OrsquoZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA OrsquoRTA MAХSUS TArsquoLIM VAZIRLIGI

TOSHKENT IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA INSTITUTI

__________________________________________________________________

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Darslik Orsquozbekiston Respublikasi Oliy va orsquorta maxsus tarsquolim vazirligi oliy orsquoquv yurtlararo

ilmiy-uslubiy birlashmasi faoliyatini Muvоfiqlashtiruvchi kengash tomonidan nashrga tavsiya

etilgan

TOSHKЕNT- 2011 y

OO`MTBning 2011 ndash yil 11 maydagi 192- buyrug`iga asosan chop etishga

tavsiya etilgan

UDK 68152-52(0758)

Mavjud darslik 5521800- laquoAvtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv xolsquojaligida) 5520200 ndash

laquoЕlektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va

аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun

taqdim etiladi Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina alohida

texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan solsquong esa umumlash-

gan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik boshqarish qurilmasidagi har bir vosita

alohida olsquozining funksiyasini bajaradi Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari

avtomatika kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol keltirish mumkin

Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik

tavsiflari keltirilgan

Taqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

Настояший учебник предназначен для изучения дисциплины laquoТеxнические средства

автоматизацииraquo студентами направления бакалавриата 5521800-Автоматизация и управ-

ление (5311000- Автоматизация и управление теxнологическиx процессов и производств

в водном хозяйстве) а также Електроэнергетика

Кaк извeстнo aвтoмaтизaция рaзличниx тexнoлoгичeскиx прoцeссoв вoзмoжнa тoлкo

при нaличии oтдeльныx связaнныx мeжду сoбoй тexничeскиx срeдств в кoтoрыx

прoисxoдит кoличeствeнные и кaчeствeнные прeoбрaзoвaния физичeскиx вeличин

Кaждoе из этиx срeдств выпoлняет свoю функцию в сoстaвe aвтoмaтичeскoгo

упрaвляюшeгo устрoйствa К тaким срeдствaм aвтoмaтики слeдует oтнeсти дaтчики

aвтoмaтики усилитeли aвтoмaтики лoгичeские и функциoнaльныe срeдствa eлeк-

тричeские рeлe рeгулятoры и микрoпрoцeссoрныe срeдствa рeгулирoвaния испoлнитeль-

ныe мexaнизмы Изучeнию этиx срeдств aвтoмaтики и иx прaвильнoй в дaлнeйшeм

тexничeскoй oцeнкe пoсвяшeнa этa книгa

Рецензенты прoфeссoр дтн Aмиров СФ дoцeнт ктн Рахматов A

This book intended for studding the following disciplines Technical means of automation

go the bachelors course 5521800 - Automation and management (control) and also 5520200 -

Еlectroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in the presence of

separate technical means incident between each other inside of which there is quantitative and

quantitative transformation of physical manipulate

Еach of this means implements its ows function consisting of automatic management of device

To such means of automation we should refer transmitters of automation amplifiers of

automation means electrical relay regulators and microprocessor ndash based means of regulation

exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further technical val-

uation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

AXVаxidov DAAbdullaеva AVTOMATIKANING TЕXNIK VOSITALARI

(Oliy orsquoquv yurtlari uchun orsquoquv qorsquollanma) ndash Toshkent 2011 yil ndash 128 bet

copy TOSHKENT IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA INSTITUTI (TIMI) 2011 y

KIRISH

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining laquoТalsquolim tolsquoglsquorisidaraquogi qonuni va laquoKadrlar tayyorlash Milliy dasturiraquo mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining laquoEektroenergetikaraquo laquoAvtomatlashtirish va boshqarishraquo va laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo talsquolim yolsquonalishlari uchun laquoAvtomatikaning texnik vositalariraquo fani kiritilgan Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish davrida ishlatila boshlandi Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik dviga-tellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan 1868 yilda ishlab chiqildi Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va murakka-blashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz mexanizatsiya-lashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini isbotladi Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab jarayonlar uchun hizmat qiladi Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga javob be-radigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa yuqori bilim va ma-laka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab chiqarish jarayon-larda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik ja-rayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari nasos

stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan bi-ri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik so-hasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni esa qolsquozglsquoalmasligi b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda kutilmagan faktorlar) g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik) Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik mutax-assislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida foyda-lanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi uzatu-vchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni umuman olganda uch davrga bolsquolinadi Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi Avtomat-lashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli asboblar ish-latiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich joylashtiriladi Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga markazlashtiri-ladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari (yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

1-BOB AVTOMATIKANING TEXNIK VOSITALARI VA

FUNKSIONAL ELEMENTLARI XAQIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattal-

iklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish moment-

lari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy kolsquorsatkichlar

konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar namlik elektr

olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar kiradi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish sig-

nali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chi-qish signali

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

OO`MTBning 2011 ndash yil 11 maydagi 192- buyrug`iga asosan chop etishga

tavsiya etilgan

UDK 68152-52(0758)

Mavjud darslik 5521800- laquoAvtomatlashtirish va boshqaruvraquo (suv xolsquojaligida) 5520200 ndash

laquoЕlektroenergetikaraquo (suv xolsquojaligida) va 5630200 ndash laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va

аvtomatlashtirishraquo yolsquonalishlariga laquoAvtomatikani texnik vositalariraquo fanini olsquorganish uchun

taqdim etiladi Malsquolumki turli xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda faqatgina alohida

texnik vositalar olsquortasidagi boglsquolanishlarni elsquotiborga olish zarur shundan solsquong esa umumlash-

gan fizik kattaliklarni olsquozgartirish mumkin Avtomatik boshqarish qurilmasidagi har bir vosita

alohida olsquozining funksiyasini bajaradi Bunday avtomatik vositalarlarga avtomatika datchiklari

avtomatika kuchaytirgichlari mantiqiy va funksional vositalar elektrik relelar rostlashning

rostlagich va mikroprotsessorli rostlagichlarni va ijrochi mexanizmlarni misol keltirish mumkin

Bu olsquoquv qolsquollanmada avtomatikaning texnik vositalarini olsquorganish qolsquollanish sohalari va texnik

tavsiflari keltirilgan

Taqrizchilar prof Amirov SF dots Raxmatov AD

Настояший учебник предназначен для изучения дисциплины laquoТеxнические средства

автоматизацииraquo студентами направления бакалавриата 5521800-Автоматизация и управ-

ление (5311000- Автоматизация и управление теxнологическиx процессов и производств

в водном хозяйстве) а также Електроэнергетика

Кaк извeстнo aвтoмaтизaция рaзличниx тexнoлoгичeскиx прoцeссoв вoзмoжнa тoлкo

при нaличии oтдeльныx связaнныx мeжду сoбoй тexничeскиx срeдств в кoтoрыx

прoисxoдит кoличeствeнные и кaчeствeнные прeoбрaзoвaния физичeскиx вeличин

Кaждoе из этиx срeдств выпoлняет свoю функцию в сoстaвe aвтoмaтичeскoгo

упрaвляюшeгo устрoйствa К тaким срeдствaм aвтoмaтики слeдует oтнeсти дaтчики

aвтoмaтики усилитeли aвтoмaтики лoгичeские и функциoнaльныe срeдствa eлeк-

тричeские рeлe рeгулятoры и микрoпрoцeссoрныe срeдствa рeгулирoвaния испoлнитeль-

ныe мexaнизмы Изучeнию этиx срeдств aвтoмaтики и иx прaвильнoй в дaлнeйшeм

тexничeскoй oцeнкe пoсвяшeнa этa книгa

Рецензенты прoфeссoр дтн Aмиров СФ дoцeнт ктн Рахматов A

This book intended for studding the following disciplines Technical means of automation

go the bachelors course 5521800 - Automation and management (control) and also 5520200 -

Еlectroenergetics(control)

We know that automation of different technological processes is possible only in the presence of

separate technical means incident between each other inside of which there is quantitative and

quantitative transformation of physical manipulate

Еach of this means implements its ows function consisting of automatic management of device

To such means of automation we should refer transmitters of automation amplifiers of

automation means electrical relay regulators and microprocessor ndash based means of regulation

exciter mechanisms

This book is devoted to study of this means of automation and their correct further technical val-

uation

References prof Amirov S F doc Rahmatov A D

AXVаxidov DAAbdullaеva AVTOMATIKANING TЕXNIK VOSITALARI

(Oliy orsquoquv yurtlari uchun orsquoquv qorsquollanma) ndash Toshkent 2011 yil ndash 128 bet

copy TOSHKENT IRRIGATSIYA VA MELIORATSIYA INSTITUTI (TIMI) 2011 y

KIRISH

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining laquoТalsquolim tolsquoglsquorisidaraquogi qonuni va laquoKadrlar tayyorlash Milliy dasturiraquo mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining laquoEektroenergetikaraquo laquoAvtomatlashtirish va boshqarishraquo va laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo talsquolim yolsquonalishlari uchun laquoAvtomatikaning texnik vositalariraquo fani kiritilgan Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish davrida ishlatila boshlandi Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik dviga-tellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan 1868 yilda ishlab chiqildi Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va murakka-blashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz mexanizatsiya-lashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini isbotladi Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab jarayonlar uchun hizmat qiladi Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga javob be-radigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa yuqori bilim va ma-laka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab chiqarish jarayon-larda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik ja-rayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari nasos

stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan bi-ri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik so-hasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni esa qolsquozglsquoalmasligi b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda kutilmagan faktorlar) g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik) Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik mutax-assislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida foyda-lanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi uzatu-vchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni umuman olganda uch davrga bolsquolinadi Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi Avtomat-lashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli asboblar ish-latiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich joylashtiriladi Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga markazlashtiri-ladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari (yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

1-BOB AVTOMATIKANING TEXNIK VOSITALARI VA

FUNKSIONAL ELEMENTLARI XAQIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattal-

iklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish moment-

lari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy kolsquorsatkichlar

konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar namlik elektr

olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar kiradi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish sig-

nali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chi-qish signali

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

KIRISH

Qishloq va suv xolsquojaligidagi kolsquoplab tarmoqlarda qolsquollanilayotgan ilglsquoor texnologiyalar ishlab chiqarishning avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlaridan foydalanishni talab qiladi Shuning uchun soha bolsquoyicha tayyorlanayotgan mutaxassislar avtomatikaning texnik vositalari avtomatik nazorat avtomatik rostlash avtomatik boshqaruv tizimlari operativ xizmat tarmoglsquoi haqida maxsus bilimga ega bolsquolishlari zarur

Olsquozbekiston Respublikasining laquoТalsquolim tolsquoglsquorisidaraquogi qonuni va laquoKadrlar tayyorlash Milliy dasturiraquo mamlakatimizda talsquolim tizimini isloh qilishning asosini yaratib berdi Bu esa Oliy talsquolim dargohlarida sifat jihatdan yangi raqobatbardosh milliy kadrlarni tayyorlashda negiz hisoblanadi Kolsquorsatilgan masalalarni hal qilishda Oliy olsquoquv yurtlarining laquoEektroenergetikaraquo laquoAvtomatlashtirish va boshqarishraquo va laquoQishloq xolsquojaligidagini еlektrlashtirish va аvtomatlashtirishraquo talsquolim yolsquonalishlari uchun laquoAvtomatikaning texnik vositalariraquo fani kiritilgan Avtomatika - fan va texnikaning alohida sohasi bolsquolib bu soha avtomatik boshqarish nazariyasi avtomatik tizimlar yaratish prinsiplari va bu tizimlarda qolsquollaniladigan texnik vositalar bilan shuglsquoullanadi Avtomatika solsquozi grekcha solsquozdan olingan bolsquolib olsquozi xarakatlanuvchan moslamani anglatadi Avtomatika fan sifatida 18-asrning ikkinchi yarmida yalsquoni ip-yigiruv tikuv stanoklari va buglsquo mashinalari kabi birinchi murakkab mashina - qurilmalarining paydo bolsquolish davrida ishlatila boshlandi Тexnika tarixida birinchi malsquolum bolsquolgan avtomatik qurilma Polzunov buglsquo mashinasi (1765 y) hisoblanadi Bu mashina oddiy shamol va gidravlik dviga-tellarning olsquorniga ishlatilgan va odam ishtirokisiz suvning sathini rostlagan Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplarini ingliz olimi F Maksvell tomonidan 1868 yilda ishlab chiqildi Тexnikaning rivojlanishi va odamlarning oglsquoir qolsquol mexnatidan bolsquoshashiga qaramasdan ish jarayonlari va mehnat qurollarini boshqarish kengayib va murakka-blashib bordi Ayrim holatlarda esa maxsus qolsquoshimcha elementlarsiz mexanizatsiya-lashgan ishlab chiqarishni boshqarish imkoniyatlari murakkablashdi Bu esa olsquoz navbatida avtomatikaning muhimligini va uni rivojlantirish kerakligini isbotladi Avtomatika - mashina texnikasi rivojlanishining yuqori poglsquoonasi hisoblanadi Bunda odamlar nafaqat jismoniy mehnatdan balki mashina qurilmalar va ishlab chiqarish jarayonlarini nazorat qilish va ularni boshqarishdan holis bolsquoladilar Avtomatika mexnat unumdorligini oshirish ish sharoitlarini yaxshilash jismoniy va aqliy mexnatni bir-biriga yaqinlashtirish kabi kolsquoplab jarayonlar uchun hizmat qiladi Bugungi kunda avtomatika alohida fan sifatida olsquoz yolsquonalishlariga ega Bu fan avtomatik boshqarish tizimlarining nazariyasi va uning tuzilish tamoillari bilan shuglsquoullanadi

Нozirgi davrda fan texnika taraqqiyoti shunday ilgari surildiki mavjud texnika va texnologiyalar ishlab chiqarishda yangi har taraflama zamon talabiga javob be-radigan texnik vositalar bilan talsquominlash zaruriyati tuglsquoildi Хorijiy mamalakatlardan keltirilayotgan yangi texnika va texnologiyalarni olsquozlashtirish esa yuqori bilim va ma-laka talab etadi

Qishloq va suv xolsquojaligini ishlab chiqarishda avtomatik boshqarish tizimlarini qolsquollash yuqori samaradorlikka ega chunki kolsquop bosqichli ishlab chiqarish jarayon-larda iqtisodiy samaradorlikka erishish uchun imkon boricha mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish vositalaridan keng foydalanish talab qilinadi

Qishloq va suv xolsquojaligini avtomatlashtirish asosan sanoatdagi texnologik ja-rayonlarni avtomatlashtirishdagi tajribalarga asoslanadi Shu bilan birga qishloq va suv xolsquojaligidagi texnologik jarayonlar shu jumladan gidrotexnik inshootlari nasos

stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan bi-ri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik so-hasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni esa qolsquozglsquoalmasligi b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda kutilmagan faktorlar) g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik) Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik mutax-assislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida foyda-lanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi uzatu-vchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni umuman olganda uch davrga bolsquolinadi Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi Avtomat-lashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli asboblar ish-latiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich joylashtiriladi Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga markazlashtiri-ladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari (yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

1-BOB AVTOMATIKANING TEXNIK VOSITALARI VA

FUNKSIONAL ELEMENTLARI XAQIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattal-

iklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish moment-

lari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy kolsquorsatkichlar

konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar namlik elektr

olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar kiradi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish sig-

nali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chi-qish signali

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

stansiyalari suvni hisobga olish kabi sohalar olsquozining shunday maxsus xususiyatlariga egaki bu holda tanlangan texnik vositalar va elementlar malsquolum texnologik talablarga javob berishi kerak

Qishloq va suv xolsquojaligida ish unumdorligini oshirishning asosiy yolsquollaridan bi-ri dexqonchilik jarayonlarini avtomatlashtirish hisoblanadi Dehqonchilik so-hasida mexanizatsiyalash jarayonlari yetarli darajada rivojlanish kolsquorsatkichlariga ega bolsquolsada lekin ularni avtomatlashtirish sohasi xaligacha oqsoqlab kelmoqda Buning asosiy sabablari birinchi navbatda dehqonchilik jarayonlarining murakkabligi yer va suv sharoitlarining xilma-hilligidir jumladan a) jarayonlarni xarakatlanuvchan agregatlar bajarishi tuproq va olsquosimlikni esa qolsquozglsquoalmasligi b) agregatning xar hil ob-havo sharoitida ishlashi v) materialning bir jinsli bolsquolmasligi (hosildorligi namlik ifloslik hamda kutilmagan faktorlar) g) relefning murakkabligi (pastlik - balandlik chuqurlik) Yuqorida aytilganlardan kolsquorinib turibdiki bolsquolajak elektromexanik mutax-assislari oldida qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari hamda avtomatikaning texnik vositalarini qolsquollash kabi olsquota dolzarb masalalar turibdi Fanning maqsadi talabalarda avtomatik boshqarish va rostlash tizimlari va texnik vositalarni tahlil qilish hamda ularni qishloq va suv xolsquojaligi sohalarida foyda-lanish bolsquoyicha nazariy va amaliy bilimlarni shakllantirishdan iborat Avtomatikaning texnik vositalariga nazorat axborotlarini qabul qiluvchi uzatu-vchi olsquozgartiruvchi saqlaguvchi programmalashtirilgan axborot bilan solishtiruvchi buyruq axborotini shakllantiruvchi hamda texnologik jarayonga talsquosir kolsquorsatuvchi quyidagi uskunalar va texnik qurilmalar kiradi datchiklar relelar kuchaytirgichlar logik (mantiqiy) elementlar rostlagichlar stabilizatorlar ijro mexanizmlari va boshqalar Bunday texnik vositalar avtomatikada olsquolchash olsquozgartkichlari deb ham yuritiladi Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirish jarayoni umuman olganda uch davrga bolsquolinadi Birinchi davr - ayrim texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish Jarayonning ayrim parametrlari avtomatlashtirilgan agregat yaqinida olsquornatilgan yirik olsquolchamli asboblarning kolsquorsatishiga muvofiq ravishda rostlanadi Bunda asboblarni mashina va uskunalar yaqiniga joylashtirish deyarli qiyinchiliklar tuglsquodirmaydi Avtomat-lashtirishning bu davrida shkalasi yaxshi kolsquorsatadigan yirik olsquolchamli asboblar ish-latiladi Bunda bir korpusga olsquolchash asbobi rostlagich va topshirgich joylashtiriladi Ikkinchi davr - ayrim jarayonlarning kompleks avtomatlashtrish Bunda rostlash alohida shchitga olsquornatilgan asboblar bolsquoyicha olib boriladi Yirik olsquolchamli asboblardan foydalanish bu shchitni bir necha metrga cholsquozilib ketishiga olib keladi va shchitni nazorat qilish qiyinlashadi Avtomatlashtirishning bu davrida shchitdagi asboblarni hajmini kichiklashtirish zarurati paydo bolsquoladi Bu masalani hal qilish uchun kichik olsquolchamli ikkilamchi asboblar ishlatiladi

Uchinchi davr - tolsquoliq avtomatlashtirish davri Bu davrning xarakterli xususiyati shundaki barcha jarayonlar yagona dispetcherlik punktiga markazlashtiri-ladi Shu bilan birga mitti ikkilamchi asboblarni ishlatish extiyoji paydo bolsquoladi Doimiy nazoratni talab qilmaydigan olsquolchash va rostlash asboblari (yirik gabaritli) shchitdan tashqariga olsquornatiladi

1-BOB AVTOMATIKANING TEXNIK VOSITALARI VA

FUNKSIONAL ELEMENTLARI XAQIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattal-

iklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish moment-

lari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy kolsquorsatkichlar

konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar namlik elektr

olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar kiradi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish sig-

nali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chi-qish signali

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

1-BOB AVTOMATIKANING TEXNIK VOSITALARI VA

FUNKSIONAL ELEMENTLARI XAQIDA UMUMIY

TUSHUNCHALAR

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar xaqida tushuncha

Нozirgi davrda xalq xolsquojaligi sohalarini avtomatlashtirish jarayonlarida 3000

dan ortiq fizik kattaliklar va texnologik kolsquorsatkichlarni nazorat qilish kerak

bolsquoladi Qishloq xolsquojaligini avtomatlashtirishda barcha nazorat qilinadigan kattal-

iklar va kolsquorsatkichlar asosan besh guruxga bolsquolinadi teploenergetik

kolsquorsatkichlar elektroenergetik kolsquorsatkichlar mexanik kolsquorsatkichlar kimyoviy

tarkibi va fizikaviy tuzilishi

Тeploenergetik kolsquorsatkichlarga xarorat bosim satx va sarf kabi kattaliklar

elektroenergetik kolsquorsatkichlarga olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok va kuchlanish

aktiv reaktiv va tolsquola quvvat quvvat koeffitsiyenti chastota izolatsiya qarshilig

mexanik kolsquorsatkichlar burchak tezlanish deformatsiya kuch aylanish moment-

lari detallar soni materiallar qattiqligi tebranish massa kimyoviy kolsquorsatkichlar

konsentratsiya kimyoviy tuzilishi va tarkibi va fizikaviy kattaliklar namlik elektr

olsquotkazuvchanlik zichlik yumshoqlik yoritilganlik va kabilar kiradi

Тeploenergetik

kolsquorsatkichlar

Тabiiy chiqish sig-

nali

Olsquolchash olsquozgartirkichlar

11- rasm Olsquolchash olsquozgartirgichlarining strukturaviy

boglsquolanish sxemasi

Mexanik korsquorsatkichlar

Кimyoviy korsquorsatkichlar

Fizik korsquorsatkichlar

Теploenergetik korsquorsatkichlar

Elektronika korsquorsatkichlar

Birla

mch

i

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Оra

liq

orsquoz

ga

rtg

ich

lar

Takomillashgan chiqish signali

Pn

evm

atik

ele

ktr

ik

Diskretli chi-qish signali

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

Nazorat qilinadigan kattaliklar bilan olsquozgartirgichlar va signallarning

strukturaviy boglsquolanish sxemasi 11- rasmda keltirilgan

Bajariladigan vazifalariga qarab avtomatlashtirishni quyidagilarga ajratish

mumkin avtomatik nazorat avtomatik ximoya avtomatik boshqarish

avtomatik rostlash

Avtomatik nazorat olsquoz navbatida avtomatik signalizatsiya avtomatik

olsquolchash avtomatik saralash va avtomatik axborotni yiglsquoishga ajratiladi

Avtomatik signalizatsiya xizmatchilarni texnologik jarayon kolsquorsatkichlari

chegaraviy kolsquorsatkichlarga yaqinlashganlik haqida axborot beradi Avtomatik

olsquolchash texnologik jarayonni asosiy kolsquorsatkichlarini maxsus asboblarga uzatib

berishga xizmat qiladi Avtomatik saralash maxsulotni oglsquoirlik olsquolchamlari rangi

va boshqa fiziko-mexanikaviy xususiyatlariga qarab ajratishga xizmat qiladi

Avtomatik axborotni yiglsquoish texnologik jarayon olsquotishi maxsulotni sifati soni va

boshqa kolsquorsatkichlari xaqida malsquolumot yiglsquoishda xizmat qiladi

Avtomatik ximoya normal va xalokat xolatlarida qolsquollaniladi Bu holda

himoya vositalari jarayonni tolsquoxtatib yoki avtomatik ravishda ushbu xolatlarni

chetlashtirishga xizmat qiladi

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy korsquorsatkichlari

Avtomatika elementi deb olsquolchanayotgan fizik kattalikni birlamchi

olsquozgartiruvchi moslamaga aytiladi Avtomatika elementlari tolsquort xil strukturaviy

belgilanish sxemalaridan iborat bolsquoladi (11- jadval)

a) oddiy bir martali (birlamchi) tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

b) ketma-ketli tolsquoglsquoridan-tolsquoglsquori olsquozgartirish

v) differensial sxemali

g) kompensatsion sxemali

Oddiy olsquolchash olsquozgartirgichlari (a) bir dona elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Ketma-ketli olsquozgartgichlarda esa (b) oldindagi olsquozgartirgichning kirish

kolsquorsatgichi keyindagi olsquozgartgichning chiqishi hisoblanadi Odatda birlamchi

olsquozgartirgich sezgirlik elementi (SE) ohirgi (keyingi) olsquozgartirgich esa chiqish el-

ementi deb yuritiladi Olsquozgartirgichlarning ketma-ketligi ulanish usuli bir martali

olsquozgartirishda chiqish signalidan foydalanish qulay bolsquolgan sharoitda qolsquollaniladi

Differensial sxemali olsquolchash olsquozgartirgichlari nazorat qilinayotgan

kattalikni uning etalon qiymatlari bilan solishtirish zarurati bolsquolganda qolsquollaniladi

Kompensatsion sxemali olsquozgartirgichlar usuli esa yuqori aniqlik bilan ish-

lashi universalligi hamda olsquozgartirish koeffitsiyentining tashqi talsquosirlarga deyarli

boglsquolik emasligi bilan ajralib turadi

Avtomatika elementlari tizimning eng asosiy qismi bolsquolib quyidagi

funksiyalardan birini bajaradi

- nazorat qilinayotgan yoki rostlanayotgan kattalikni qulay kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (birlamchi olsquozgartgich - datchiklar)

- bir energiya kolsquorinishidagi signalni boshqa energiya kolsquorinishdagi signalga

olsquozgartirish (elektromexanik termoelektrik pnevmoelektrik fotoelektrik va

xakozo olsquozgartgichlari)

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

- signal tabiatini olsquozgartirmasdan uning kattaliklarini olsquozgartirish (kuchaytir-

gichlar)

- signalning kolsquorinishini olsquozgartirish (analog-raqam raqam analog

olsquozgartkichlari)

- signalning formasini olsquozgartirish (taqqoslash vositalari)

- mantiqiy operatsiyalarni bajarish (mantiqiy elementlar)

- signallarni taqsimlash (taqsimlagich va kommutatorlar)

- signallarni saqlash (xotira va saqlash elementlari)

- programmali signallarni hosil qilish (programmali elementlar)

- bevosita jarayonga talsquosir qiluvchi vositalar (ijrochi elementlar)

Avtomatika elementlarining funksiyalari xar hil bolsquolganiga qaramay ularn-

ing parametrlari umumiy hisoblanadi va ularga quyidagilar kiradi

- statik va dinamik rejimlardagi tavsifnomalari

- uzatish koeffitsiyenti (sezgirlik kuchaytirish va stabilizatsiya koef-

fitsiyentlari)

- xatolik (nostabillik)

- sezgirlik chegarasi

Хar bir avtomatika elementi uchun turglsquounlashgan rejimda kirish Х va

chiqish signallari U orasida u=f(x) boglsquoliqlik mavjud Ushbu boglsquoliqlik element-

ning statik tavsifnomasi deyiladi

Kolsquorinish bolsquoyicha (12-rasm) avtomatika elementlarining statik

tavsifnomalari uch guruxga ajratiladi a) chiziqli b) uzluksiz nochiziqli v)

nochiziq uzlukli

Avtomatika elementining ishlash sharoitlari turglsquounlashmagan yalsquoni Х va U

qiymatlari vaqt davomida olsquozgarilayotgan payti dinamik rejim deyiladi Chiqish

qiymatining vaqt davomida olsquozgarishi esa dinamik tavsifnomasi deyiladi

Avtomatika elementlari malsquolum inersionlikka ega yalsquoni chiqish signali

kirish signaliga nisbatan kechikishi bilan olsquozgariladi Elementlarning bu

xususiyatlari avtomatik tizimining dinamik rejimidagi ishini aniqlaydi

Хar bir elementning umumiy va asosiy xarakteristikasi uning olsquozgartirish

koeffitsiyenti yalsquoni element chiqish kattaligining kirish kattaligiga bolsquolgan nis-

batiga teng Avtomatik tizimlarning elementlari miqdor va sifat olsquozgartirishlarni

bajaradi Miqdor olsquozgartirishlar kuchaytirish stabillash va boshqa koeffitsiyent-

larni nazarda tutadi Sifat olsquozgartirishda bir fizikaviy kattalik ikkinchisiga olsquotadi

Bu holda olsquozgartirish koeffitsiyenti element sezgirligi deyiladi

Avtomatika elementining yana bir muhim tavsifnomasi ndash element (kirish

kattaligi olsquozgarishiga boglsquolik bolsquolmagan) chiqish kattaligining olsquozgarishidan hosil

bolsquolgan olsquozgartirish xatosidir Bu xatoga sabab atrof-muhit xaroratining

talsquominlash kuchlanishining olsquozgarishi va kabilar bolsquolishi mumkin Element xarak-

teristikalarining olsquozgarishi natijasida paydo bolsquoladigan hato nostabillik deb ata-

ladi

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

11-jadval

Avtomatika elementlarining strukturaviy belgilanish sxemalari

Strukturaviy belgilanish sxemalari

Olsquozgartirish

koeffitsiyenti

Chetga chiqish

1

Х У Х Z У

К = К1

δ=δі

2

Х У Yn-1 Уn N

К=П Ki

i=1

n

δ=sumδ1

i=1

3

То

δ1 Y

δ2

K=K1+K2

δ=δ1k1(k1+k2)+

δ2(k1+k2)

4

То

х Yпр Y

δ1

δ2

К=К1(1+К1К2)

δ=δ1(1+К1+К1

К2)-

δ2[1+1(К1+К1)]

Izox x - olsquolchanayotgan (kirish) kolsquorsatkichi u - olsquolchash

olsquozgartirgichining chiqish signali z- qolsquoshimcha energiya manbaisi

Balsquozi elementlarning chiqish va kirish kattaliklari olsquortasida kolsquop qiymatli

boglsquolanish mavjud Bunga quruq ishqalanish gisterezis va boshqalar sabab bolsquolishi

mumkin Bunda kattalikning xar bir kirish qiymatiga uning bir necha chiqish

qiymatlari mos keladi Sezgirlik chegarasining mavjudligi shu hodisa bilan boglsquoliq

Kirish kattaligining element chiqishidagi signalini sezilarli darajada

olsquozgartirish qobiliyatiga ega bolsquolgan qiymati sezgirlik chegarasi deyiladi

Avtomatika elementlari mustahkamlik bilan xam xarakterlanadi Elementlarning

sanoat ekspluatatsiyasida olsquoz parametrlarini yolsquol qolsquoyiladigan chegarada saqlash

qobiliyatiga mustahkamlik deb ataladi Mustahkamlik elementni loyihalash vaqti-

da hisoblanadi va uni ishlab chiqarilgandan solsquong ekspluatatsiya jarayonida si-

naladi

К1 К1

К1 Кi

К1

К2

К1

К2

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy

U U U

Х Х1 Х Х

a) b) v)

12- rasm Avtomatika elementlarining statik tavsifnomalari

a) - chiziqli Ks= Kg= const b) - uzluksiz nochiziqli Ks Kg const

v)- nochiziq uzlukli Ks Kq const F

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari

Avtomatik tizimlar elementlar va moslamalarning montaj sozlash rostlash

ekspluatatsiya qilish kabi ish jarayonlarni bajarish maqsadida avtomatik sxemalar-

dan foydalinadi Avtomatika sxemalari asosiy hujjat hisoblanadi va ular funksion-

al strukturaviy prinsipial va montaj sxemalariga bolsquolinadi

Funksional sxemalar moslamalarni elementlarni vositalarni olsquozaro

boglsquolanishlarini va xarakatlanishlarini ifodalaydi Elementlar sxemada

tolsquortburchak shaklida belgilinadi ularning orasidagi aloqalar esa strelkali chiziqlar

bilan belgilanadi Strelkaning yolsquonalishi signalning olsquotishini kolsquorsatadi (13 -

rasm)

ТE

13- rasm Avtomatikaning funksional sxemasi

ТE - topshirish elementi BK-boshqarish va qabul qilish elementi IM - ijro

mexanizmi BE-boshqarish elementi BU - birlamchi olsquozgartirgich

БК ИМ БО

БУ

Strukturaviy sxema avtomatik tizimni tashkiliy qismlarining olsquozaro

boglsquolanishlarini kolsquorsatib ularning dinamik xususiyatlarini tavsiflaydi

Strukturaviy sxemalar funksional va prinsipial sxemalar asosida ishlanadi

Strukturaviy sxemada aniq vosita rostlagich element kolsquorsatilmasdan balki

olsquotayotgan fizikaviy jarayonning matematik modeli kolsquorsatiladi Strukturaviy

sxemada elementlar tolsquortburchak shaklida ifodalanadi va ularning ichida element-

ning matematik modeli yoziladi (14- rasm)

14 - rasm Avtomatikaning strukturaviy sxemasi

Avtomatik rostlash tizimining keyingi tahlili elementlarning dinamik xarak-

teristikalarini aniqlash va tizimning strukturaviy sxemasini yaratishdan iborat

bolsquoladi Bu tizimning strukturaviy sxemasi 15 - rasmda keltirilgan

F

HТOP H

u q

H

15 - rasm Хaydov chuqurligini avtomatik rostlashning strukturaviy

sxemasi

Prinsipial sxemalar elementlarning olsquozaro elektrik ulanishlarni ifodalaydi

Ushbu sxemada avtomatika elementlari davlat standartlariga binoan belgilanadi

Prinsipial sxemadagi shartli belgilar butun mosmlamani tizimning ish prinsipini

tushunishga yordam beradi (16- rasm)

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

КК

Wбэ(S)=

Кб

Wим(S)=

КбS

Wбо(S)=

КоTоS+1

16- rasm Avtomatikaning prinsipial sxemasi

Montaj sxemalar moslamalar orasidagi tashqi ulanishlarni yoki moslama

ichidagi elementlarni olsquozaro ulanishlarni ifodalaydi Ushbu sxemalar montaj ish-

larini bajarayotganda ishchi chizmalar sifatida qolsquollanadi (17- rasm)

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

17- rasm Avtomatikaning montaj sxemasi

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Qishlok va suv xorsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini

avtomatlashtirish xususiyatlari

Qishloq va suv xolsquojaligidagi ishlab chiqarish jarayonlari murakkab axborot

almashinuvi va jarayonlariga ega bolsquolib ular turli kolsquorinishlarda berilishi mumkin

