T.C. DENİZ KUVVETLERİ KOMUTANLIĞI

DENİZ EĞİTİM VE ÖĞRETİM KOMUTANLIĞI ALTINOVA/YALOVA

DENİZ HARP OKULU

ASTRONOMİK SEYİR DERS KİTABI

2003

Bu kitap; yazım hataları düzeltilerek, yeni düzenleme ve değişmeleri de içerecek şekilde hazırlanarak 2003 yılında ikinci basım olarak yeniden basılmıştır.

Sinan TUNÇAY Dz.Yarbay

Seyir Öğretim Elemanı

III

İÇİNDEKİLER

BÖLÜM: KONU : SAYFA NO:

ÖNSÖZ I

İÇİNDEKİLER III

01. ASTRONOMİK SEYİR 1-12

02. ASTRONOMİK SEYİR KONUMLAMA YÖNTEMLERİ 13-18

03. GÖK KÜRESİ VE UFUK SİSTEMİ KOORDİNATLARI 19-28

04. KÜRESEL SEYİR ÜÇGENİ 29-33

05. SEYİRDE ZAMAN 34-42

06. ZAMAN ÖLÇEN ALETLER 43-46

07. NOTİK ALMANAK 47-65

08. SEKSTANT 66-85

09. HESABİ YÜKSEKLİK (İRTİFA) Hc 86-108

10. GÖK CİSİMLERİNİN TANINMASI 109-117

11. ASTRONOMİK SEYİR ÖZEL DURUMLARI 118-135

FAYDALANILAN KAYNAKLAR 136

1

BÖLÜM 01 ASTRONOMİK SEYİR (GÖKSEL SEYİR) 101. GENEL Astronomik Seyir; seçilmiş ve koordinatları Notik Almanakta belirtilen gök cisimlerinden yararlanılarak yapılan seyir, şeklinde tanımlanır. Gök cisimlerinin görünen ufuktan olan açısal yükselimleri, yersel seyirde kullanılan mevki hatlarına benzer, astronomik mevki hatlarının (Celestial Line of Position) elde edilmesini sağlar. Bir mevki hattı elde etmek için gerekli olan bilgilerin, gök cismi gözleminden üretilmesi işlemlerinin bütününe, rasat denir.(Sight Reduction) Görüleceği gibi rasat; içerdiği yöntem ve ölçüm işlemlerinin mevki hattı eldesine yönelik olması nedeniyle, gözlem yapmaktan daha geniş kapsamlıdır.

Şekil-101 ADE-III Seyrinde Güneş’ten Rasat Yapan Öğrenci

Kılavuz seyrinin tersine bu seyir türü bir açık deniz seyridir. Genellikle Kılavuz Seyrinde kullanılan sahil maddelerinin bulunmadığı yersel mevki hatları ve dairelerinin elde edilemediği durumlarda yapılır. Kılavuz Seyrinde; yani tehlikeli sahaların yakınında bulunulduğu durumlarda bir başka deyişle, ıskarça sularda seyirci mevkiini çoğu zaman ±50 yarda hata ile saptamak ister. Hata oranının göreve bağlı olarak dar sularda veya taranmış kanalda 10 yardaya kadar düşürülmesi gerekecektir. Halbuki, Astronomik Seyirde bu hata, 2-3 NM olabilir. Tehlikenin; bu hataya oranla çok uzakta bulunması, gerek konumlama gerekse rotalama açısından bu seyir tipinin amaca uygunluğunu sağlar. Ancak ufkun belirgin görülebildiği açık bir havada, sextant ile ölçüm becerisine sahip bir seyircinin; 1 NM altındaki bir hata miktarı ile konumlama yapması, yüksek bir olasılıktır.

2

Bir seyircinin veya bir vardiya subayının mesleki bilgisi, Astronomik Seyir bilgisine yatkınlığı ile ölçülür. Başkaca bir deyişle, Astronomik Seyir bilgisi; denizcilik mesleği yeterlilik ölçütüdür. Zira bu seyri bilen bir kimse açık denizlerde, hiç gitmediği ve görmediği sularda emniyetle seyredebilir ve arzu ettiği limana varabilir.

102. DÜNYA VE GÖK KÜRESİ Evrende sabit nokta kavramı yoktur. Çünkü, evrende süreklilik gösteren bir hareketlilik

mevcuttur. Bu hareketin temel kaynağı çekim kuvveti ve teoriye göre evren evriminin başlangıcındaki Büyük Patlamadır. Sözgelimi, Dünya’nın da içinde bulunduğu Güneş sistemimizin bağlı olduğu ve Samanyolu olarak adlandırdığımız sarmal kümelenmenin (Galaksi) saniyedeki hızı 600 km’dir. Sistem içerisinde Güneş’in galaksi çevresindeki hızı ise 220 km/sn’dir. Anlaşılabileceği gibi yerküre üzerinde hakiki bir hareketi gözlemlemek olası değildir. Gözlemlenen hareket, o gök cisminin özgün hareketi ve gözlemcinin hareketinden ortaya çıkan göreceli (nispi) bir yapıya sahiptir. Bu; radar ekranında merkezde olan bir gemiden, diğer gemi ekolarının izlenmesine benzetilebilir.

Şekil-102a Gök Küresi

Astronomik Seyir; gök cisimlerinin gerçek hareketleri, fiziksel özellikleri veya evrimi ile değil, onların görünsel (zahiri) hareketleri, zaman ve küresel koordinatları ile ilgilenmektedir. Bunun sonucunda, bir takım varsayımlara gereksinim olduğu ortaya çıkar.

Astronomik Seyirde Dünya tam bir küre olarak uzayın merkezinde kabul edilir. Uzay ise merkezi Dünya’nın merkezi ile aynı olan ikinci bir küredir. Buna Gök Küresi (Celestial Sphere) adı verilmekte olup, uzaklıkları ne olursa olsun, gök cisimlerinin, gök küresinin yüzeyinde oldukları kabul edilir.

3

Astronomik Seyirde; gök cisimlerinin mesafelerinin sonsuz ve yıldızlardan yerküreye ulaşan ışınların ise birbirine paralel olduğu kabul edilecektir.

Dünya’nın gerçek hareketleri aşağıda belirtilmiş olup, bu hareketler, tüm hesaplamalarda göz önünde bulundurulmalıdır.

a. Dünya; kutuplar ekseni etrafında günde bir kez döner.

b. Dünya; Güneş etrafında yılda bir kez döner.

c. Her 25.800 yılda bir ekliptik ekseni etrafında devinim (Precession) yapar.

ç. Boşluktaki veya boşlukta Güneş ile birlikte olan hareketi.

Devinim; Şekil –102b’de gösterildiği gibi “p” çekim kuvvetinin bir sonucudur. Güneş’in;

ekliptik düzlemi üzerinde uyguladığı kuvvet, dönüş ekseninin bu kuvvete dik doğrultuda devinmesine neden olur. Ağırlığı çevresinde dengelenmiş bir diskin sabit ve yüksek devirle dönmesi halinde, tıpkı cayroda olduğu gibi, bu diske dışarıdan bir kuvvet veya tork uygulandığında, diskin veya Dünya’nın dönüş ekseni bu kuvvet yönünde değil, bu kuvvete dik bir doğrultuda hareket edecektir. Bu kavram cayroskopik atalet olarak bilinir. (Gyroscopic Inertia )

Astronomide; Dünya’nın dönüş hareketi (Rotation) ile devir hareketini (Revolution) ayırmaya dikkat edilmelidir. Yerin dönmesi; kutuplar ekseni etrafındaki hareketi, devri ise yer yörüngesi üzerindeki hareketidir. Dünya; ekseni etrafında her gün bir tur dönerken, Güneş etrafındaki hareketini ise bir yılda tamamlar. Ancak Dünya üzerinde bulunanlar gök yüzünün veya gök cisimlerinin Dünya etrafında devrettikleri izlenimine kapılırlar. Havanın açık olduğu bir gecede gök yüzüne bakılırsa, sonsuzluk hissi veren, olağanüstü bir kubbe görülür.

Gece ilerledikçe kubbedeki yıldızların batıya doğru hareket ettikleri, batıda battıkları veya ufkun altına indikleri ve yeni yıldızların doğuda ufuktan yukarı doğru yükseldikleri kolayca

DEVİNİM

EKSENEL DÖNÜŞ

KUTUPYILDIZI

VEGA14000

KUTUPLAR EKSENİ

EKLİPTİK DÜZLEM

EKVATOR DÜZLEMİ

PÇEKİM KUVVETİ

EKLİPTİKEKSEN

Şekil – 102b Devinim (Precession)

4

görülür. Bu kubbenin, Dünya’yı saran tam bir küre ve merkezinin Dünya merkezi ile aynı olduğu varsayılacaktır. Yıldızların; yarıçapı sonsuz olan bu düşsel kürenin iç yüzeyi üzerinde bulundukları kabul edilmektedir. Bu dış kürenin (Gök küresinin) Dünya etrafında her gün bir defa döndüğü zannedilmektedir. Dünya’nın gerçek hareketi batıdan doğuya doğru olduğundan, bu nispi hareket de doğudan batıya doğrudur. Konu başında da belirtildiği gibi Astronomik Seyrin ilgi alanı gerçek değil, görünen (Apparent) harekettir.

Şekil–102c Dik Küre

Şekil-102ç Paralel Küre

Seyircinin veya gözlemcinin bulunduğu mevkiin değişmesi, yukarıda açıklanan görünsel harekette de görünür bir değişikliğe sebep olur. Bir seyirci 0° enleminde (Ekvator) bulunduğu

BATI

Pn Ps

GÖKEKVATORU

UFUK DÜZLEMİ

BATI

Pn

DOĞU

GÖK EKVATORUUFUK DÜZLEMİ

5

zaman gök ekvatoru tam başucunda olup, gök cisimleri; Şekil-102c’de gösterildiği gibi dikey olarak doğar ve batarlar. Buna Dik Küre denir.

Seyirci kutupta bulunduğu zaman, gök kutbu başucu noktası ve ufuk hattı Ekvator olur. Bu durumda bütün gök cisimleri Şekil-102ç’de görüldüğü gibi ufka paralel olarak hareket ederler. Buna ise Paralel Küre denir. Bu durumda yıldızların yarısı daima ufkun üstünde ve diğer yarısı da altındadır. Güneş ilkbaharın birinci günü ufkun üstünde çıkar ve sonbaharın birinci gününe kadar ufkun üstünde izlenebilir. Altı ay sonra ufkun altında kaybolur.

Yıldızların; her akşam aynı saatte izlendiği takdirde, her gün yaklaşık dört dakika daha erken doğarak devamlı olarak batıya doğru hareket ettikleri görülür. Örneğin; ORION Takım Yıldızı, sonbahar akşamları ufkun tam doğu tarafında görülür. Mevsim ilerledikçe gökyüzünde daha yükseklerde görülür ve bu durum kış akşamlarında güney boylam üzerinde görününceye dek devam eder. İlkbaharda ise, gökyüzünün batı kısmına doğru hareket eder ve son olarak batıda ufkun altına inerek kaybolur. Sonbaharda tekrar ufkun doğu yönünden yükselir.

Yıllık olan bu nispi hareket, ters yönde olan hakiki hareketin bir sonucudur. Dünya’nın Güneş’in etrafındaki hareketi bir yıl sürer. Dünya; Güneş’in etrafındaki bu devir hareketini bir daire üzerinde yapmayıp, küçük dış merkezli elips şeklindeki bir yörünge üzerinde yapar ve bu yörüngenin odak noktalarından birinde Güneş bulunur. Şekil-102d’den de görüleceği üzere, Dünya; Ocak ayında, Güneş’e en yakın konumda olup, yaklaşık mesafesi 91.300.000 NM’dir. Bu noktaya Yerberi (Perihelion) denir.

Şekil-102d Yörünge Düzlemi

Altı ay sonra Dünya Güneş’ten en uzak mevkide olup, yaklaşık 94.500.000 NM mesafededir. Bu noktaya da Yeröte (Aphelion) denir. Mesafelerin bu değişmeleri ile Güneş’in zahiri büyüklüğü de farklılık gösterir ve görünen çapı, Ocak ayında 32'.6 dan 31'.6 dakikaya kadar değişir. Güneş’in orta gün için yarıçapı Notik Almanakların sağ sayfalarındaki Güneş kolonu altından okunabilir.

Şekil-102e Yörünge Hızı

GÜNEŞ

TEMMUZ(YER ÖTE)

NİSAN

OCAK(YER BERİ)

EKİM

DOĞU

DOĞU

6

Dünya’nın; Güneş etrafındaki devir hızı da değişiktir. Bu; Şekil-102e’de gösterildiği gibi Kepler kanunu (Dünya ile Güneş’i birleştiren ışınlar, eşit zamanlarda eşit alanlar süpürür) ile açıklanır. Yani Dünya, kışın yazdan daha süratli hareket eder. Yerin yörüngesi üzerindeki ortalama hızı yaklaşık saatte 56000 Kts’dir.

103. GÜNEŞ SİSTEMİ Güneş; yalnız başına Güneş sistemin bütün

kitlesinin yaklaşık yüzde 99,9’unu kapsar ve tüm sistemin ısı ve ışık enerjisini termonükleer reaksiyonlar ile sağlar.

Dünya; ışık ve ısısını Güneş’ten alır. Güneş’in ısısı yüzeyde yaklaşık 10000° F’dir. Güneş yüzeyinin her Ft2 si, yaklaşık 8000 beygir gücü kuvveti bir hızla, enerji gönderir. Ancak Dünya, bu enerjinin çok küçük bir kısmını alabilir. Güneş’in çapı; yaklaşık 864000 NM veya başka bir deyişle, Dünya çapının 109 katıdır. Buna bağlı olarak Güneş’in hacmi, Dünya hacminin yaklaşık 1300000 katıdır.

Dünya’nın 5,5 olan yoğunluğuna karşın, Güneş’in yoğunluğunun yaklaşık 1,4 olması nedeni ile Güneş’in kitlesi, Dünya kitlesinin yaklaşık 330.000 katıdır. Güneş’te sıcaklığın içeriye doğru arttığı ve merkezde birkaç milyon dereceye vardığı tahmin edilmektedir. Güneş’in görünen yüzeyine, Işık Küre (Photosphere) denir. Işık Küreyi, çepeçevre saran ve birkaç yüz mil yukarıya doğru uzanan yoğun tabakaya, Güneş Atmosferi (Reversinglayer) denir. Güneş Atmosferinin üstünde birkaç mil dışarı doğru uzanan, daha az yoğun bir atmosfer tabakası bulunur. Bu tabakaya da Renk Küre (Choromosphere) denir. Renk Küreden itibaren yüz binlerce mil dışarı doğru uzanan kısma ise Çıkıntı Küre (Prominence) denir. Bunlar; tam Güneş tutulması esnasında gözlenebilir. Bu tabakaların dışında Hale (Corona) bulunur ki bazen birkaç milyon mil dışarı doğru uzar.

Zaman zaman ışık küre üzerinde, nispeten koyu alanlar teleskop olmaksızın da gözlemlenebilir. Bunlara; Güneş Lekeleri adı verilir. Güneş Lekeleri; yüzey sıcaklığından daha az (7000°F) sıcaklıktaki gazın oluşturduğu, yoğun manyetik alan nedeni ile meydana gelir. Teoriye göre; leke sayısı Dünya iklimini etkilemektedir. Güneş ayrıca yüklü parçacık emisyonu da yapmaktadır. Güneş Fırtınası adı verilen bu oluşum yeterince güçlü olduğunda yerküredeki radyo haberleşmesini etkilemektedir. Zaman zaman kuzey ülkelerinde gözlemlenen ışımanın (Aurora) kaynağı da Güneş Fırtınalarıdır.

Güneş Sisteminin en önemli gök cisimleri gezegenlerdir. Gezegenlerin, yıldızlar gibi ışık kaynakları olmadığından, Güneş’in ışıklarını yansıtarak görünürler. Yıldızlara göre yüzey kesitlerinin fazla olması nedeni ile dürbünle bakıldığında seçilebilir dairevi bir çevre görülür ve yansıttıkları ışıklar kırpışmaz.

Şekil-103a Gezegen Yörüngeleri

7

Babil’den günümüze değin incelenen gökyüzündeki hareketli cisimler, (Güneş, Ay ve beş gezegen) hafta olarak adlandırılan, zaman ölçütüne kaynak olmuşlardır. Babil inanışına göre, her gün hareketli bir gök cismi Dünya’ya hükmetmektedir. Günümüzde bazı dillerde, İngilizce’deki Saturday (Satürn günü ), Sunday (Güneş günü) gibi gün isimleri olarak bazı hareketli gök cisimlerinin adları kullanılır.

Yıldızların birbirine göre konumları hissedilebilir bir değişim göstermez. Bu durum bin yıl öncesi ve geleceği için de aynıdır. Ancak gezegenlerin gökyüzündeki konumları sürekli olarak, saatten saate, mevsimden mevsime ve yıldan yıla değişmekte, yani gezinmektedirler. Bu nedenle de gezegen olarak adlandırılmışlardır.

Bütün gezegenler, Dünya gibi batıdan doğuya doğru dönerler ve Güneş etrafında bir elips yörünge üzerinde batıdan doğuya doğru hareket ederler. Kepler Kanununa göre :

a. Her gezegen Güneş’in etrafında bir elips çizer ve Güneş bu elipsin odak noktalarından birinde bulunur.

b. Güneş’i gezegenlere birleştiren doğru, eşit zamanlarda eşit alanlar süpürür.

c. Herhangi iki gezegenin devir zamanlarının karelerinin oranı, Güneş’e olan ortalama uzaklıklarının küplerinin oranına eşittir.

Şekil-103b Güneş ve Gezegenler

Güneş sistemini oluşturan gezegenler Şekil 103-b’de görüldüğü üzere, dokuz adet olup bine yakın da “Asteroid” veya “Planetoids” denilen küçük gezegenler vardır. görülen Bu gezegenlerin Güneş’e yakınlık sırası Şekil-103a’da ve Şekil-103c’de olduğu gibidir.

Şekil-103c’de görülen, yörüngeleri, Dünya yörüngesi içinde bulunan yani, Güneş ile Dünya arasında bulunan yörüngelerde devreden iki gezegene, Alt Gezegenler (Inferior Planets) ve yörüngeleri Dünya yörüngesi dışında bulunan gezegenlere de Üst Gezegenler (Sperior Planets) denir. Merkür Güneş’e en yakın gezegen olduğundan, ara sıra çıplak göz ile ufkun yakınında birinci kadirden bir yıldız gibi görünür.

Venüs; kitle, hacim, yoğunluk ve yarıçap bakımından Dünya’ya en yakın gezegen olması nedeniyle, Dünya ile ikiz kardeş denilebilir. Venüs; Güneş ve Ay dışında gök yüzünün en parlak cismi olup, bazı zamanlar gündüzleri bile çıplak gözle görülebilir.

MERKÜR

VENÜS

DÜNYA

MARS

JÜPİTER

SATÜRN URANÜSNEPTÜN

PLÜTON

8

• Mercury : Merkür-Utarit

• Venus : Venüs-Zühre

• Earth : Dünya

• Mars : Merih

• Jupiter : Jüpiter-Müşteri

• Saturn : Satürn-Zuhal

• Uranus : Uranüs

• Neptun : Neptün

• Pluto : Plüton’dur.

Şekil-103c Gezegen Yerleşimi

Mars; Dünya’dan çok küçük olduğu halde, bir atmosferi tutabilmek için yeteri derecede büyüktür. Ekvator ve ılıman bölgelerdeki sıcaklık, donma noktası üzerindedir. Marsın ekvator düzlemi, Dünya’nınkinden biraz daha fazla meyillidir. Bu nedenle, Mars’taki mevsimler Dünya’daki mevsimlerle kıyaslanabilir. Ancak Mars’ın devir müddeti Dünya’nın devir müddetinin iki katına yakın olduğundan mevsimlerin süresi de Dünya’ya oranla iki katına yakındır. Marsın günleri Dünya günlerine oranla biraz daha uzundur.

Merkür ve Venüs; yörüngeleri Dünya’nın yörüngesi içinde olduklarından devamlı Güneş’in bitişiğinde görünürler. Belli periyotlarla Şekil-103c’de görüleceği gibi Güneş’in her iki tarafında salınım yaparlar. Güneş doğmadan önce ufkun doğusunda , battıktan sonra ufkun batısında gözlenebilirler. Kısa zaman aralıklarında Güneş’in önünde (transitinde) Dünya ile Güneş arasında (Inferior conjuction) veya arkasında (Superior conjuction) kalırlar.

Merkür’ün Güneş’ten olan açısal uzaklığı en fazla 28° ye ulaşır. Bu noktalar Şekil-103b’de görülebilen “batı uzanım ve doğu uzanım” olarak adlandırılabilir. Merkür’ün uzanım noktaları, açısal olarak küçük olmaları nedeniyle Astronomik Seyirde genellikle kullanılmaz. Venüs’ün uzanım noktaları 47° olduğu için Astronomik Seyirde mevki hattı elde etmek maksadı ile rahatlıkla kullanılır.

Venüs, Güneş ile transit pozisyonuna gelmeden beş hafta önce ve sonra, sabah ve akşam saatlerinde gökyüzünde, Güneş ve Ay’dan sonra, gökyüzünün en parlak gök cismi olarak dikkat çeker.Yılda ortalama 263 gün gözlemek olasıdır. Güneş ile transitte iken dahi renkli cam kullanılan dürbünler ile Güneş Lekeleri arasından seçilebilir.

Gezegenlerin en büyüğü olan Jüpiter; diğer gezegenlerin hepsinin kitlesinden daha büyük bir kitleye sahiptir. Jüpiter’in kendi ekseni etrafında dönüş zamanı 10 saatten biraz azdır. Bu süratli dönüş ve gezegenin az olan yoğunluğu nedeni ile kutuplarında basıklık ekvatorda ise buna karşın oldukça büyük şişkinlik oluşmuştur.

Astronomik Seyirde kullanılacak kadar parlak bir gezegen olan Satürn; çok ağır hareket eder. Jüpiter’e benzer bir yapıda ve çok soğuk bir atmosfere sahiptir. Satürn’ün en çok dikkati çeken kısmı halkalarıdır. Teleskopla bakan bir gözlemci; birbirinden tamamıyla ayrı, araları boş ve gezegenin yüzeyinden binlerce mil mesafede olan üç adet halka ile karşılaşır.

Gezegenler üç şekilde tanımlanabilir. a. Gezegenlere dürbünle bakıldığında hissedilir şekilde dairevi bir çevre görülür. b. Gök küresinde çıplak gözle görülebilecek şekilde yer değiştirirler. c. Gezegenlerin sabit yıldızlar gibi parıltıları yoktur (Göz kırpmazlar).

GÜNEŞ

DÜNYA

VENÜS

MARS

9

104. AY Güneş Sisteminin diğer parçaları gibi Ay da kutuplar ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner. Ay; Dünya çevresinde odak noktalarından birinde Dünya olmak üzere, küçük bir elips üzerinde, batıdan doğuya doğru hareket eder. Yörüngesinin bir elips olması nedeni ile Ay’ın Dünya’dan olan mesafesi her zaman aynı değildir. Bu mesafe ortalama 384.000 Km’dir. İnsanlık 1969 yılında Ay’a insanlı uçuş gerçekleştirmiş ve günümüze değin 12 insanın ayak bastığı Ay’a çok sayıda insansız bilimsel uçuş başarılmıştır.

Ay; Dünya çevresinde, Dünya’da Güneş’in etrafında döndüğünden, Ay da Güneş’in etrafında devretmektedir. Yıldızlara oranla Ay, Dünya çevresindeki bir devrini yaklaşık 27.3 günde tamamlar ki buna Nücumi Ay (Sideral Month) denir. Ancak Ay ve Dünya birlikte Güneş çevresinde devrettiklerinden Güneş’e nazaran bu devir müddeti biraz fazlasıyla 29.5 gündür ki buna da Kavuşum Ay’ı denir.

Dünya’nın günlük dönüşü nedeniyle Ay da Güneş, yıldız ve gezegenler gibi her gün doğar ve batar. Fakat Ay, Dünya çevresinde döndüğünden yıldızlar arasındaki mevkiini sürekli değiştirir. Ay, batıdan doğuya doğru devrettiğin-den ve devrini yaklaşık bir ayda yaptığından yıldızlara göre doğuya hareket ediyor gibi görünür ve bu nedenle Dünya çevresindeki bir nispi devrini tamamlaması için, 24 saatten fazla bir zaman ister. Bu ortalama zaman yaklaşık 24 saat 50 dakika olup, bu süreye Ay Günü (Lunar Day) denir. Gerçekte bu birkaç dakika daha az veya çoktur. Ay; her gün 50 dakika veya her ay tam bir gün kaybettiğinden Ay’ın doğmadığı günler olacak demektir.

Ay; Dünya’ya yakın, Dünya gibi Güneş’ten ışık alan ve yansıtan bir gök cismidir. Şekil-104’a ve Şekil-104b’de görüldüğü gibi Güneş, Ay’ın bir tarafını aydınlatır. Ay’ın daima yarısı aydınlanmakla beraber, Güneş tarafından aydınlatılan kısmının Dünya’ya bakış durumuna göre değişik şekiller oluşur. Bu şekillere Ay’ın safhaları (Phases of the Moon) denir.

Ay, Güneş ile Dünya arasında bulunduğu zaman kavuşum (Conjunction) durumundadır. Bu durumda parlak kısmı Dünya’dan uzak olduğundan görülmez, buna Yeni Ay denir.

Şekil-104a Ay’ın Görünüş Şekilleri

10

Ay, Güneş’ten 90° uzakta olan bir noktaya gelir ki buna Dördün veya Terbi hali denir. Bu durumda Ay; Güneş’in 6 saat doğusunda veya arkasında bulunduğundan, Güneş’in batışında yaklaşık boylam üzerindedir.

Bundan sonraki geceler Ay izlenecek olursa doğuya doğru uzaklaştığı ve görünen parlak yüzeyinin artmakta olduğu gözlenir. Dünya, Ay ile Güneş arasında bulunduğunda Dolunay (Full Moon) ismini alır. Bunu izleyen iki hafta içinde Ay, Yeni Ay’a kadar olan safhaları tekrarlar.

Şekil-104b Ay’ın Safhaları

105. YILDIZLAR Seyircinin ve astronomun uzayda ve zamanda uzak olan cisimleri gözlemlemesi doğaldır. Seyirciler için rasat maksadı taşıyan bu gözlem; astronomlar açısından ise, kozmoloji ilkeleri ile çerçevesi oluşturulmuş ve varlığımızın nedenlerinin sorgulandığı bilinmeyen denizinde bir seyirdir. Karanlık bir gecede gökyüzünde görünen birçok yıldız, gerçekte yıldızlar arasında, ortalama büyüklükte olan Güneş gibi birer Güneş’tirler. Yıldız ve Güneş terimleri gerçekte aynı anlamı taşıyan gök cisimleridir. Ancak Güneş terimi, Güneş sistemine dahil bulunan bir gök cismi için kullanılmakta olup “Yıldız” terimi de Güneş sisteminin dışında kalmış gök cisimleri için kullanılmaktadır.

Bir yıldız yaşamına, yıldızlar arası bir gaz ve toz bulutu olarak başlar. Madde içeriği ise atom ve molekül halindeki hidrojen ile ve çok daha parlak gözüken iyonlaşmış hidrojendir. Kütle çekimi ile gaz bulutu merkezindeki sıkışma, sıcaklığın artmasına neden olur. Basınç ve sıcaklık etkisi ile hidrojen yavaş yavaş helyuma dönüşür. Helyum atomunun kütlesi dört hidrojen atomu kütleleri toplamından % 0,7 daha küçük olup, aradaki fark bu nükleer tepkimenin ürünü olan saf enerjidir. Ancak, yıldızların nükleer yakıtları eninde sonunda tükenecektir. Hidrojen kaynağını yitiren yıldızın merkezindeki büzülme nedeni ile ısı artışı meydana gelir. Isı artışının etkisi ile, yıldızın merkezinde sistemde mevcut olan helyum yanar ve oluşan füzyon sonucunda karbon

DOLUNAY YENİ AY

İLK DÖRDÜN

SON DÖRDÜN

GÜNEŞ

IŞINLARI

11

ortaya çıkar. Yıldızın daha ileri evrelerinde ise, daha ağır elementler oluşur. Helyumun yanmaya başlaması ile yıldız atmosferi dışarıya doğru şişer. Kırmızı dev olarak adlandırılan bu evrede, Güneş’in yaklaşık beş milyar yıl sonra gezegenleri içine toplaması kaçınılmazdır.

Yıldızların parlaklığı, kadir denilen bir birimle ölçülür. Buna göre en parlak yıldızlar 1.kadirdendir. Tüm yıldızlar, parlaklık durumlarına göre 1.kadirden 6.kadire kadar sıralanırlar. Buna göre 1.kadirden olan bir yıldız, 6.kadirden olan bir yıldızdan 100 defa daha parlaktır ki bu değer standart olarak kabul edilmiştir. Yüzün beşinci kuvvetten kare kökü 2,512’dir. Bu da standart kadir oranıdır. Birinci kadirden bir yıldız, üçüncü kadirden olan bir yıldızdan (2,512)2 veya 6,310 defa daha parlaktır. Genellikle birinci kadirden bir yıldız deyimi, kadiri -1.6 olan en parlak olan Sirus yıldızından kadiri +1.5 olan yıldıza kadar olan bütün yıldızlar için kullanılır. Kadiri +1,6 ile +2,5 olan yıldızlar için ikinci kadirden yıldızlar ve +2,6 ile + 3,5 olan yıldızlar için de üçüncü kadir yıldızlar deyimi kullanılır. Çıplak gözle görülebilen en zayıf yıldızlar altıncı kadirden olan yıldızlardır. Bu birime göre Güneş’in kadri –26,7, Dolunay’ın –12,5, Venüs’ün –3,3, Satürn’ün +0,6, Mars’ın –0,2, Jüpiter’in –2,2’dir.

Sabit yıldızların gökyüzündeki mevkileri, görülebilen şekillere göre kolayca belirlenebilir. Bu şekilleri oluşturan yıldızlara Takım Yıldızlar denir. İlk zamanlar 48 adet olarak saptanan Takım Yıldızlar, Güney Kutup Bölgesi ve Güney Yarım Küredeki yıldızlar da saptandıktan sonra 88 adete yükselmiştir. Bu Takım Yıldızlara göre çeşitli enlemleri içine alan yıldız haritaları etüt edilerek, gök küresini örten yıldızları tanımak kolaylaşmıştır. Yıldızları tanımak için değişik metotlar geliştirilmiş olup, bunlardan birkaçı aşağıda kısaca açıklanmıştır.

a. Yıldızlar Grubunu tanıyabilmek için üç takım yıldız esas seçilmiştir.

(1) URSA MAJOR : (Büyük Ayı) Kuzey Meyli (Declination) büyük olan yıldızlar için bu Takım Yıldız referans olarak seçilmiştir.

(2) ORION : Ekvator yakınındaki yıldızlar için referans olarak kullanılan Takım Yıldızdır.

(3) SOUTHERN CROSS : Meyli, güney olan yıldızlar için referans seçilmiş Takım Yıldızdır.

b. HO 2102C veya D Star Finder (Plastik Yıldız Bulucu)

c. HO 214 ve Almanak yardımı ile

ç. İngiliz (Admiralty Gök Küresi) ile

d. Yıldız Haritalarında Yıldız Tanımı

Yukarıda belirtilen bu yıldız tanıma metotları “Yıldız Tanıma” konusunda detaylandırılacaktır.

