidagi standart xususiyatlari togrisidagi maiumot joylashtiriladi nomi uzunligi zaharlanuvchi fayllar fayldagi orni zaharlash metodi rezident viruslar uchun asosiy xotiraga joylashtirish usuli keltirib chiqaradigan natijalari zararkunandalik vazifalari bor (yoq)ligi va xatoliklar Kataloglarning mavjudligi viruslarni tavsiflashda ularning standart xususiyatlari va tarsquosirlarini tushirib qoldirib faqat oziga xos xususiyatlarini korsatishga imkon beradi

Viruslar bilan kurashish metodlari va vositalari Viruslar tarqalishi- ning ommalashuvi ular tarsquosiri oqibatlarining jiddiyligi virusga qarshi maxsus vositalami va ulami qollash metodlarini yaratish zaruriyatim tugdirdi Virusga qarshi vositalar yordamida quyidagi masalalar yechiladi


gt kompyuter sistemalaridagi viruslar aniqlanadiУ viruslar tarsquosiri oqibatlari yoqotiladi

Viruslarni ularning ta rsquosiri boshlanishi bilanoq yoki loaqal zararkunandalik vazifalari boshlanmasdanoq aniqlash maqsadga muvoshyfiq hisoblanadi Barcha xil viruslaming aniqlanishini kafolatlovchi virusga qarshi vositalar mavjud emasligini tarsquokidlash lozim

Kompyuter sistemalarida viruslarni aniqlashning quyidagi metodlashyri mavjud у skanerlash^ ozgarishlami bilib qolishУ evristik tahliiУ rezident qorovullardan foydalanishУ dasturni vaksinasiyalash^ viruslardan apparat-dasturiy himoyalanish

Skanerlash viruslarni aniqlashning eng oddiy metodlaridan hisoblashynadi Skanerlash skaner-dastur tomonidan amalga oshiriladi Bu skaner- dastur viruslaming tanituvchi qismini mdash signaturani qidirish maqsadishyda fayllarni kolsquorib chiqadi Kopincha skaner-dasturlar aniqlangan viruslarni yolsquoqotishi mumkin Bunday dasturlar polifaglar deb ataladi Skanerlash metodi signaturalari ajratilgan va doimiy bolsquolgan viruslarni aniqlashda qollanadi

Ozgarishlami bilib olish metodi dasturiy taftishchidan foydalanishga asoslangan Bunday dasturlar odatda virus joylashadigan diskshyning barcha qismlari tavsifini aniqlaydi va eslab qoladi Dastur- taftishchining davriy bajarilish jarayonida saqlanuvchi tavsiflari bilan disk qismlarini nazoratlash natijasidagi xarakteristikalar taqqoslanadi Taftish natijasida dasturiy viruslar borligi xususida taxminga asoslangan axborotni beradi

Bu metodning eng asosiy afzalligi viruslaming barcha xilini hamda nomarsquolum viruslarni aniqlay olish imkoniyatidir

Evristik tahlii metodi ham olsquozgarishlarni bilib olish metodlari kabi nomaium viruslarni aniqlash imkonini beradi Ammo bu metod fayl sistemasi xususidagi axborotni oldindan yigish ishlash va saqlashni talab etmaydi Evristik tahlilning mohiyati viruslar yashashi ehtimol tutilgan makonlarni tekshirish va ulardagi viruslarga xos buyruqlami (buyruqlar guruhini) aniqlashdan iboratdir

Rezident qorovullardan foydalanish metodi hisoblash mashinasining asosiy xotirasida doimo saqlanuvchi va boshqa dasturlar harakatini


kuzatuvchi dasturlarga asoslangan Bu metodning jiddiy kamchiligi unda yolglsquoondakam trevogalar foizining yuqoriligidir

Dastumi vaksinatsiyalash deganda uning yaxlitligini nazorat qilish maqsadida maxsus modulning yaratilishi tushuniladi Fayl yaxlitligining tavsifi sifatida odatda nazorat yigindisidan foydalaniladi Vaksinatsiyalangan fayl zaharlansa nazorat moduli nazorat yiglsquoindisining olsquozgarishini aniqlaydi va foydalanuvchini bu xususda ogohlantiradi

Viruslarga qarshi apparat-dasturiy vositalardan foydalanish viruslardan himoyalanishning eng ishonchli metodi hisoblanadi Hozir shaxsiy kompyuterlami himoyalashda maxsus nazoratchilar va ulaming dasturiy tarsquominotidan foydalaniladi Nazoratchi umumiy shinadan foydalana oladi va shu sababli disk sistemasiga bolgan barcha murojaatlami nazorat qila oladi Nazorat chining dasturiy tarsquominotida ishlashning oddiy rejimida diskning olsquozgartirilishi mumkin bolmagan qismlari xotirlanadi

Viruslarga qarshi apparat-dasturiy vositalar quyidagi afzalliklarga ega doimo ishlaydi

^ tarsquosir mexanizmidan qatrsquoi nazar barcha viruslarni aniqlaydigtbull virus tarsquosiri yoki malakasiz foydalanuvchi ishi natijasidagi ruxsatsiz harakatlami toxtadi

Bu vositalaming shaxsiy kompyuter apparat vositalariga bogliqligini ularning kamchiligi sifatida korsatish mumkin Viruslar tarsquosiri oqibatlarini yoqotish jarayonida viruslar yoqotiladi hamda virus tushgan fayllar va xotira qismlari tiklanadi Viruslarga qarshi dasturlar yordamida viruslar tarsquosiri oqibatlarini yoqotishning ikki metodi mavjud

Birinchi metodga binoan sistema marsquolum viruslar tarsquosiridan song tiklanadi Virusni yoqotuvchi dasturni yaratuvchi virusning strukturasini va uning yashash makonida joylashish tavsifini bilishi shart

Ikkinchi metod nomarsquolum viruslar bilan zaharlangan fayllami va yuklama sektomi tiklashga imkon beradi Fayllami tiklash uchun tiklovchi dastur fayllar xususidagi joyda viruslar yoqligidagi axborotni oldindan saqlashi lozim Zaharlanmagan fayl xususidagi va viruslar ishlashining umumiy prinsiplari xususidagi axborotlar fayllami tiklash imkonini beradi


114 Zamonaviy kompyuterda steganografiya kriptrografiya tushunchasi va axborotlami himoyalash

tamoyillari

Axborotni kriptografik himoyalash deb dastlabki axboshyrotning shunday ozgartirilishiga aytiladiki natijada bu axborotdan vakolati bolmagan shaxslar foydalana olmay- dilar

Axborotni kriptografik ozgartirish metodlarini tasnif- lashda turli yondashishlar mavjud Axborotni kriptografik ozgartirish metodlarini dastlabki axborotga tarsquosir etish turi boyicha quyidagi tort guruhga ajratish mumkin

1 Shifrlash2 Steganografiya3 Kodlash4 ZichlashtirishShifrlash jarayonida dastlabki axborot ustida qaytariluvchanlik

xususiyatiga ega boigan matematik mantiqiy kombinator va boshqa ozgartirishlar amalga oshiriladi Natijada shifrlangan axborot harflar sonlar boshqa simvollar va ikkili kodlarning tartibsiz toplamlari korinishini oladi

Axborotni shifrlashda ozgartirish algoritmi va kalit ishlatiladi Odatda shifrlashning muayyan metodi uchun algoritm ozgarmaydi Shifrlanuvchi axborot va shifrlash kaliti shifrlash algoritmi uchun dastlabki maiumot sifatida xizmat qiladi Kalit tarkibiga algoritmning maium qadamida ozgartirishlami tarsquominlovchi boshqaruvchi axborot hamda shifrlash algoritmini amalga oshirishda ishlatiladigan operandlar kattaliklari kiradi

Steganografiya metodlari nafaqat saqlanuvchi yoki uzatiluvchi axshyborot mazmunini balki maxfiy axborotning saqlanishi yoki uzatilishi- ni berkitish imkoniyatiga ega Bu metodlar ochiq fayllar orasida maxfiy axborotni niqoblashga asoslangan Kompyuter sistemalarida multime- diya fayllarining ishlanishi steganografiya imkoniyatlarini yanada oshirdi

Axborotni kodlash deganda dastlabki axborotning mazmuniy tuzilishini kodlar bilan almashtirish tushuniladi Kodlar sifatida harflar raqamlar harf va raqamlar birikmalari ishlatilishi mumkin Kodlashda va teskari ozgartirishda maxsus jadvallar yoki lugatlardan foydalaniladi Maxfiy axborotni kodlashda kodlovchi jadvallami saqlash va tarqatishga togri keladi


Ushlab qolingan axborotni statistik metodlar yordamida ishlash orqali kodlar oshkor qilinishining oldini olish maqsadida kodlovchi jadvallami tez-tez ozgartirib turish lozim Bu maxfiy axborotni kodlashdagi kamchilik hisoblanadi

Axborotni zichlashtirish axborotni barsquozi bir shartlar bilan kripshytografik olsquozgartirishga taalluqli deb hisoblash mumkin Zichlashtirish- dan maqsad axborot hajmini kamaytirish Zichlashtirilgan axborotni teskari ozgartirishsiz oqish yoki undan foydalanish mumkin emas Zichlashtirish va teskari ozgartirish vositalarining foydalanuvchanligi hisobga olinsa ularni axborotni kriptografikozgartirishdagi ishonchli vositalar qatoriga qoshib bolmaydi Hatto algoritmlar sir tutilganda ham ular statistik ishlanish metodlari yordamida osongina fosh etilishi mumkin Shu sababli zichlashtirilgan maxfiy axborot fayllari keyin shifrlanadi Vaqtni tejash maqsadida zichlashtirish va shifrlash jarayoni birgalikda amalga oshiriladi

Kompyuter tarmoqlarida axborotni kommunikatsion qism sistemasi orqali kafolatli uzatishni tarsquominlash maqsadida uni yetkazishning ikkilangan yonalishlari hamda aloqa kanallarida axborotning buzilishi va yoqolishiga qarshi choralar kozda tutilishi lozim Bunday murakkab sistemalar adaptiv bolishi yarsquoni bu sistemalardagi elementlami nazorat qilish doimo tarsquominlanishi va hatto alohida qism sistemasi ishdan chiqqanda ham sistema ishlashni davom ettirish imkoniyatiga ega bolishi shart

Himoyalangan kompyuter tarmoqlarida axborot xavfsizligini tarsquoshyminlovchi barcha metod va vositalar quyidagi guruhlarga ajratilishi mumkin

bull foydalanuvchi qism sistemasida va ixtisoslashtirilgan kommunikatsion kompyuter sistemalarida axborot himoyasini tarsquominlash

bull tarmoqni boshqarish qism sistemasida axborotni himoyalashbull aloqa kanallarida axborotni himoyalashbull ozaro aloqada bolgan jarayonlaming haqiqiy ekanligini nazorat

qilishni tarsquominlashbull kommunikatsion qism tarmoq orqali olinuvchi axborotning haqiqiyshy

ligini tasdiqlashAutentifikatsiya mexanizmini tarsquominlash zarurati obyekt resurs-

laridan uzoqdagi foydalanuvchilarning foydalanishini chegaralash zarurligi hamda tarmoqda maxsus kommunikatsion kompyuter sisteshymalarining mavjudligi kompyuter tarmoqlari obyektlari himoyasining xususiyatidir Uzoqlashgan foydalanuvchilar haqiqiyligini tasshydiqlash muammosi muhim bolganligi sababli bu muammoni hal


qilish mexanizmlari alohida guruhga ajratilgan Kommunikatsion qism sistemasining aloqa kanallaridan bolsquolak barcha elementlari ixtisosshylashtirilgan kommunikatsion kompyuter sistemalari sifatida koriladi Himoyalangan korporativ tarmoqlarda konsentratorlar kommunishykatsion modullar (serverlar) shlyuzlar va kopriklar obyektlarda foyshydalanuvchilarning kompyuter sistemalari bilan birgalikda joylashtirilishi lozim

Kompyuter sistemalarida faqat xizmatchi axborot marsquono jihatidan ishlanadi Xizmatchi axborotga adres axboroti axborotlami buzilishdan himoyalovchi ortiqcha axborot foydalanuvchilar identifikatori vaqt belgisi axborotlar (paketlar) tartib raqami shifrlash atributlari va boshqa axborotlar kiradi Axborotlardagi foydalanuvchilar axboroti (ishchi axborot) kommunikatsion kompyuter sistemalari sathida bitlar ketma-ketligi sifatida korib chiqiladi va bu ketma-ketlik kommunikatshysion qism sistemasi orqali ozgartirishsiz yetkazilishi shart Shu sababli bunday sistemalarda ishchi axborot mazmunini ochmaslikdek muhim imkoniyat mavjud Ishchi axborotdan operatorlar va kommunikatsion kompyuter sistemalarining xodimlari foydalana olmasliklari lozim Bunshyday axborot kommunikatsion qism sistemasining boshqa elementiga muvaffaqiyatli uzatilganidan song tashqi xotira qurilmalarida saqlanmasligi lozim Berk sistemalarda ishchi axborot kommunikatsion qism sisteshymasi doirasida shifrlangan holda aylanadi

Internetga moijallangan elektron toiov tizimi Internet orqali tovar va xizmatlarni sotib olish sotish jarayonida moliya tashkilotlari biznes tashkilotlari va Intemet-foydalanuvchilar ortasida hisob-kitobni amalga oshiruvchi tizimdir Elektron kommersiyaning har qanday tizimi ishi Internetga moijallangan elektron toiov tizimi asosida ozaro hisoblashlarni amalga oshirish bilan tugaydi Odatda bu tizimlar mavjud anrsquoanaviy toiov tizimining anrsquoanalari boiib asosiy farqi mdash butun toiov jarayoni elektron raqam shaklida Internet imkoniyatlaridan foydalangan holda amalga oshiriladi

Aynan toiov tizimi buyurtmalarni ishlash xizmatini yoki elektron variantini barcha standart atributli talabga tola javob beradigan magazinga aylantirishga imkon beradi Bunda xaridor sotuvchining saytida to var yoki xizmatni tanlab kompyuterdan uzoqlashmasdan tolovni amalga oshirishi mumkin

Elektron kommersiya tizimida tolovlar quyidagi bir qator shart- laming bajarilishi orqali amalga oshiriladi


mdash konfidensiallikning saqlanishi mdash Internet orqali toiovlar amalga oshirilishida xaridor maiumotlarini (masalan kredit karta raqami) faqat qonun bilan belgilangan tashkilotlargina bilishi kafolatlanishi shart

mdash axborot yaxlitligining saqlanishi mdash xarid xususidagi axborot hech kim tomonidan olsquozgartirilishi mumkin emas

mdash autentifikatsiya mdash xaridor ham sotuvchi ham ikkala tomon haqiqiy ekanligiga ishonch hosil qilishlari shart

mdash mualliflashtirish mdash jarayon bu jarayonda tranzaksiya olsquotkazilishi xususidagi talab toiov tizimi tomonidan marsquoqullanadi yoki rad etiladi Bu muolaja xaridorning mablagi borligini aniqlashga imkon beradi

mdash sotuvchiga boiadigan xavf-xatardan kafolatlash mdash sotuvchi Intemetda savdo qilayotganida tovami qaytarish va xaridorning insof- sizligi bilan bogliq kopgina xavf-xatarga duch keladi Xavf-xatar olchashymi tolov tizimi provayderi va savdo zanjiriga kiritilgan boshqa tashkilotlar bilan maxsus bitim orqali kelishib olinishi shart

mdash tranzaksiya uchun tolovni minimallashtirish mdash buyurtma va to- varga tolov tranzaksiyalarining ishlanishi uchun tolov tabiiyki to- varning umumiy narxiga kiradi demak tranzaksiya narxining pasayishi firmaning raqobatbardoshligini oshiradi Tranzaksiya uchun tolov har qanday holatda hatto xaridor tovarni qaytarganda ham amalga oshirilishi shartligini tarsquokidlash muhim