Bu esa shu sohada qolsquollanuvchi mashina va uskunalarning maxsus ish rejimlariga

mos tushmay qolishi oqim liniyalardagi ishlab chiqarish jarayonlarini tolsquoxtab qol-

ishi suv xolsquojalik mashinalarining ish rejimlari bir-biriga mos tushmay qolishiga

olib kelishi mumkin

Qishloq va suv xolsquojaligining yana bir muhim xususiyatlardan biri ulardagi

texnika va qurilmalarning katta maydonlarda joylashgani va talsquomirlash bazasidan

uzoqligi uskunalarning kichik quvvatga ega ekanligi ish jarayonining

mavsumiyligi hisoblanadi Jarayonlar xar kuni malsquolum sikl bolsquoyicha qaytarilishiga

qaramay mashinalarning umumiy ish soatlari nisbatan kam hisoblanadi Demak

bu sohada qolsquollanuvchi avtomatlashtirish vositalari turli kolsquorinishlarga ega bolsquolib

nisbatan arzon tuzilishi jihatidan sodda ishlatishga qulay va ishonchli bolsquolishi

kerak Bunday sharoitda avtomatlashtirish vositalari aniq va ishonchli ishlashi lo-

zim chunki bunday jarayonni tabiatan tolsquoxtatib uzib qolsquoyib bolsquolmaydi Misol

uchun gidromelioratsiya tizimlarida avtomatlashtirish vositalari tabiiy sharoit

olsquozgarishiga qaramay sutka davomida texnologik operatsiyalarning davomiyligini

talsquominlab berishi zarur

Qishloq va suv xolsquojaligida tashqi tasodifiy talsquosirlar turli kolsquorinishlarda

olsquozgarishi bilan xarakterlanadi Qishloq va suv xolsquojaligi avtomatikasidagi kolsquopgina

oblsquoektlar texnologik maydoni yoki katta hajmda vaqt kolsquorsatkichlariga ega Misol

uchun nasos agregatlarida oblsquoekt bolsquoyicha kattaliklarni nazorat qilish va

boshqarish kerak bolsquoladi (suv sathi bosim ish unumdorligi xajmi va h k)

Bunday oblsquoektlar uchun avtomatlashtirish tizimlarida birlamchi

olsquozgartkichlar ijrochi mexanizmlarning optimal miqdoriga ega bolsquolib boshqarilu-

vchi kolsquorsatkichlarning qiymatini belgilangan aniqlikda va ishonchli ravishda

saqlash katta ahamiyatga ega

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollanuvchi qurilma va uskunalarning

kolsquopchiligiga xos bolsquolgan xususiyatlardan biri ularning tashqi muhit bilan boglsquoliq

holda ochiq havoda ishlashidir namlik va haroratni keng maydonda olsquozgarishi tur-

li aralashmalar chang qum agressiv gazlar hamda sezilarli tebranishlarning

mavjudligi Qishloq va suv xolsquojaligida sanoatdan farqli ravishda yuqoridagi tal-

ablardan kelib chiqib avtomatlashtirish vositalari tashqi talsquosirlarga chidamli para-

metrlarini keng diapazonda olsquozgaruvchi qilib ishlanishi zarur

Bu esa loyihalashtirilayotgan oblsquoektdagi texnik vositalarning ishdan chiqi-

shini kamaytirish yuqori aniqlikda ishlashini talsquominlash imkoniyatini beradi

Kolsquorsatilgan xususiyatlar eng avval tashqi muhit bilan boglsquoliq sharoitda ishlovchi

mashinalarda olsquornatilgan birlamchi olsquozgartkichlar ijro mexanizmlari nazorat as-

boblari va boshqa texnik vositalarga talsquosir etadi Qolgan avtomatlashtirish vositala-

rini alohida xonalar yoki tashqi muxitga chidamli bolsquolgan maxsus shkaflarda

olsquornatish mumkin

2-BOB AVTOMATIKA DATCHIKLARI

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Хar xil texnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ularning kolsquorsatkichlari

xaqida malsquolumot olish zarur hisoblanadi Bu maqsadda birlamchi olsquozgartirgichlar

(yoki datchiklar) keng qolsquollaniladi Datchik deb nazorat qilinayotgan yoki

rostlanayotgan kattalikni kerakli yoki avtomatika tizimining keyingi elementlarida

qolsquollash uchun qulay qiymatga olsquozgartiradigan vositaga aytiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida qolsquollaniladigan olsquozgartirgichlar

asosan olti guruxga bolsquolinadi mexanik elektromexanik issiqlik el-

ektrokimyoviy optik va elektron - ion

21-rasm Elektrik datchiklarning turlanishi

Mexanik olsquozgartirgichlar mexanik kirish kolsquorsatkichlarni (bosim kuch te-

zlik sarf va xk) mexanik chiqish kolsquorsatkichlarga (aylanish chastotasi bosim va

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pаrаmetrik datchiklar Generator

datchiklari

Rezistiv Elektromagnit Siglsquoim

Ind

uktiv

Tra

nsfо

rma

torli

Ma

gn

ito

еla

stik

Yu

zasi orsquoz

garu

vch

an

Ma

so

fasi o

rsquozg

aru

vch

an

Die

lektr

ik s

ing

diru

vchan

lik

Ind

uksio

n

Fo

toe

lektr

ik

Prsquoe

zo-e

lektr

ik

Po

tensio

metr

ik

Ko

nta

ktli (k

orsquom

ir)

(кум

ир

Te

nzo

me

trik

xk) olsquozgartirib berish bilan xarakterlanadi Bunday olsquozgartirgichlarning sezgirlik

elementi sifatida elastik elementlar (membrana prujini balka kabilar) poplavoklar

krilchatkalar va drosselli qurilmalar ishlatiladi

Elektromexanik birlamchi olsquozgartirgichlar (yoki elektrik datchiklar) kirish

mexanik kolsquorsatkichlarni (bosim kuch sarf kabilar) chiqish elektrik

kolsquorsatkichlarga (kuchlanish tok qarshilik induktivlik va kabilar) olsquozgartirib ber-

ish uchun xizmat qiladi Elektromexanik olsquozgartirgichlar parametrik va generator

olsquozgartirgichlarga (yoki datchiklarga) bolsquolinadi

Parametrik datchiklarda chiqish kolsquorsatkichini elektr zanjir kattaliklari

(qarshilik induktivlik olsquozaro induktivlik elektr siglsquoimi va kabilar) tashkil topadi

Bunday turdagi datchiklarda elektr toki va kuchlanishi sifatida chiqish signalini

olish uchun ularni maxsus elektr sxemalariga (kolsquoprikli differensialli) ulash hamda

allohida energiya manbasiga ega bolsquolishi kerak

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementda kirish signali Х chiqish

signali U olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali EYUK kolsquorinishida hosil bolsquoladi Generator datchiklari

juda oddiy bolsquoladi chunki ular qolsquoshimcha energiya manbaisiz ulanadi

Aniqlik darajasi bolsquoyicha datchiklar 024 04 06 1 15 25 4 aniqlik

sinflariga muvofiq bolsquolishlari lozim Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik datchiklar rezis-

tivli elektromagnitli siglsquoimli va taxometrik (generatorli) kolsquorinishlarga ega

bolsquoladi (21-rasm)

21 ndash jadval

DAТChIKLAR VA ULAR NAZORAТ QILADIGAN KAТТALIKLAR

Nazorat

qilinadigan

kattaliklar

DAТChIKLAR ТURLARI

Mex

an

ik

ELEKТRIK DAТChIKLAR

Pote

nsi

om

etri

k

Тen

zom

etri

k

Indukti

v

Тer

more

zito

rli

Sig

lsquoim

Foto

rezi

storl

i

Ele

ktr

on

Induksi

on

Plsquoe

zoel

ektr

ik

Тer

moel

ektr

i

Хoll

dat

chik

lari

Foto

elek

trik

gid

ravli

k

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

1 Siljish + + + + - + - + - - - + + +

2 Satx + + - + - - - - - - - - - +

3 Тezlik + - - - + + - - + - - - + +

4 Тezlanish + - + - - - - - + + - - - -

5 Kuch + + + + - + + + + + - + - -

6 Bosim + - + + - + - + - + - + - +

7 Moment - + + + - + + - - - - - + +

8 Namlik - - - - + + - - - - + - - -

9 Хarorat - - - - + + - - - - + - - -

10 Sarf - + - + - - + - + - - - - +

11 Тebranish - + + + - + - - + + - + - -

22 Datchiklarning asosiy korsquorsatkichlari

Datchiklarning turlari kolsquop bolsquolishiga qaramay ular bir hildagi bir necha

asosiy kolsquorsatkichlarga ega

1 Statik tavsifnomasi - chiqish kattaligini kirish kattaligiga boglsquolikligi

(22-rasm) Statik tavsifnomasi chiziqli datchiklar (22-rasm a) uchun sezgirlik

koeffityenti olsquozgarmaydi

b

U

U a

U

Х Х Х

22-rasm Datchiklarning statik tavsifnomalari

Statik tavsifnomasi nochiziqli datchiklar uchun sezgirlik koeffitsiyenti xar

hil nuqtalarda (22-rasm v) xar hil bolsquoladi va bu kattatik differensial sezgirlik

deyiladi Uni aniqlash uchun quyidagi formula qolsquollanadi

Kc=dydx= ydx (21)

2 Datchikning absolyut xatoligi - datchikning chiqish signalining xaqiqiy u1 va

uning hisoblangan u2 qiymatlarning farqi yalsquoni

u = u1- u2 (22) U2

3 Datchikning nisbiy xatoligi - = -------- 100 (23)

u1

4 Datchikning dinamik tavsifnomasi - chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarilishini kolsquorsatadi

5Datchikning dinamik tavsifnomasi chiqish signalining vaqt mobaynida

olsquozgarishini kolsquorsatadi

23 Rezistiv datchiklar

Rezistiv datchiklar chiziq va burchak xarakatlarni kuch va momentlar te-

branish va vibratsiyalar xarakat va yoruglik kabi noelektrik kattaliklarni nazorat

qilish va olsquolchash jarayonlarida qolsquollaniladi

Rezistiv datchiklar guruxiga potensiometrik korsquomir (kontaktli) tenzo-

metrik kabi datchiklar (fotorezistiv termorezistiv) kiradi Bunday turdagi

datchiklarning ish prinsipi nazorat qilinayotgan kattalikning talsquosirida uning aktiv

qarshiligi olsquozgarilishiga asoslangan bolsquoladi

231 Potensiometrik datchiklar

Potensiometrik datchiklarda nazorat qilinayotgan xarakat sezgir elementga

uzatilib uning qarshiligi hisobiga olsquozgaruvchan yoki olsquozgarmas kuchlanishga

aylantiriladi (23- rasm)

23-rasm Potensiometrik datchiklar va ularning tavsifnomalari

Potensiometrning xarakatlanuvchi kontakti nazorat qilinayotgan xarakatga

boglsquolangan bolsquolib oblsquoektning holati olsquozgarilganda uning qarshiligi ham va

ikkilamchi asbobdagi kolsquorsatgich olsquozgariladi Ikkilamchi asbob esa nazorat qilina-

yotgan parametrlar birligida darajalangan Kuchlanishning tebranishlarini talsquosirini

yolsquoqotish maqsadida stabillashgan manbalardan foydalanish tavsiflanadi

Potensiometrik datchikning statik tavsifnomasini chiziqlikga yaqinlashtirish

maqsadida unga muvofiq ish rejimini (23-rasm b g) topshirishadi yoki reostatni

olsquorash usulini olsquozgartiradi

Agar chiqish tok yoki kuchlanish belgisi xarakat yolsquonalishiga muvofiqligi

kerak bolsquolsa unda olsquorta nuqtali potensiometrdan foydalanishadi (23-rasm v) Un-

ing tavsifnomasi rasmda keltirilgan (23- rasm g)

Burchak xarakatlarini nazorat qilish uchun halqasimon potensiometrik

datchiklar qolsquollanadi (23-rasm d) Kontaktsiz datchiklar sifatida suyuqlik poten-

siometrik datchiklar qolsquollanadi (23-rasm e)

Potensiometrik datchikning tavsifnomalari va sezgirligi analitik usulda

hisoblanadi Kolsquorsatilgan sxema uchun quyidagi tenglamani tuzsa bolsquoladi

Rx X Ix Ra

------ = ---- - ----- = -------- (24)

R l Ia Rx

I= Ix+Ia Uct=I(R-Rx)+IaRa (25)

Potensiometrik datchiklar yuqori darajadagi aniqlik va tavsifnomalari

olsquozgarmas sodda kichik gabaritlari va arzonligi bilan ajralib turadi Bundan

tashqari ulardan foydalanilayotganda qolsquoshimcha kuchaytirigichlarni ishlatishni

xojati yolsquoq chunki ularning chiqish quvvati ikkilamchi asboblar uchun yetarli Le-

kin xarakatlanuvchi kontaktning mavjudligi ularning puxtaligini pasaytiradi

232 Korsquomir (kontaktli) datchiklari

Kolsquomir datchiklarining ish prinsipi olsquozining ichki elektr qarshiligi keltiril-

gan kuchlar talsquosirida olsquozgarishiga asoslangan Bu turdagi eng sodda datchik (24-

rasm a) grafit disklardan yiglsquoilgan kolsquomir ustindan iborat Disklar orasiga esa kon-

taktli shaybalar olsquornatilgan Kolsquomir ustunning qarshiligi grafit disklarning kichik

qarshiligi va disk-shayba olsquotishi asosiy qarshiliklar yiglsquoindisiga teng Disk-shayba

olsquotishning qarshiligi esa olsquoz navbatida disk va shaybalar zichligiga yalsquoni bosish

kuchiga boglsquoliq

Kolsquomir datchigining qarshiligi a

R= Ro+ ------ (26)

F

ikkilamchi asbobdagi tok esa

Uct

Iolsquozg= ------------ (27)

Rolsquozg+R0+aF

bu yerda Rolsquozg+ Ro - kontakt qarshiligi Om

a - kontaktning olsquozgarmas koeffitsiyenti Om N

F - kuch H

R0- asbob qarshiligi Om

Kolsquomir datchikning sezgirligi (OmH)

dR

Kq= ------- = aF2 (28)

dF

24 - rasm Kolsquomir datchiklarning sxemalari va tavsifnomalari

Kolsquomir datchiklarining sezgirligini oshirish maqsadida kolsquopriksimon ulanish

sxemalardan foydalaniladi (24-rasm v) F kirish kuchi talsquosirida kolsquoprik sxemasi-

ning yelkasidagi R1 qarshiligi kamayadi ikkinchi yelkadagi R2 esa oshadi Bunday

datchiklar ndash differensial datchiklar deyiladi Kolsquomir datchiklarining afzalliklari

sodda olsquolchamlari kichik arzon

Kamchiliklari qarshilikning nostabilligi gisterezis mavjudligi va

tavsifnomasi nochiziqliligi Oddiy kolsquomir datchikning statik tavsifnomasidan

kolsquorinib turibdiki (24 -rasm b) nochiziqlilik kichik kuchlar chegarasiga tolsquoglsquori

keladi Differensial datchiklarning statik tavsifnomasi esa chiziqlilikka yaqin

233 Тenzometrik datchiklar

Тenzometrik datchiklarning ish prinsipi tenzoeffekt xodisasiga asoslangan

bolsquoladi yalsquoni elastik deformatsiya talsquosirida uning qarshiligi olsquozgaradi Тenzo-

datchik malsquolum usulda olsquoralgan va ikkala tomоnidan maxsus plenka yopishtirilgan

yupqa simdan iborat Тenzodatchik deformatsiyasi nazorat qilinayotgan detalga

maxsus yelim bilan puxta yopishtiriladi Detalning deformatsiyasi natijasida simn-

ing geometrik olsquolchamlari olsquozgarilib qarshiligi olsquozgaradi Тenzometrik datchiklarn-

ing tavsifnomasi chiziqli bolsquoladi va shu sababli ularning sezgirligi deyarli

olsquozgarmaydi

25-rasm Тenzometrik datchikning tuzilishi va tavsifnomasi

Тenzometrik datchiklarning asosiy kolsquorsatkichi tenzosezgirlik hisoblanadi va

u quyidagicha ifodalanadi RR

с

(29)

Bu yerda ΔRR - materialning deformatsiya paytida solishtirma qarshiligi -

elastiklik moduli

Тenzodatchiklarning afzalliklari ular juda sodda ixcham va arzon Kamchili-

klari kichik sezgirlik olsquolchov natijalari xaroratga boglsquoliq Sanoatda 3 xil tenzo-

metrik datchiklar chiqariladi simli qoglsquooz (2PKB turida) va plyonka (2 PKB turi-

da) asosida folgali (2FPKP turi) va yarim olsquotkazgichli (KТD KТDM KТE tur-

lari) Simli tenzorezistorlar uchun nominal ish toki In = 05 A tashkil etadi

24 Elektromagnitli va sigrsquoim datchiklari

241 Induktiv va transformator datchiklari

Elektromagnitli datchiklar sodda tuzilishi va puxtaligi bilan avtomatika tiz-

imlarida keng miqyosda qolsquollanib kelinmoqda Elektromagnitli datchiklar kirish

kattaligini olsquozgarishi bolsquoyicha induktiv transformator va magnitoelastik turlariga

bolsquolinadi

Induktiv va transformator datchiklarning (26 - rasm) ish prinsipi polsquolat

yakorning holati olsquozgarilganda polsquolat olsquozakli cholsquolglsquoamning induktivligi

olsquozgarishiga asoslangan

Induktiv va transformator datchiklari olsquozgaruvchan tok zanjirlarida ishlab

mikronning undan bir qismidan to bir necha santimetrgacha bolsquolgan xarakatlarni

olsquolchaydi va ularni nazorat qiladi

Oddiy induktiv datchikning sxemasi va uning statik tavsifnomasi - rasmda

kolsquorsatilgan Datchikning kirish kattaligi havo bolsquoshliglsquoi bolsquolib chiqish kattaligi

Ia ikkilamchi asbobdagi tok bolsquoladi Ia qiymati cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi

hamda olsquolchov asbobining aktiv qarshiligiga boglsquoliq Cholsquolglsquoamning indukti-

vligi ikkita havo bolsquoshliglsquoni hisobga olgan holda quyidagi tenglama orqali ifoda-

lanadi

L=22S10

-7 (27)

chiqishdagi tok esa Iorsquozg=UZ=U R2+( L)

2 (210)

bu yerda R=Rch+Rolsquozg - cholsquolglsquoamning va olsquolchov asbobi qarshiliklarining

yiglsquoindisi Om

L - cholsquolglsquoamning induktiv qarshiligi Om

- cholsquolglsquoamning olsquoramlar soni

S - magnit olsquotkazgichning kesim yuzasi m2

- xavo bolsquoshliglsquoi m

Datchikning sezgirligi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

Kd=dIorsquozgd =U 1072

2S (211)

Differensial datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish

signalining belgisi ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26- rasm) kirish signali plunjer yoki yakorn-

ing xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi bolsquoladi

Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini bildira-

di Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi olsquozgaradi

va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan I= I1-I2

toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish yolsquonalishiga

boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 26d ndash rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

Kolsquorib chiqilgan prinsip asosida amalda kolsquopgina olsquolchov asboblari

jumladan misol sifatida induktiv manometr shu prinsip asosida ishlaydi (27-

rasm)

Induktiv manometr sezgir element 3 unga biriktirilgan yakor 6 va polsquolat

olsquozakli cholsquolglsquoamdan iborat Olsquolchanayotgan bosim quvurcha 1 orqali bolsquoshliq 2

ga kelib membrana 3 ni bukadi natijada olsquozak 6 cholsquolglsquoam olsquozagi 4 ga qarab

xarakatlanadi Demak cholsquolglsquoamning induktivligi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsional olsquozgariladi Chiqish signali esa 8 klemmalardan 5 olinadi Bunday

datchikarning statik tavsifnomasi kichik qismda chiziqli bolsquolganligi tufayli ular

qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida juda kam qolsquollaniladi Bunday kam-

chiliklar differensial datchiklarda bartaraf qilingan Bundan tashqari differensial

datchiklarda kirish signalining belgisi olsquozgarilganda chiqish signalining belgisi

ham unga mos ravishda olsquozgaradi

Тransformator datchiklarda (26 b - rasm) kirish signali plunjer yoki ya-

korning xarakati bolsquolib chiqish signali esa I1 - I2 toklarning geometrik ayirmasi

bolsquoladi Yakorning neytral holatida I1 - I2 demak olsquolchov asbobida tok yolsquoqligini

bildiradi Yakorning holati olsquozgarilishi bilan cholsquolglsquoamlarning induktivligi

olsquozgaradi va I1 I2 toklarining muvozanatlari olsquozgaradi Natijada olsquolchov asbobidan

I= I1-I2 toki oqib olsquotadi Ushbu tokning fazasi yakorning xarakatlanish

yolsquonalishiga boglsquoliq bolsquoladi

Тransformator datchikning sxemasi 27 d - rasmda kolsquorsatilgan Bu yerda

kirish kattaligi burchak xarakati bolsquolib chiqish kattaligi esa ikkilamchi as-

bobdagi tok bolsquoladi Yakorning neytral holatida yalsquoni 1= 2 olsquorta olsquozakda EYUK

hosil bolsquolmaydi chunki chetlardagi cholsquolglsquoamlar qarama-qarshi yolsquonalishda

olsquoralgan va ular olsquozaro teng Yakorning xarakatlanishi bilan cholsquolglsquoamlardan bi-

rining magnit qarshiligi kamayadi ikkinchisiniki esa oshib ketadi Natijada olsquorta

cholsquolglsquoamda EYUK hosil bolsquolib ikkilamchi asbobdan tok oqib olsquota boshlaydi

26- rasm Induktiv va transformator datchiklarining sxemalari va ularning

tavsifnomalari

27-rasm Induktiv manometrning sxemasi

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi

Magnitoelastik datchiklarning ish prinsipi ferromagnit materiallarni yoki

mehanik kuchlar talsquosirida magnit singdiruvchanligi olsquozgarishiga asoslangan Ush-

bu datchiklar har hil kolsquorinishdagi olsquozaklar va ularga olsquoralgan bitta yoki bir necha

cholsquolglsquoamlardan iborat (28-rasm) F kuchi talsquosirida bir vaqtning olsquozida olsquozakning

geometrik olsquolchamlari hamda magnit singdiruvchanligi olsquozgariladi

28- rasm Magnitoelastikli datchikning sxemasi va tavsifnomasi

28 b-rasmda kolsquorsatilganidek magnitoelastik datchiklarning statik

tavsifnomalari katta qismda nochiziqli Shuning uchun ular ish diapazonining 15-

20 ishlatiladi Bundan tashqari cholsquolglsquoamning toki haroratga boglsquoliq va temir -

nikel eritmalardagi qoldiq deformatsiyaga ega

Хoll elementi yoki Хoll datchigi magnit maydonga joylashtirilgan tolsquort chi-

qish klemmalariga ega bolsquolgan yarim olsquotkazgich plastinadan iborat (29 -rasm)

29- rasm Хoll elementining sxemasi

Хoll elementining ish prinsipi quyidagicha Ikkita chiqish klemmalariga tok

uzatiladi Magnit maydon olsquozgarishi bilan elektronlar xarakat yolsquonalishini

olsquozgartirib qolgan ikkita chiqishda kuchlanishni hosil qiladi Shunday qilib kirish

kattaligi bolsquolib mexanik talsquosirda hosil bolsquoladigan magnit maydoni olsquozgarilishi chi-

qish kattaligi kuchlanishining olsquozgartirilishi bolsquoladi

Chiqishdagi kuchlanish

Ux=kIBh (212)

bu yerda K - Хoll koeffitsiyenti har hil yarim olsquotkazgich materiallar

uchun K= 10-2

hellip 9x10-9

m3A s

h - plastina qalinligi m

B - magnit induksiyasi Tl

I - plastinaga uzatilgan tok A

Ushbu datchikalar kirish va chiqish qarshiliklari katta diapazoni ixcham-

ligi yuqori darajadagi vibroturglsquounlik va uzoq muddatli hizmat davri tufayli keng

qolsquollanadi

243 Sigrsquoim datchiklari va ularning qorsquollanish sohalari

Siglsquoim datchiklarida xilma-xil kirish kattaliklarni (chiziqli va burchak

xarakatlarni mexanik kuchlanish satx va kabilar) siglsquoim olsquozgarilishiga aylantiri-

ladi Amalda siglsquoim datchiklari kondensatorlardan yasaladi Olsquolchaydigan kattal-

iklariga qarab siglsquoim datchiklari (210-rasm) yuzasi olsquozgaruvchan oraliq masofasi

olsquozgaruvchan va dielektrik singdiruvchanligi olsquozgaruvchan turlariga bolsquolinadi

210- rasm Siglsquoim datchiklarining turlari

Тekis kondensatorning siglsquoimi quyidagi tenglama orqali ifodalanadi

C= 0 S (213)

bu yerda 0=885 10-12

Fm - vakuumning dielektrik singdiruvchanligi -

kondensatorning plastinalararo muhitining dielektrik singdiruvchanligi S - plas-

tinalarning yuzasi - plastinalararo masofa

Oraliq masofasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 a-rasm) 01001 mkm

aniqliqda chiziqli xarakatlarni yuzasi olsquozgaruvchan datchiklar (210 v-rasm)

chiziqli va burchak xarakatlarni nazoratida va dielektrik singdiruvchanligi

olsquozgaruvchan (210 s - rasm) namlik sath kimyoviy tarkib kabi kattaliklarni

olsquolchashda qolsquollaniladi Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida

siglsquoim datchiklari kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan

prinsip asosida siglsquoim manometrlari ishlaydi

Olsquolchash aniqligini va sezgirligini oshirish maqsadida siglsquoim datchiklari

kolsquopriksimon sxemalarga ulanadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan prinsip asosida siglsquoim

manometrlari ishlaydi (211-rasm)

Olsquolchanayotgan bosim asbobga quvur 1 orqali uzatilib membrana 2 orqali

qabul qilinadi Membrana olsquoz navbatida plastina 3 bilan kondensatorni hosil qi-

ladi Kondensator sxemaga klemma 4 lar yordamida ulanadi Bosim talsquosirida

membrana egilib plastinaga yaqinlashadi va kondensatorning siglsquoimini

olsquozgartiradi Shunday qilib kondensator siglsquoimi olsquolchanayotgan bosimga pro-

porsionaldir

211-rasm Siglsquoim manometrining sxemasi

Siglsquoim datchiklarining afzalliklari soddaligi ixchamligi arzonligi va kichik

inersionligi Kamchiliklari chiqish signalining quvvati pastligi olsquolchov natijalari

atrof muhit kolsquorsatkichlariga boglsquoliqligi ulaydigan simlar va qurilma metall

qismlarning siglsquoimlari turlicha talsquosir qilib detallarning olsquozaro joylashishiga

boglsquoliq

25 Хarorat datchiklari

Хarorat barcha texnalogik jarayonlarning muxim kolsquorsatkichlaridan biridir

Qishloq va suv xolsquojaligida kolsquopgina texnologik jarayonlar ular olsquotayotgan sharoit

xaroratiga boglsquoliq Jism suyuqlik yoki gazning xarorati nazorat qilayotgan muxit-

ning yoki u bilan issiqlik kontaktida bolsquolgan mahsus elementning xaroratini

olsquolchab aniqlanadi

Amalda xarorat datchiklarining sezgir elementlari sifatida issiqlik tasirida

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini keng diapazonda olsquozgartirib boshqa

kattaliklar (namlik muxitning tarkibi xavo bosimi talsquosirida xususiyatlarini

olsquozgartirmaydigan materiallardan foydalaniladi Хarorat datchiklarining sezgir el-

ementlari issiqliqga kengayish koeffensenti maksimal kolsquorsatkichiga ega bolsquolishi

kerak

Ishlash prinsipi jihatdan xarorat datchiklari suyuqlik bimetallik va dila-

tometrik datchiklariga hamda termoparalar va termorezistorlarga bolsquolinadi

251 Suyuqlik datchiklari

Suyuqlik datchiklari -2000S dan +750

0 C gacha oraliglsquoidagi xaroratni

olsquolchashda ishlatiladi Shisha termometrlarning ishlatish usuli sodda aniqligi

yetarli darajada yuqori va arzon bolsquolganligi sababli sanoatda keng tarqalgan

Suyuqlikli termometrlarning ishlash prinsipi termometr suyuqligining xajmi

xarorat kolsquotarilishi yoki pasayishi tufayli olsquozgarilishiga asoslangan Shishali

termometrning suyuqligi sifatida simob toluol etil spirti efir va boshqalar ishlati-

ladi Suyuqlikli datchiklarning kirish signali xarorat olsquozgarilishi t bolsquolib chiqish

signali kapilyardagi ustunning balandligi bolsquoladi

ΔH=ΔVS (214)

bu yerda ΔV=V(B-3ΔQ) - suyuqlik xajmining olsquozgarilishi

S- kapilyarning kesim yuzasi

B- suyuqlikning issiqlikka kengayish koeffitsiyenti

V- suyuqlikning boshlanglsquoich hajmi

I- kapilyar materialining issiqlikga kengayish koeffitsiyenti

Suyuqlik termometrlariga qolsquoshimcha elementlar kiritish natijasida ular

avtomatika tizimlarida qolsquollanish imkoniyatiga ega bolsquoladilar (212-rasm)

Тakomillashtirish natijasida suyuqlikli datchiklarning chiqishida xarorat

olsquozgarilishi bilan aktiv induktiv siglsquoim qarshiliklari yoki nurlar intensivligi

olsquozgartiriladi

212-rasm Suyuqlik datchiklarining turlari

a ndash kontaktli b ndash aktiv qarshilikli v ndash induktiv qarshilikli g ndash sigim qashili-

kli d ndash nurlar intensivligi

252 Dilatometrik va bimetallik datchiklar

Dilatometrik va bimetallik datchiklarning ishlash prinsipi xarorat

olsquozgarishidagi qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishiga asoslangan Хarorat

olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolgan qattiq jism chiziqli miqdorining olsquozgarishi

quyidagicha ifodalanadi

Lt=L0(1+Bt) (215)

bu yerda Lt ― xaroratdagi qattiq jismning uzunligi

L0 ― shu jismning 00S dagi uzunligi

B ―chiziqli kengayishning olsquortacha koeffitsiyenti (00S

dan t0S gacha bolsquolgan xaroratlar intervalida)

213-rasmda dilatometrik termometrning tuzilish sxemasi tasvirlangan Dil-

atometrik termometrda (213 a-rasm) sezgir element sifatida chiziqli kengayish-

ning katta xarorat koeffitsiyentiga ega bolsquolgan materialdan (jez va mis) tayyor-

langan quvurcha qolsquollanilgan Korpusga kavsharlangan quvurcha ichida olsquozak

joylashgan Olsquozak chiziqli kengayish koeffitsiyenti kichik bolsquolgan materialdan

(masalan invar) ishlangan Olsquolchanayotgan muxitning xarorati kolsquotarilishi bilan

birga quvurcha uzayadi Bu hol olsquozakning uzayishiga olib keladi Shunda prujina

shaynning bolsquosh tomonini pastga tushiradi olsquoz navbatida u tortqi va tishli sektor

orqali strelkani uning olsquoqi atrofida aylantiradi Strelka esa shkalada olsquolchanayotgan

xarorat qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan xolatda kontaktlarni ulaydi

Dilatometrik termometrlar suyuliqlar xaroratini olsquolchashda ham xaroratni

malsquolum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizatsiyada

qolsquollaniladi Dilatometrik termometrlar 15 va 25 aniqlik klassida chiqariladi

ularning yuqori olsquolchash chegarasi 5000S gacha bolsquoladi 150

0S dan oshmagan

xaroratlar uchun quvurchalar jezdan olsquozaklar esa invardan ishlanadi undan

yuqori xaroratlar uchun quvurchalar zanglamas polsquolatdan olsquozaklar esa kvarsdan

ishlanadi

213-rasm Dilatometrik va bimetallik datchiklarning sxemalari

Afzalliklari ishonchlilik va sezgirlik kolsquorsatkichlari yuqori

Kamchiliklari asbob olsquolchamlarining katta xajmligi xaroratning bir

nuqtada emas xajmda olsquolchanishi issiqlik inersiyasining kattaligi kolsquorsatkichlarni

masofaga uzatish imkoniyati yolsquoqligi kabilar

Bimetalli termometrlarning sezgir elementi ikki kavsharlangan plastinkadan

tayyorlangan prujinadan iborat Bu plastinkalarning issiqlikdan kengayish xarorat

koeffitsiyenti turlicha bolsquolgan metallardan tayyorlanadi Хaroratning olsquozgarishi

plastinkalarning uzayishiga olib keladi Plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy

olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish xarorat koeffitsiyenti kam

bolsquolgan plastinka tomon oglsquoadi Plastinkalar uzayishining xarorat koeffitsiyenti

farqi qancha katta bolsquolsa prujinaning xarorat olsquozgarishidagi oglsquoishi shuncha kolsquop

bolsquoladi

213-rasmda yassi plastinkali bimetalli termometrning tuzilish sxemasi

kolsquorsatilgan Хarorat olsquozgarishi bilan bimetall prujina pastga egiladi Тortqi

strelkani olsquoq atrofida aylantiradi Strelka shkalada olsquolchanayetgan xarorat

qiymatini kolsquorsatadi va belgilangan kolsquorsatkichda kontaktlarning holatini

olsquozgartiradi Sezgir elementlar sifatida yoysimon yoki vintsimon spirallar

qolsquollaniladi Bimetalli termometrlar bilan xaroratni olsquolchash chegarasi -1500S

dan 700 0S gacha xatosi - 115

Bu turdagi termometrlar xaroratni malsquolum darajada avtomatik saqlash va

signalizatsiya uchun qolsquollaniladi

Bimetalli termometrlarning kamchiliklari ―charchash hollari (darada-

lanishining olsquozgarishi hatto metallarning ajralishi) issiqlik inersiyasining kattal-

igi maxalliy sanoq

253 Manometrik datchiklar

Sezgir elementining turiga qarab manometrik datchiklarni quyidagilarga

ajratiladi manometrik silfonli va membranali (214-rasm)