Yıldızlar nadiren tek başlarına bulunurlar. Genellikle kümeler ve gevşek gruplar halinde bulunurlar. Bu kümelere Gökada (Galaksi) adı verilir. Evrende baskın olarak gözlenen gökada yapısı; sarmal kolları olan ya da elips biçimli galaksilerdir. Gökadalar içindeki yıldızlar ayırt edilemeden gözlendiğinden başlangıçta bulutsu olarak isimlendirilmiştir. Yerküreye en yakın gökada Şekil-105a’da görülen iki milyon ışık yılı mesafedeki Andromeda’dır. Samanyolu olarak adlandırılan, dünyanın da içinde bulunduğu gökadanın sarmal kollarının ancak küçük bir kısmını puslu sönük ve yaygın ışıklı bir kuşak halinde gözlemlenebilir. Gökadaların, kendi aralarındaki kümelenme ve topaklanmalar evrenin homojenliğine ilişkin araştırmalara konu teşkil etmektedir. Edwin Hubble 1929 yılında gökadaların aralarındaki mesafe ile orantılı hızlarda birbirlerinden uzaklaştığını, bir başka deyişle evrenin genişlediğini kanıtlamıştır. Şekil-105b’de çok kuvvetli teleskoplarla dahi gözlemlenmesi güç ancak en güzel gökadalardan biri olan ve görüntü olarak benzemesi nedeni ile At başı (Horsehead) Gökadası ismi verilen gökada görülmektedir.

12

Şekil – 105a Andromeda Gökadası

Şekil – 105b At Başı (Horsehead) Gökadası (Resmin üst kenarı batı, sol kenarı ise kuzeydir)

13

BÖLÜM 02 ASTRONOMİ SEYRİNDE KONUMLAMA YÖNTEMLERİ 201. GENEL

Gök Cisimlerinden yararlanarak yapılan seyre Astronomik Seyir, gök cisimlerinden mevki hattı veya mevki dairesi elde etmek üzere yapılan gözlem ve hesaplamalara ise rasat denilir. Astronomik Seyirde mevki; mevki dairesinden yararlanılarak bulunur. Çizilecek mevki dairesinin merkezi, gök cismini Dünya’nın merkezi ile birleştiren doğrunun Dünya’yı deldiği GP noktasıdır. Bu mevki dairelerinin çizilebilmesi için, dairelerin yarıçaplarının bilinmesi gerekir. Bu yarıçapları bulmak için eşit irtifa dairesi prensibinden yararlanılır. Bu yöntemin, geometrik olarak radarla elde edilen mevki dairelerinin kesişimleriyle yapılan konumlamadan farkı yoktur. Ancak mevki dairesinin yarıçapının büyük olması nedeniyle sınırlı bir yay parçasını doğru şeklinde ( mevki hattı ) çizilir.

202. EŞİT İRTİFA (YÜKSEKLİK) DAİRESİ Konuyu daha iyi açıklayabilmek için, Şekil - 202a’da görüldüğü gibi bir yelken direğinin çok sayıda eşit uzunlukta istralya ile donatıldığını varsayalım. Bu direkten aynı uzaklıkta bulunan noktaların geometrik yeri hepimizin bileceği üzere merkezi, direğin ıskaçası olan bir daire çemberidir. Bu çember üzerindeki herhangi bir noktanın direk dibi ve direk başı arasında yaptığı açı belirli olup çember üzerinde bütün noktalarda bu açı birbirine eşittir. Bu duruma göre bir noktanın direk dibine göre mevkii; mesafe olarak ifade edilebildiği gibi bu mesafeden tepeyi görebilen açı olarak da tanımlanabilir. Astronomik Seyirde bu daireye mevki dairesi ya da eşit irtifa dairesi denir. Eşit irtifa dairesi üzerinde ölçülen bu açıya İRTİFA-YÜKSEKLİK-ALT denir. Şu halde bir gök cisminin irtifasını ölçer ve gök cisminin mevkii saptanırsa mevki dairesi çizilebilir.

Şekil - 202a Yelken Direği

Açısal yarıçap değeri mesafe olarak ifade edilirse, sanki radarla mevki koyuyormuş gibi bir mevki dairesi elde edilmiş olur. Aynı işlem değişik gök cisimlerinden aynı anda yapılırsa, mevki dairelerinin kesim noktaları Astronomik Kesin (A.Fix) mevkii olur. Fakat bu yöntemle mevki koymak hemen hemen olanaksız derecede güçtür çünkü,

a. Açısal değerlerin radyal kıymetleri, Dünya merkezinde oluşan açılar için doğru olarak ifade olunabilir. Oysaki bu açılar gök küresi üzerinde oluşmaktadır.

b. Bulunan açısal değer (90°-İrtifa)x60 = ....NM olan yarıçaplı bir daire çizilmek istenirse haritadaki büyük bozulma nedeni ile böyle bir dairenin çizimi ve tanımı hatalı olur.

c. Gök cisimlerinin aynı anda plotlanması için çok küçük ölçekli haritaların kullanılması gerekir. Ancak bu durumda büyük mesafe hataları ortaya çıkar.

ç. Bu yöntem bozulmanın en az olduğu 20°- 25° enlemlerinde ve gök cisminin irtifası 87° den büyük olduğu durumlarda kullanılabilir.

GPGP

14

Şekil - 202b Markator Harita Üzerine Plotlanmış Bir Eşit İrtifa Dairesi.

ÖRNEK : Seyircinin saat 17:41deki DR mevki enlemi 5° 30',5 N ve boylamı 139° 57' E; Güneş’in rasat anında ölçülen rasadi yüksekliği (Ho) 88° 14',5 ve rasat anında GP noktasının enlemi 7° 14',9 ve boylamı 140° 26',2E ise;

İSTENEN :

Saat 17:41’deki mevki hattı

ÇÖZÜM :

Şekil – 202’c de gösterildiği gibi,

R = (Coalt)’ = 105,5 NM

Dünya üzerinde bir gök cisminin irtifasının ne şekilde görüldüğüne bakılacak olursa; Astronomik Seyirde; direk başı olarak tanımlanabilecek gök cisimleri, Dünya’dan sonsuz uzaklıkta bulunmaktadırlar. Bu gök cisimlerinden gelerek Dünya’nın merkezinden geçen ışınlar bir noktada Dünya’yı delmektedir. Şekil - 202c Yüksek irtifa Rasadından Elde Edilen Mevki Hattının Plotlanması

1741 DR

1741GÜNEŞ

YA

RIÇA

P 10

5,5

MİL

GP

1741 DR

1741GÜNEŞ

YA

RIÇA

P 10

5,5

MİL

1741 DR

1741GÜNEŞ

YA

RIÇA

P 10

5,5

MİL

GP

15

Yani; gök cismi, direk başı; ışının Dünya’yı deldiği nokta ise direğin dibidir. Işının Dünya’yı deldiği bu noktaya GP (Coğrafi Mevki) adı verilir ve bu nokta Şekil – 202ç’de gösterildiği gibi mevki dairesinin merkezidir.

Şekil – 202ç Eşit İrtifa Dairesi

Birçok gök cisminin coğrafi mevkii değişik astronomik cetvellerde verilmiştir. Bu noktaların tanımı, Dünya Koordinat Sisteminde olduğu gibi enlem ve boylam olarak verilmiştir. Şüphesiz ki; bir gök cismi sürekli olarak batıya doğru hareket eder. Dolayısıyla bu astronomik cetvellerde verilen GP noktaları, belirli bir an içindir. İstenen bir zamana göre GP’yi bulmak için enterpolasyon yapmak gerekir.

Astronomik Seyirde; bütün gök cisimleri Dünya’dan sonsuz uzaklıktadır. Bu gök cisimlerinden gelen ışınların, Dünya’ya birbirlerine paralel olarak geldikleri varsayılır. Eğer Dünya yüzeyi; küre yerine düz bir satıh olsaydı, bütün bu ışınların Dünya sathı ile yaptıkları açı 90° olurdu. Ancak Dünya bir küre olduğuna göre ve düzlem olarak kullanılabilecek yüzey gözlemcinin bulunduğu noktada o noktaya teğet olan düzlem olduğuna göre, Dünya üzerinde GP noktasından değişik uzaklıkta bulunan bütün noktalarda irtifa, yani ufuk ile gök cisminden gelen ışın arasındaki açı değişik olur.

203. İNTERSEPT METODU Bugün için kullanılan en pratik yoldur. Hesapla bulunan irtifa (Hc) ile rasatla bulunan irtifa (Ho) mukayese edilir, büyük olandan küçük çıkartılır ve bulunan değer NM cinsinden INTERSEPT değeridir.

GPHo 1

Ho22

UFUK

DÜZL

EMİ

BÜYÜKDAİRE

EŞİT İRTİFADAİRESİ

PARALEL IŞINLAR

16

Konunun daha iyi anlaşılabilmesi için Şekil - 203a’da olduğu gibi bir daire çizilir. Çizilen bu dairenin, merkezinin Dünya’nın merkezi ile çakışık ve seyircinin M noktası ile gösterilen mevkiinden geçen bir büyük daire olduğu kabul edilir.

Şekil - 203a İntersept Metodu

Gök cisminden ile Dünya’nın merkezini birleştiren ışın ve sonsuzdan gelmesi nedeni ile paralel olarak M noktasına gelen ışın çizilir. M noktasında seyircinin başucundan itibaren 90° mesafedeki noktaların geometrik yerinin ufuk düzlemi olacağı aşikardır. M noktasındaki rasadi ufuk çizilir. Her ne kadar seyircinin gerçek mevkii, M noktası ise de, bu; seyirci tarafından bilinmemektedir. Bilinseydi Astronomik Seyir yapmaya gerek kalmazdı. Aslında seyirci M noktasından başka bir noktada olduğunu zannetmekte ve bu noktada bulunduğunu kabul etmektedir. Bu noktaya, Kabul Edilen Mevki (AP - Assumed Position) adı verilir.

İntersept yönteminde çözüm yolu, yani gerçek mevkiin bulunması, hiç yoktan değil de, bir mevkide bulunulduğu kabul edilerek, gerçekte bu mevkiden ne kadar uzak ya da yakın olunduğunu bulmak suretiyle yapılır. Bir başka deyişle, bulunulduğu zannedilen noktadan ne kadar farklı bir yerde bulunulduğu sorusu, kesin mevkiin elde edilmesini sağlayacaktır. Dolayısıyla AP/DR mevkii intersept çözümünde vardır. Bu da rutin bir Parakete Seyrini zorunlu kılmaktadır. Okyanusta veya açık denizde nerede bulunulduğuna dair bir fikir veya DR mevkii yoksa bu yöntem konumlama yapılabilmesi için yeterli değildir.

YILDIZDANGELEN IŞINLAR

GP

MAP

Ho

Hc

a

AP’ M’ GP’a

17

Bu mevki; örneğin, Parakete Mevkii, herhangi veya tam derece enlem ve boylam ile tanımlanan bir mevki olabilir. Seyircinin AP mevkiinde olduğu kabul edildiği zaman, bu noktanın başucu mevkiine nazaran 90° uzaklıktaki noktalarının geometrik yeri hesabi ufuk olur.

Gök cisminin yüksekliği, gök cisminin ufuktan olan yüksekliği olduğuna göre, aynı gök cismine ait iki irtifa (yükseklik) Ho ve Hc söz konusudur. Ho ve Hc arasındaki fark (a) ile gösterilir ve INTERSEPT kelimesi ile tanımlanır. Şekil - 203a’da görüleceği üzere AP ve M açısı, kenarlarının birbirine dikliği nedeni ile Hesabi ve Rasadi ufuk düzlemleri arasında kalan açıya eşittir. Şeklin üstüne çizilen bir düzlem üzerine AP, M ve GP noktalarının izdüşümü alınacak olursa; M noktasının AP’ye göre GP’ye daha yakın olduğu görülür. Bu durumda intersept yakın deyimi kullanılmaktadır. AP noktası ile M noktasının yerleri değişik olsa idi, M noktası AP’ye göre GP’den daha uzakta olurdu ki, bu durumda da intersept uzak deyimi kullanılmaktadır. Yani; ölçülen irtifa (Ho), hesapla bulunan irtifa (Hc)’den büyük ise intersept yakın, aksi durumda uzak olur. Bu durumda AP mevkii bilindiğine göre intersepti saptayarak bir seyircinin gerçek mevkii kolaylıkla bulunabilir.

İnterseptin yakın ve uzak olarak bulunacağı durumlar Şekil-203b’de şematik olarak gösterilmiştir.

Şekil – 203b İntersept

Bir mevki hattının çizimi için aşağıdaki üç elemana gereksinim vardır.

a. AP/DR mevkii

b. (a) İntersept. (Yakın ise (T), uzak ise (A))

c. Zn (Gök cisminin semti)

M AP

HcHo

GP

Ho < Hcİntersept UZAKSeyirci bulunduğunu zannettiği noktaya göreGP noktasından daha uzak

APM

Ho Hc

GP

Ho > Hcİntersept YAKINSeyirci bulunduğunu zannettiği noktaya göreGP noktasına daha yakın

M AP

HcHo

GP M AP

HcHo

GP

Ho < Hcİntersept UZAK

APM

Hc

GPAPM

Hc

GP

Ho > Hcİntersept YAKIN

18

Bu elemanlar bilindiğine göre, Şekil - 203c’de gösterilen mevki hattının çizimi aşağıdaki şekilde özetlenebilir.

a. Kabul edilen mevki AP/DR doğru olarak plotlanmalıdır.

b. AP/DR noktasından gök cisminin bulunduğu semte yani o yöne doğru bir doğru çizilerek bu hat üzerinde (semt hattı) interseptin yakın (T) veya uzak (A) olması durumuna göre

(1) Yakın ise coğrafi mevkiin yönünde (yani AP/DR ile GP arasında) çizilmelidir.

(2) Uzak ise coğrafi mevkiin aksi yönünde (yani AP/DR ile GP arasında değil AP/DR gerisinde) çizilmelidir.

(3) Semt hattı üzerinde doğru yönde olmasına dikkat ederek interseptin NM cinsinden değeri saptanarak bir nokta bulunur.

(4) Bu şekilde bulunan noktadan çizilen dik doğru; mevkii hattıdır.

(5) Mevki hattının üst kısmına en yakın tam dakikaya kadar rasadın yapıldığı zaman, alt kısmına ise rasadı yapılan gök cisminin adı yazılır.

Bu şekilde elde edilen bir mevki hattı ile aynı anda başka bir gök cisminden aynı yöntemlerle saptanan interseptten elde edilen mevki hattının bir evvelki mevki hattını kestiği nokta rasat anında geminin gerçek (Fix) mevkiidir.

Şekil – 203c Semt Hattı ve Mevki Hattı

Rasadi yüksekliği ölçmek için kullanılan alete sextant adı verilir. Sextant ile gökcisminin ufuk düzlemi ile yaptığı açı, derece ve dakika cinsinden ölçülür. Sextantın kullanımı, sextant bölümünde ayrıntılı olarak ele alınmıştır.

AP

SEMT HATTI

ASTRONOMİK MEVKİ HAATTI(CLOP)

AP ENLEMİ

AP BOYLAMI

17:56SPICA

SPICA

O44°

a

19

BÖLÜM 03 GÖK KÜRESİ VE UFUK SİSTEMİ KOORDİNATLARI 301. GENEL

Dünya Koordinat Sistemi enlem ve boylam olarak tanımlanır. Dünya üzerindeki bir nokta enlem ve boylam değerleri kullanarak tanımlanabilir. Gök küresi üzerindeki cisimler için de durum aynıdır. Bu cisimlerin bulundukları noktaları belirtmek için, küre üzerinde bir referans düzlem kabul edilir ve bu düzlemin küre üzerinde oluşturduğu hatta Gök Ekvatoru, düzleme de Gök Ekvator Düzlemi denir. Gök küresi üzerinde enlemin eşidi meyil veya Dik Açılım (Declination)’dır. Dik Açılım, gök ekvatorundan itibaren kuzey veya güneye doğru açısal mesafe olarak tanımlanır. Ölçülen bu değerin sonuna N veya S işareti konur. DEC kısaltması ile gösterilir. Dünya’daki bir konumun boylam değerinin karşıtı olan göksel koordinat elemanı ise GHA (Greenwich Hour Angle) Greenwich Saat Açısıdır. Greenwich boylamının gök küresi üzerindeki izdüşümünden itibaren batıya doğru gök cismine kadar ölçülen açısal değere verilen isimdir. 000° ile 360° ye kadar ölçülür.

302. GÖK KÜRESİ KOORDİNATLARI Temel Tanımlar :

a. Gök Küresi : Merkezi, Dünya merkezi ile aynı, yarıçapı sonsuza varan hayali küreye gök küresi (CELESTIAL SPHERE) denir. Gök cisimlerinin; Dünya’yı çepe çevre saran ve yarıçapı sonsuz olan bu hayali kürenin iç yüzünün üzerinde bulundukları varsayılır. Dünya’ya olan uzaklıkları ne olursa olsun bütün gök cisimlerinin bu gök küresinde bulundukları kabul edilmektedir. Astronomik Seyirde gök cisimlerinin mesafeleri göz önüne alınmaz.

b. Dünya’nın Dönüşü : Dünya’nın kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru dönüşü nedeni ile, gök küresindeki gök cisimlerinin dönüşü, doğudan batıya doğru gibi görünür. Bunun sonucu olarak, gök küresi üzerindeki cisimler bir seyirciye göre, önce doğu istikametinden doğarlar ve seyircinin boylamını geçtikten sonra batı istikametinde batarlar.

c. Gök Kutupları : Dünya ekseni uzantısının gök küresini deldiği iki noktaya gök kutupları denir. Dünya üzerindeki eşidi kutuplara uymak üzere kuzey (N) güney (S) olarak adlandırılırlar.

ç. Büyük Daire : Dünya’nın merkezinden geçen düzlemlerin; gök küresi üzerindeki kesitlerinden oluşan dairelere, Büyük Daireler denir. Gök küresini daima iki eşit parçaya bölerler.

d. Küçük Daireler : Dünya’nın merkezinden geçmeyen düzlemlerin gök küresi üzerindeki kesitlerinden oluşan dairelere, Küçük Daireler denir. Hiçbir zaman gök küresini iki eşit parçaya bölmezler.

e. Gök Ekvatoru : Her noktası gök kutbundan 90° açısal uzaklıkta bulunan gök küresi üzerindeki büyük daireye, Gök Ekvatoru denir. Başka bir deyişle, Dünya Ekvatorunun gök küresi üzerindeki izdüşümüdür.

f. Gök Boylamı veya Rasıt Boylamı : Gök küresi üzerinde, gök kutbundan ve başucu noktasından (Dünya üzerindeki seyircinin mevkiini Dünya’nın merkezi ile birleştiren doğrunun gök küresini deldiği üst taraftaki nokta) geçen büyük daireye, gök boylamı veya rasıt boylamı adı verilir. Başka bir deyişle gök boylamı Dünya üzerindeki (Yerel) boylamların gök küresi üzerindeki izdüşümleridir. Gök boylamının, seyircinin bulunduğu nokta ile göksel kutuplar arasında kalan yarısına üst boylam, diğer yarısına yani ayak ucu tarafında kalan kısmına ise alt boylam denir. Gök boylamı denildiği zaman ve başka bir şey belirtilmedikçe daima üst boylam olduğu anlaşılır.

20

Şekil – 302a Ekvator Koordinat Sistemi Elemanları

g. Saat Dairesi : Gök kutuplarından ve gök cisminden geçen büyük daireye saat dairesi denir. Saat dairesi; gök cisminden geçtiğinden, bu cismin Dünya çevresindeki günlük nispi hareketi ile beraber daima doğudan batıya doğru hareket eder. Saat dairesi ekvatora diktir.

h. Kutup Mesafesi (Polar Distance): Gök cisminin; saat dairesi üzerinde, yüksek kutuptan olan açısal mesafesine denir. “P” veya “CODEC” kısaltmaları ile gösterilir. Gök kutbundan itibaren 180° ye kadar derece, dakika ve saniye cinsinden ölçülür. Bir gök cisminin meyli, seyircinin mevkiinin enlemi ile ters işaretli ise, kutup mesafesi o zaman 90° + DEC olur.

ı. Meyil Dairesi (Diurnal Circle) : Şekil-302b’de görüldüğü gibi, gök cisminin; günlük zahiri izi olan bir küçük dairedir. Bunun üzerinde bulunan her noktanın ekvatordan olan uzaklığı, gök cisminin meyline eşittir. Yani gök cisminin zahiren üzerinde hareket ettiği ekvatora paralel bir küçük dairedir. Dünya üzerindeki enlem paralelinin aynısıdır.

Şekil – 302b Meyil Daireleri.

SAAT DAİRESİ

N

SGÖK EKVATORU

GÖK BOYLAMI

(RASITBOYLAMI)

Z

LAT

COLA

TD

EC

CODEC

(p)

SAAT AÇISI(BOYLAM AÇISI)

HA(t)

SAAT DAİRESİ

N

SGÖK EKVATORU

GÖK BOYLAMI

(RASITBOYLAMI)

Z

LAT

COLA

TD

EC

CODEC

(p)

SAAT AÇISI(BOYLAM AÇISI)

HA(t)

1

2 3

DÜNYANIN DÖNÜŞ EKSENİ

EKVATO

R

GÖK UFKU

GP NOKTASI

ENLEMİ

GP NOKTA

SIEN

LEMİ

BAŞ UCU

1

2 3

DÜNYANIN DÖNÜŞ EKSENİ

EKVATO

R

GÖK UFKU

GP NOKTASI

ENLEMİ

GP NOKTA

SIEN

LEMİ

BAŞ UCU

21

i. Meyil (Declination) : Şekil-302c’de belirtildiği gibi, gök cisminin saat dairesi üzerinde gök ekvatorundan olan açısal mesafesine meyil denir. Seyirde “DEC” veya “d” kısaltması ile gösterilir. 0° ile 90° ye kadar kuzey veya güneye doğru derece, dakika ve saniye cinsinden ölçülür. Gök cisminin, gök ekvatorunun kuzey veya güneyinde olması durumuna göre sonuna, N veya S işaretlerinden birini alır. Meyil (DEC), Dünya üzerindeki enlem değerinin eşitidir.

Şekil – 302c Yıldız Meyli (DEC) GP Noktası Enlemine Eşittir.

j. Saat Açısı veya Boylam Açısı (Hour Or Meridian Angle) : Şekil-302ç’de gösterildiği gibi, gök boylamı ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açı veya bu büyük daireler arasındaki gök ekvatoru yayına saat açısı veya boylam açısı denir. HA veya t harfi ile gösterilir. Gök boylamından doğuya veya batıya doğru 180° ye kadar ölçülür ve sonuna hangi yöne doğru ölçülüyor ise o yönün işareti (E veya W) konur.

k. Yerel (Mahalli) Saat Açısı (Local Hour Angle) : Gök (rasıt) boylamı ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında, gök kutbunda oluşan açı veya bu büyük daireler arasında kalan gök ekvatoru yayına, Yerel Saat Açısı denir ve LHA ile gösterilir. Daima rasıt boylamından batıya doğru 360° ye kadar ölçülür. Yerel Saat Açısı Şekil-302ç’de gösterilmiştir.

Rasıt boylamı yer üzerindeki bir mevkiden geçtiğinden sabit kalmakta olup, saat dairesinin gök cismi ile birlikte batıya doğru hareket ettiği kabul edildiğinden, Yerel Saat Açısı (LHA) daima rasıt boylamından batıya doğru ölçülür ve sonuna herhangi bir işaret almaz. HA ise yukarda işaret edildiği gibi rasıt boylamından batıya veya doğuya doğru saat dairesine kadar ölçülür. Azami 180° olur ve sonuna hangi yöne doğru ölçülmüş ise E veya W işaretini alır.

l. Greenwich Saat Açısı (Greenwich Hour Angle) : Greenwich boylamı ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında, gök ekvatorunda oluşan yay veya gök kutbunda meydana gelen açıya Greenwich Saat Açısı denir ve GHA kısaltması ile gösterilir. Şekil-302ç’de olduğu gibi daima Greenwich boylamından batıya doğru 360° ye kadar ölçülür.

90°

GP90°

GP

90°GP

60°

30°0°

30° N

30° S

60° N

60° S

N

S

DÖNÜŞ YÖNÜ

22

Şekil – 302ç Saat Daireleri ve Astronomik Seyirde Kullanılan Saat Açıları

GHA

GREENWICH BOYLAMI

SAAT DAİRESİ

GÖK BOYLAMI

LHA

HA

N

S

BAŞUCUNOKTASI

GHA

GREENWICH BOYLAMI

SAAT DAİRESİ

GÖK BOYLAMI

LHA

HA

N

S

BAŞUCUNOKTASI

GHA

GREENWICH BOYLAMI

ARIES SAAT DAİRESİYILDIZ

SAAT DAİRESİ

ϒ

GHAϒ

SHA

RAN

S

GHA

GREENWICH BOYLAMI

ARIES SAAT DAİRESİYILDIZ

SAAT DAİRESİ

ϒ

GHAϒ

SHA

RAN

S

23

GHA ile LHA Arasındaki Fark :

GHA – LHA = 360°– Boylam (λ)

LHA = GHA – Boylam (W)

GHA – LHA = Boylam dır.

LHA = GHA + Boylam (E)

m. Aries Saat Dairesi : Greenwich başlangıç boylamı, yersel koordinat sistemi için değişmez bir referans boylam olarak kullanıldığı gibi, gök küresi üzerinde de, Aries noktasından ve göksel kutuplardan geçen saat dairesi bu işlevi görür. Şekil-302ç’de gösterilen bu büyük daireye Aries Saat Dairesi denir.

n. Sağ Açılım (Right Ascension) : Aries noktasından geçen saat dairesi ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açıya veya bu saat daireleri arasındaki gök ekvator yayına, o gök cisminin Sağ Açılımı veya Matali denir ve “RA” kısaltması ile gösterilir. Şekil-302ç’de gösterildiği gibi, daima Aries saat dairesinden itibaren, gök cisminden geçen saat dairesi arasında doğuya doğru 360° ye kadar ölçülür.

o. Nücumi Saat Açısı (Sideral Hour Angle) : Aries saat dairesi ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında gök kutbunda oluşan açıya veya bu saat daireleri arasında kalan gök ekvatoru yayına, o gök cisminin Nücumi Saat Açısı denir ve “SHA” kısaltması ile gösterilir. Daima Aries Saat Dairesinden itibaren, gök cisminden geçen saat dairesi arasında batıya doğru 360° ye kadar ölçülür. Başka bir deyişle SHA ile RA aynı iki büyük daire arasındaki açıyı veya ekvator yayını ters yönde ölçerler.

SHA + RA = 360° dır.

Bu bağıntı Şekil-302ç’de gösterilmiştir.

ö. GHA ve Aries Noktaları Arasındaki İlişki : Astronomik Seyirde kullanılan yıldızların tümünün gök küresi üzerindeki mevkileri, DEC ve SHA’ları ile tanımlanır. Seyir amaçları için kullanılan bütün yıldızların GHA’larını bir almanak içinde toplamak ve cetveller şeklinde düzenlemek oldukça aşırı büyüklükte bir baskıya gereksinim gösterir. Bu nedenle aries noktasının her an için GHA’ları almanaklarda cetveller şeklinde gösterilmiştir. Yıldızların çok yavaş değişen SHA ve DEC değerleri ise ayrı bir liste halinde yine almanağın aynı sayfasında verilmiştir. Buna göre bir yıldızın GHA’ sı :

GHA ∗ = GHAγ + SHA formülü ile bulunur.

M

m

G

g

GHA

λLH

A

BATI

M

m

G

g

GH

A

λLHA

BATI

M

m

HALHA

BATI

LHA

HA

M

m

G

g

GHA

λLH

A

BATI

M

m

G

g

GH

A

λLHA

BATI

M

m

HALHA

BATI

LHA

HA

Şekil – 302d Zaman Diyagramında Saat Açıları Bağıntıları

24

Güneş’in, Ay’ın ve seyir amacı için kullanılan gezegenlerin gök küresi üzerindeki hareketleri belli kalıplarda olduğundan, ayrı ayrı cetveller şeklinde günlük olarak almanaklarda verilmiştir.

p. Tutulma Dairesi (Ecliptic): Güneş’in Dünya çevresindeki nispi hareketinin yörüngesi gök ekvatoruna göre kuzey ve güneye 23° 27',5 lık bir farklılık gösterir. Güneş’in günlük hareketinin yörünge üzerindeki sabit noktalarının geometrik yeri, bir büyük daire olup, bu büyük daireye Tutulma Dairesi (ECLIPTIC) denir.

Şekil – 302e Tutulma Dairesi

Şekil-302e’de görüldüğü gibi, Tutulma Dairesinin gök ekvatoru ile kesim noktalarına İlkbahar (Aries- ) ve Sonbahar (Libra- ) noktası denir. Bu noktalarda, Güneş’in meyli (DEC) sıfırdır.

Gerçek Güneş ilkbahar noktasında iken 21 Mart DEC = 00° 00'

“ “ yaz “ “ 22 Haz. DEC = 23° 27',5 N

“ “ sonbahar “ “ 23 Eyl. DEC = 00° 00'

“ “ kış “ “ 21 Ara. DEC = 23° 27',5 S

303. UFUK SİSTEMİ KOORDİNATLARI Ekvator sistemi koordinatları; tek başına gök küresindeki bir cismin mevkiini saptamaya veya her türlü problemi çözmeye (zaman problemleri dışında) yeterli değildir. Bu nedenle aynı

N

S

(EYLÜL)YAZ

DÖNÜMÜ(HAZİRAN)

(MART)

KIŞDÖNÜMÜ(ARALIK)

GÖK KÜRE

23° 27’,5 S

23°27’,5N

DOĞU

GÖK EKVATORU

TUTULMA DAİRESİ

DEVİNİM

N

S

(EYLÜL)YAZ

DÖNÜMÜ(HAZİRAN)

(MART)

KIŞDÖNÜMÜ(ARALIK)

GÖK KÜRE

23° 27’,5 S

23°27’,5N

DOĞU

GÖK EKVATORU

TUTULMA DAİRESİ

DEVİNİM

25

koordinatlar, gök ufku düzlemine göre çözümlenerek eksik kalan bağlantı tamamlanmıştır. Bu durum astronomik problemin çözümünde kolaylık sağlar.

Tanımlar :

a. Başucu (Zenith) : Dünya üzerindeki seyircinin mevkiini Dünya merkezine birleştiren doğrunun üst uzantısının gök küresini deldiği noktaya başucu noktası denir ve Z harfi ile gösterilir.

b. Ayakucu (Nadir) : Başucundan 180° uzaklıkta olan noktaya başka bir deyişle başucu noktasının anti podal’i olan noktaya ayakucu noktası denir ve Na kısaltması ile gösterilir.

Şekil – 303a Ufuk Koordinat Sistemi

c. Ufuk (Horizon) : Astronomik Seyir içerisinde karşılaşılacak ufuk kavramları aşağıda belirtilmiştir

(1) Yerküresel Ufuk : Dünya üzerinde, seyircinin bulunduğu noktada yer yüzüne teğet ve gök ufku düzlemine paralel olan düzlemin, gök küresi üzerindeki kesitine, yerküresel ufuk denir.

(2) Hissi Ufuk : Dünya üzerinde; seyircinin bulunduğu noktada, seyircinin göz yüksekliği seviyesinden geçen ve yerküresel ufuk düzlemine paralele olan düzlemin, gök küresi üzerindeki kesitine, hissi ufuk denir.

(3) Gök Ufku ( Hakiki Ufuk) : Dünya merkezinden geçen ve başucu doğrultusuna dik olan düzlemin gök küresi üzerindeki kesitine, gök ufku veya hakiki ufuk denir.

N

GÖK

UFKU

GÖKEKVATORU

LAT

COLA

T CODEC

DEC

ALTALT

COALT

HA

Az=Zn

S

BAŞ UCUNOKTASI

N

GÖK

UFKU

GÖKEKVATORU

LAT

COLA

T CODEC

DEC

ALTALT

COALT

HA

Az=Zn

S

BAŞ UCUNOKTASI

26

(4) Görünen Ufuk : Deniz ile gökyüzünün birleşir gibi göründüğü hatta, görünen ufuk denir. Seyircinin göz yüksekliğine göre değişir.