Hozir Internetga moljallangan toiov sistemasiningmdash kreditli (kredit kartochkalari bilan ishlovchi) xillari ishlatilmoqdamdash debetli (elektron cheklar va raqamli naqdi bilan ishlovchi)Kredit tizimlar Internetga moijallangan tolov tizimi kredit kartochshy

kalari bilan ishlovchi anrsquoanaviy toiov tizimining analogi hisoblanadi Farqi barcha tranzaksiyalarning Internet orqali otkazilishi va natijada himoyalashning hamda autentifikasiyaning qoshimcha vositalarining zarurligidadir Kredit kartochkalari mijozga bank tomonidan berilgan kredit hisobidan tovarlar va xizmatlami toiashda ishlatiladi Kredit kartochkalari boyicha xarid qilinganida tizim kartochkani avtorizatsiyalaydi va mijozning tolashga qodirligini tekshiradi

Hozir mavjud Internetga moijallangan toiov sistemalari bir-biridan tranzaksiyalarining xavfsizlik darajasi hamda sotuvchi va xaridor uchun zarur boigan dasturiy tarsquominoti bilan farqlanadi

Kredit kartalari yordamida internet orqali toiovlami amalga oshirishda quyidagilar qatnashadi

mdash xaridor mdash Web-brouzerli kompyuterga ega va intemetdan foydalana oluvchi mijoz


mdash bank-emitent mdash bunda xaridorning hisob schyoti joylashgan Bank- emitent kartochkalar chiqaradi va mijozning moliyaviy majburiyatlari bajarilishiga kafil hisoblanadi

mdash sotuvchilar mdash tovarlar va xizmatlami kafolatlovchi va mijozlardan xaridga buyurtma oluvchi serverlar

mdash bank-ekvayerlar mdash sotuvchilarga xizmat korsatuvchi bank Har bir sotuvchi hisob schyotini saqlovchi yagona bankka ega

mdash Intemetning toiov tizimi mdash boshqa qatnashchilar ortasida vositachi vazifasini otovchi elektron komponentlar

mdash anrsquoanaviy toiov tizimi mdash kartalarga xizmat qiluvchi moliyaviy va texnologik vositalar

mdash toiov tizimining harakat markazi mdash anrsquoanaviy toiov tizimi qatnashchilari ortasida axborot va texnologik aloqalami tarsquominlovchi tashkilot

mdash toiov tizimining hisob banki mdash harakat markazining topshirigi boyicha toiov tizimi qatnashchilari ortasida ozaro hisobni bajaruvchi kredit tashkilot

Toiovlar quyidagi sxema boyicha amalga oshiriladi1 Xaridor elektron magazinda tovarlar savatini shakllantiradi laquokredit

kartasiraquo toiov usulini tanlaydi2 Songra kredit kartasining parametrlari (raqami egasining ismi

o z kuchini yoqotish sanasi) keyingi avtorizatsiyalash uchun Intemetning toiov tizimiga uzatilishi lozim Bu amal quyidagi ikkita usul yordamida bajarilishi mumkin

mdash magazin orqali yarsquoni karta parametrlari bevosita magazin saytiga kiritiladi songra ular Intemetning toiov tizimiga uzatiladi

mdash toiov tizimining serverida Ikkinchi yoining afzalligi ravshan Bu holda kartalar xususidagi maiumot magazinda qolmaydi va demak unga uchinchi shaxsning ega boiishi yoki sotuvchining aldashi xavfi kamayadi Ikkala usulda ham kredit karta rekvizitlarini uzatishda ulami niyati buzuq odamlarning tarmoqda ushlab qolishi imkoniyati mavjud Buning oldini olish uchun karta togrisidagi maiumot shifrlanib uzatiladi Demak xaridor mdash sotuvchi sotuvchi mdash Internet toiov tizimi aloqalari himoyalangan protokollar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi

3 Intemetning to iov tizimi sorovni avtorizatsiyalash uchun anrsquoanaviy toiov tizimiga uzatadi

4 Keyingi qadam bank-emitent schyotlarning onlaynii marsquolumotlar bazasini olib borishiga bogiiq Marsquolumotlar bazasi boisa harakat


markazi kartani avtorizatsiyalash uchun bank-emitentga uzatadi solsquong uning natijasini oladi Agar bunday baza bolsquolmasa harakat markazi karta egalari schyotining holati togrisidagi maiumotni stop-varaqalami ozi saqlaydi va avtorizatsiya sorovini bajaradi Bu marsquolumotlar bank- emitentlar tomonidan muntazam yangilab turiladi

5 Avtorizatsiya natijasi Internet toiov tizimiga uzatiladi6 Magazin avtorizatsiya natijasini oladi7 Xaridor avtorizatsiya natijasini magazin orqali (7a) yoki bevosita

Internet toiov tizimi orqali (7b) oladi8Avtorizatsiya ijobiy natija keltiradimdash magazin xizmat korsatadi yoki tovar jonatadi (8a)mdash harakat markazi bajarilgan tranzaksiya xususida hisob bankiga

maiumot beradi (8b) Xaridorning bank-emitentdagi hisob raqamidan magazinning bank-ekvayeridagi hisob raqamiga pul otkaziladi

9 Kredit kartochkalari toiov tizimining kamchiliklari sifatida quyidagilarni korsatish mumkin

mdash xaridor uchun kredit schyotini ochish zaruratimdash kartochkalami avtorizatsiyalash va mijozning toiashga qodirligi-

ni tekshirish zarurati tranzaksiya otkazish chiqimlari ortishiga olib keladi va bunday tizimlarning Internet toiov tizimining maqsadli bozori boigan mikrotoiovlarga moslanishini yomonlashtiradi

mdash kredit kartochkalami toiovga qabul qiluvchi magazinlar sonining chegaralanganligi

mdash anonimlikning yoqligi va natijada servis korsatilishiBu xil tizimlar ichida ommaviy tus olganlari mdash First Virtual Open

Market Cyber Cash va SET protokolidan foydalanuvchi toiov tizimlari

Debet tizimlari Debet toiov tizimlari cheklar va naqd pullaming raqamli ekvivalentlaridan foydalanishga asoslangan Toiovlaming debet sxemalari ulaming chekli va oddiy pulli oflayn prototiplariga oxshash qurilgan Sxemada ikkita mustaqil tomon emitentlar va foydalanuvchishylar ishtirok etadi Emitent deganda toiov tizimini boshqaruvchi subyekt tushuniladi U toiov vositalarini (masalan bank hisob raqamidagi pullarni) ifodalovchi qandaydir elektron birliklami chiqaradi Tizim foydalanuvchilari ikkita bosh vazifani bajaradi Ular chiqarilgan elektron birliklardan foydalanib toiovlami otkazadi va Internetga qabul qiladi Tarsquokidlash muhimki mijoz ozining bank hisob raqamidagi mablagga faqat ushbu onda egalik qilishi mumkin Toiov amallari mijozning moshyliyaviy aktivi oichamini kamaytirish yoii bilan amalga oshiriladi


Elektron cheklar oddiy qogoz cheklaming analogidir U toiovchi- ning oz hisob raqamidan tolov qabul qiluvchining hisob raqamiga pul otkazish xususida oz bankiga farmoyish berishidan iborat bu oluvchining bankda chekni korsatishi bilan amalga oshiriladi

Elektron chekning qogoz chekdan asosiy farqi quyidagilarmdash qogoz chekni toidirganda toiovchi ozining haqiqiy imzosini

qoysa onlayn variantida raqamli elektron imzo ishlatiladimdash cheklaming ozi elektron korinishda beriladiElektron pullar real pullami toiiq modellaydi Bunda emission

tashkilot mdash emitent real pullarning turli tizimlarda turlicha nomlanuvchi (masalan kuponlar) elektron analoglarini chiqaradi Foydalanuvshychilar ulami sotib olib xaridlar uchun haqni ular vositasida toiaydi- lar songra sotuvchi (emitentga) ulami bekor qiladi Emissiya vaqtida har bir pul birligi bekor qilinishidan awal chiqaruvchi struktura toshymonidan tekshiriladigan elektron muhr orqali tasdiqlanadi

Fizik pullarning xususiyatlaridan biri mdash ulaming anonimligi yarsquoni ulami qachon va kim ishlatgani korsatilmaydi Barsquozi toiov tizimlari xaridorga elektron naqd pulni shunday olishga imkon tugdiradiki ular bilan pul orasidagi bogiiqlikni aniqlash mumkin boimaydi Bu kor imzolar deb ataluvchi sxemalar yordamida amalga oshiriladi

115 Internet tarmog(ida mavjud aloqaning himoyasini tarsquominlash asoslari

Maiumki Internet tarmoqlararo axborot almashuvini tarsquominlovchi magistraldir Uning yordamida dunyo bilimlar manbayiga kirish qisqa vaqt ichida koplab maiumotlami

yigish ishlab chiqarishni va uning texnik vositalarini masofadan turib boshqarish mumkin Shu bilan bir qatorda Intemetning ushbu imkoniyatlaridan foydalanib tarmoqdagi begona kompyuterlami boshqashyrish ulaming marsquolumotlar bazasiga kirish nusxa kochirish garazli maqsadda turli xil viruslar tarqatish kabi noqonuniy ishlami ham amalga oshirish mumkin Intemetda mavjud boigan ushbu xavf axborot xavfsizligi muammolari bevosita tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqadi

Ixtiyoriy tarmoq xizmatini ozaro kelishilgan qoida (laquoprotokolraquo) asosida ishlovchi juftlik laquoserverraquo va laquomijozraquo dasturiy tarsquominoti bajaradi Ushbu protokollar miqyosida ham laquoserverraquo ham laquomijozraquo dasturlari ruxsat etilgan amallami (operatsiyalarni) bajarish vositalariga masalan NTTR


protokolidagi formatlash buyruqlari Web-sahifalarda joylashtirilgan tovush videoanimatsiyalar va har xil aktiv obyektlar kolsquorinishidagi mikrodasturlarga ega Xuddi shunday ruxsat etilgan operatsiyalar aktiv obyektlardan foydalanib Intemetda barsquozi bir noqonuniy harakatlami amalga oshirish tarmoqdagi kompyuterlarga va marsquolumotlar bazasiga kirish hamda ularga tahdid qilish mumkin boladi

Bu xavf va tahdid quyidagilardan iborat1 Tarmoqdagi kompyuterlarga ruxsatsiz kirish va uni masofadan

turib boshqarish ularga sizning manfaatingizga zid bolgan dasturlarni joylashtirish mumkin

2 Web-sahifalarda joylashtirilgan laquoaktiv obyektraquo lar agressiv dastur kodlari boiib siz uchun xavfli laquovirusraquo yoki josus dastur vazifasini otashi mumkin

3 Intemetda uzatilayotgan marsquolumotlar yoi-yoiakay aloqa kanalshylari yoki tarmoq tugunlarida tutib olinishi ulardan nusxa kochirilishi almashtirilishi mumkin

4 Davlat muassasasi korxona (fimia)ning faoliyati moliyaviy ahvoli va uning xodimlari haqidagi maiumotlami razvedka qilishi ogirlashi va shu orqali sizning shaxsiy hayotingizga korxona rivojiga tahdid solishi mumkin

5 Intemetda ersquolon qilinayotgan har qanday maiumot ham jamishyyat uchun foydali boimasligi mumkin Yarsquoni Internet orqali bizning marsquonaviyatimizga madaniyatimizga va ersquotiqodimizga zid boigan axboshyrotlar kirib kelish ehtimoli ham mavjud

Internet foydalanuvchisi ushbu xavflarning oldini olish uchun quyidagi texnik yechim va tashkiliy ishlami amalga oshirishi zarur

1 Shaxsiy kompyuterga va mahalliy kompyuter tarmogiga hamda unda mavjud boigan axborot resurslariga tashqaridan Internet orqali kirishni cheklovchi va ushbu jarayonni nazorat qilish imkonini beruvshychi texnik va dasturiy usullardan foydalanish

2 Tarmoqdagi axborot muloqot ishtirokchilari va ular uzatayot- gan maiumotlarning asl nusxasiga mosligini tekshirish

3 Maiumotlami uzatish va qabul qilishda kriptografiya usullaridan foydalanish

4 Viruslarga qarshi nazoratchi va davolovchi dasturlardan foydalashynish

5 Shaxsiy kompyuter va mahalliy kompyuter tarmogiga begona shaxslarni qoymaslik va ularda mavjud boigan maiumotlardan nusxa olish imkoniyatlarini cheklovchi tashkiliy ishlami amalga oshirish


Bundan tashqari axborot xavfsizligini tarsquominlash borasida Internet foydalanuvchilari orasida omatilmagan tartib-qoidalar mavjud Ulardan barsquozilarini keltiramiz

bull hech qachon hech kimga intemetdagi oz nomingiz va parolingizni aytmang

bull hech qachon hech kimga ozingiz va oila arsquozolaringiz haqidagi shaxsiy hamda ishxonangizga oid marsquolumotlarni (ismi sharifingiz uy adresingiz bankdagi hisob raqamingiz ish joyingiz va uning xodimlari haqidagi marsquolumotlarni va hk) Internet orqali yubormang

bull elektron adresingizdan (E-mail) maqsadli foydalaning Internet orqali dasturlar almashmang

bull Intemetda tarqatilayotgan duch kelgan dasturlardan foydalan- mang Dasturlarni faqat ishonchli egasi maium boigan serverlardan kochiring

bull elektron pochta orqali yuborilgan laquoaktiv obyektraquo lar va dasturlarshyni ishlatmang

bull EXE qoshimchali olsquoz-olsquozidan ochiluvchi sizga nomaium arxiv holidagi materallarni ochmang

bull elektron pochta xizmatidan foydalanayotganingizda maiumotlarni shifrlash zarur yarsquoni kriptografiya usullaridan albatta foydalaning

bull egasi siz uchun nomaium boigan xatlami ochmangbull egasi maium boigan va uning sifatiga kafolat beruvchi antivims

dasturlaridan foydalaning va ulami muntazam yangilab boringbull Intemetda mavjud boigan axborot resurslari va dasturlardan ulaming

mualliflari ruxsatisiz foydalanmangbull tarmoqdagi begona kompyuter va serverlarning 1R adreslarini

aniqlash va shu orqali ruxsat etilmagan serverlar hamda axborot resurslariga kirish nusxa kochirish viruslar tarqatish kabi noqonuniy dasturlashtirish ishlari bilan shugullanmang bu jinoyatdir


1 Axborot xavfsizligining qanday asosiy tushunchalari mavjud va ularning tasnifi qanday

2 Axborot himoyasinima3 Axborotlarga nisbatan xavf-xatarlar deganda nimani tushunasiz4 Tarmoq xavfsizligini nazorat qilishning qanday texnik vositalari mavjud5 Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida himoyalanish qanday amalga

oshiriladi


6 Zamonaviy kompyuter steganografiyasi istiqbollari va uning asosiy vazifalari nimalarda kolsquorinadi

7 Steganografik dasturlar togrisida marsquolumot bering8 Kriptografiya tushunchasi va axborotlami kriptografiyali himoyalash

tamoyillarini izohlang9 Internet tarmogida mavjud bolgan aloqa himoyasini taminlash qanday

amalga oshiriladi10 Elektron pochta Elektron tolov tizimi plastik karta identifikatsiyalovchi

shaxsiy raqamni himoyalash deganda nimani tushunasiz


AMALIY PAKETLAR NASHRIYOT TIZIMLARI TARJIMON VA KONVERTOR DASTURLARI

121 Amaliy dasturlar paketi va ularning kasbiy sohalarda qolsquollaniishi

Amaliy dasturiy tarsquominot (AT) foydalanuvchi aniq bir vazifalar (ilovalar)ni ishlab chiqishi va bajarishi uchun moljallangan Amaliy dasturiy tarsquominot mos operatsion sistemalar boshqaruvida ishlaydi Amaliy DT tarkibiga

quyidagilar kiradimdash turli vazifalardagi amaliy dasturlar paketlarimdash foydalanuvchi va AT umumiy ish dasturlariAmaliy dasturlar paketlari (ADP) foydalanuvchi hal etayotgan

vazifalami avtomatlashtirishning kuchli qurolidir u kompyuter axborotni qayta ishlash boyicha biror ishni qanday bajarayotganini bilish zaruriyatidan amalda toliq ozod etadi