214 - rasm Manometrik datchiklarning turlari

a - membranali v - silfonli s - manometrik

Manometrik termometrlar texnikaviy asbob bolsquolib termotizmning ish

moddasi jihatidan gazli suyuqlikli va kondensasion turlariga ajratiladi Bu as-

boblar -1500S dan 600

0S gacha bolsquolgan suyuliq va gazsimon muhitlar xaroratini

olsquolchash uchun qolsquollaniladi Maxsus tolsquoldirgichli termometrlar esa 1000S dan

1000 0S gacha bolsquolgan xaroratlarga molsquoljallangan

Asbobning tizimi (termobalon kapilyar siglsquoimlari ish moddasi) asosan

gaz (gazli asboblarda) va suyuqlik (suyuqli asboblarda) bilan boshlanglsquoich bosim-

da tolsquoldiriladi Тermobalon isishi bilan ishchi moddaning bosimi oshadi Buning

natijasida asboblardagi membranalar silfonlar manometrik quvurchalar

xarakatlanishi boshlanadi Sezgir elementlar xolati olsquozgarilishi natijasida ularga

ulangan strelkalar xolatini olsquozgartirib kontaktlarni ishga tushiradi Ushbu

datchiklarning olsquolchash chegaralari ishchi moddaning qaynash va qotish xaro-

ratlari bilan cheklanadi

Gazli manometrik termodatchiklarning olsquoziga hos kamchiliklaridan biri is-

siqlik inersiyasining kattaligidir Buning sababi termobalon devorlari bilan uni

tolsquoldirgan gaz olsquortasidagi issiqlik almashish koeffitsiyentining kichikligi va gaz-

ning olsquotkazish qobiliyatining pastligi

254 Тermoqarshiliklar

Тermoqarshiliklar xaroratni qarshilik termometrlari bilan olsquolchash xarorat

olsquozgarishi bilan olsquotkazgichlar qarshiligining olsquozgarish xususiyatiga asoslangan

Demak olsquotkazgich yoki yarim olsquotkazgichning omik qarshiligi uning xarorati

funksiyasidan iborat yalsquoni R=f(t) Bu funksiyaning kolsquorinishi termometr qarshiligi

materialining xossalariga boglsquoliq Kolsquopchilik toza metallarning elektr qarshiliklari

xarorat kolsquotarilishi bilan ortadi metall oksidlar (yarim olsquotkazkichlar) ning qarshili-

gi esa kamayadi Qarshilik termometrini tayerlashda quyidagi talablarga javob

beruvchi toza metallar qolsquollaniladi

1 Metall olsquolchanayotgan muxitda oksidlanmasligi va uning ximiyaviy tarkibi

olsquozgarmasligi kerak

2 Metallning xarorat qarshilik koeffitsiyenti yetarli darajada katta va stabillash-

gan bolsquolishi lozim

3 Qarshilik xarorat olsquozgarishi bilan tolsquoglsquori yoki ravon egri chiziqli keskin

chetlanishlar va gisterezis xolatlarisiz olsquozgarishi kerak

4 Solishtirma elektr qarshilik deyarli katta bolsquolishi kerak Malsquolum xaroratlar in-

tervalida yuqoridagi talablarga platina mis nikel temir volfram kabi metallar

javob beradi

Qarshilik termometrining issiqlik sezgir elementi diametri 005007 mm ga

teng platina simdan (ТSP) yoki diametri 01mm ga teng toza mis elektrolit simdan

(ТSM) ishlanadi Sanoat ishlab chiqaradigan platinali qarshilik termometrlari -200

0S dan + 650

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni olsquolchashga molsquoljallangan Platina sim

(55-rasm) chetlari tishli slyuda plastinaga induksiyasiz (biflar) olsquoraladi Plastinaga

olsquoralgan platina sim uning izolyatsiyasi va mexanikaviy mustaxkamligini

talsquominlash uchun ikki tarafidan slyuda qoplagichlar bilan berkitiladi Uchala

slyuda detal (platina va koplagichlar) kumush lenta bilan paket hosil qilgan

Misli qarshilik termometrlarini sanoatda -50 0

S dan + 180 0

S gacha xaro-

ratlarni olsquolchash uchun chiqariladi Standart misli qarshilik termometrining emal

simi bir necha qavat qilib silindr shaklidagi plastmassa sterjenga olsquoraladi Sim lak

bilan qoplangan

215-rasm Тermoqarshilikning sezgirlik elementi

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari

Qishloq va suv xolsquojaligida suyuqliq va maxsulotlar satxini aniqlash maqsa-

dida qalqovichli (polsquokakli yoki paplavkali) gidrostatik va elektrodli satx datchiklari

qolsquollaniladi

Qalqovichli datchiklar suyuqlik satxi olsquozgarishini qabul qiladigan qalqo-

vichdan va chiqish elektr signaliga olsquozgartiradigan elementdan tashkil topgan

bolsquoladi Olsquozgartirgichlar sifatida aktiv yoki induktiv datchiklar ishlatiladi 216 a -

rasmda potensiometrik olsquozgartirgichli qalqovichli satx datchigining sxemasi

kolsquorsatilgan Yengil qalqovichli (1) bilan potensiometrik datchikning (3)

boglsquolanishi blok (4) orqali olsquotkazilgan tros (2) yordamida amalga oshiriladi Qal-

qovichning oglsquoirligi yuk (5) bilan moslashtirib boriladi Suyuqlik satxining xar

qanday olsquozgarishi satx olsquolchov birligiga moslangan ikkilamchi olsquolchov asbobidagi

(UA) kuchlanish olsquozgarishiga proporsional ravishda talsquosir qiladi Qalqovichli satx

datchiklari suyuqlik satxining katta katta miqdorda olsquozgarishlarini olsquolchash uchun

xizmat qiladi Ularning asosiy kamchiligi qalqovichning xarakatlanib turishidir

Gidrostatik datchiklarda suyuqlik satxini nazorat qilish maxsus silindrik

idishdagi suyuqlikning gidrostatik oglsquoirligi olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi (216

b-rasm) Suyuliq bosimi satxini (h) proporsional bolsquolib membranani (1) egilishga

talsquosir qiladi va maxsus kolsquomir ustun (2) yordamida elektr signalga olsquozgartiriladiBu

signalni satx birligiga mos ravishda olsquolchov asbobi (P) yordamida olsquolchab boriladi

Qalqovichli (poplovikli) va gidrostatik datchiklar suyuqlikning satxi bolsquoyicha

emas aslida uning massasi bolsquoyicha olsquolchaydi shuning uchun haroratning va

suyuqlik tarkibining olsquozgarishi natijasida olsquolchov xatoliklari kelib chiqadi

Elektrodli datchiklar suyuqlik ichiga tushiriladigan bir va bir necha el-

ektrodlardan tashkil topgan bolsquoladi Bunday turdagi datchiklarda suyuqlik satxi-

ning olsquozgarishi natijasida elektrodlar orasidagi muxitning aktiv va siglsquoim

olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Suyuqlik muxitining aktiv olsquotkazuvchanligi

olsquozgarishiga asoslangan elektrodli satx datchigining sxemasi 216 v-rasmda

keltirilgan

a) b) v)

216-rasm Qalqovichli (a) gidrostatik (b) va elektrodli (v) satx datchiklari

Sochiluvchan maxsulotlarni shu jumladan don maxsulotlarining satxini

nazorat qilish suyuqlik satxini nazorat qilishga nisbatan anchagina mu-

rakkabrokdir chunki bu maxsulotlar anchagina elektr qarshiligiga ega hamda ular

don bunkeri tolsquolishi bilan gorizontal tekislik hosil qilmaydi Bundan tashqari bun-

kerlarni don bilan tolsquolishida datchiklarning sezgirlik elementlari shikastlanishi

mumkin

Don satxini elektrodli datchik yordamida nazorat qilishning prinsipial sxe-

masi 217 b-rasmda keltirilgan Bunday datchikning ishlash pritsipi quyidagicha

elektrodlararo oraliqning (E) don bilan tulishi natijasida elektrodlar orasidagi

olsquotkazuvchanlik oshadi natijada gazorazryadli lampa (YeL) yonadi va releni (R)

ishga tushiradi hamda don uzatish liniyasiga signalni uzatadi Sxemaga R3 va R2

rezistorlardan tashkil topgan kuchlanish taqsimlagichi orqali 220 V olsquozgaruvchan

kuchlanish beriladi Bunday datchiklar namligi 13 foizdan yuqori bolsquolgan donlar

uchun qolsquollaniladi

217-rasm Elektrodli satx datchigining prinsipial sxemasi

laquoRUSraquo sath orsquolchagichi elektr olsquotkazuvchan va elektr olsquotkazmaydigan

suyuqliklarning sathini uzluksiz ravishda uzoq masofadan olsquolchash va uni chiqi-

shda olsquozgarmas tok signali kolsquorinishiga keltirish uchun molsquoljallangan

Bu asbob agressiv va portlash hususiyatiga ega bolsquolgan suyuqliklar muhitida

ham ishlashi mumkin laquoRUSraquo sath olsquolchagichi gidromelioratsiya oblsquoektlarida

texnologik jarayonlarni nazorat qilish va boshqarish shuningdek ochiq kanallarda

sath olsquolchash datchigi sifatida ham qolsquollaniladi laquoRUSraquo sath olsquolchagichi melio-

ratsiya sohasida keng qolsquollanilayotgan datchiklardan hisoblanadi chunki bu asbob

yordamida olingan chiqish signali olsquozgarmas tok signaliga aylantirilib uni uzoq

masofaga uzatish imkonini beradi Olingan tok signali statsionar olsquozgartkich orqali

chastotaviy yoki kodlashtirilgan signalga aylantirilib telemexanik sistema orqali

dispecher punktiga uzatilishi mumkin Ye-832 olsquozgartkichi shunday elementlardan

biri hisoblanib u olsquozgarmas tok signalini chastotaga aylantirib beradi Ushbu

olsquozgartkich bilan laboratoriya ishini bajarayotganda tanishish mumkin Sath

olsquolchagich tarkibiga birlamchi olsquozgartkich (BOlsquo) va uzatuvchi olsquolchov olsquozgartgichi

(OlsquoOlsquo) kiradi

laquoRUSraquo qurilmasining tarkibiy tuzilish sxemasi 218 - rasmda kolsquorsatilgan Birlam-

chi olsquozgartkich (BOlsquo) quyidagi elementlardan tashkil topgan siglsquoimli sezgir ele-

ment I (yuqori karroziyaga qarshi xususiyatga ega bolsquolgan fotoplastik izolyatsiyali

PNFD nikelli olsquotkazgich) siglsquoimli generator - olsquozgartkich 3 kalibrli siglsquoimlar ba-

tareyasi 2 va olsquozgarmas tok kolsquoprik sxemasi (4) dan tashkil topgan elektron blok

Sezgir elementning olsquolchash uchun ajratilgan qismigacha bolsquolgan siglsquoim

quyidagicha aniqlanadi Sn=Son+khH (216)

bu yerda SON - olsquolchov qismining boshlanglsquoich siglsquoimi

K ndash proporsionallik koeffitsiyenti (sezgir elementning konstruksiyasi va tekshirila-

yotgan muhit bilan xarakterlanadi)

h ndash sathning olsquozgarayotgan qiymati

H ndash olsquolchov diapazon

Birlamchi olsquozgartkich tekshirilayotgan suyuqlik sathini olsquozgarishini elektr

siglsquoimga (S) aylantirib solsquongra yana bu signalni olsquozgarmas tokli kuchlanishga

olsquozgartirib berish uchun xizmat qiladi

Uzatuvchi olsquolchov olsquozgartkichi (OlsquoOlsquo) olsquozgarmas tok kuchaytirgichi 5 va chiqish

signalini bir melsquoyorga keltiruvchi kuchaytirgich 6 dan tashkil topgan Bu

olsquozgartkichning vazifasi

h-sath olsquolchagichning barcha qismlarini stabil olsquozgarmas kuchlanish bilan

talsquominlash

H-qayta boglsquolanish signalini hosil qilish

- bir hil qiymatga ega bolsquolgan olsquozgarmas tokning chiqish signalini hosil qilish

Sxemadagi qayta boglsquolanish chiqishdagi tok signalining olsquolchanayotgan

suyuqlikning sathiga nisbatan chiziqli boglsquolanishini hosil qiladi Chiqish signalini

bir mеlsquoyorga keltiruvchi 6 kuchaytirgichdan olingan signal suyuqlik sathining h

holatiga tolsquoglsquori proporsional bolsquolib sath kolsquorsatkichi hisoblanadi

218-rasm laquoRUSraquo sath olsquolchagichining tarkibiy sxemasi

262 Bosim datchiklari

Qishloq va suv xolsquojaligida qolsquollaniladigan bosim datchiklarining turlari kolsquop

bolsquolib ular suyuqlik va gazlar bosimini olsquolchash uchun xizmat qiladi Kolsquopchilik

bosim datchiklarining ish prinsiplari bosim kuchini mexanik kuchlarga aylantirib

berish prinsipiga asoslangan bolsquoladi Bunday datchiklarning qabul qiluvchi ele-

mentlari olsquolchanayotgan bosim talsquosirida bolsquoladi Yuqori bosimlarni olsquolchashda

bosim talsquosirida olsquotkazgichning elektr qarshiligi olsquozgarishi xodisasiga asoslangan

datchiklar qolsquollaniladi Gazlarning kichik bosimlarini nazorat qiladigan datchiklar-

da esa ularning issiqlik olsquotkazuvchanligi yumshoqligi ionlanish darajasi kabilar

xisobga olinadi

Qishloq va suv xolsquojaligida mexanik qabul qilish elementiga ega bolsquolgan

suyuqlikli porshenli membranali hamda silfonli datchiklar qolsquollanilib kelinmoqda

Suyuqlikli bosim datchiklarining U-shaklli (219 a-rasm) qolsquonglsquoiroqchali

(219b-rasm) gidrostatik (219v-rasm) membranali (219 g-rasm) silfonli (219

d-rasm) manometrik trubkali (219 ye-rasm) turlari mavjud

219-rasm Suyuqlikli bosim datchiklarining turlari

a) ndash U-shaklli b) ndash qolsquongiroqchali v) ndash gidrostatik g) ndash membranali d) ndash sil-

fonli ye) ndash manometrik trubkali

U-shaklli suyuqlik datchiklarida bosimlar farqi F = F1 ndash F2 suyuqlik ustuni

oglsquoirligi bilan muvozanatlashadi

∆F = ήh (217)

Bu yerda ή- suyuqlikning solishtirma oglsquoirligi

Qolsquonglsquoiroqchali tizimlarda bosimlar farqi ∆F = F1 ndash F2 qolsquonglsquoiroqchani

aralashuvini hosil qiladi va natijada F1 bosimni aniqlash imkoniyati tuglsquoiladi

Gidostatik tizimlarda xalqali tarozili kameraning burilish burchagi bosimlar

farqi ∆F = F1 ndash F2 ga proporsional bolsquoladi

Suyuqlikli bosim datchiklari aniq va bir melsquoyorda ishlashi bilan bir qatorda

ularning ekspluatatsion noqulayliklari (kichik oraliqlarda olsquolchash sharoitlari fa-

qatgina vertikal holatda ishlashi katta olsquolchamlarga ega bolsquolganligi kabilar) saba-

bli oxirgi paytlarda ularni olsquornini takomillashgan datchiklar egallamoqda

Membranali datchiklarda (219a-rasm) elastik plastina (membrana) nazorat

qilinayotgan muxit bosimi talsquosirida bolsquoladi va kontaktli tizim bilan mustaxkam

boglsquolangan shtokka talsquosir kolsquorsatadi Bunday turdagi datchiklar sodda tuzilishi

puxtaligi olsquolchovlarni yetarlicha aniqlik bilan olsquolchashi sababli ularni qolsquollash yil

sayin kolsquopayib bormoqda

Silfonli datchiklar (219b-rasm) egiluvchan materialdan yasalgan gofriro-

vanli yupqa devorli trubkadan tashkil topgan bolsquoladi Тashqi va ichki bosimlar

farqini unga talsquosir qilayotgan kuch hosil qiladi Bu kuch talsquosirida silfonning

cholsquozilishi va qisilishi hosil bolsquoladi Silfonning bolsquosh uchini siljishi kolsquorsatkich

strelkasi va xarakatlanuvchan kontaktlari orqali amalga oshiriladi

263 Sarf datchiklari

Sarf datchiklarini qolsquollashda turli xil fizikaviy prinsiplardan foydalaniladi

Uzluksiz oquvchan suyuqliklar va gazlarning sarfini aniqlashning eng kolsquop tarqal-

gani drosselli qurilmalarda bosimning olsquozgarishi bolsquoyicha olsquolchash usuli hisobla-

nadi (220-rasm) Drosselli qurilmalar sifatida diafragmalar sopla va Venturi

trubkalari qolsquollaniladi

Drossel-diafragmali suyuqlik datchiklarida (220a-rasm) unga olsquornatilgan

trubkaning 1 ikkala tomonida 2 impulsli trubkalar joylashgan bolsquoladi Rezistor R

suyuqlik bilan shuntlanadi hamda bosim va tok olsquozgarishini proporsionalligini

talsquominlaydi Ikkilamchi jihozdagi tok I u quyidagicha aniqlanadi

Iu = a (P1 ndash P2) = a P (218)

220-rasm Sarf datchiklari

a) ndash drossel-diafragmali b) ndash vertikal qanotli tezlik v) ndash spiral-qanotchali

Bosim olsquozgarishi ∆R (Nm ) va sarf Q (m s) orsidagi boglsquolanish quyidagi

tenglik bilan ifodalanadi

Q =αs S0αg20

(219)

Bu yerdaSp-diafragma teshigi yuzasim2 αs ndash sarf koeffitsiyenti

α-proporsionallik koeffitsiyenti ∆P-bosim olsquozgarishi Nm2 g-erkin tushish te-

zlanishims2 ή-muxitning zichligikgm

3

Sarfni olsquolchovchi tezlik datchiklari suv suyuq yoqilglsquoi gaz va boshqa

moddalarni aniqlash schyotchiklarida qolsquollanilib kelinmoqda

Vertikal qanotli tezlik datchiklarida (220b-rasm) ular orqali olsquotadigan

suyuqlik vertushkani 2 aylanishiga sababchi bolsquoladi Bunda oqim tezligiga

propotsional bolsquolgan aylanish chastotasi quyidagicha bolsquoladi

n = av = aQS (220)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti aylmin

v ndash suyuqlik tezligigims

Q ndash suyuqlik sarfi m3s

S ndash datchikning ishchi yuzasi m2

Spiral vertushkali datchiklar (220v-rasm) suyuqlikni katta sarflarini

aniqlashda ishlatiladi Bunday turdagi datchiklar boshqa turdagi datchiklardan

farqli olsquolaroq truboprovodlarning notekis joylarida ham ishlash qobiliyatiga ega

Spiral vertushkaning aylanish chastotasi n (ayls) sarfga Q (m s) tolsquoglsquori pro-

porsional va qanot qadamiga l (m) teskari proporsional bolsquoladi

n = a Q S∆l (221)

264 Burchak tezligi datchiklari

Burchak tezligi datchiklari asosan 3 guruhga bolsquolinadi mexanik gidravlik

va elektrik

Burchak tezligining mexanik markazdan qochma datchigining kinematik

sxemasi 221a-rasmda kolsquorsatilgan Bunda yuklanma 1 markazdan qochma kuch

Fs = amw r talsquosirida prujinani 2 siqadi va valning aylanishi bolsquoyicha 5 muftani 3

siljitadi Muftaning siljishi induktiv olsquozgartirkichga uzatiladi va aylanish tezligi

hisoblanadi

Datchikning sezgirligi quyidagicha aniqlanadi

Kd = dFsdw = 2amwr (222)

bu yerda m - aylanayotgan yuklarning massasi r - yuklarning aylanish

radiusi w ndash aylanish burchak tezligi

Mexanik markazdan qochma datchiklar katta xatoliklarga ega va tezlikni fa-

qatgina kichik oraliqlarda olsquolchashga molsquoljallangan bolsquoladi

Gidravlik datchiklar (221b-rasm) asosan aylanish chastotasini proporsional

ravishda suyuqlik bosimga yoki sarf olsquozgarishiga aylantirib berish uchun hizmat

qiladi Bunday turdagi datchiklar nasosdan 1 suyuqlik bosimi olsquozgarishini qabul

qiluvchi prujinali porshendan 2 hamda aylanish chastotasini ulab boradigan shkala-

lardan tashkil topgan bolsquoladi Bu turdagi datchiklarning amalda qolsquollanilishi ularn-

ing murakkab tuzilishi va olsquolchovlarni yuqori darajada emasligi sababli anchagina

chegaralangan

Хozirgi davrda elektrik datchiklarning qolsquollanilishi keskin ravishda kolsquopayib

bormoqda Bunday datchiklar odatda olsquozgarmas yoki olsquozgaruvchan tokli mikro-

generatorlar (taxogeneratorlar) shaklida bajarilgan bolsquoladi

a) b)

221-rasm Mexanik (a) va gidravlik (b) burchak tezligi datchiklari

Ularning chiqish kuchlanishi U aylanish chastotasiga proporsional bolsquoladi

U = a w (223)

bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi esa quyidagicha ifodalanadi

Kd = dUdw (224)

Chastotali elektrik tezlik datchiklari aylanish tezligini chastotaga yoki tok

va kuchlanish amplitudasiga olsquozgartirib beradi

Vaqt-impulsli datchiklarida (222a-rasm) elektr olsquotkazuvchan qatlam bilan

qoplangan 2 izolyatsion barabanning 1 aylanishi natijasida chap yotka navbati bi-

lan elektr zanjirini qolsquoshib va ochib turadi Natijada impulslar hosil qilinadi va

ularni ikkilamchi asbob A yozib boradi Impulslar soni quyidagicha topiladi

N = a w (225)

Bu yerda a ndash proporsionallik koeffitsiyenti

Datchikning sezgirligi (imp srad) esa quyidagicha ifodaladi

Kd = dNdw (226)

Vaqt-impulsli datchiklarining asosiy kamchiligi ndash ularning kontakla-

rini tez ishdan chiqib turishidir

Induksion tezlik datchiklarida (222b-rasm) olsquozgarmas magnitning 2 aylan-

ishi natijasida cholsquolglsquoamda 2 olsquozgaruvchan (impulsli) kuchlanish hosil qilinadi va

u valning aylanish tezligiga proporsional bolsquoladi

222-rasm Elektrik tezlik datchiklari

d) - vaqt -impulsli ye va j) ndash induksion

27 Namlik datchiklari

271 Namlik korsquorsatgichlari xaqida tushuncha

Maxsulotlar va muxit namliklari asosiy kolsquorsatgich bolsquolib ularni texnologik

jarayonlarni avtomatlashtirishda boshqarish va vaqti-vaqti bilan nazorat qilish va

olsquolchab turish kerak bolsquoladi Maxsulot tarkibidagi namligi asosan absolyut (I) va

nisbiy (U) namlik kolsquorsatgichlari bilan baholanadi

Absolyut namlik quyidagicha ifodalanadi

1000

(227)

Bu yerda M ndash maxsulotdagi namlik massasi

Mo- absolyut quruq maxsulot massasi

Namlik esa quyidagicha aniqlanadi

1000 ММ

МФ (228)

Nisbiy namlik 10м

х

а

аУ (229)

bu yerda ax ndash xaqiqiy absolyut namlik

am ndash maksimal absolyut namlik

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi

va ish prinsiplari

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik namlik dachiklari elektrofizikaviy va elektro-

parametrik turlariga bolsquolinadi Elektrofizikaviy datchiklar radiatsion va magnito-

yaderli rezonans dachiklarini olsquoz ichiga oladi Radiatsion dachiklarning ish prinsipi

nam muxitnig infraqizil nurlarni yuqori chastotali elektromagnit tebralishlarni -

nurlar va neytron nurlanishlarni qabul qilish darajasini olsquolchashga asoslangan

bolsquoladi Magnitoyaderli rezonans datchiklarining ish prinsipi esa vodorod atomlari

yadrosi va namlikning radiochastotali magnit maydonini qabul qilishi prinsipida

ishlaydi

Elektroparametrik datchiklar konduktometrik dielkometrik va gigrometrik

turlarga bolsquolinadi Konduktometrik datchiklar elektrokimyoviy olsquozgartirgichlar

tarkibiga kiradi va ishlash prinsipi muxitning elektr olsquotkazuvchanligini olsquozgarishi

natijasida namlikni aniqlashga asoslangan bolsquoladi Chiqish kolsquorsatgichi bolsquolib bun-

da muxit olsquotkazuvchanligi hisoblanadi

Dielkometrik datchiklar dielektrik singdiruvchanlik (E=210 - qattiq jismlar

uchun E=81-suv uchun) yoki dielektrik isrof tangens burchagi qiymatlari bolsquoyicha

namlikni aniqlanadi

Gigrometrik datchiklar elektronli olsquozgartirgichlar guruhiga mansub bolsquolib

ularning ishlash prinsipi qolsquoshimcha gigroskopik zarrachalarning mexanik yoki

elektrik xarakteriskalarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Qishloq xolsquojaligi ishlab chiqarishida gazlar va xavo namliklari datchiklari

keng miqyosda qolsquollaniladi Ularning quyidagi turlari mavjud gigrometrik dila-

tometrik datchiklar - namlik talsquosirida chiziqli olsquolchamlari olsquozgarishiga gigristorlar

elektropsixrometrlar xarorat - muvozanatli va kondensatsion datchiklar - qarshilik

olsquozgarishiga hamda radioskopik va infraqizil datchiklar - gaz va xavoning

fizikaviy xususiyatlarini olsquozgarishiga asoslangan bolsquoladi

Хavo namligini aniqlashning psixrometrik usuli quruq va suv bilan nam-

langan ikki termometrlarni qolsquollashga asoslangan bolsquoladi Bu prinsipda namlikni

nazorat tizimi datchiklari-elektropsixrometrlar ishlaydi Elektropsixrometrning

prinsipial sxemasi 223-rasmda keltirilgan

Muvozanatsiz kolsquoprikning ikki yelkasiga ikkita bir hil yarimolsquotkazgichli

termorezistorlar ulangan bolsquolib ular gigroskopik keramik trubkaga joylashtiriladi

Birlamchi trubkanig bir tomoni suvga tushuriladi ikkinchi tomoni esa xavoda tu-

radi Yalsquoni termorezistor (Rg) quruq trubkada joylashadi va uning xarorati xavo

xaroratiga teng bolsquoladi Suv bilan namlanadigan ikkilamchi trubkadagi termore-

zitorning (R n) qarshiligi namning parlanishiga boglsquolik bolsquoladi va buglsquolanish ja-

rayonida xaroratning kamayishi hisobiga uning qarshiligi nisbatan yuqori bolsquoladi

Хavo namligi qanchalik kam bolsquolsa nam trupka sirtidan suvning parlanishi tezroq

bolsquoladi Bunda Rk va Rn orasidagi farq katta bolsquoladi va olsquozgartirgichdagi (U) chi-

qish signali kuchliroq bolsquoladi

Rk Rk

Ut

R1 R2

223-rasm Elektropsixrometrning prinsipial sxemasi

Maxsulotlar namligini aniqlaydigan elektrik datchiklar konduktometrik

(muxitning elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgarishi) dielkometrik (dielektrik singdiru-

vchanligi E olsquozgarishi) radioizotopli elektroabsorbsionli ultrotovush va SVCh

(olsquota yuqori chastotali) datchiklarga bolsquolinadi

Konduktometrik va dielkometrik datchiklar silindrik yoki tekis xavo kon-

densatorlaridan yasalgan elektrodlardan yoki igolkali elektrodlardan ham tashkil

topgan bolsquoladi Maxsulot kondensatorlar orasiga joylashtirib uning namligi

aniqlanadi

28 Generator datchiklari

Generator datchiklarida bevosita sezgir elementlar kirish signali (x) chiqish

signaliga (u) olsquozgartiriladi Ushbu olsquozgartirish kirish signali energiyasi hisobiga

bolsquoladi va chiqish signali elektr yurituvchi kuch kolsquorinishida hosil bolsquoladi Bu

turdagi datchiklar juda sodda tuzilgan bolsquoladi va qolsquoshimcha energiya manbaisiga

ega bolsquolishi shart emas

Generator datchiklari induksion fotoelektrik plsquoezoelektrik va termoelektrik

datchiklari (termoparalar) guruxiga bolsquolinadi

У

281 Induksion datchiklar

Induksion datchiklarning ish prinsipi elektromagnit induksiya qonuniga

asoslangan bolsquoladi yalsquoni magnit oqimi olsquozgartirilayotgan konturda EYUK ҳosil

bolsquoladi

dt

dФWE 2 (230)

Induksion datchiklar 3 hil kolsquorinishga ega 1 Cholsquolglsquoamli 2 Ferromagnit

detali xarakatlanuvchi 3 Тaxogeneratorli

Induksion datchiklar qishloq va suv xolsquojaligi sohasida keng qolsquollaniladi

Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali uzluksiz nazo-

rat qilish sxemasi 225-rasmda keltirilgan

Uning ishlash prinsipi quyidagicha Bunkerni (1) donni tolsquolishi va uning

oglsquoirligini olsquozgarishi natijasida prujina (2) siqiladi Magnitlanmagan polsquolat olsquozak

(3) ketma-ket ulangan cholsquolglsquoamlardan (W1 va W2 ) iborat glsquoaltak (4) ichida

xarakatlana boshlaydi Bu ikkita cholsquolglsquoamlar kolsquoprik sxemaning (5) ikki qolsquoshni

yelkasini tashkil etadi Sxemadagi kolsquoprikning bitta diagonaliga olsquolchov asbobi

ulangan ikkinchisiga esa maxsus talsquominlash blokidan olsquozgaruvchan kuchlanish

uzatiladi

224-rasm Don olsquorish kombayni bunkeri oglsquoirligini induksion datchiklar orqali

uzluksiz nazorat qilish sxemasi

282 Fotoelektrik datchiklar

Fotoelektrik datchiklar guruxiga kiruvchi fotodiodlar va ventilli

fotoelementlarning ish prinsipi ichki fotoeffekt hodisasiga asoslangan bolsquoladi

Ichki fotoelektrik effekt uruglsquolik oqimi talsquosirida erkin elektronlar olsquozining

energetik holatini olsquozgartirib moddaning olsquozida qolishi xodisasi bilan

xarakterlanadi Bunda modda ichida kolsquocha oladigan erkin zaryadlar hosil bolsquoladi

Erkin zaryadlar modda ichida kolsquochganda fotoelektr yurituvchi kuchlarni hosil qi-

ladi (ichki fotoeffektli fotoelementlar shu prinsipda qurilgan) yoki elektr

olsquotkazuvchanlikni olsquozgartiradi (fotoqarshiliklar shu prinsipda qurilgan)

Ichki fotoeffektli fotoelementlar kolsquopincha ventilli fotoelementlar deb ata-

ladi Selenli fotoelementlar eng kolsquop tarqalgan fotoelementlar hisoblanadi Selenli

fotoelementning tuzilishi va sxemasi 225 a-rasmda uning xarakteristikasi esa

225 b-rasmda kolsquorsatilgan

Ф

1

2

3

4

а) б)

225-rasm Fotoelement va uning tavsifnomasi

Element (225a-rasm) yupqa oltin qatlami 1 berkituvchi qatlam 2 selenli

qatlam 3 va polsquolat taglik 4 dan iborat Selenning oltin bilan chegarasida berkituvchi

qatlam hosil bolsquoladi bu qatlam detektorlik xususiyatiga ega bolsquolib yoruglsquolik oqimi

bilan urib chiqarilgan elektronlarning orqaga qaytishiga imkon bermaydi

Yoruglsquolik oqimi oltin qatlamidan olsquotib ventilli fotoeffekt hosil qiladi shunda el-

ektronlar yoritilgan qatlamdan yoritilmagan (izolyatsion berkituvchi qatlam bilan

ajratilgan) qatlamga olsquotadi

2821 Fotorezistorlar

Fotorezistor ndash yarim olsquotkazgich fotoelektrik asbob bolsquolib bunda foto

olsquotkazuvchanlik hodisasi qolsquollaniladi yalsquoni optik nurlanish talsquosirida yarim

olsquotkazgichni elektr olsquotkazuvchanligi olsquozgaradi Fotorezistor tuzilishi quyidagi

rasmda kolsquorsatilgan

226 rasm Fotorezistorning tuzilishi va ulanish sxemasi

1-plyonka yoki plastik 2-dielektrik material

Asosiy kattaliklari ф

IS

ф

i (231)

Qoronglsquoulik qarshiligi ndash yoritilmagan fotorezistorlarning qarshiligi qiymati

teng diapazonga ega Rk =102

109 Om

Ishchi kuchlanishi ndash ishchi kuchlanish qiymati fotorezistor olsquolchamlariga

boglsquoliq yalsquoni elektronlar orasidagi masofaga boglsquoliq ravishda 1-1000 V gacha tan-

lanadi

Shuni talsquokidlash kerakki fotorezistorlarning kattaliklari tashqi muhit talsquosirida

olsquozgaradi Fotorezistorlar afzalligi yuqori sezgirligi nurlanishning infraqizil

qismida qolsquollash mumkinligi olsquolchamlari kichikligi va doimiy tok va

olsquozgaruvchan tok zanjirlarida qolsquollash mumkinligi

2822 Fotodiodlar

Fotodiod deb yarim olsquotkazgichli fotoelement asbob bolsquolib bitta elektron-

kovakli olsquotishga va ikkita chiqishga egadir Fotodiodlar ikki xil rejimda ishlashi

mumkin 1) tashqi elektr energiya manbaisiz (fotogenerator rejimida) 2) tashqi el-

ektr energiya manbai yordamida (fotoolsquozgartgich rejimida)