(5) Geometrik Ufuk : Yeryüzü şekline bağlı olarak meydana gelen kırılma nedeniyle oluşan ufuk düzlemine, geometrik ufuk denir. Geometrik ufuk bazen gök ufku anlamında da kullanılabilir.

Bu sistemde; başucu ve ayakucu noktaları yer küresinin kutuplarını, gök ufku da yer ekvatorunun kendisini temsil eder.

Şekil – 303b Astronomik Seyirde Tanımlı Ufuklar

ç. Dikey Daireler : Başucu ve ayakucu noktalarından geçen ve gök ufkuna dik olan büyük dairelerdir. Yersel koordinat sistemindeki boylamların benzeri olan dikey daireler, Şekil-303c’de gösterilmiştir.

d. Gök Boylamı (Rasıt Boylamı) : Başucu, ayakucu noktaları ve gök kutuplarından geçerek, gök ekvatoru ile gök ufkuna dik olan büyük daireye, gök boylamı denir. Şekil – 303c’de görüldüğü gibi, daima gök ufkunun kuzey ve güney noktalarından geçer.

e. Esas Semt Dairesi ( Prime Vertical) : Ufkun doğu ve batı noktalarından geçen ve ufuk düzlemi ile gök boylamı düzlemine dik olan büyük daireye; esas semt dairesi denir. Pv simgesi ile gösterilir.

Dip

KIRILMA

HİSSİ UFUK

YERKÜRESEL UFUK

GÖK UFKU

GÖRÜNEN UFUK

GEOMETRİK UFUK

AYAK UCU NOKTASI

BAŞUCU NOKTASI

Dip

KIRILMA

HİSSİ UFUK

YERKÜRESEL UFUK

GÖK UFKU

GÖRÜNEN UFUK

GEOMETRİK UFUK

AYAK UCU NOKTASI

BAŞUCU NOKTASI

27

Şekil – 303c Dikey Daireler.

f. Semt Açısı (Azimuth Angle - Az) : Gök boylamı ile gök cisminden geçen dik daire arasında, başucu noktasında oluşan açı veya bu dik daireler arasında kalan gök ufku yayına, semt açısı denir ve Az kısaltması ile gösterilir. Şekil 303ç’de semt açısı ile ilgili bağıntılar gösterilmiştir. Kuzey ve güneyden itibaren saat yelkovanı dönüş yönünde veya tersinde 180° ye kadar ölçülür. Ölçülen değerin önüne N veya S, sonuna da E veya W işaretleri konur.

Şekil-303ç Semt ve Semt Açısı Bağıntıları

BATI

DOĞUKUZEY

GÜNEY

Ps

Pn BAŞUCU

AYAKUCU

GÖKBOYLAMI

ESAS SEMTDAİRESİ

DİKEYDAİRE

GÖK UFKUBATI

DOĞUKUZEY

GÜNEY

Ps

Pn BAŞUCU

AYAKUCU

GÖKBOYLAMI

ESAS SEMTDAİRESİ

DİKEYDAİRE

GÖK UFKU

Az

Zn

ENLEM KUZEYHA BATI

Az = N 50° WZn = 310°

Zn

ENLEM GÜNEYHA DOĞU

Az = S 140° EZn = 40°

Az

ENLEM GÜNEYHA BATI

Az = S 40° WZn = 220°

Az

Zn

ENLEM KUZEYHA DOĞU

Az = N 140° EZn = 140°

AzZn

Az

Zn

ENLEM KUZEYHA BATI

Az = N 50° WZn = 310°

Zn

ENLEM GÜNEYHA DOĞU

Az = S 140° EZn = 40°

Az

ENLEM GÜNEYHA BATI

Az = S 40° WZn = 220°

Az

Zn

ENLEM KUZEYHA DOĞU

Az = N 140° EZn = 140°

AzZn

28

g. Semt (Azimuth) : Yer yüzü üzerindeki bir cismin yönüne kerteriz, gök küresi üzerindeki bir gök cisminin yönüne ise semt (Azimuth) denir. Sistem içerisinde tanımlarsak, ufkun kuzey noktası (gök boylamı) ile gök cisminden geçen dikey daireler arasında başucu noktasında oluşan açı veya bu dikey daireler arasındaki gök ufku yayına semt denir ve Zn kısaltması ile gösterilir. Kuzeyden itibaren daima saat yelkovanı dönüş yönünde 360° ye kadar ölçülür. Kerteriz gibi daima üç rakamlı olarak okunur.

ğ. İrtifa veya Yükseklik (Altitude) : Gök cisminin; gök ufkundan olan açısal mesafesine denir. ALT veya H kısaltması ile gösterilir. Dikey daire boyunca 90° ye kadar ölçülür.

h. Başucu Mesafesi (Zenith Distance) : Gök cisminin; başucu noktasından olan açısal mesafesine başucu mesafesi denir. Z, ZD veya COALT kısaltmaları ile gösterilir. Ufkun üzerinde bulunan gök cisimleri için dikey daire boyunca başucu noktasında 90° ye kadar ölçülür.

Şekil – 303d SIA

ı. İrtifa Paraleli : Gök ufkundan eşit irtifada bulunan bütün gök cisimlerinin üzerinde bulunduğu, küçük dairelerdir.

i. Mevki Açısı (Parallactic Angle) : Gök cisminden geçen irtifa dairesi ile saat dairesi arasında kalan açıya mevki açısı denir ve X harfi ile tanımlanır. Astronomik Seyirde kullanılmaz.

j. SIA : Gök cisminin doğuş ve batış noktaları ile esas semt dairesi arasındaki ufuk yayına, SIA (Amplitude) denir. Şekil-303d’de görüldüğü gibi, gök cisminin esas semt dairesinden olan yönüne bağlı olarak, önüne E veya W, sonuna da N veya S işaretleri konur. SIA seyirde A harfi ile gösterilir.

Örneğin Güneş’in doğuş anındaki semti Zn = 075° ise , SIA;

A = E 15° N olur.

PN

PS

BAŞ UCU

N

S

E

W

ESAS SEMTDAİRESİ

PN

PS

BAŞ UCU

N

S

E

W

ESAS SEMTDAİRESİ

29

BÖLÜM 04 KÜRESEL SEYİR ÜÇGENİ 401. GENEL

Astronomik Seyirde kullanılan ve seyir üçgeni olarak adlandırılan üçgen; Şekil-401’de de görüleceği gibi, gök küresi üzerinde oluşan üçgen ile bu üçgenin Dünya üzerindeki izdüşümünün meydana getirdiği üçgen olmak üzere iki kutupsal üçgendir.

Şekil – 401 Gök ve Yer Kürede Seyir Üçgeni.

Gök cisminden geçen dikey daire ve yine gök cisminden geçen saat dairesi ile rasıt boylamı arasında; seyircinin bulunduğu yarım küredeki kutup noktası esas alınarak çizilen, başka bir deyişle; seyircinin bulunduğu yarım küredeki kutup noktası, seyircinin başucu noktası ve gök cismi arasında oluşan üçgene Küresel Seyir Üçgeni denir.

Bu üçgenin birinci köşesi daima seyircinin bulunduğu yarım küredeki kutup noktasıdır. (Seyircinin bulunduğu yarı kürenin işaretini taşıyan kutba, üst kutup denir.) İkinci köşesi başucu noktasıdır (Z). Bu nokta; gemi açık denizde iken saptanan DR mevkii veya bunun yerine kabul edilen AP mevkiinin gök küre üzerindeki iz düşümüdür. Bu mevkiin koordinatları LAT ve LONG ile belirtilir. Üçüncü köşesinde ise gök cismi bulunur.

Gök cisminin koordinatları GHA ve DEC ile tanımlanır. DEC (meyil) gök cisminin gök ekvatorundan olan açısal uzaklığı olup 0° ile 90° arasında değişir. Kuzey veya güneyi belirtmek için ölçülen değerin sonuna N veya S harflerini alır. Gök cisminden geçen saat dairesi ile gök ekvatoru arasında kalan yayın açısal değeridir. Dünya üzerindeki enlemin benzeridir. Gök cisminin meyli (DEC) ve GHA’sı almanaktan istenen her an için kolayca bulunabilir.

30

402. KÜRESEL SEYİR ÜÇGENİNİN ELEMANLARI Astronomik Seyirde bulunulan enlemin N ya da S olması ve gök cisminin konumuna bağlı

olarak HA değişeceğinden dolayı dört farklı küresel seyir üçgeni oluşabilir. Olası seyir üçgenleri Şekil-402a-d’de gösterilmiştir.

Astronomik Seyirde kullanılan küresel seyir üçgeninin birinci kenarı; seyircinin başucu noktasından geçen rasıt boylamının, başucu noktasıyla kendine yakın gök kutbu arasında kalan yay parçasının, açısal uzunluğudur ve COLAT ile gösterilir. İkinci kenarı gök cisminden geçen saat dairesinin, gök cismiyle gök kutbu arasında kalan yay parçası olup, kısaca CODEC ile gösterilir. Üçüncü kenarı ise Başucu noktası ile gök cismini birleştiren büyük daire yayı parçasıdır. Kısaca COALT ile gösterilir.

Şekil – 402a Küresel Seyir Üçgeni HA=Batı (W)

a. Başucu Mesafesi : Başucu noktasından itibaren kuzeye veya güneye doğru kutup noktasına kadar ölçülen, açısal mesafedir. Başka bir deyişle, başucu noktasının gök ekvatorundan olan açısal mesafesi, enleme (LAT) eşittir. Gök kutbundan, gök ekvatoruna kadar olan açısal mesafe 90° olduğuna göre, başucu noktasından gök kutbuna kadar olan mesafe 90°–LAT olur ve kısaca COLAT ile gösterilir.

BAŞUÇUNOKTASI

LATLAT

COALT

CODE

C

ALT

GÖKEKVATORU

GÖKUFKU

HAN

S

GÖKBOYLAMI

SAATDAİRESİ

Zn

GREENWICHBOYLAMI

COLAT

DECDEC

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 40° KUZEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 35° KUZEYGHA : 080°

Zn = 360° - Az HA = BATI (W)

Az

BAŞUÇUNOKTASI

LATLAT

COALT

CODE

C

ALT

GÖKEKVATORU

GÖKUFKU

HAN

S

GÖKBOYLAMI

SAATDAİRESİ

Zn

GREENWICHBOYLAMI

COLAT

DECDEC

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 40° KUZEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 35° KUZEYGHA : 080°

Zn = 360° - Az HA = BATI (W)

Az

31

Şekil – 402b Küresel Seyir Üçgeni HA=Doğu (E)

b. Kutup Mesafesi : Gök cisminin; saat dairesi üzerinde, seyircinin bulunduğu yarım küredeki kutup noktasından olan açısal mesafesine denir. Gök cisminin, gök ekvatorundan olan açısal mesafesi meyil (DEC) olduğuna ve gök kutbuyla gök ekvatoru arasındaki açı 90° olduğuna göre, kutup mesafesi; gök cismi seyircinin başucu noktası ile aynı yarım kürede ise 90°-DEC, gök cismi seyircinin başucu noktası ile farklı yarım kürelerde ise 90°+DEC olur ve CODEC kısaltması ile gösterilir.

c. İrtifa : Bir gök cisminin; gök ufkundan olan açısal yüksekliğine, irtifa denir ve kısaca ALT veya H ile gösterilir. Şekil 4-1’de görüldüğü üzere gök cisminden ve başucu noktasından geçen ve gök ufkuna dik olan dikey daire üzerinde gök cisminin gök ufkundan ölçülen açısal yüksekliğine denir. Başucu noktası ile gök ufku arasındaki açısal mesafe 90° olduğuna göre, gök cismi ile başucu noktası arasında kalan açısal mesafe de 90°-ALT olur ve kısaca COALT ile gösterilir.

ç. Saat Açısı : Saat Açısı gök boylamı ile gök cisminden geçen saat dairesi arasında, kutupta oluşan açıdır. Rasıt boylamından itibaren, saat dairesine doğru, doğuya veya batıya doğru 180°’ye kadar ölçülür ve ölçülen yönü göstermek üzere sonuna mutlaka, E veya W işaretlerinden birini alır. Şekil – 402a’da saat açısının yönü BATI (W), Şekil – 402b’de ise DOĞU (E) olarak verilmiştir.

N

GÖK

UFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

COLA

T CODEC

DEC

DEC

ALTALT

COALT

HA

Az=Zn

S

BAŞ UCUNOKTASI

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 45° KUZEYBOYLAM : 015° DOĞU

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 25° KUZEYGHA : 280°

GREENWICHBOYLAMI

Az = Zn HA = DOĞU (E)

SAATDAİRESİGÖK

BOYLAMI

N

GÖK

UFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

COLA

T CODEC

DEC

DEC

ALTALT

COALT

HA

Az=Zn

S

BAŞ UCUNOKTASI

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 45° KUZEYBOYLAM : 015° DOĞU

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 25° KUZEYGHA : 280°

GREENWICHBOYLAMI

Az = Zn HA = DOĞU (E)

SAATDAİRESİGÖK

BOYLAMI

32

Şekil-402c Küresel Seyir Üçgeni HA = DOĞU (E)

d. Semt Açısı : Gök boylamı üzerinde, başucu noktasının kuzeyinden veya güneyinden, doğuya veya batıya doğru 180° ye kadar ölçülür ve daima başına rota açısında olduğu gibi N veya S, sonuna E veya W işaretlerinden birini alır. Şekil – 402b ve Şekil-402ç’de Semt (Azimuth) Açısının (Az) boylamın farklı taraflarından ölçüldüğü durumlar gösterilmiştir.

e. Semt veya Gerçek Azimuth (Zn) : Ho ve Hc hesaplamalarından sonra bulunan intersept (a) değerini plotlarken gereksinim duyulan bir değerdir. Daima ufkun hakiki kuzeyinden itibaren saat yelkovanı dönüş yönünde, gök cisminden geçen dikey daireye kadar, ufukta ölçülen açıdır. Başka bir deyişle başucu noktasında, gök cisminden geçen dikey daire ile gök boylamı arasında, başucu noktasının kuzeyinden itibaren saat yelkovanı dönüş yönünde 360° ye kadar ölçülen açıdır. Daima üç rakamla ifade edilir.

Astronomik Seyirde, küresel seyir üçgeninin kenarları ve açılarının durumuna göre karşılaşılabilecek seyir üçgenleri Şekil-402a – ç’de gösterilmiştir.

N

S

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 20° GÜNEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 45° GÜNEYGHA : 295°

Zn = 180°- Az HA = DOĞU (E)

GÖKBOYLAMI

GREENWICHBOYLAMI

SAATDAİRESİ

GÖKUFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

COLATCOLAT CO

DEC

DECDEC

ALT

ALT

COALT

HA

BAŞUCUNOKTASI

Az

Zn

N

S

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 20° GÜNEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 45° GÜNEYGHA : 295°

Zn = 180°- Az HA = DOĞU (E)

GÖKBOYLAMI

GREENWICHBOYLAMI

SAATDAİRESİ

GÖKUFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

COLATCOLAT CO

DEC

DECDEC

ALT

ALT

COALT

HA

BAŞUCUNOKTASI

Az

Zn

33

Şekil-402ç Küresel Seyir Üçgeni HA = BATI (W)

N

S

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 20° GÜNEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 45° GÜNEYGHA : 045°

Zn = 180°+ Az HA = BATI (W)

GÖKBOYLAMI

GREENWICHBOYLAMI

SAATDAİRESİ

GÖKUFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

CODEC COLA

T

DEC

DECALT

ALT

COALT

HA

BAŞUCUNOKTASI

Az

Zn

N

S

BAŞUCU NOKTASIKOORDİNATLARI

ENLEM : 20° GÜNEYBOYLAM : 025° BATI

GÖK CİSMİKOORDİNATLARI

DEC : 45° GÜNEYGHA : 045°

Zn = 180°+ Az HA = BATI (W)

GÖKBOYLAMI

GREENWICHBOYLAMI

SAATDAİRESİ

GÖKUFKU

GÖKEKVATORU

LAT

LAT

CODEC COLA

T

DEC

DECALT

ALT

COALT

HA

BAŞUCUNOKTASI

Az

Zn

34

BÖLÜM 05 SEYİRDE ZAMAN 501. GENEL

Astronomik Seyirden Parakete Seyrine, tüm seyir türlerinin bağımlı olduğu tek etken, zamandır. Med-cezir yüksekliklerinin hesaplanmasında ya da bir gök cisminin koordinatlarının bulunmasında “anlık” veya “zaman” bilgisi gerekirken, Runnig Fix. Elde etmek maksadı ile bir mevki hattını kaydırırken “geçen zaman” (Elapsed time) bilgisi gerekir.

Astronomik Seyirde amaç; fix mevkii bulmak olduğuna göre, daha önce açıklanan intersept teorisini kullanarak, Hc ve Ho arasındaki farkı (intersepti) ve bu farkın uygulanacağı semti (kerterizi) bulmak esas amaçtır. Karşılaştırma sonunda elde edilen bu değerlerle bulunan fix mevkiin doğruluğu, direkt olarak problemin çözümüne başlarken kullanılan zaman değerinin, doğruluğuna bağlı olarak gerçeğe yakın veya uzak olarak sonuç verir. Ho değeri eldeki seyir aletlerinin doğruluk ve sıhhati ile göz hassasiyetine bağlı olarak yapılan ölçüm ile kolayca bulunabilir. Hc değerinin bulunması için de, rasat yapılan andaki zaman değerini GMT olarak saat, dakika ve saniye cinsinden ölçmek şarttır. Aksi takdirde, zamanda yapılacak hata miktarı ile orantılı olarak bulunacak olan mevkiin hatası da o oranda artacaktır.

Yerin, kendi ekseni etrafındaki bir devrini tamamlaması için geçen zamana, gün denir. Bu kullanışlı bir birimdir. Ancak zaman periyodu gök cisimlerine nazaran esas başlangıç noktası ile değiştiğinden değişik zaman tanımlarına gereksinim vardır. Yerin dönüşü zaman olarak kullanıldığından, gök küresi üzerindeki cisimlerin konumları, Dünya’dan görüldükleri zaman ve tarihe bağlıdır.

502. ZAHİRİ ZAMAN (APPERENT TİME) Zaman hesabı için en uygun gök cismi, Güneş’tir. Zamanı; Güneş’in zahiri hareketiyle

ölçersek, Güneş’e göre zaman saptanmış olur. Güneş tam boylam üzerinde bulunduğunda semti; seyircinin mevkiine bağlı olarak, kuzey veya güney olabilir. Bu zamana, Zeval zamanı ve Güneş boylam bakımından 180° farklı mevkide bulunduğu zamana ise Gece Yarısı denir. Bu şekilde belirlenen zamana, Zahiri Zaman denir. Ancak bu şekilde ölçülen günlerin süreleri birbirine eşit değildir. Güneş’e göre yer küresinin ekseni etrafındaki dönüşü gün boyunca iki cismin birbirine göre olan mevkilerine bağlıdır. Dünya’nın Güneş etrafındaki yörüngesi üzerindeki dönüş hızı değişik olduğundan, yerin ekseni etrafındaki bir dönüşüne dayanan günün süresinde de değişiklik olacağı ortadadır.

Şekil – 502 Gün Uzunlukları ve Güneş’in Yıllık İzi.

GÜNEŞİN İZLEDİĞİGÖRÜNEN YOL

KIŞ

YAZ

KIŞ

İLKBAHAR

SONBAHAR

EN KISA EN UZUNGÖRÜNEN GÜN

GÜNEŞİN İZLEDİĞİGÖRÜNEN YOL

KIŞ

YAZ

KIŞ

İLKBAHAR

SONBAHAR

EN KISA EN UZUNGÖRÜNEN GÜN

35

Güneş; yıllık zahiri hareketini, gök ekvatoruna göre 23° 27'.5 meyilli olan ekliptik üzerinde değişken bir hızla yaptığından dolayı, Dünya’nın yörüngesi üzerindeki hızı sabit dahi olsa günün süresi yine değişik olacaktır. Şekil-502’de görüldüğü üzere, güneşin yıllık hareketini yaptığı ekliptik yörüngenin, bir düzlem üzerine iz düşümü alındığında, yaz ve kış gün dönümü zamanlarında; görünen gün süresi farklı olacaktır.

503. ORTALAMA GÜNEŞ ZAMANI (MEAN TİME) Zahiri zaman yukarıdaki nedenlerle düzgün bir zaman birimi olarak kullanılamaz. Zahiri

zamanın sakıncalarını ortadan kaldırmak ve Güneş zamanından yararlanmak üzere hayali bir Güneş düşünülmüş ve zaman, bu hayali Güneş’e göre oluşturulmuştur. Şekil-503’te olduğu gibi, Ortalama Güneş’in, ekliptik üzerinde hareket eden hakiki Güneş’in bir yıllık süratinin ortalamasına eşit ve düzgün bir hızla gök ekvatorunda doğuya doğru hareket ettiği kabul edilir. Ortalama Güneş’e göre ölçülen zamana, Ortalama Zaman (Mean time) denir. Herhangi bir anda zahiri zamanla ortalama zaman arasındaki farka ise Zaman Denklemi (Equation Time) denir. Bu durumda seyirci, doğuya veya batıya gidişte her boylam geçişinde devamlı olarak zaman dilimini değiştirmek zorunda kalacaktır. Bunu önlemek için Bölge Zamanı uygulanır.

Şekil – 503 Zaman Denklemi.

504. ZAMAN VE BOYLAM

Ortalama Güneş Dünya etrafındaki zahiri devrini doğudan batıya doğru 24 saatte yaptığına göre, Güneş; 24 saatte 360° lik boylam kat ediyor demektir. Bu nedenle boylamları zaman cinsinden ifade etmek mümkündür. Boylam ve zamanı birbirlerine dönüştürecek olursak;

360° lik yay = 24 saat

15° lik yay = 1 saat

1° lik yay = 4 Dakika

15’ lık yay = 1 Dakika

1’ lık yay = 4 Saniye

olarak ifade edilebilir.

23° 27’ 30"

GÖK EKVATORU

EKLİPTİK

HAKİKİ GÜNEŞ

ORTALAMA GÜNEŞ

ZAMAN DENKLEMİ

23° 27’ 30"

GÖK EKVATORU

EKLİPTİK

HAKİKİ GÜNEŞ

ORTALAMA GÜNEŞ

ZAMAN DENKLEMİ

36

Yayı veya boylamı zamana dönüştürmek için;

Zamanı, boylama veya açıya dönüştürmek için;

Yukarıda anlatılan dönüşümler Notik Almanakların arı sayfalarında bulunan “Derecenin Zamana Dönüştürülmesi” çizelgesi kullanılarak da yapılabilir.

505. ZAMAN DİYAGRAMI

Zaman problemleri basit bir diyagram ile çözülebilir. Zaman diyagramı denilen bu diyagram; boylam ve saat dairelerinin birbirlerine göre nispi durumlarının gösterilmesidir.

Şekil - 505 incelenirse, bir gözlemcinin Dünya’ya uzaydan bakarken güney kutup noktasını görüyormuş gibi düşünerek çizilmiş durum olduğu görülür.

Çizilen dairenin merkezi Ps güney kutup noktasının kendisini, çember ise ekvatoru temsil etmektedir. Şekilde saat yelkovanı yönü doğu (E), saat yelkovanının ters tarafı ise batı(W) yönünü göstermektedir.

KURALSAATLERİ 15 İLE ÇARP, DAKİKA VE SANİYELERİ 4’E BÖL

KALANI 15 İLE ÇARP

8s x 15 = 120°............................................... 120°

58d / 4 = 14° ; 2 x 15 = 30'....................... 14° 30' 27sn / 4 = 6' ; 3 x 15 = 45"...................... + 6' 45"

134° 36' 45"

8s 58d 27sn

KURALSAATLERİ 15 İLE ÇARP, DAKİKA VE SANİYELERİ 4’E BÖL

KALANI 15 İLE ÇARP

8s x 15 = 120°............................................... 120°

58d / 4 = 14° ; 2 x 15 = 30'....................... 14° 30' 27sn / 4 = 6' ; 3 x 15 = 45"...................... + 6' 45"

134° 36' 45"

8s 58d 27sn

37

Şekil – 505 Zaman Diyagramı

Zaman Diyagramı üzerinde bilgileri göstermek için bazı kısaltmalar kullanılmaktadır. Bunların anlamları sırası ile şunlardır.

M : Rasıdın üst boylamı m : Rasıdın alt boylamı G : Greenwich üst boylamı g : Greenwich alt boylamı HA (t) : Boylam saat açısı GHA : Greenwich saat açısı LHA : Yerel saat açısı SHA : Nucumi Saat Açısı λ : Boylam

: Güneş’in saat dairesi

γ : Aries saat dairesi : Yıldız saat dairesi

E : Doğu yönüne W : Batı yönüne

GM

LHA

g

SHA

m

HA

LH

A

GH

A

GM

LHA

g

SHA

m

HA

LH

A

GH

A

38

506. GREENWİCH ORTALAMA ZAMANI (GMT) Ortalama Güneş zamanının, Greenwich referans boylamına göre ölçülen değerine,

Greenwich ortalama zamanı (GMT) denir. Ortalama Güneş Greenwich alt boylamından geçtiği anda GMT 24:00:00 üst boylamından geçtiği anda ise GMT 12:00:00 olur. Almanakta bulunan bütün gök cisimlerinin koordinatları bu zaman birimine göre verilmiştir. Seyirciyi en fazla ilgilendiren zaman birimidir.

507. YEREL ORTALAMA ZAMAN (LMT) Ortalama Güneş’in yerel herhangi bir alt boylam üzerinde bulunduğu anda saatin 24:00:00,

üst boylam üzerinde bulunduğunda da 12:00:00 olduğu esasına dayanan saat sistemine Yerel Ortalama Zaman (LMT) denir. Ortalama Güneş Greenwich üst boylamında bulunduğu zaman Güneş’in GHA’sı 0°, alt boylamında bulunduğu zaman ise 180° dir. Greenwich başlangıç boylamında GMT ile LMT zaman değerleri aynıdır.

508. BÖLGE ZAMANI (ZT) Belirli bir bölgede aynı anda aynı zamanı gösteren saat sistemine bölge zamanı denir ve ZT

(Zone time) ile belirtilir. Yer küresi Şekil – 508a’da görüldüğü gibi 24 zaman bölgesine bölünmüş ve her bir zaman bölgesi bir kutuptan diğer kutba kadar 15° lik boylam sahasını kapsamaktadır. Bu sahalar, bölge veya ZONE olarak ifade edilirler.

Şekil – 508a Zaman Bölgeleri

Ortalama Güneş’in coğrafi mevkii bir saatte 15° lik boylam değiştirdiğinden Güneş, her bir saatte, bir zaman bölgesini geçiyor demektir. Bu bölgeler harf ve rakam sistemi ile numaralanmıştır.

Şekil – 508b’de de görüleceği gibi; Greenwich’den geçen 0° boylamının her iki tarafında kalan 7°,5 lik boylamlar arasındaki bölge sıfır bölgesidir. 15° W boylamının her iki tarafındaki 7°,5 lik saha +1 ve 15° E boylamının her iki tarafındaki 7°,5 lik sahada –1 bölgesi olarak adlandırılır. Bu bölgeleri gösteren rakamlara veya harflere ise ZONE DESCRIPTION (ZD) denir.

39

Bölge tanım rakamları veya harfleri Greenwich referans boylamının doğusunda ve batısında 12 şer adet olmak üzere toplam 24 adettir. Greenwich başlangıç boylamının doğusunda bulunan (180° boylamına kadar) ZD rakamları (-) işaretli, batısındakiler ise (+) işaretlidir.+12 ve –12 bölgeleri bir birleri ile çakışık olarak aynı bölgeyi tanımlar ve tarih değiştirme hattı bu bölgeden geçer. Bundan amaç seyirciye gereken GMT zamanını bulmada kolaylık sağlamaktır.

GMT = ZD – ZT olur.

Gemi kronometresinden her zaman GMT zamanı bilineceğine göre, ZD bilindiği takdirde, ZT olarak zaman her an için kolayca bulunabilir

Şekil – 508b Zaman Bölgeleri.

509. ZONE DESCRİPTİON (ZD) BÖLGE İŞARETİNİN BULUNUŞU Bulunulan bölgenin tanıtma rakamı veya harfini bulmak için, bulunulan boylam değeri

aşağıdaki sıra üzerinden işleme tabi tutulur. a. Boylam değeri 15° ye bölünür. b. Bölme işlemi sonunda, kalan; 7°,5 den küçük ise, bölüm sonucu doğrudan doğruya

Bölge Tanıtma (ZD) rakamını verir. c. Bölme işlemi sonunda kalan 7°,5 dereceden büyük ise, bölüme 1 ilave edilerek bulunan

rakam ZD olur. Bulunulan bölgenin merkez boylamı ise, yukarıdaki işlem sonucunda elde edilen bölge

tanıtma rakamının 15° ile çarpımı sonucu bulunur. MERKEZ BOYLAM = ZD x 15°

ZD rakamını bilmek, seyirciye; bulunduğu bölgenin, bölge zamanını (ZT) bulmasında yardımcı olur. ÖRNEK : Boylamı: 127° 13’2 W Boylamı: 127° 42’4 W olan mevkilerin bölge tanıtma (ZD) rakamları nedir ? Çözüm: 127°13’2/15 = 8 kalan 7°,5 den küçük (7°13’2) bu durumda ZD = +8 dir. 127°42’2/15 = 8 kalan 7°,5 den büyük (7°42’4) bu durumda ZD = +9 olur.

BÖLGE+ 2

BÖLGE+ 1

BÖLGE0

BÖLGE- 1

BÖLGE- 2

BATI BOYLAM DOĞU BOYLAM

0° 30°E15°E15°W30°W

BÖLGE+ 2

BÖLGE+ 1

BÖLGE0

BÖLGE- 1

BÖLGE- 2

BATI BOYLAM DOĞU BOYLAM

0° 30°E15°E15°W30°W

40

510. GMT İLE ZT ARASINDAKİ İLİŞKİ : Astronomik Seyirde gök cisimlerinin koordinatlarını bulurken gereksinme duyduğumuz

zaman ZT den çok GMT dir. Zira almanakta verilen bilgiler GMT zamanına göredir.

ÖRNEK

511. BÖLGE ZAMANI (ZT) VE YEREL ZAMAN (LMT) ARASINDAKİ İLİŞKİ : LMT; bölge zamanından, bölgenin merkez boylamından itibaren, doğuya veya batıya

doğru olan boylam farkının (dlo) zaman cinsinden değeri kadar bir farklılık gösterir. Notik almanaklarda bütün göksel olaylar (alaca karanlık, doğuş ve batış ve boylam geçiş zamanları) orta boylama göre ve LMT zamanı olarak verilmiştir. Eğer seyirci merkez boylamın doğusunda ise, göksel olaylar merkez boylamından önce oluşur. Bu hususun hiçbir zaman unutulmaması gerekir. Göksel olayın ZT olarak hesaplanabilmesi için almanaktan bulunan LMT değerine boylam farkının zaman değeri ilave edilir veya çıkartılır. (Merkez boylamın doğusunda ise çıkartılır, Batısında ise toplanır). Aşağıdaki örnekte Güneş’in doğuş zamanının ZT olarak bulunuşu gösterilmiştir.

MERKEZ BOYLAMIN BULUNUSU

87° 16' 24'' / 15 = 5 ; 12° 16' 24''12° 16' 24'' > 7° 30' ZD = 5 + 1 = 6

GÜNLλGÜNEŞİN DOĞUŞU

11 MART40° 00' 00'' N87° 16' 24'' W05 : 57

GÜNEŞİN DOĞUŞU ZT = ?

MERKEZ BOYLAM = ZD * 15 90° W

MERKEZ BOYLAMIN BULUNUSU

87° 16' 24'' / 15 = 5 ; 12° 16' 24''12° 16' 24'' > 7° 30' ZD = 5 + 1 = 6

GÜNLλGÜNEŞİN DOĞUŞU

11 MART40° 00' 00'' N87° 16' 24'' W05 : 57

GÜNEŞİN DOĞUŞU ZT = ?