Hozirgi paytda oz funksional imkoniyatlari va amalga oshirish usullariga kora farqlanuvchi koplab ADP mavjud

ADPning quyidagi turlari farqlanadimdash umumiy vazifaga ega (universal)mdash uslubiy yonaltirilganmdash global tarmoqmdash hisoblash jarayonini uyushtirish (marsquomuriylashtirish)Umumiy vazifaga ega ADP mdash foydalanuvchi va umuman axborot

tizimining funksional vazifalarini ishlab chiqish va foydalanishni avtomatlashtirishga moljallangan Bu ADP sinfiga quyidagilar oiddir

mdash matnli (matnli protsessorlar) va grafik muharrirlarmdash elektron jadvallarmdash marsquolumotlar bazasini boshqarish tizimlari (MBBT)mdash integratsiyalashgan paketlarmdash CASE-texnologiyalarmdash eksport tizimlar qobiqlari va suniy intellekt tizimlari

Muharrirlar Muharrirlar deb matnlar grafik marsquolumotlar vaillyustratsiya (bezak)lami yaratish hamda ozgartirishga moijallangan


ADPga aytiladi Ular asosan hujjat aylanishini avtomatlashtirishga moijallangan

Muharrirlarni olsquoz funksional imkoniyatlariga kora matn grafik nashriy muharrirlariga ajratish mumkin Matn muharriri matnli axboshyrotni qayta ishlashga moijallangan va asosan quyidagi vazifalami bajaradi

matnni faylga yozish tahrirlash chiqarib tashlash ramzlar qatorlar matn parchalarini almashtirish imlo (orfografiya)ni tekshyshirish matnni turli shriftlarda bezash matnni tekislash boblarni tayyorlash matnlami sahifalarga boiib tashlash soz va jumlalarni izlash va almashtirish matnga sodda bezaklar kiritish matnni terib tayyorlash

Word Perfect (hozir Corel firmasiga tegishli) Latex Bloknote Multi-Edit (American Cibemetics) va boshqalaming matn muharrirlari keng tarqalgan

Grafik muharrirlar diagramma illyustratsiya chizma va jadvallami oz ichiga olgan grafik hujjatlarni qayta ishlashga moljallangan Figura va shriftlar oichamini boshqarish figura va harflarni kochirish turli tasvirlar hocil qilishga yoi qoyiladi Ancha mashhur grafik muharrirlardan PC Paintbrush Boieng Graf Fantavision va boshqalami keltirish mumkin Nashriy tizimlar muharrirlari ozida matn va grafik muharrirlari imkoniyatlarini birlashtiradi grafik materiallardan sahifani shaklga keltirish va uni bosishga tayyorlash boyicha keng imkoniyatlarga ega Bu tizimlar nashriy ishlarda foydalanishga yonaltirilgan va sahifalash tishyzimlari deb ataladi Shunday tizimlardan Adobe firmasining PageMaker va Corel korporatsiyasining Ventura Publisher mahsulotlarini misol keltirish mumkin

Elektron jadvallar Elektron jadvallar deb jadvallami qayta ishlashga moijallangan ADP elektron jadvaliga aytiladi

Jadvaldagi marsquolumotlar ustun va qatorlar kesishgan joydagi katakchalarda saqlanadi Bu katakchalarda sonlar ramziy marsquolumotlar va formulalar saqlanishi mumkin Formulalar bir katakchadagi narsani boshqasidan mustaqil tutadi Bu sinfdagi eng ommabop ADP larga

Microsoft Excel Lotus 1-2-3 Quattro Pro va boshqa shu kabi mahsulotlar kiradi

M arsquolumotlar bazasini boshqarish tizimlari Ichki mashina axborot tarsquominotini yaratish uchun maxsus ADP mdash marsquolumotlar bazasini boshshyqarish tizimlaridan foydalaniladi Marsquolumotlar bazasi mdash diskda saqlanadigan maxsus tashkil qilingan marsquolumotlar turkumlari jamlan- masi Marsquolumotlar bazasini boshqarish maiumot kiritish ulami tuzatish


va maiumotlardan turlicha foydalanish yarsquoni qoshimcha qilish olib tashlash yangilash va hokazolarni olsquoz ichiga oladi

MBBT ning rivojlanishi amaliy dasturlaming marsquolumotlar bazasida axborotni aniq tashkil qilishdan mustaqilligini tarsquominlaydi MBBT lar maiumotlami tashkil qilish uslubiga bogiiq holda tarmoqli poglsquoonali (iyerarxik) taqsimlovchi relyatsion turlarga boiinadi Mavjud MBBT lar orasida ommalashib ketganlari PARADOX INTERBASE Microsoft Acces Microsoft FoxPro shuningdek MSSQL Oracle Informix SQL serverlaridir

Integratsiyalashgan paketlar Integratsiyalashgan paketlar deb vazishyfasi umumiy ADP turli dasturiy komponentlarini olsquozida birlashtiruvchi ADPga aytiladi Zamonaviy integratsiyalashgan ADPlarga quyidagilami kiritish mumkin

matn muharriri elektron jadval grafik muharrir MBBT komshymunikatsion modul

Integratsiyalashgan paketga qoshimcha modullar sifatida fayllami eksport-import qilish tizimi kalkulyator taqdim dasturlashtirish tizimlari singari komponentlar kiritilishi mumkinKomponentlararo axborot aloqasi turli m aium otlam i taqdim etish shakllarini bir xillashtirish yoii bilan tarsquominlanadi Turli komponentlami yagona tizimga jo qilish foydalanuvchiga interfeysda shak-shubhasiz afzalliklar beradi biroq tezkor xotiraga kuchli talablar qismida u muharrir yetkazadi Mavjud paketlar orasida Framework Startnave Microsoft Offise kabilami ajratib korsatish mumkin

122 Nashriyot tizimlari PageMaker dasturi

Keyingi paytlarda turli korxonalarda kichik nashriyotlar payshydo bola boshladi Kichik nashriyot deganda shaxsiy kompyuter bazasida tez chop qiluvchi va boshqa qoshimcha turli qurilmalar vositasida bosma mahsulotlar (kitob jurnal

broshyuralar prospektlar va hokazo) chiqarish tushuniladi Bunda bola- jak bosma mahsulotlar kompyuterda tayyorlanadi yarsquoni kompyuter sahifalash original-maketni tayyorlash ishlari ham kompyuterda bajariladi

Rizograf esa original-maket shaklida kompyuterda tayyorlangan mahsulotni chop qilish uchun ishlatiladi va u minutiga ortacha 130 sahifa chiqarishi mumkin Turli rizograflar mavjud Ular rangli boiib chop qilishda turlicha tezlikka ega


Nashriyot sohasida ishlatiladigan matn muharrirlari shu soha uchun yaratilgan maxsus dasturlar bolsquolib kichik nashriyotlar ular yordamida gazeta-jumallar kitoblar turli reklama mahsulotlari tayyorlashga moijalshylangan Kichik nashriyot shaxsiy kompyuter dasturiy texnik vositalari hamda turli- tuman chop qiluvchi va boshqa qoshimcha qurilmalar orqali bosma mahsulotlar tayyorlash bilan shuglsquoullanadi Bunda boiajak bosma mahsulotlar kompyuterda tayyorlanib bu matnni terish tahrir qilishdan to maket tayyorlashgacha boigan bosqichlami oz ichiga oladi Keyinchalik maket lazerli printerda bitta asl nusxada chop etib olinadi undan tayyorlangan hujjatning maketi keyin rizograf deb nomlanuvchi maxsus qurilma yordamida kolsquopaytiriladi Kichik nashriyot bulardan tashyshqari muqovalovchi broshyuralovchi va kesuvchi qurilmalar bilan ham tarsquominlangan

Sifatli original-maket tayyorlash uchun bir qancha nashriyot tizimlaridan foydalanadi Ularga misol qilib Page Maker Ventura Publisher Post Script QuarkXPress TEX LATEX nashriyot tizimlarini keltirish mumkin

Shulardan biri va keng miqyosda ishlatiladigani Page Maker dasturshylar paketi kitoblar matnini terish tahrir qilish korib chiqish va chop qilishda juda qulay vosita hisoblanadi

Ventura Publisher esa gazeta-jumallar matnini terish va chop etishga moijallangan Uning yordamida matnni sahifalarga boiish matn boiak- larini zarur joylarga joylashtirish (kompanovka) va ushbu sohada koplab ishlatiladigan shu kabi amallami tez va qulay bajarish mumkin

Turli formulali (masalan matematika fizika kimyo fanlariga oid) matnlami tayyorlashda TEX va uning keyingi versiyalari bolmish LATEX tahrir qiluvchi dasturlardan keng miqyosda foydalaniladi

Page Maker dasturi Page Maker Aldus Corporation firmasi toshymonidan yaratilgan keng imkoniyatli va qulay dasturdir Unda ishlash uchun Microsoft Windows operatsion sistemasining toiiq versiyasi boiishi darkor Page Maker dasturi fayl va kataloglar bilan ishlaydi Fayl nomi esa pub kengaytmasi yordamida yoziladi Boshqa katalogga otish uchun sichqoncha kolsquorsatkichini tegishli belgiga (vertikal sim- volga) keltirib uning chap tugmasi ikki marta bosiladi Solsquong rolsquoyxatdan kerakli katalog nomi tanlanib tugmachani ikki marta bosish orqali ishga tushiriladi Shuni ham aytib otish kerakki nashriyot tizimlarining asosiy vazifasi nashrni tayyorlashda tez takrorlanuvchi amallami iloji boricha koproq avtomatlashtirishdir Ulaming afzalligi nashr sashyhifasi va uning umumiy korinishini tayyorlashdagi qulaylik hamda


ozgartirishlar kiritishning osonligi va vaqt tejalishidadir Nashr sahifasining umumiy korinishini tayyorlashda xususiy kompyuterdan foydalanish maqsadga muvofiq Original-maketni bosib chiqarish uchun esalazerli yoki post skript printeridan foydalanish marsquoqul Matn va suratlar kompyuter xotirasiga oldindan kiritilishi lozim Nashrning asosiy elementlarini kompyuterda saqlashning afzalligi shundaki matnni tolsquoglsquoridan tolsquoglsquori harf terish qurilmasiga berish mumkin shunda matn bilan suratlami tegishli joylarga qolsquolda joylashtirishga ehtiyoj qolmaydi

Page Maker Aldus Corporation firmasi tomonidan yaratilgan keng imkoniyatli qulay nashriyot sistemasidir AQSH firmasining Yevropa bolimi 1989-yil sentabr oyida Page Maker dasturining ruscha variantini ersquolon qildi Page Maker dasturi ishlashi uchun Microsoft Office dasturining toliq versiyasi bolishi darkor Shaxsiy kompyuteming operatsion sistemasi bilan tanish bolgan foydalanuvchi diskning formatlash fayl nusxasini hosil qilish faylni ochirish uni bosib chiqarish yoki dasturni ishga tushirish buyruqlarini albatta bilishi kerak Windows muhiti operatsion sistemaning qobigi hisoblanib foydalanuvchiga uning buyruqlarini yoddan bilmasdan turib operatsion sistemaning barcha imkoniyatlarini ishga tushirish imkonini beradi

Page Maker dasturi yordamida nashr sahifasini ekranda korish va chop qilingunga qadar unga tegishli tuzatishlar kiritish mumkin Barshycha kerakli ozgartirishlar kiritilgandan song original-maket harf terish qurilmasiga uzatiladi yoki lazerli printerda bosib chiqariladi

Har qanday hujjatni nashrga tayyorlashda quyidagi ishlami bajarishshyga togri keladi

bull tahrir qilingan qolyozma elementlarini oxirigacha tayyorlashbull kerakli surat belgi va chizmalami yaratish va joylashtirishbull original-maketni tayyorlashKorsatilgan rejani amalga oshirishda va har bir sahifaning umushy

miy korinishini tayyorlashda Page Maker nashriyot dasturi ishlatilishi mumkin Sahifani nashrga tayyorlash uchun qolyozmaning matn va suratlarini qanday tartibda joylashtirish masalasini hal qilish lozim boladi Shundan song Page Maker dasturi yordamida original- maket tayyorlanadi Agar qolyozma hajmi maium boisa sahifashyning katta-kichikligini suratlar va chizmalar egallaydigan joylarni har bir sahifadagi ustunlar sonini va matnning bosib chiqarilgan- dan keyingi korinishini aniqlash hamda va sarlavhalarni turli kori- nishlarda berish mumkin Dasturda togri chiziq aylana va tog ri tortburchak belgilarini 17 xil korinishda chizish mumkin


Page Maker dasturi uchun boshlanglsquoich matnni ixtiyoriy matn muharririda tayyorlash mumkin Lekin bu muharrirlar yordamida bir sahifada turli shriftlarda matn yozish va shu kabi bir qancha amallami bajarish ancha qiyinchilik tuglsquodiradi Nashriyot dasturlari esa matnni formatlashti- rish uchun maxsus tuzilgan Ushbu dastur turli matn muharrirlarida tayyorlangan matnlar vositasida yakuniy matnni tayyorlaydi Tayyorlangan matnni nashriyot dasturiga uzatishdan oldin uning xatolarini albatta tekshirish lozim chunki nashriyot dasturida tuzilgan matnni qayta ozgartirish uchun matn muharririga uzatish mumkin emas

Page Maker dasturi yordamida qolyozmani kiritish tahrir qilish olsquoqib chiqish maxsus simvollar bilan ishlash va har xil chizmalar chizish kabi amallami bajarish mumkin

Page Maker dasturi matn muharririda yuborilgan sahifa raqamlari kolontitul va matnning ong chegarasi kabi formatlash elementlarini qabul qilmaydi Lekin u quyidagilarni qabul qiladi

bull shriftlar (garnitura va kegl) interlinyaj bosh harf va kichik harflar qoshtirnoq va tire simvollarini avtomatik ravishda moslashtiradi

bull matn muharririda omatilgan chap chegara ozgarishsiz qoladi Page Maker dasturi matn satrini ustun kengligida ajratadi

bull matnning chap va ong chegaralari Page Maker dasturi omatgan ustunlar chegarasiga asosan hisoblanadi Masalan matnlar faylida chap chegara 1 duym qilib belgilangan bolsa u holda Page Maker dasturi matnni joylashtirishda ustunning chap tomonidan 1 duym joy qoldiradi

bull Enter va Return klavishlarining bosilishi holati paragrafning oxiri deb qabul qilinadi

bull tabulyasiyaning ichki simvollari matnni yoki jadval ustunlarini tekislash uchun ishlatiladi Rage Maker dasturida ustunning bitta satridagi tabulyatsiya simvollarining soni yigirmatadan oshmasligi kerak

Siz ishlatgan shrift omatilgan printerda bolmagan taqdirda ham Page Maker dasturi osha shriftni eslab qoladi Matnni chop qilishda korinishi osha shriftga yaqin bolgan shrift ishlatiladi Keyinchalik esa printemi almashtirib kerakli shrift bilan matnni bosib chiqarish mumkin Matnlami kopincha Page Maker dasturining ozida formatshylash qulay hisoblanadi

Barsquozi maxsus simvollar kompyuter klaviaturasida boimasa siz uni Page Maker dasturida yoki Windows muhitidagi matn muharririda kiritishingiz mumkin ANSI Windows simvollar toplamidagi istalgan simshyvol Alt klavishasini bosib turgan holda nol raqamini va ANSI simvoli- ning kodini kiritish orqali amalga oshiriladi Maxsus simvollarga savdo


markasining belgisi mualliflik huquqi belgisi boblar va paragraflami belgilash simvollari ochilgan va yopilgan qolsquoshtimoqlar poligrafik tire va milliy alifboning oziga xos maxsus belgilari kiradi Agar ishlatilayotgan matn muharririda bu belgilar boimasa ularga joy tashlab ketishin- giz va original-maketni tayyorlagan paytda ularni Page Maker dasturida kiritishingiz mumkin