227 rasm Diodning tuzilishi

2823 Optoelektron asboblar

Optoelektron asbob deb elektr signalini optik signalga (nur energiyasi)

olsquozgartiruvchi bu energiyani indekatorlarga yoki fotoelektrik olsquozgartkichlarga

uzatuvchi asboblarga aytiladi

228 rasm Optronni tuzilishi

1- Chiqishlar 2 - Fotoqabul qilgich 3-Korpus 4-Optik muhit 5-Svetodiod

Kolsquop tarqalgan optoelektron asboblardan biri optrondir Optron nurlanish

manbasi va qabul qilgichdan tuzilgan bolsquoladi Bu ikkalasi bir korpusga joylashtiril-

gan va bir biri bilan optik va elektr boglsquoliklikka ega bolsquoladi

Elektron qurilmalarni optronlar aloqa elementi funksiyasini bajaradi bunda

malsquolumot optik nurlar orqali uzatiladi Buning hisobiga galvanik boglsquolanish

bolsquolmaydi va elektron uskunalarga salbiy talsquosir etuvchi qayta boglsquolanishlar

bolsquolmaydi

Optronlar malsquolumot tolsquoplash va saqlash qurilmalarida registorlarda va

hisoblash texnikasi qurilmalarida qolsquollaniladi

Zamonaviy optoelektrnonlarda nur chiqaruvchi sifatida svetodiodlar foto

qabul qilgich sifatida esa fotorezistorlar fototiristorlar qolsquollaniladi

Qolsquollanilgan foto qabul qilgich turiga qarab optronlar ndash fotorezistorli fotodi-

odli fototranzistorli va fototiristorlilarga bolsquolinadi

229- rasm Optronlarning shartli grafik belgilanishi

a) rezistorli b) diodli v) fototranzistorli g) fototiristorli

Fotoelektrik asboblarni belgilash tizimi Fotoelektron asboblar xarf-sonli

kod bilan belgilanadi - birinchi element xarflar asbob guruxini bildiradi frndash

fotorezistorlar fdndashfotodiodlar

- ikkinchi element harflar ndashasbobni tayyorlangan materialini kolsquorsatadi GO ndash

germaniy GB ndash germaniy legirlangan brom GZ ndash germaniy legirlangan

oltingugurt bilan GK ndash germaniy kremniyli birikma K-kremniy KG ndash kremniy

legirlangan geliyli RG- arsenidli galliy va xk

- uchinchi element ndash001 dan 999 gacha sonlar ishlab chiqarish nomeri

- tolsquortinchi element ndash harf yarim olsquotkazgich fotoasboblar podgruppasini bel-

gilaydi u-Unipolyar fotorezistor B ndash bipolyar fotorezistorlar L ndash kuchkili fotodi-

odlar Svsvlvn FDGZ-001K ndash fotodiod germaniyli legirlangan oltingugurtli

ishlab chiqarilgan nomeri 001

230-rasm Yerga ishlov berish agregatini avtomatik boshqarish tizimida

olsquosimliklar qatorini fotodatchik yordamida nazorat qilish sxemasi

12-yoruglsquolik manbai 34-fotoqarshilik

56-kuchaytirgichlar 78-ijro mexanizmlari

Optoelektronik datchiklar qishloq va suv xolsquojaligida va sanoatda keng

qolsquollanilib kelinmoqda 230-rasmda yerga ishlov berish agregatini avtomatik ba-

jarishda olsquosimliklar qatorini nazorat qilish fatodatchikning sxemasi keltirilgan Ushbu datchik ishlov berish agregatining ikki tomonidan joylashtiriladi va

ular yoruglik manbasidan (1 2) fatoqarshilikdan (3 4) kuchaytirgichdan (5 6)

va ijro mexanizmidan (7 8) tashkil topgan Qurilmaning ishlash prinsipi

quyidagicha agregatning chetga chiqishi sodir bolsquolsa yoruglsquolik manbasi bilan (1

yoki 2) fatoqarshilik (3 yoki 4) oraliglsquoini olsquosimlik tolsquosib qoladi va bunda yoruglsquolik

nuri fotorezistorga tushmay qoladi Natijada kuchaytirgich chiqishida (5yoki6) sig-

nal xolati olsquozgaradi va ijro mexanizmini (7 yoki 8) ishlab ketishga sabab bolsquoladi

yani ishlov berish agregati avtomatik ravishda xarakat qilishini tashkil etadi

Bugungi kunda fotodatchiklar dalalardagi xashoratlar xarakatini va sonini

aniqlashda metroda xarakatlarni nazorat qilishda kolsquocha yorugligini boshqarish

kabi jarayonlarda qolsquollanilib kelinmoqda

283 Prsquoezoelektrik datchiklar

Prsquoezoelektrik datchiklarni (231-rasm) ishlash prinsipi balsquozi kristall

moddalarning mexanik kuch talsquosirida elektr zaryad hosil qilish qobiliyatiga

asoslangan Bu xodisa p yezoeffyekt deb ataladi

Plsquoezoeffekt kvars turmalin segnet tuzi bariy titanat va boshqa moddalar

kristallarida kuzatiladi Bu tipdagi asboblarda kolsquopincha kvars ishlatiladi

Kvarsning plsquoezo elektroeffekti +500deg S gacha bolsquolgan temperaturaga boglsquoliq

emas lekin +570deg S dan oshgan temperaturada bu effekt nolga teng bolsquolib qoladi

Pezoelektrik datchiklarning hosil qiladigan EYUK bosimga proporsional

bolsquolib quyidagi formula orqali aniqlanadi

С

FаU х0 (232)

bu yerda ndash S - datchikning umumiy siglsquoimi

Fx - mexanik bosim

a0 - proporsionallik koeffitsiyenti

231-rasm Pezoelektrik datchikning sxemasi

Ushbu datchikning sezgirligi

хF

Uд

К (233)

Kolsquorib chiqilgan prinsipda pezoelektrik manometrlar ishlaydi (232-rasm)

232-rasm Pezoelektrik manometrning sxemasi

1-bosim memranasi 2 5-metall qistirmalar 3-potensial qistirma

4-izolyatsion olsquotkazgich 6-sharik

Plsquoezokvars manometrning tuzilish sxemasi 4-rasmda keltirilgan

Olsquolchanayotgan bosim membrana 1 orqali kvars plastinkalar 7 ga talsquosir qiladi Bu

plastinkalarning metall kistirma 2 ga tegib turgan ichki tomonida bir hil ishorali

zaryadlar paydo bolsquoladi Plastinkalarning ichki tomonidagi potensial qistirma 3 bi-

lan ulangan va izolyatsiyalangan olsquotkazgich 4 orqali olinadi plastinkalarning ustki

tomonidagi potensial esa korpus metall qistirmalar 2 va 5 membrana 1 va sharik 6

orqali olinadi Olsquolchanayotgan bosimga proporsional bolsquolgan potensiallar farq

plastinalardan olinib kuchaytiruvchi lampa setkasiga uzatiladi

284 Тermoelektrik datchiklar (termoparalar)

Хaroratni olsquolchashning termoelektrik usuli termoelektrik termometrning

(termoparaning) termoelektrik yurituvchi kuchi (termo eyuk) xaroratiga

boglsquolikligiga asoslangan Bu asbob -2000S dan 2500

0S gacha bolsquolgan xaroratlarni

olsquolchashda texnikaning turli sohalari va ilmiy tekshirish ishlarida keng qolsquollaniladi

Тermoelektrik termometrlar yordamida xaroratni olsquolchash 1821 yilda Zee-

bek tomonidan kashf etilgan termoelektrik xodisalarga asoslangan Bu xodisalarn-

ing xaroratlarni olsquolchashda qolsquollanilishi ikki hil metall simdan iborat zanjirda

ularning kavsharlangan joyida xaroratlar farqi hisobiga hosil bolsquoladigan EYuK

effektidan iborat ТEYuK hosil bolsquolishining sababi erkin elektronlar zichligi

kamroq metallga diffuziyasi bilan izoxlanadi Shu paytda ikki xil metallning biri-

kish joyida paydo bolsquoladigan elektr maydon diffuziyaga qarshilik kolsquorsatadi El-

ektronlarning diffuzion olsquotish tezligi paydo bolsquolgan elektr maydon talsquosiridagi

ularning qayta olsquotish tezligiga teng bolsquolganda xarakatli muvozanat holati

olsquornatiladi Bu muvozanatda A va V metallar orasida potensiallar ayirmasi paydo

bolsquoladi Elektronlar diffuziyasining intensivligi olsquotkazgichlar birikkan joyning xa-

roratiga ham boglsquoliq bolsquolgani sababli birinchi va ikkinchi ulanmalarda hosil

bolsquolgan eyuk ham turlicha bolsquoladi

Тermoelektrik termometrlarni yaratish uchun ishlatiladigan termoelektrod

materiallar bir qator xususiyatlarga ega bolsquolishi shart chunonchi issiqqa chidam-

lilik va mexanikaviy mustaxkamlik kimeviy inertlik termoelektr bir xillik stabil-

lik va termoelektr xarakteristikani tiklash teyukning temperaturaga bolsquolgan

(chiziqli xarakteristikasiga yaqin va bir ishorali) boglsquolanishi yuqori sezgirlik

Тermoparalarning quyidagi turlari mavjud

1 Platinarodiy - platina termopara (ТPP)- neytral va oksidlanadigan muxitda

ishonchli ishlaydi ammo tiklanish atmosferasida ayniqsa metall oksidlari termo-

paraga yaqin joylashgan yerda tez ishdan chiqadi Metall buglsquolari va uglerod

(ayniqsa uning oksidi) platinaga zararli talsquosir kolsquorsatadi

2 Platinarodiy (30- rodiy)- platinarodiy (6- rodiy) termopara (ТPR-306

tip) Bu termoparalarning asosiy xususiyati 18000S gacha temperaturani olsquolchash

va kichik teyuk ga ega bolsquolishdir

3 Хromel - alyumel (ТХA tip) termopara nodir bolsquolmagan metallardan

tayyorlangan termoparalar orasida eng turglsquouni hisoblanadi Musbat elektrod-

xromel (89 Ni 98 Cr 1 Fe 02 Mn) qotishmadan manfiy elektrod-almel

esa (94 Ni 2 Al 25 Mn 1 Si 05 Fe) qotishmadan iborat ТХA termo-

para 1300 0S gacha bolsquolgan temperaturani olsquolchash uchun qolsquollaniladi

4 Хromel-kopel termopara (ТХK)- turli muxitlarning temperaturasini

olsquolchash uchun ishlatiladi Manfiy elektrod - kopel mis va nikel qotishmasidan

(59 Cu 44 Ni) iborat ТХK termopara 800 0

S gacha temperaturani olsquolchash

uchun ishlatiladi uning teyuk boshqa termoparalarnikiga qaraganda ancha katta

5 NK - SA qotishmalaridan tayyorlangan (ТNS tipidagi) termopara erkin

uchining temperaturasiga tuzatish kiritishni talab qilmaydi chunki 200 0

S gacha

temperaturani olsquolchaydigan termoparaning teyuk amalda nolga teng Yuqorigi

temperatura chegarasi 1000 0

S Platina gruppasidagi ТPP va ТPR termoparalari 05

yeki 1mm diametrda tayolsquorlanib chinni munchoq yoki trubka bilan izolyatsiya-

lanadi ТХA ТХK va ТNS termoparalar 0732 mm diametrlik simdan tayyor-

lanib sopol munchoq bilan izolyatsiya qilinadi

Mexanikaviy tayziq va olsquolchanayotgan muxit talsquosiridan saqlash uchun ter-

mopara elektrodi himoya armaturasi ichiga olinadi

Yuqorida aytilganidek termopara bilan temperaturani olsquolchash paytida

termoparaning erkin uchlaridagi temperaturaning olsquozgarishiga qarab tuzatish kiri-

tiladi Sanoatda avtomatik ravishda tuzatish kiritish uchun elektr kolsquoprik sxemalar

qolsquollaniladi

233-rasm Тermoelektrik termometrning prinsipial sxemasi

3-BOB AVTOMATIKA RELELARI

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi

Rele deb malsquolum bir kirish signali olsquozgarganda chiqish signali sakrashsimon

olsquozgaruvchi moslamaga aytiladi Rele qishloq xolsquojalik avtomatikasida eng kolsquop

qolsquollaniladigan elementlardan biri hisoblanadi Тalsquosir qiladigan fizik kattaliklariga

qarab ular elektrik mexanik magnit issiqlik optik radioaktiv akustik va kimeviy

relelarga bolsquolinadi

Ish prinsipi bolsquoyicha elektrik relelar olsquoz navbatida 9-turga bolsquolinadi (31-

rasm)

Avtomatikaning elektrik relelari

Elektromagnit Magnitoelektrik Elektrodinamik

Induksion Ferromagnit Elektron

Ion Elektroissiklik Rezonans

31-rasm Elektrik relelarning klassifikatsiyasi

Elektromagnit relelarida chulglsquoamdan olsquotayotgan tok talsquosirida magnit may-

don xosil bolsquolib yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgartiriladi

Magnitoelektrik relelarda chulglsquoam ramka kurinishida bajarilib olsquozgarmas

magnit maydonida joylashtirilgan Chulglsquoamdan tok utayotganda ramka prujinani

kuchini yengib xarakatga keladi va kontaktlarning xolatini uzgartiradi

Elektrodinamik rele ish prinsipi buyicha magnitoelektrik relega olsquoxshash

lekin undagi magnit maydoni maxsus uyglsquootish cholsquolglsquoami bilan hosil etiladi

Induksion relening ish prinsipi relening cholsquolglsquoami hosil qiladigan

olsquozgaruvchan magnit oqimi va xarakatlanuvchan diskda hosil bolsquoladigan tok

olsquozaro talsquosiriga asoslangan

Ferromagnit relelar magnit kattaliklari (magnit oqimi magnit maydoni

kuchlanganligi) yoki ferrodinamik materiallarining magnit tavsifnomalari

olsquozgarilishi talsquosirida ishlaydi

Elektron va ion relelari bevosita kuchlanish yoki tok kuchi natijasida hosil

bolsquoladigan sakrashsimon olsquozgarishlar talsquosirida ishlaydi

Elektroissiqlik relelari xarorat talsquosirida ishlaydi Ularning ish prinsipi

yuqorida kolsquorib chiqilgan bimetalik va bilatomitrik datchiklarning ish prinsipiga

olsquoxshash bolsquoladi

Rezonans relelari ish prinsipi elektrik tebranish tizimlarda hosil bolsquoladigan

rezonasga asoslangan

32 Relelarning asosiy korsquorsatkichlari

1 Ishga tushish kolsquorsatkichi - relelar ishga tushish paytidagi kirish kattalig-

ining eng kichik qiymati - Хit

2 Qolsquoyib yuborish kolsquorsatkichi-relening oldingi holatiga qaytishi uchun za-

rur bolsquolgan kirish kattaligining eng katta qiymati - Хkyu

3 Qaytish koeffitsiyenti-Kk=Хkyu Хit nisbati

4 Ishchi parametri - rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kat-

taligining qiymati (nominal) rejimidagi - Хish

Zahira (zapas) koeffitsiyenti

ishga tushishi 51

тХи

Хиштиз

qolsquoyib yuborish 51

шХи

юХкюзк

6 Kuchaytirish koeffitsiyenti - kontaktlardagi quvvatning kirish signalidagi

quvvatga nisbati Риш

РконтКк

Relelarning yana bir muxim parametrlaridan (32- rasm) biri - ularning ishga

tushish va qolsquoyib yuborish vaqtlari Cholsquolglsquoamga kuchlanish berilganda u shu vaq-

tning olsquozida ishga tushmasdan balki bir oz vaqtdan keyin ishga tushadi Ushbu Т

it vaqt ishga tushish vaqti deb ataladi Kuchlanish cholsquolglsquoamidan ajratilganda

ham qolsquoyib yuborish malsquolum bir vaqt ichida amalga oshadi - Тk 10 Bu vaqt quyib

yuborish vaqti deyiladi Ushbu inersionlik chulglsquoamning katta induktivlik bilan

tushuntiriladi Grafikdagi 0 nuqtasi chulglsquoamni manbaga ulanishiga tolsquoglsquori keladi

Т siljish vaqti mobaynida relening xarakatlanuvchi qismlari tinch xolatda bolsquoladi

Тok esa I toki qiymatigacha olsquosadi Т=Т vaqt mobaynida relening xarakatlanuvchi

qismlari bir turglsquoun holatdan ikkinchi turglsquoun holatga olsquotishadi Shundan keyin

tok olsquozining nominal kolsquorsatkichi ndash I n gacha oshadi

Kuchlanish ajratilishi bilan relening toki Т gacha kamayadi Bu vaqtda ya-

kor olsquozining eski holatiga qaytadi Demak relening ajralishi Т vaqt mobaynida

amalga oshadi

Ishga tushish vaqtiga qarab relelar tez xarakatlanuvchi (Т=50-150 ms) olsquorta

xarakatlanuvchi (Т=1-50 ms) va sekin xarakatlanuvchi (Т=015-1 s) Agar Т = 1

sek bolsquolsa bunday rele vaqt relesi deyiladi

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari

Relelarning puxtaligi va kontaktlarining kommutatsion xususiyatlari asosan

kontaktlarga boglsquolik Relelarning kontaktlari quyidagi ekspluatatsion kolsquorsatkichlar

bilan tavsiflanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy tok ndash I re Bu kolsquorsatkich kontaktlar qizib

olsquozining fiziko-mexanikaviy xususiyatlarini yolsquoqotmaydigan xarorat bilan aniqla-

nadi Ruxsat etilgan chegaraviy tokni oshirish uchun kontaktlarning qarshiligini

kamaytirib ularning sovitish yuzasini oshirish kerak

Ruxsat etilgan chegaraviy kuchlanish-U re Kontaktlar olsquortasidagi izolyatsi-

yani va kontaktlararo masofada teshib olsquotish kuchlanishi bilan aniqlanadi

Ruxsat etilgan chegaraviy quvvat ndash R re Bu kolsquorsatkich kontaktlar ajralish

jarayonida turglsquoun - yoyni (dugani) hosil qilmaydigan zanjirning quvvati bilan

aniqlanadi

Kontaktlarning ish rejimini yengillashtirish maqsadida kontaktlarga (32 -

rasm a v) yoki cholsquolglsquoamga (32 - rasm v g d) shunt sifatida qolsquoshimcha ele-

mentlar ulash maqsadga muvofiqdir

Cholsquolglsquoamning induktivligi hisobiga yiglsquoilgan magnit energiyasi kon-

taktlararo masofada sarflanmasdan rezistor va kondensator yoki cholsquolglsquoamning

olsquozida sarflanadi Rezistor qarshiligi cholsquolglsquoamning aktiv qarshiligidan 5-10 baro-

bar katta bolsquolishi kerak Kondensatorning siglsquoimi esa S= 05 - 20 mkf

32-rasm Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

34 Elektromagnitli relelar

Yuqorida aytilgan relelarning orasida qiishloq xolsquojaligi avtomatikasida eng

keng qolsquollaniladigani elektromagnit relelaridir Eng oddiy elektromagnit relesining

sxemasi 33 -rasmda kolsquorsatilgan

33-rasm Elektromagnitli relening sxemasi

Cholsquolglsquoamdagi 3 kuchlanish talsquosirida hosil bolsquolgan magnit maydon

xarakatlanuvchi yakorni 1 qolsquozglsquoalmas olsquozakka 2 tortadi Yakorning xarakati na-

tijasida kontaktlar 5 ulanadi Kuchlanish ajratilsa prujina 4 talsquosirida kontaktlar eski

holatiga qaytadi Qoldiq magnit oqimi talsquosirida yakor tez ajratish maqsadida

uzoqqa nomagnitik materialdan bajarilgan shtift qotiriladi Cholsquolglsquoamdagi tokning

kolsquorinishi bolsquoyicha elektromagnit relelar olsquozgarmas hamda olsquozgaruvchan tok sano-

at va yuqori chastotali relelarga ajratiladi Relelarning tolsquoglsquori va puxta ishi ularn-

ing tortish va mexanik tavsifnomalari olsquozaro moslanganlikka boglsquoliq Тortma

tavsifnoma - bu cholsquolglsquoamning elektromagnit kuchlanganligi va yakor bilan olsquozak

olsquortasidagi havo oraliglsquoi oralaridagi boglsquoliqlik Mexanik tavsifnoma esa prujinan-

ing kuchlanganligi bilan yakorning solsquorilish oralaridagi ochiqlilik relening ishga

tushish sharti ndash uning tortish tavsifnomasi (94 b-rasm) mexanik tavsifnomasi us-

tida bolsquolishi kerak Qolsquoyib yuborish sharti esa aksincha tortish tavsifnomalari

minimumdan maksimumgacha olsquozgarilayotganda har hil amper - olsquoramlar soni

uchun gepper bolalar oilasidir Relening qolsquoyib yuborishi ekyu nuqtasida amalga

oshadi Тok oshishi bilan yakor 4 nuqtasida siljiydi lekin uzoqqa faqat 3 nuqtasida

eit nuqtasida yopishadi

4-BOB MANTIQIY ELEMENTLAR

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari

Хalq xolsquojaligining hamma tarmoqlarida mehnat unumdorligi bilan mos rav-

ishda avtomatlashtirish darajasining olsquosishi elektr qurilmalari sxemalarining mu-

rakkablashuviga olib keladi Bu sxemalardagi asosiy qurilma rele hisoblanadi U

qoidaga binoan elektr signallarining kolsquopayishi kuchayishi va bloklash uchun

xizmat qiladi Relelar ishining ishonchligi esa yuqori emas Relening

qolsquozglsquoaluvchan elementlari deyiladi tebranishdan vintli birikmalarning mexanik

mustaxkamligi buziladi kontaktlar kuyadi va xokazo Shuningdek tashqi omillar

yalsquoni xaroratning kolsquotarilishi chang agressiv muhit talsquosiri metall narsalarning

oksidlanishiga elektr ulanishning buzilishiga olib keladi Bundan tashqari rele juda

hajmdor qurilma U ishlayotganda shovqin va tebranishlar tarqatadi Ular katta

oglsquoirlikka va inersionlikka ega

Zamonaviy elektronikada rele qurilmalari olsquorniga ularning vazifasini tolsquola

bajara oladigan kontaktsiz elementlar qolsquollaniladi Releli va kontaktsiz sxemalarda

signalning olsquotishi maxsus matematik apparat yordamida yoziladi Bu tolsquoglsquorida

quyida tushuncha beriladi Mantiq algebrasi fikrlar orasidagi turli mantiqiy

boglsquolanishlarni olsquorganadi va faqat ikkita qiymat xaqiqiy ―I va sohta ―O bilan ish

kolsquoradi Mantiq algebrasida uchta asosiy mantiqiy funksiya bor

1 Mantiqiy kolsquopaytiruv yalsquoni konlsquoyunksiya ―VA

2 Mantiqiy qolsquoshuv yalsquoni dizlsquoyunksiya ―YoKI

3 Mantiqiy inkor ―YOlsquoQ

Logika algebrasi - bu 0 va 1 qiymatlarini qabul qilib olsquozgaruvchan kattal-

iklar olsquortasidagi boglsquoliqliqni olsquorganadigan analiz va sintez matematik apparatidir

Bu ikkita qiymatga har hil olsquozaro qarama-qarshi hodisalar shart va holatlar

qolsquoyiladi Masalan kontaktning ulanishi-1 kontaktning ajralishi-0 signal mavjud-

ligi-1 signalning yolsquoqligi-0 yopiq zanjir-1 ochiq zanjir-0 Bu yerda shuni

nazarda tutish kerakki 0 va 1 raqamlari miqdoriy nisbatni anglatmaydi va son ham

emas balki ular simvol hisoblanadi

Logik orsquozgaruvchi deb faqat ikkita 0 va 1 qiymatlarini qabul qiluvchi kat-

talikka aytiladi Logik funksiya deb-argumentlari kabi faqat 0 va 1 qiymatlarni

qabul qiluvchi funksiyaga aytiladi

Logik funksiyalarda kirishdagi va olsquozgaruvchi qiymatlarning turli xil amal-

lari termalar deyiladi Kirishdagi olsquozgaruvchilar qiymatlari va logik funksiyalar

qiymatlari termasi funksiyaning haqiqiylik jadvali deyiladi Jadvaldan foyda-

lanishning afzalligi shundaki funksiyaning matematik yozuvi uning tarkibini

hamma vaqt ham yaqqol kolsquorsatavermaydi Quyida asosiy funksiyalar tolsquoglsquorisida

bayon berilgan

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar

1 laquoТAKRORLOVChIraquo

laquoТAKRORLOVChIraquo funksiyasining matematik kolsquorinishi y= k x bolsquolib

bu ifoda logik elementning chiqish signali y kirish signali x dan k marta farq qi-

lishini anglatadi

Bunda ularning ishoralari bir xil Bunday elementlar kirish signalini

kuchaytiruvchi va bolsquoluvchilar hisoblanadi

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

41- rasm

2 ldquoEMAS rdquo

― EMAS funksiyasi logik inkor deyiladi va matematik kolsquorinishi

quydagicha y= x- Bu ifoda elementning chiqishdagi y signali kirishdagi x sig-

nali bolsquolmaganda mavjudligini va aksincha bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxema belgilanishi

1 х y

Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

x 1 10 1 1 4 13 y HL

х

0 0

1 1

у

y x

х

0 0

1 1

у

HL

у

х

у

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

42 - rasm

3 ldquo VA rdquo

―VA funksiyasi logik kolsquopaytirish yoki konyuksiya deyiladi va matematik

y = x1 x2 kolsquorinishda ifodalanadi Bu funksiya logik elementning kirishdagi x1 va

x2 signallari faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina chiqishdagi y signali hosil

bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanish

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

у HL

у

х2 х1

х1

y

х2 amp

y HL х 1 10 1 14 13

Sxemali yechimli

43 - rasm

4 ldquo YoKI rdquo

―YoKI funksiyasi logik qolsquoshish yoki dizyunksiya deyiladi va matematik

ifodalanishi quydagachi y= x1 v x2 Bu ifoda logik elementning kirishda hech

bolsquolmaganda x1 yoki x2 mavjud bolsquolsa chiqishdagi y signali paydo bolsquolishini

anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

44 - rasm

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1

х2

HL у

у

HL 13 y 4

amp

1 1 9 12

x1 1 5

x2 2 7

х1 y

х2

1

5 ldquoVA-EMASrdquo

―VA-EMAS funksiyasi Sheffer shtrixi yoki operatsiyasi deyiladi va

matematik y= x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi U logik elementning chiqishdagi y

signali kirishdagi x1 va x2 signali faqat bir vaqtda paydo bolsquolgandagina hosil

bolsquolmasligini anglatadi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

45 - rasm

6 ldquoYОKI-EMASrdquo

―YoKI-EMAS funksiyasi Pirs strelkasi yoki jarayoni deyiladi va matemat-

ik ifodalanishi y= x1 v x2

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

y x

x Prinsipial sxema bolsquoyicha belgilanishi

HL 13 y 14

amp

1 1 9 10

x1 1 5

x2 2 7

у HL

у

х2 х1

Rele ekvivalent

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0 0

Sxemali yechimi

46 - rasm

7 ldquoUShLAB ТURIShrdquo

―UShLAB ТURISh funksiyasi matematik y= (t-r) kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya logik elementning chiqishdagi y signali kolsquorinishida x ga signal beril-

ganda r vaqt olsquotgandan keyin hosil bolsquolishini anglatadi

Prinsipial sxemadagi belgilanishi

Sxemali yechimi

47 - rasm

у

yacute

у

х2 х1

Rele ekvivalent HL

Rele ekvivalent

HL y 14 13 1

x1 1 10

x2 2 12

х y

HL

у

х2 х1

HL y 6 13 x 1 11

8 ldquoMAN QILMOQrdquo

―MAN QILMOQ funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

va u logik elementning chiqishdagi y signali faqat kirishdagi x2 signalining

mavjudligi va man qiluvchi x1 signalining yolsquoqligi paytida hosil bolsquolishini anglata-

di

Prinsipial sxemada belgilanishi

Хakikiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 0

0 0

Sxemali yechimi

48- rasm

9 ldquoIMPLIKATSIYArdquo

―IMPLIKATSIYA funksiyasi matematik y=x1 x2 kolsquorinishida ifodalanadi

U logik elementning chiqishidagi y signali kirishdagi x2 signali yolsquoq bolsquolsa yoki

x1 signali bor bolsquolsa mavjud ekanligini anglatadi

Prinsipial sxemada belgilanishi

х1

y

х2 amp

y

у

х2 x1

Реле эквиваленти HL

х1

y

х2 amp

HL 13 y 14

1 1

x2 1 10

x1 2 8

Rele ekvivalenti

Хaqiqiylik jadvali

Х1 Х2 Y

1 1 1

0 1 0

1 0 1

0 0 0

Sxemali yechimi

49 - rasm

10 ldquoХOТIRArdquo

―ХOТIRA funksiyasi matematik y2 = (x1 v y1) x2 kolsquorinishida ifodalanadi

Bu funksiya quyidagini anglatadi logik elementning kirishdagi x1 ga signal berilsa

(xotirani ulash) tolsquoglsquoridagi chiqishda signal hosil bolsquoladi Bu holat kirishdagi x2

ga signal berguncha (xotirani olsquochirish) saqlanadi va kirishdagi x1 ning holatiga

boglsquoliq emas

Rele ekvivalenti

Sxemali yechimi

410 - rasm

х2 х1

y1

HL у2

у

HL 13 y 4

1 1

x2 1 10

x1 2 8

х1

х2

HL

у

у

HL 13 y 16

1 1

x2 1 10

x1 2 8

11 laquoVA-YОKIraquo

―VA-YoKI funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik kolsquorinishida ifodala-

nadi va u quyidagini anglatadi mantiq elementining chiqishida signal kirishdagi

signallar x va x yoki x va x bir vaqtning olsquozida bolsquolganda paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

12 laquoEKVIVALENТLIKraquo

―EKVIVALENТLIK funksiyasi y= x1 x2 v x3 x4 matematik

kolsquorinishida ifodalanadi va u quydagini anglatadi mantiqiy elementining

kirishida ikkala x va x da bir xil paytda signal bolsquolganda yoki bolsquolmaganda chi-

qish signali paydo bolsquoladi

Prinsipial sxemada belgilanishi

43 Asosiy mantiqiy elementlar

Т seriyasi 19 ta elementdan iborat bolsquolib 4 ta guruhga bolsquolingan 7 ta logik

element 3 ta funksional element 4 ta vaqt elementi 5 ta kirish kuchaytirgichlari

Umumiy texnik kolsquorsatkichlar 40 ming soatlik xizmat muddati nuqsonsiz

ishlash ehtimolligi r = 09 li ulanishlar soniga boglsquoliq emas

Elementlar quyidagi shartlarda normal ishni talsquominlaydi

- istelsquomoldagi kuchlanish xatoligi nominal qiymatdan 10-15 bolsquolganda

- tashqi muhit harorati - 40deg dan + 50deg S gacha bolsquolganda

- atrof muhitning nisbiy namligi 90 gacha va harorati 250 S bolsquolganda

- 4d gacha tezlanish chastotasi 5-200 Gs diapazonadagi tebranishlar

х1

y

х2 amp

х1

y

х2

-----

-

___

__

Тranzistorli elementlar ishi ishonchli sozlanishga va tayyorlanayotganida

ishlayotganida rostlanishga muhtoj emas kuzatib turishni talab qilmaydi atrof

muhitning nolsquomaqul sharoitida ham ishlay oladi Kolsquopchilik elementlar diskretli

signallardan oladigan ikkita darajadagi kuchlanishlarda ishlash uchun xizmat qiladi

(shartli ―0 bilan belgilangan kichik daraja ―1 bilan belgilangan katta daraja) ―0

signali olsquozgarmas tokda 1 voltdan oshmasligi ―1 signali olsquozgarmas tokda 4 volt-

dan kam bolsquolmasligi zarur Signallarning qutbiyligi manfiy Т seriyali elementlar

kontaktsiz va kontaktli datchiklar bilan ishlashi mumkin Elementlarning

istelsquomollaydigan kuchlanishi -minus 12 va 24 volt Siljish kuchlanishi - plyus 6V