MERKEZ BOYLAM = ZD * 15 90° W

: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART

λ

GMT : ?ZD' NİN BULUNUŞU

123° 36' 42'' / 15 =8 ; 3° 36' 42''3° 36' 42'' < 7° 30' ZD = 8 (E)

G 120° λ

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

GMT : ?

: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART

GMT : ?

123° 36' 42'' / 15 =8 ; 3° 36' 42''3° 36' 42'' < 7° 30' ZD = 8 (E)

G 120°

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

GÖK CİSMİGÜNZTZDGMTGÜN

GÜNEŞ6 MART

14 : 35 : 4286 : 35 : 426 MART

-

GÖK CİSMİGÜNZTZDGMTGÜN

GÜNEŞ6 MART

14 : 35 : 4286 : 35 : 426 MART

-

: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART

λ

GMT : ?ZD' NİN BULUNUŞU

123° 36' 42'' / 15 =8 ; 3° 36' 42''3° 36' 42'' < 7° 30' ZD = 8 (E)

G 120° λ

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

GMT : ?

: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART: 14 : 35 : 42: 123° 36' 42''E

ZT

GÖK CİSMİ : GÜNEŞ

GÜN : 6 MART

GMT : ?

123° 36' 42'' / 15 =8 ; 3° 36' 42''3° 36' 42'' < 7° 30' ZD = 8 (E)

G 120°

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

ZD = 8 (E)

ZD = - 8

GÖK CİSMİGÜNZTZDGMTGÜN

GÜNEŞ6 MART

14 : 35 : 4286 : 35 : 426 MART

-

GÖK CİSMİGÜNZTZDGMTGÜN

GÜNEŞ6 MART

14 : 35 : 4286 : 35 : 426 MART

-

41

512. GMT İLE LMT ARASINDAKİ İLİŞKİ : GMT ile LMT arasındaki ilişki, boylamın zaman olarak karşılığıdır. Aşağıdaki örnekte de

görüleceği gibi boylam değeri direkt olarak boylam farkını verir.

513. BOYLAM RASADI : Herhangi bir mevkide almanaktan Güneş’in doğuş ve batışı LMT olarak hesaplanıp, hangi zaman bölgesinde bulunulduğu biliniyorsa, Güneş’in doğuş veya batış zamanı ZT olarak hesaplanarak, bulunulan mevkiin boylamı kolayca bulunabilir.

BOYLAM DEĞERİ DİREKT OLARAK Dlo ' YU VERİR

GÜNLλGÜNEŞiN BATIŞIGÜNEŞiN BATIŞI

1 NİSAN39° 14' 42'' N68° 24' 53'' E18 : 05 : 00 GMTLMT = ?

Dlo = 68° 24' 53'' 04 : 33 : 39=d λ

G λ

d λ

GÜNGMTd λLMTGÜN

1 NiSAN18 : 05 : 0004 : 33 : 3922 : 38 : 391 NİSAN

+

BOYLAM DEĞERİ DİREKT OLARAK Dlo ' YU VERİR

GÜNLλGÜNEŞiN BATIŞIGÜNEŞiN BATIŞI

1 NİSAN39° 14' 42'' N68° 24' 53'' E18 : 05 : 00 GMTLMT = ?

GÜNLλGÜNEŞiN BATIŞIGÜNEŞiN BATIŞI

1 NİSAN39° 14' 42'' N68° 24' 53'' E18 : 05 : 00 GMTLMT = ?

Dlo = 68° 24' 53'' 04 : 33 : 39=d λ 04 : 33 : 39=d λ

G λ

d λ

GÜNGMTd λLMTGÜN

1 NiSAN18 : 05 : 0004 : 33 : 3922 : 38 : 391 NİSAN

+

M 90° 00' 00''87° 16' 24''λ-2° 43' 36''Dlo Dlo = 00 : 10 : 54

G90°W λ

Dlo

ZD = + 6

GÜNLMTDloZTGÜN

11 MART06 : 57 : 0000 : 10 : 5406 : 46 : 0611 MART

-

M 90° 00' 00''87° 16' 24''λ-2° 43' 36''Dlo Dlo = 00 : 10 : 54

G90°W λ

Dlo

ZD = + 6

GÜNLMTDloZTGÜN

11 MART06 : 57 : 0000 : 10 : 5406 : 46 : 0611 MART

-

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

ZT ; GMT' YE ÇEVRİLİRGÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

LMTZT

GÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

GÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

ZT ; GMT' YE ÇEVRİLİRGÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

GÜNGÜNEŞİN DOĞUŞUGÜNEŞİN DOĞUŞUZD

12 NİSAN06 : 45 : 0006 : 24 : 36- 3

LMTZT

GÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

GÜNZTZDGMTGÜN

12 NİSAN06 : 24 : 363

03 : 24 : 3612 NİSAN

-

42

Ayrıca Zaman Açı dönüşümleri için formül kullanmak yerine Notik Almanağın ilk sarı sayfasındaki dönüşüm cetvelini kullanmak daha pratiktir. Şekil – 513’te bu cetvelin kullanımına örnek olarak; 68° 52' 35" boylam değerinin zamana ve 15s 51d 41sn zaman değerinin de açıya, bu dönüşüm cetveli yardımı ile çevrilişi gösterilmiştir.

Şekil – 513 Derecenin Zamana Çevrilmesi Cetveli

LMTGMTdλ

06 : 45 : 0003 : 24 : 3603 : 20 : 24

-

3 *15 = 45°

24 / 4 = 00° 06'20 / 4 = 05°

λ

LMT İLE GMT ARASINDAKİ FARK BULUNUR.

LMTGMTdλ

06 : 45 : 0003 : 24 : 3603 : 20 : 24

-

3 *15 = 45°

24 / 4 = 00° 06'20 / 4 = 05°

+= 50° 06' 00'' E

LMTGMTdλ

06 : 45 : 0003 : 24 : 3603 : 20 : 24

-

3 *15 = 45°

24 / 4 = 00° 06'20 / 4 = 05°

λ

LMT İLE GMT ARASINDAKİ FARK BULUNUR.

LMTGMTdλ

06 : 45 : 0003 : 24 : 3603 : 20 : 24

-

3 *15 = 45°

24 / 4 = 00° 06'20 / 4 = 05°

+= 50° 06' 00'' E

43

BÖLÜM 06 ZAMAN ÖLÇEN ALETLER 601. GEMİ SAATLERİ (VARDİYA SAATLERİ)

Gemideki günlük zaman çizelgesinin, kendisine göre yürütüldüğü saatlerdir. Seyirci gemideki bütün saatlerin doğru ve ayarlı çalışmasından ve tam zamanında kurulmasından sorumludur. Bu maksatla; seyirci tarafından, gemi saatlerinden biri kronometre ile kontrol edilerek diğer saatler buna göre ayarlanır. GPS sisteminde seyir mesajı içinde zaman bilgisi mevcuttur, DGPS ile donatılmış gemiler uydu saat hataları düzeltildiğinden sistem saatini bir referans olarak kullanabilirler. Ancak hatası, radyo istasyonlarınca takip edilen kronometrelerin kullanımı esastır. 602. STOPWATCH’LAR

İstenilen herhangi bir zamanda çalıştırılıp durdurulabilen ve aradaki zaman aralığı, saniyenin ondalığına kadar doğru okunabilen saatlerdir. Gök cisimlerinden yapılan rasatlarda, fener karakteristiklerinin saptanmasında ve saatlerin ayarlanmasında kullanılır. Geçen zamanın (elapsed time) ölçülmesinde hassastır.

Bir saat zamanının işarı, akrep ile yelkovanının hareket sürati ile ölçülür. Örneğin rasat zamanının saptanmasında önce saniye göstergesini sonra yelkovanının ve daha sonra akrebin ışarları kayıt edilir. Diğer bir deyişle, önce saniye, sonra dakika, daha sonra da saat değeri okunarak kaydedilir. 603. KRONOMETRE

Astronomik Seyirde hassas olarak mevki bulmak, doğrudan doğruya rasat zamanının (zaman değerinin) doğruluğuna bağlıdır. Gemilerde seyirci, hesaplama yaparken kullanacağı zamanı kronometreden alır. Bütün kronometreler Greenwich ortalama zamanına göre değer gösterirler.

En iyi cins materyalden en hassas işçilikle yapılmış, ısı değişmelerinden çok az etkilenen hassas saatlere kronometre denir. Kronometreler askı halkaları ile sabitlenen kutularında muhafaza edilirler. Askı halkaları, geminin baş-kıç yalpaya düşmesi durumunda kronometrenin daima yatay olarak kalmasını sağlar. Genellikle gemilerde üç adet kronometre bulunur. Bu üç kronometreye istikrarlı olanından itibaren A, B ve C kronometreleri adı verilir. Bu üç kronometrenin ortalama değeri , gerçek GMT zamanına en yakın zamandır. 604. KRONOMETRE KULLANIRKEN DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR :

a. Kronometreler daima kapalı kutularda muhafaza edilir. b. Rasat veya saat ayarı için kronometre bir yerden diğer bir yere taşınmaz. Kronometre

yerine stopwatch bu amaca hizmet eder. c. Eğer kronometrenin mutlaka taşınması gerekiyorsa dolabından çıkartılır ve

kastanyolasından sıkılarak kilitlenir, emniyet kemeri bağlanır ve iki kulpundan tutarak taşınır. ç. Taşıma anında sağa sola çarpmamasına özel dikkat gösterilmelidir. d. Kronometrelerin gemide bulunduğu yer hava akımı ve ısı değişimleri az olan bir yer

olmalıdır. e. Kronometrelerin bulunduğu yerlerde büyük demir kitleleri, manyetik alan oluşturacak

alet ve cihazlar bulunmamalıdır. f. Sarsıntı ve titreşimleri emen lastik takozların aracılığı ile güverteye sabitlenmiş bir

dolapta bulunmalıdır. Ayrıca dolabın içinde kıtık, atkılı pamuk, sünger ve keçeden oluşan yumuşak yastıklar olmalıdır.

44

g. Kronometreyi okumak için açmak gerektiğinde yalnız en üstteki kapak açılıp cam üzerinden bakmalıdır.

h. Kronometre dolabında bir asgari-azami termometre bulunmalıdır. ı. Ayrıca dolabın içinde nem ölçecek bir higrometre ve nem alıcı kimyasal torbalar

bulunmalıdır. i. Kronometrenin bulunduğu yer herkesin gelip geçeceği ayak altı bir yer olmamalıdır. j. Kronometreler üç ayrı zaman periyoduna göre imal edilirler.

(1) Günlük kronometre: 30 saatlik kurgu taksimatı vardır. (2) İki günlük kronometre: 56 saatlik kurgu taksimatı vardır. (3) Haftalık kronometre: 8 günlük kurgu taksimatı vardır. (4) Günlük olanı her gün, diğerleri iki ve yedi günde bir aynı şahıs tarafından aynı

şekilde kurulmalıdır. k. Kronometrenin kurulması için kapağı açıldıktan sonra, kastanyolaları fora edilir.

Kronometre ele yatırılır. Özel emniyetli anahtarı yuvasına yerleştirilip saat yönü tersine çevrilerek kadran üzerindeki kurgu göstergesi okunur. Sıfır veya AP durumuna gelene kadar kurmaya devam edilir. İşlem bitince kastanyolalar kapatılarak, kapak kilitlenir ve yerine konur.

l. Kronometreler hiçbir zaman ileri veya geri alınmaz, ancak hatası saptanır. m. Kronometre yağlanması gerektiğinde, bu işlem tersaneler tarafından ilgili atölyede

yapılır. 605. KRONOMETRE HATASININ BULUNUŞU

Kronometrenin göstermiş olduğu zamanın GMT zamanına uymaması durumunda oluşan farka kronometre hatası denir ve CE kısaltması ile gösterilir. Bu hata ileri veya geri olabilir. Hata değerini gösteren rakamların yanlarında bulunan F ve S harflerinden F (fast) kronometrenin ileri gitme, S (slow) ise kronometrenin geri kalma durumunu belirtir. Kronometre hataları yer yüzündeki belirli radyo sinyal istasyonlarının vermiş olduğu saat ayarlarına göre saptanır. Saat ayarı veren istasyonların yerleri ve sinyal gönderme zamanları, Admiralty List of Radio Signals Volume-5’te belirtilmiştir.

Kronometrelerin doğru zamanı göstermesi, bulunulan bölgede saat ayarı veren istasyonlardan günde en az bir kez saat ayarı almakla sağlanır. Böylece her gün için kronometrenin günlük hatası saptanarak Kronometre Jurnalı’na kaydedilir ve bir önceki günden itibaren hata değişme oranı bulunur. ÖRNEK : 30 Ekim günü seyir durumundaki bir gemi; boylamı 138° 36',6 W olan DR mevkiinde bulunduğu esnada radyo sinyalleri ile gemi kronometresinin hatasını saptamak istemektedir. Saat ayarı veren radyo istasyonunun bulunduğu mevkiin boylamı 122° 16',4 W dir. İstasyon sinyal verdiği anda zaman ZT: 12:00:00 (istasyonun bulunduğu bölge) dir. Aynı anda kronometreden okunan değer ise 7:46:27 olarak kaydedilmiştir.

Gemi kronometresinin hatası nedir?

Not: Kronometre kadranları 12 saat dilimine bölünmüştür. Bu nedenle, kronometreden okunan zaman 07:46:27 gündüz veya gece saatlerini gösterebilir. Örnekte kullanılan ‘C’ harfi kronometre, ‘CE’ ise kronometre hatasını belirtmektedir.

ZTZDGMTCCE

: 12:00:00: + 8: 20:00:00: 19:46:27: 00:13:33 (S)

122°/15 = 8 ; ZD = +8

45

ÖRNEK : Bir gemi 10 Temmuz günü boylamı 46° 30',4 W olan DR mevkiinde bulunduğu esnada radyo sinyalleri ile kronometresinin hatasını bulmak istemektedir. Saat ayarının alınacağı telsiz kamarasındaki vardiya saatinin ZD +3 dür. ZT: 12:00:00 (istasyonun bulunduğu bölgede)’da saat ayarı veren istasyonun boylamı 77° 03',9 W olup, saat ayarı verildiği anda vardiya saati 14:04:20 iken gemi kronometresi 04:38:00 olarak okunmuştur.

Kronometrenin hata değeri nedir ? 606. KRONOMETRE JURNALİNİN TUTULUŞU

Zaman ölçen aletler, referans zamana (GMT) göre bazen değer kazanır, bazen de değer kaybederler. Bu; genellikle her gün için saniye ve saniye ondalıkları şeklindedir. Gemilerde kronometrelerin kayıtları tutulurken değer kazanma (+), kaybetme (-) olarak jurnallerde gösterilir. Saatler ortam değişikliği nedeni ile ileri gider veya geri kalırlar. Kronometrelerin ileri gitmesi veya geri kalması genellikle sıcaklık değişiminden olur. Bütün kronometreler iki ayrı sıcaklık için hassas olarak imal edilirler. Örneğin 13°C ile 25°C dizayn değerleri arasındaki sıcaklıklar için kronometre ileriye gider. Dizayn sıcaklığı dışındaki sıcaklıklar için ise kronometre geri kalır. ÖRNEK : Bir gemi 2 Aralık günü saat 16:20’de, boylamı 147° 40',6 W olan DR mevkiinde bulunduğu sırada Güneş’ten rasat yapmak için hazırlık yapmaktadır. Vardiya subayı bu amaçla saatini gemi kronometresi ile karşılaştırmak istemektedir. Gemi kronometresi hatasını tespit etmek maksadıyla; en son (+5) bölgesinde ve 20 kasım tarihinde ZT:12:00:00 iken saat ayarı almıştır. O gün için bulunan kronometrenin hatası 17d20sn ileridir (F). Kronometrenin ortalama günlük hatası ise 0sn,7 artmaktadır. 02 Aralık günü gemi kronometresinin hatası nedir?

ZTZDGMTZDZTWWE

: 12:00:00: + 5: 17:00:00: + 3: 14:00:00: 14:01:30: 00:01:30 (F)

WWEZTZDGMTCCE

: 14:04:20: 00:01:30 (F): 14:02:50: + 3: 17:02:50: 16:38:00: 00:24:50 (S)

GEMİGEMİ

KRONOMETREKRONOMETRE HATASI

İSTASYONİSTASYON

GEMİGEMİSAAT

SAAT HATASI

ZTZDGMT

ZTZDGMTGMT

: 12:00:00 20 KAS: + 5: 17:00:00 20 KAS

: 16:20:00 02 ARA:+ 10: 02:20:00 03 ARA: 17:00:00 20 KAS

147° 40’,6 / 15 = + 9 ; KALAN > 7°,5 ZD = +10

GEÇEN ZAMAN : 12 GÜN 09s 20d = 12,4 GÜN

12,4 GÜN x 0sn,7 = 9sn

00:17:20 0900:17:29 (F) 02 ARA

CE :TOPL.HATA :

CE :

46

Gemilerde kullanılan kronometre jurnalleri 31 günlük sayfalar şeklinde ve üç kronometre için hazırlanmıştır. Her gün alınan saat ayarına göre her üç kronometrenin hatası bu jurnale yazılır. Kronometre jurnalinin tutulmasından amaç iyi bir istatistik elde etmektir. Bu suretle kronometrenin sağlıklı olarak ortalama günlük hatası bulunabilir. Şekil–606’da kronometre jurnali sayfalarından bir kesit verilmiştir.

Şekil – 606 Kronometre Jurnali

607. QUARTZ KRİSTALLİ SAATLER Gemi kronometrelerinin yerini alan, onların istediği dikkat ve duyarlığa ihtiyaç

göstermeyen, çok az akım ile kendi bataryasını kendi tamamlayan modern saatlerdir. Bu saatler çalışırken, yalpa çemberleri ve darbeye karşı özel tedbirlere ihtiyaç göstermezler. Uygun ısı koşullarında ortalama hataları saniyenin 0,01 i kadardır. Atomik saatler (Rubidium , Cesium gibi) elektron enerji seviyeleri transit zamanlarından referans aldıklarından hata oranları binlerce yıllık bir süreç için mikro saniyeler düzeyinde kalır. Ancak bu saatler maliyetlerinin yüksek olması nedeniyle, uydu seyir sistemlerinde, OMEGA istasyonlarında ve gözlemevlerinde kullanılmaktadır. ÖRNEK : 18 NİSAN 2002 tarihinde, 40° 00'N , 54° 32' 12" W DR mevkiinde bulunan bir seyircinin, 80° 13' 36" mevkiinde bulunan radyo istasyonundan 12:00’da saat ayarı aldığında, saati 13:03:32 yi göstermektedir. Kronometre hatasını saptamak üzere telsiz kamarasından köprüüstüne giden seyircinin saati 13:06: 14’ ü gösterdiğinde, kronometre 16: 48:24 olarak tespit edilmiştir. Kronometre hatasını bulunuz.

RADYO İST.RADYO İST.

GEMİGEMİSAAT

SAAT HATASI

ZTZDGMTZDZTWWE

: 12:00:00: + 5: 17:00:00: - 4: 13:00:00: 13:03:32: 00:03:32 (F)

SAATSAAT HATASI

GEMİGEMİ

KRONOMETREKRO.HATASI

WWEZTZDGMTCCE

: 13:06:14: 00:03:32 (F): 13:02:42: - 4: 17:02:42: 16:48:24: 00:14:18 (S)

47

BÖLÜM 07 NOTİK ALMANAK 701. GENEL

Astronomik Seyir için gerekli olan, gökcisimlerinin gelecek koordinatları (ephemeris) bilgilerinin cetvel halinde bulunduğu kaynaklara Notik Almanak denir. Danimarkalı astronomi bilgini Tycho BRAHE 16.yüzyılın ikinci yarısında, yirmi seneyi aşkın bir zaman gök cisimlerini incelemiş ve KEPLER’in hareket üzerindeki bütün kanunlarını modern astronomiye uygulamıştır. İlk resmi almanak 1687 yılında Fransızlar tarafından yayınlanmıştır. Bu gün kullanılan almanak; Her Majesty’s Nautical Almanac Office ve Nautical Almanac Office U.S ortak basımının, Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi Başkanlığı tarafından yapılan Türkçeleştirilmiş eş baskısıdır. 702. NOTİK ALMANAĞIN ESASLARI

Seyirde kullanılan bütün gök cisimlerinin GHA ve DEC’lerini, GMT’nin (Greenwich Ortalama Saati) herhangi bir anı için elde edilmelerini sağlayan bilgiler, bu kitap içerisinde bulunur. Bunun dışında ihtiyaç olan ve kullanılan LHA ise aşağıdaki formül aracığı ile bulunur.

LHA = GHA ± λ Boylam batı ise işareti (-), Boylam doğu ise işareti (+) dır.

Notik Almanaklarda, Güneş ve Ay’ın doğuş batış zamanları ve alaca karanlık zamanları LMT zaman cinsine göre verilmiştir.(Greenwich referans boylamına göre)

Güneş, Ay ve dört gezegen için (seyirde kullanılan) GHA ve DEC değerleri bütün sene boyunca GMT’nin her saati için doğrudan doğruya çizelgelere geçirilmiştir.

Yıldızların SHA değerleri, üç günlük olarak verilmiş olup bunların GHA değerleri ise aşağıdaki formül yardımı ile bulunur.

GHA = GHA + SHA Bilgiler üçer takvim gününe ait olmak üzere karşılıklı iki sayfada gösterilmiştir. Sol

taraftaki sayfalarda Aries ( ), seyirde kullanılan dört gezegen ile yıldızlara ait bilgiler, sağ taraftaki sayfalarda ise, Güneş ve Ay’a ait bilgiler ve bunların doğuş batış zamanları ile alacakaranlık zamanları cetveller halinde verilmiştir. Açısal yükseklik düzeltme çizelgeleri bir kolaylık olması bakımından Notik Almanağın ön ve arka kapaklarının iç yanlarına ve bunların karşılarına yerleştirilmiştir.

703. ANA BİLGİLER

a. Günlük sol sayfalar : Şekil – 703a’da gösterilen sol sayfalar; GMT’nin her saati için Aries’in GHA’sını, seyirde kullanılan dört gezegenin; Venüs (♀), Mars (♂), Jüpiter ( ), Satürn (η) sırası ile GHA ve DEC değerleri ile yıldızların SHA ve DEC değerlerini içerir.

(1) Birinci sütunda tarih ve saat başı GMT zamanları bulunur.

(2) İkinci sütunda Aries’in GMT zamanına göre GHA’sı bulunur. Aynı sütunun en altında orta günde GMT zamanına göre Aries’in Greenwich boylamından geçiş zamanı verilmiştir.

(3) Üç, dört, beş ve altıncı sütunlarda soldan sağa, sırası ile Venüs, Mars, Jüpiter ve Satürn gezegenlerinin GMT zamanına göre GHA ve DEC değerleri verilmiştir. Her gezegenin parlaklığı ismi yanında yazılıdır. GHA kolonun altındaki v harfi yanındaki rakamlar, GHA’nın bir saat içindeki dakika cinsinden ortalama değişme miktarının bulunmasında kullanılır. (v) değeri solunda herhangi bir işaret yoksa daima (+) dır. Sadece Venüs için bazen (-) dir. DEC kolonunun altındaki (d) harfi ile yanındaki rakamlar, gök cisminin DEC. Değerinin bir saat içindeki dakika cinsinden ortalama değişme miktarı olup enterpole cetvellerinden gerçek değişme miktarının bulunmasında kullanılır. (v) ve (d) değerleri Aries için sıfırdır.

2

48

Şekil – 703a Günlük Sol Sayfa Örneği

49

(4) Yedinci sütundaki bilgiler, alfabetik sıraya göre 57 adet seçme yıldızın SHA ve DEC değerlerini kapsar. Altında ise dört gezegenin SHA’ları ile Greenwich boylamından geçiş zamanları verilmiştir.

b. Günlük sağ sayfalar: Gündüz zamanı gök cisimleri denilen, Güneş ve Ay hakkındaki bilgileri kapsar.

(1) Birinci sütunda tarih ve saat başı GMT zamanları bulunur.

(2) İkinci sütunda Güneş’in GMT zamanına göre GHA ve DEC değerleri yer alır. Güneş için sadece (d) değeri verilmiş, (v) değeri yerine ise Güneş’in üç günlük ortalama yarıçapı yer almıştır.

(3) Üçüncü sütun Ay’ın GMT zamanına göre GHA ve DEC değerini içerir. Ay’ın küçük (v) ve (d) değerleri her saat için ayrı ayrı verilmiş olup, üç güne ait yarıçap değerleri sütunun en altına yazılmıştır.

(4) Diğer sütunlarda ise LMT zamanına göre Güneş ve Ay’ın doğuş-batışı ve alaca karanlık zamanları bulunmaktadır.

c. Diğer Sayfalar : Almanakların diğer sayfaları; Astronomik Seyir usullerinin kullanılmasında yardımcı rolü olan önemli sayfalardır. Bunlar;

(1) 254 – 261inci sayfalar arasında, almanağın kullanılışı ile ilgili açıklama ve örnekler yer alır.

(2) 262 – 265 inci sayfalar arasında belli başlı yerleşim yerlerinin standart zaman değerleri listelenmiştir. Bu listelerde yer alan zaman değerleri GMT (UTC) zaman değerine ilave edilerek (Greenwich başlangıç boylamının doğusunda bulunan yerler için) veya çıkarılarak (Greenwich başlangıç boylamının batısında bulunan yerler için) ZT zaman değerleri bulunur.

(3) 266 – 276 ncı sayfalar arasında yıldız haritaları ve günlük sayfalarda yer alan 57 adet yıldızın da dahil olduğu 173 yıldızın SHA ve DEC değerleri aylık çizelgeler halinde verilmiştir. Bu değerler için enterpolasyon yapılması gerekmediğinden verilen bilgiler, günlük sayfalardaki 57 adet yıldıza ait değerler gibi kullanılabilir. Yıldızlar SHA değerleri küçükten büyüğe artacak şekilde listelenmişlerdir.

(4) 274 – 318 inci sayfalar arasında, Kutup Yıldızı Çizelgeleri, Mevkii Hattı Hesaplama Usulleri ve Mevki Hattı Çözüm Çizelgeleri yer alır.

(5) 318 inci sayfadan itibaren Derecenin zamana çevrilmesi, Artmalar ve Düzeltmeler ile Güneşin Doğuşu, Ayın Doğuşu vs yi Enterpole Etme Çizelgelerinin yer aldığı “Sarı Sayfalar” yer alır.

Diğer sayfalar içerisinde yer alan cetvel ve çizelgeler örnek problem çözümleri içerisinde detaylı olarak açıklanacaktır.

50

Şekil – 703b Günlük Sağ Sayfa Örneği

51

704. ÇİZELGELERE GİRİŞ Bir gözlemin yapıldığı zaman; gün, GMT olarak saat ve bunları izleyen dakika ve saniyeler

ile belirtilir. GHA ve DEC’in çizelge değerleri ile (v) ve (d) ye ait değerler gözlemin yapıldığı güne ait günlük sayfalardan elde edilir. Seçme yıldızların SHA ve DEC değerleri de günlük sayfalardan elde edilir. GMT’nin dakikalar için artma ve düzeltmeleri, sarı sayfalardaki artmalar ve düzeltmeler cetvelinden bulunur.

Sarı sayfaların sağ ve sol üst köşelerinde dakikalar yer alır. Saniyeler ise bu sayfalardaki cetvellerin birinci sütununda verilmiştir. (v) ve (d) düzeltmeleri aynı çizelgelerin ikinci bölümünden, (v) ve (d)’nin günlük sayfalardan alınan değerlerinin karşılığı olarak bulunur (Düzeltme değeri büyük karakterlerle basılmıştır.). (v) düzeltmesi, Venüs için (-) işaretle belirtildiği durumlar dışında daima (+) değer alır ve GHA değerine eklenir. (d) değeri ise günlük sayfalarda işaretsiz olarak verilir. Düzeltmenin işareti, DEC sütununun incelenmesi ile bulunur. Tam saate karşılık gelen DEC değeri ile müteakip saat başına ait DEC değeri arasında artış varsa düzeltmenin işareti (+) aksi halde (–) olur.

ÖRNEK : 14 Ekim 1997 günü GMT 22:47:08’de Venüs’ten rasat yapılmıştır. Venüs’ün koordinatlarını bulurken GHA değerine yapılacak (v) düzeltme miktarı nedir ?

Çözüm : a. 1997 yılına ait notik almanağın 14 Ekim tarihli sayfası açılır ve Venüs’e ait sütunun

altındaki (v) değeri alınır (-0’,4).

b. GMT zamanının dakika değeri ile sarı sayfalara girilir (47m ile)

c. Artmalar ve düzeltmeler çizelgesinde, günlük sayfalardan alınan (v) değerinin (-0’,4) karşısında bulunan değer aranan düzeltme değeridir. (-0’,3)

52

ç. Bulunan (v) düzeltmesi (-) olmadığı sürece GHA değerine ilave edilir. Bazen sadece Venüs için işareti (-) olur.

(d) Düzeltmesinde de (v) düzeltmesinin yönteminin aynısı uygulanır. Yalnız işareti günlük sayfalarda DEC değerinin artıp eksilmesi durumuna göre verilir. (d) değeri günlük sayfadan (1’,2) olarak ve buna karşılık düzeltme değeri 47m sayfasından (1’,0) dakika olarak bulunur. İşareti ise birbirini takip eden saatlere ait DEC değerleri incelenerek (+) olarak bulunur. Çünkü DEC değeri zaman ilerledikçe artmaktadır.

705. GÖK CİSİMLERİNİN KOORDİNATLARININ BULUNUŞU Gök cisimleri, Güneş sistemi ile Dünya’nın birbirine göre nispi hareketi nedeni ile Dünya üzerindeki bir seyirci tarafından gök küresi üzerinde her an değişik bir mevkide gözlemlenirler. Bu gök cisimlerinden bazıları hareketlerini kısa bir zaman süresinde tamamlarlar. Dünya’nın dönüşü nedeni ile aynı mevkide bulunan bir gözlemci Güneş, Ay ve bazı gezegenleri her gün birbirine yakın zamanlarda gözlemleyebilir. Görülebilen gök cisimlerinin adları ve sayıları gözlemcinin mevkiine göre değişir.

Gök cisimlerinin gök küresi üzerindeki konumları GHA ve DEC’leri ile tanımlanır. Bu nedenle günün her anı için göksel seyirde kullanılan gök cisimlerine ait, GHA ve DEC değerlerinin bulunması gerekir. Bu iş için Notik Almanaklardan yararlanılır.

Bir gök cisminin koordinatları bulunurken şu sıra izlenir.

a. Rasat yapılan tarih ve ZT saptanır.

b. ZT, GMT değerine çevrilir.

c. Rasat tarihi ile Almanağın ilgili sayfasına girilir.

ç. Koordinatları bulunacak olan gök cismi; Güneş, Ay veya gezegen ise.

(1) Almanağın günlük sayfasından gök cismi bulunur

(2) Sayfanın sol sütunundan, bulunulan gün ve verilen veya hesaplanan saatle GMT olarak girilir.

(3) Almanağın sarı sayfalarından dakika ve saniyeye karşılık gelen GHA artış miktarı bulunur ve saniye değerinin karşısındaki değer kaydedilir. Bu bulunan değer daima (2) nci maddede bulunan değere eklenir.

d. GHA ve DEC değerleri henüz bulunmamıştır. Bu değerlere (v) ve (d) düzeltmelerinin yapılması gerekmektedir. Bunun için:

(1) Almanakta verilen her gezegen için, günlük sayfalarının en altındaki (v) ve (d) Güneş için (d), Ay her saate ait (v) ve (d) değerleri tespit edilir ve bir yere kaydedilir.