PAGE MAKER dasturini ishga tushirish

PAGE MAKER dasturini ishga tushirish uchun WINDOWS sisteshymasida ish stolida sichqoncha yordamida Pusk tugmasiga bosiladi dasshyturlar royxatidan Adobe boiimiga tegishli Page Maker nomi tanlanashydi

Page Maker (PM) dasturi ishga tushgach yangi hujjat tayyorlashga kirishamiz Buning uchun File (fayl) menyusini ochib undagi New (Noviy mdash Yangi) buyrugini tanlaymiz Ekranda Document Setup (hujjat parametrlari) muloqot darchasi paydo boladi

Bu darcha elementlari yordashymida hujjat sahifalarining soni oichamining qiymatlari kiritilashydi Target Printer resolution (Разshyрешение mdash bosib chiqaruvchi qurilma qobiliyati) parametri yordamida bosib chiqaruvchi qurilmaning turiga qarab kerakli qiymat ornatiladi agar bu ish suratli terish avtomatida bajarilsa qiymati 2450 bolishi mumkin agar lazerli printer bolsa qiyshymati 300 yoki 600 bolishi mumshykin Bosib chiqaruvchi qurilma turini nashr qilinadigan sahifani tayyorlashdan oldin aniqlash

maqsadga muvofiq Bu ishni Dosument Setup (Параметры документа mdash Hujjat parametrlari) muloqot darchasidagi Compose to printer (Printer uchun tayyorlash) royxati yordamida bajaramiz Ayrim holshylarda bunday qurilma lazerli printer bolishi mumkin Lekin kop holshylarda yuqori sifatli suratli teruvchi avtomatdan foydalaniladi Bosib chishyqaruvchi qurilma oldindan aniqlanganda RM dasturi uchun kerakli shrift gamituralari va ranglar haqida maiumot olinadi Agar qurilma turi ish davomida ozgartirilsa nashr qilinayotgan sahifaning umumiy korinishi

J r ОтltСЛ laquoЛчульл tfc-xcfc 0fgt5S

J СlaquogtИ1аС0ГlaquoйИ МоэмpoundOtx

J Алименты pound tj4erpcfra

rj bVraquo Web Seine 40j Тзс-1Vraxraquovrsquo l2g rj lutafacal

bullgr-уягррл СlaquolaquoДОС

^ i-ini-Цltgt IntenetNew ^ 4ersclaquoEinlaquor

MfcoxrtEtlurvjs Jf McwcftNrfteeiivj

Mipojcftf-owsPt

74-rasm Page Maker dasturini asosiy menyu orqali ishga tushirish


ozgarib ketishi mumkin Muloqot darshychasida hamma parametrlarni olsquornatib boigach OK tugmasida sichqoncha tugmasini bir marta bosiladi Ekranda toza sahifa kolsquorinishi paydo boiadi

Sahifaga kerakli marsquolumotlar yozil- ganidan song uni xotirada saqlash kerak Buning uchun File menyusining Save (Сохранить mdash Saqlash) yoki Save as (Сохранить какmdash Qaysi korinishda saqlash) buyrugi tanlashynadi yoxud Ctrl-S tugmalari bosiladiYangi hujjat saqlanmoqchi boisa ekshyranda muloqot darchasi ochiladi Hujshyjat saqlanadigan fayl nomini kiritib muloqot darchasini yopish mumkinAgar hujjatning muqobil (alternativ) varianti boshqa nom bilan saqlanmoqshychi boisa Save as (Сохранить какmdash Qaysi korinishda saqlash) buyrushygini tanlash kerak

Xotiradagi hujjatni oqish Xotirada saqlangan hujjatni ekranga chiqarish uchun File (файл) menyusining Open (Открыть mdash Ochish) buyrugidan foydalanamiz File (файл) menyusining Recent Publications (Последние пубshyликации mdash Oxirgi nashrlar) buyrugi yordamida xotiradagi oxirgi 8 ta na- shrdan birortasini ochishimiz mumkin Hujjat bilan ishlashni tugatgandan song uni yopish uchun File menyusining Close (Закрыть mdash Yopish) buyrugidan foydalanamiz

Hujjat bolsquoyab surilish Page Maker dasturida hujjat sahifalari boylab surilishning uch xil usuli bor Kerakli sahifa raqamini korsatib otish uchun Goto Page (Sahifaga otish) buyrugidan foydalanamiz Ekranda paydo boigan muloqot darchasida kerakli sahifa raqami kiritiladi Shablon-sahifaga otish uchun esa Layout (Макет) menyusining Goto Page (Sahifaga otish) buyrugini tanlash yoki Ctrl- klavishlarini bosish mumkin Hujjat sahifalarini ketma-ket korish uchun Goto Page (Sahifaga otish) buyrugini tanlash vaqtida Shift tugmasini bosib turish kerak Page Maker 1-sahifadan boshlab hujjat sahifalarini ketma-ket korsata

Document Setup

Рздейге Jletiei

Оўдетюггк |вб x [Ti

O rientational r Vsflaquode

liNumbers |

Options |7 Rouble-tided Г Î Eacng pages Г Restart page numbering

Number offiagec ]$ Start page It [i Margins

Iroide fi inches Oytskfe Jo 75 nchet

Tgp fo75 inches fiotlon fo75 inches

Targg output resolution [ЗОО dpi

Compote to printer (E Rlt 1170 orv LPT 1

75-rasm laquoHujjat parametrlariraquo muloqot darchasi

76-rasm Yangi hujjatning toza sahifasi


boshlaydi Korsatishni toxtatish uchun sichqoncha tugmasini bosish kifoya

Keyingi sahifaga otishning eng sodda usuli F12 tugmasini bosishdir F ll bosilsa bitta oldingi sahifaga qaytamiz Agar sichqonchani ishlatish marsquoqulroq korilsa hujjat sahifalari boylab surilishning yana bir usuli bor Hujjat darchasining chap tomonidagi quyi burchagida sahifa korinishidagi piktogrammalar joylashgan Chap tomondagi piktogrammalar shablon-sahifalarga mos keladi Ongroqdagi piktogrammalar esa hujjat sahifalariga mos keladi

Sahifani akslantirish masshtabini ozgartirish

Kompyuter ekranida sahifa korinishini kattalashtirish uchun menyu buyruqlaridan klaviaturadan va sichqonchadan foydalanish mumkin

Menyuning Layout (Макет) punktidagi View (Korish) punktining qism menyusi ochiladi va kerakli oichov tanlanadi Agar tanlash

vaqtida Alt tugmasini bosib turilsa tanlangan masshtab oichovi hujjatning hamma sahifalari uchun taalluqli boiadi Masshtabni ozgartirishning eng qulay usullaridan biri uni sichqoncha yordamida ozgartirishdir Sichqoncha ong tugmasi bir marta bosilsa sahifa tabiiy kattalikda (100) akslanadi Agar Shift bilan birga ong tugma bosilsa 200 li akslantirish omatiladi Ekranda kattalashtirilgan reshyjim omatilgan boisa ong tugmani bosib Ful in Window (Toiiq sahifa) rejimiga otiladi Agar Ctrl-

probel tugmalari birgalikda bosilsa sichqoncha korsatkichi ortasida laquo-raquo belgili lupa korinishini oladi Lupali korsatkich bilan sichqoncha tugmasi bosilgani sari akslantirish masshtabi kattalashaveradi Kichik- lashtirib korsatish uchun esa Alt-Ctrl-probel tugmalari birgalikda boshysiladi Bu holda sichqoncha korsatkichi laquo-raquo belgili lupa korinishiga otadi

Sahifaning qandaydir bir boiagini kattalashtirish uchun uni katshytalashtirish ramkasiga joylashtirish kerak Buning uchun sichqonchaning laquo-raquoli lupa korsatkichini ajratiladigan matn qismida diagonal boyicha yonaltirish kerak Sichqoncha tugmasini qoyib yuborsak ramka ichidagi matn kattalashadi Shu usulda 800 gacha kattalashtirish mumkin

Asboblar panelidagi laquoLuparaquo dan ham foydalanish mumkin laquoLuparaquo da sichqoncha tugmasi ikki marta bosilsa sahifani 100 li masshtabda

77-rasm Hujjat sahifalarini bildiruvchi

piktogrammalar


akslantirish rejimi o lsquornatiladi Agar shu vaqtda Alt tugmasi bosib turilsa Ful in Window (Toiiq sahifa) korinishida akslantirish rejimi ornatiladi

YolsquonaItiruvchi chiziqlar va koordinata chizglsquoichlarini akslantirish

Buning uchun Layout (Maket) menyusining Guides and Rulers (Наshyправляющие и линейка mdash Yolsquonaltiruvchi chiziqlar va chizgich) buyshyrugini tanlash kerak Chizgichdagi birliklar sistemasini File (файл) menyusidagi Preferences (Установки) buyrugi yordamida ornatish mumshykin

Shablon-sahifalar Page Maker 60 o lsquoz ichida bir nechta shablon-sahifalardan foydalanadi Shablon-sahifalarda hujjatning hamma sahifalari uchun umumiy b oigan elem entlar oldindan omatilgan boiadi Shablon-sahifaga otish uchun sichqoncha tugmasini chap tomon quyi burchakdagi shablon-sahifa piktog- rammasida bosish kerak

Yiglsquoish (montaj) stolida hujjatlami saqlash Page Maker dasturidagi (montaj) yigish stolini korish Layout (Maket) menyusidagi View (Korish) punkti qism menyusining Entire Pasteboard (Montaj stoli) buyrugi yordamida bashyjariladi Montaj stoli mdash Pasteboard dagi rasm maqola matn qismlarini hujjatning turli sahifalarida ishlatish mumkin Shuning uchun ham hujjatda qayta-qayta ishlatiladigan standart obyektlami montaj stolida saqlash qulaydir

Asboblar paneli (Toolbox) Asboblar panelini ekranga chiqarish uchun Window menyusining Toolbox buyrugini ishga tushiramiz

Sichqoncha tugmasini asboblar panelidagi biror asbobda ikki marta bosilsa awalgi ishlatilayotgan asbob inkor qilinib ekranda yangisiga tegishli muloqot darchasi ochiladi

laquoMatnraquo (laquoMatnraquo) asbobi bilan ishlash laquoMatnraquo asbobi asboblar panelida joylashgan [tJ korinishidagi tugmachadir Asboblar paneli ekshyranda korinmasa uni ochish uchun Window (Oyna) menyusidagi Toolbox (Asboblar paneli) buyrugini ishga tushirish kerak

ESDI

оТч

йampт-УМ tt jfcw 11

78-rasm Shablon-sahifaning kolsquorinishi


купСурчах йсвови

Вурилшя йсбоОн

стрелка а-тСоcopyи

эллипс асвойи

Ц f текст- асОоби

O l D Тўтри Typrtypvtjc ДСвоОИ

hi тер п е н д я к у л д р rsquo лсСсСи

Matnni formatlash mdash bu simshyvollami va abzaslami formatlash- dir Matnni formatlash uchun av- val formatlanadigan matn qismini ajratish kerak

Matn qismini ajratish uchun matn boylab I-kursomi siljitib

79-rasm Asboblar panelining kolsquorinishi bitta simvoldan tortib matnning

Matnni ajratishning yana bir usuli bor Buning uchun laquoMatnraquo asboshybini tanlaymiz va ajratiladigan matn qismining boshida sichqoncha tugshymasini bosamiz Shift tugmasini bosib turgan holda sichqoncha tugshymasini ajratilishi kerak boigan boiakning oxirida ham bosamiz Matnshyning kerakli qismi ajralib qoladi Shift tugmasini bosib turgan holda kursorni yonaltiruvchi tugmalardan birini bosib ham matn qismini ajratish mumkin

Sozni ajratish uchun shu soz ustida laquoTekstraquo asbobi bilan sichqonshycha tugmasi ikki marta bosiladi

Abzasni ajratish uchun abzas ustida laquoTekstraquo asbobi bilan sichqonshycha tugmasi 3 marta bosiladi

Simvollar ketma-ketligini ajratish uchun Shift tugmasini bosib tushyrib sichqoncha korsatkichini belgilangan nuqtadan kerakli joygacha suriladi

Katta hajmdagi matnni ajratish uchun Edit (Pravka mdash Tahrirlash) menyusining Select All (Videlit vse mdash Hammasini ajratish) buyrugidan foydalanish mumkin Ctrl-A tugmalar kombinatsiyasi vositasida esa shu operatsiya tezroq bajariladi

Simvollami formatlash Matn muharrirlarida ishlatiladigan shrifitlar- ning turlari kop Ular shrift garnituralari deb ataladi va har bir garni- turaning oz nomi bor

Page maker dasturida simvollami formatlash vaqtida shrift garnitu- rasining nomini shriftning kattaligi mdash keglini satrlar orasidagi masofamdash interlinyajni va simvollaming yozilish turlarini simvollar kengligini ornatish hamda simvollar orasidagi masofani kerning va treking yordashymida ozgartirish mumkin

Abzaslami formatlash Abzasni formatlash atributlarini ornatish uchun Paragraph Specification (Abzas parametrlari) muloqot darchasidan foydalaniladi Muloqot darchasini ochish uchun Type (Tekst) menyusining Paragraph (Abzas) buyrugini ishga tushiriladi yoki Ctrl- M tugmalar kombinatsiyasidan foydalaniladi

hammasigacha ajratish mumkin


Menyu yordamida abzasni forshymatlash uchun Type (Текст) meshynyusining Alignment (Выключка) qism menyusidan foydalaniladi

Boshqaruvchi palitra yordamida abzasni formatlash eng tez usul hisoblanadi Abzasni formatlash tugmalari abzas oxiri belgisi bolgan tugmadan olsquongda joylashgan Abzasshyni formatlash vaqtida abzas chegaralarini ornatish va ozgartirish abshyzas stilini ozgartirish abzasning bishyrinchi satr surilishi (otstup)ni belgilash va sanab o tilu vch i royxatlarni formatlash mumkin

Eteffler ЦЯйеraquo tfixtow gtpoundonl

Sge Leading Tvpe Style

Expert Tjackino Horizontal poundcale

Characget ЛТ Paranaph M- IndertaTabs Hypheoatiort

Шfiefine Slyles 3

Algrraquoieft S h 4AEgn fierier ShXAfignRi rt ShRiu Sh4Eorce Justify ShF

80-rasm Type menyusining Alignment qism menyusi

m Щ 1[Без стияяГ ID Ё 1

81-rasm Abzats rejimidagi boshqaruvchi palitra

Page Maker vositalari yordamida rasm chizishTogri chiziq va geometrik figuralarni chizishPage Maker dasturida biror shakl chizish uchun asboblar panelishy

dan kerakli asbobni tanlash kifoya

асбоб тугмалар комбинациям

ellips SHIFT-F3to lsquoglsquori to lsquortburchak SHIFT-F4to lsquoglsquori chiziq SHIFT-F5perpendikulyar SHIFT-F6

kolsquopburchak SHIFT-F7

Bu asboblarni tanlash uchun quyidagi tugmalar kombinatsiyasidan foydalanish mumkin

Togri tortburchak va ellips chizish vaqtida Shift tugmasi bosib turilsa kvadrat va aylana chiziladi Togri tortburchak chizilganda uning burchaklarini yumaloqlash mumkin Buning uchun Element (Ele-


Скругленные углы Ш

Г Г Да

Отменить

Г г г82-rasm Yumaloqlangan burchaklar

muloqot darchasi

Многоугольник ШНиаraquo сторон

шpoundampdiamslaquo луlaquoйiJ J

|5~ fOdpawt-

4 ~

Я

рГ 2 l i

Отмештъ

ment) menyusining Rounded Comers (Yumaloqlangan burshychaklar) buyrugidan foydalaniladi