Kirish signali ―1 -412 V kirish signali ―0 -01 V

431 Т-101 mantiqiy elementi

Т-101 elementi logikaning asosiy elementi bolsquolib u yordamida istalgan

logik funksiyalarni bajarish mumkin

Т-101 elementi olsquoz ichiga ikkita boglsquoliq bolsquolmagan ―YoKI-EMAS sxe-

masini oladi Olsquoz navbatida ularning har biri ―EMAS inventorini tashkil qi-

ladi Ular esa uchta diodli ―YoKI kirishidan iborat Bu element Pirs operatsiyasi

deb nomlangan y = x 1v x2 v x3 funksiyasini ham bajaradi

Hamma kirishlarda signal bolsquolmaganda tranzistor yopiq bolsquoladi va uning

chiqishida ―1 deb qabul qilingan manfiy potensial mavjud bolsquoladi Hech

bolsquolmaganda biron bir kirishga ―1 berilganda tranzistor ochiladi va chiqishda

signal yolsquoqoladi

Birinchi sxemaning kirishlari-1 2 5 7 chiziqlari kirishi esa 9 chiziglsquoi

ikkinchi sxemaning kirishlari-2 4 6 chiziqlari chiqishi- 8 chiziglsquoi hisoblanadi El-

ementning ish paytida boshqa elementlarning (Т-107 elementidan tashqari) kirishi-

ga 9 va 11 8 va10 chiziqlarini ulash zarur Bunda Т-101 elementning chiqishiga

―YoKI-EMAS sxemasidan uchtadan ortiglsquoini ulamaslik malsquoqul

432 Т-107 mantiqiy elementi

Т-107 elementi ―VA funksiyani bajarish uchun xizmat qiladi Тashqi

kommutatsiyasiz Т-107 elementi ikkita ―VAsxemasini bajaradi bitta 10 chiqishi

bilan 4 ta kirishga (2 4 6 8 chiqishlari) ikkinchisi 11 dagi chiqish bilan 2 ta

kirishga (5 7 chiqishlari) V5 va V6 diodlirining tashqi kommutatsiya yordamida

4ta kirish bilan ikkita ―VA sxemasi yoki 6 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasi va 2

ta kirish bilan ―VA sxemasini bajarish mumkin 9 va 13 chiziqlari olsquortasiga

ulangan tashqi rezistor yordamida 4 ta kirish bilan bitta ―VA sxemasiga 2 ta

kirish bilan ikkita ―VA sxemasini bajarish mumkin

411-rasm Т-101 rusumli yarim olsquotkazgichli mantiy elementning sxemasi

433 Т-303 mantiqiy elementi

Т-303 elementi istalgan bir kirishga (1 7 5) signal bergandan solsquong chiqish

signalini (r vaqt ushlab turish bilan) hosil bolsquolishini talsquominlaydi Kirish signali

yolsquoqolishi bilan chiqishdagi signal ham yolsquoqolib ketadi Sxemaning ishini kolsquorib

chiqamiz Chekka kaskad ikkita kirish bilan YoKI-EMAS elementi rolini bajaradi

bir kirish diodli ikkinchisi-rezistorli

Rezistorli kirish zanjiri tranzistor kollektori V1 R4 rezistori V4 tranzistor

bazasi Diodli kirishning zanjiri tranzistor V3 kollektori V8 diodi V4 tranzistor

bazasi Chekka kaskal chiqishdagi signal ikkala kirishdagi signallar yolsquoqolganida

paydo bolsquoladi yalsquoni V1 va V3 tranzistorlari bir vaqtda tolsquoyinadi

Elementning ishga tushirish vaqtining stabillashuvini oshirish uchun R5 va

R6 rezistorlari orqali oldindan zaryadlab qolsquoyilgan C1 kondensatorni qaytadan zar-

yadlash prinsipi qolsquollanilgan Kirish signali bolsquolmagan taqdirda V1 tranzistorni

kolletoridagi kuchlanish istelsquomoldagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi chunki

R4ltlt Rn= R12 R (41)

R12 +R3

V2 tranzistori bazasidagi kuchlanish nolga yaqin chunki V2 tranzistori

tolsquoyingan bolsquolib emitter olsquotishida kuchlanishning kamayishi past Bu holda kon-

densatorning qutblaridagi kuchlanish manbadagi kuchlanishga yaqin bolsquoladi ( 6

chiziqdagi potensial chiziq 2 dagi potensialga nisbatan musbat)

V2 va V3 tranzistorlari kuchaytirish koeffitsiyentini oshirish maqsadida

tashkiliy tranzistor rolini bajarishadi

412-расм Т-107 русумли ярим утказгичли мантий элементнинг схемаси

413-расм Т-303 русумли ярим утказгичли мантий элементларнинг

схемалари

5-BOB AVTOMATIKANING FUNKSIONAL ELEMENTLARI

51 Axborotni aks etish vositalari Axborotni qabul qilib uning vizual formaga aylantirib maxsus ekranlarda aks

etuvchi vositalar axborotni aks etish vositalari deyiladi

Axborot televizion tasvir rasm grafik xarf yoki raqam kolsquorinishida aks etilishi

mumkin

511 Proyeksion indikatorlar

Proyeksion indikatorlar (51-rasm) linzalarga aks ettilgan raqam va xira

oynadan iborat Ushbu tipdagi indikatorlar yordamida har hil simvollarga erishish

mumkin Bundan tashqari tasvir rangli bolsquolishi mumkin Operativ boshqarish tiz-

imlarida PТ-2M PP-21M PP-21MA hamda PP-30M tipidagi proyeksion indi-

katorlar keng qolsquollaniladi

51-rasm Axborotni aks ettirish vositalari

a)-proyeksion indikatorlar b)-tuzilishi v)- elektrolyuminissentli raqamli indi-

katorning tashq kolsquorinishi

512 Elektrolyuminissent indikatorlar

Elektrolyuminissent indikatorlar (52-rasm) tasviri bolsquoyicha xarif-raqamli

mnemonik hamda belgi indikatorlarga ajratiladi Хarif-raqamli elektrolyuminissent

indikatorlar eng keng qolsquollaniladigan axborotni aks etish vositalardan biridir Belgi

va raqamlar ularda har hil konfiguratsiyadagi segmentlardan iboratdir O dan 9 ga-

cha raqamlarni aks etish uchun 7 8 9 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar

qolsquollaniladi 19 segmentli elektrolyuminissent indikatorlar esa hamma arab raqam-

lari va lotin hamda rus alfavit xarflarini aks etadi

Elektrolyuminissent indikatorlarning ish prinsipi qattiq moddani

olsquozgaruvchan elektr maydonda yoruglsquolik tarqatishga asoslangan Ularning kon-

struksiyasi quyidagicha oynaga 1 tiniq elektr olsquotkazuvchan 2 metalik 4 va el-

ektrolyuminissent qatlamlari qotirilgan

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari

Gazorazryadli axborotni aks etish vositalar ham juda keng tarqalgan Bu

lampalar arzon bolsquolib kichik inersionlikka ega Bu indikatorlarning ish prinsipi

quyidagicha anod tok shaklida bajarilgan katod esa har hil kolsquorinishlarga ega

bolsquolishi mumkin Тanlangan katod va anodga kuchlanish ulansa katodni formasini

takrorlovchi miltillanma razryad hosil bolsquoladi

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari

Suyuq kristalli axbarotni aks etish vositalari rang indikatori bolsquolib xonadagi

normal yoruglsquoligda ishlayveradi Bu indikatorlar eng past energiya manbalaridan

ishlab perspektiv hisoblanadi Ushbu indikatorning ish prinsipi suyuq kristallarni

olsquotayotgan nurlarni sindirishga hamda elektrik maydon talsquosirida xira bolsquolishiga

asoslangan

Konstruktiv nuqtai nazaridan oraliq masofasi 10-20 mkm ikkita oynani

orasiga suyuq kristallar moddasi bilan tolsquoldirilgan Oynalarga esa elektr

olsquotkazuvchan material sepilgan Demak oynalar elektrod vazifasini bajarishadi

Хar biri esa 7 yoki 8 sektordan iborat

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari Bundan oldingi bolsquolimlarda turli tipdagi va har hil ishlarga molsquoljallangan

datchiklar kolsquorib chiqildi Shunda bu datchiklar rostlanuvchi miqdorni olsquolchash

uchun qaysi oblsquoektda ishlatilishidan qatlsquoiy nazar alohida olib kolsquorildi

Shuni qayd qilish kerakki yuqorida bayon etilgan datchiklar va turli elektrik

olsquozgartkichlarning hillari juda kolsquop jumladan elektrolitik magnitostriksion el-

ektrokinetik polyarografik va boshqa olsquozgartkichlar kolsquorib chiqilmadi Bular

maxsus adabiyotlarda yoritilgan

Тexnologik jarayonlarni avtomatlashtirishda ARS larda nazorat qilinayotgan

kattaliklarni topshirilgan satxda yoki kattaliklarni topshirilgan funksiya bolsquoyicha

olsquozgartirish yoki kirish signali olsquozgarilishi bilan boshqarish signallarini hosil qilish

uchun tizimlardan topshirish va taqqoslash vositalari keng qolsquollanadi

Тopshirish vositasi (zadatchik) - boshqarilayotgan kattalikni topshirilgan

belgiga olsquornatish uchun xizmat qiladi

Тopshiruvchi qurilmalar beradigan signalining xarakteriga qarab ikki asosiy

sinfga analogli va raqamli qurilmalarga bolsquolinadi Analogli qurilmalar olsquoz navbat-

ida uzluksiz va diskret topshiruvchi qurilmalarga ajraladi Diskretlik vaqt bolsquoyicha

xam ishlab chiqiladigan signalning qiymati bolsquoyicha ham bolsquolishi mumkin

Raqamli topshiruvchi qurilmalar diskretli signallar ishlab chiqaradi

Bundan tashqari topshiruvchi qurilmalar ishlab chiqiladigan signallar ener-

giyasining turiga qarab ham farqlanadi Elektrik pnevmatik gidravlik va mexani-

kaviy (kuchishlar yoki kuch tarzida) signallar ishlab chiqaruvchi topshiruvchi

qurilmalar ishlatilmoqda

Rostlagich tomonidan realizatsiya qilinishi lozim bolsquolgan programma yoki

topshirilgan funksional boglsquolanish turlicha olinishi mumkin Masalan uzluksiz ish-

laydigan topshiruvchi qurilmalarda kolsquopincha qulachoqli mexanizmlar (bikr va

rostlanuvchi) funksional potensiometrlar qoglsquoozga yozilgan diagramma va richa-

gli mexanizmlar ishlatiladi Diskret ishlaydigan topshiruvchi qurilmalarda pro-

gramma elitgich sifatida kolsquop zanjirli almashlab ulagichlar perfokartalar magnitli

plyonkalar kino plyonkalar va hokazolar ishlatilmoqda

Barcha tipdagi topshiruvchi qurilmalarni kolsquorib chiqish qiyin Misol

tariqasida qator elektrik programma tashigichlarini va funksional boglsquolanishlarni

kolsquorib chiqamiz 52-rasmda turli funksional olsquozgartkichlar kolsquorsatilgan

52-rasm Nol-indikatorli taqqoslash elementining sxemalari

va xarakteristikalari

Amalda yassi karkasli profilli potensiometrlar va seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Seksiyalari bolsquoyicha shunt-

langan potensiometrlarda yumaloq karkaslarga joylashtirilgan olsquoramlardan sim-

larning uchlari chiqariladi Karkaslarning kesimi yassi (balandligining qalinligiga

nisbati juda katta) yoki yumaloq bolsquolishi mumkin Potensiometrlarning cholsquotkalari

turli burchakka burilishi mumkin

Тopshirilgan boglsquolanish r= f( ) ni qarshilik r ning polzunchaning vaziyatini

aniqlovchi burchakka boglsquoliqligini talsquominlash uchun karkasning uzunligi l

quyidagi ifoda bolsquoyicha hisoblanadi

l d dr

l= ---- ---- ----- - (b+2d) (51)

D R d

bu yerda D mdash potensiometr karkasining diametri

-- polzunchanipg burilish burchagi

d mdasholsquoram simining diametri

R mdash olsquoram simining uzunlik birligidagi qarshiligi

b mdash karkasning qalinligi

Kolsquopchilik hollarda karkasning qalinligi va simning diametri karkasning

balandligiga nisbatan kichikligi hisobga olinsa u holda quyidagicha yozish mum-

kin

l d dr

l ----- ----- ------ (52)

D R d

Profilli reostatlarning asosiy kamchiliklari shundaki karkasga simni olsquorash

qiyin va potensiometrni almashtirmasdan turib funksional boglsquolanishni olsquozgartirib

bolsquolmaydi Shuning uchun kolsquopincha poranali profilli reostatlar yoki tarmoqlarin-

ing olsquortasiga qolsquoshimcha rezistorlar kavsharlangan potensiometrlar ishlatiladi

Bunday potensiometrlar faqat nagruzka qarshiligi potensiometrning qarshiligidan

100 va bundan kolsquop marta ortiq bolsquolgan sxemalarda ishlatilishi mumkin

Programma tashigich sifatida aytib olsquotilganidek perforatsiyalangan lenta

(53- rasm) xam ishlatilishi mumkin Birinchi holda (53 a-rasm) asosiy perforatsi-

ya teshigining uzunligi ish vaqtining davom etishiga mos keladi ish vaqti esa foto-

elementni yoritish vaqtiga boglsquoliq bolsquoylama qatordagi yondosh teshiklar

olsquortasidagi masofa ish bajarilmaydigan vaqtning davom etishiga tolsquoglsquori keladi

Ikkinchi u h (5 3 b-rasm) lentadagi asosiy perforatsiyaning barcha te-

shiklari bir hil olsquolchamda yasalgan Bu h ulash va uzish komandalari teshiklar

olsquortasidagi masofaga qarab va bu teshiklarni tegishlicha gruppalarga ajratib aniqla-

nadi

Lentaga istalgan komandani yozish (shifrovkalash) binobarin boshqaruvchi

signallarni olish mumkin Boshqaruvchi signallar keyinchalik programma rostlash

sistemasiga uzatiladi

53-rasm Perforatsiyalangan lenta

Perforatsiyalangan lentadan tashqari ayrim uchastkalari elektr

olsquotkazuvchanligi tiniqligi yoki qaytaruvchanlik hususiyatlari bilan farqlanuvchi

lenta xam ishlatilishi mumkin

Тaqqoslash vositasi avtomatik tizimdagi boshqarilayotgan kattalikning

qiymatini topshirilgan qiymat bilan solishtiradi va qiymatlarni farqi hosil bolsquolsa

u haqida birlamchi signalni ARS ga uzatadi Funksional va struktura sxemalarda

topshirish va taqqoslash vositalari birga kolsquorsatiladi

Diskret chiqishi taqqoslash vositalarda elektrik kattaliklarning taqqoslashni

2 ta prinsipi qolsquollanadi absolyut qiymati va fazalar bolsquoyicha Absolyut qiymati

bolsquoyicha taqqoslash olsquozgarmas va olsquozgaruvchan tok uchun amalga oshiriladi

Ikkita elektrik kattaliklar uchun qolsquollanadi

Analog va raqam taqqoslash vositasi sifatida avtomatikada hisoblash

qurilmalari ham qolsquollaniladi Misol sifatida elektrik va elektromexanik taqqoslash

vositalardan quyidagilarni keltirsa bolsquoladi kolsquoprik sxemalar yarim olsquotkazgich el-

ementlardan sxemalar elektromagnit qurilmalar selsin juftliklari va boshqalar

53 Raqam-analogli va analog-raqamli orsquozgartkichlar

531 Raqam-analogli orsquozgartirgichlar

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishini avtomatlashtirishda oxirgi vaq-

tda zamon talabiga javob beradigan raqamli uskunalar keng qolsquollanilmoqda Ushbu

uskunalarda raqamli hadni analog signaliga yoki aksincha analog signalini raqamli

kodga olsquozgartirish vazifasini RAU va ARU lar bajarishadi

Raqam-analog olsquozgartkichlari raqamli kod kolsquorinishdagi signalni unga pro-

porsional bolsquolgan tok yoki kuchlanishga aylantirishda xizmat qiladi Ular

teleolsquolchash tizimlaridagi raqam kolsquorinishidagi axbarotni analog signalga

olsquozgartirib ushbu signalni maxsus asboblarga uzatadi yoki raqamli EХM lar va

analog elementlar orasida aloqani amalga oshiradi

RAU larning ish prinsipi kirish raqam razryadlariga proporsional bolsquolgan

analog signallarni qolsquoshishcha asoslangan RAU da analog chiqish signali U chiq

kirish raqam signali bilan quyidagicha boglsquolangan

Uchiq=UetS (53)

bu yerda Uet mdash etalon kuchlanish

S mdash malsquolum miqdorda ikkilamchi razryadlardan iborat

S=a12-1

+a22-2

+ an2-n

(54)

bu yerda a1 a2 an- 1 yoki 0 qabul qiluvchi ikkilamchi razryadlarni koeffitsiyentlari

n mdash ikkilamchi razryadlarning umumiy soni ai=1 bolsquolganda S ning qiymati 1 ga

yaqinlashib undan 2-n

farq qiladi

RAU ning ish prinsipini kolsquorib chiqamiz (54-rasm)

Bu yerda razryad I1I2 In toklari vazn rezistorlar yordamida tekshiriladi

Sxemadan kolsquorinib turibdiki katta razryaddan kichik razryadga olsquotgan sari tok mi-

qdori 2 barobar kamayadi chunki har bir katta razryadning rezistori keyingi kichik

razryadning rezistorining qarshiligiga nisbatan 2 barobar katta

Raqamli boshqarish sxema RBS mdash hisoblagich yoki rezistr bolsquolib uning signallari

ikkilamchi razryadlarga mos ravishda kontaktsiz kalitlarning SA1 SA2 San xo-

latlarini topshiradi shunda kalitlarning holati mos razryadlarning qiymatlariga

boglsquoliq

Kalitning har biri vazn rezistorini operatsion kuchaytirgichning inventori kirishi

yoki nol shinasi bilan boglsquolab turibdi

Shunday qilib kuchaytirgichning kirishiga kirish signallari

ai=1 bolsquolgan razryadlarning umumiy toki uzatiladi

2Uet

I0= ------- (a12-1

+a22-2

+ +an2n) (55)

R

54-rasm Raqam-analogli olsquozgartirgich

a)-oglsquoirlik rezistorlari bilan b)-poglsquoonali tok topshirish zanjiri

Kuchaytirgich DA I0 tokini U chiq kuchlanishiga aylantirib beradi

Uchiq= - I0R0c=Uet (a12-1

+a22-2

+ +an 2-n

) (56)

Bu yerda kolsquorinib turibdiki ikkilamchi razryadlarni malsquolum sonida n U chiq 2n dis-

kret qiymatlarga 0 ndash U chiq max diapazoniga ega bolsquolishi mumkin

532 Analog-raqam orsquozgartkichlari (ARU)

Avtomatik boshqarish rostlash va boshqa tizimlarida datchiklarning axbaroti

analog kolsquorinishida olinadi Ushbu axbarotni raqamli boshqarish qurilmalarga yoki

EХM larga kiritish uchun ARU lar hizmat qiladi

Kolsquopincha ARU lar kuchlanish yoki tok kolsquorinishidagi kirish signalini par-

allel yoki ketma-ket kolsquorinishdagi ikkala yoki ikki-olsquonli raqamli kodga

olsquozgartiradi

Uzluksiz olsquolchanayotgan kattalikni uning malsquolum vaqt t ichida oniy

qiymati bilan almashtirish vaqt bolsquoyicha kvantlash deb ataladi t vaqt intervali

kvantlash qadami deb ataladi olsquozgartirish chastotasi esa f=1 t kvatlash chasto-

tasi

Kvantlash qadami ikki qismga bolsquolinadi Birinchi qism davrida analog sig-

nali raqam kolsquorinishiga olsquozgartiriladi ikkinchi davrida esa rezistrga yozilib undan

moslamani boshqa qismlariga uzatiladi Bu yerda bu kirish signali haqidagi qiymat

axbarotga aylantiriladi

Analog signalini raqam signaliga olsquozgartirishi olsquozgartgichining razryadlar

maksimal soni bilan aniqlanuvchi darajada erishish mumkin Bu tamoyil satx

bolsquoyicha kvantlash ataladi

Kolsquop tarqalgan ARU lardan biri integrallash usulida ishlaydigan

olsquozgartkich Olsquoz navbatda bu usul yana bir necha guruxga ajratsa bolsquoladi bir

qiyalik ikki qiyalik ARU lar (55-rasm)

Bu ARU chiziqli tavsifnoma va kichik narhga ega Uning ish sikli 3 davrga ega

birinchi mdash nolning korreksiyasi ikkinchi mdash kirish signalning integrallash va

uchinchi mdash tayanch kuchlanishini integrallash Birinchi davrda siljish

kuchlanishini rostlash yolsquoli bilan signalning avtomatik korreksiyasi amalga oshiri-

ladi Shu davrning olsquozida SA2 kalit yordamida olsquozgartgichning kirishi massa bi-

lan tutashadi va hato haqidagi axborot S2 kondensator yordamida xotiraga kiri-

tiladi

55- rasm Ikki qiyalik integrallash ARU si

a-prinsipial sxemasi b-vaqt diagrammasi

ТKG-tayanch kuchlanish generatori NAKS-nulning avtomatik korreksiya sxe-

masi ТIG-takt impulslar generatori BK- boshqarish qurilmasi IХ- impulslar

hisoblagichi

Ikkinchi davr mobaynida kirish signali integrallanadi va takt impulslarni bir

nechasi hisoblanadi Bu davrning ohirida DA1 integratorning chiqishida kirish

signalning qiymatiga proporsional signal hosil bolsquoladi

Uchinchi davrda DA1 integratorning kirishiga kirish signalning

olsquorniga teskari qutbli tayanch kuchlanishi uzatiladi Buning natijasida integratorn-

ing chiqish kuchlanishi kamayadi Shu vaqtning olsquozida takt impulslarining soni

hisoblanadi Kuchlanishning kamayishi DA2 komparator belgilagan kuchlanishi-

gacha davom etadi

Agar Т 2 birinchi intervalning davomiyligi Т3 ikkinchi intervalning

davomiyligi chiqish signalning raqam qiymati quyidagicha aniqlanadi

U kir =T3T2U t (57)

Ushbu ARU larning aniqligi faqat tayanch kuchlanishning stabilligiga boglsquoliq

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari

Avtomatik eslab qolish uskunalari (AEU) signalini yozish saqlash va tarqat-

ish uchun xizmat qiladi Eslab qolish uskunalarida barcha malsquolumotlar hisoblash-

ning ikkilik sistemasiga olsquozgartiriladi va saqlanadi

Eng oddiy eslab qolish uskunalari perfokartalar va perfolentalar hisoblanadi

Bu uskunalar eslab qolish va yozish tezligi juda past taxminan 100 sifrsek Shu

sababli bunday uskunalar hozirgi kunda qiymatlarni hisobga olish va hisoblash na-

tijalarini olish uchungina xizmat qiladi

Magnitli motorlarda malsquolumotlarni yozish uchun magnitli ovoz yozish usu-

lidan foydalaniladi Bu usulda yozish signali magnit lentasini yaqinda joylashadi-

gan magnitli golovkaga uzatiladi Lentaning bir qismi magnitlanadi va magnitlan-

ish holati signal tolsquoxtagandan keyin ham saqlanib turadi Impulsning qutblanish

holatiga qarab turlicha qutblangan yulakcha hosil qillinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo son-

lariga mos keladi Magnit lentasining magnitlangan qismidagi qatori magnit

yolsquolakchasini hosil qiladi hisoblash esa magnitli galovka orqali amalga oshiriladi

Bu vaqtda cholsquolglsquoamda eyuk hosil qilinadi yalsquoni laquo0raquo va laquo1raquo sonlariga mos ke-

ladi Bu usulning afzalliklari katta miqdorda saqlash qobiliyatiga ega va saqlash

muddati chegaralanmagan Kamchiliklari harakatlanuvchi qismlarini mavjudligi

kerakli malsquolumotlarni olishda kutish holati

Katta malsquolumotlarni olish yozish va saqlash uchun triggerlar ishlatiladi (trig-

ger-2ta elektron lampadan va 2ta tranzistorlardan tashkil topgan bolsquoladi) Тrigger

yordamida eslab qolish qurilmasining sxemasi 1-rasmda keltirilgan

56-rasm Тriggerli registr sxemasi

Bu sxema (registr) 4-ta triggerlardan (Т1hellipТ4) va 3ta kechikish liniyasi (L3-

liniya zaderjka)dan va L3 rezistorlar va kandensatorlar zanjiridan tuzilgan bolsquoladi

Masalan registorda 13-sonini yozish kerak Ikkilik sistemasida 1101 shaklida va

olsquonlik sistemasida (123+12

2+02

1+12

0) kolsquorinishida almashtiriladi Registrga

sonni kiritishdan oldin registrdan oldingi yozuvlar olsquochiriladi har bir triggerning

chiqishida laquo0raquo raqami olsquornatiladi

Birinchi razryad uzatilganda Т1 triggerni chiqishida laquo1raquo raqami paydo

bolsquoladi registr bolsquoyicha esa laquo1000raquo Solsquong kirishga laquosiljishraquo impulsi keladi va Т1

trigger chiqishida yana laquo0raquo paydo bolsquoladi laquo1raquo ni yozish paytida Т1 chiqishida

musbat impuls hosil bolsquoladi va bu impuls Т2 ga talsquosir kolsquorsatmaydi Siljish impulsi

talsquosirida esa manfiy impuls hosil bolsquoladi va L3 (kechikish liniyasi) orqali Т2 trig-

gerni kirishiga talsquosir qiladi va uni chiqishida laquo1raquo raqamini yozadi (endi registrda

laquo0100raquo yoziladi) Keyingi etapda Т1 holati olsquozgarmaydi va kelayotgan siljish im-

pulsi sonni bir razryad olsquongga siljitadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Keyingi uchinchi impuls laquo1raquo Т1 registrga 1 raqamini yozadi (laquo0010raquo)3

siljish impulsi esa 1 raqamini Т1 va Т3 triggerlaridan Т2 va Т3 triggerlariga

olsquotkazadi yalsquoni (laquo0010raquo)3

Nihoyat oxirgi impuls Т1 triggerga yoziladi va regis-

trda kerakli son laquo1101raquo yalsquoni 13 raqami paydo bolsquoladi

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

Hozirgi kunda elektromexanik va elektron hisoblash qurilmalari ishlab

chiqarish jarayonlarida keng qolsquollanilmoqda Ular asosan 2 ta sinfga bolsquolinadi

analogli va raqamli Analogli xisoblash qurilmalarida matematik kattaliklar fizik

analoglar bilan hosil qilinadi (kuchlanish orqali)

Raqamli uskunalarda matematik kattaliklar raqamli formada namoyon eti-

ladi Raqamli uskunalar tuzilishi jixatidan murakkab va kam hisoblash xatolikka

ega Avtomatikada asosan analogli hisoblash uskunalari qolsquollaniladi yalsquoni kirish

va chiqish signalidagi matematik boglsquolanishni hosil qiladi Bu holatda hisoblash

uskunalari (HU) topshirish elementlari (ТO) funksiyasini bajaradi va u taqqoslash

organiga (ТO) qolsquoshiladi (57-rasm)

57-rasm Тopshirish funksiyasi vazifasini bajaruvchi xisoblash uskunasining

sxemasi

Bu sxema asosida programmali boshqarish tizimlari ishlaydi Boshqa hola-

tlarda hisoblash qurilmalari (HU) taqqoslash organi (ТO) funksiyala-rini bajara-

di(58-rasm)

Bu sxemada HU har doim hisoblash jarayonini boshqarib boradi va

rostlagich (R) boshqarish obektiga (BO) rostlash talsquosirini olsquotkazadi

58-rasm Тaqqoslash funksiyasi bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

Hisoblash uskunalari teskari aloqada yalsquoni koorektirovka zvenosida xam

ishlaydi (59-rasm)

59-rasm Тeskari aloqa funksiyali bajaruvchi xisoblash uskunasining sxemasi

510 ndashrasm Kirish signalini integrallovchi (a) va differensiallovchi (b) kuchaytir-

gich sxemalari

Asosiy xisoblash uskunalari quyidagilar xisoblanadi

-qolsquoshish va ayirish uskunalari -kolsquopaytirish va bolsquolish uskunalari Bu uskunalarda

asosiy qism hal qiluvchi kuchaytirgich hisoblanadi510-rasmda hal qiluvchi

kuchaytirgichlarning sxemalari keltirilgan

Kuchaytirish kaskadi sxemada uch burchak shaklida belgilanadi va kirish

signali x rezistor R yoki kondensator S orqali uzatiladi manfiy teskari aloqa chi-

qish signalidan kirish signaliga R yoki S orqali uzatiladi Masalan kolsquopaytirish

yoki bolsquolish rejimi (510b-rasm)

Kirish signali bu yerda kuchlanish formasida (Vkir) beriladi va hisoblash na-

tijasi ham kuchlanish formasida olinadi(Vchiq) R1 va Ro rezistorlar orqali deyarli

bir xil tok olsquotadiIR=IRo chunki kuchaytirgichning kirish signali Ic=0

01 R

UU

R

UUI

кирсскир

(58)

Bu yerda cU -kuchaytirgichning kirish kuchlanishi

к

UU чик

с k-kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyent

Umuman чикU 100 V oshmaydi kuchaytirish koeffitsiyenti esa bir necha 10000

dan yalsquoni кирxbr UR

RU

1

0

(59)

R0gtR1-kupaytiri

R0ltR1-bulish

R0 va R1 lar tanlash orqali bulish orqali xam bajariladi

6-BOB AVTOMATIKA KUCHAYTIRGICHLARI

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy marsquolumotlar va

ularga qorsquoyiladigan asosiy talablar

Avtomatika tizimlarining datchiklari beradigan signallar quvvati odatda ros-

tlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolmaydi Datchiklarning chiqish quvvati

kolsquopchilik hollarda vattning mingdan bir ulushlarini tashkil etadi vaxolanki ros-

tlovchi organ uchun zarur bolsquolgan quvvat olsquonlab va yuzlab kilovattni tashkil etishi

mumkin Rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli quvvatga ega bolsquolish va

quvvatli datchiklar ishlatmaslik uchun avtomatika tizimlarida kuchaytirgichlardan

foydalaniladi

Kuchaytirgichlar chiqish quvvatining qiymatiga kuchaytirgichga keltiri-

ladigan yordamchi energiyaning turiga kuchaytirish koeffitsiyentiga ishlash prin-

sipiga chiqish va kirish miqdorlari olsquortasidagi boglsquolanishni kolsquorsatuvchi xarakter-

istikaning shakliga kolsquora bir-biridan farq qiladi Avtomatika tizimlarida ishlati-

ladigan xozirgi kuchaytirgichlarning chiqish quvvati vattning bir necha ulushidan

olsquonlab va undan ortiq kilovattgacha boradi

Kuchaytirgichlarga keltiriladi gap yordamchi energiyaning turiga qapab el-

ektrik elektromexanikaviy magnitli elektron gidravlik pnevmatik va kombi-

natsiyalashgan kuchaytirgichlar bolsquoladi Qishloq xolsquojalik oblsquoektlarining avtomat-

ikasida elektrik elektro-mexanikaviy magnitli elektron va gidravlik kuchaytir-

gichlar keng kolsquolamda ishlatilmoqda Kuchaytirish koeffitsiyentiga qarab signalni

ming yuz ming va undan ortiq marta kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar bolsquoladi El-

ektrik kuchaytirgichlar quvvatni kuchlanishni yoki tok kuchini kuchaytirishi

mumkin Тavsifnomaning shakli jixatdan chiziqli va nochiziqli tavsifnomali

kuchaytirgichlar bolsquoladi Chiziqli kuchaytirgichlarda chiqish miqdori rostlashning

barcha intervallarida kirish miqdoriga tolsquoglsquori proporsional bolsquoladi Nochiziqli

kuchaytirgichlarda kirish bilan chiqish olsquortasida proporsionallik bolsquolmaydi

Nochiziqli tavsifnomalarning shakli turlicha bolsquoladi Avtomatika tizimlarining

kuchaytirgichlariga quyidagi talablar qolsquoyiladi

1 Chiqish quvvati rostlovchi organni boshqarish uchun yetarli bolsquolishi

2 Хarakteristikasi mumkin qadar tolsquoglsquori chiziqqa yaqin kelishi

3 Nosezgirligi yolsquol qolsquoyiladigandan ortiq bolsquolmasligi

4 Signalni uzatishda kechikish xarakati minimal bolsquolishi va yolsquol

qolsquoyiladigan chegaradan chiqmasligi

Kuchaytirgich qurilmasi kuchaytiruvchi element rezistor kondensator chi-

qish zanjiridagi doimiy kuchlanish manbai hamda istelsquomolchidan iborat Bitta

kuchaytiruvchi elementi bolsquolgan zanjir kaskad deb ataladi Kuchaytiruvchi element

sifatida qanday element ishlatishiga qarab kuchaytirgichlar elektron magnitli va

boshqa hillarga bolsquolinadi Ish rejimiga kolsquora ular chiziqli va nochiziqli kuchaytir-

gichlarga bolsquolinadi Chiziqli ish rejimida ishlovchi kuchaytirgichlar kirish signalin-

ing uning shaklini olsquozgartirmasdan kuchaytirib beradi Chiziqli bolsquolmagan ish re-

jimida ishlovchi kuchaytirgichlarda esa kirish signali malsquolum qiymatga erishgani-

dan solsquong chiqishdagi signal olsquozgarmaydi

Chiziqli rejimda ishlaydigan kuchaytirgichlarning asosiy xarakteristikasi

amplituda chastota xarakteristikasi (AChХ) dir Ushbu xarakteristika kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentining moduli chastotaga qanday boglsquoliqligini

kolsquorsatadi AChХ siga kolsquora chiziqli kuchaytirgichlar tovush chastotalar kuchaytir-

gichi (ТChK) quyi chastotalar kuchaytirgichi (KChK) yuqori chastotalar

kuchaytirgichi (YuChK) sekin olsquozgaruvchan signal kuchaytirgichi yoki olsquozgarmas

tok kuchaytirgichi (UТK) va boshqalarga bolsquolinadi

Hozirgi vaqtda eng keng tarqalgan kuchaytirgichlar kuchaytiruvchi element

sifatida ikki qutbli yoki bir qutbli tranzistorlar ishlatiladi Kuchaytirish quyidagicha

amalga oshiriladi Boshqariladigan element (tranzistor) ning kirish zanjiriga kirish

signalining kuchlanishi (Ukir) beriladi Bu kuchlanish talsquosirida kirish zanjirida

kirish toki hosil bolsquoladi Bu kichik kirish toki chiqish zanjiridagi tokda

olsquozgaruvchan tashkil etuvchini hamda boshqariladigan elementning chiqish zan-

jiridagi kirish zanjiridagi kuchlanishdan ancha katta bolsquolgan olsquozgaruvchan

kuchlanishni hosil qiladi Boshqariladigan elementning kirish zanjiridagi tokning

chiqish zanjiridagi tokka talsquosiri qancha katta bolsquolsa kuchaytirish xususiyati shun-

cha kuchliroq bolsquoladi Bundan tashqari chiqish tokining chiqish kuchlanishiga

talsquosiri qancha katta bolsquolsa (yalsquoni Ri katta) kuchaytirish shuncha kuchliroq bolsquoladi

61 - rasmda umumiy emmiterli (UE) kuchaytirish kaskadining sxemasi

hamda kirish va chiqish xarakteristikalari kolsquorsatilgan Kuchaytirish kaskadlari