(2) Rasat yapılan zamanın dakika değeri ile sarı sayfalara girilir ve (v) ile (d) değerlerine karşılık gelen düzeltme miktarları bulunur.

(3) (v) düzeltme değeri; Venüs’ün işaretinin (-) olduğu durumlar hariç daima GHA’ya ilave edilir.

(4) (d) düzeltme değerinin işareti ise DEC değerinin günlük sayfalardaki artma ve azalma durumuna göre ilave edilir veya çıkartılır.

e. DEC değerine dakika ve saniye düzeltmesi yapılmaz.

f. Yıldızlara (v) ve (d) düzeltmesi uygulanmaz.

53

ÖRNEK : 15 EKİM 1997 günü 04:27:12 GMT’de seyirci Venüs gezegeninden rasat yaparak mevkiini plotlamayı planlamaktadır, rasat cetvellerine giriş değerlerini hesaplamak için gereken; Venüs’ün koordinatları (GHA ve DEC) nedir ?

a. İlk olarak Notik Almanak 15 EKİM tarihli günlük sayfa açılır Venüs sütununda saat başı GMT değerine karşılık gelen GHA ve DEC değeri kaydedilir.

b. GHA’ya (v) düzeltmesi ve zaman artımı tatbik edilir

c. DEC’e (d) düzeltmesi tatbik edilir

GHA ♀ Dec

04:00:00 198° 28’,0 24° 18’,8 S 27:12 6° 48’,0 - v ( - 0’,5) - 0’,2 - d ( 0’,6) - + 0’,3

04:27:12 205° 15’,8 24° 19’,1 S

ÖRNEK : 28 OCAK 1997 tarihinde 03:37:10 GMT’de Aldebaran yıldızından rasat yapan bir seyirci rasat cetvellerine girmeden önce söz konusu yıldızın koordinatlarını hesaplamak istemektedir.

Çözüm :

GHA = GHA + SHA

54

GHA

Dec 03:00:00 172° 25’,2 16° 30’,1 N 27:10 6° 48’,6 - SHA

291° 03’,5 -

GHA 03:27:10 110° 17’,3 16° 30’,1 N

NOT: Toplama işleminin sonucu 360° den büyük çıktığında, bu sayının 360° den farkı alınır. Eğer formül gereği bir açısal değerden daha büyük bir açısal değerin çıkarılması gerekiyorsa; bu kez küçük olan açısal değere 360°ilave edilerek işlem yapılmalıdır.

ÖRNEK : 28 OCAK 1997 tarihinde 08:16:00 GMT’de vardiya subayı, Ay batmadan önce rasat yaparak akşam rasadında Astronomik Runnig Fix. Plotlamayı planlamaktadır. Rasat saatinde Ay’ın koordinatları nedir ?

Çözüm :

55

GHA Dec

08:00:00 68° 15’,4 0° 13’,7 N ↓ 16:00 3° 49’,1 - v (15’,2) 4’,2 - d (9’,4) - - 2’,6 08:16:00 72° 08’,7 0° 11’,1 N

706. GÖK CİSİMLERİNİN HA, GHA, LHA VE SHA’LARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Gök cisimlerinin HA, LHA ve SHA değerleri arasındaki bağıntılar; gök cisimlerinin

konumlarına bağlı olarak Şekil – 706a-c’den de görüleceği gibi farklılık arz eder.

a. Gök cismi yerel boylamın (rasıd boylamının) doğusunda ise HA (t) nin işareti daima (+) E’dir.

b. Gök cismi yerel boylamın batısında ise HA (t) nin işareti daima (-) W dir.

Şekil – 706a HA - LHA İlişkisi

HA

(W)

GH

A

λ

= LH

A

W

λ MG

GHALHA

HA(E)

MGW

HA

(W)

GH

A

λ

= LH

A

W

λ MG

GHALHA

HA(E)

MGW

56

c. LHA, 180° den küçük ise HA daima batıya doğru ölçülür. Yani işareti (W) olur.

ç. LHA, 180° den büyük ise HA daima doğuya doğru ölçülür yani işareti (E) olur.

d. GHA ile LHA arasındaki fark, Boylam veya 360° - Boylamdır.

Şekil – 706b GHA - LHA İlişkisi

GHA- LHA = Boylam GHA – LHA = 360 - Boylam HA = GHA – Boylam HA (W) = Boylam + GHA HA(W) = LHA HA(W) = LHA

Her iki şekilde görüldüğü gibi gök cismi rasıd boylamının batısındadır ve HA’nın işareti (W) olur.

e. LHA ile GHA arasındaki fark Boylam veya 360° - Boylamdır.

Şekil – 706c GHA LHA İlişkisi

Şekil – 706c de görüldüğü üzere her iki diyagramda da gök cismi rasıd boylamının doğusundadır ve yine görüldüğü gibi LHA, 180° den büyüktür. Bu durumda HA’nın işareti (E) olur.

W

λMG

GHA

HA=LHA

(W)

MGW

LHA

λ

GHA

W

λMG

GHA

HA=LHA

(W)

MGW

LHA

λ

GHA

W

λM

G

GHALHA

MGW

LHA

λ

GHA

HA(E)

HA(E)

W

λM

G

GHALHA

MGW

LHA

λ

GHA

HA(E)

HA(E)

57

707. GÜNEŞ’İN DOGUŞ VE BATIŞ ZAMANLARI İLE ALACAKARANLIK ZAMANLARININ HESAPLANMASI Gündüzleri ufuk net bir şekilde görüldüğü halde, gök cisimlerini (Güneş, Ay ve bazen

Venüs dışında) görmek olanaksızdır. Bu nedenle gündüz zamanlarında Güneş’ten başka bir gök cisminden rasat yapmak zordur. Gece karanlığında gök cisimlerinin parlak bir şekilde görünmelerine karşın ufku görmek genellikle olanaksız veya çok zordur. Bu nedenle de gece şartlarında rasat yapmak çoğu kez olanaksızdır. (Ay’ın ufku aydınlatmasından yararlanılabilir.)

Gök cisimlerinden rasat yapabilmek için gerek gök cisminin gerekse ufkun net olarak görünmesine gereksinim vardır. İşte hem gök cisminin hem de ufkun net olarak görüldüğü zamana ALACA KARANLIK denir. Bu niteliği nedeni ile Astronomik Seyirde alaca karanlık seyirci için çok önemlidir. Sabahleyin karanlığın bittiği an ile Güneş’in doğuşu arasındaki süreye sabah alacakaranlığı, akşamleyin Güneş’in batışı ile karanlığın başladığı an arasındaki süreye de akşam alacakaranlığı denir. Yeryüzüne ulaşan Güneş ışınlarının miktarı, Güneş’in ufkun altındaki açısal mesafesinin çoğalması oranında azalır.

Şekil – 707a’da görüldüğü gibi, Güneş’in ufkun altındaki açısal mesafesine bağlı olarak alacakaranlık üç kısma ayrılır.

a. Sivil alaca karanlık (Civil twilight) -6° b. Notik alaca karanlık (Nautical twilight) -12° c. Astronomik alaca karanlık (Astronomical twilight) -18°

Güneş’in üst kenarı görünen (Mer-i) ufuk üzerinde görüldüğü anda Güneş doğar, akşamleyin ise Güneş’in üst kenarı, görünen ufkun altına indiği anda Güneş batar. Kırılma nedeniyle ki, ufka yaklaştıkça kırılma artar. Güneş ufkun altında olduğu halde ufkun üstünde gibi görünür.

Şekil - 707a Alacakaranlık Zamanları

F- 253UFUK DÜZLEMİUFUK DÜZLEMİ

ASTRONOMİK A/K

SİVİL A/K

NOTİK A/KNOTİK A/K

ASTRONOMİK A/K

KARANLIK

F- 253F- 253

UFUK DÜZLEMİUFUK DÜZLEMİSİVİL A/K SİVİL A/K

KARANLIK

F- 253UFUK DÜZLEMİUFUK DÜZLEMİ

ASTRONOMİK A/K

SİVİL A/K

NOTİK A/KNOTİK A/K

ASTRONOMİK A/K

KARANLIK

F- 253F- 253

UFUK DÜZLEMİUFUK DÜZLEMİSİVİL A/K SİVİL A/K

KARANLIK

58

Alacakaranlık periyodu 18° ve takriben iki saat kadar sürer. Güneş’in merkezi ufkun 18° altına geldiği zaman (Sabah) karanlık azalarak astronomik alacakaranlık başlar, 12° altına geldiği anda astronomik alacakaranlığın bitmesiyle beraber notik alacakaranlık başlar. Notik alacakaranlık, Güneş’in merkezi ufkun 6° altına gelince biter ve sivil alacakaranlık başlar.

Akşamleyin Güneş’in üst çevresi ufkun altına indiği anda Güneş batar ve sivil alacakaranlık başlar ve Güneş’in merkezi ufkun altına 6° ininceye kadar devam eder. Bundan sonra notik alaca karanlık başlar.Güneş’in merkezi ufkun 12° altına indiğinde notik alacakaranlık biter ve astronomik alaca karanlık başlayarak Güneş’in ufkun altına 18° ye kadar inmesiyle sona erer ve karanlık başlar.

Almanaklarda Güneş ve Ayın doğuş/batış zamanları ile alaca karanlık zamanları LMT zamanına göre verilmiştir: Almanaklardaki ilgili sütunlarında verilen bu rakamlar, alaca karanlık sınır hatlarını verir. Yani doğuşta başlangıç zamanlarını, batışta ise bitiş zamanlarını verir. Daha basite indirgenecek olursa Seyirci akşam rasadı için SİVİL, sabah rasadı için NOTİK alaca karanlık saatlerini esas alacaktır. Ancak her iki koşulda da rasat notik alacakaranlık kesitinde gerçekleşmiş olacaktır.

Bazı göksel olayların, yüksek enlem derecelerindeki oluşumları almanaklarda, aşağıdaki işaretler kullanılarak gösterilmiştir.

Güneş ve Ay devamlı ufkun üstünde kalır.

Güneş ve Ay devamlı ufkun altında kalır.

Alaca karanlık bütün gece süresince devam eder.

ÖRNEK : 28 OCAK 1997 günü lat =41°31’,3 N, Long: 28°38’ E mevkiinde; Notik alacakaranlık ve Güneş’in doğuş zamanı nedir?

Çözüm :

• Notik almanakta 28 OCAK tarihli sayfa açılır ve bulunulan enlemin aralığında bulunduğu üst ve alt enlem değerleri (almanaktaki) karşısındaki zamanlar yazılır.

• Almanakların en son sarı renkli sayfalarında Güneş’in doğuş/batışını enterpole etme cetveli vardır. Bu cetvel kullanılarak gerçek enlem için ara değerler bulunur. Enlem için enterpolasyon cetveline; en yakın alt enlem ile bulunulan mevkiin enlemi arasındaki fark değeri, ardışık enlemler arasındaki fark ve ardışık enlemler arsındaki zaman farkı ile girilir. Cetvele girerken, bulunulan enleme en yakın iki enlem arasındaki farka enterpole aralığı denir. Bu örnekte enterpole aralığı 5° dir

• Çizelge-I’e, gerçek enlem ile çizelgede bu enleme en yakın enlem arasındaki fark ile soldaki uygun sütundan ve enterpole aralığındaki zaman farkına en yakın olan değer ile üstten girilir. Böylece elde edilen düzeltme değeri, çizelgedeki enleme karşı gelen zamana uygulanır. Düzeltmenin işareti kolayca ve akıldan bulunabilir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta her zaman, gerçek enlemden daha az değerdeki enlem değeri kullanılmaktadır.

Enterpolasyon cetveli ile bulunan düzeltme değerleri, orantı kurmak suretiyle daha hassas olarak hesaplanabilir.

Notik alacakaranlık zamanı;

5° enlem farkı için 6 dakika. fark ederse 1 31’,3 için

91’,3 x 6 / 300 = 1,8 dakika (cetvel kullanımı dikkat ve konsantrasyonun geliştirilmesi için tercih edilmelidir.)

59

• LMT olarak bulunan bu zamanların GMT ve ZT e çevrilmesi gerekir. Bunun için her zaman Şekil – 707b’de olduğu gibi bir zaman krokisinin çizilmesi hata yapılmasını önler. Hatırlanacağı gibi zamanın doğru tespit edilmesi mevkiin doğruluğu ile doğrudan ilişkilidir.

dlo = 30° - 28 31’,3 = 1° 28’,7

dλt = 5m 55s

ZT = LMT + dλt Şekil – 707b LMT - ZT dönüşümü

26 OCAK 29 OCAK

NOTİK A/K

06:19

06:1206:13

GÜNEŞ DOĞUŞ

07:26

07:1407:17

GÜNEŞ DOĞUŞ

07:23

07:1107:14

45°

40°

NOTİK A/K

06:16

06:1006:11

7m 12m 6m 12m1m 1m3m 3m41° 31’,3

1° 31’,35°

2m / 3 = 40sn 3m / 3 = 1m

06:11:40 LMT 07:15:00 LMT

26 OCAK 29 OCAK

NOTİK A/K

06:19

06:1206:13

GÜNEŞ DOĞUŞ

07:26

07:1407:17

GÜNEŞ DOĞUŞ

07:23

07:1107:14

45°

40°

NOTİK A/K

06:16

06:1006:11

7m 12m 6m 12m1m 1m3m 3m41° 31’,3

1° 31’,35°

2m / 3 = 40sn 3m / 3 = 1m

06:11:40 LMT 07:15:00 LMT

ZD = - 2dλt

G

ZD = - 2

dlongdλt

λ Mλ

ZD = - 2dλt

G

ZD = - 2

dlongdλt

λ Mλ

60

28 OCAK 1997 tarihinin bulunduğu sayfada yapılan işlemler ile orta gün olan 29 OCAK tarihine ait değerler bulunur. 28 OCAK’a ait doğru değerleri bulmak için, 28 OCAK’ın o sayfada orta günden önce mi, yoksa sonra mı olduğuna bakılır. Orta günden önce ise bir önceki sayfa orta günü değerleri, sonra ise bir sonraki sayfa orta gün değerleri alınarak o orta günler için de çözüm yapılır.

Bu işlemlerin sonucunda bulunan bu değerler orta günlere aittir. Bu örnekte 28 OCAK’ın orta günden önceki gün olması nedeni ile bir önceki sayfadaki 26 OCAK değerleri alınır.

26 OCAK ve 29 OCAK değerleri ile yapılan çözüm sonucunda elde edilen zamanların arasındaki farkın günlük ortalaması alınır. Bu değer; 26 OCAK veya 29 OCAK için bulunan zaman değerine uygulanarak 28 OCAK’a ait gerçek zaman değerleri elde edilir.

Üç günlük farklar;

Notik Alacakaranlık için 06:13 – 06:11 = 2 dakika,

Güneşin Doğuşu için 07:17 – 07:14 = 3 dakika olarak bulunur.

Bulunan bu fark değerlerinden Günlük Fark değerleri ise;

Notik Alacakaranlık için 2 / 3 = 40 saniye

Güneşin Doğuşu için 3 / 3 = 1 dakika olarak bulunur.

Tarih ilerledikçe Notik Alacakaranlık ve Güneş’in doğuşu daha erken bir saatte gerçekleştiğinden ve 28 OCAK, 29 OCAK’tan daha önceki bir tarih olduğundan bu fark değeri 29 OCAK’a ait değerlere ilave edilmelidir

06:11 +40 sn = 06:11:40 LMT

07:14 + 40 sn = 07:14:40 LMT

ZT = LMT + dλt

28 OCAK 1997 Notik A/K.............06:17:35

28 OCAK 1997 Güneş’in Doğuşu...07:20:35 olarak bulunur.

708. AYIN DOĞUŞ VE BATIŞ ZAMANLARININ HESAPLANMASI Ayın doğuş ve batış zamanlarının hesaplanması; Güneş’in doğuş ve batış zamanlarının

hesabı gibidir. Ancak Ay’ın hareketi düzenli olmadığından ve bir ay günü Güneş gününden daha uzun olduğundan Ay’ın doğuş ve batış zamanları ortalama her gün 50 dakika daha geç olur. Bir Ay günü 24 saat 50 dakikadır. Ay ve yıldızlara birlikte bakıldığında, Ay’ın; Yıldızlara göre doğuya doğru hareketli olduğu görülür.

Ay’ın Dünya’ya daha yakın olması ve yukarıdaki nedenler ile Ay’ın doğuş ve batışı hesaplandıktan sonra yapılan bir ek düzeltme ile doğru zaman saptanır. Bu düzeltme yapılırken boylam E ise bir önceki, W ise bir sonraki tarih ile bulunulan günün doğuş ve batış olaylarının arasındaki zaman farkı bulunur. Bu fark ve boylamla en son sarı sayfanın alt tarafındaki ikinci çizelgeden düzeltme değeri elde edilir.

Bu düzeltme boylam batı (W) ise o günkü değere eklenir, doğu (E) ise çıkarılır. Bulunan değer Ay’ın o gün için LMT olarak doğuş veya batış zamanıdır.

Güneş doğuş, batış saatlerini hesaplarken yapılmayan boylam düzeltmesinin, Ay’a uygulanmasının nedeni; Ay’ın declinasyonundaki hızlı değişimdir.

Ayın doğuş ve batış zamanlarının hesaplanması ile ilgili akış diyagramı Şekil – 708’de verilmiştir.

61

Şekil – 708 Ay’ın Doğuş/Batış Zamanı Hesabı Akış Diyagramı

ÖRNEK : 02 NİSAN 1997 tarihinde 42° 00’ N - Long 29° 00’ E mevkiinde bulunan bir seyirci için Ay’ın doğuş saati GMT ve ZT olarak nedir?

Çözüm : Boylam (E) olduğuna göre 02 ve 01 NİSAN 1997 günlerine ait Ay’ın doğuş zamanı bulunur.

İSTENEN TARİHTE, BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

GÜN İÇİN BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

ZAMAN FARKI VE BOYLAM DEĞERİ İLE EN SON SARI SAYFADA II. CETVELE GİREREK BULUNAN

DÜZELTME DEGERİNİ;

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

BOYLAM DOĞU(E)

BATI(W)

ÖNCEKİSONRAKİ

İSTENEN TARİH İLE ARASINDAKİ ZAMAN FARKINI HESAPLA

BOYLAM DOĞU(E)

BATI(W)

O GÜNKÜ DEĞERDEN

ÇIKART

O GÜNKÜ DEĞERE

EKLE

İSTENEN TARİHTE, BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

İSTENEN TARİHTE, BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

GÜN İÇİN BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

GÜN İÇİN BULUNULAN ENLEME GÖRE, ARDI SIRA GELEN ENLEMLERE AİT

ZAMANLARI ALMANAKTAN BUL

ZAMAN FARKI VE BOYLAM DEĞERİ İLE EN SON SARI SAYFADA II. CETVELE GİREREK BULUNAN

DÜZELTME DEGERİNİ;

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

ENLEM DÜZELTMESİNE GÖRE ZAMANI HESAPLA

BOYLAM DOĞU(E)

BATI(W)

ÖNCEKİSONRAKİ

BOYLAM DOĞU(E)

BATI(W)

ÖNCEKİÖNCEKİSONRAKİSONRAKİ

İSTENEN TARİH İLE ARASINDAKİ ZAMAN FARKINI HESAPLA

BOYLAM DOĞU(E)

BATI(W)

O GÜNKÜ DEĞERDEN

ÇIKART

O GÜNKÜ DEĞERDEN

ÇIKART

O GÜNKÜ DEĞERE

EKLE

O GÜNKÜ DEĞERE

EKLE

62

ÖRNEK : NATO üyesi ülkelerin Deniz Kuvvetleri unsurlarının icra ettiği tatbikata katılan TCG ZAFER (F-253) 02 AĞUSTOS 1997 tarihinde 43 07’ S – 108 56’ E mevkiinde Ay’ın doğuşu ile birlikte gemide bulunan SAT timlerini sinsi taarruz eğitimi maksadı ile tahliye edecektir. TCG ZAFER (F-253) Seyir subayı olarak tahliye saati; LMT, ZT, GMT ve yaz saati uygulayan Türkiye saati ile nedir?

01 NİSAN

02:26

02:1502:19

402:15

11m

4m

4m

45°

40°42° 2°

5°01:38

01:2501:31

13m

6m

48m m

02 NİSAN

LMT

ZD = - 2dlong

G λ

00:19 GMT 02:19 ZT02:15 LMT

dλt

dλt = 4mZT = LMT + dλt

Mλ01 NİSAN

02:26

02:1502:19

402:15

11m

4m

4m

45°

40°42° 2°

5°01:38

01:2501:31

13m

6m

48m m

02 NİSAN

LMT

01 NİSAN

02:26

02:1502:19

402:15

11m

4m

02:26

02:1502:19

402:15

11m

4m

4m4m

45°

40°42° 2°

5°45°

40°42° 2°

5°01:38

01:2501:31

13m

6m

01:38

01:2501:31

13m

6m

48m m 48m m

02 NİSAN

LMT

ZD = - 2dlong

G λ

00:19 GMT 02:19 ZT02:15 LMT

dλt

dλt = 4mZT = LMT + dλt

Mλ

ZD = - 2dlong

G λ

00:19 GMT 02:19 ZT02:15 LMT

dλt

dλt = 4mZT = LMT + dλt

Mλ

63

709. SEYİR HALİNDEKİ BİR GEMİDE RASAT ZAMANININ HESAPLANMASI Seyir halindeki bir gemide, rasat zamanının hesaplanması, iki aşamada yapılır. Birinci

aşamaya ilk yaklaşım ve ikinci aşamaya son yaklaşım denilebilir ve sırası şu şekildedir.

a. Bulunulan parakete mevkii enlemine en yakın tam enlem değeri ile notik almanağa girilir ve sivil alacakaranlık zamanı kaydedilir. Sivil alacakaranlığa ait bulunan bu değer LMT olmasına rağmen ZT olarak kabul edilir. Bu kabulde; LMT ile ZT arasında en fazla yarım saatlik bir fark olabileceği daima akılda bulundurulmalıdır. Bulunulan DR mevkiinden itibaren seyredilen rotada, gemi süratine bağlı olarak bulunan ZT zamanına kadar, DR mevkii plotlanır ve koordinatları hassas olarak kaydedilir. Bu mevkie “İlk Tahmin Noktası” denir. Bulunan bu DR mevkiin enlem ve boylamına göre sivil alacakaranlık zamanı ZT olarak yeniden hesaplanır.

b. Bulunan ZT değerine göre yeniden parakete hesabı yaparak ikinci bir DR mevkii plotlanır ve bu mevkiin koordinatları kaydedilir. Bu ikici DR mevkie “İkinci Tahmin Noktası” denir. Bu koordinatlara göre rasat zamanı hesaplanırsa bulunan değer ± 1 dakikaya kadar doğrudur. Bu noktaya da son yaklaşım denir.

01 AĞUSTOS

06:11

06:2306:17

1206:05

12m

6m

12m

40°S

45°S43° 07’

3° 07’5°

05:27

05:4005:36

13m

9m

41m m

02 AĞUSTOS

LMT

ZD = - 7

dlong3° 56’

G

22:49:16 GMT01 AĞUSTOS

05:49:16 ZT02 AĞUSTOS

06:05 LMT

dλt12m 44s

ZT = LMT - dλt

105°E 108° 56’ETÜRKİYE

ZD = - 3

01:49:16 ZT02 AĞUSTOS

01 AĞUSTOS

06:11

06:2306:17

1206:05

12m

6m

12m

40°S

45°S43° 07’

3° 07’5°

05:27

05:4005:36

13m

9m

41m m

02 AĞUSTOS

LMT

01 AĞUSTOS

06:11

06:2306:17

1206:05

12m

6m

06:11

06:2306:17

1206:05

12m

6m

12m12m

40°S

45°S43° 07’

3° 07’5°

05:27

05:4005:36

13m

9m

05:27

05:4005:36

13m

9m

41m m 41m m

02 AĞUSTOS

LMT

ZD = - 7

dlong3° 56’

G

22:49:16 GMT01 AĞUSTOS

05:49:16 ZT02 AĞUSTOS

06:05 LMT

dλt12m 44s

ZT = LMT - dλt

105°E 108° 56’ETÜRKİYE

ZD = - 3

01:49:16 ZT02 AĞUSTOS

ZD = - 7

dlong3° 56’

G

22:49:16 GMT01 AĞUSTOS

05:49:16 ZT02 AĞUSTOS

06:05 LMT

dλt12m 44s

ZT = LMT - dλt

105°E 108° 56’ETÜRKİYE

ZD = - 3

01:49:16 ZT02 AĞUSTOS

64

ÖRNEK : 05 HAZİRAN 1997 günü 255° rotasına göre 20 knots süratle seyretmekte olan bir geminin 16:00 ZT’daki DR mevkiinin enlemi 33° 45’ N ve boylamı 065° 19’ W olarak tespit edilmiştir.

İstenen : Güneş’in batış saatini en yakın dakikaya kadar Almanak yardımı ile bulunuz.

Çözüm : DR plot ile almanak karşılaştırıldığında bulunulan mevkiin 30°– 35 aralığında olduğu Güneş’in kabaca 18:58’den bir süre sonra batacağı Şekil - 709a’da görülmektedir. Saat 16:00’da seyircinin DR mevkiine en yakın, almanakta yazılı enlem karşılığı 35 dir ve bu enlemde Güneş 19:10’da, 30° enleminde ise 18:58’de 12 dakika daha erken batacağı tespit edilmiştir. Bu durumda 19:10 LMT zamanı ZT olarak kabul edilerek, 19:10’a kadar parakete plotu yapılacaktır.

Şekil – 709a Güneş Batış Saatinin DR Mevkii ile Karşılaştırılması

Şekil – 709b Hareket Halindeki Bir Gemide Güneş’in Batış Saatinin Hesaplanması

65

Şekil – 709b’de olduğu gibi parakete izi 19:10 ZT’a kadar ilerletildiğinde ilk yaklaşım mevkiinin koordinatlarının 33° 38’ N, 066° 38’ W olduğu haritadan tespit edilir ve bu değerlere göre ikinci yaklaşım zamanı ZT olarak hesaplanır.

İkinci yaklaşım zamanına kadar yapılan parakete plotu neticesinde, ikinci yaklaşım mevkiinin koordinatları; 33° 26’,5 N – 066° 47’,5 W olarak tespit edilir ve bu değerlere göre güneşin batışı yeniden hesaplanır.

Daha önce yapılan işlemden tek fark merkez boylamla ikici yaklaşım noktasının boylam farkıdır. Boylam farkı zamana çevrildiğinde son yaklaşım zamanı 19:33:09 ZT olarak bulunur. Başkaca bir deyişle gemi bu rota ve süratini muhafaza ettiği takdirde Güneş batarken 19:33:09 DR mevkiinde bulunacaktır.

dlong6° 38’

19:32:32 ZT19:06 LMT

dλt26m 32s

ZT = LMT + dλt

66° 38’W 60°W

tm

3° 28’

35°N

30°N33° 28’5° 12m

19:10

18:5819:06 LMT

8m

GÜNEŞİN BATIŞI

İKİNCİ YAKLAŞIMZAMANI

dlong6° 38’

19:32:32 ZT19:06 LMT

dλt26m 32s

ZT = LMT + dλt

66° 38’W 60°W

tm

3° 28’

35°N

30°N33° 28’5° 12m

19:10

18:5819:06 LMT

8m

GÜNEŞİN BATIŞI

İKİNCİ YAKLAŞIMZAMANI

dlong6° 47’,5

19:33:09 ZT19:06 LMT

dλt27m 09s

ZT = LMT + dλt

66° 47’,5W 60°W

tm

3° 04’

35°N

30°N33° 26’,55° 12m

19:10

18:5819:06 LMT

8m

GÜNEŞİN BATIŞI

SON YAKLAŞIMZAMANI

dlong6° 47’,5

19:33:09 ZT19:06 LMT

dλt27m 09s

ZT = LMT + dλt

66° 47’,5W 60°W

tm

3° 04’

35°N

30°N33° 26’,55° 12m

19:10

18:5819:06 LMT

8m

GÜNEŞİN BATIŞI

SON YAKLAŞIMZAMANI

1

BÖLÜM 08 SEKSTANT 801. GENEL

Sekstant; Astronomik Seyrin temel gereçlerinden biridir. Seyirci ile ufuk ve gökcismini birleştiren hatlar arasında kalan açıyı doğru ve hassas bir şekilde ölçmek için kullanılır. Başka bir deyişle gök cisimlerinin ufuktan olan açısal yüksekliklerini veya dünya üzerindeki maddelerin dikey veya yatay açılarını ölçmeye yarayan bir alettir. Yaygın olarak bilindiği gibi denizcilerin bu maksatla kullandıkları ilk gereç rütbe kroslarıdır, hassasiyetin dışında bunun zor yanı gök cismine ve ufka eşzamanlı bakma gereğidir, ancak iyi bir denizci gökcisminin ufuktan yüksekliğini bir derecelik bir hata ile söyleyebilmelidir.

Modern sekstantların üretilmesine değin Gök küre ile ilgilenenler tarih boyunca değişik gereçler kullanmışlardır. Bunlardan en yaygın olanı Usturlab veya Astrolab’dır. Şekil - 901’de Türk Gökbilimci Uluğ Bey’in Semerkant’ta özellikle Güneş rasatları ve Namaz vakitlerinin hesaplanması için kullandığı, Usturlab’ın daha gelişmişi olarak kabul edilen “Rubu Tahtası” gösterilmektedir.

Şekil – 801 Sekstantın Geliştirilmesine Kadar Kullanılan “ Rubu Tahtası”

802. SEKSTANTIN OPTİK PRENSİBİ Sekstantın optik prensibini ilk açıklayan Newton olmasına karşılık kullanılması 1730

yılına kadar gecikmiştir. Sekstantın kelime karşılığı “altıda bir” dir. Ölçek kısmı 60°lik bir yay parçası olmasına karşın ölçme spektrumu 120° dir. Bir ışının iki düzlem ayna yardımı ile aynalar arasındaki iki kez yansıtılan, gelen ışının; ilk ve son yönleri arasındaki açının, aynalar arasındaki açının iki katına eşit olması prensibine dayanır.

Gök cisminden gelen ışının yansıma düzlemi, rasat hattından geçen dik düzlemdir. Sekstant düşey olarak tutulduğunda yansıma düzlemindedir ve aynalar bu düzleme dik durumdadır. Sekstant düşey olarak tutulduğunda gösterge kolu sıfırda ise, aynalar birbirlerine paralel olacaktır.

2

Şekil – 802 Sekstantın Optik Prensibi

Şekil – 802’de görüldüğü gibi YBUT noktaları sırasıyla iki aynadan yansıttırılan ışının yönüdür. (B) büyük ayna (gösterge aynası) (U) küçük ayna (ufuk aynası) dır, YB yönü ile UT yönü (T) noktasında kesişirler. Bu nedenle YTU açısı gelen ışın ile son yansıyan ışın arasındaki açıyı verir.

Aynalar arasında oluşan açı ise UDB açısıdır ki, bu açı; B aynasından (büyük ayna) yansıyan ışın ile U aynasından (küçük ayna) yansıyan ışınların normalleri (dikleri) arasındaki açıdır. (n) Şekilden de görüleceği üzere bu açı (d) açısına eşittir.

Bu nedenle gelen ışın ile yansıyan ışın arasındaki açı, aynalar arasındaki açının iki katı olur Bir sekstantın ölçme yayı üzerinde okuduğumuz açı, gerçek değerden farklıdır. Ölçme yayı 60° olduğu halde gerçekte 2° lik bir değer 1° olarak gösterilmektedir. Bu şekilde sekstantın ölçme yayı üzerinde 120° lik açısal değer okumak olasıdır.