Kopburchak chizish uchun uning tom onlari soni va burchaklarining chuqurligini protsentlarda korsatish kerak Bushyning uchun Element (Элемент) menyusining Polygon Setting (Kopburchak) buyrugini tanshylash vaqtida ochiladigan muloqot darchasidan foydalaniladi Kopburchak tomonlarining soni 3 dan 100 gacha bolishi mumkin

Chizilgan obyektning joyini yoki olcham ini ozgartirish uchun laquoStrelkaraquo asbobidan foyshydalaniladi Obyektni kochirish vaqtida Shift tugmasi bosib turilsa obyekt faqat gorizontaliga

yoki vertikaliga suriladi Obyekt olchamini ozgartirish uchun uni chegaralab turgan ramkaning burchaklarida va tomonlarining ortasida joyshylashgan chegaralovchi nuqtalardan foydalaniladi Tomonlar ortasidagi chegaralovchi nuqtalami surib obyektning balandligi yoki kengligi ozgartiriladi Burchaklardagi chegaralovchi nuqtalami surib bir vaqtning oziga uning kengligi va balandligi ozgartiriladi Chegaralovchi nuqta- larda sichqoncha korsatkichi ikki tomonlama strelka korinishini oladi

Chiziqning qalinligi 0 dan 800 punktgacha beriladi Chiziqlarning bir necha uzluksiz shtrixli punktir va hk tiplari bor Chiziqning qalinligi va tipini ozgartirish uchun menyuning Line (Chiziq) buyrushygidan foydalaniladi

Biror geometrik shaklning ichini toldirish (bezash) uchun Element (element) menyusining buyrugidan foydalaniladi Fill (fon) buyrugishyning qism menyusida shakl ichini toldirish uchun shtrixlashning bir necha xil korinishlari berilgan

Sahifaga tayyor grafik shaklni joylashtirish uchun File (fayl) meshynyusining buyrugidan foydalaniladi Ochilgan muloqot darchasidan kerakli grafik fayl nomi tanlanadi Agar sahifadagi rasmni boshqasiga almashtirmoqchi bolishsa awal rasmni ajratib olish kerak song Place

83-rasm Kolsquopburchak muloqot darchasi


OtAdobe PagcMokcr 60Файл poundlaquoалсгироваgtlaquoе Сервис Макет Текст

Дл i a I Lfli t i t 11111 н I д ]pjUlk

mT

A~ О Q- KpoundmdashО 4

3 ~~ tItr

gtj ~

ICiC2CГ

j Монтаж Qkmo

ФонФомц лшня pound4вгодольмж Скруглежые угоь

poundтмеgtтgt млекуИзобрampжешс 0poundгк4ние текстом

Бежим связи Определить иветд

Щ

84-rasm Togri chiziq tiplariv Ороэдонвя

Инверсная

(Joylashtirish) muloqot darchasini ochib yangi rasmli faylni tanlash lozim

Sahifadagi rasmni tahrir qilish uchun awal rasm ajratiladi va Edit (Tahrirlash) menyusining Edit Original (Originalni tahrirlash) buyrushygidan foydalaniladi Ekranda rasm qaysi dasturda tayyorlangan bolsa shu dastur muloqot darchasida paydo boladi Rasmga kerakli ozgartirishlami kiritib xotirada saqlanadi va dastur darchasi yopiladi Page Maker sahifasida rasmning eski nusxasi ornida ozgartirilgan korinishi paydo boladi

Original mdash makektni bosib chiqarish Odatda nashriyotlarda bosib chiqaruvchi qurilma sifatida lazerli printerlar ishlatiladi Lazerli printerda biror narsani bosib chiqarish uchun drayver dastur mdash kompyuter bilan printer orasida marsquolumot almashinuvini boshqaruvchi maxsus dasshyturiy tarsquominot zarur Drayver dasturlar operatsion sistema tarkibiga kiradi va printer bilan birga berilgan boiadi WINDOWS 95 sistemasida kerakshyli printerni ornatish uchun Printers (Printerlar) papkasidagi printershylar royxatini ochish va printer nomini tanlash kerak Agar POST SCRIPT tiliga moslashgan printer ishlatilsa unda TRUE TYPE gami- turalarini POST SCRIPT egri chiziqlariga moslashtiruvchi rejimni omatish kerak Buning uchun tanlangan printeming Properties (Xususiyatlar) darchasida Fonts (Shriftlar) qismiga tegishli darcha ochiladi Bu darchada


Always Use True Type Fonts (Doim True Type shriftlaridan foydalashynish) kaliti (переключатель) ornatiladi Solsquong sichqoncha tugmasini Send Fonts As (Shriftni uzatish usullari) tugmasida bitta bosib Send True Type Fonts As (True Type shriftlarini uzatish usullari) royxatidan Outline (Konturlar) satri tanlanadi

Впечатать документ КЗ I - 7 7 _ 7 _ 7 7 _ 7 - 7 _ 7 7 ^ __gt 1j Принтер ) IBM ProportfeJ II on LPT1 d ( Печатать |

I Р Копии BQQft6op Р 0poundратgt)1й порядокГ Н^РНОвик

Отменить j

JCowft JO j

bull Страницыmdash ----------------- ----------mdash 1 -

j IПечатать [Подряд J f Остановка j

rsquo l С Выборочно j 1 7 Р Книгкные развороты Варианта J

j P Игнорировать атрибут laquoНепедаыйraquo Р Пустые стцамицы Црег j- К ж га ~ mdash ldquoг Г

------- - ------ bull Ориентация ~И П Я ) 5 Свойства j

I I Восстановит |

85-rasm Hujjatni bosib chiqarish niuloqot darchasi

Hujjatni bosib chiqarishda Print muloqot darchasidan foydalaniladi Muloqot darchasining ong tomonida joylashgan tugmalaming har biriga mos muloqot darchalar ochiladi

123-Tarjimon va konvertor dasturlari va ulardan foydalanish

U Biror matnni xorij tilidan rus tiliga yoki aksincha rus tilidan xorij tiliga tez surrsquoatda taijima qilish uchun taijimon dasturlardan keng foydalaniladi

Agar foydalanuvchi ingliz tilida yozilgan adabiyot va jumallami oqimoqchi bolsquolsa-yu lekin ingliz tilini bilmasa

yordamchi tarjimon dasturlardan foydalanish zarur Buning uchun awalo bu faylni kompyuteming qattiq diskiga yoki disketaga kochirib olish song Styles Socrat Promt yoki boshqa tajrimon dasturlar yordashymida rus tiliga taijima qilishingiz mumkin Keyinchalik ozbek tiliga taijima qiladigan dasturlar ham albatta paydo boladi

Avtomatik taijima vositalaridan foydalanish Avtomatik taijima dasturiy vositalarini shartli ravishda ikkita asosiy toifaga bolish mumkin


Birinchi toifa kompyuter lugatlaridan iborat Kompyuter lugatla- rining vazifasi oddiy lugatlar vazifasi bilan bir xil nomarsquolum soz mazmunini anglatadi Kompyuter luglsquoatlarining afzalligi kerakli solsquoz mazmunini ular vositasida avtomatik izlash hamda topishning qulayligi va tezligidadir Avtomatik luglsquoat odatda tegishli klavishlar kombinatsiyasini bosish orqali solsquozlarni taijima qilish imkonini beradi Luglsquoat nafaqat solsquozlar balki tipik solsquoz birikmalarini ham ozida jamlashi mumkin

Ikkinchi toifaga tolsquoliq matnni avtomatik tarzda taijima qilishga imkon beruvchi dasturlar kiradi Ular bir tildagi (xatosiz tuzilgan) matnni qabul qilib boshqa tildagi matnni beradi Ish jarayonida dastur keng qamrovli luglsquoatlar grammatik qoidalar majmuyi va dastur nuqtayi nazarida eng sifatli taijimani tarsquominlovchi boshqa omillardan foydalanadi

Ushbu vositalardan foydalangan holda dastur boshlanglsquoich matn- dagi gaplaming grammatik tarkibini tahlii qiladi solsquozlar orasidagi aloqani topadi va jumlaning boshqa tildagi tolsquoglsquori taijimasini qurishga intiladi Gap qancha qisqa bolsa taijima shuncha togri chiqishiga imkon yarashytiladi Gap uzun grammatik gap qurilishi murakkab bolsa taijima sistemasi yaxshi natija bermasligi mumkin

Hozir dunyoda ingliz tilidan boshqa tilga va boshqa tildan ingliz tiliga avtomatik taijima qiluvchi dasturlar keng qollanilyapti Bu ingliz tilishyning xalqaro muloqot borasida yetakchi rol oynayotganligi bilan izohlanadi Ingliz tili organish uchun ancha qulay va sodda lekin uning soddaligi avtomatik taijima sistemalari uchun kutilmaganda qoshimcha qiyinchiliklar tugdiradi Hamma gap shundaki ingliz tilidagi bir xil yozilgan sozlar kopincha nutqning turli qismlariga tegishli boladi Bu gapning grammatik tahlilini qiyinlashtiradi va avtomatik taijimada qopol xatolarga yol qoyilishiga olib keladi

Kundalik faoliyatda taijima dasturlarining kop turlarini uchratish mumkin

Promt dasturi

Rus tilidan ingliz tiliga va ingliz tilidan rus tiliga avtomatik taijima qilish sistemalaridan Socrat va Stylus kabi dasturlar keng tarqalgan Stylus shubhasiz taijimada yanada yuqori sifat va ozgaruvchanlikni tarsquominlaydi Stylus dasturining songgi versiyasi oz nomini ozgartirdi va u endi Promt deb ataldi

Promt sistemasi universal shu bilan birga ixtisoslashgan lugatlardan iborat boy tarkiblami ulardan foydalanishni boshqaruvchi vositalami oz ichiga oladi Bironta ham lugatga kirmagan sozlar taijimasini mustaqil aniqlab istersquomol lugatida saqlaydi Bundan tashqari Promt dasturi


atoqli ismlar va taijima qilish talab etilmaydigan boshqa sozlar masashylan qisqartma sozlar bilan ishlash qoidalarini korsatish imkonini ham beradi

Dastuming qoshimcha imkoniyatlari fayllarning turkum taijimalari tahrir qilinmagan matnlaming tezkor taijimalari shuningdek In- temetdagi Web-sahifalami sinxron taijima qilish kabilami oz ichiga oladi Ushbu vositalar alohida ilova dasturlar sifatida amalda tatbiq etilgan

Promt dasturining ishchi darchalari Promt dasturi omatilgandan song bosh menyuda uni ishga tushirishga izn beruvchi punktlar paydo boladi

Indikatsiya panelida (vazifalar panelining ong chetida) dastumi tezlikda ishga tushiruvchi belgi omatiladi Sichqonchaning ong klavishi ushbu belgi ustida bosilishi bilan sistemaning barcha ilovalarini ishga tushirishga imkon beruvchi menyu ochiladi Asosiy dastur Promt punktini tanlashda ishga tushiriladi

Promt interfeysi Windows operatsion sistemasi talablariga muvofiq amalga tatbiq etilgan Dastumi ishga tushirgandan song ekranda menyu satri asbob panellari satri va ishchi sohasidan iborat ilova darchasi ochiladi

1 Ilova darchasining ishchi sohasi bir qancha sohachalarga bolingan Ikkala asosiy zonalar boshlangich matn va uning taijimasini oz ichiga oladi Ular bevosita asboblar paneli ostida joylashgan

2 Ilova darchasining pastki qismida axborot paneli joylashgan U foydalanilayotgan lugatlarni aks ettirish va tanlash taijima qilinayotgan hujjatning dasturga nomarsquolum bolgan sozlari royxatini olish va tarjima qilish lozim bolmagan sozlar royxatini boshqarish uchun moljallangan uchta qoshimcha varaqadan iborat

3 Ilova darchasining pastki qismida menyu satri ostida asboblar satri joylashgan laquoОсновнаяraquo (Asosiy) asbob bandi hujjatlarni ochish va saqlash hamda almashuv buferi bilan amallar bajarishga moljallangan klavishlardan iborat Xuddi shu yerda imloni tekshirish konmatn izlash va sozlami almashtirish shuningdek hujjatni elektron pochta orqali jonatishga imkon beruvchi piktogrammalar (boshqaruv elementi) joylashgan Bu panelning boshqa piktogrammalari (boshqaruv elementi) hujjatning ilova darchasidagi taqdimini ozgartirish uchun xizmat qiladi

4 laquoПереводraquo menyusi bandi taijima bajarilayotgan paytda ishlatilashydigan boshqaruv elementlaridan iborat Ular yordamida lugatlar bishylan ishlash matn yoki uning alohida qismlarining taijimasi taijima yonalishi (yarsquoni taijima tillari)ni tanlash shuningdek alohida sozlar va bu matnlami taijima qilish amalga oshiriladi


5 laquoФорматирование менюraquo bandidan taijima matnini tahrir qilishshyda foydalaniladi U dastur hujjatlarini asosiy matn protsessorlari formatlarida saqlash imkonini beradi

6 laquoServisraquo panelidan boshqa yordamchi ilovalar bilan ishlash paytida foydalaniladi Bularga hujjatlarni tanish va skanerlash dasturlari shuningdek qoshimcha marsquolumot lugatlari kiradi Xuddi shu yerda hujjat togrisidagi marsquolumotlarni yigish va dasturni sozlashga moljallangan boshqaruv elementlari joylashgan Boshqaruv element- larining nimaga moljallanganini bilishga imkon beruvchi konmatn marsquolumoti bandi ham shu panelda joylashgan

Avtomatik tarjima 1 Matnni oz ichiga oluvchi boshlangich matn faylining oddiy taijimasi Promt dasturi yordamida osonlikcha bajariladi Awalo faylni boshlangich matn bilan toldirish kerak Bu Файл Открыть (Faylni ochish) buyrugi bilan yoki Стандартная (Stanshydart) asboblar paneli yordamida bajariladi

2 Boshlangich faylning nomini tanlagandan song dastur Конверshyтировать файл (Faylni ozgartirish) muloqot darchasini ochadi Ushbu muloqot darchasida fayl formati va taijimaning zaruriy yonalishi avtoshymatik tarzda tanlanadi Foydalanuvchi parametrlar togri berilganligiga ishonch hosil qilib OK bandini bosishi kerak boladi xolos

3 Boshlangich hujjat kompyuterga kiritiladi va awaliga vaqtinchalik taijima qilinuvchi matn va u bilan birga taijima oz omida aks etadi Tarjima amalga oshishi uchun ПерводVes (MatnButun) matn menyusidagi bandni tanlash yoki Перевод (Taijima) asboblar panelidagi Весь текст (Butun matn) bandidan foydalanish kerak Taijima ancha murakkab va sekin otuvchi amaldir Taijima jarayonida dastuming asosiy darchasida boshlangich matnni otkazib turish va boshlangich matnni boshqa tildagi matn bilan almashtirib borish mumkin

4 Hujjatning oxiriga yetib kelgach boshlangich taijima natijasi matnlarini korib chiqish va shu bilan biiga tahrir ham qilish mumkin

5 Agar taijima qilinuvchi matnga ozgartirishlar kiritilsa ozgartirilgan abzaslami qaytarish mumkin Buning uchun Перевод текущего абзаца (Joriy abzas taijimasi) buyrugidan foydalaniladi yoki Taijima dasturi asboblar panelidagi Текущий абзац (Joriy abzas) bandi bosiladi Ushbu holatda taijimaning qolgan barcha abzaslari ozgarishsiz qoladi

Luglsquoatlar bilan ishlash Avtomatik taijimaning sifati qanday lugatdan foydalanilayotganligiga bogliq Promt sistemasi umumistemoldagi sozlardan iborat bolgan bosh lugat shuningdek turli sohaning ixtisoslashgan lugatlarini oz ichiga oladi

Ixtisoslashgan lugatlarga bolgan zarurat inson faoliyatining turli jabhalarida ushbu sohaga tegishli tushunchalarni ifodalovchi turli


terminlar qollanilishi bilan bogliq Bu terminlardan barsquozilari oziga xos marsquonoga ega bolishi barsquozilari kundalik turmushda barsquozida boshqacha marsquonoda islilatilishi mumkin Maxsus matnlar taijimasida terminlar faqat muvofiq keluvchi mazmunda ishlatilishi kerak