UE UB UK sxemalar bolsquoyicha yiglsquoiladi Umumiy kolletorning (UK) sxema tok

va quvvat bolsquoyicha kuchaytirish imkoniyatiga ega

61- rasm Umumiy emmiterli (UE)

kuchaytirish kaskadining sxemasi

Chiqishdagi kuchlanishning qiymati katta bolsquolishi talab etilganda mazkur

kaskaddan foydalaniladi Kolsquopincha umumiy emmiterli (UE) sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan kaskadlar ishlatiladi (61 - rasma) Bunda kaskad tokni xam kuchlanish-

ni xam kuchaytirish imkoniyatiga ega Kuchaytirish kaskadining asosiy zanjiri

tranzistor (VT) qarshilik Rk va manba Ek dan iborat Qolgan elementlar yordamchi

sifatida ishlatiladi C1 kondensator kirish signalining olsquozgarmas tashkil etuvchisi

olsquotkazmaydi va balsquozan tinch holatidagi Ubd kuchlanishning Rg qarshilikka boglsquoliq

emasligini talsquominlaydi Kondensator S2 istelsquomolchi zanjiriga chiqish kuchlanishin-

ing doimiy tashkil etuvchisiga olsquotkazmay olsquozgaruchan tashkil etuvchisinigina

olsquotkazish uchun xizmat qiladi R1 va R2 rezistorlar kuchlanish bolsquolgich vazifasini

olsquotab kaskadning boshlanglsquoich holatini talsquominlab beradi

Kollektor dastlabki toki (Ikd) bazaning dastlabki toki Ibd bilan aniqlanadi Re-

zistor R1 tok Ibd ning olsquotish zanjirini hosil qiladi va R2 bilan birgalikda manba

kuchlanishining musbat qutbi bilan baza orasidagi kuchlanish Ubd ni yuzaga kelti-

radi

Rezistor Re manfiy teskari boglsquolanish elementi bolsquolib dastlabki rejimning

temperatura olsquozgarishiga boglsquoliq bolsquolmasligini talsquominlaydi Kaskadning

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayib ketmasligi uchun qarshilik Re rezistorga paral-

lel qilib kondensator Se ulanadi Kondensator Se rezistor Re ni olsquozgaruvchan tok

bolsquoyicha shuntlaydi

Sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanish (Ukir=Ukir maxsin t) kondensator S orqali

baza-emmiter sohasiga beriladi Bu kuchlanish talsquosirida boshlanglsquoich baza toki Ibd

atrofida olsquozgaruvchan baza toki xosil bolsquoladi Ibd ning qiymati olsquozgarmas manba

kuchlanishi Yek va qarshilik R1 ga boglsquoliq bolsquolib bir necha mikroamperni tashkil

qiladi Berilayotgan signalning olsquozgarish qonuniga bolsquoysunadigan baza toki

istelsquomolchi (Ri) dan olsquotayogan kollektor tokining xam shu konun bolsquoyicha

olsquozgarishiga olib keladi Kollektor toki bir necha milliamperga teng Kollektor to-

kining olsquozgaruvchan tashkil etuvchisi istelsquomolchida amplituda jihatidan

kuchaytirilgan kuchlanish pasayuvi U(chik) ni hosil qiladi Kirish kuchlanishi bir

necha millivoltni tashkil etsa chiqishdagi kuchlanish bir necha voltga tengdir

Kaskadning ishini grafik usulda tahlil qilish mumkin Тranzistorning chiqish

xarakteristikasida AV-nagruzka chiziglsquoini olsquotkazamiz (61 rasm b) Bu chiziq

Uke=Yek Ik=0 va Uke=0 Ik=EiRn koordinatali A va V nuqtalardan olsquotadi AV

chiziq Ik max Uke max va Rk=Uk maxIk max bilan chegaralangan soxaning chap

tomonida joylashishi kerak AV chiziq chiqish xarakteristikasini kesib olsquotadigan

qismda ish uchastkasini tanlaydi Ish uchastkasida signal eng kam buzilishlar bilan

kuchaytirilishi kerak Nagruzka chiziglsquoining S va D nuqtalar bilan chegaralangan

qismi bu shartga javob beradi Ish nuqtasi O shu uchastkaning olsquortasida joy-

lashadi DO kesmaning abssissalar olsquoqidagi proyeksiyasi kolektor kuchlanishi

olsquozgaruvchan tashkil etuvchisini amplitudasini bildiradi SO kesmaning ordinatalar

olsquoqidagi proyeksiyasi kollektor tokining amplitudasini bildiradi Boshlanglsquoich

kollektor toki (Iko) va kuchlanishi (Ukeo) O nuqtaning proyeksiyalari bilan aniqla-

nadi Shuningdek O nuqta boshlanglsquoich tok Ibo va kirish xarakteristikasida O ish

nuqtasini aniqlab beradi Chiqish xarakteristikasidagi S va D nuqtalarida kirish xa-

rakteristikasidagi S va D nuqtalari mos keladi Bu nuqtalar kirish signalining

buzilmasdan kuchaytiriladigan chegarasini aniqlab beradi Kaskadning chiqish

kuchlanishi

Uchik=IkRi (61)

Kaskadning kirish kuchlanishi

Ukir=IbRkir (62)

Bu yerda Rkir ndash tranzistorning kirish qarshiligi

Тok ik Ib va qarshilik RH Rkir bolsquolgani uchun sxemaning chiqishdagi

kuchlanish kirish kuchlanishidan ancha kattadir Kuchaytirgichning kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki quyidagicha aniqlanadi

Ki=Uchik maxUkir max (63)

yoki garmonik signallar uchun

Ki=UchikUkir (64)

Kaskadning tok bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Ki=IchikIkir (65)

Bu yerda Ichikndash kaskadning chiqish tomonidagi tokning qiymati Ikirndash

kaskadning kirish tomonidagi tokining qiymati Kuchaytirngichning quvvat

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

Kr=RchikRkir (66)

Bu yerda Rchik ndash istelsquomolchiga beriladigan quvvat Rkir ndash kuchaytirgichning

kirish tomonidgi quvvat

Kuchaytirish texnikasida bu koeffitsiyentlar logarifmik qiymat ndash detsibellda

olsquolchanadi

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Ki(dB)=20 lg Ki yoki Ki=10 Ki(dB)2

Kr(dB)=10 lg Kr yoki Kr=10 Kr(dB)

Odamning eshitish sezgirligi signalni 1dB ga olsquozgarishini ajrata olgani uchun

ham shu olsquolchov birligi kiritilgan Har bir kuchaytirgich kuchaytirish

koeffitsiyentlaridan tashqari quyidagi parametrlarga ham egadir

Kuchaytirgichning chiqish kqvvati (istelsquomolchiga signalni buzmasdan

beriladigan eng katta quvvat)

R2

chik maxRH (67)

Kuchaytirgichning foydali ish koeffitsiyenti

=RchikRum (68)

bu yerda Rum ndash kuchaytirgichning hamma manbalardan istelsquomol qiladigan

quvvati Kuchaytirgichning dinamik diapazoni kirish kuchlanishining eng kichik

va eng katta qiymatlarining nisbatiga teng bolsquolib dB da olsquolchanadi

D=20 lg Ukir maxUkir min (69)

Chastotaviy buzilishlar koeffitsiyenti M(f) olsquorta chastotalardagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti Ki0 ning ixtiyoriy chastotadagi kuchlanish

bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyentiga nisbatidir

M(f)=Ki0Kuf (610)

Chiziqkli bolsquolmagan buzilishlar koeffitsiyenti yuqori chastotalar

garmonikasi olsquorta kvadratik yiglsquoindisining chiqish kuchlanishining birinchi

garmonikasiga nisbatidir

чикm

чикmчикmчикm

U

UUUn

1

32

222 15 (611)

Kuchaytirgichning shovqin darajasi shovqin kuchlanishining kirish

kuchlanishiga nisbatini kolsquorsatadi Bulardan tashqari kuchaytirgichlar amplituda

chastota va amplituda-chastota xarakteristikalari bilan ham baxolanadi

Amplituda xarakteristikasi chiqish kuchlanishining kirish kuchlanishiga

qanday boglsquolanganligini kolsquorsatadi (Uchik=f (Ukir)) 62- rasmda kuchaytirgichning

amplituda amplituda-chastota va faza chastota xarakteristikalari kolsquorsatilgan Bu

xarakteristikalar olsquorta chastotalarda olinadi Хaqiqiy kuchaytirgichning amplituda

xarakteristikasi ideal kuchaytirgichnikidan shovqin mavjudligi (A nuqtaning chap

qismidagi uchastka) va chiqish kuchlanishining chiziqli emasligi (V nuqtaning ung

qismidagi uchastka) bilan farq qiladi (62-rasm a)

Kuchaytirgichning chastota xarakteristikasi kuchaytirish koeffitsiyentining

chastotaga boglsquoliqligini kolsquorsatuvchi egri chiziqdir Mazkur xarakteristika loga-

rifmik masshtabda quriladi (62-rasm b)

Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi kirish va chiqish

kuchlanishlari orasidagi siljish burchagi ning chastotaga qanday boglsquolanganligini

kolsquorsatadi (433-rasm v) Bu xarakteristika kuchaytirgich tomonidan kiritilgan

fazaviy buzilishlarni baholaydi

62 ndash rasm Kuchaytirgichning faza-chastota xarakteristikasi

Ish nuqtasining kirish xarakteristikasida qanday joylashishiga qarab

kuchaytirgichlar A V va AV rejimlarda ishlashi mumkin 63-rasmda kuchaytir-

gichning ish rejimlariga oid grafiklar kolsquorsatilgan A rejimda asosan boshlanglsquoich

kuchaytirish kaskadlari ishlaydi Bu rejimda ishlaydigan kaskadning bazaga beril-

gan siljish kuchlanishi (Ubeo) ish nuqtasining dinamik olsquotish xarakteristikasi

chiziqli qismining olsquortasida joylashishini talsquominlab beradi

63 Kuchaytirgichning ish re-

jimlariga oid grafiklar

Bundan tashqari kirish signalining amplitudasi siljish kuchlanishidan kichik

(Ukir Ubeo) bolsquolishi va boshlanglsquoich kollektor toki Iko chiqish toki olsquozgaruvchan

tashkil etuvchisining amplitudasidan katta yoki tengligi (Iko Ikt) shartiga amal

qilinadi Natijada kaskadning kirishiga sinusoidal kuchlanish berilganda chiqish

zanjiridagi tok ham sinusoidal qoida bolsquoyicha olsquozgaradi A rejimda signalning

chiziqli bolsquolmagan buzilishlari eng kam bolsquoladi Ammo kuchaytirgich kaskadining

mazkur rejimdagi foydali ish koeffitsiyenti 20-30 dan oshmaydi

V rejimda ish nuqtasi shunday tanlanganki bunda osoyishtalik toki nolga

teng bolsquoladi (Iko=0) Kirish zanjiriga signal berilganda chiqish zanjiridan signal

olsquozgarish davrining faqat yarmidagina tok olsquotadi Chiqish toki impulslar shaklida

bolsquolib ajratish burchagi 2

bolsquoladi V rejimda chiziqli bolsquolmagan buzilishlar

kolsquop bolsquoladi Lekin bu rejimda kaskadning FIK 60-70 ni tashkil qiladi Mazkur

rejimda asosan ikki taktli quvvatli kaskadlar ishlaydi

AV rejimi A va V rejimlar oraliglsquoidagi rejim bolsquolib chiqishda katta quvvat

olish shuningdek chiziqli bolsquolmagan buzilishlarni kamaytirish maqsadida

qolsquollaniladi

Kuchaytirgichlar U=10-7

V kuchlanish va I=10-14

A toklarni kamaytira oladi

Bunday signallarni kuchaytirib berish uchun bitta kaskad yetarli bolsquolmagani uchun

bir nechta kaskad ishlatiladi Ular bir nechta dastlabki kuchaytirish kaskadi (kaskad

kuchlanishni kuchaytirib beradi) va quvvatni kuchaytiruvchi chiqish kaskadlaridan

iboratdir Kaskadlar bir biri bilan rezistor (rezistiv boglsquolanish) transformator (

transformatorli boglsquolanish) siglsquoim va rezistor (rezistif-siglsquoim boglsquolanish) va

boshqa elementlari yordamida ulanishi mumkin

Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning ishlashi bilan tanishib chiqamiz

Bu kaskadlar keng tarqalgan bolsquolib mikrosxema shaklida ham ishlab chiqariladi

(64-rasm)

Kuchaytirgich ikkita umumiy emitterli (UE) kuchaytirish kaskadidan iborat

Bu kaskadlar S kondensator orqali olsquozaro boglsquolangan Mazkur kondensator

tranzistor VT1 ning kollektor zanjiriga tranzistor VT2 ning baza zanjiriga ulangan

U birinchi tranzistordan chiqayotgan signalning olsquozgarmas tashkil etuvchisini

ikkinchi tranzistorga olsquotkazmaydi Тranzistorlarning ish nuqtalarini 1Б

R va

2БR qarshiliklar talsquominlab beradi Ish nuqtalarining stabilligini rezistor va

kondensatorlar (RE1 SE1 va RE2 SE2) talsquominlab beradi

64 Rezistiv siglsquoim boglsquolanishli kaskadlarning tuzilishi

Bir nechta kaskadli kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti xar bir

kaskad kuchaytirish koeffitsiyentlarining kolsquopaytmasiga teng

K=K1 K2 K3 hellip Kn (612)

Kerakli kuchaytirish koeffitsiyentiga kolsquora va xar bir UE li kaskad kuchlanish

bolsquoyicha 10-20 marta quvvat bolsquoyicha esa 100-400 marta kuchaytirib berishini

hisobga olib kaskadlar soni aniqlangandan keyin xar bir kaskad alohida

hisoblanadi Dastlabki kuchaytirish kaskadlari A rejimida ishlaydi Kaskadni

hisoblash quyidagi tartibda bajariladi Manba kuchlanishi Yek va istelsquomolchining

qarshiligiga qarab

кжкэ ЕU )3111( и

чикмах

имаххжR

UII 22 ye

bu yerda kej ndashkollektor-emmiter olsquotishdagi kuchlanishning qiymatidir Ikj-

kollektor zanjiridagi tokning qiymati

Yuqoridagi shartlarni qanoatlantiradigan tranzistor tanlanadi Uning chiqish

xarakteristikasida ish nuqtasi aniqlanadi Shu dastalbki ish nuqtasini talsquominlb

beruvchi baza toki Ibo olsquotish xarakteristikasidan aniqlanadi va Rb qarshilikka

boglsquolik bolsquoladi Bu qarshilk quyidagi ifodadan aniqlanadi

бо

эБкокэ

бI

RIIUR

)(1

(613)

Rk va Re qarshilklarni aniqlash uchun chiqish xarakteristikalaridan Rum=Rk+Re

aniqlanadi Rum=YekIk Re=(015-025)Rk deb hisoblab

25111

ум

k

RR (614a)

Re=Rum-Rk (615)

Kaskadning kirish qarshiligi 2

2

бмах

кирмах

кирI

UR (616)

Agar baza toki kuchlanish bolsquolgichi orqali beriladigan bolsquolsa bolsquolgichning

R1 va R2 qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi

R12 (812)Rkir va 21

2112

RR

RRR shartlardan

121

1212

12

1 RR

RRR

RI

RER

Эко

k larni aniklaymiz

Ajratuvchi kondensatorning siglsquoimi quyidagicha aniqlanadi

12

1

2

kчикk MRfC (617)

bu yerda Mk ndash quyi chastotalardagi chastotali buzilishlar koeffitsiyenti fk- quyi

chastotalar chegarasi Rchik=Rk+Ri Kondensatorning siglsquoimi quyidagicha

aniqlanadi 2

10

Эk

ЭRf

C (618)

Kaskadning kuchlanish bolsquoyicha kuchaytirish koeffitsiyenti

кирмах

чикмах

иU

UК (619)

Kuchlanishning kaskadi chiqish kaskadidir Kaskadning chiqishdagi signal

transformator orqali kichik qarshilikka ega bolsquolgan istelsquomolchiga uzatiladi

Kollektordagi kuchlanish olsquozinduksiya EYUK hisobiga Yeke dan ikki marta katta

bolsquolishi mumkin Shuning uchun

Yeke Ukej2 (620)

qilib olinadi

Kaskadning chiqishdagi quvvati

Rchikmax=05Uk max Ik max tr (621)

bu yerda tr-transformatorning FIKi

Kirish zanjiridagi quvvat va kuchaytirish koeffitsiyenti

Rkir=05IbmaxUbemax (622)

кир

чик

рР

РК (623)

Тransformator kaskad chiqish qarshiligining istelsquomolchining kirish qarshili-

giga mos tushishini va quvvatning uzatilishi uchun eng yaxshi sharoit yaratilishini

talsquominlaydi Тransformatorning transformatsiya koeffitsiyenti quyidagicha aniqla-

nadi и

чик

R

Rn (624)

Agar kuchaytirgich chiqishidagi quvvat 20Vt dan ortiq bolsquolsa ikki taktli sim-

metrik sxemalardan foydalaniladi Bu sxemadagi ikki tranzistorning xar biri V re-

jimda ishlaydi Bunday sxemalarning FIKi 70-75 ga yetadi Тinch holatda IB=0

va boshlanglsquoich holatda sxema istelsquomol qiladigan quvvat

R0=2EkeIbo (625)

Birinchi yarim davrda birinchi tranzistor ikkinchi yarim davrda esa ikkinchi

tranzistor ishlaydi Bitta tranzistorning chiqishdagi quvvati

4

)(

2 max kЭkoкmахкmахkчик

EIIIUP (626)

Ikki taktli kaskadning chiqishdagi quvvat

2

)(2 max kokкэ

чикчик

IIЕРР (627)

Kolsquopincha kuchaytirgichning barqaror ishlashini talsquominlash uchun teskari

boglsquolanishdan foydalaniladi Chunki zanjirdagi signal malsquolum qismining kirish

zanjiriga uzatilishi teskari bogrsquolanish deb ataladi Тeskari boglsquolanish manfiy va

musbat bolsquolishi mumkin Musbat teskari boglsquolanish generator kaskadlarida

qolsquollaniladi Kuchaytirish kaskadlarida manfiy teskari boglsquolanishdan foydalaniladi

(musbat teskari boglsquolanish kuchaytirgichlar uchun zararlidir) Тeskari boglsquolanish

kuchlanishi chiqish kuchlanishining malsquolum qismini tashkil qiladi va teskari

boglsquolanish koeffitsiyenti ( ) bilan xarakteralanadi Тeskari boglsquolanish kuchaytir-

gichlarda сигн

чик

U

UK (628)

Usign=Ukir- Utb=Ukir- Uchik=Ukir(1- K) (629)

DemakК

К

КU

КU

U

КUK

кир

кир

сигн

кир

тб1)1(

(630)

Тeskari boglsquolanish manfiy bolsquolganda 0 bolsquoladi va К

КKтб

1 yalsquoni

kuchaytirish koeffitsiyenti kamayadi Lekin kuchaytirgichning chastota va faza

buzilishlari kamayadi

Re qarshiligi teskari boglsquolanish zanjiri bolsquolib chiqish zanjiridagi kuchlanishni

qisman kirish zanjiriga uzatadi Shuning hisobiga boshlanglsquoich ish nuqtasining

parametrlari stabillashadi Yuqorida kolsquorib chiqilgan kaskadlarning barchasi

sinusoidal olsquozgaruvchan kuchlanishni kuchaytirib beradi Ayrim hollarda yolsquonalish

jixatdan olsquozgarmay faqat qiymati sekin olsquozgaruvchi signallarni ham kuchaytirish

talab qilinadi Bunday xollarda galvanik boglsquolangan olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlaridan foydalaniladi

Kuchaytirgich uch kaskaddan iborat Хar bir kaskad UE sxema bolsquoyicha

yiglsquoilgan Ajratuvchi kondensatorlar bolsquolmagani uchun xar bir kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisi keyingi kaskadning bazasiga uzatiladi va shuning

uchun mazkur tashkil etuvchi kompensatsiyalanishi kerak Oldingi kaskadning

olsquozgarmas tashkil etuvchisini kompensatsiyalash uchun keyingi kaskadning RE

qarshiligidan olinuvchi olsquozgarmas kuchlanishdan foydalaniladi Тranzistorlar (VT2

va VT3) ning baza-emitter normal kuchlanishlarini RE2 va RE3 qarshiliklar

talsquominlab beradi Тranzistor VT1 ning osoyishtalik rejimini R1 va R2 kuchlanish

bolsquolgich va RE1 qarshiliklar talsquominlaydi

Ikki signal farqini kuchaytiruvchi qurilma differensial kuchaytirgich deyiladi

Chiqishdagi signal xar bir kirish signaliga emas balki ularning ayirmasiga

boglsquolikdir Eng oddiy differensial kuchaytirgich umumiy emitter qarshilik ulangan

ikkita bir xil tranzistor asosida quriladi (65-rasm)

Kirish kuchlanishlari tranzistorlar (VT1 va VT2) ning baza-emitter olsquotishiga

beriladi Bu kuchlanishlarning ayirmasi bir necha millivoltdan ortmasa kuchaytir-

gich VAХ ning chiziqli qismida ishlaydi Uning kuchaytirish koeffitsiyenti 100 ga

yaqindir Chiqish qismilari 1` va 2` dan chiqish kuchlanishi olinadi Kuchaytir-

gichning uzatish koeffitsiyenti

65 ndash rasm Oddiy differensial kuchaytirgich sxemasi

21

21)(

киркир

чик

UU

UpK (631)

Kuchaytirilganda bir xil tranzistorlarni topish juda qiyin Shu sababdan

mikrosxema asosida tuzilgan differensial kuchaytirgich kaskadlaridan foydala-

niladi K118UL1 shunday sxemalarning namunasi bolsquola oladi Olsquozgarmas tok

kuchaytirgichlari asosida turli matematik operatsiyalarni bajaruvchi operatsion

kuchaytirgichlar qurish mumkin Operatsion kuchaytirgichlar (OK) yuqori

kuchaytirish koeffitsiyenti katta kirish va chiqish qarshiligi bilan xarakterlanadi

67 - rasm Operatsion kuchaytirgichlarning sxemasi

Operatsion kuchaytirgichlar kirish diffenrensial kuchaytirgichlaridan iboratdir

(66-rasm) Kuchaytirgich inventorlovchi (-) va inversion (+) kirishga egadir

Sxemalarda OK uchburchak tarzidan ifodalanadi (66-rasm a) Signal qaysi

kirishga berilganiga qarab OK inventorlovchi yoki inversion usullarda ulanadi

Inventorlovchi usulda kirish kuchlanishi OK ning inversion kirishiga beri-

ladi (438-rasm v) inversion kirish esa nol potensialga egadir

Kirish toki 1

0``

Z

UI

кир

кир (632)

Chiqish kuchlanishi богкирчик ZIU `` (633)

Kuchlanish uzatish koeffitsiyenti

11`

`)(

Z

Z

ZI

ZI

U

UрК бог

кир

богкир

кир

чик (634)

Bunday uzatish koeffitsiyenti ideallashtirilgan OK ga xosdir Rkir= Rchik=0

va kuchlanshni kuchaytirish koeffitsiyenti K= deb hisoblasak OK ideallashtiril-

gan bolsquoladi Aslida real OK larning uzatish koeffitsiyenti K(r) ideal OK ning K(r)

idan taxminan 003 ga farq qiladi

OK ning inversion usulda ulanganda kirish kuchlanishi uning inversion kirish-

iga beriladi Bunda teskari boglsquolanish kuchlanishi

бог

чиктбZZ

ZUU

1

1 (635)

OK ning kirishdagi kuchlanishi

тбкиркир UUU ` (636)

Chiqishdagi kuchlanishi

)`( чиккирчик UUКU (443) yoki К

КUU

кир

чик1

(637)

Kuchaytirish koeffitsiyenti

КК

К

К

UК

КU

U

UК

кир

кир

кир

чик

11

11

1

1

1`)1(

` (638) 1К

bolsquolganida 1

`К

OK lar yordamida signallarni qolsquoshish differensiallash integrallash va ular

ustida boshqa matematik operatsiyalar bajarish mumkin Kirish sishnalini inte-

grallovchi sxemani kolsquorib chiqamiz (439a -rasm) Kirish zanjiriga rezistorni tes-

kari boglsquolanish zanjiriga esa kondensator ulaymiz Rezistordan olsquotayotgan tok

R

ui

кир` (639)

Bu tok kondensatordan olsquotib uni zaryadlaydi va uc kuchlanishni hosil qiladi

(ushbu kuchlanish chiqish kuchlanishidir)

1

0

`1

dtuRC

u кирc (640)

Differensiallovchi kuchaytirgichda kirish zanjiriga kondensator S ni

boglsquolanish zanjiriga rezistor R ni ulaymiz (439b-rasm) Kirish kuchlanishi kon-

densatorni zaryadlaydi va undagi kuchlanish kirish kuchlanishiga teng bolsquoladi

uc=u`kir Kondensatordan olsquotayotgan tok

dt

duCi

кир` (641)

Bu tok kuchaytirgichga bormay R qarshilikdan olsquotib unda kuchlanish

pasayuvini hosil qiladi dt

duRCiRu

кир

чик

` (642)

OK summator sifatida ishlatilganda bir nechta kirish kuchlanishlarining

yiglsquoindisini aniqlash operatsiyasini bajaradi Bunda OK ning inventorlovchi kirish-

iga qolsquoshiladigan signallar beriladi chiqishdan esa ularning yiglsquoindisi olinadi 67-

rasmda jamlovchi OK ning sxemasi kolsquorsatilgan Kirxgofning birinchi qonuniga

binoan A tugundagi toklar yiglsquoindisi 0 ga teng

ikir1 +ikir2+ikir3-ikir4=0 (643)

67-rasm jamlovchi OK ning sxemasi

Тoklarni kuchlanishlar orqali ifodalasak

043

3

2

2

1

1

R

u

R

u

R

u

R

uчиккиркиркир

(644)

Bundan 4

3

3

4

2

2

4

1

1R

R

uR

R

uR

R

uu

киркиркир

чик (645)

Bundan tashqari OK lar logarifmlash potensirlash va boshqa operatsiyalarni

xam bajara oladi Ular radioelektronika sxemalarida ham keng qolsquollaniladi OK

ning teskari boglsquolanish zanjiriga ikkilangan Т-simon RC-kolsquoprikli zanjir

olsquornatilsa sxema yuqori chastota ajratish xususiyatiga ega bolsquoladi 1560-rasmda

chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarakteristikasi

kolsquorsatilgan Sozlash chastotasi deb ataluvchi RCf

21

0 chastotada kuchlanishni

uzatish koeffitsiyenti кир

чик

U

U kamayib ketadi Bunda teskari boglsquolanish talsquosiri

kamayib kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti (Ki tb) shu kaskadning tes-

kari boglsquolanishda bolsquolmagandagi koeffitsiyenti (Ki max) ga tenglashadi

68 ndash rasm chastota kuchaytirgichning sxemasi va amplituda chastotasi xarak-

teristikasi

Solsquozlash chastotasi (f0) dan farq qiluvchi chastotalarda teskari boglsquolanish

koeffitsiyenti birga yaqinlashib chiqishdagi signal butunlay kirishga beriladi

Kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti juda kichik bolsquoladi Ayrim

chastotalar va chastotalar doirasida kuchaytiruvchi kuchaytirgichlar chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar deyiladi Bunday kuchaytirgichlarning yuqori va quyi

chastotalar nisbati IyuIk birga yaqin yalsquoni 1001 dan 11 gacha bolsquoladi Chastota

ajratuvchi kuchaytirgichlar radiotexnika televideniye kup kannalli aloqa sistema-

larida keng qolsquollaniladi

Manbadan tarqaladigan elektr siglsquoimlar (tovush videoimpulslar) chastotasiga

sozlangan chastota ajratuvchi kuchaytirgich faqat shu chastotadagi signalnigina

kuchaytirib beradi Yuqorida kolsquorib chiqilgan sxemamiz tovush va sanoat chasto-

talarida ishlaydi va chastota ajratish uchun uning RC zanjiri parametrlari

R1=R2=R3 R3=R2 C1=C2=C3 va C3=2C shartlarni qanoatlantirishi kerak Yuqori

chastotali ajratuvchi kuchaytirgichlarda oddiy kuchaytirgichning kollektor zanjiri-

ga LC kontur ulanadi LC rezonans rejimida ishlaydi

LCI

2

10

(453)

Chastotada kuchaytirgichning kuchaytirish koeffitsiyenti maksimal qiymatga

ega bolsquoladi

62 Gidravlik kuchayтirgichlar

Gidravlik kuchaytirgichlar avtomatika tizimlarida keng ishlatilmoqda

Ayniqsa zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichlar eng

kolsquop tarqalgan Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishidagi avtomatika tizimlari-

da gidravlik kuchaytirgichlar pnevmatik kuchaytirgichlarda nisbatan kolsquoproq ish-

latiladi Ular mobil mashinalarning avtomatika tizimlarida (olsquornatma agregatlarni

boshqarish uchun) va traktorlar hamda kombaylarni avtomatik xaydash (boshqarib

borish) tizimlarida ishlatilmoqda

Zolotnik bilan boshqariladigan porshenli gidravlik kuchaytirgichning prin-

sipial sxemasi 69 a-rasmda kolsquorsatilgan (odatda porshenli nasoslar ishlatiladi)

Ish suyuqligi yoki temperaturali qovushoqlik koeffitsiyenti kichik bolsquolgan

maxsus suyuqliklarning bosimini hosil qiladi va bu bosimni saqlaydi Bosim

olsquotkazib yuborish klapani bilan rostlanadi Kuch silindri 4 ga birlashtirilgan kanal-

lar neytral vaziyatda tolsquoliq yopilgan bolsquoladi Porshen 5 xarakatlanmaydi Agar

zolotnik 3 ga yuqoriga yolsquonalgan kirish talsquosiri x berilsa u holda zolotnik yuqoriga

xarakatlanib teshiklarni ochadi shunda kuch silindrining yuqori bolsquoshliglsquoiga bos-

im ostidagi moy kiradi pastki bushlik esa ayni vaqtda kaytarib tukish trubasiga

tutashadi Nasos 1 ishlab bak 6 dagi moyni kuch silindri ichiga xaydagani uchun

yuqori bushlikdagi bosim oshadi va porshen 5 pastga siljiydi Porshenning xarakati

tezligi - silindrga kelayotgan va undan ketayotgan moy miqdoriga boglsquolik bu esa

olsquoz navbatida teshiklarning ochilish qiymatiga boglsquolik

Gidravlik kuchaytirgichlarnig statikaviy xarakteristikasi 69 b-rasmda

kolsquorsatilgan

69 -rasm Zolotnikli gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

va uning statik tavsifnomasi

Хarakteristikada quyidagi zonalar bor 2a ga teng nosezgirlar zonasi Bu

zonaning paydo bolsquolishiga sabab shuki zolotnik belboglsquoining kengligi teshikning

kengligidan bir oz katta - tolsquoyinish zonasi Bu zona zolotnik teshiklarning tolsquoliq

ochilishiga mos bolsquoladi shuning uchun porshening xarakatlanish tezligi bu yerda

endi kattalasha olmaydi Agar zolotnik siljiganda (69-rasm) topshiriqlar tolsquoliq och-

iladigan holatga (Х max) yeta olmasa va nosezgirlik zonasi elsquotiborga olinmasa

statik xarakteristkasini taxminan chiziqli deb hisoblash mumkin (rasmda punktir

bilan kolsquorsatilgan)

Gidrokuchaytirgichlar teskari aloqasiz va gidrotsilindr porshenning vaziyati

bolsquoyicha bikr teskari aloqali qilib ishlab chiqariladi Gidrokuchaytirgichlarning

chiqishida katta quvvatlarni olish uchun kaskadli birlashtirish usuli qolsquollaniladi

shunda birinchi kuchaytirgichning ijrochi organi navbatdagisining rostlovchi or-

ganiga talsquosir etadi

Gidrokuchaytirgichlarning chiqish quvvati bir olsquon yuz va bundan ortiq

kilovattni tashkil etishi mumkin kuchaytirish koeffitsenti juda katta (310 ---

310 ) bolsquolib kuchaytirgichi juda tezkor

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

Ushbu turdagi kuchaytirgichning sxemasi 610-rasmda kolsquorsatilgan Mum-

dshtukdan 3 tezlik bilan oqib chiqarilgan suyuqlikning bosimi uning holati ney-

traldan olsquozgartirilganda 4 va 5 quvurchalarda olsquozgaruvchan bosimga aylantiriladi

Oqim quvurchasi 2 olib beruvchi 1 quvurga ulangan Mumdshtukdan oqib

chiqayotgan suyuqlik quvurchalarni birisiga olsquotib tezlikni bosimga aylantiriladi