803. SEKSTANTIN PARÇALARI Sekstant yapı itibariyle, adını aldığı bir dairenin 1/6 sı olan ölçme yayı ve bunun üzerinde

optik kurallara göre kullanılan aynalar ve teleskoptan oluşmuştur. Bir sekstantın parçaları Şekil – 803a ve b’de ayrıntılı olarak gösterilmiştir.

a. İskelet (Frame) : Üzerinde sekstantın diğer parçaları bulunur. Madeni olan iskelet hangi düzlemde açı ölçülecek ise o düzleme paralel olarak tutulmalıdır.

b. Yay Kısmı (Arc) : Pirinçten yapılmış, bir daire çerçevesinin 1/6 sı kadar, üzerinde 120° lik taksimat bulunan (bazı sekstantlarda bu ölçek 140° ye kadar değişir) bazen gümüş platin karışımından imal edilen, alt tarafında dişlisi bulunan bir parçadır. İskeletin üzerindeki bir noktayı merkez kabul eden bu yay, iskeletin çerçevesini oluşturur.

c. Gösterge Kolu (Index Arm): İskeletin merkezinden geçen eksen etrafında, iskelet düzlemine paralel yay üzerinde hareket edebilen bir parça olup Uzade Kolu olarak ta bilinir. Sonsuz dişliyi yaydan ayırmakla serbestçe hareketi sağlanır. Kolun üzerinde merkeze gelecek şekilde dik olarak büyük ayna yerleştirilmiştir. Bir yükseklik ölçmek için gösterge kolunu hareket ettirmek gerekir.

Y

B

UT

D

n

d

y

N

E

YBE=EBU, YBU=2EBUBUN=NUT, BUT=2BUNYBU=BTU+BUT

N

Y

B

UT

D

n

d

y

E

EBU=BNU+BUNBTU=YBU-BUTBNU=EBU-BUNBTU=2EBU-2BUNBTU=2(EBU-BUN)BTU=2BNU=2BUD

Y

B

UT

D

n

d

y

N

E

YBE=EBU, YBU=2EBUBUN=NUT, BUT=2BUNYBU=BTU+BUT

N

Y

B

UT

D

n

d

y

E

EBU=BNU+BUNBTU=YBU-BUTBNU=EBU-BUNBTU=2EBU-2BUNBTU=2(EBU-BUN)BTU=2BNU=2BUD

3

Şekil – 803a Sekstantın Parçaları.

ç. Büyük Ayna (Index Mirror) : Sekstant düzlemine dik olarak gösterge kolu üzerinde monte edilmiş bir düzlem aynadır. Bu ayna yardımı ile açısal yüksekliği ölçülecek gök cisminin ışınını küçük ayna üzerine yansıtılır.

d. Küçük Ayna (Horizon Glass) : Sekstantın iskeleti üzerinde, gösterge kolu sıfır derecede iken büyük aynaya paralel bir durumda, sekstant düzlemine dik olarak yerleştirilmiş, yarısı çıplak cam, diğer yarısı ise sırlı bir aynadır. Büyük aynadan yansıyan gök cisminin ışını bu ayna vasıtası ile göze yansıtılır.

e. Mikrometre Dramı ve Verniye Taksimatı (Hassas Ölçme Tamburatası): Gök cisminin yüksekliğini; derece, dakika ve saniye cinsinden ölçmeye yarar. Mikrometre dramının tam bir devrinde , Gösterge kolu 1° ilerler, dramı okumak için verniyenin sıfırı referans alınır.

Şekil – 803b Sekstantın Parçaları.

4

f. Teleskop : Ufuk düzleminin ve gök cisimlerinin küçük aynadan yansıyan görüntülerini daha net görebilmek için iskelet üzerindeki yuvasına monte edilmiş tekli bir dürbündür.

g. Renkli Camlar : Ufuk düzleminin ve gök cisimlerinin gözü rahatsız edecek oranda parlak olmaları durumunda; küçük ve büyük ayna arasında ayarlanabilir şekilde iskelet üzerinde yerleştirilmiş renkli camlardır.Bu renkli camlar yardımı ile özellikle güneşten yapılacak rasatlarda daha sağlıklı ölçüm yapılabilir.

h. Elektrik Donanımı : Sekstantın tutamağı içindeki yuvalarına konan pillerle çalışan ve yay üzerini aydınlatan basit bir el feneridir. Alacakaranlık zamanlarında ölçülen açısal değerin kolayca ve doğru olarak okunmasını sağlar.

804. SEKSTANTIN HATALARI Astronomik Seyir amaçları için kullanılan sekstantın başlıca iki tip hatası vardır.

a. Kullanıcı tarafından düzeltilemeyen hata hatalar: Kullanıcı tarafından hiçbir şekilde düzeltilemeyen, ancak bilinene değerleri düzeltme olarak hesaplamalarda göz önünde bulundurulan hatalardır.

(1) Merkezi hata (Centering Error) : Sekstant gösterge kolu merkezinin, sekstant yayını oluşturan dairenin tam merkezinde bulunmaması nedeni ile oluşan hatadır. Bu hata sekstantın imal edildiği firma laboratuarlarında yapılan testler sonucu saptanır. Bu hatanın değeri ölçülen açısal yüksekliklere göre farklılık göstereceğinden, bu değerler Şekil – 804a’da görülen sekstantın özel sertifikasında belirtilmiş olup, sertifikalar sekstantın yapısına göre sınıflandırılmışlardır.

(a) A sertifikasına sahip olan sekstantlarda, merkezi hata; en çok 40 saniyedir. Belgelerinde her 15° lik açısal değerler için hata miktarları belirtilmiştir.

(b) B sertifikasına sahip olan sekstantlarda, merkezi hata 2 dakikayı geçmez. Bu sekstantların belgelerinde her 30° lik açısal değer için hata miktarları verilmiştir. Merkezi hata miktarı 2’ dan fazla olan sekstantlara sertifika verilmez.

(2) Prizmatik Hata : Ayna yüzeylerinin düz olmamasından ortaya çıkan hatadır.

(3) Renkli Camlar Hatası : Renkli camların yüzeylerinin düz olmamasından ortaya çıkan hatadır.

Yukarıda açıklanan ve gözlemci tarafından düzeltilemeyen bu hatalar laboratuarlar tarafından saptanarak sekstantın sertifikasına toplam hata olarak her yükseklik değeri için kaydedilmiştir. Sekstantın imalatı sırasında fabrikasyon olarak ortaya çıkan bu hata; Alet Hatası (Instrument Error)olarak tanımlanır ve “I” ile gösterilir.

Şekil – 804a Sekstant Sertifikası.

5

b. Sekstantın Düzeltilebilen Hataları : Bir sekstant ile doğru ölçüm yapabilmek için, önce bu sekstantın doğru ölçüm yapabilecek nitelikte olması gerekir. Bu nedenle kullanmadan evvel, bir sekstantın hataları, kullanıcı tarafından bilinmeli ve düzeltme olanağı bulunanların düzeltilmesi gereklidir.

(1) Büyük aynanın (index mirror) sekstant düzlemine dik olmaması : Hatasız bir sekstantta, büyük ayna sekstant düzlemine dik olmalıdır. Bu hatanın saptanması şu şekilde yapılır. Sekstant sol elin avucu içine yatırılıp büyük ayna kullanıcıya bakacak şekilde tutularak gösterge kolu ortalama bir değere getirilir ve büyük ayna tarafından bakılır. Şekil 804b’de görüldüğü gibi eğer bu ayna; sekstant düzlemine dik değilse aynadan görülen ölçme yayının görüntüsü ile gerçeği arasında bir kırıklık görülür. Bu görüntü büyük aynanın sekstant düzlemine dik olmadığını belirtir. Aynanın arkasındaki vidalar ile oynamak suretiyle, bu kırıklık giderilene kadar ayar yapılır.

Şekil - 804b Büyük Aynanın Sekstant Düzlemine Dik Olmaması.

(2) Küçük Ayna (Ufuk Aynası)’nın Sekstant Düzlemine Dik Olmaması : Küçük aynanın sekstant düzlemine dik olması doğru ölçüm yapılması açısından çok önemlidir. Gösterge kolunu 0°’ye ayarlayıp teleskoptan uzak bir maddeye bakarak bu hata tespit edilebilir.

Şekil - 804c Küçük Aynanın Sekstant Düzlemine Dik Olmaması

Eğer bu madde bir yıldız ise bu durumda; yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü aynı düşey doğrultuda veya çakışık bir bütün halinde görünmelidir. Eğer yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü farklı bir doğrultuda görülüyor ise, bu durumda küçük aynanın sekstant düzlemine dik olmadığı anlaşılır.

6

Diğer yöntemde ise; sekstant değerleri sıfırlanarak sekstant 45° sağa veya sola yatırılarak Şekil – 804ç’de görüldüğü gibi ufka bakılır. Eğer ufuk hattının gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü düz bir hat şeklinde görülüyorsa ayna düzleme diktir. Aksi durumda dik değildir. Küçük aynanın sekstant düzlemine dik olmaması durumunda, aynanın arkasındaki ayar vidaları ile ayarlama yapılarak bu hata düzeltilebilir. Düzeltme yapıldıktan sonra yıldıza bakılırsa, yıldızın hayali görüntüsü ile gerçek görüntüsü çakışmış, ufuk hattına bakılırsa ufuk hattındaki kırıklık düzelmiş olur.

Şekil – 804ç Küçük Aynanın Sekstant Düzlemine Dik Olmaması

(3) Büyük ve Küçük Aynalar Birbirine Paralel Olmaması Durumu : Bu hatayı anlayabilmek için, gösterge kolu 0° ye ayarlanıp bu durumda ufuk hattına bakılır. Ufuk hattında hayali ufuk ile gerçek ufuk çizgisi bir doğru şeklinde devam ediyor ise, aynalar birbirine paraleldir denir. Eğer ufuk hattında Şekil 804d’de görüldüğü gibi bir kırıklık görülüyor ise, Büyük ve Küçük Aynalar birbirlerine paralel değildir.Bu durumda; küçük aynanın yan tarafındaki ayar vidası ile hata düzeltilmelidir.

Şekil – 804d Büyük ve Küçük Aynaların Birbirine Paralel Olmaması

Aynaların paralellik hatası ile küçük aynanın diklik hatası birbiri ile ilişkili olduğundan, birinin bozulması diğerini de etkileyecektir. Bu nedenle küçük aynanın ve büyük aynanın diklik ayarları yapılırken çok dikkatli yapılmalıdır. Paralellik hatasının düzeltilmesi sırasında hata doğruya yakın düzeltildiği takdirde diğer ayarlar bozulabilir. Diğer ayarların bozulmaması için, küçük aynanın paralellikten doğacak çok küçük bir hatası, Gösterge Hatası (Index Error) adı altında saptanarak, sekstantın alet hatası olarak hesaplamalarda işaretine (+/-) göre uygulanır.

7

805. GÖSTERGE HATASININ (INDEX ERROR) BULUNMASI Seyirci tarafından yapılan düzeltme

işleminden sonra, sekstantın son hatasının bulunarak, ölçülen yüksekliğe cebirsel olarak tatbik edilmesi gerekir. Hata miktarı +/- 3’ dan daha az olduğu takdirde o sekstant ile yükseklik ölçülebilir. Gösterge hatasını bulmak için gösterge kolu 0°’ye alınır ve ufka bakılır, ufuk ile ufkun görüntüsü birbirini takip ediyorsa hata yoktur. Şayet görüntü birbirini takip etmiyorsa, mikrometre dramı ile oynayarak küçük ayna üzerindeki ufuk görüntüsünün devamlı olması sağlanır. Bu işlem yapıldıktan sonra, sekstant sağ bileğin gezdirilmesi suretiyle düzlemden uzaklaştırıl-dığında da devamlılığın sağlanması gerekir. Bu durumda mikrometre dramı ile oynayarak devamlılık sağlanır ve sekstant üzerinden değer okunur.

Şekil – 805’de mikrometre dramı ile verniyenin sıfır göstergesinin iki durumu gösterilmektedir. Birinci durumda; ok sıfırın sağında ise sekstant az ölçüyor demektir. 0° nin sağ tarafındaki 5° lik yay parçasına “Artı Yay” denir ve hatanın işareti (+) dır. Ok sıfırın solunda ise sekstant fazla değer ölçüyor demektir.0° nin sol tarafındaki yaya parçasına da “Asli Yay” denir ve hatanın işareti (-) olur. Her iki durumda da bulunan hata miktarı ölçülen sekstant yüksekliğine işaretine bağlı olarak tatbik edilir.

Değerler okunurken bir noktayı unutmamak gerekir. Bu nokta şudur; sekstant mikrometre dramının dizayn şekli, sıfırdan itibaren sol tarafa doğru okunan değerler artacak şekildedir. Bu nedenle artı yay üzerinde tespit edilen, artı hatalar için mikrometre dramı üzerinde okunan değerler 60’ dan çıkartılır ve geri kalan miktar (+) hata olarak sekstant ile ölçülen yüksekliğe ilave edilir.

Bu şekilde bulunan hataya Gösterge Hatası (Index Error) denir ve “IE” kısaltması ile gösterilir. Bulunan bu hata ölçülen yükseklik değerine fabrikasyon hata ile birlikte tatbik edilir. Gösterge Hatası ve Fabrikasyon Hatanın cebirsel toplamından oluşan düzeltmeye ise Alet Hatası Düzeltmesi (Index Correction) denir ve “IC” kısaltması ile gösterilir.

Alet Hatası Düzeltmesini (IC) bulmak için aşağıda belirtilen değişik metotlar kullanılır.

a. Güneşin Yarıçap Rasadı ile : Sekstantın tüm ayarlarını yaptıktan sonra alet hatası ve gösterge hatasından meydana gelen toplam hatayı saptamak için ;

(1) Sekstant ile güneşe bakılır ve güneşin gerçek görüntüsü, bir defa üstten bir defa da alt kenarından hayali görüntüsüne teğet duruma getirilir.

(2) Birinci işlem yapıldığı andaki (iki işlemde de) değerler okunur ve kaydedilir. Okunan değer, doğru ölçüm yapılmış ise güneşin o günkü görünen çapının iki katıdır.

(3) Ölçümün yapıldığı güne ait almanak sayfasından güneşin yarıçap değeri bulunur.

(4) Almanaktan bulunan yarıçap değeri dört ile çarpıldığında bulunan değer, ölçüm sonunda bulunan değere eşitse ölçümde hata yoktur.

(5) Sekstantın sağ tarafından okunan değerin aynı olmaması (birinde eksi diğerinde artı) aradaki farkın yarısı kadar, sekstant hatası olduğunu gösterir.

05

5ASLİ YAY

ARTI YAY

05

5ASLİ YAY

ARTI YAY

Şekil – 805 Hatanın Okunması.

8

(a) Sekstantın sağ tarafında okunan değerle sol tarafında okunan değer arasındaki fark bulunur.

(b) Sağ taraftaki değer, sol taraftaki değerden büyükse IC (+) artı olarak bulunmuştur. Aksi durumda ise hata miktarı (-) eksidir. Bulunan artı veya eksi değerler ikiye bölünerek hata miktarı bulunur.

b. Yıldız Rasadı İle : Sekstantın gösterge kolu 0° de sabitlenerek belirli bir yıldıza bakılır. Sekstanta hata yoksa, yıldızın hayali görüntüsü ile gerçek görüntüsünün, birbirine çakışık tek bir görüntü vermesi gerekir. Eğer yıldızın gerçek görüntüsü ile hayali görüntüsü ayrı ayrı görünüyor ise; verniye ile ince ayar yapılarak yıldızın hayali ve gerçek görüntüsü çakıştırılır ve bu durumda sekstanttaki değeri okunur.

(1) Okunan değer (+) yay tarafında ise, IE (+) olur.

(2) Okunan değer Asli yay tarafında ise, IE (-) olur.

c. Ufuk Rasadı ile : Ufku rasat ederek de gösterge hatası bulunabilirse de bir gök cismi ile saptama olanağı varken, bu yöntem seçilmemelidir. Ancak diğer yöntemlere nazaran daha pratiktir.

Küçük miktardaki gösterge hatalarını düzeltmeye uğraşmak, küçük aynanın ayar vidaları üzerinde aşındırıcı etki yaratacağı için tercih edilmemelidir. +/- 3 dakikadan fazla gösterge hataları (IE), küçük ayna arkasındaki ayar vidası ile azaltılmaya çalışılmalıdır.

806. SEKSTANTDA ÖLÇÜLEN YÜKSEKLİĞİN OKUNMASI VE ÖLÇME TEKNİĞİ Bir gök cisminin görünen ufuktan olan açısal yüksekliğini ölçmek için, hata kontrolları ve

ayarı yapılmış bir sekstant, sağ el ile tutamağından yatay düzleme dik olarak tutulur. Teleskop göze ayarlandıktan sonra, gösterge kolunun kaba ayarı için mandalına basılıp gök cisminin ufka yakın görüntüsü elde edilinceye kadar kola hareket verilir. Gösterge kolu, cisim ufuk çizgisine yakın görülünce mandalı bırakılarak kitlenmiş olur. Bundan sonraki işlem, hassas ayar verniyesine hareket vererek gök cisminin ufku teğet durama getirilmesidir.

Şekil – 806a Gökcisminin Ufka Teğet Olmasının Kontrolü

Gök cisminin ufka tam teğet olduğunu anlayabilmek için Şekil – 806a’da görüldüğü gibi sağ el ile bileği hafifçe sağa veya sola oynatılarak sekstanta bir salınım (swinging) yaptırılır, bu durumda cismin ufka tam teğet olduğu an kolayca saptanır.

Bu uygulamadan sonra teğet anı hassas olarak saptanıp, ölçülen açısal yüksekliğin okunmasına sıra gelir. Mikrometre dramı üzerinde 60 eşit parçaya bölünmüş bir kısım vardır. Her bir taksimat bir dakikayı belirler: Yine dram üzerindeki 9 taksimat alınarak 10 eşit parçaya

9

bölünerek bir verniye taksimatı oluşturulmuştur. Bu suretle dakikanın onda birini okumak olasıdır. Sekstantı okurken önce yay üzerindeki değer alınır. Daha sonra verniyenin sıfırının karşısına denk gelen dram üzerindeki sayı okunur, daha sonra dram ile verniye çizgilerinden çakışan çizgi ondalık olarak dakika değerini verir. Şekil – 806b’de 19° 31’,6 , Şekil – 806c’de ise 0° 56’,3 olarak okunan değerler gösterilmiştir.

Sekstant ile yıldız rasadı yapılırken, yıldızın daha kolay ufka indirilmesi için güneş ve ay rasat tekniğinden ayrı bir yöntem kullanılır. O da, yıldıza bakılarak ufkun yıldıza çıkartılmasıdır. Bunun için sekstantı ters tutularak ölçüm işlemi yapılır. Bu nedenle yıldız rasatları için, bilinen üç kuralı öğrenmede yarar vardır.

a. Sekstantın gösterge kolu 0° ye ayarlanarak yıldıza bakılır. Sonra yıldızın görüntüsünü kaybetmeden gösterge kolu yavaş yavaş hareket ettirilerek, yıldızın görüntüsü ufka gelene kadar bu harekete devam edilir. Yıldız tam ufukta göründüğü an yükseklik okunur.

b. Bazı atmosferik koşullarda yıldızın görüntüsü ufuk aynasında iyi görülemez. Bu durumda sekstant ters tutularak yıldıza bakılır ve gösterge koluna hareket verilerek, ufuk yıldıza yükseltilir; ufuk yıldıza teğet olunca, rasadi değer okunur.

c. Daha önceden HO 2102 C-D (Star Finder) yardımı ile rasat yapılacak yıldızın yaklaşık açısal yüksekliği ve hakiki kerterizi (semti) bulunur. Bu yükseklik sekstanta uygulanıp yıldızın kerterizi istikametine bakıldığında, aranan yıldız ufka yakın olarak sekstantta görülür. İnce ayar tamburatası ile ufka teğet hale getirerek yıldızın yüksekliği ölçülmüş olur.

Yıldız rasadı yaparken; ufka daima iki göz açık olarak bakılmalıdır. Yıldız rasadı yaparken Yıldız Bulucu (Star Finder) üzerine gezegenler rasat zamanındaki mevkilerine göre yerleştirilmemiş ise, aranan yıldız yönünde ve yüksekliğinde bulunabilecek bir gezegen yıldız ile karıştırılabilir. Böyle bir hataya düşmemek için yıldız bulucuya o günkü rasat zamanına göre gezegenleri markalamak gerekir.

Şekil - 806b Mikrometre Dramı Okunması ( 19° 31’,6)

10

Şekil – 806c Mikrometre Dramı Okunması ( 0° 56’,3)

Şekil - 806c’de gösterilen sekstantta okunan değer 0° 56’,3 dır. Okunan değer 0°’nin sağında olduğu için Gösterge Hatasını bulmak için 60’dan farkı alınır ve IE = +3’,7olarak bulunur. Gösterge Hatasının (+) olmasının nedeni; sekstantın gerçek sıfırı, sıfırın sağında olmasına rağmen rasat yapılırken, gösterge kolu sıfıra getirilir. Bu durumda ölçüme, hata miktarı kadar eksik başlanmış olur. Eksik olan miktar hata değeridir ve toplanmalıdır.

807. SEKSTANT KULLANIMI İLE İLGİLİ UYARILAR a. Sekstant hassas bir alet olması nedeni ile kullanmada büyük dikkat ve özen ister.

b. Bir sekstant kullanmak amacı ile kutusundan çıkartılırken, çerçevesinden tutularak alınmalıdır. Hiçbir zaman ayna ve gösterge kolundan tutulup çıkartılmamalıdır. Aksi taktirde ayarları kolayca bozulabilir.

c. Sekstantın gösterge kolunu yatağına vira ederken yanlış diş kapmamasına dikkat edilmelidir.

ç. Açıkta bulunan bir sekstant hiçbir zaman güneş ışınlarının direkt etkisine maruz bırakılmamalıdır.

d. Serpintili bir havada rasat yaptıktan sonra, sekstant iyice kurulanıp temizlenerek kaldırılmalıdır. Kaldırırken gösterge kolu 20° de bırakılmalıdır.

e. Sekstant kuru ve sarsıntısız bir yerde muhafaza edilmelidir. Uzun zaman kullanılmayacak sekstantlar, ince bir vazelin tabakası ile kaplanarak o şekilde muhafaza edilmelidir.

808. SEKSTANTLA ÖLÇÜLEN YÜKSEKLİĞE YAPILACAK DÜZELTMELER Sekstant ile bir gök cisminin deniz ufkuna bakarak açısal yüksekliği ölçüldüğü an, gök

cisimlerinin rasadı ile mevki hattı elde etmenin ilk aşaması gerçekleştirilmiş olur.

Sekstant ile ufuktan bir gök cisminin açısal yüksekliği ölçüldüğünde, bulunan değer, o gök cisminin ufuk hattından olan gerçek açısal yüksekliği değildir. Ölçülen açısal yükseklik; gök cisimlerinin dünyaya olan uzaklıkları, atmosferik etkenler, gök cisminin görünen çapı, seyircinin

11

göz yüksekliği gibi nedenlerle, gerçek ufuktan olan yükseklikten farklıdır. Astronomik Seyirde esas amaç; gök cisminin gerçek ufuktan olan açısal yüksekliğini ölçmektir. Bu nedenle görünen ufuktan olan yüksekliğe bazı düzeltmeler yaparak, gerçek ufuktan olan açısal yükseklik elde edilir. Bu düzeltmeler sırası ile şunlardır.

Gösterge Hatası (IC) Düzeltmesi

Göz Yüksekliği (Dip) Düzeltmesi

Kırılma (Refraction) Düzeltmesi

Yarıçap (Semi Diameter) Düzeltmesi

Paralaks (Parallax) Düzeltmesi.

Yukarıdaki açıklanan bu düzeltmeler yapıldıktan sonra; gök cisminin hakiki ufuktan olan, doğru değerdeki açısal yüksekliği (Rasadi İrtifa)(Ho) bulunur.

a. Gösterge Hatası (IC) Düzeltmesi : Daha önce gösterge hatası hakkında ayrıntılı bilgi verilmişti. Bir gök cisminin, açısal yüksekliğini ölçtükten sonra, Alet Hatası (IE) bulunan açısal değere işaretine göre uygulanarak görünen ufuktan olan, doğru sekstant yüksekliği bulunmuş olur. Bu yükseklik değeri (hs) kısaltması ile gösterilir. Gösterge Hatası Düzeltmesi denilen düzeltme; Gösterge Hatasına sekstantın kutusunun kapağında yazan, Fabrikasyon Hatasının( I ) işaretine göre tatbik edilmiş şeklidir.

IC = IE + I (Fb.Hatası)

b. Göz Yüksekliği (Dip) Düzeltmesi : Görünen ufuk gözlemcinin göz yüksekliğine göre değişmekte olup, gözlemci ölçümlerini bu ufka göre yapar. Hakiki ufuk; gök ufku veya ona paralel bir ufuktur. Seyirci; gök cisminin görünen ufuktan olan açısal yüksekliğini ölçmekte olup,. Şekil-808a’da görüldüğü gibi (Dip) açısal değeri kadar fazla bir açı ölçülmektedir. Fazla ölçülen bu açısal değere “Çevren Alçalımı” denir. Ayrıca şekilden seyircinin göz yüksekliği arttıkça “Çevren Alçalımı” değerinin büyüyeceği de görülmektedir.

Şekil – 808a Göz Yüksekliği Düzeltmesi (Çevren Alçalımı (DIP))

hs

Ho

DIPhs

Ho

DIPhs

Ho

DIPhs

Ho

DIP

12

Şayet ölçülen sekstant yüksekliğinden (hs), Dip açısı kadar bir açı çıkarılacak olursa, ölçüm gerçek ufka göre yapılmış olur. Bu düzeltmenin değeri almanağın iç kapak sayfasında veya içindeki karton cetveldeki “Çevren Alçalımı” başlığı altındaki kısımdan bulunur. Şekil – 808b’de gösterilen “Çevren Alçalımı” cetveline, metre veya ft olarak bilinen göz yüksekliği ile girilerek düzeltme değeri bulunur.

ÖRNEK : Gök yüksekliği 38 ft olan bir seyirci bir gök cisminin yüksekliğini 42° 18',7, Gösterge Hatasını (IE) ise - 0',5 olarak bulmuştur. Sekstantın fabrikasyon hata ( I ) değeri -0',2 olduğuna göre; Görünen Açısal Yükseklik (ha) nedir ?

Sekst.Yük. : 42° 18',7 IC = IE+I (Fb.Hata) IC : - 0',7 Hs : 42° 18',0(Doğru Sekstant Yüksekliği) DIP : - 6',0 Ha : 42° 12',0 (Görünen Açısal Yükseklik.)

ÖRNEK2 : Göz yüksekliği 7 m olan bir seyirci rasat yaptığı gök cisminin yüksekliğini 41° 23',7 , Gösterge Hatasını (IE) ise + 0',5 olarak bulmuştur. Sekstantın fabrikasyon hatası ( I ) - 0',2 olduğuna göre; Görünen açısal yükseklik (ha) nedir ?

Sekst.Yük. : 41° 23',7 IC = IE+( I )Fb.Hata IC : + 0',3 Hs : 41° 24',0 (Doğru Sextant Yüksekliği) DIP : - 04',7 Ha : 41° 19',3 (Görünen Açısal Yükseklik.) Şekil - 808b Çevren Alçalımı Düzeltimi

c. Kırılma (Refraction) Düzeltmesi : Gök cisimlerinden gelen ışınlar, yoğun atmosfer

tabakalarından geçerek dünyaya ulaşırlar. Optik kanunlarına göre, yoğun bir ortamdan çok yoğun bir ortama geçen ışınlar, normale yaklaşarak kırılırlar. Buna göre uzaydan gelen ışınlar da atmosfer tabakalarında kırılmaya uğrayarak yeryüzüne ulaşırlar.

Kırılmadan doğan bu açısal fark atmosferin yoğunluğuna bağlıdır. Yoğunluğun değişmesine neden ise ısı ve hava basıncıdır. Bu nedenle gözlem yapılan ortamdaki barometrik değer ile termometre değerlerinin normalden farklı olduğu durumlarda, sekstant yüksekliğine uygulanacak kırılma düzeltmesi değeri de farklılık gösterecektir. Bu değişme değeri; Almanağın A4 sayfasında ısı ve basınca bağlı olarak bulunacak bölge harfine göre tablonun ikinci kısmında Görünen Açısal Yükseklik değeri ile girilerek bulunur. Şekil – 808c’de görüldüğü gibi, kırılma nedeni ile gök cisimlerinin olduklarından daha yüksek görünecekleri açıktır.

Kırılma Düzeltme Değeri; Görünen Açısal Yükseklik değeri büyüdükçe azalır, küçük açısal yüksekliklerde ise kırılmaya bağlı olarak daha fazla olacaktır. Zorunlu olmadıkça 10° den daha az açısal yükseklikteki gök cisimlerinden ölçüm yapılmamalıdır.

13

Şekil – 808c Kırılmanın Açıklanması.

ç. Yarıçap (Semi Diameter) Düzeltmesi: Notik Almanaklar hazırlanırken, tüm hesaplamalar gök cisimlerinin merkezleri referans olarak alınmıştır. Ancak, Güneş ve Ay gibi dairesel görünümlü gök cisimlerinden rasat yapılırken tam ortasından yapmak olanaksız olduğundan, üst veya alt kenarından ölçüm yapılır. Bu nedenle ortaya çıkan hatalar Notik Almanaktaki cetveller aracılığı ile düzeltilir.

d. Paralaks (P) Düzeltmesi: Dünyaya yakın gezegen, güneş ve ayın ufuktan alınan yükseklikleri dünyanın merkezinden geçen hakiki ufka göre ölçülmesi gerekirken, seyirci dünya üzerinde gök cisminin dünyayı görmüş olduğu yarıçapı kadar eksik bir ölçme yapmaktadır. Şekil – 808ç’de görüldüğü gibi gök cisimlerinin merkezinden dünyanın yarıçapını gören açıya PARALAKS Açısı denir. En büyük paralaks açısı etkisi Ay’da görülür. Bu düzeltme Notik Almanakta bulunan cetveller yardımı ile yapılır.

Şekil – 808ç Paralaks

809. GÖK CİSİMLERİNİN SEKSTANT YÜKSEKLİKLERİNİN DÜZELTİLMESİ. Bir gök cisminin ölçülen sekstant yüksekliğine (Alt), Fabrikasyon Hata ( I ) ve Gösterge

Hatası ( IE ) düzeltmeleri uygulandıktan sonra DIP düzeltmesi yapılarak, gök ufkuna göre olan Görünen Açısal Yükseklik (ha) bulunur.

Güneş, Gezegenler ve Yıldızlar için yapılacak olan Yarıçap ve Paralaks düzeltmeleri Notik Almanaklarda “Açısal Yükseklik Düzeltme Çizelgeleri”nde verilmiştir. Yapılan bu düzeltmelere Esas Düzeltme denir.

Venüs ve Mars için Esas Düzeltmeye ilave olarak ayrıca bir ek düzeltme yapılır.

R

p

p

R

p

p

AZ YOĞUN

ÇOK YOĞUN

GÖRÜNEN MEVKİ

GERÇEKMEVKİ

ÇOK YOĞUN

ha ho

AZ YOĞUN

ÇOK YOĞUN

GÖRÜNEN MEVKİ

GERÇEKMEVKİ

ÇOK YOĞUN

ha ho

14

Şekil - 809a Açısal Yükseklik Düzeltme Çizelgesi

15

Ay için Paralaks düzeltmesi ayrıca uygulanır. Bu düzeltmeler Notik almanakların son sayfalarında verilen “Ay için Açısal Yükseklik Düzeltme Çizelgeleri”nden faydalanılarak yapılır.

Şekil – 809b Açısal Yükseklik Düzeltme Çizelgesi (Ay)

16

Tüm gök cisimleri için belirtilen bu düzeltmeler yapıldıktan sonra, ısı ve basınç değerleri nedeni ile ihtiyaç duyulan, “İlave Kırılma Düzeltmesi” Şekil - 809c’de görülen Notik Almakların A-4 sayfasındaki cetvelden bulunur.