Misol uchun inglizcha box sozini olamiz Universal lugatlar uni yashik (quti) deb taijima qilishlari mumkin Lekin dastur tarsquominoti bilan bogliq matnlarda bu soz muloqot darchasi marsquonosini anglatadi

Taijima sifatini oshirishning boshqa usuli dasturga u taijima qila olmaydigan yoki taijima qilmasligi kerak bolgan barsquozi sozlami ishlatish usulini korsatishdan iborat Buning uchun taijima qilinmaydigan sozlar (masalan Windows)ni bandlab qoyish va dastur lugatida bolmagan sozlar taijimasi qoidalarini berish zarur

Ltiglsquoatni tanlash Foydalaniladigan lugatlar royxati axborot pashynelidagi foydalaniladigan lugatlar qoshimcha varaqasida keltirilgan Lugatlar korsatilgan tartibda koriladi shu bilan birga korilayotgan lugatda kerakli soz bolmagan taqdirdagina keyingi lugatga otiladi Tarjima sifatiga nafaqat lugatlaming soni balki ulaming dasturda terilish tartibi ham tarsquosir korsatadi

Shunga alohida etibor berish kerakki dasturdagi terilishda odatshyda birinchi bolib istersquomol lugati turadi Istersquomol lugatlari tahrir qilish va ozgartirish uchun ochiq boladi Shu tariqa foydalanuvchi tomonidan toldirilgan va ozgartirilgan maqolalar birinchi navbatda ersquotiborga olinadi

Foydalanilayotgan lugatlar royxatini ozgartirish uchun Словари (Lugatlar) menyu bandini va taijimaning kerakli yonalishini tanlash kerak Shuningdek taijima asboblar panelidagi Словари (Lugatlar) bandini bosish mumkin Bunda taijimaning tanlangan yonalishiga mushyvofiq keluvchi qoshimcha varaqadan iborat bolgan Словари (Lugatlar) muloqot darchasi ochiladi

Bu muloqot darchasi qoshimcha lugatlami korish ulash va ochishyrish yangi istersquomol lugatlarini yaratish shuningdek lugatlami korish tartibini boshqarish imkonini beradi

Shu bilan birga laquohar ehtimolga qarshiraquo qoshimcha lugatlami qoshish tavsiya etilmaydi chunki bu dastur ishini sekinlashtiradi va taijima sifatiga salbiy tarsquosir korsatadi

Sozlarni band qilish Idoradagi ishlami avtomatlashtirish Kopgishyna hujjatlar faqat laquoqismanraquo tarjimani talab etadi Atama sozlar va tushunchalar asliyat tilida qolishi kerak Masalan kompyuterga doir adabiyotlarda dastur operatsion sistemalar va ishlab chiqaruvchi kompaniyalar nomlarini taijima qilish yoki ularni ozgartirish maqbul emas


Avtomatik taijima sistemasi marsquolum soz yo soz birikmasini taijima qilmasligi lozim bolsa ushbu sozni band qilish darkor Band qilingan sozlar axborot panelidagi Band qilingan sozlar qoshimcha varaqasi- dagi royxatda sanab otiladi Hujjat matnida band qilingan soz uchrashi bilan u boshqa rangda ajralib korinadi

Band qilingan sozlar royxatiga biron-bir sozni qoshish uchun uni ajratish va ServisЗарезервировать (Cervis Band qilish) buyrushygini berish yoki Taijima asboblar panelidagi Зарезервировать слово (Sozni band qilish) bandini tanlash kerak

Hujjatni dastur ichki formatida saqlash paytida band qilingan sozlar royxati fayl bilan birgalikda saqlanadi Promt dasturida shuningdek band qilingan sozlar royxatini keyinchalik taijima qilinayotgan hujjatga ulash bilan birgalikda mustaqil ravishda saqlash shuningdek bunday royxatni boshqa hujjatdan olish imkoni kozda tutilgan

Band qilingan sozlarning yagona lugatidan foydalanish imkoniyati bir mavzuga aloqador bir guruh hujjatlar bilan yoki bitta katta hujjatning koplab qismlari bilan ishlashda goyat qulaydir

Lugatlami toldirish va sozlash Promt dasturi tarkibiga kiritilgan lugatlar ancha boy ekanligiga qaramay hujjatlarda uchrovchi hamma sozlar kiritilganligini kafolatlab bolmaydi Notanish sozlarni dastur qizil rangda ajratib korsatadi

Lekin hamma notanish sozlar ham lugatga kiravermaydi Ular orasida band qilish lozim bolgan sozlar ham uchrashi mumkin Shuningdek bu sozlar togri yozilganligini tekshirib korish kerak Agar lugat haqiqatan ham toliq bolmasa unda sozni istemol lugatiga qoshish mumkin

Lugatni malakali tarzda toldirish juda muhim va masrsquouliyatli ish Lugatning haddan ziyod zichligi taijima sifatini pasaytirishi mumkin Shuningdek bir soz turlicha marsquono korinishlariga ega bolishi mumkinligini ham nazarda tutish kerak

Promt dasturi sozni lugatga qoshishda ikki boshlangich va mutaxassis rejimini kozda tutadi Birinchi rejimda sozning yetishmaydigan hamma grammatik shakllari avtomatik tarzda qoshiladi lekin ular doim ham togri bolavermaydi Ikkinchi rejimda foydalanuvchining ozi hamma grammatik shakllami beradi lekin bu ikkala til grammatikasini yaxshi bilishni talab etadi

Mutaxassis rejimida sozlar quyidagi tartibda qoshiladi1 Perevod Словарная статья (Taijima Lugat bandi) buyrugishy

ni berish mdash unda Словарная статья (Lugat bandini ochish) muloqot darchasi ochiladi

2 Bu muloqot darchasida soz shaklini andozaga ozgartirish (otni bosh kelishikda fersquolni noaniq fel shaklida berish va hk) kerak Unda lugat bandi muloqot darchasi ochiladi


3 Nutqning kerakli qismiga mos keluvchi qoshimcha varaqa tanlashynib agar kerakli soz lugatlarning birontasiga kirmasa Добавить (Qoshish) bandi yoki tarjima ozgartirilishi zarur bolsa Правка (Tuzatish) bandi bosiladi

4 Keyingi muloqot tuynuklari soz ozgarishi xilini aniqlash shushyningdek ushbu sozning boshqa shakllarda togri yozilishini korsatishga imkon beradi

5 Oxirgi muloqot darchasi boshlangich tildagi sozning turli shakllarini va taijimaning dasturga kiritilgan variantini ushbu shakllarning qaysi biriga ishlatish kerakligini aniqlaydi

6 Promt dasturi fersquol va ot soz turkumlari uchun sozlarning bir- biriga mos kelishini aniqlaydigan qoshimcha axborot berishga imkon yaratadi Fersquol holatida bunday maqsad uchun Управление (Boshqaruv) bandi xizmat qiladi U masalan berilgan felning qoshimcha bilan boglanish usuli qanday komake hi zarur qoshimcha qanday kelishikda bolishi kerak va hklarni korsatish imkonini beradi

Promt dasturining qolgan sozlovlari Avtomatik taijima sistemasi ishining samarasi va sifati asosan unda mavjud lugatlar tarkibi va ularning sifatiga bogliq Lugatlaming sifati esa ular qanday tartibda toldirilganiga qarab belgilanadi

Promt dasturi qolgan sozlovlarining ishi ekran korinishining ozgarshytirilishi va barsquozi texnik amallaming oziga xosligini berishga qaratilgan Dastuming umumiy sozlovlari Сервис-Параметры (Servis-Parametrlar) buyrugi bilan yoki Servis asboblar panelidagi Параметры (Parametrlar) bandi yordamida ochiladigan dasturlar parametrlari Настройка (Sozlash) muloqot darchasida bajariladi

2 Ushbu muloqot darchasi ikkita qoshimcha varaqaga ega Разное (Turli) qoshimcha varaqasi dastur sozlovi parametrlarini ozgartirish imkonini beradi Bu yerda boshlangich matnni kiritishda taijima darshychasi qanday toldirilishi kerakligi korsatiladi band qilingan sozlar royxatining avtomatik kiritilishi yoritiladi lugatlarga etish darajasi aniqlanadi

3 Ispolzovat (Foydalanish) bayroqehasi lahzalik taijima alohida sozlar va ajratilgan qismlar taijimasi maxsus darchasini aks ettiradi

4 Svet (Rang) qoshimcha varaqasi matnning turli elementlariga rang berish shuningdek abzaslarning maxsus belgisi (markirovka)ni ochirishga imkon beradi

5 Sozlovning qoshimcha imkoniyatlari asboblar paneli mundarijasini ozgartirishdan iborat Dastur bilan ishlash tajribasi toplangandan keyin asboblar panelidagi satr klavishlar foydalanilmayotgani shu bilan birga tez-tez bajariluvchi operatsiyalar klavishlari yoqligi ayon


boladi Asboblar paneli tarkibi Panellar ServisНастройка (Servis Sozlov) buyrugi bilan ozgartiriladi

6 Настройка инструментальный панелей (Asbob panellari sozlovi) muloqot darchasida Категории (Kategoriyalar) royxati menyu satrlarining bandlari nomidan iborat Ushbu bandlardan istalgani tanshylansa Кнопки (Klavishlar) panelida tegishli menyudan buyruq uchun klavishlar paydo boladi Tugmacha qoshish uchun uni muloqot darshychasidan asboblar paneliga olib otish kerak Asboblar panelidan keraksiz klavishni olib tashlash uni asboblar panelidan muloqot darchasi ichiga olib otish orqali amalga oshiriladi

Promtdan foydalanish

Promt da ishlash uchun bu dastur xotiraga chaqiriladi va Создать piktogrammasi bosiladi

Natijada quyidagi ekran hosil boladi

IGiKTMTk цоумеlaquoт с аотфьм Rx pafoitni raquoc Ғ1ИРП0М t Иraquo

I O r t f ^ СЛОМр С R0TlaquoCraquoraquol 0VI Р4ботlaquo1Ч4 в прсигъЗрмСРкрап fMPR0Mr3aEftWetlaquode

I мбочу с npcrpe^-i O iip tm с)raquolaquoстlaquoил документ

Р Пlaquoкlaquoшмг( raquoто arm при стартraquo

Направление перевода

Скажите налраелете переводаРусско-АнглийскийНемецко-РусскийРусско-НемецкийФранцузско-РусскийРусско-Французский

Отменить j

Ьрмкraquo 1

Biror tilda yozilgan matnni taijima qilish uchun Направление перевода bandidan foydalaniladi Bu erda masalan rus tilidan ing-

7 Stylus - Без имени 2 Перевод Русско-Английский)(Q Файл Правка poundиц Всдака Фордот Пецевоа Сдовари Сервис Qkho 2_______ _ _______ -|ggtxlо М и | wad зимМ I N I [Wi

J Times New Roman (Запади 3 K 3 raquo U la l fF i l j=j jpoundlj

Наличие учебной учебно-методической научной poundj литераторы для нормального ведения учебного и

The availability of llie educational training-lrnethodical scientific literature for nonnal support of the z i1 Используемые словари j (p| Незнакомые слова | (g| Зарезервирован lt I Название[Г

i Имя файлаJ

THncnoearf

тобы поучтъ подсказку нажмите F1 jTTiT86-rasm Taijima natijasi darchasi

359


liz tiliga taijima qilish uchun Русско-Английский bandi tanlanadi va OK bosiladi Bunda kompyuter rus tilida yozilgan matnni avtomatik ravishda ingliz tiliga tarjima qiladi va taijima qilingan matn ekranning quyi qismida korsatiladi (rasmga qarang) Shuni aytish kerakki komshypyuter hozircha 100 tola va aniq taijima qila olmaydi albatta Lekin tarjima sifati oshib boruvchi dasturlar yaratilishi jarayoni davom etmoqda

124 Internet sahifalarini tarjima qilish Tarjima qilingan hujjatlar bilan ishlash

I i Hisoblash texnikasida hujjatlarni qayta ishlash qogoz-I I dan elektron turga otkazish usul va vositalarni kiritish

lt -f informatikaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi Qogoz- dagi hujjatlarni elektron shaklga kochirishning eng asosiy

usuli skanerlash hisoblanadi Skanerlash mdash bu texnologik tarsquominot bolib u orqali qogozdagi hujjatning grafik korinishi hosil qilinadi

Skanerlarning bir necha turi mavjud lekin ularning negizida bir xil prinsipni amalga oshirish yotadi Yaratilgan grafik tasvir hali matn hujjatiga kirmaydi Matnni anglash juda qiyin vazifa hisoblanadi Bu kabi masalalar obrazni anglash vositalari deb atalgan maxsus dasturlash muhitlari yordamida hal qilinadi Eng kop va keng tarqalgan dastur Fine Reader va Cunei Form

Fine Reader dasturi

Fine Reader dasturi Rossiyaning AW UU (wwwvitsoft) kompaniyasida ishlab chiqiladi Bu dastur rus ingliz nemis ukrain fransuz va boshqa tillardagi matnlami anglash uchun moljallangan

Fine Reader bilan ishlash uchun skaner zarur Matnlami kompyushyterga kiritish jarayoni bir necha bosqichda amalga oshiriladi

bull skanerlashbull tasvirlardan bloklarni ajratishbull anglashSkanerlash Fine Reader dasturi orqali ham amalga oshiriladi Bunda

skanerlangan matn sahifalari kompyuter (sahifalarida) xotirasida saqlanadi yarsquoni odatdagi grafik fayl Fine Reader kengaytirmada boladi Keyin Fine Reader dasturiga kirib unda bu fayllarni ochib tasvirdagi bloklarni ajratish bilan boshlanadi U Windows ga xos menyu va asboblar paneli hujjatlarni skanerlash matnlami anglash bilan bogliq tugmalardan iborat darchaga ega Ish joyining chap tarafida Paket paneli


joylashgan bolib u matnni ozgartirish zarur bolgandagi grafik hujjatlar royxatidan iborat

Bu grafik fayllar bir hujjatning qismi deb qaraladi Uzoq ishlash natijasida ular bir matnli faylga birlashadi Belgi shaklli chiqish fayllari belgisi otgan-otmaganligini korsatadi Ish joyining quyi qismida grafik hujjatning kattalashgan korinishi tasvirlanadi Uning yordamida anglash sifatini baholash mumkin Bu panel shuningdek laquoTarsquolimraquo dasturlari matnini anglashda qollaniladi Ish joyining qolgan qismini hujjatlar darchasi egallaydi Bu yerda grafik hujjat darchada joylashishi matnli hujjat darchasi anglashdan keyingi holatida turadi Darchaning yuqori izohlash menyusining pastki qismida asboblar paneli joylashgan Станshyдартная asboblar paneli operatsiya uchun almashtirish buferi va hujjatlarni ochish kabi tugmalardan iborat Panelning boshqa tugmalari hujjatni ozgartirish vazifalarini bajaradi

Scan Read paneli hujjatni elektron matn korinishiga keltiradigan tugmalardan tuzilgan Birinchi tugma hammasi bitta operatsiya asosida bajarilishini tarsquominlaydi Qolgan tugmalar ochiladigan menyulami oz ichiga olib ishning har xil bosqichlari uchun xizmat qiladi

Распознавание paneli hujjatning qaysi tilda va qaysi shriftda yozilishini belgilash uchun ishlatiladi Hujjatlar sifatsiz yozilgan holatda shu ish talab qilinadi Tasvir korinishi bilan asboblar paneli qollaniladi Jumladan u hujjat segmentlashini boshqarishda birga ruxsat etiladi Bu panel boshqarish elementi yordamida umumiy hujjatning matn fragmentini izchillik bilan beradi

Форматирование (Formatlash) boshqaruv paneli elementlari tayyor matnni ozgartirish yoki uni tahrir qilish uchun ishlatiladi