Mumdushtukni neytral holatida 4 va 5 quvurchalardagi bosim teng va porshen 7

xarakatlanmaydi Mumdshukni holati olsquozgarilishi bilan quvurchalarni bittasida

bosim oshib ikkinchisidan kamayib ketadi Buning natijasida porshen xarakatlanib

ijro mexanizmni ishga tushiradi

610-rasm Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichning sxemasi

7-BOB AVTOMATIKANING IJRO MEXANIZMLARI

71 Ijro mexanizmlari haqida tushuncha va ularning turkumlanishi

Avtomatik rostlash tizimining ijro mexanizmi deb rostlovchi organi uzatila-

yotgan signalga muvofiq xarakatga keltiruvchi moslamaga aytiladi Rostlovchi or-

ganni vazifasini drossellar tolsquosqichlar klapanlar shiberlar bajaradi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari chiqish validagi aylanish mo-

mentining nominal qiymati yoki chiquvchi shtokdagi talsquosir etuvchi kuch aylantir-

uvchi moment yoki kuchlarning maksimal qiymati nosezgirlik maydoni inersion-

lik vaqtini kolsquorsatuvchi vaqt doimiysi ijro mexanizmlarini chiqish valining aylan-

ish vaqti yoki uning shtokining surilish vaqti

Ijro mexanizmini ishdan tolsquoxtagandan solsquong turglsquounlashgan rejim vaqtida

ishlab turganda chiqish organining surilishi yugurish holati deb ataladi Bu holat

rostlash sifatiga talsquosir kolsquorsatadi

Ijro mexanizmlarining asosiy kolsquorsatkichlari ndash ularning statik va dinamik

tavsifnomalari hisoblanadi Dinamik xususiyatlariga kolsquora ijro mexanizmlari inte-

grallovchi zvenolar guruxiga kiradi W(p)= 1 Тim r bu yerda Тim ndash maksi-

mal chiqish signali vaqtida IM chiqish organining tolsquoliq surilish vaqti

Ijro mexanizmlarini quyidagi asosiy belgilariga kolsquora sinflarga ajratish

mumkin foydalanilgan energiya turiga kolsquora chiquvchi organning xarakat xarak-

teriga kolsquora foydalanilgan yuritma turiga kolsquora hamda chiquvchi organning

xarakatlanish tezligiga kolsquora

Foydalanilgan energiya turiga kolsquora IM lar elektrik pnevmatik gidravlik

turlariga ajratiladi (71-rasm) Chiquvchi organ xarakat xarakteriga qarab IM lar

aylanuvchan va tolsquoglsquori xarakatlanuvchan guruxlarga ajratiladi Aylanuvchan IM lar

bir marta aylanuvchan va kolsquop marta aylanuvchan bolsquolishi mumkin

Foydalanilgan elektr yuritma kolsquorinishiga qarab IM lar elektr yuritmali el-

ektromagnitli porshenli va membranali bolsquolishi mumkin

Chiquvchi organning xarakatlanish tezligiga kolsquora IM lar doimiy tezlikka

ega bolsquolgan hamda chiquvchi organning surilish tezligi chiquvchi signalga pro-

porsional bolsquolgan IM larga ajratiladi

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida elektrik IM lar keng tarqalgan

Ularni 2 ta asosiy guruxga ajratish mumkin elektr dvigatelli va elektromagnitli

(72-rasm)

Birinchi guruxga elektr yuritmali IM lar kiradi Elektr yuritmali IM lar odat-

da elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham

mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida yuritma va tormozga beriladi

mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi organni xarakatga keltiradi

Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz mexanizmni tolsquoxtatadi

Ikkinchi guruxga solenoidli IM larni kiritish mumkin Ular turli xil ros-

tlovchi klapanlar vintellar zolotniklar va boshqa elementlarni boshqarish uchun

qolsquollanilishi mumkin Bu guruxga elektromagnitli muftalarni kiritish mumkin So-

lenoidli mexanizmlar odatda faqat ikki pozitsiyali rostlash tizimlarida qolsquollaniladi

Elektr yuritmali IM lar odatda elektr yuritma reduktor va tormozdan tashkil

topadi (oxirgisi bolsquolmasligi ham mumkin) Boshqaruv signali bir vaqtning olsquozida

yuritma va tormozga beriladi mexanizm tolsquoxtay boshlaydi va yuritma chiquvchi

organni xarakatga keltiradi Signal yolsquoqolganda yuritma ishdan tolsquoxtaydi tormoz

mexanizmni tolsquoxtatadi

71-rasm Ijro mexanizmlarining energiya turiga qarab turlanishi

72 Elektrik ijro mexanizmlari

Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarishida statsionar qurilmalar va jarayon-

larni avtomatlashtirishda asosan elektrik ijro mexanizmlari xarakatlanuvchi

mashinalarda esa gidravlik va pnevmatik ijro mexanizmlari qolsquollaniladi

72-rasm Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining

turkumlanishi

Chiquvchi organning xarakteriga qarab elektrik ijro mexanizmlarining tur-

kumlanish sxemasi 72-rasmda kolsquorsatilgan

IJRO MEXANIZMLARI

GIDRAVLIK PNEVMATIK ELEKTRIK

ELEKTRODVIGATELLI ELEKTROMAGNITLI

ELEKTRIK IJRO MEXANIZMLARI

Bir aylanishli

Korsquop aylanishli

Qadamli

Doimiy aylanishli

Sоlenоidli

Uzo

q m

ud

datli

tok o

rsquotkazuvch

an

Qis

qa m

ud

datli

tok lsquootk

azuvch

an

Elektromagnitli mufta

73 Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

Тakomillashtioilgan elektrik ijro mexnizmlari kolsquop aylanishli quvurli ar-

maturani distansion boshqaruvi uchun qolsquollanadi Bu ijro mexanizmlari

MABVGD rusumli elektr yuritmalari nomini olgan bolsquolib ular gidromelirrativ

tizimlarining avtomatlashtirilgan nasos stansiyalarida qolsquollaniladi Ular bir-

biridan maksimal aylanish momenti reduktorining tuzilishi gabarit ulanish

olsquolchamlari va balsquozi konstruktiv elementlari bilan farqlanadi Elektr yuritmalarin-

ing barcha konstruktiv elementlari maksimal darajada unifiksiyalangan yuritma

validagi ruxsat etilgan momentni chegaralovchi maxsus qurilmalari va boshqaruv

sxemalariga ega elektr yuritmalarini ekspluatatsiya sharoitlariga kolsquora normal

holatda ishlashi uchun 7 1-jadvalda ularni tiplariga kolsquora texnik malsquolumotlar

keltirilgan Elektr yuritmalarining normal holatidagi joylashtirilishi vertikal holat

hisoblanadi (yuritma vali vertikal joylashtiriladi)

7 1-jadval

Elektr

motor ti-

pii

Joylashtirilishi Ishchi harorat

oraliglsquoi S

Тashqi muxitning

nisbiy namligi

20 Sda

Moylash

davriyligi

M Хonalardagi va

ochiq havodagi

statsionar

qurilmalar

-20hellip+35 80gacha Uch oyda 1

marta

A - -40hellip+40 95 gacha

BVGD Bir yildan

kam emas

BVGD tipli elektr yuritmalarining ish prinsipi va tuzilishini kolsquorib

chiqamiz

Elektr yuritmaning knematik sxemasi 73 - rasmda keltirilgan Elektr yurit-

ma quyidagi asosiy elementlar va qismlardan tashkil topgan korpus chervyakli

silindrik reduktor qolsquol dubleri qismi elektr motori yolsquol va moment olsquochirgichlari

qutilari

Yolsquol va moment olsquochirgichlari qutilari korpusga mahkamlanadi Korpusga

podshipniklardagi 46-chervyakli 45 shlikli val montaj qilingan Shirikli valda

aylantiruvchi momentni chegaralovchi mufta joylashgan 6-maxovikli qolsquol dubler-

lari sharikli valni oxiriga ulangan Shu yerda bolsquosh qilib kulachokli 4-silindirik

glsquoildirak joylashtirilgan Korpusga xuddi shunday ravishda yolsquol va moment

olsquotkazgichlari qutisiga aylanishni uzatuvchi 43-chervyakli glsquoildirakka ega

bolsquolgan va 40 41-silindrik shestrnyalari bilan plita ulangan

Quti quyidagi asosiy elementlarda tashkil topgan 34-chervyakli yolsquol

olsquochirgichlari qismi 33- chervyakli glsquoildirak 2730-kulochoklar2526- moment

olsquotkazgichlari 24 va 36-richaglari purjinalar 22 35-blokirovka kulochoklari

2331- mikroutkazgichlar 2132 shestrnali kolsquorsatkich qismi 1920 strelka 18

17-shestrnyali distansion kolsquorsatkichlar qismi 16-potensioner

73- rasm Тakomillashtirilgan elektrik ijro mexnizmlari

(elektr yuritmalar surgichlar)iing knematik sxemasi

Elektr motori ishga tushirilganda elektr yuritma quyidagicha ishlaydi

Aylanma xarakat elektr motoridan 234-silndirik glsquoildirak va 5-kulachokli mufta

orqali 45 sharikli valga uzatiladi 46 chervyak glsquoildirak orqali aylantiruvchi mo-

ment ishchi organning (surglsquoich) yuritma valiga uzatiladi Bundan tashqari 47

chervyak 43 chervyali glsquoildirak 41 va 40- silindirik shestrnalar orqali xarakat 39-

vilka 33 va 34 chevyak jufti 019 shestrnya 18 kolsquorsatkich strelkasi va 17

shesterna orqali 16-potensiometr valikiga uzatiladi Elektr motorini ishida aylan-

ishi momentini maxovikka uzatish mumkin emas chunki maxovikni 7- kulo-

chokli vtulkasi ajratilgan holatda bolsquoladi Bu vaqtda 5 muftoning kulokchalari 5-

silindirli glsquoildirak kulokchalari bilan boglsquolanib qoladi va ular orqali harakat 45

shlitsli valga uzatiladi Elektr motori qolsquoshilganda 6-mufta kulachoklari bilan 4

glsquoildirak kulachoklari birlashadi bu holda 5-mufta 9 shtok orqali 7 vtulkani 45

shpitsli val kulachoklaridan bolsquoshatadi Bunday mexanik blokirovka 45 shlitsli

valni birvaqtning olsquozida elektr motori va qolsquol boshqaruvida ishlashini oldiini oladi

Elektr yuritmalar aylanish momentini 3 tomonlama chegaralovchi mufta bilan ish-

lab chiqariladi Ularning ish prinsipi quyidagicha maxkamlovchi armatura ishchi

organi uning laquoOchiqraquo va laquoYopiqraquo holatlarining qandaydir Oraliq holatlarida

aylanish momenti maksimal qiymatida bolsquolgan 44 yuritma vali tolsquoxtaydi Bu vaq-

tda 46 chervyak 42 chervyakli glsquoildirak olsquoqiga uraladi va buni natijasida

xarakatlanayotgan 1 elektr motori orqali shtitslar bolsquoylab olsquoqning yolsquonalishida

xarakatlana boshlaydi

46 ndash chervyakning oldinga xarakati 10 richag 11 uk 12 ndash tishli sektor 14

va 39 vilkalar 13 15 37 38 ndash silindrli glsquoildiraklar yordamida 25 va 26 moment

kulachoklarining aylanma xarakatiga olsquozgartirib beradi Ular aylanganda 24 va 36

richaglar 21 va 32 mikroalmashlab ulagichlarni quyib yuboradi va elektr motor

zanjiri uziladi M va A tiplaridagi elektr motorlari tuzilishi jixatidan BVG va D

tipidagi elektr motorlaridan farq qiladi Ularda chervyakli reduktor olsquorniga silindrli

reduktor qolsquollaniladi Yana bir qancha kinematik bolsquoglsquoinlarda malsquolumot

olsquozgarishlar bor lekin motorlarining barcha turlarining ish prinsipi bir xil

Maksimal tok relesiga ega bolsquolgan elektr yuritmalar Elektr motorlarni

yuklamalardan ximoyalash va maxkamlovchi armaturani maxkamlab yopish

maqsadida ish tipdagi elektr yuritmalar statorining fazalaridan biriga tok relesi bi-

lan talsquominlanadi

Elektr motori validagi qarshilik momenti ortishi bilan ishchi tok taxminan

aylanish momenti kavadratiga proporsional ravishda ortadi Shuni hisobga olib

aylanish momentini chegaralovchi mufta olsquorniga tok relesini qolsquollash mumkin Shu

maqsadda elektr motorini talsquominlovchi kuch tarmoglsquoining fazalaridan biriga oniy

xarakatli maksimal tok relesi ulanadi Uning ajratuvchi kontakti esa reversiv mag-

nit ishga tushirgich glsquoaltagi zanjiriga ulanadi

Maksimal tok relesini qolsquollash elektr yuritma konstruksiyasini sodda-

lashtirish uning massasi va gabarit olsquolchamlarini kamaytirish imkoniyatini beradi

lekin bu holda boshqaruv sxemasi bir muncha murakkablashadi Maksimal tok

relesi bolsquolgan elektr motorlari faqat solsquorglsquoichlarda olsquornatiladi Shpindel ar-

maturasidagi aylanish momenti siljiganda elektr motori rele yordamida yolsquol

olsquochirgichi bilan xarakatga keladi

74 Elektromagnitli ijro mexanizmlari

Avtomatik rostlash va boshqarish tizimlarida elektr energiyasini ishchi

organning tekis xarakatiga aylantirib beruvchi elektromagnitli uzatmalar IM lar

sifatida qolsquollanishi mumkin Bu elementlar yana solenoidli mexanizmlar deb ham

yuritiladi

Elektromagnitli IM lar tipi tuzilishiga kolsquora chiqish koordinatasi

kolsquorinishlarga ajratilishi mumkinntolsquoglsquori xarakatlanuvchan rostlovchi organga ega

bolsquolgan IM lar uchun siljish tezlik talsquosir qiluvchi kuch aylanuvchan xarakatga

ega bolsquolgan rostlovchi organli IM lar uchun aylanish burchagi aylanish chastotasi

aylanish momenti

Elektromagnitlar olsquozgaruvchan (bir fazali va uch fazali) olsquozgarmas tokli

bolsquolishi mumkin Ularning asosiy tavsifnomasi yakorning surilishi yakorning

surilishi va tortish kuchi orasidagi boglsquolanish yakorning surilishi va

elektroenergiya sarfi ishga tushish vaqti orasidagi boglsquolanish

Yakorning maksimal surilishiga qarab qisqa yurishli va uzun yurishli elektro-

magnitlar ajratiladi

Elektromagnitlar qolsquoyidagi talablarga javob berishi kerak

1 Тanlanayotgan konstruksiya siljish uzunligi tortish kuchi va berilgan

tortish tavsifnomasiga mos kelishi kerak

2 Тez xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalangan magnitli olsquotkazgichga

ega bolsquolgan elektromagnitlar sekin xarakatlanuvchan tizimlar uchun shixtalanma-

gan magnit olsquotkazgichga ega bolsquolgan hamda massivli mis gilzali elektromagnitlar

qolsquollanilishi mumkin

3 Ishga tushish sikllari soni yolsquol qolsquoyilgandan kam bolsquolishi kerak

4 Bir xil mexanik ishlar uchun olsquozgaruvchan tok elektromagnitlari

olsquozgarmas tokda ishlovchi elektromagnitlarga nisbatan kolsquoproq elektroenergiya

talab qiladi

5 Elektromagnitlar ishlatish uchun qulay va oddiy bolsquolishi kerak

Elektromagnitlarni kuchlanish tok va quvvat kattaliklari orqali tanlash

mumkin Elektromagnit tanlangandan solsquong uning cholsquolglsquoamlari qizishga nisbatan

xisoblanadi Bu holda ruxsat etilgan qizish harorati 85900 S xisobida olinadi El-

ektromagnitli IM ning uzatish funksiyasi

U(r) Km

W(p) = ------- = ----------------------------- (71)

U(p) (Тer+1) (Т2

1 r+Т2r+1)

bu yerda U mdash yakorning siljishi

Тe=L0R0 mdash elektromagnitning vaqt doimiysi

L0 va R0 mdash induktivlik va elektromagnit galtagining aktiv qarshiligi

Т1= mcn m mdash qolsquozglsquoaluvchan qismlarning massasi

Sn mdash prujina qattiqligi Т2=KdSn

Kd mdash koeffitsiyent (dempfirlash)

2K0K

Km= ---------- mdash elektromagnit tortish kuchi va glsquoaltakdagi Ik toki- SnK0

SnR0

ning orasidagi proporsionallik koeffitsiyenti

Agar boshqaruv obektining vaqt doimiysidan (Тe Т1 Т2) katta bolsquolsa

uzatish funksiyasi inersiyasiz zveno kolsquorinishida berilishi mumkin W(p)= Km

75 Elektromagnitli muftalar Muftalar mdash uzatma va ishchi mexanizmlar orasidagi boglsquolovchi zveno

hisoblanadi Ularning ish prinsipi boglsquolovchi elementlarning elektromagnit

xususiyatlariga asoslangan

Elementlarning boglsquolanishi kolsquorinishiga qarab muftalar funksiyali

quruq ishqalanuvchan qovushoq ishqalanuvchan va siljish muftalarga ajratiladi

Quruq ishqalanish muftasi (74 a-rasm) 3 va 9 vallarga boglsquolangan 5 6 - ikkita

yarim mufta holda 2 xalqa va 4 shetkalardan kuchlanish qabul qiluvchi 1

cholsquolglsquoamdan tashkil topgan 6- yarim muftaning boshqariluvchi qismi 8- shpon-

kaning olsquoqi bolsquoyicha xarakatlanadi u ishchi mexanizmning 9-vali bilan

boglsquolangan Boshqariluvchi 6 mufta 7 prujina yordamida 5 boshqaruvchi muftaga

nisbatan siqiladi Cholsquolglsquoamlarga elektr toki berilishi bilan hosil bolsquolgan elektro-

magnit maydon 7 prujina kuchini yengib boshqariluvchi 6 muftani tortadi

Ishqalanish kuchlari hisobiga 5 va 6 yarim muftalarda hosil bolsquoladigan

aylantiruvchi moment boshqaruvchi valdagi boshqariluvchi valiga olsquotkaziladi

Uzatilayotgan aylantiruvchi momentni kattalashtirish uchun muftalarni kolsquop diskli

kolsquorinishda tayyorlanadi

74-rasm Quruq ishqalanish va qovushoq ishqalanish muftasining

konstruktiv va elektr sxemalari

Qovushoq ishqalanuvchi muftalar (74 b-rasm) ferroparo-shakli yoki magnitli

emulsiyali tarkibiga ega bolsquolib boshqariluvchi va boshqaruvchi elementlarda

boglsquolovchi qatlam hosil bolsquoladi Bunday muftalarning xarakterli tomoni shundaki

magnit oqimi ortib borishi bilan uzatiluvchi aylantiriluvchi moment ortib boradi

Bunday muftalar yuklamalarga nisbatan chidamli bolsquolib tez xarakatlanuvchan IM

lardan hisoblanadi (vaqt doimiysi Т=0005 0008 s) ularning uzatish koef-

fitsiyenti K=3500 Bu muftalar konstruktiv tuzilmasiga kolsquora glsquoaltaklarning joy-

lashishi soni ishchi yuzasining shakliga tok olsquotkazgichlarining kolsquorinishi va

boshqa belgilariga kolsquora farqlanadi

8-BOB AVTOMATIKA ROSTLAGICHLARI

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari Avtomatik rostlagichlar sanoatning turli soxalarida texnologik jarayonlarni

avtomatlashtirishda keng ishlatiladigan texnikaviy vositalar hisoblanadi

Rostlagichlarni klassifikatsiyalash rostlanuvchi miqdorning turi rostlagichning ish

usuli ishlatiladigan energiya turi ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga

kolsquorsatiladigan talsquosirning xarakteri rostlagich ishining tavsifnomasi (rostlash

qonuni) kabi xususiyatlarga asoslanadi

Rostlanuvchi miqdorning turiga kolsquora rostlagichlar quyidagilarga bolsquolinadi

bosim sarf satx namlik va kabi rostlagichlar Ishlash usuliga kolsquora bevosita va

bilvosita talsquosir qiluvchi rostlagichlar mavjud Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi

organini ishga tushirish uchun rostlanuvchi oblsquoektdan olingan energiyaning olsquozi

bilan ishlovchi rostlagichlar bevosita tarsquosir qiluvchi rostlagich deb ataladi Agar

ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organini ishga tushirish uchun qolsquoshimcha

energiya kerak bolsquolsa bilvosita tarsquosir qiluvchi rostlagichlar ishlatiladi Foydala-

niladigan energiya turiga kolsquora rostlagichlar elektr pnevmatik gidravlik va aralash

(elektr-pnevmatik pnevmo-gidravlik va xokazo) rostlagichlarga bolsquolinadi

Ijro etuvchi mexanizmning rostlovchi organiga kolsquorsatiladigan talsquosirning xa-

rakteri jihatidan rostlagichlar uzlukli va uzluksiz ishlovchi bolsquoladi Uzlukli ish-

lovchi rostlagichlarda ijro etuvchi mexanizmning faqat rostlovchi organi

rostlanuvchi miqdorning uzluksiz muayyan qiymatida xarakat qiladi Rostlanuvchi

miqdorning olsquozgarishi va rostlovchi talsquosir olsquortasidagi boglsquolanish (yoki ijro etuvchi

mexanizm rostlovchi organining xarakati) yalsquoni rostlash qonuni nazarda tutilgan

ish tavsifnomasiga kolsquora rostlagichlar pozitsion integral (astatik) proporsional

(statik) izodrom (proporsional-integral) proporsional-differitsial (oldindan talsquosir

etuvchi statik) proporsional-integral-differinsial (oldindan talsquosir etuvchi izodrom)

bolsquoladiRostlanuvchi miqdorni vaqt davomida talab qilingan chegarada saqlab tu-

rish jihatidan rostlagichlar stabillovchi programmali va kuzatuvchi rostlagichlarga

bolsquolinadi Stabillovchi rostlagichlar rostlanuvchi miqdorning berilgan qiymatga

(malsquolum darajadagi xato bilan) tenglashishini talsquominlaydi Programmali

rostlagichlar maxsus programmali topshiriq bergich yordamida rostlanuvchi mi-

qdorning vaqt bolsquoyicha avvaldan malsquolum bolsquolgan programma (qonun) bolsquoyicha

olsquozgarishini talsquominlaydi Bu programma texnologik reglament talablariga muvofiq

tuzilgan bolsquoladi Kuzatuvchi rostlagichlarda rostlanuvchi miqdorning vaqt

bolsquoyicha olsquozgarishi rostlagich topshiriq bergichga bilvosita talsquosir qiluvchi boshqa

kattalikning olsquozgarishiga mos bolsquoladi

82 Proporsional rostlagichlar

Proporsional rostlagichlar deganda rostlovchi organning rostlanuvchi para-

metri va topshirilgan miqdor orasidagi farqqa nisbatan proporsional siljishi

tushuniladi Rostlanuvchi parametrning vaqt bolsquoyicha olsquozgarishi va rostlovchi or-

ganning siljishi bir qonun bolsquoyicha amalga oshadi Rostlanuvchi parametrning har

bir miqdoriga rostlovchi organning malsquolum bir holatiga mos keladi

PR 25 proporsional rostlagich PR 25 rostlagich rostlanuvchi parametrni

berilgan kattalikda ushlab turish maqsadida chiqishda ijro etuvchi mexanizmga

talsquosir etuvchi uzluksiz signal olish uchun molsquoljallangan Asbob ikkilamchi asbob-

ning qolsquol bilan topshiriq bergichi yoki standart pnevmatik signalli boshqa quril-

madan masofadan turib topshiriq oluvchi rostlagichdan iborat (81-rasm)

Rostlagich ikkita taqqoslash elementlari 1va 3 drosselli summator 2 quvvat

kuchaytirgichi 4 uchiruvchi rele 5 qolsquol bilan topshiriq bergich 6 lardan iborat

Тopshiriq bergich va olsquolchov asbobolaridan kelgan Rt va R3 signallar taqqoslash

elementi 1 ning membranalariga talsquosir etadi (manfiy kamera V musbat kamera B)

va teskari aloqa membranalarida havo bosimi hosil qilgan kuch (kamera A) bilan

muvozanatlashadi

81-rasm PR 25 proporsional rostlagichning prinsipial sxemasi

82-rasm Proporsional-integral rostlagichning prinsipial sxemasi

83 ndashrasm Avvaldan talsquosir rostlagichi sxemasi ndash PF-21

Тaqqoslash elementi 1 ning R1 chiqish bosim olsquotkazuvchanligi bolsquolgan

drosselli summator 2 ning rostlanuvchi drosseli orqali taqqoslash elementi 3 ning a

kamerasiga boradi xuddi shu kameraga olsquotkazuvchanligi bolsquolgan drosselli

summator 2 ning olsquozgarmas drosseli orqali Rchiq=RIV

chiqish bosimi ham keladi

Тaqqoslash elementi 3 ning chiqish bosimi quvvat kuchaytirgichi yordamida

kuchaytiriladi hamda ikkinchi taqqoslash elementi bilan manfiy teskari aloqada

bolsquoladi Sistemada hosil bolsquoladigan avtotebranishlarni yolsquoqotish maqsadida

taqqoslash elementi 3 ga ikkita teskari aloqa kiritilgan V kameraga manfiy va B

kameraga musbat Sistema muvozanati buzilgan hollarda rolsquoy beradigan avtote-

branishlar musbat teskari aloqa yolsquoliga olsquornatilgan olsquozgarmas drossel bilan

tolsquoxtatiladi Qolsquol bilan boshqarishga olsquotish maqsadida rostlagichni uzish uchun

olsquochiruvchi rele 5 dan foydalaniladi PR25 rostlagich PV101E PV101P

PV102E PV2P PV32 tipidagi ikkilamchi asboblar bilan birgalikda ishlaydi

83 Integral rostlagichlar

Integral (astatik) rostlagichlar deb rostlanayetgan parametr topshirilgan

qiymatdan chetga chiqarish rostlovchi organning rostlanuvchi parametr chetga chi-

qishiga proporsional tezlikda xarakat qilishiga aytiladi Astatik rostlagichlar ish-

latilganda rostlanuvchi parmetrning muvozanat qiymati nagruzkaga boglsquoliq emas

va statik xato nolga teng bolsquoladi Agar rostlanayotgan kattalik berilgan qiymatidan

chetga chiqsa astatik rostlagich rostlovchi organi rostlanuvchi kattalik qiymati top-

shirilgan darajaga yetguncha xarakatga keltirib turadi

Olsquozining dinamik xususiyatlari jihatidan integral rostlagichlar turglsquoun emas

shuning uchun ham ular mustaqil qurilma sifatida ishlab chiqarilmaydi

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar

PR321 rostlagichning vazifasi PR 25 rostlagichning vazifasiga olsquoxshash U

taqqoslash elementlari I III VI droselli summator II quvvat kuchaytirgich IV

uzuvchi relelar V VII va siglsquoim VIII dan iborat (82- rasm) Bu rostlash bloki

ikkita proporsional va integral qismlardan tuzilgan Ularning kirishiga datchikdan

rostlanayotgan kattalikning pnevmatik signali Rn va ikkilamchi asbobga

olsquornatilgan topshiriq bergichdan rostlanuvchi kattalikning berilgan qiymati kelib

02 1 kgsm2

oraliqda bolsquoladi Blokning proporsional qismi glsquoalayonlanishdan

solsquong xarakatga kelib uning olsquozi esa summator I III va drosselli summator II dan

tuzilgan PR321 rostlovchi blokining integral qismi summator VI va kuchaytirish

koeffitsiyenti K=1 bolsquolgan birinchi darajali aperoidik zvenodan tuzilgan bolsquolib

pnevmatik integrallovchi zvenodan iborat Proporsional va integral qismlarning

chiqish signallari yacheyka II da qolsquoshiladi Buning uchun integrallovchi zvenon-

ing chiqishi yacheyka II ning I va III summatorlari kirishiga berilishi lozim

Sozlash parametrlarining (kuchaytirish koeffitsiyenti - Kr izodrom vaqti - Тi)

olsquozaro boglsquoliq emasligi blokning muxim afzalligidir Kuchaytirish koeffitsiyenti

(Kr) drosselli summatordagi olsquozgaruvchi drosselning olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib

olsquornatiladi drossellash diapozoni DD=3000 5 chegarada olsquozgaradi bu esa

kuchaytirish koeffitsiyentining qiymati 003 20 bolsquolishiga mos keladi Izodrom

vaqti Тi aperiodik zveno tarkibiga kirgan olsquozgaruvchi drosselning

olsquotkazuvchanligini olsquozgartirib olsquornatiladi va u 3 sekunddan 100 minutgacha

bolsquolishi mumkin PR321 rostlagich ham PR25 rostlagichi ishlaydigan ikkilamchi

asboblar bilan birgalikda ishlaydi

Maxalliy topshiriq bergich PR322 rostlagichi PR321 dan asbob kirishining top-

shiriq liniyasida qolsquol bilan topshiriq bergich borligi bilan farqlanadi

PR326 va PR329 rostlagichlari kerak bolsquolgan drossellash diapozonini olsquornatish

imkonini beruvchi qayta qolsquoshgich bilan talsquominlangan Qayta qolsquoshgichning uchta

qayd qilingan xolati bor

I DD=2 50 II DD=50 200 III DD=200 800

Тi =0025 minutdan gacha olsquozgaradi PR329 rostlagichi PR326 dan maxalliy

topshiriq bergichi borligi bilan farq qiladi

Тolsquoglsquori chiziqli statik tavsifnomali PR321 va PR332 rostlagichlarida drossel-

lash diapozonini 2 3000 gacha sozlash mumkin

PR323 va PR333 nisbat rostlagichlari ikkita parametr nisbatini ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun xizmat qiladi Rostlagichlarda nisbat zvenosi bolsquolib unga doimiy drossel

rostlovchi drossel va topshiriq bergichlar kiradi Nisbatni sozlash chegarasi 11

dan 51 gacha yoki 11 dan 101 gachaPR324 va PR334 nisbat rostlagichlari

ikkita parametr nisbatini uchinchi parametr bolsquoyicha tolsquoglsquorilash bilan ushlab turish

maqsadida ijro etuvchi mexanizmga boruvchi uzluksiz rostlash talsquosirini olish

uchun hizmat qiladi

85 Proporsional-differinsial rostlagichlar

Agar rostlash oblsquoektida yuklanishning olsquozgarishi tez va keskin shuningdek

kechikish katta bolsquolsa izodrom rostlagichlar talab etilgan rostlash sifatini talsquominlay

olmaydi yalsquoni bu holda ularda katta dinamik halsquovo hosil bolsquoladi Rostlash ja-

rayonini parametrning olsquozgarish tezligiga boglsquoliq bolsquolgan qolsquoshimcha kirish sig-

nali vositasida yaxshilash mumkin Kechikishi sezilarli bolsquolgan oblsquoektlarda

texnalogik jarayonlarni rostlash uchun PD- rostlagichlarni ishlatish maqsadga mu-

vofiqdir

Agar differinsial qism rostlovchi talsquosirning boshqa qismlariga qolsquoshilsa tolsquoglsquori

(avvaldan talsquosir) ayrilgan holda esa teskari avvaldan talsquosir bolsquoladi Тolsquoglsquori avval-

dan talsquosir rostlagichi PF21 rostlash zanjiriga berilgan kattalikdan parametrning

chetga chiqish tezligiga mos talsquosir kiritish uchun molsquoljallangan (83-rasm)

Siqilgan xajmdagi xavoning kirish signali (rostlagich yoki datchikdan)

taqqoslash elementi IV ning V va G kameralariga boradi hamda inersion zveno

(rostlanuvchi drossel II va siglsquoim III) orqali olsquosha elementning V kamerasiga beri-

layotgan talsquominlovchi xavo bosimi bilan muvozanatlashadi Chiqish kamerasi A

kuzatuvchi sistema sxemasi asosida ulangan Agar parametrning chetga chiqish te-

zligi nol yoki nola yaqin bolsquolsa taqqoslash elementi IV ning chiqishida kirish sig-

nali Rkir kuzatiladi Agar bosim olsquozgara boshlasa masalan olsquozgarmas tezlikda

ortsa u holda B kameraning oldida drossel-qarshilik II borligi tufayli V va G ka-

mera membranasidagi bosimlar yiglsquoindisi B va A kameraning membranalaridagi

kuchlanishdan katta bolsquoladi Natijada taqqoslash elementi IV dagi S1 soplo

berkilib A kamerada bosim keskin oshadi Chiqishda kirishdagi bosimdan ilgar-

ilovchi signal paydo bolsquoladi Ilgarilash kattaligi kirishda bosimning olsquozgarish tezli-

gi va avvaldan talsquosir drosselining qanchalik ochiqligiga boglsquolik Тaqqoslash ele-

menti IVdan chiqqan signal element V va quvvat kuchaytirgichi VI dan tashkil

topgan kuchaytirgichning kirishiga boradi U taqqoslash elementi kuchaytirgich-

ning xatosini yolsquoqotishga xizmat qiladi Uchirish relesi I avvaldan talsquosir drosselini

berkitishga molsquoljallangan Buyruq bosimi Rk=0 bolsquolganda S2 soplo yopiq bolsquolib B

kameraga xavo avvaldan talsquosir drosseli orqali olsquotadi Rostlagichni olsquochirish uchun

ikkilamchi asbobdan buyruq bosimi Rk berilib bunda S2 soplo ochiladi va kirish

signali (Rkir) bevosita B kameraga keladi Bu holda taqqoslash elementi IV ga

keluvchi uchala signal olsquozaro teng chiqishdagi bosim esa kirishdagiga teng

bolsquoladi Avvaldan talsquosirni 005 10 minutgacha oraliqda sozlash mumkin

86 Gidravlik rostlagichlar

Gidravlik rostlagichlarda suvdan olinadigan energiya xisobiga suvni tarqat-

ish jarayonini avtomatik rostlash va oqimni melsquoyorlashni amalga oshirish mumkin

Suglsquoorish tizimlarida suv tarqatishni avtomatlashtirishda qolsquollanuvchi zat-

vor avtomatlarning bir necha turi mavjud sarfni zatvor avtomatik Neyrnikraquo tipi-

dagi zatvor avtomatlar qilinarli tolsquoglsquori xarakatlanuvchi avtomatik zatvorlar va

boshqalar

laquoNeyrpikraquo tipidagi avtomatik zatvorlarga bir xil xolatga olsquornatilgan

gidravlik zatvor-rostlagichlar bolsquolib bu holda zatvorni xolati rostlanuvchi sathga

mos keluvchi nuqta atrofida bolsquoladi

Bu zatvorlar yordamida 3 xil usulda sathni rostlash mumkin Yuqorida blsquoef

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiruvchi avtomat-zatvor pastki belsquof bolsquoyicha

rostlashni amalga oshiruvchi hamda aralash rostlashni amalga oshiruvchi zatvor

avtomatlarni sxemasi 84 - rasmda berilgan

Yuqorida blsquoef bolsquoyicha rostlashda bitta datchik olsquornatilgan bolsquolib

olsquornatilgan sathda zatvor bir tarafdan qarama-qarshi lekin bir biriga tang moment-

lar talsquomirida yalsquoni zatvorni oglsquoirligidan hosil bolsquoluvchi moment va qarshi yuk

momenti xisobiga ikkinchi tarafdan sath datchikiga kolsquorsatiluvchi gidrostatik bos-

im talsquosirida olsquoz holatida yalsquoni balans holatida bolsquoladi

Agar zatvor oldidagi sath kolsquotarilsa yoki pasaysa tenglik yolsquoqoladi va zat-

vor berilgan satx olsquoz holiga qaytishi uchun zarur bolsquolgan kattalikka ochiladi