Şekil – 809c İlave Kırılma Düzeltme Çizelgesi

17

Notik Almanaklar yardımı yapılan ve Şekil - 809ç’de Akış Diyagramı verilen bu düzeltmelerin sonunda gök cisminden yapılan gözlemin gerçek değeri olan Rasadi Yükseklik (Ho) elde edilmiş olur.

Şekil – 809ç Sekstant ile Ölçülen Yüksekliğe Uygulanacak Düzeltmeler Akış Diyagramı

SEXTANT YÜKSEKLİĞİ

DÜZELTME DEĞERİ ARTI YAY

ÜZERİNDE Mİ?

E

IC = FB. HATA +IE

ALET HATASINIHESAPLA

IE = 60' - ARTI YAY DEĞERİ

H

hs = SEXTANT YÜKSEKLİĞİ ± IC

ha = hs - DIP

GÖK CİSMİAY’MI ?

ALMANAĞIN A4 SAYFASINDANİLAVE KIRILMA DÜZELTME (İKD)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D.)

DEĞERİNİ BUL

E

Ho = ho + İKD

H

GÖK CİSMİVENÜSVEYA

MARS ’MI ?

H

ALMANAĞIN SON SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D)

DEĞERİNİ BUL

E

ALMANAĞIN GÜNLÜK SAYFASINDANYATAY PARALAKS (Y.P.)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANEK DÜZELTME (EK D.)

DEĞERİNİ BUL

TOPLAM DÜZELTME = E.D. + P.D.

TOPLAM DÜZELTME = E. D. +EK D.

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D.)

DEĞERİNİ BUL

TOPLAM DÜZELTME = E. D.

ho = ha + TOPLAM DÜZELTME

ho = ha + TOPLAM DÜZELTME

RASAT ÜSTKENARDAN MI

YAPILDI ?

E

H

ho = ho - 30'

ALMANAĞIN SON SAYFASINDANPARALAKS DÜZELTME (P.D.)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANÇEVREN ALÇALIMI DÜZELTME (DIP)

DEĞERİNİ BUL

SEXTANT YÜKSEKLİĞİ

DÜZELTME DEĞERİ ARTI YAY

ÜZERİNDE Mİ?

E

IC = FB. HATA +IE

ALET HATASINIHESAPLA

IE = 60' - ARTI YAY DEĞERİ

H

hs = SEXTANT YÜKSEKLİĞİ ± IC

ha = hs - DIP

GÖK CİSMİAY’MI ?

ALMANAĞIN A4 SAYFASINDANİLAVE KIRILMA DÜZELTME (İKD)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D.)

DEĞERİNİ BUL

E

Ho = ho + İKD

H

GÖK CİSMİVENÜSVEYA

MARS ’MI ?

H

ALMANAĞIN SON SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D)

DEĞERİNİ BUL

E

ALMANAĞIN GÜNLÜK SAYFASINDANYATAY PARALAKS (Y.P.)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANEK DÜZELTME (EK D.)

DEĞERİNİ BUL

TOPLAM DÜZELTME = E.D. + P.D.

TOPLAM DÜZELTME = E. D. +EK D.

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANESAS DÜZELTME (E.D.)

DEĞERİNİ BUL

TOPLAM DÜZELTME = E. D.

ho = ha + TOPLAM DÜZELTME

ho = ha + TOPLAM DÜZELTME

RASAT ÜSTKENARDAN MI

YAPILDI ?

E

H

ho = ho - 30'

ALMANAĞIN SON SAYFASINDANPARALAKS DÜZELTME (P.D.)

DEĞERİNİ BUL

ALMANAĞIN A2 SAYFASINDANÇEVREN ALÇALIMI DÜZELTME (DIP)

DEĞERİNİ BUL

18

ÖRNEK : 4 OCAK 1997 günü göz yüksekliği 18 ft olan bir seyirci sekstant ile güneşin alt kenarından yaptığı ölçüm neticesinde Sekstant Yüksekliği 41° 21’ olarak tespit etmiştir. Sekstantın Gösterge Hatası (IE) -1’,2 olup, Fabrikasyon Hata ( I ) ise sekstantın sertifikasından o yüksekliğe karşın – 0’,1 olarak belirlenmiştir. O andaki basınç 982 milibar, sıcaklık 20°F olduğuna göre Rasadi İrtifa (Ho) nedir ?

Çözüm : Sekst.Yük. 41° 21’,0

IC (IC=I+IE) - 1’,3 hs 41° 19’,7 DIP (18 Ft) - 4’,1 ha 41° 15’,6 Esas Düz. + 15’,2 ho 41° 30’,8 İKD - 0’,1 Ho 41° 30’,7

810. SEKSTANTLA YÜKSEKLİK ÖLÇMEDE ŞAHIS HATASININ BULUNMASI Sekstantla yapılan her rasatta doğru irtifa ölçebilmek bir ustalık ister. Tecrübe ve pratik bu

hatayı azaltırsa da gerek ruhi gerekse fiziki nedenlerle her zaman için hata yapmak olasıdır. Seyirci; şahsi hatasını mümkün olan doğrulukla saptamak ve saptadığı bu hatayı yaptığı her rasattan sonra işaretine göre (+ veya -), sekstantta okuduğu değere tatbik etmelidir.

Şahıs hatasının bulunuşu ile ilgili olarak aşağıda belirtilen yöntem kullanılabilir.

a. Rasat yapmak için geminin demirli bulunduğu, salmadığı ve ufkunda çok iyi görüldüğü bir an seçilir.

b. Birkaç dakika zaman aralığı ile güneşin yükseklikleri ölçülür ve her ölçüm anında hassas olarak zaman tespit edilir.

c. Her rasat zamanı için o gök cismine ait hesabi irtifalar (Hc), HO 229 ve Notik Almanak yardımıyla hesaplayarak bir liste yapılır.

ç. Bir grafik kağıt üzerine büyük bir ölçekte Hesabi (Hc) ve Rasadi (Ho) yükseklik ve zaman değerleri Şekil – 810’da gösterildiği gibi plotlanır. Plotlama sonucunda farklı iki eğri ortaya çıkar.

d. Hesabi irtifalar ile rasadi irtifalar arasındaki farkların ortalaması seyircinin şahsi hatasını verecektir.

Şahıs hatasının bulunmasında dikkat edilecek hususlar

a. Ölçülen yükseklik devamlı büyük çıkıyorsa; (1) Sekstant düşey tutulmamaktadır.

Sekstant gezdirilerek ölçüm yapılmalıdır. (2) Sudaki bir çizgi veya gölge ufuk olarak

kabul edilmiştir. (3) Sekstant düzeltmelerinin yapılması

unutulmuş olabilir. (4) Sekstantın alet hatası ters işaretle

saptanmış olabilir. (5) Güneş veya Ay ufkun altına indirilmiş

olabilir. (6) Eğri çizerken plotlamada hata yapılmış olabilir.

Ho, Hc

Ho

40°

41°

42°

10:3010:35 10:45 10:5010:40

zaman

Ho, Hc

Hc

40°

41°

42°

10:50

Ho, Hc

Ho

40°

41°

42°

10:3010:35 10:45 10:5010:40

zaman

Ho, Hc

Hc

40°

41°

42°

10:50

Şekil – 810 Şahıs Hatası Grafiği

19

b. Ölçülen yükseklik devamlı küçük çıkıyorsa; (1) Alçaktaki bir bulut veya uzaktaki bir kara parçası ufuk olarak kullanılmış olabilir.

(2) Sekstant düzeltmelerinin yapılması unutulmuş olabilir.

(3) Sekstant Gösterge Hatası işareti ters işaretle saptanmış olabilir.

(4) Eğri çizerken plotlamada hata yapılmış olabilir.

(5) Ölçüm esnasında gök cisminin tam merkezinin ufka indirilmesi gerekirken, teğet hale getirilmiş olabilir.

c. Düzensiz bir hata ortaya çıkıyorsa ; (1) Göz yorulmuş olabilir.

(2) Bilek ve kol yorulmuş olabilir

(3) Görüş şartları zayıf olabilir.

(4) Ufuk hattı puslu olabilir

(5) Sekstant ile oynanmış ve bilinmeyen bir hata meydana gelmiş olabilir.

(6) Sekstant gezdirilerek ölçüm yapılmamış olabilir.

(7) Yeterli beceriye sahip olunmamıştır.

ÖRNEK : Sıcaklığın 40°C, basıncın ise 990 mb olduğu 27 AĞUSTOS 1997 tarihinde, 35° 00’N - 141° 16’ W DR mevkiinde hatası 2m 30s (f) olan saat ile 19:30’da göz yüksekliğinin 40 ft olduğu platformdan, fabrikasyon hatası ( I ) - 0’,5, Gösterge Hatası (IE) + 2’olan sekstantla Venüs gezegeninden yapılan rasatta, sekstant yüksekliği 21° 16’,0 olarak ölçülmüştür.

İSTENENLER

a. Venüs’ün rasadi yüksekliği (Ho) nedir?

b. Venüs’ün koordinatları nedir?.

Çözüm :

Sekst.Yük.♀ 21° 16’,0 IC (IC=I+IE) + 1’,5 hs 21° 17’,5 DIP - 6’,1 ha 21° 11’,4 Esas Düzeltme - 2’,5 Ek Düzeltme + 0’,1 IKD (Add’l) + 0’,3 Ho 21° 09’,3

ÖRNEK : 24 MART 1997 tarihinde 36° 18’ S – 106° 43’ W DR mevkiinde , Fabrikasyon Hatası ( I ) - 0’,3 olan sekstantın Gösterge Hatasını bulmak için yapılan ufuk rasadında gösterge kolu 0° nin sağında, verniye değeri ise 58’,7 olarak belirlenmiştir. Gösterge hatasının tespitini takiben, göz yüksekliği 13,5 m olan işaret köprü üstünden yapılan rasatta, hatası 2m (S) olan saat 06:15:00 iken , Nunki yıldızının yüksekliği 36° 41’,0 olarak ölçülmüştür. İSTENENLER : Nunki Yıldızının Rasadi yüksekliği (Ho) nedir?

W : 19:30:00 WE : - 02:30 (F) ZT : 19:27:30 141° 16’/15 = 9 kalan< 7° 30’ ZD :+9 (W) GMT=ZT+ZD; GMT= 04:27:30 (18 AĞU)

GHA♀ Dec♀ 04 205° 39’,4 0° 24’,5 N

27:30 + 6° 52’,5 ----- v(-0,2) - 0’,1 d(1,3) – 0’,6 04:27:30 212° 31’,8 0° 23’,9 N

20

Çözüm : Sekst.Yük. 36° 41’,0 IE = 60’ – 58’,7 = 1’,3 IC (IC=I+IE) + 1’,0 hs 36° 42’,0 DIP - 6’,5 ha 36° 35’,5 Esas Düzeltme - 1’,3 Ho 36° 34’,2

21

BÖLÜM 09 HESABİ YÜKSEKLİK (İRTİFA) Hc 901. GENEL

Bir gök cisminden yararlanarak mevki koyabilmek için bazı değerlere gereksinim vardır. Bu değerler sırası ile şunlardır.

• Rasat anındaki gök cisminin semt değeri, • AP veya DR mevkii • İntersept değeri

İntersepti bulabilmek için iki değerin daha bilinmesi gerekir. Bu değerler; Rasadi Yükseklik (Ho) ve Hesabi Yükseklik (Hc) dir.

Bu bölümde hesabi yüksekliğin ve semtin bulunuşu incelenecektir. Hesabi yükseklik küresel seyir üçgeninin çözümü ile bulunabilir. Daha önceki bölümlerde açıklandığı gibi, Seyirci gök cisminden rasat yapmakla; gök cisminin yüksekliğini (Alt) dolayısı ile küresel üçgenin Coalt kenarını bulmuş olur. Diğer taraftan tanımlanan gök cisminin declinasyonu almanaktan bulunur. Böylelikle küresel üçgenin Codec kenarı da elde edilmiş olur. Rasat anında bulunulduğu farz edilen nokta da (Assumed Position) (AP) Colat kenarının elde edilmesini sağlar buradan da Hc bulunur.

902. KÜRESEL ÜÇGENİN ÇÖZÜMÜ İÇİN YÖNTEMLER Hesabi yükseklik değerlerini bulabilmek için hazırlanmış çeşitli cetveller vardır. Burada

ayrıntılı olarak incelenecek olan cetveller ise aşağıda verilmiştir. Günümüzde Astronomik Seyir ile konumlama yapan seyircilerin sıklıkla kullandıkları rasat cetveli HO 229 (NP-401)’dur, bu nedenle çözümlü örneklerin HO 229 ile yapılmasına özen gösterilmiştir. Ancak söz edilen diğer rasat cetvelleri de teorik olarak tanıtılacak ve örnek çözümler yapılacaktır.

a. HO 214 b. HO 229 c. HO 249 d. HO 211

903. HO 214 KULLANILARAK Hc’NİN BULUNMASI HO 214 cetvelleri AGETON formülleri yardımı ile çeşitli enlem, Dec (N veya S) ve HA

için hesabi yükseklik ve Az (Semt açısı) değerlerini veren ciltlerden oluşmuştur. HO 214; ekvatordan kutba kadar 10’ar derecelik enlem kuşakları halinde hazırlanmış olup, bütün dünyayı kapsayacak şekilde 9 ayrı ciltten oluşan bir neşriyattır. Her cilt içersinde her tam derece için on ayrı bölüm vardır. Her bölümün son sayfasında ise o enlem derecesinde yıldız bulmaya yarayan (Star Identification) yıldız tanıma cetvelleri bulunur. Ayrıca kitabın sonunda cetvellerden bulunan yüksekliğe yapılacak düzeltmelerde kullanılan Yükseklik Düzeltme Cetveli ve çarpım tablosu bulunur.

Cetvellere girebilmek için üç değere gereksinim vardır. Bunlar; enlem (Lat), gök cisminin Dec değeri ve HA değeridir. Enlem değeri, DR veya AP mevkiinin enlem değeridir.

Dec, rasat yapılan zamana bağlı olarak almanaktan elde edilir. HA değeri ise, kullanılan yönteme bağlı olarak bazen DR ve bazen de AP mevkiinin boylam değeri ile gök cismine ait almanaktan bulunan GHA değerinin karşılaştırılması ile elde edilir.

Cetvellere girilirken, bulunulan mevkiin en yakın tam enlem değerini içeren cilt bulunur ve ilgili sayfa açılır. Şekil – 903a-b’ de görüldüğü üzere yukarıdan aşağıya ilk düşey sütunda HA değerleri, üstteki soldan sağa doğru olan ilk yatay satırda ise Dec değerleri verilmiştir. Bu iki değere bağlı olarak dörtlü gruplar halinde tablo değerleri bulunur. HO 214’ün sağ sayfaları, enlem ve Dec değerlerinin işaretlerinin ters oluşuna göre düzenlenmiştir.

22

Şekil – 903a H0 214 Sol Sayfa

23

Şekil – 903b H0 214 Sağ Sayfa

24

Meyil değerleri büyüdükçe aykırı isimdeki sayfalara giriş azalır. Bunun için sağ taraftaki sayfaların altındaki kısımda 90° den büyük HA değerleri için aynı isimli değerler verilmiştir.

HO 214 ile çözümde üç metot kullanılır. Birinci metot ∆d, ∆t, ∆l düzeltmelerinin hepsi, ikinci metotta ise sadece ∆d, ∆t düzeltmeleri, üçüncü metotta da yalnız ∆d düzeltmesi uygulanarak Hc değeri bulunur. HO 214 kullanımının gerek Donanmada gerekse sivil Bahriyede çok sınırlı olması nedeniyle bu kitapta HO 214 yardımı ile sadece yıldız tanıma konusunda detay verilecektir.

904. HO 229 KULLANILARAK Hc DEĞERİNİN HESAPLANMASI 1970 yılında A.B.D. Hidrografi ve Oşinografi Dairesince geliştirilen ve yayını yapılan HO

229 (Sight Reduction Tables For Marine Navigation) isimli doküman ile denizde süratli ve pratik olarak Astronomik Fix Mevki koymak mümkündür. Küresel üçgenin çözümünü çok basit ve kolay bir duruma getirmiştir. HO 229 her biri 15° lik enlem farklarını kapsayan (0°-15°, 15°-30°, 30°–45°, 45°-60°, 60°–75°, 75°–90° ) olmak üzere bir seri altı cilt kitaptan oluşmuştur.

Kitapların ön ve arka kapakları içinde enterpolasyon cetvelleri bulunmakta, daha sonra açıklama bölümü ve sırasıyla cetveller bölümü yer almaktadır. Cetvellere girmede üç ana değer kullanılır. Bunlar;

a. Yerel saat açısı (LHA) b. Meyil (DEC) c. Enlem (LAT)’dir

Bu üç eleman kullanılarak cetvellerden; hesaplanmış yükseklik (Hc), yükseklik farkı (d) ve semt açısı (Z) bulunur. Ancak bunlar düzeltilmemiş değerler olup daha sonra açıklanacağı üzere düzeltmelere tabi tutulur.

Cetvellerde kullanılacak uygun sayfayı bulmak için dikkat edilmesi gereken hususlar aşağıda belirtilmiştir.

a Uygun LHA değerine sahip sayfayı bulmak

b Enlem ve Meyil işaretlerini karşılaştırarak, Meyil ile Enlem işaretlerinin aynı veya farklı olması halinde, “Latitude Same Name as Declination” veya “Latitude Contrary Name to Declination” şeklinde tanımlanan sayfalardan uygun olanını seçmektir.

Cetvellerin köşelerinde LHA değerleri verilmiştir. Sol sayfa ve Sağ sayfanın üst kısımlarında 0°-90° ve 270°-360° arasındaki LHA değerleri yer alır. “Latitude Contrary Name to Declination” olarak tanımlanan sağ taraftaki sayfanın alt tarafında basamaklı olarak bir çizgi ile sınırlanmış kısımda “Latitude Same Name as Declination” ibaresi bulunmaktadır. Bu kısımda ise 90°-270° ler arasındaki LHA değerleri verilmiştir. LHA değerinin 90° ile 270° arasında olması durumunda enlem ile Meyil işaretleri mutlaka aynı olacaktır.

HO 229 sağ ve sol sayfa örnekleri Şekil – 904a ve b’de gösterilmiştir.

Problem çözümü için uygun sayfanın bulunmasından sonra yapılacak işlem Enlem ve Meyil değerleri ile girerek Hc, d ve Z değerlerini bulmak ve bir yere kaydetmektir.Z değerini gök cisminin declinasyonunun artık değeri kadar enterpole etmek gerektiğinden bir alt satırdaki Z değerini kaydetmekte zaman kazandıracaktır.

Enterpolasyon cetvelleri ile yapılacak düzeltmelerden sonra problem çözümü bitmiş ve plotlama yapılacak duruma gelinmiştir. Enterpolasyon cetvelinde Meyil. Değerinin artık değerleri ile girilir ve buna birinci fark düzeltmesi denir. Enterpolasyonda dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, enterpolasyonun birlik ve onluk olarak adlandırılan iki kısımda ve LHA sayfasından bulunan “d” değerinin işaretine göre yapılmasıdır.

25

Şekil – 904a H0 229 Sol Sayfa

26

Şekil – 904b H0 229 Sağ Sayfa

27

ÖRNEK : 34° 48’S DR mevkiinde bulunan bir seyirci rasat yaptığı yıldızın LHA değerini 349° olarak hesaplamıştır. Rasat saatinde Almanaktan söz konusu yıldızın Meylini ise 29° 47’,4 S olarak belirlemiştir.

İstenilenler :

a Hc. ? b Zn. ?

Çözüm : Verilen değerlerle HO 229 Cilt-3’e girip LHA değerine ait sayfa açıldığında Şekil – 904c’ de verilen cetvel görülecektir. Burada göz önünde bulundurulması gereken en önemli nokta, cetvellere giriş değerlerinin hepsinin tam sayı olmasıdır . Bu nedenle; cetvellere girişte kullanılacak enlem değeri, seyircinin DR mevkii enlemine en yakın tam enlem değeri olacaktır.

Normal şartlarda LHA değerinin tam sayı çıkması olasılığı çok düşüktür. Bu nedenle LHA’yı tam sayıya dönüştürecek şekilde seyircinin mevkiinin boylamı değiştirilecektir. Yeni bulunan mevkiin; enlemi tam sayıya yuvarlanmış DR mevkii enlemi ve LHA’nın tam sayı olmasını sağlayan DR mevkiinin 30’ içerisindeki yeni boylamdır. Hesabi yüksekliği bulabilmek için kullanılacak bu yeni mevkie “Kabul Edilen Mevki” denir ve AP (Assumed Position) kısaltması ile gösterilir.

Şekil – 904c HO 229 Cetveline Giriş Değerleri

Verilen değerlerde Enlemin işareti ile Meylin. İşareti aynı olduğundan, dokümanın sol sayfalarından (Latitude Same Name As Declination), LHA 349° sayfasına, Lat.35° ve Dec.29° kıymeti ile girilip Hc:78° 55’,2 d: (+) 33’,0 Z:119°,7 değerleri bulunur.

Burada dikkat edilecek husus “d” değerinin yanındaki nokta işaretidir. Bu ikinci fark düzeltmesi yapılması gerektiğini belirtir. Birinci ve ikinci fark düzeltmeleri Hc’ye uygulanır. Birinci fark düzeltmesi cetvelden bulunan “d” değerinin işareti ile aynı işareti alır, buna karşın

28

ikinci fark düzeltmesi ise Hc’ye daima ilave edilir. Örnekte “d” değerinin işareti (+) olduğundan birinci fark düzeltmesi de Hc’ye ilave edilecektir.

Bu problemde birinci fark düzeltmesi, Meylin dakika cinsinden artık değeri olan 47’,4 ve d=33’,0 için yapılmıştır. Yalnız burada dikkat edilmesi gereken diğer bir husus, cetvelden declinasyonun artık kısmı olan 47’,4 değerinin tam olarak bulunmasına karşılık, d = 33’,0 değerinin 30’,0 ve 3’,0 olarak tablonun farklı bölümlerinde verilmiş olduğudur. Bu durumda birinci fark düzeltmesi için, enterpolasyon cetveline Şekil – 904ç’de görüldüğü gibi önce Meylin dakika cinsinden artık değeri olan 47’,4 ile girilir. Onluk değerlerin bulunduğu kısımdan yukarıdan aşağıya doğru “d” değerinin onluk kısmı olan 30’,0 değeri ile girilerek ikisinin kesim noktasındaki değer 23’,7 olarak bulunarak bir yere yazılır.

“d” değerinin birlik ve ondalık kısmı için ise tablonun diğer kısmı kullanılarak düzeltme değeri bulunur ve onluk kısım için bulunan düzeltme değeri ile toplanarak toplam düzeltme miktarı bulunur.

Birlik ve ondalık kısım için; yukarıdan “d” değerinin birlik kısmı olan 3’ ile girilir. Onluk düzeltme ve birlik düzeltme tablolarının arasında bulunan “Decimal” sütunundan da 47’,4 satırının karşısına gelen onlu sayı grubu içerisinde ondalık kısım olan ,0 dan girilerek ikisinin kesim yerindeki 2’,4 değeri bulunur.

Şekil 904ç HO 229 Enterpolasyon Cetveli

Yukarıda bahsedildiği gibi “d” değerinin yanında nokta vardır, bunun içinde ikinci fark düzeltmesi gerekmektedir. Bu işlem için, cetvelde verilen “d” değerinin, hemen bir alt ve üstündeki değerler arasındaki fark hesaplanarak enterpolasyon cetvelinin birinci fark düzeltmesi için kullanılan kısmında "“Double Second Diff. and Corr.” sütununa girilir. Şekil – 904ç’de verilen tablodan daha açık görüleceği üzere “d” kıymetleri arasındaki farkın (36’,6-29’,0=7’,6)

29

aralığında bulunduğu iki değerin hemen sağında ve ortalarında bulunan 0’,3 değeri, ikinci fark düzeltmesidir.

Semt Açısı (Z) değerini bulmak için, ana tablodan alınan (Z) ile bir alttaki değerin farkı bulunur,

119°,7 - 115°,3 = 4°,4

bu değer ile Meyil değerinin dakika cinsinden artık değeri olan 47’,4 ile orantı kurarak enterpolasyon yapılırsa

1° için 4°,4 fark olursa,

47’,2 için fark ne olur?

Z = = 3°,5 bulunur.

Z = 119°,7 – 3°,5 = 116°,2

Zn = 180° - 116°,2 = 063°,8

Burada çok önemli bir hususun daima göz önünde bulundurulması gerekir. Cetvele girilen LHA ve Enlem değerleri; sağ tarafta bulunan sayfalardan ve basamak şeklinde ayrılmış olan kısımdan değer okunmasını gerektirebilir. Hc, d ve Z değerleri; sayfanın alt kısmından girildiğinde Meyil değerine bağlı olarak çizginin üstünde okunuyorsa veya sayfanın üst tarafından girildiğinde çizginin altında okunuyorsa, Hc ve d değerlerinin işaretleri akseder. Bu; rasat yapılan cismin ufka çok yakın olması halinde kırılma nedeni ile görünür yükseklinden daha az bir irtifada olmasından kaynaklanır. Kırılma etkisinin artması nedeni ile, Astronomik Seyirde 10°’nin altındaki gökcisimlerinden mecbur kalınmadıkça rasat yapılmaz. Almanakta da 10°’nin altındaki gökcisimleri için ayrıca yükseklik düzeltme cetvelleri bulunur.

905. HO 229 KULLANARAK TAM ÇÖZÜM HO 229 Neşriyatından faydalanarak Kesin mevki elde edilmesi direkt olarak sayısal bir örnekle izah edilecektir.

ÖRNEK 1:

20 AĞUSTOS 1997 tarihinde GİRİT adası güneyinde 34° 46’ N, 028° 10’ E DR mevkiinde 040° rotasına 18 kts sürat ile SAR harekatı icra eden TCG ZAFER( F-253) seyir subayı; bir dakika ileri (F) hatası olan saati, 04:21’i gösterirken 1’,0 alet hatası ve 0’,1 sabit fabrikasyon hatası olan sekstantı ile Ay’ın üst kenarından yaptığı rasatta sekstant yüksekliğini 36° 10’,0 olarak ölçmüştür. Seyir subayı 20 dakika sonra ELTANİN yıldızından yaptığı rasatta ise yüksekliğini 8° 02’,1 olarak ölçmüştür. Rasat platformunda göz yüksekliği 7 metredir. Rasat saatinde atmosfer basıncı 31 inç, sıcaklık ise 27°F olarak tespit edildiğine göre;

İSTENEN: TCG ZAFER ( F-253)’in 04:40 (ZT) A.R.FİX. Mevkiini plotlayınız.

Çözüm : Çözüm; basit bir mantıkla dört bölüme ayrılır.

• Öncelikle yapılan rasatta elde edilen Sekstant yüksekliği gereken düzeltmeler yapılarak Rasadi yüksekliğe (Ho) çevrilmelidir.

• İkinci olarak; Notik Almanağa girebilmek için rasat zamanının GMT’ye çevrilmesi gerekecektir. Seyirci Kronometresine bakarak bir stopwatch’ı çalıştırmışsa gökcismini ufka indirdiğinde stopwatchı durdurarak rasat zamanını doğrudan GMT olarak okuyabilir aksi halde bulunulan zaman bölgesine göre dönüşüm yapılır.

• Üçüncü adımda; gökcisminin koordinatları bulunacaktır. Bilindiği gibi gökcisimlerinin koordinatları, GHA ve dec değerleridir. Ancak HO 229 rasat cetveline giriş değerleri LHA, Enlem ve Meyildir. Dolayısı ile GHA’ya boylam tatbik edilerek LHA bulunur.

47’,2 x 264’ 60’

Zn = 180° - Z

Zn = 063°,8

Z (Az)

Zn = 180° - Z

Zn = 063°,8

Z (Az)

30

LHA = GHA + λ DOĞU BOYLAMLAR İÇİN LHA = GHA - λ BATI BOYLAMLAR İÇİN

Bu işlemi yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli husus, LHA tam sayı olacak şekilde DR mevkii boylamını değiştirmektir. AP mevki boylamını bulurken iki kriter mevcuttur.

o AP mevki boylamı; LHA’yı tam sayı yapmalıdır. o AP mevki boylamı; DR mevki boylamı ile 30’ dan fazla farka sahip olmamalıdır.

GHA = 271° 14’,8 DR Boylam = 37° 55’ E AP Boylam = 037° 45’,2 LHA = 309° ( LHA tam sayıdır ve AP Boylam ile DR Boylam arasındaki boylam farkı 30’dan daha azdır.)

GHA = 067° 12’ DR Boylam = 29° 55’ W AP Boylam = 030° 12’

LHA = 037° (LHA tam sayıdır ve AP Boylam ile DR Boylam arasındaki boylam farkı 30’dan daha azdır.)

• Son olarak belirlenen giriş değerleri ile HO 229’a girilerek Hc, d ve Z değerleri bulunur. Hatırlanması gereken nokta bulunan bu değerlerin gök cismi meylinin tam kısmı ile elde edildiğidir. O halde meylin artık kısmı (Dec.Inc) için enterpolasyon yapılacaktır. LHA nın değişen değerleri için enterpolasyonun aynı sonuçları vermeyeceği aşikardır bu nedenle enterpolasyon sadece meyil artığı ile değil yükseklik farkı denilen (Alt.Diff.) “d” sayısı ile birlikte yapılacaktır. Enterpolasyonla elde edilen düzeltme değeri, “d” değerinin işaretine bağlı olarak ilk okunan Hc değerine tatbik edilir, eğer “d” değerinin sonunda bir nokta işareti varsa ikinci fark düzeltmesi de yapılarak Hc ( Computed Altitude ) hesaplanacaktır. Plotlama aşamasına geçmeden önce son yapılması gereken hesabi ve rasadi irtifalar arasındaki farkı alarak (a) intersept değerini bulmaktır.

Çözüm ile ilgili cetveller ve örnek çözüm tablosu ve plot Şekil 805a-d’de gösterilmiştir.