Hujjatni elektron korinishda ozgartirish uch bosqichdan iborat Har bir dastur bosqichi avtomatik ravishda nazorat ostida amalga oshiriladi

Agar hamma bosqich avtomatik bolsa unda hujjatni ozgartirish bir usul bilan amalga oshiriladi Ishning birinchi bosqichi skanerlashdir Odatda bu bosqichda skaner ishlatiladi Dastuming bu bosqichdagi vazifasi axborotni qabul qilish va skanerlagan qogozlami paket panelida tasvirlashdan iborat U qogozlami anglashga tayyorlaydi

Sahifalami skanerlash Skanirovat tugmasini bosish yoki Ctrl+K klavishini bosish orqali amalga oshiriladi

Ishning ikkinchi bosqichi mdash matnni segmentlash Qogozli hujjat- dagi matn har doim ham togri joylashavermaydi U bir necha ustun- larda joylashishi mumkin Shuning uchun matnni hujjatga aylantirish oldidan uni ustunlarga ajratib butunlar qoyiladi Hujjatning bunday ustunlarga ajratilishi segmentlash deb ataladi


Ishning oxirgi bosqichi mdash bevosita anglash Bu bosqich odatda foydalanuvchining yordamida amalga oshiriladi

Agar qoglsquoozli hujjat sifatsiz yoki uning shrifti odatdagiday bolmasa bu ishni qiyinlashtiradi Bunday holatda xatolarga yolsquol qolsquoyilishi yoki anglash qiyin bolishi mumkin Bunda коlsquopine ha hujjatni maqsadga mushyvofiq holda chiqarish uchun dastumi awaldan boshlash kerak Bitta ham kodli qogoz qoldirmasdan anglash tizimini organish lozim Bir- ikki bet matnni anglash qolgan matn hajmini ishonchli anglash uchun yetarli hisoblanadi

Dastumi organish paytida ekranda ishonchsiz tasvir korinsa uning nomini klaviatura orqali kiritish kerak

Fine Reader nafaqat kompyuterda balki mashinkada yozilgan matnshylami ham anglaydi Skanerlashdan oldin menyudan kerakli bolimni tanlash lozim Bu bolimlar uchta laquoKompyuter matniraquo laquoMashina yozuvli matnraquo va laquoAvtoraquo Kopincha kitobdan skanerlashda oxirgi qator matnni anglash vaqtida togri qollanilishi lozim Buning uchun sichshyqonchani kerakli qatorga olib kelib bosish kerak

Keyin xatoni tekshirish va anglangan natijani xotirada saqlash lozim Bu harakatni Scan Read panelida tugmacha yordamida amalga oshirish mumkin

laquoСегментироватьraquo va laquoРаспознатьraquo tugmalarining ishi laquoПакетraquo darchasidan ajratilgan betlar mavjudligini aniqlashdir

Matnni qayta skanerlash kop vaqtni oladi shuning uchun xatolarni togrilashda Fine Reader maxsus qurilmasi kozda tutilgan Qogoz molja- lini avtomatik kotarish uchun osha dastumi korsatish mumkin Agar avtomatik moljal kotarilmasa tasvirni qolda togrilasa ham boladi

Tasvir haqida axborot olish Tasvir haqida marsquolumot olish uchun quyidagi amallami bajarish kerak tasvirda ong tugma bosiladi va kontekst menyusida laquoСвойстваraquo punkti tanlanadi Bu dialogda laquoИзображеshyниеraquo qismi tanlanadi Ochilgan muloqot darchasida tasvir haqida quyishydagi marsquolumotlarni bilish mumkin

bull Eni va balandligi (nuqtada)bull Tikligi va yonibull Tasvir xili (oq-qora rangli)bull TorligiFine Reader dasturidagi anglash tillari Fine Reader mdash kop tilni

biluvchi dastur U erkin holatda 37 xil tildagi matnlar bilan ishlay oladi Tilning birinchi guruhida lugat yordami mavjud Bu matnli tahrimi tuzatish va sozni anglashni yengillashtiradi Matnning qanshyday tilda yozilganligi asosiy belgilardan bolib skanerlashdan oldin


poundойл Qpooco Вид Пдкт к$зобрraquoхlaquoиис Hgouftcc poundрис flfcxe Спросе

aamp J bullbulllaquo bulllt) bullraquo t ld IOC|ғуltraquolaquo 3 reg Q B1 B P 3 raquo bull laquoijSt rsquoi gtSg щ 4 amp a ScaraquoAftad O tM fo m PttcnasMilTraquo Проверить MS Word

USRampkoftilaquoта соофшдовг я сдерамше додамгга

1L

а л _uJLi r

Знакомства с операцнонн ne и сохранение документов

И9Нlaquoмяртрв9И0ригрмфтlaquo

87-rasm Fine Reader dasturining darchasi

matn xili aniqlanadi Matnni anglashda shu yoki boshqa tilni tanlab laquoРаспознаниеraquo panelidan kerakli tilni tanlanadi

Agar kerakli til topilmasa laquoДругойraquoni tanlab kerakli tilni topib olish mumkin

Fine Reader dasturidan foydalanish Fine Reader dasturi turli tasvirlar grafiklar hamda turli tillardagi matnlami kompyuter xotirasiga kiritish va matnlami tanish uchun qollaniladi Bu dastur Windows boshqaruvida ishlagani uchun u xotiraga odatdagidek yuklanadi Uning ekrandagi umumiy korinishi quyida keltirilgan

U Windows ilovalari xos bolsquolgan menyu va asboblar paneli hujshyjatlarni skanerlash matnlami tanish bilan bogliq tugmalar Paket paneli va Ish sohasi dan iborat

BundaШ mdash avtomatik ravishda skanerlash va matnlami tanishSclaquo4d 7-зlaquoа mdash matnlami faqat skanerlash

tWMMMTk

bull mdash matnlami tanib olishbullregreg - mdash matnlaming grammatik xatolarini tuzatish

mdash skanerlangan hujjatlarni Word tahrir qiluvchi obyekti sifatida saqlash


Acrobat ReaderBu dastur yordamida PDF (Portable Document Format mdash Kolsquochma

formatdagi hujjat) kengaytmali fayllarni oqish yollash (navigatsiya qilish) printer orqali chop etish imkoniyati mavjud Ushbu fayllarni kopincha Internet tarmogida chet el universitetlari kompaniyalar firmalaming Web-saytlarida uchratish mumkin Bu dastur 20 ga yaqin turdagi faylni oqiy oladi Ular tayyor formalar blankalar anketalar elektron kitoblar va hujjatlar bolishi mumkin Acrobat Reader dasturi bilan mualliflik huquqi litsenziyalar xalqaro kelishuvlar nusxa olish qonun-qoidalari asosida PDF kengaytmali fayllami korish va printer orqali chop qilish ishlari bajariladi Shu bilan birga bu dastur yordamishyda Intemetda formalar anketalami toldirish va tegishli manzilga yetkazish mumkin Dunyoning turli burchaklarida foydalanuvchilar bu fayllardan foydalanganda muammolar tugilmasligi katta ahamiyatga egadir Foydalanuvchi ozining PDF fayllarini Adobe Acrobat dasturi yordamida yaratadi Yaratilgan PDF faylllami Internet tarmogidagi Web-saytlarga qoyish mumkin va boshqa foydalanuvchilar osha fayllardan foydalanganda Acrobat Reader dasturi ushbu fayllami koradi Bu fayllar mualliflik huquqi asosida himoya qilinadi va modifikatsiya qilishni ozlashtirishni cheklaydi Acrobat Reader dasturini Internet orqali httprggwwwadobecom Web saytdan Adobe firmasi server kompyuteridan bepul olish mumkin

Acrobat Reader dasturini ishga tushirish uchun Pusk gt Programmi gt orqali Acrobat Reader satri tanlanadi Shunda ekranda quyidagi rasmshyda korsatilgan darcha hosil boladi

Acrobat Reader dasturini ishga tushirish

ЕШМДlaquo ни diamsltс5ве

mdash rsquo -ГЛ 1 mdash- - J Hoiraquo- Le prrt f iii on lr

bull _J 0ЯlaquoГ$ ҒСГ OXuintb - J rsquo(poundbull ing fOi 4aruxltm ел re lsquoU ОХСМraquo ГЧJ Ькнгдрс o r Ж- J Opnn$ i PDf rrlaquo is _J tr r trlt j PLf eltxwntnts

П1 rftf $ V W il l fbull rearq- J slaquoSraquong prtlaquoeraquomrt

fol|V V O f- _] Pljf ОЛС-Э- J j)raquortr-OfTgtijepraquo At r e t (

j nli Уг j fj

- J yenиlaquoггз M rcOjrPfl Ihr pxjc v J Ле raquolaquo Urtfc

bull J eccurw nti r f J l t t f f t f l ^

ЗцЛю laquo5 (jfrbrnni KC

laquo VWJ Wrtgt 8нуbull PiteBfxj PDFbull fry J4U

Contents

88-rasm Acrobat Reader dasturi asosiy

dachasining kolsquorinishi


PDF kengaytmali hujjatlarni ochish

Acrobat Reader dasturida Ctrl-0 klavishlarini bosish orqali PDF kengaytmali hujjatlarni oqish uchun ochish mumkin bunda tegishli darcha ochiladi

Bu darchada kerakli hujjat sichqonchaning chap tugmasini bosish orqali tanlanadi va darchadagi Oren tugmasi bosiladi Ekranda hujjat

paydo boMadi By fayllami ochgandan solsquong kursoming korinishi ga ozgaradi By kolsquorinish kursor vazifasini bajaradi Dastuming View menyusida hujjatni korishda keng imkoniyatlar yaratib beradi (pastdagi

rasmga qarangView menyusidagi asosiy bolimlar haqida

quyidagi marsquolumotlami keltirish mumkin Full screen(yoki Strl-L) mdash hujjatni toliq

ekranga yoyib korishZoom in (yoki Strl-L) mdashhujjatni katta-

lashtirib korishZoom out (yoki Strl-L) mdash hujjatni ki-

chiklashtirib korishZoom to (yoki Strl-L) mdash hujjat masshta-

bini ozgartirishView va Document menyulariga otib

bolimlaridan birma-bir foydalanib hujjatlami xohlagan vaziyatda korish mumkin

Hujjatning keyingi varagiga otish uchun Щ ni oldingi varagiga otish uchun Ц ni hujjatning boshiga otish uchun M ni hujshy

jatning oxiriga otish uchun И ni masshtabini ozgartirish uchun Я ni bosiladi Foydalanuvchi Intemetda ishlayotganida saytlarda PDF fayllarini korsa osha joyga kursorni olib borib sichqonchaning chap klavishini 2 marta bossa (buning uchun foydalanuvchi kompyuterida Acrobat Reader omatilgan bolishi lozim) u avtomatik ravishda ochishyladi Osha sayt orqali Acrobat Reader dasturini kompyuterga ornatish ham mumkin

PDF kengaytmali hujjatlarni chop etish Acrobat Reader dasturida fayllarni ochgandan song Ctrl+P klavishlarini bosish orqali yoki File menyusidagi Print bolimini tanlash orqali rasmdagi darcha ekranga chiqariladi

ViewҒцЦ Screen OAL

Zoom In Qrf+Zoom Out СЫ-2oom7o ОИМBtnWnampw OHraquo

Fityisjbi тгRowVraquo9(rCvV OrftSNfttraquo

poundortfmgtous CortfruJus - Fdbng

89-rasm View menyusinung

kolsquorinishi


By darchada Print qismida printerlar to lsquog lsquorilanadi Print Range qismida barcha varaqlarni faol varaqni kerakli varaq- lami (masalan 100 varaqli hujjat bolsa 3 varaqdan 10 varaqqa- cha) printer orqali chop etish mumkin Copies qismida har bir varaqdan nechta nusxa olish mumkinligi korsatiladi Ekranning pastki qismida esa oldin toq rashyqamli varaqlarni songra juft raqamli varaqlarni chop etish mumkin

Qolsquoshimcha marsquolumotlar olish Acrobat Reader dasturi

haqida kerakli marsquolumotlami dastuming Nelp menyusidagi Reader Guide bolimidan olish mumkin Bu bolim tanlangandan keyin Adobe Acrobat Reader 40 Guide ingliz tilidagi hujjati ekranga chiqadi Ekranning chap qismida esa mavzular royxati berilgan Kerakli mavzuni sichqonshycha yordamida tanlab foydalanish mumkin

Foydalanuvchi Intemetda ishlayotganida saytlarda PDF fayllarini korsa kursorni osha joyga olib borib sichqonchaning chap tugmasini2 marta bossa (buning uchun foydalanuvchi kompyuterida Acrobat Reader omatilgan bolishi lozim) u avtomatik ravishda ochiladi Osha sayt orqali Acrobat Reader dasturini kompyuterga ornatish ham mumkin


1 Amaliy dasturlar paketi deganda nimani tushunasiz2 Kasbiy sohalarda qanday amaliy dasturlar paketi qollaniladi3 Nashriyot tizimlarida qanday dasturlar qollaniladi4 Qanday tarjimon va konvertor dasturlari mavjud5 Avtomatik tarjima qilish usullari lugatlar bilan ishlash qanday amalga

oshiriladi6 Internet sahifalarini tarjima qilish nima va u qanday amalga oshiriladi

ту - gtИ Ш Г f 1РТ1

f

л v ШВВ

кш

Г Р г ртштraquo г ewifcV

laquolaquolaquolaquo I 3

90-rasm Print darchasining kolsquorinishi


K irish 3I bob Jamiyatni axborotlashtirish411 Axborot texnologiyalarining rivojlanish tarixi ulami qollash sohalari va ulaming

axborotlashgan jamiyatdagi оlsquom i 412Axborotlashtirishning konseptual asoslari dasturiy shakllari va ilmiy-metodik

asoslari 713Modellashtirish jarayoni va uning kompyuterda paydo bolishi1214 Axborotlami toplash uzatish saqlash va qayta ishlashning umumiy usullari

Axborotlami kodlashtirish 1Topshiriq va nazorat savollari1II bob Axborot tizimlari va ularning turlari 1921Axborot tizimlari ularning turlari va tasniflanishi1922Boshqaruv qarorlarini qabul qilishda axborot tizimlarini qolsquollash 2423Axborot izlash va marsquolumot tizimlari marsquolumotlar bazasi va banki

Sistemaviy tahlii asoslari3224Marsquolumotlar bazasini boshqarish tizimlari Marsquolumotlar bazasini loyihalashtirish 39 Topshiriq va nazorat savollari56III bob Dasturiy tarsquominot va obyektga moljallangan texnologiyalar 5731 Dasturiy tarsquominot va uning turlari tuzilishi strukturasi Sistemaviy

va amaliy dasturiy vositalar 5732 Dasturlash texnologiyasi va uning uskunaviy vositalari5933 Zamonaviy dasturlash tillari va ulaming turlari Obyektga moljallangan

texnologiyalar 62Topshiriq va nazorat savollari77IV bob Axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalari 7841 Kompyuteming apparat tarsquom inoti 7842 Kompyuter atrof qurilmalari7843 Zamonaviy texnik vositalar 8144 Multimedia vositalari 86Topshiriq va nazorat savollari88V bob Operatsion sistem alar 8951 Operatsion sistema(OS) Operatsion sistemalaming tasnifi asosiy

konsepsiyasi va imkoniyatlari 8952 LINUX-operatsion sistemaci imkoniyatlari qllanish doirasi xususiyatlari

va afzalliklari 10453 LINUX-operatsion sistemacining boshqa OS lardan farqli jihatlari

Uning hujjatlashtirilishi dasturiy tarsquominoti11254 Foydalanuvchining grafik va buyruq interfeyslari Grafik interfeysning asosiy

konsepsiyasi 117Topshiriq va nazorat savollari 139VI bob Kompyuter to lsquor la r i 14161 Kompyuter tarmoglsquoining arxitekturasi uning modeli va p r o t o k o l l a r i 14162 Lokal va global tarmoqlaming xususiyatlari World Wide Web mdash global

axborot tizim i 143


IRC ICQ (Intemetda muloqot) 64 _Elektron pochta Yangiliklar xizmati Ул5^65 Mijoz-server texnologiyasi Intemetda xavfsiz ishlashТTopshiriq va nazorat savollari 163VII bob Kompyuter grafikasi va dizayn16871 Kompyuteming grafik imkoniyatlari va ulaming turlari Amaliy grafik dasturlar 168

s) 72 Photoshop mdash rastrli grafik muharriri16973 CorelDraw mdash vektorli grafik muharriri 186