Rostlash jarayonida turli tebranishlarni yolsquoqotish maqsadida zatvorlar tarkibiga

moyli amortizatorlar kiritiladi

Pastki blsquoef bolsquoyicha sathni stabellash zatvori xam shu tartibda

xarakatlanadi lekin sath datchigi pastki blsquoef tarafidan olsquornatiladi

Aralash rostlovchi avtomat zatvor normal ish jarayonida pastki sath

bolsquoyicha rostlashni amalga oshiradi agar suv sathi yuqori blsquoef bolsquoyicha kolsquotarilib

ketsa yoki suv yetishmasligi natijasida kelsa suv kolsquorib qolishi kuzatilsa avtomatik

ravishda yuqori blsquoef bolsquoyicha rostlash amalga oshiriladi Bunday zatvorlar mahsus

kameraga joylashtirilgan ikkita sath datchigiga (membranali pukak) ega ularning

biri yuqori ikkinchisi pastki blsquoef bilan boglsquolangan Yuqori blsquoef datchigi bel-

gilangan sath yuqoriga kolsquotarilganda zatvorni ochadi shuningdek sath minimal

qiymatga erishganda uni yopadi Bir vaqtni olsquozida pastki blsquoef kamerasidagi datchik

uning belgilangan sathini ushlab turadi

84-rasm Suv sarfini avtomatik tolsquosqichi

sxemasi a) bitta tusqichli b) qushaloq

tusqichli 1- suv chiqaruvchi qisim 2-

suv tagidagi devorlar 3- qolsquoshaloq

egilgan kaziroklar 4- kolsquotaruvchi

mexanizim 5- suriluvchi tolsquosqich

85-rasm Suvni sathini

melsquoyorlovchi laquoNeyrpikraquo tipidagi

gidravlik tolsquosqichlarning

sxemasi a) yuqori bef bolsquoyicha

b) pastki bef bolsquoyicha v) aralash

rostlovchi 1-qalqovich 2-

tolsquosqich 3- aylanish olsquoqi 4-

qarshi yuk

GТIlarni avtomatlashtirishda suvni sathini tekis zatvorlar yordamida pastki

blsquoef bolsquoyicha stabilovchi regulyatorning tarkibiy sxemasini kolsquorib chiqamiz (86-

rasm) Suvni berilgan sathi 1-topshiriq bergach (zadatchik) yordamida belgiladi va

2-elementda amalda mavjud sath bilan solishtiriladi

Agar belgilangan sathdan chetga chiqish mavjud bolsquolsa 2-solishtirish ele-

menti 3-kuchaytirish bloki (nol-organ) yordamida 5-ishga tushirgich orqali 6-elektr

yuritilgani xarakatga keltiradi Buni natijasida sath olsquozgarishi qiymati ishorasiga

kolsquora 7-zatvor tengsizlik yolsquoqotilguncha va belgilangan sath olsquornatilguncha ochi-

ladi yoki yopiladi

Sxemadan kolsquorinadiki yopiq zanjirli rostlash tizimi tarkibiga kanalning

olsquolchash va rostlash elementlari 8-sath datchigi va 7-zatvor orasidagi masofaga

ega bolsquolgan qismi kiradi Bu masofa bir necha un yoki yuzlab metr masofani olsquoz

ichiga olishi mumkin Shuning uchun bu holda 8-datchik oraligi bilan olsquolchangan

masofa bilan 7-zatvor oraliglsquoidagi boshlanglsquoich masofa oraliglsquoida kechikish vaqti

paydo bolsquoladi va rostlash sxemasiga proporsional-impulsli rostlovchi organ ndash 4 ki-

ritilishi maqsadga muvofiqdir Bu rostlagich rostlash vaqtida kechikish vaqtini

yolsquoqotishga xizmat qiladi Bunday oraliqda rostlash jarayoni tolsquoxtatiladi va zat-

vorning elektr yuritmasi olsquochiriladi Bunday rostlagich proporsional - integral

rostlagich deb yuritiladi chunki bu xolda berilgan impulslar vaqti kelishmaslik

vaqtiga proporsional ravishda olsquozgaradi

86 ndash rasm Suvni satxi pastki bef bolsquoyicha stabillovchi regulyatorning tartibiy

sxemasi

Shunday qilib bunday suv tarqatishni avtomatik boshqaruv tizimlarida

boshqaruv oblsquoekti sof kechikish vaqtiga ega bolsquolgani uchun impulsli ARSlarini

qolsquollash maqsadga muvofiqdir

87-rasm Kanaldagi suglsquoorish tizimi rostlanuvchi parametrining

olsquozgarish tavsifnomasi

Suglsquoorish kanali boshqaruv oblsquoekti sifatida sof kechikishdan tashqari iner-

sion kechikishga ega Shuning uchun u kechikish vaqtiga ega bolsquolgan davriy iner-

sion bolsquoglsquoin kolsquorinishida berilishi mumkin (Т - vaqt doimisi) Bu holda vaqti

tavsifnomalari kanalni sathini rostlash tizimi uchun 87 - rasmda keltirilgan

kolsquorinishda berilishi mumkin Agar n-kirish kattaligi noldan birgacha sakrashsimon

ravishda olsquozgarsa 2-chiqish signali ham toza kechikish vaqti bilan sakrashsimon

tarzda olsquozgaradi ( t - vaqti bilan) (87-rasm a b) Umumiy rostlash vaqti t u kirish

signalining olsquornatilgan vaqtigacha bolsquolgan kattalikni olsquoz ichiga oladi (v) t+(3hellip5)

Т bu yerda ikkinchi qolsquoshiluvchi inersion kechikish vaqti xisoblanadi

9 - BOB AVTOMATIK BOSHQARISH TIZIMLARI VA TEXNIK

VOSITALARINING PUXTALIGI

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga tarsquosir qiladigan

kattaliklar Parametrlarnig kolsquozda tutilmagan nominaldan oglsquoishi va ayniqsa roslash

tarkibidagi xech bolsquolmaganda bir elementning ishdan chiqishi ARS ning nominal ishini izidan chiqaradi kolsquopincha butun sistemani ishdan chiqaradi Elementar par-ametrlarning olsquozgarish sabablari har hil Хar bir elemen malsquolum material va malsquolum (nominal) ish sharoiti uchun hisoblanadi shuning uchun elementar para-metrlarning olinadigan qiymatlari ayrim shartlarni hisobga olmaganda aniq va bir hil bolsquoladi Ammo elementarni tayyorlash jarayonida elementlarning xaqiqiy par-ametrlari hisoblangan qiymatlardan farq qiladi bu esa parametrdagi nomoslik sab-abi bolsquoladi Ayniqsa elementarlarni ishlatish vaqtida katta oglsquoishlar paydo bolsquolish mumkin bu oglsquoishlarning qiymati shunchalik katta bolsquolishi mumkinki normal ish nuqtai nazaridan yolsquol qolsquoyilgan chegaradan chiqadi Masalan ARS ga kiradigan kuchaytirgichning kuchaytirishi koeffitsiyentining ka-mayishi statik xatoning kattalashishiga sabab bolsquoladi va aksincha kuchaytirish koeffitsenti ortiqcha kattalashganda turglsquounlikning yolsquoqolishiga va xatto rostlash sifatining yomonlashuviga olib keladi Elementlar parametrlarning sochilish sabablari texnologik va ekspluatatsion sabablariga bolsquolinadi Тexnologik sabablarga turli ruxsatlar tufayli kelib chiqqan chetga chiqishlar kiradi 1) element tayyorlagan materialning xossalari tufayli bolsquolgan ruxsat masa-lan olsquotkazgichning solishtirma qarshiligi yoki ferromagnit materialning magnit kirituvchanligi malsquolum qiymatga ega bolsquola olmaydi Ular odatda nominaldan ortiq yoki kam tomonga ruxsat bilan beriladi 2) elementar detallarning olsquolchamlariga beriladigan ruxsat masalan mexanikaviy zvenolar srasidagi bolsquoshliklarga beriladigan ruxsat va xokazo Kolsquorsatilgan sabalarning talsquosirini kamaytirish uchun elementlarning kon-struksiyasida rostlash moslamalari (olsquozgaruvchan qarshiliklar siglsquoim va xokazolar) bolsquolishi mumkin bular elementning parametrlarini malsquolum chegarada olsquozgartirish va zarur qiymatni olsquornatishga imkon beradi Shunisi muximki sistemani bunday rostlash parametrlarga bolsquolgan ruxsatlarni faqat malsquolum tashqi sharoitlardagina qisqartira oladi Ekspluatatsion sabablarga tashqi muxitning talsquosiri energiya manbai xolatinig talsquosiri xizmat kolsquorsatish sifati eskirish va yoyilish kiradi Тashqi muxit ayniqsa qishloq xolsquojalik ishlab chiqarishida elementlarni va butun sistemani ishlatish vaqtida muxit xarorati xavoning zichligi namligi gaz tarkibi olsquozgaradi Bularning xammasi avvalo alohida detallar va butun element parametrlaning (olsquotkazgichlar solishtirma qarshiligining ish suyuqligi qovushoqlig-ining va xokazolarning) olsquozgarishiga sabab bolsquoladi Sistemani talsquominlovchi energiya manbaining holati xam element parametr-lariga jiddiy talsquosir etadi Masalan manba kuchlanishining kolsquotarilishi relening yoki magnit ishga tushurgichning ishga tushish vaqtini qisqartiradi suyuqlik bosimining oshuvi esa gidravlik kuchaytirgich porshening siljish tezligini oshiradi

Avtomatik sistemalarning elementlarini tolsquoglsquori ishlatish uchun yuqori mala-kali xizmat kolsquorsatuvchi xodimlar talab etiladi Elementlarning parametrlari ularning eskirishi va yeyilishi natijasida ham nomi-naldan chetga chiqadi Detallar nisbatan sekin eskiradi va yeyiladi Elementlar ish-latishning boshlanglsquoich davrida eskiradi shuning uchun turli vazifalarni bajaruvchi muxim dettallar (masalan elektron lampalar) zavvodan chiqarilishidan oldin sunlsquoiy eskirtiriladi Хar bir elementga kafolatli ishlash muddati belgilanadi bu muddat tugagach eskirish tezlashadi va u xaqiqiy holati qandayligidan qatlsquoy nazar almashtirilishi lozim

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yorsquollari

Element yoki detalning puxtaliligi deyilganda element detalning malsquolum davr ichida (masalan profilaktik remontlararo davrda) buzilmay (radsiz) ishlash ex-timolligi tushiniladi Elemetlarning va butun ARS ning puxtaligi umuman quyidagi miqdorlar ishlamay qolsquoyish xavfi olsquortacha ish vaqti ikki rad orasidagi olsquortacha ish vaqti radsiz ishlash extimoli bilan xarakterlanadi Rad deganda ele-ment yoki detal parametrlarning yolsquol qolsquoyilgan chegaradan kutilmaganda chetga chiqishi yoki ularning tolsquola ishdan chiqishi tushuniladi Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi yi kolsquorib chiqilayotgan vaqt inter-vali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ishlashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmasdan qolib sistema normal ishlaydi t 3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi

Y t1 t2 t3 t

91-rasm Elementlar rad etish xavfliligining boglsquolanish grafigi

Bir tipli elementlar rad etishining xafliligi Yi korsquorib chiqilayotgan vaqt

intervali boshlanmasdan ishdan chiqgan detallar umumiy soninigrad etmay ish-lashni davom ettirayotgan elemenlar soniga nisbati bilan aniqlanadi

Yi = (ni )(N0 ndash ni)xt1 (91)

Bunda n1 ndash vaqt intervalida rad etgan detallar soni N0 ndash detallarning dastlabki soni

N0 ndash ni ndash kolsquorib chiqilayotgan vaqt intervali boshlanganda tuzukligicha qolgan de-tallar soni

Elementlar rad etish xavfliligi Yi ning vaqt t ga boglsquoliqligi 191-rasmda ifodalangan

Egri chiziq uch davrga bolsquolinadi birinchi davr t vaqtga teng bolsquolib bundan rad etish ortiq darajada xavfli bolsquoladi va bu vaqtda barcha ishlab chiqarish nuqson-lari hamda xatolari aniqlanadi t 2 vaqtga mos ikkinchi davrda radlar soni nisbatan kam bolsquoladi va bu son amalda olsquozgarmas qolib sistema normal ishlaydi t3 vaqtga mos uchinchi davrda elementlarning qonuniy yeyilishi va eskirishi tufayli sodir bolsquoladigan rad etishlar xavfi oshadi Хar qaysining uzilma ishlash vaqti t1 t2hellip tr bulgan R detallarning olsquortacha buzilmay ishlash vaqti quyidigicha aniqlanadi

turt = (t1+t2+t3+tn)P (92) Rad etishlarning xaqliyligi bilan ikkinchi davr uchun olsquortachaa buzilmay ishlash vaqti orasida quyidigi boglsquolanishni yozish mumkin ( = const deb hisoblanadi)

Qolsquoshni ikki rad etish orasidagi olsquortacha vaqt quyidagicha aniqlanadi turt = (t1+t2+t3+tn)n (93)

bunda t1 - birinchi rad etishgacha ishlash vaqti t2 - birinchi va ikkinchi rad etishlar orasida ishlash vaqti tn - n-1va n - rad etishlar orasida ishlash vaqti n - rad etishlarning umumiy soni

Buzilmay ishlash extimolligi deganda sistema (detal element) belgilangan davr ichida malsquolum rejim sharoitida ishlatilganda rad etishning sodir bolsquolmaslik extimolligi tushuniladi Ayrim detallarning puxtaligini ularning yuklamasi (elektrik mexanikaviy termik yuklamasini) kamaytirish hisobiga xam takomillashgan materiallar texnologiyadan foydalanish va tayyor buyumlarni sinchiklab nazorat qilish hisobi-ga xam oshirish mumkin Bu tadbirlar yoki gabaritlarni kattalashtirish bilan yoxud narxni ancha oshirish bilan boglsquoliq Puxtalilikni oshirishning ikkinchi yolsquoli rezervlashdir Umumiy va ayrim rezervlash bolsquoladi Umumiy rezervlashda har qaysi rostlagich yoki uning biror qismi xuddi shunday rostlagich yoki uning qismi bilan rezervlanadi Rezerv rostlagichlar soni rostlagichning vazifsiga qarab istalgancha bolsquolishi mumkin Rezerv rostlagichni ishga tushirish uchun avtomatik qurilma bolsquolishi shart Asosiy rostlagich ishdan chiqqanda bu qurilma avtomatik tarzda ishga tushishi lozim Ayrim rezervlashda rostlagich elementlarining har biri yoki uning qismlari xuddi shunday elementlar bilan mustaqil rezervlanadi Sistemaning puxtaliligini oshirishda avtomatikaning elektr sxemalarni takomillashtirish va soddalashtirish xam muxim axamiyat kasb etadi Bu usul keng qolsquollaniladi chunki qurilmalarning puxtaliligini oshiradi vaznini gabaritlarini va narxini kamaytiradi Muxim ARS larda rad etishlarning oqibatini cheklovchi sxe-malar qolsquollaniladi shuning uchun xar qanday element ishdan chiqqanda ham avariya sodir bolsquolmaydi

AVТOMAТIKANING ТEХNIK VOSIТALARI

fanidan

ТESТ savollari

1 Тexnika tarixida barinchi marsquolum borsquolgan avtomatik qurilma kim tomoni-

dan va qachon yaratilgan

a) IPolzunov 765y v) FMaksvell 868y s) INyuton 773y

d) Popov 904y ye) Sharl 878y

2 Avtomatik rostlashning asosiy prinsiplari kim tomonidan va qachon

yaratilgan

a) IPolzunov 1765y v) FMaksvell 1868y s) INyuton 1773y

d) Popov1904y ye) Sharl1878y

3 Qishloq va suv xorsquojaligini avtomatlashtirish jarayoni nechta davrga

borsquolinadi a) 1 v) 2 s) 3 d) 4 ye) 5

4 Avtomatikaning funksional sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

5 Avtomatikaning strukturaviy sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini v) qurilma va elementlarni

boglsquoliqligini s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini d) qurilmalar

orasidagi boglsquoliqlikni ye) qurilmaning ketma-ketligini

6 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

ТE

БК ИМ БО

БУ

7 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

8 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

F

HТOP H

u q

H

9 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

10 Avtomatik nazorat qilinadigan teploenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

W1 W2 W3

W4

WКЭ(S)=

Кk

Wбэ(S)=

Кb

Wим(S)=

КbS

Wбо(S)=

КоTоS+1

11 Avtomatik nazorat qilinadigan elektroenergetik korsquorsatgichlarga qanday

kattaliklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

12 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika sxemasi korsquorsatilgan

a) funksional v) strukturaviy s) prinsipial d) montaj ye) texnologik

Kirish A

24 V V

yuklamaga

S

Olsquozgartgich

signali

chiqish 0hellip12

V

3 50 Gs

380 V

Rk

13 Avtomatikaning texnologik sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

10

9

8

7

6

5

4

3

2

20

19

18

17

16

15

14

13

12

14 Avtomatikaning prinsipial sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglsquolanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

15 Avtomatikaning montaj sxemalari nimalarni ifodalaydi

a) avtomatik tizimlarni dinamik xususiyatlarini

v) qurilma va elementlarni bir ndashbiriga boglsquoliqligini

s) qurilmani aloxida elementlarini elektr boglanishini

d) qurilmalar orasidagi boglsquoliqlikni

ye) qurilmaning ketma-ketligini

16 Avtomatik nazorat qilinadigan mexanik korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

17 Avtomatik nazorat qilinadigan kimyoviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr olsquotkazuvchanlik

18 Avtomatik nazorat qilinadigan fizikaviy korsquorsatgichlarga qanday kattal-

iklar kiradi

a) xarorat bosim satx sarf

v) tok kuchlanish quvvat quvvat koeffitsiyenti

s) burchak tezlanish defarmatsiya kuch moment

d) kotsentratsiya tuzilishi tarkibi

ye) namlik zichlik yoritilganlik elektr utkazuvchanlik

19 Qishloq va suv xorsquojaligida qorsquollaniladigan orsquozgartirgichlar nechta guruxga

borsquolinadi

a) 2 v) 4 s) 6 d) 8 ye) 10

20 Aniqliq darajasi borsquoyicha datchiklar qanday sinflarga muvofik borsquoladi

a) 01-02-05-07-09-11

v) 024-04-06-1-15-25-4

s) 05-12-2-3-5-7

d) 05-07-08-09-11-13

ye) 03-07-11-16-18-2-3

21 Datchik deb qanday vositaga aytiladi

a) nazorat qilinayotgan kattalikni elektr signaliga aylantirib beruvchi

v) boshqarilayotgan kattalikni talab qilingan kattalikka olsquozgartiradigan

s) kirish signalini fizik tabiatini olsquozgartirmay kuchaytirib beriladigan

d) chiqish kattaligini bir xilda ushlab turadigan vosita

ye) fizik xolatini olsquozgartiradigan vosita

22 Тenzodatchik qaysi pritsip asosida ishlaydi

a) deformatsiyaga boglsquoliq ravishda ichki karshiligi olsquozgarishi asosida

v) xajmning olsquozgarishi asosida

s) induktivlikning olsquozgarishi asosida

d) siglsquoimning olsquozgarishi asosida

ye) isiqqlik tasirida ichki qarshiligini olsquozgarishi asosida

23 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) kolsquomir s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

24 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

25 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

26 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektromagnitli v) potensiometrik s) kontaktli d) sigim

ye) tenzometrik

27 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv monometrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) ten-

zometrik

28 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sigim

ye) tenzometrik

29 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) Хoll elementi s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

30 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

31 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) xarorat ye) tenzometrik

32 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) dilotometrik va bimetallik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzo-

metrik

33 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) satx ye) tenzometrik

34 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) manometrik s) magnitoelastik d) sigim ye) tenzometrik

35 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) bosim

ye) tenzometrik

36 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) sarf ye) tenzometrik

37 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) potensiometrik s) magnitoelastik d) burchak tezligi ye) tenzo-

metrik

38 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) elektrik-tezlik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

39 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) namlik v) xarorat s) bosim d) sigim ye) tenzometrik

Rk Rk

Ut

R1 R2

40 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) induktiv v) fotoelektrik s) magnitoelastik d) siglsquoim

ye) tenzometrik

Ф

1

2

3

4

У

41 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fotoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) fotorezistorli

42 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) siglsquoim ye) tenzometrik

43 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) fatooptron v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

44 Quyidagi rasmda qanday turdagi datchik keltirilgan

a) termoelektrik v) potensiometrik s) magnitoelastik d) induksion ye) pezoel-

ektrik

45 Potensiometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx sarf v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

46 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

47 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

48 Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

49 Iduktia datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tebranish v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment d) zi-

chlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

50 Тenzometrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

51 Тermorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat tezlik namlik s) kuch bosim moment d) zich-

lik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

52 Sigrsquoim datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch bosim moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

53 Fotorezistorli datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

54 Fotoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish moment tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

55 Elektron datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

56 Induksion datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) tezlanish bosim tebranish

57 Тermoelektrik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat namlik zichlik s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

58 Хoll datchiklari qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish kuch bosim v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

59Gidravlik datchiklar qanday kattaliklarni nazorat qiladi

a) siljish satx tezlik v) xarorat sarf tebranish s) kuch sarf moment

d) zichlik bosim xarorat ye) namlik bosim tebranish

60Monometrik xarorat datchiklari qanday prinsipda ishlaydi

a) material qarshiligi uning deformatsiyasiga boglsquoliq

v) gaz yoki suyuklik temperaturasiga boglsquoliq

s) magnit sistemasida induktivlik olsquozgarishi xolatiga boglsquoliq

d) materialning elektr qarshiligi uning temperaturasiga boglsquoliq

ye) elektr olsquotkazuvchanlikga boglsquoliq

61 Bosim kattaligini orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) mexanik gidravlik siglsquoim

d) kolsquomir termorezistorli induksion

ye) fotoelektrik termoelektrik fotorezistorli

62 Namlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

63 Тezlikni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik siglsquoim

ye) termorezistorli siglsquoim fotoelektrik

64 Тezlanishni orsquolchash uchun qanday turdagi datchiklar qorsquollaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kolsquomir termorezistorli induksion

d) mexanik tenzometrik pelsquozoelektrik

ye) termorezistorli siglsquoim termoelektrik

65 Хaroratni ulchash uchun qanday turdagi datchiklar kullaniladi

a) potensiometrik fotorezistorli induksion

v) termorezistorli induksion fotoelektrik

s) kumir termorezistorli induksion

d) mexanik gidravlik sigim

ye) termorezistorli sigim termoelektrik

66 Quyidagi rasmda qanday turdagi rele korsquorsatilgan

a) magnitoelektrik v) induksion s)ferrodinamik d) elektromagnitli ye)elektron-ion

67 Quyidagi rasmda qanday sxemalar keltirilgan

a) Rele kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar v) datchik kontaktlari ishini

yengillashtiruvchi sxemalar s) kuchaytirgich kontaktlari ishini yengillashtiruvchi

sxemalar d) mantiqiy element kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar ye)

ijro mexanizlari kontaktlari ishini yengillashtiruvchi sxemalar

68 Elektromagnitli relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

69 Magnitoelektrik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

70 Induksion relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

71 Ferrodinamik relelar qanday prinsipda ishlaydi

a) xarorat tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

72 Elektron-ion relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) sakrashsimon olsquozgarishlar tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

73 Rezonans relelari qanday prinsipda ishlaydi

a) elektrik tebranish tizimlarida xosil bolsquoladigan rezonans tasirida

v) magnit xarakteristikalarining olsquozgarishi tasirida

s) xarakatlanuvchi diskda xosil bolsquoladigan tokning olsquozaro tasirida

d) ramkani xarakatga kelishi va kantaktlarning xolati olsquozgarishi asosida

ye) magnit maydoni tasirida yakorning va kontaktlarning xolati olsquozgarishi tasirida

74 Relelarning ishga tushish korsquorsatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzoq vaqt ishlashi uchun zarur bolsquolgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chiqish kuchlanishiga nisbati

75 Relelarning quyib yuborish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

76 Relelarning kaytish kursatgichi qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kuyib yuborish kursatgichini ishga tushish kursatgichiga nisbati

77 Relelarning ishchi parametri qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

78 Relelarning kuchaytirish koeffitsiyenti qanday marsquononi anglatadi

a) kirish kattaligining eng katta qiymati

v) kirish kattaligining eng kichik qiymati

s) rele uzok vaqt ishlashi uchun zarur bulgan kirish kattaligining qiymati

d) kontaktlardagi quvvatning kirish siganlidagi quvvatga nisbati

ye) kirish kuchlanishini chikish kuchlanishiga nisbati

79 Vaqt relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

80 Тez xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

81 Urta xarakatlanuvchan relesining ishga tushish vaqtini aniklang

a) Т=50-150ms v) Т=1-50ms s) Т=015-1ms d) Т=150-200ms ye) Т=1s

82 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

83 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

84 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

HL

у

х

у

HL

у

х

у

у HL

у

х2 х1

85 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

86 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

87 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) laquoVA-EMASraquo

88 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksi-

yani belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―UShLAB

ТURISh

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) laquoVAraquo s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye) ―MAN QILMOQ

х1

х2

HL у

у

yacute

у

х2 х1

HL

HL

у

х2 х1

y

у

х2 x1

HL

89 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) laquoYoKIraquo ye)

―MAN QILMOQ

90 Quyidagi prinsipial ekvivalent sxema qanday turdagi mantiqiy funksiyani

belgilaydi

a) laquoEMASraquo v) ―IMPLIKATSIYa s) laquoТAKRORLOVChIraquo d) ―ХOТIRA

ye) ―MAN QILMOQ

91 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab kolish

92 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) raqam-analogli d) mayetikiy

ye) xotira va eslab qolish

х1

х2

HL

у

у

х2 х1

y1

HL у2

у

93 Quyidagi rasmda qanday turdagi funksional element korsquorsatilgan

a) axborotni aks ettirish v) topshirish va taqqoslash s) rakam-analogli d) mayetikiy

ye) xotria va eslab qolish

94 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

96 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika kuchaytirgichi korsquorsatilgan

a) pnevmatik v) elektrik s) zolotnikli kuchaytirgich d) oqim quvurchali kuchaytir-

gich ye) rostlagich

97 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

98 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi d) integral

ye) gidravlik

99 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

100 Quyidagi rasmda qanday turdagi avtomatika rostlagichlari korsquorsatilgan

a) proporsional v) proporsional-integral s) avvaldan talsquosir rostlagichi

d) integral ye) gidravlik

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROrsquoYXATI

1 I Karimov Jaxon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi Olsquozbekiston sharoitida uni be-

taraf etishning yolsquollari ndash Toshken Olsquoqituvchi 2009

2 Miraxmedov DA Avtomatik boshqarish nazariyasi Oliy texnika olsquoquv yurti

talabalari uchun darslik - Тoshkent Olsquoqituvchi 1993 - 285 b

3 Borodin IF Osnovi avtomatiki ndash M Kolos 1987 320 s

4 Borodin IF Nedilko NM Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov - M

Agropromizdat 1986 -386 s

5 Martinenko II i dr Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix protsessov

- M Agropromizdat 1985 - 335 s

6 Borodin IF Andrev SA Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov i sis-

temi avtomaticheskogo upravleniya ndash Moskva Kolos 2006 g 352 s

7 Borodin IF Тexnicheskiye sredstva avtomatiki ndash M Agropromizdat 1982

303 s

8 Kolesov LV va boshqalar Qishloq xolsquojalik agregatlari hamda ustanovkalarining

elektrik jixozlari va avtomatlashtirish - Тoshkent Olsquoqituvchi 1989

9 Boxan NI i dr Sredstva avtomatiki i telemexaniki ndash M Agropromizdat

1992

10Boxan NI Nagorskiy Avtomatizatsiya mexanizirovannix protsessov v ras-

teniyevodstve -M Kolos 1982 176 s

11 Teoriya avtomaticheskogo upravleniya Pod redaksii VV Yakovleva ndash Mos-

kva Visshaya shkola 2005 g 567 s 12 D Frayden Sovremennie datchiki Spravochnik ndash Moskva Texnosfera 2006

g 590 s

13 Yastrebenskiy MA Nadejnost texnicheskix sredstv v ASU texnologicheskimi

protsessami ndash M Energoizdat 1982 232 s

M U N D A R I J A

Kirish

5

1-bob Avtomatikaning texnik vositalari va funksional ele-mentlari haqida umumiy tushunchalar

7

11 Avtomatik nazorat qilinadigan kattaliklar haqida tushuncha 7

12 Avtomatika elementlari va ularning asosiy kolsquorsatkichlari 8

13 Avtomatikaning boshqarish sxemalari 11

14 Qishloq va suv xolsquojaligi ishlab chiqarish jarayonlarini avtomat-

lashtirish xususiyatlari

14

2-bob Avtomatika datchiklari 15

21 Datchiklar haqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 15

22 Datchiklarning asosiy kolsquorsatkichlari 17

23 Rezistiv datchiklar 17

231 Potensiometrik datchiklar 18

232 Kolsquomir (kontaktli) datchiklari 19

233 Тenzometrik datchiklar 20

24 Elektromagnitli va siglsquoim datchiklari 21

241 Induktiv va transformator datchiklari 21

242 Magnitoelastik datchiklar va Хoll elementi 23

243 Siglsquoim datchiklari va ularning qolsquollanish soxalari 24

25 Хarorat datchiklari 25

251 Suyuklik datchiklari 26

252 Dilatometrik va bimetallik va datchiklar 26

253 Manometrik datchiklar 28

254 Тermoqarshiliklar 29

26 Satx bosim va burchak tezligi datchiklari 30

261 Satx datchiklari va ularning ish prinsiplari 30

262 Bosim datchiklari 32

263 Sarf datchiklar 34

264 Burchak tezligi datchiklari 35

27 Namlik datchiklari 36

271 Namlik kolsquorsatgichlari xaqida tushuncha 36

272 Namlik datchiklarining klassifikatsiyasi va ish prinsiplari 37

28 Generator datchiklari 38

281 Induksion datchiklar 39

282 Fotoelektrik datchiklar 39

2821 Fotorezistorlar 40

2822 Fotodiodlar 41

2823 Optoelektron asboblar 41

283 Plsquoezoelektrik datchiklar 43

284 Тermoelektrik (termoparalar) datchiklar

44

3-bob Avtomatika relelari 46

31 Relelar xaqida tushuncha va ularning klassifikatsiyasi 46

32 Relelarning asosiy kolsquorsatkichlari 47

33 Rele kontaktlarining ekspluatatsion kattaliklari 47

34 Elektromagnitli relelar

48

4-bob Mantiqiy elementlar 50

41 Mantiq algebrasining asosiy tushunchalari 50

42 Mantiqiy elementlar bajaradigan funksiyalar 51

43 Asosiy mantiqiy elementlar 58

431 Т-107 mantiqiy elementi 59

432 Т-101 mantiqiy elementi 59

433 Т-303 mantiqiy elementi

60

5-bob Avtomatikaning funksional elementlari 62

51 Axborotni aks etish vositalari 62

511 Proyeksion indikatorlar 62

512 Elektrolyuminissent indikatorlar 62

513 Gazorazryadli axborotni aks etish vositalari 63

514 Suyuq kristalli axborotni aks etish vositalari 63

52 Тopshirish va taqqoslash elementlari 63

53 Raqam-analogli va analog-raqamli olsquozgartkichlar 66

531 Raqam-analogli olsquozgartirgichlar 66

532 Analog- raqamli olsquozgartirgichlar 67

54 Avtomatik eslab qolish uskunalari 69

55 Avtomatik xisoblash uskunalari

70

6-bob Avtomatika kuchaytirgichlari 72

61 Avtomatika kuchaytirgichlari xaqida umumiy malsquolumotlar va ularga qolsquoyiladigan asosiy talablar

72

62 Gidravlik kuchaytirgichlar 85

63 Oqim quvurchali gidravlik kuchaytirgichlari

86

7-bob Avtomatikaning ijro mexanizmlari 87

71 Ijro mexanizmlari xaqida tushuncha va ularning turkumlanishi 87

72 Elektrik ijro mexanizmlari 88

73 Elektromagnitli ijro mexanizmlari 89

74 Elektromagnitli muftalar

91

8-bob Avtomatika rostlagichlari 94

81 Avtomatik rostlagichlar xaqida tushuncha va ularning turlari 94

82 Proporsional rostlagichlar 94

83 Integral rostlagichlar 96

84 Proporsional-integral (izodrom) rostlagichlar 96

85 Proporsional-differensial rostlagichlar 97

86 Gidravlik rostlagichlar

98

9 - bob Avtomatik boshqarish tizimlari va texnik vositala-rining puxtaligi

101

91 Puxtalik xaqida tushunchalar va unga talsquosir qiladigan kattaliklar 101

92 Elementlarning puxtaligini aniqlash va mustaxkamligini oshirish yolsquollari

102

Avtomatikaning texnik vositalari fanidan ТESТ savol-lari

104

Foydalanilgan adabiyotlar rorsquoyxati 125

AXVАXIDOV DAABDULLAЕVA

AVTOMATIKANING

TЕXNIK VOSITALARI

Oliy olsquoquv yurtlari uchun darslik

Muharrir M Nurtoyeva

___________________________________________________________ Bosishga ruxsat etildi _23092011 у_ Qogrsquooz orsquolchami 60x84 - 116

Hajmi _85_ bosma taboq _50_ nusrsquoha Buyurtma _200_

ТIMI bosmaxonasidan chop etildi

Тoshkent-100000 Qori Niyoziy korsquochasi 39 uy