74 AvtoCad dastur19075 3DStudioMAX mdash uch olchovli grafik dasturi 201Topshiriq va nazorat savollari205VIII bob Web-sahifalar yaratishga moljallangan texnologiyalar 20681Web sahifa yaratish imkoniyatlari asosiy tushunchalari va uni yaratishda

foydalaniladigan dasturiy vositalar 20682HTML hujjat tuzilishi20783 HTML tili asosiy operatorlari va ularning tasnifi 20884 MS Front Page muharriri 21585 Macromedia Flash 22786 Veb-salufa yaratishda qolsquokkanadigan boshqa dasturiy vositalar237Topshiriq va nazorat savollari 241IXbob M arsquolumotlar va bilimlar bazasi 24391 Relyatsion marsquolumotlar bazasi Bilimlar bazasi24392 SQL tili Webga molsquoljallangan marsquolumotlar ombori25193 My SQL tili asoslari 266

Topshiriq va nazorat savollari295X bob Masofaviy oqitish asoslari 296

f] j 101 Masofaviy tarsquolim Masofaviy olsquoqitish tushunchasi va uning tarsquolim tizimidagi olsquomi konsepsiyasi rivojlanish bosqichlari 296

102 Masofaviy oqitishning tashkiliy shakllari 299103 Masofaviy oqitish modellari va ulaming turlari 301Topshiriq va nazorat savollari303

YU I XI bob Axborot xavfsizligi304111 Axborot xavfsizligining asosiy tushunchalari va uning tasnifi axborot

^ himoyasi va turkumlari304112 Avtomatlashtirilgan axborot tizimlarida himoyalanish315113 Virus va uning turlari 322114 Zamonaviy kompyuterda stenografiya kriptrografiya tushunchasi

va axborotlami himoyalash tamoyillari328115Intemet tarmogida mavjud aloqaning himoyasini tarsquominlash asoslari334Topshiriq va nazorat savollari336XII bob Amaliy paketlar nashriyot tizimlari tarjimon va konvertor dasturlari 338121 Amaliy dasturlar paketi va ularning kasbiy sohalarda qollanilishi 338122 Nashriyot tizimlari PageMaker dasturi 340123 Taijimon va konvertor dasturlari va ulardan foydalanish352124 Internet sahifalarini taijima qilish Taijima qilingan hujjatlar bilan ishlash360Topshiriq va nazorat savollari366


3281 А 90

Ushbu olsquoquv qolsquollanma gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy magistratura mutaxassislik talabalari uchun moljallangan bolsquolib bugungi kunning dolzarb laquoAxborot texnologiyalariraquo fanining mazmunini ochib berishga qaratilgan Qolsquollanma darsda va mustaqil o lsquozlashtirilishi lozim bolsquolgan bilimlar bilan tolsquoldirilgan Unda talabalar o lsquozini o lsquozi nazorat qilishi uchun topshiriq savollari keltirilgan

T a q r i z c h i l a r Nizomiy nomidagi TDPU laquoInformatika va ТАТraquo kafedrasi professori

texnika fanlari doktori professor U Yuldashev

Toshkent tolsquoqimachilik va yengil sanoat instituti laquoInformatikaraquo kafedrasi mudiri fizika-matematika fanlari nomzodi dotsent M Atamirzayev

Axborot texnologiyalariM Aripov B Begalov Sh Begimqulov A 90 M Mamarajabovmdash Т Noshir 2009mdash 368-b

I Oripov М BBK 3281ya73

Мирсаид Aripov Баҳодир Begalov Узокбой Begimqulov Мирсалим Mamarajabov


О lsquozbekiston Respublikasi oliy va о lsquorta maxsus ta lim vazirligi о lsquoquv qo lsquollanmasifatida tavsiya etgan

Muharrir Sh Mansurov Texnin muharrir N Sorokina

Rassom Sh OdilovMusahhih P A zamova

Sahifalovchi L Abkerimova

Bosishga ruxsat etildi 160709 Bichimi 6 0 x 8 4 lh laquoTaymsraquo garniturada ofset bosma usulida bosildi Shartli bost 257 Nashrt 230 Nusxasi 1000 Buyurtma 17

laquoN OSHIRraquo MCliJ loshken t sh Navoyi ko lsquochasi pastki savdo pastaslari

copy laquoNOSHIRraquo nashriyoti 2009






























































muvofiqlashtirish



































































































1-jadval









Axborot tizimi


































































































1 2 3 4








Murakkablikdarajasi



Oddiy












































Konferensiyalar

Audiovideo

Faks

Kseroks








axborotlari

V


Matnli protsessor

Elektron pochta

Audio pochta

Jadval protsessori

Elektron kalendar


Telekonferensiya

Tasvimi saqlash







































































































































































































































MathCAD





MatLab


Maple


Mathematica






























































































readln (x)a =15 b =4 c =37 d =-42

















10-rasm










TObject)










Summ=Summ+(lI)


1 = 1+ 1Until IgtN










While Ilt=N doBegin











3 3 3 3













Y ozilishi Vazifasi





































m













































































12-rasm






Funksiyalar tavsifi



gt M ENU (menyu)

gt Reset

^ Four Direktinal


gt Language (til)





gt Exit






У Curtain (yopish)










84








































































































































































hk





































































109


mashina В Login













































































Linux uchun DOOM






























































II i

Щ










FedoraС O F I








darchasi

plusmni P m w o rd

raquo - laquo4


Sastiontypcvrtfi





















126

fedam

































































































32-rasm







Appcarjnce

fithavfor

Paths

Backgroundm






Jj OeUrop 9 JT

] Desktop 10 pound





Oesktop 13 [J

^ 2 Desktop 14 j~

Desktop IS

Desktop 1C Г

Scmn Savtr




138









































































































































GORHER TIZIMI



























































































































hifasi
























bagishlangan sayt

Ilmiy sahifalar




hifasi












































Новый (Ctr+N)







Поместить

Импорт

Экспорт








Adobe online

Выход (Ctrl+Q)





Бент (Ctrl+Z)




Очистить



Трансформ

Очистка
















Обрезание






Эффекты


boyitish











173







kattalashtirish





c i










23 C JQ



























































































С mdash havorang







































3


















1635 mm Y Щ y-635 mw___ л U ш М с Ч o -



gf













74 AutoCad dasturi









О1 2 3

















Scientific



40-rasm




























1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24







































1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16






tugmasi




















buyrugining tugmasi








rugining tugmasi
















































f f i




Sahifalangan panel



















































nimalarni bilasiz




dasturiy vositalar
















lt HTML gtlt HEADgt

































































































Страница

сПапки

Отчеты

Переходы


$Задачи












Asosiy ish maydoni uch (tolsquort) xil korinishda bolsquolishi mumkin Biridan boshqasiga olsquotish uchun tahrir darchasining pastki chap qismidagi quyidagi tugmalardan keraklisi tanlanadi |ооamptradeьй0нти-коlaquo an^p | yoki |ОКонструктор|Вс разделением ИКод Просмотр | (MS Front 003 da)Bunda








в ш














Цзмештб






А Шрифт





Г Подложка


Цвета




j Дето




















Страница

С



д ^ j______ п сек на 288________________





IE Список


Тема
















jРисунок









J










Р Высота Jo



Стиль



Цвет фока

Ш

И



J new _page_lhtm _______________________________


Harakatdagi s







Gipermurojaat













страницей

Qместом в

документе

а


Папка




страницы



почтой

Подсказка

Закладка


Параметры

ОК Отмена





223


PI 1а6лчlaquo

Щ -V-

S


Файл




ЦОС

gt 0 8 4 0 1 1 2 к -ч От f r t

Форме

(Ы Пол



17 Флажок


Г 1 Сруппа


_ 4 Кнопка


Рисунок

j Надпись







a Вид


Вставка

n e w _page_JLhtrr



A Шрифт

if Абзац

= Список


regr Тема

aA Стиль


a Фон








$Страница










Символ



Форма

Рисунок




tji


Открыть j





ш

Создать

Открыть

Закрыть



Дохранить


Ctrl+O

Ctrl+S



otkazish jarayoni













Имя joinara

Пароль 1















pound3

p

AО

4

в m

0 amp

О

Вид

Л Q



ш











Document

Untitled-1













bull a Уb

Зстаеить




r1ть

0 a c I- 2 V ok o i |

















g g j lj

m




qayta ishlash






0 HTM L (hJml)



Projeclo (exej


Q QiickTim e (mov)



Справка




Stroke Style

Type

О Zoom 4x


Sharp Corners

Solid


Cancel

Help 1




aylana










rish














on

reg PM reg sldegP

stopAIISounds

Щ BrowserNetwork


Я Variables

(PH ConditionsLoops

[лД Printing



Operators

Ш Functions

I D Constants

I- gt

m


ль

























Java SCRIPT

















PHPtili









































joyiQiziqqan

























Г

K J

MB

J




























































1-jadval Factory











































adminadmin

Dept











































































Barot B 8
























































































SMALLINT

MED1UMINT

INTgacha

BIGINT





































































A D D )






























































































-B mdashbatch






+

mysqlgt





















- p -

password^






















































































































-q Tez fekshirish
















































































































































































































































































































































tamoyillari







































































































oshiriladi













































































Mipojcftf-owsPt







Document Setup




liNumbers |




















piktogrammalar










ESDI

оТч






























Шfiefine Slyles 3














Г Г Да

Отменить


muloqot darchasi



|5~ fOdpawt-

4 ~

Я

рГ 2 l i

Отмештъ












mT


3 ~~ tItr

gtj ~

ICiC2CГ

j Монтаж Qkmo




Щ


Инверсная








Отменить j

JCowft JO j




















Promt dasturi




































































Отменить j

Ьрмкraquo 1







THncnoearf


359








Fine Reader dasturi






























1L

а л _uJLi r









tWMMMTk













j nli Уг j fj





Contents























kolsquorinishi










f

л v ШВВ

кш
















axborot tizim i 143









































































muvofiqlashtirish



































































































1-jadval









Axborot tizimi


































































































1 2 3 4








Murakkablikdarajasi



Oddiy












































Konferensiyalar

Audiovideo

Faks

Kseroks








axborotlari

V


Matnli protsessor

Elektron pochta

Audio pochta

Jadval protsessori

Elektron kalendar


Telekonferensiya

Tasvimi saqlash







































































































































































































































MathCAD





MatLab


Maple


Mathematica






























































































readln (x)a =15 b =4 c =37 d =-42

















10-rasm










TObject)










Summ=Summ+(lI)


1 = 1+ 1Until IgtN










While Ilt=N doBegin











3 3 3 3













Y ozilishi Vazifasi





































m













































































12-rasm






Funksiyalar tavsifi



gt M ENU (menyu)

gt Reset

^ Four Direktinal


gt Language (til)





gt Exit






У Curtain (yopish)










84








































































































































































hk





































































109


mashina В Login













































































Linux uchun DOOM






























































II i

Щ










FedoraС O F I








darchasi

plusmni P m w o rd

raquo - laquo4


Sastiontypcvrtfi





















126

fedam

































































































32-rasm







Appcarjnce

fithavfor

Paths

Backgroundm






Jj OeUrop 9 JT

] Desktop 10 pound





Oesktop 13 [J

^ 2 Desktop 14 j~

Desktop IS

Desktop 1C Г

Scmn Savtr




138









































































































































GORHER TIZIMI



























































































































hifasi
























bagishlangan sayt

Ilmiy sahifalar




hifasi












































Новый (Ctr+N)







Поместить

Импорт

Экспорт








Adobe online

Выход (Ctrl+Q)





Бент (Ctrl+Z)




Очистить



Трансформ

Очистка
















Обрезание






Эффекты


boyitish











173







kattalashtirish





c i










23 C JQ



























































































С mdash havorang







































3


















1635 mm Y Щ y-635 mw___ л U ш М с Ч o -



gf













74 AutoCad dasturi









О1 2 3

















Scientific



40-rasm




























1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24







































1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16






tugmasi




















buyrugining tugmasi








rugining tugmasi
















































f f i




Sahifalangan panel



















































nimalarni bilasiz




dasturiy vositalar
















lt HTML gtlt HEADgt

































































































Страница

сПапки

Отчеты

Переходы


$Задачи












Asosiy ish maydoni uch (tolsquort) xil korinishda bolsquolishi mumkin Biridan boshqasiga olsquotish uchun tahrir darchasining pastki chap qismidagi quyidagi tugmalardan keraklisi tanlanadi |ооamptradeьй0нти-коlaquo an^p | yoki |ОКонструктор|Вс разделением ИКод Просмотр | (MS Front Page 2003 da)Bunda








в ш














Цзмештб






А Шрифт





Г Подложка


Цвета




j Дето




















Страница

С



д ^ j______ п сек на 288________________





IE Список


Тема
















jРисунок









J










Р Высота Jo



Стиль



Цвет фока

Ш

И



J new _page_lhtm _______________________________


Harakatdagi s







Gipermurojaat













страницей

Qместом в

документе

а


Папка




страницы



почтой

Подсказка

Закладка


Параметры

ОК Отмена





223


PI 1а6лчlaquo

Щ -V-

S


Файл




ЦОС

gt 0 8 4 0 1 1 2 к -ч От f r t

Форме

(Ы Пол



17 Флажок


Г 1 Сруппа


_ 4 Кнопка


Рисунок

j Надпись







a Вид


Вставка

n e w _page_JLhtrr



A Шрифт

if Абзац

= Список


regr Тема

aA Стиль


a Фон








$Страница










Символ



Форма

Рисунок




tji


Открыть j





ш

Создать

Открыть

Закрыть



Дохранить


Ctrl+O

Ctrl+S



otkazish jarayoni













Имя joinara

Пароль 1















pound3

p

AО

4

в m

0 amp

О

Вид

Л Q



ш











Document

Untitled-1













bull a Уb

Зстаеить




r1ть

0 a c I- 2 V ok o i |

















g g j lj

m




qayta ishlash






0 HTM L (hJml)



Projeclo (exej


Q QiickTim e (mov)



Справка




Stroke Style

Type

О Zoom 4x


Sharp Corners

Solid


Cancel

Help 1




aylana










rish














on

reg PM reg sldegP

stopAIISounds

Щ BrowserNetwork


Я Variables

(PH ConditionsLoops

[лД Printing



Operators

Ш Functions

I D Constants

I- gt

m


ль

























Java SCRIPT

















PHPtili









































joyiQiziqqan

























Г

K J

MB

J




























































1-jadval Factory











































adminadmin

Dept











































































Barot B 8
























































































SMALLINT

MED1UMINT

INTgacha

BIGINT





































































A D D )






























































































-B mdashbatch






+

mysqlgt





















- p -

password^






















































































































-q Tez fekshirish
















































































































































































































































































































































tamoyillari







































































































oshiriladi













































































Mipojcftf-owsPt







Document Setup




liNumbers |




















piktogrammalar










ESDI

оТч






























Шfiefine Slyles 3














Г Г Да

Отменить


muloqot darchasi



|5~ fOdpawt-

4 ~

Я

рГ 2 l i

Отмештъ












mT


3 ~~ tItr

gtj ~

ICiC2CГ

j Монтаж Qkmo




Щ


Инверсная








Отменить j

JCowft JO j




















Promt dasturi




































































Отменить j

Ьрмкraquo 1







THncnoearf


359








Fine Reader dasturi






























1L

а л _uJLi r









tWMMMTk













j nli Уг j fj





Contents























kolsquorinishi










f

л v ШВВ

кш
















axborot tizim i 143













axborot texnologiyalari - n.ziyouz.com

Documents