Şekil - 905a Ay İçin HO 229 Giriş Değerleri

31

Şekil – 905b Eltanin İçin HO 229 Giriş Değerleri

Şekil – 905c Enterpolasyon Cetveli

POLARİS RASAT FORMU

GÖK CİSMİ (Body) : AY (Üst Kenar) : ELTANİN KUTUP YILDIZISextant Yüksekliği (Sex.Alt.) : 36° 10',0 : 8° 02',1 Sex.Alt. :Sextant Hatası (IC) + / - 1',1 + / - 1',1 IC +/-Doğru Sextant Yüksekliği hs = 36° 11',1 = 8° 03',2 hs =Çevren Alçalımı (Dip 7 ft/m) - 4',7 - 4',7 Dip(..…ft/m) - Görünen Açısal Yükseklik (ha) = 36° 06',4 = 7° 58',5 ha =Esas Düzeltme (Alt.Cor) + / - 55',9 + / - 6',6 Alt.Cor. +/-İlave Kırılma Düzeltmesi (Add'l) + / - 0',1 + / - 0',7 Add'l +/-Yatay Paralax (HP: 61',1 ) + 5',4 + Ho = Ek Düzeltme + / - + / - Ay'ın üst kenarı - 00° 30',0 - 00° 30',0Rasadi Yükseklik (Ho) = 36° 37',6 = 7° 51',2

DR Enlem : 34° 46' N : 24° 51' N DR Enlem :DR Boylam : 028° 10' E : 028° 15' E DR Boylam : Tarih : 20 AĞUSTOS 97 : 20 AĞUSTOS 97 Tarih :Rasat Yapılan Zaman (W) : 04:21:00 : 04:41:00 W :Saat Hatası (WE) (- F / + S ) + / - 01:00 + / - 01:00 (WE) (- F/+ S) +/-Bölge Zamanı (ZT) = 04:20:00 = 04:40:00 ZT =Bölge İşareti (ZD) + / - 02:00:00 + / - 02:00:00 ZD +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = 02:20:00 = 02:40:00 GMT =Kronometre (C) : : C :Kronometre Hatası (CE) (- F / + S) + / - + / - (CE) (- F/+ S) +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = 02:20:00 = 02:40:00 GMT =Tarih : 20 AĞUSTOS 97 : 20 AĞUSTOS 97 Tarih :

Almanaktan GHA v : 7',4 / - : 7° 28',9 : γ 358° 27',0 : + 4° 46',3 + 10° 01',6 ... m ... s +

SHA veya v düzeltmesi + / - 2',5 + / - 90° 51',5 DR Long : E/WGHA = 12° 17',7 = 459° 20',1 LHA = -360 (Gerekiyorsa) - - 360° 00',0GHA = 12° 17',7 = 99° 20',1AP Long (W - / E +) + / - 27° 42',3 + / - 28° 39',9 Ho =LHA = 40° 00',0 = 128° 00',0 a0 +Almanaktan Dec : 3° 55',7 N/S : 51° 29',8 N/S a1 +d düzeltmesi d : 11',6 / - + / - 4',0 + / - a2 +Hakiki Declination = 3° 51',7 N/S = 51° 29',8 N/S Ek Düzeltme - 01° 00' 00"AP Lat N / S : S/C 35° 00' N/S : S/C 35° 00' N/S DR Lat = N/S

Dec farkı d: - 45',4 /+ 45',6 : 51',7 : 29',8 Semt (Zn) :HO-229'dan Hc : 36° 37',7 : 7° 22',5 Cayro :Onluk Düzeltme ( 40' / 50' ) + / - 34',5 + / - 19',9 Cayro Hatası +/-Birlik Düzeltme ( 5',4 / 5',6 ) + / - 4',6 + / - 2',8DSD (Gerektiğinde) + +Hesabi Yükseklik (Hc) = 35° 58',6 = 7° 45',2Rasadi Yükseklik (Ho) : 36° 37',6 : 7° 51',2İntersept (a) = 39 NM A/T = 6 NM A/TSemt Açısı (Az / Z) : 126°,9/127°,7 : 30°,0 / 29°,3Semt Açısı Düzeltmesi + / - 0°,7 + / - 0°,6Düzeltilmiş Semt Açısı (Az / Z) = N/S 127°,6 E/W = N/S 29°,4 E/WSemt (Zn) : 232°,5 : 330°,5

HO - 229 RASAT FORMU

20 m 00 s/ 40 m 00 s için GHA artışı

Şekil - 905ç Tam Çözüm Örnek 1 Çözüm Formu

GHAγ

MG

λGHAM

GGHA λ

SHA

γ

33

Şekil – 905d Tam Çözüm Örnek Sorunun Plotlanması

HO 229 dokümanının sayfa düzeni hazırlanırken LHA değerinin farklı iki bölgede bulunacağı esasından hareket edilmiş olup bu iki bölge Şekil – 805e ve f’de belirtilmiştir. LHA değerinin 0°-90° ve 270°-360° arasında bulunduğu durumlarda Sağ ve sol sayfalar üst kısımlarından, 90°-180° ve 180°-270° arasında bulunduğu durumlarda ise sağ sayfa alt kısmından giriş yapılır.

LHA değerinin 090° ile 270° arasında bulunduğu durumda Enlem ile Meyil değerlerinin işaretleri mutlaka aynı olacaktır. Farklı işaretli olmaları söz konusu olamaz.

34

Şekil – 905e HO 229 Sayfa Düzeni

Şekil – 905f HO 229 Sayfa Düzeni

Z

LHA = X180 –X, 180 + X180 – 90, 180 - 270

Pn

SAĞ SAYFALARALT KISIM

Z

LHA = X180 –X, 180 + X180 – 90, 180 - 270

Pn

SAĞ SAYFALARALT KISIM

Z

LHA 45°

LHA 315°

LHA = XX, 360 – X0 -90°, 270° - 360°

SAĞ VE SOL SAYFALARÜST KISIM

Z

LHA 45°

LHA 315°

LHA = XX, 360 – X0 -90°, 270° - 360°

SAĞ VE SOL SAYFALARÜST KISIM

35

ÖRNEK 2: 29 OCAK 1997 tarihinde DISPLAY DETERMINATION-97 tatbikatı için, 295° rotasına

15 kts süratle intikalde olan TCG BARBAROS (F-244)’da, 8 metre göz yüksekliği olan bir seyirci, 35° 50’ N, 020° 10’ E DR mevkiinde, hatası 1 dakika (F) olan vardiya saati W = 16:11:00’ı gösterirken, güneşin üst kenarından yaptığı rasat sonucu rasadi yüksekliğini (Ho) 9° 30’,3 olarak hesaplamıştır.

Bir saat sonra aynı seyirci Schedar yıldızından yaptığı rasatta sekstant yüksekliğini 65°, semtini 333° olarak ölçmüştür.

Sekstant gösterge kolu hatası (IE) ufuk rasadında – 0’,5 bulunmuştur. Sekstantın sertifikasında yazan fabrikasyon hatası ( I ) ise + 0’,9 dır. Rasat anında atmosfer basıncı 990 mb, sıcaklık 0° C olarak tespit edilmiştir.

İstenenler a. Güneş ve Schedar’ın hesabi yüksekliklerini ve intersept değerlerini bulunuz.

b. Yıldızdan rasat yapıldığı saatteki astronomik kaydırılmış kesin mevkiinizi büyük alan plotlama kağıdı üzerinde plotlayınız.

Problemin çözümü, Şekil 905g de gösterilmiştir.

ÖRNEK 3:

Batı Akdeniz’de 290° rotasına 12 kts sürat ile seyreden TCG ZAFER (F-253) 12 TEMMUZ 1997 tarihinde, 40° 13’ N, 005° 55’ E DR mevkiinde iken Seyir Subayı; Hatası 2 dakika 30 saniye (S) olan kronometresi 20:18:00’ı gösterdiğinde; eş zamanlı olarak yaptığı rasatta, AY’ın üst kenarından, sekstant yüksekliğini 29° 00’,0 olarak ölçmüş ve Kochab Yıldızından yaptığı gözlem sonucunda Rasadi Yüksekliğini (Ho) 55° 00’.8 olarak hesaplamıştır.

Sekstantın Fabrikasyon Hatası ( I ) 0’,0, Gösterge Kolu Hatası ise (IE) + 2’,0 dır. Gözlem platformundaki göz yüksekliği 46 ft olduğuna göre;

İstenenler a. Ay’ın Hesabi (Hc) ve Rasadi (Ho)Yükseklikleri nedir?

b. Kochab’ın Hesabi Yüksekliği ve Semti nedir?

c. Büyük alan plotlama kağıdına kesin mevkiinizi plotlayınız

Not : Plotlamaya ilişkin hatırlatmalar;

• Plotlamada esas unsur plotlayacağınız DR mevkii ve Astronomik kesin mevkiin plotlama kağıdı üzerinde görülmesidir bu akıntı hesabı yapılmasını olanaklı kılar.

• Elde edilen Semt Hattı ve Mevki Hatlarının (LOP) etiketlenmesine dikkat edilmelidir. Hatlar üzerine en yakın dakikaya kadar GMT veya ZT yazılabilir.

• Şekil 905l’de verilen plotlama kağıdında orta enlemin AP Lat olarak markalanması çözümün levha üzerinde kalmasını sağlar.

• Büyük alan plot kağıdı üzerindeki boylamlar AP Long’lar ve interseptler gözetilerek çözüm kağıt dışına taşmayacak şekilde markalanmalıdır.

POLARİS RASAT FORMU

γ

GÖK CİSMİ (Body) : GÜNEŞ : SCHEDAR KUTUP YILDIZISextant Yüksekliği (Sex.Alt.) : : 65° 00',0 Sex.Alt. :Sextant Hatası (IC) + / - + / - 0',4 IC +/-Doğru Sextant Yüksekliği hs = = 65° 00',4 hs =Çevren Alçalımı (Dip 8 ft/m) - - 5',0 Dip(..…ft/m) - Görünen Açısal Yükseklik (ha) = = 64° 55',4 ha =Esas Düzeltme (Alt.Cor) + / - + / - 0',5 Alt.Cor. +/-İlave Kırılma Düzeltmesi (Add'l) + / - + / - Add'l +/-Yatay Paralax (HP: ) + + Ho = Ek Düzeltme + / - + / - Ay'ın üst kenarı - 00° 30',0 - 00° 30',0Rasadi Yükseklik (Ho) = 9° 30',3 = 64° 54',9

DR Enlem : 35° 50' N : 35° 56',5 N DR Enlem :DR Boylam : 020° 10' E : 019° 52' E DR Boylam : Tarih : 29 OCAK 97 : 29 OCAK 97 Tarih :Rasat Yapılan Zaman (W) : 16:11:00 : 17:11:00 W :Saat Hatası (WE) (- F / + S ) + / - 01:00 + / - 01:00 (WE) (- F/+ S) +/-Bölge Zamanı (ZT) = 16:10:00 = 17:10:00 ZT =Bölge İşareti (ZD) + / - 01:00:00 + / - 01:00:00 ZD +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = 15:10:00 = 16:10:00 GMT =Kronometre (C) : : C :Kronometre Hatası (CE) (- F / + S) + / - + / - (CE) (- F/+ S) +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = 15:10:00 = 16:10:00 GMT =Tarih : 29 OCAK 97 : 29 OCAK 97 Tarih :

Almanaktan GHA v : 14',5 / - : 41° 42',1 : γ 8° 56',4 :10 m 00 s için GHA artışı + 2° 30',0 + 2° 30',4 ... m ... s +SHA veya v düzeltmesi + / - + / - 349° 54',9 DR Long : E/WGHA = 44° 12',1 = 361° 21',7 LHA = -360 (Gerekiyorsa) - - 360° 00',0GHA : 44° 12',1 : 1° 21',7AP Long (W - / E +) + / - 19° 47',9 + / - 19° 38',3 Ho =LHA = 64° 00',0 = 21° 00',0 a0 +Almanaktan Dec : 17° 48',3 N/S : 56° 31',5 N/S a1 +d düzeltmesi d : 9',1 / - + / - 0',1 + / - a2 +Hakiki Declination = 17° 48',2 N/S = 56° 31',5 N/S Ek Düzeltme - 01° 00' 00"AP Lat N / S : S/C 36° 00' N/S : S/C 36° 00' N/S DR Lat = N/S

Dec farkı d: - 40',6 / - 43',5 : 48',2 : 31',5 Semt (Zn) :HO-229'dan Hc : 9° 37',9 : 65° 27',4 Cayro :Onluk Düzeltme ( 40' / 50' ) + / - 32',1 + / - 21',0 Cayro Hatası +/-Birlik Düzeltme ( 0',6 / 3',5 ) + / - 0',5 + / - 1',8DSD (Gerektiğinde) + +Hesabi Yükseklik (Hc) = 9° 05',3 = 65° 04',6Rasadi Yükseklik (Ho) : 9° 30',3 : 64° 54',9İntersept (a) = 25 NM A/T = 9,7 NM A/TSemt Açısı (Az / Z) : 119°,3/120°,1 : 28°,8 / 27°,2Semt Açısı Düzeltmesi + / - 0°,7 + / - 0°,8Düzeltilmiş Semt Açısı (Az / Z) = N/S 120° E/W = N/S 28° E/WSemt (Zn) : 240° : 332°

HO - 229 RASAT FORMU

Şekil - 905g Tam Çözüm Örnek 2 Çözüm Formu

GHAγ

MG

λGHAMG

GHA λSHA

Şekil – 905ğ Tam Çözüm Örnek2 Büyük Alan Plotlama Kağıdı

POLARİS RASAT FORMU

GÖK CİSMİ (Body) : AY (Üst Kenar) : KOCHAB KUTUP YILDIZISextant Yüksekliği (Sex.Alt.) : 29° 00',0 : Sex.Alt. :Sextant Hatası (IC) + / - 2',0 + / - IC +/-Doğru Sextant Yüksekliği hs = 29° 02',0 = hs =Çevren Alçalımı (Dip 46 ft/m) - 6',6 - Dip(..…ft/m) - Görünen Açısal Yükseklik (ha) = 28° 55',4 = ha =Esas Düzeltme (Alt.Cor) + / - 59',3 + / - Alt.Cor. +/-İlave Kırılma Düzeltmesi (Add'l) + / - + / - Add'l +/-Yatay Paralax (HP: 54',8 ) + 1',9 + Ho = Ek Düzeltme + / - + / - Ay'ın üst kenarı - 00° 30',0 - 00° 30',0Rasadi Yükseklik (Ho) = 29° 26',6 = 55° 00',8

DR Enlem : 40° 13' N : DR Enlem :DR Boylam : 005° 55' E : DR Boylam : Tarih : 12 TEMMUZ 97 : Tarih :Rasat Yapılan Zaman (W) : : EŞ ZAMANLI W :Saat Hatası (WE) (- F / + S ) + / - + / - (WE) (- F/+ S) +/-Bölge Zamanı (ZT) = = AYNI ZT =Bölge İşareti (ZD) + / - + / - ZD +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = = GMT =Kronometre (C) : 20:18:00 : C :Kronometre Hatası (CE) (- F / + S) + / - 02:30 + / - (CE) (- F/+ S) +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = 20:20:30 = GMT =Tarih : 12 TEMMUZ 97 : Tarih :

Almanaktan GHA v : 14',5 / - : 31° 39',6 : γ 230° 45',0 :20 m 30 s için GHA artışı + 4° 53',5 + 5° 08',3 ... m ... s +SHA veya v düzeltmesi + / - 5',0 + / - 137° 19',3 DR Long : E/WGHA = 36° 38',1 = 373° 12',6 LHA = -360 (Gerekiyorsa) - - 360° 00',0GHA : 36° 38',1 : 13° 12',6AP Long (W - / E +) + / - 6° 21',9 + / - 5° 47',4 Ho =LHA = 43° 00',0 = 19° 00',0 +Almanaktan Dec : 5° 28',5 N/S : 74° 10',4 N/S +d düzeltmesi d : 9',1 / - + / - 3',1 + / - +Hakiki Declination = 5° 31',6 N/S = 74° 10',4 N/S Ek Düzeltme - 01° 00' 00"AP Lat N / S : S/C 40° 00' N/S : S/C 40° 00' N/S DR Lat = N/S

Dec farkı d: - 47',9 / - 54',2 : 31',6 : 10',4 Semt (Zn) :HO-229'dan Hc : 30° 08',3 : 54° 50',3 Cayro :Onluk Düzeltme ( 40' / 50' ) + / - 21',1 + / - 8',7 Cayro Hatası +/-Birlik Düzeltme ( 7',9 / 4',2 ) + / - 4',1 + / - 0',7DSD (Gerektiğinde) + +Hesabi Yükseklik (Hc) = 29° 43',1 = 54° 40',9Rasadi Yükseklik (Ho) = 29° 26',6 = 55° 00',8İntersept (a) = 16,5 NM A/T = 19,9 NM A/TSemt Açısı (Az / Z) : 128°,2/128°,9 : 9°,0 / 8°,2Semt Açısı Düzeltmesi + / - 0°,35 + / - 0°,15Düzeltilmiş Semt Açısı (Az / Z) = N/S 128°,5 E/W = N/S 8°,85 E/WSemt (Zn) : 231°,5 : 351°

HO - 229 RASAT FORMU

Şekil - 905h Tam Çözüm Örnek 3 Çözüm Formu

GHAγ

a0

a1

a2

MG

λGHAM

GGHA λ

SHA

γ

Şekil – 905ı Tam Çözüm Örnek3 Büyük Alan Plotlama Kağıdı

POLARİS RASAT FORMU

GÖK CİSMİ (Body) : : KUTUP YILDIZISextant Yüksekliği (Sex.Alt.) : : Sex.Alt. :Sextant Hatası (IC) + / - + / - IC +/-Doğru Sextant Yüksekliği hs = = hs =Çevren Alçalımı (Dip ... ft/m) - - Dip(..…ft/m) - Görünen Açısal Yükseklik (ha) = = ha =Esas Düzeltme (Alt.Cor) + / - + / - Alt.Cor. +/-İlave Kırılma Düzeltmesi (Add'l) + / - + / - Add'l +/-Yatay Paralax (HP: ...... ) + + Ho = Ek Düzeltme + / - + / - Ay'ın üst kenarı - 00° 30',0 - 00° 30',0Rasadi Yükseklik (Ho) = =

DR Enlem : : DR Enlem :DR Boylam : : DR Boylam : Tarih : : Tarih :Rasat Yapılan Zaman (W) : : W :Saat Hatası (WE) (- F / + S ) + / - + / - (WE) (- F/+ S) +/-Bölge Zamanı (ZT) = = ZT =Bölge İşareti (ZD) + / - + / - ZD +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = = GMT =Kronometre (C) : : C :Kronometre Hatası (CE) (- F / + S) + / - + / - (CE) (- F/+ S) +/-Greenwich Ortalama Zamanı (GMT) = = GMT =Tarih : : Tarih :

Almanaktan GHA v : ...... / ....... : : : + + ... m ... s +

SHA veya v düzeltmesi + / - + / - DR Long : E/WGHA = = LHA = -360 (Gerekiyorsa) - -GHA = =AP Long (W - / E +) + / - + / - Ho =LHA = = a0 +Almanaktan Dec : N/S : N/S a1 +d düzeltmesi d : .... / .... + / - + / - a2 +Hakiki Declination = N/S = N/S Ek Düzeltme - 01° 00' 00"AP Lat N / S : S/C N/S : S/C N/S DR Lat = N/S

Dec farkı d: ........ / ......... : : Semt (Zn) :HO-229'dan Hc : : Cayro :Onluk Düzeltme ( ........ / ......... ) + / - + / - Cayro Hatası +/-Birlik Düzeltme ( ........ / ......... ) + / - + / -DSD (Gerektiğinde) ( ........ / ......... ) + +Hesabi Yükseklik (Hc) = =Rasadi Yükseklik (Ho) : :İntersept (a) = A/T = A/TSemt Açısı (Az / Z) : :Semt Açısı Düzeltmesi + / - + / -Düzeltilmiş Semt Açısı (Az / Z) = N/S E/W = N/S E/WSemt (Zn) : :

HO - 229 RASAT FORMU

... m ... s/ ... m ... s için GHA artışı

Şekil - 905i Çözüm Formu

GHAγ

G G

Şekil – 905j Büyük Alan Plotlama Kağıdı

42

906. HO 249 KULLANARAK Hc VE Zn’NİN HESAPLANMASI Üç cilt olarak hazırlanmıştır. Genellikle hava seyri için düşünülmüş olmasına rağmen

süratli olarak yapıldığından denizciler tarafından da diğer metotlarla bulunan Hc ve a’yı (intersept) kontrol etmek için kullanılır. Ho 229 ile bir önceki maddede yapılan tüm tam çözümleri kontrol etmek için pratik bir yöntem olarak düşünülmelidir.

HO 249’un birinci cildi seçme yıldızlar içindir. Diğer iki cilt ise HO 214’e benzemektedir. Yalnız bir farkla ayrılır. HO 249’un ikinci cildinde Lat değeri 0° - 39° ye kadar, üçüncü ciltte ise 40° - 89° ye kadardır. Cilt iki ve üçte Meyil Limiti 0° - 29° olarak sınırlanmıştır. Başka bir değişiklik ise cetvellere LHA değerleri ile giriştir.

HO 249 cetvellerine giriş değerleri saptarken daima tam kıymetlere ihtiyaç vardır. enlem ve boylam değerleri alınırken AP nin kıymetleri alınır. Bu bölümde sadece birinci cilt incelenecektir.

HO 249 Cilt I Kuzey ve güney enlemleri için ayrı ayrı olmak üzere iki kısımdan meydana gelmiştir. Cetvellere AP mevkiinin Lat değeri ve seçme yıldızların LHA Aries değeri ile girilir. Bu iki kıymetle girilerek seçme yıldızların Hc ve Zn. Leri doğrudan doğruya bulunur. HO 249’ Cilt I’in ön ve arka kapakları içerisinde hava seyrinde kullanılan düzeltme tabloları verilmiştir.

ÖRNEK : 23 TEMMUZ 1997 tarihinde 38° 16’N - 37° 54’ W DR mevkiinde değişik zamanlarda üç yıldızdan ölçülen yükseklikler sonucunda aşağıdaki Rasadi Yükseklikler (Ho) hesaplanmıştır.

DENEB GMT: 22:48:30 42° 48’ ALTAIR GMT: 22:52:00 35° 36’ ANTARES GMT: 22:57:30 25° 15’

Bu yıldızlardan elde edilen Hc, Zn ve (a) intersept değerlerini nedir?

Çözüm :

GMT: 22:48:30 GMT:22:52:00 GMT:22:57:30 değerleri için notik almanağın 23 TEMMUZ tarihli sayfasından önceki örneklerde olduğu gibi GHA ARIES değeri hesaplanır.

DENEB ALTAIR ANTARES 22:00:00 270° 41’,3.......... 270° 41’,3.......... 270° 41’,3..........

48:30 12° 09’,5.......... 13° 02’,1......... 14° 24’,9.......... 22:48:30 282° 50’,8 283° 43’,4 285° 06’,2 DR Long 037° 50’,8 037° 43’,4 038° 06’,2 LHA 245° 00’,0 246° 00’,0 247° 00’,0

LHA değerleri tam sayı olarak elde edildikten sonra, AP mevkii enlemi de tam sayı olarak tespit edilmelidir. Bunun için DR Enlemine en yakın tam değer alınır.

AP lat : 38° 00’ N

Bu değerlerle Şekil - 806’da gösterilen HO 249’un ilgili sayfasına girilir. LHA ARIES değeri ile tabloya girildiğinde;

DENEB ALTAIR ANTARES Hc 41° 59’,0 35° 19’,0 25° 35’,0 Ho 42° 48’,0 35° 36’,0 25° 15’,0 (a) 49 NM ( T ) 17 NM ( T ) 20 NM ( A ) Zn 059° 108° 180°

Değerleri bulunur.

43

Şekil – 906 HO 249 Örnek Problem Çözüm Sayfası

BÖLÜM 10 GÖK CİSİMLERİNİN TANINMASI 1001.GENEL

Gök cisminin tanınması; Astronomik Seyir Problemi çözümünün bir parçasıdır. Seyir üçgeninin çözümü için, seyircinin rasat yapmış olduğu gök cismine ait, almanaktan bulduğu GHA ve Meyil (Dec) değerlerine gereksinim vardır. Bu iki değeri bulabilmek için de gök cisminin seyirci tarafından tanınması gerekir. Gök cisimlerini esas olarak altı ayrı yöntemle tanınabilir. Bu yöntemlerin tümü yıldızlar ve gezegenler için yaklaşık semt ve yüksekliklerin bulunmasını sağlar. Yıldız ve Gezegenleri tanımayı sağlayan bu yöntem ve araçlara YILDIZ BULUCU denir. Bunun dışında tüm denizcilerden, herhangi bir kaynağa baş vurmadan gökyüzündeki nispi konumlarına göre alacakaranlık yıldızlarını tanımaları beklenir. İyi bir denizci mevsimlere göre gökyüzünün değişimini rahatlıkla algılayabilecek bir gözlem deneyimine sahip olmalıdır.

Şekil – 1001a Mevsimlere Bağlı Olarak Gökyüzünün Değişimi.

Günümüzde kullanılan yıldız tanıma yöntemleri aşağıda sıralanmıştır.

a. HO 214 ve ALMANAK Yardımı ile

b. HO 2102 C veya D (Plastik Yıldız Bulucu)

c. İngiliz (Admiralty) Gök Küresi

ç. HO 229 Sight Reduction Tables

d. HO 211 Agethon Tables

e. Yıldız Haritaları ile

Şekil –1001b Yıldızların Birbirlerine Göre Nispi Konumları

1002.HO 214 VE ALMANAK YARDIMI İLE GÖK CİSİMLERİNİN TANINMASI HO 214’ün her cildinin tam enlem derecesinin son sayfası yıldız bulucu (Star Identification

Table) olarak düzenlenmiştir. İki sayfa üzerinden hazırlanmış cetvellerin üst yatay sütunu bilinmeyen yıldızın yükseklik değerini, soldaki ilk veya sağdaki en son düşey sütunda ise, Semt Açısı (Az) değerleri verilmiştir. Bu cetveller kullanılırken göz enterpolasyonu yapılır. Rasat zamanı, elverişli bir gök cisminin sekstant ile yüksekliği, pusula ile de semt (Zn) değeri ölçülür. Semt değeri Semt açısına çevrilir ve bu değerlerle cetvele girilir. Sekstant yüksekliğini görünen açısal yüksekliğe çevirmek yeterlidir.

Burada unutulmaması gereken en önemli husus cetvellere girerken Semt (Zn) değerini, Semt Açısı (Az) değerine çevirmektir.

Cetvellerde bazı Meyil değerleri eğimli (İtalik) olarak yazılmıştır. Bunun anlamı; bulunacak Meyil (Dec) değerinin işaretinin, gözlemi yapan seyircinin enlemiyle ters işaretli (Contrary). olduğudur. Dik olarak yazılan değerlerin işareti ise, gözlemi yapan seyircinin enlemi ile aynı işaretlidir (Same).

Cetvellere yukardan yükseklik ile yanlardan da o yıldızın veya gezegenin Semt Açısı (Az) değeri ile girilir ve ikisinin kesim noktasındaki değerler tanınmayan gök cisminin yaklaşık Meyil ve HA değerlerini verir. Bulunan bu HA’ya seyircinin boylamı tatbik edilerek, o gök cisminin GHA değeri bulunur. Rasat yapılan andaki GHA (Aries) değeri ise almanaktan bulunur. GHA veya GHA bilindiğine göre buradan SHA bulunur. Bulunan SHA ve Meyil (Dec) değerleri ile almanaktaki seçme yıldızlar listesinin o günkü cetvelinden başlayarak önce yıldızlar, sonra dört gezegen arasından aranan gök cismi tanınmaya çalışılır. HA’ın bulunmasını müteakip GHA’nın formülize edilebilmesi için zaman diyagramı çizilmesinin çözüme katkısı olacaktır. Ayrıca enterpolasyon yaparken ara değerlerin ve aranan değerin gösterildiği bir enterpolasyon cetveli hazırlamak sonuçların elde edilmesinde pratiklik sağlayacaktır.

Castor

Pollux

M 35

İKİZLER

Alkaid

DubheBÜYÜK AYI

Kutup Yıldızı(Polaris)

Castor

Pollux

M 35

İKİZLER

Alkaid

DubheBÜYÜK AYI

Kutup Yıldızı(Polaris)

ÖRNEK 1 :

21 MART 1997 Tarihinde, 37 45’ N - 029 00’ E DR mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, hatası 3m (F) olan saati 05:18:30’u gösterirken yaptığı rasatta, bilinmeyen bir yıldızın sekstant yüksekliğini 18 30’, semtini ise yaklaşık olarak 165 olarak ölçmüştür. HO 214 ve Almanak yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.

Çözüm :

İlk olarak HO 214 ilgili cildinden DR mevki enlemine en yakın enlem değerine ait “Star Identification Table” cetveli açılır. Bu cetvele giriş değerleri; bilinmeyen yıldızın ölçülen sekstant yüksekliği ve Semt Açısıdır (Az).

Ölçülen semt değerini semt açısına çevirebilmek için seyir üçgeninin Başucu köşesinin bir modeli çizilir.

Aranan değerler cetvelde yoksa enterpolasyon ile bulunmaları gerekir, göz enterpolasyonunu kolaylaştırmak için ara değerlerin yazılacağı bir enterpolasyon cetveli hazırlanır.

16° 18° 18° 30’ 20° 164° 34° 19° 32° 18° 31°,5 17°,8 30° 17° 165° 31°,8 16°,7

168° 35° 14° 33° 13°,5 32°,5 13°,4 31° 13°

W : 05:18:30 GHA WE : 03:00 (F) 03:00:00 223 40’,4 ZT : 05:15:30 15:30 3 53’,1 ZD :- 2 03:15:30 227 33’,5

GMT : 03:15:30 GHA = 360 - ( HA + λ ) GHA = 360 - 45°,7= 314°,3 SHA = GHA - GHA SHA = 86 45’,1 Dec = 31 ,8 S

ZAz = Zn

E

N

ZAz = Zn

E

N

W

MG

γ

HA(E)λ

∗AH

G

W

MG

γ

HA(E)λ

∗AH

G

Dec HA

Şekil – 1002 Örnek Soruların İlgili HO 214 ve Notik Almanak Sayfaları

ÖRNEK 2:

20 AĞUSTOS 1997 Tarihinde, 37° 54’ N - 012° 18’ W DR mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, hatasız olan saati 19:05:00’ı gösterirken yaptığı rasatta, bilinmeyen bir yıldızın yüksekliğini 11°, semtini ise yaklaşık 122° olarak ölçmüştür. HO 214 ve Almanak yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.

Çözüm :

İlk olarak HO-214 ilgili cildinden DR mevki enlemine en yakın enlem değerinin arkasında yer alan “Star Identification Table” cetveli açılır, Bu cetvele giriş değerleri; bilinmeyen gök cisminin ölçülen sekstant yüksekliği ve Semt Açısıdır (Az).

Ölçülen semt değerini semt açısına çevirebilmek için seyir üçgeninin Başucu köşesinin bir modeli çizilir.

Aranan değerler cetvelde yoksa enterpolasyon ile bulunmaları gerekir, göz enterpolasyonunu kolaylaştırmak için ara değerlerin yazılacağı bir enterpolasyon cetveli çizilir.

8° 10° 11° 12° 120° 18° 64° 16°,5 62°,5 15°,75 61°,75 15° 61° 121° 122° 17°,3 60°,3 123° 124° 21° 61° 19°,5 59°,5 18°,75 58°,75 18° 58°

ZT : 19:05:00 GHA ZD :+ 1 20:00:00 269° 11’,4 GMT : 20:05:00 05:00 1 15’,2 20:05:00 270 26’,6

GHA = 360° - ( HA - λ ) GHA = 360° - 48 = 312 SHA = GHA - GHA SHA = 312° - 270 26’,6 SHA = 41°33’,4 Dec = 17°,3 S

W M G

γ

HA(E)λ

∗AH

G

W M G

γ

HA(E)λ

∗AH

G

ZAz = Zn

E

N

Л

ZAz = Zn

E

N

Л

Dec HA

1003.HO 2102 C VE D PLASTİK YILDIZ BULUCU Notik Almanakların günlük sayfalarında bulunan seçme 57 yıldızın yükseklik ve semt

değerlerini herhangi bir yer ve zamana göre bulmaya yarar. Plastik bulucu 10° lik plastik disklerden oluşmuştur. Bunlardan bir tanesi mat plastikten olup ortasında küçük bir pim vardır. Diskin bir tarafı kuzey diğer tarafı ise güney gök küresini göstermektedir. Ortadaki siyah çember Gök Ekvatorunu göstermektedir. Pimin bulunduğu nokta göksel kuzey veya göksel güney kutbunu markalamaktadır. Şekil – 1003a’da görüldüğü gibi, bu diskin çevresinin her iki kenarında yarımşar derecelik olmak üzere LHA değerleri, doğuya doğru 5° lik katlar olarak yazılmıştır

Şekil-1003a Plastik Mat Levha

Her yıldız; ismi ve görünme büyüklüğüne göre mat plastik levha üzerine plotlanmıştır. Mat plastik levhanın ortasındaki siyah daire gök ekvatorunu temsil etmektedir. Şekil – 1003a’da görüleceği üzere gök ekvatoru içersinde kalan gök cisimlerinin Meyilleri (Dec) N’dur. Dışında kalanların ise S olur. Bu mat plastik diskin dışında kalan yardımcı şeffaf plastik diskler ise 5° enleminden başlamak üzere 10° lik enlem artmaları ile verilmiş olup toplam 9 tanedir.

Bu disklerinde bir yüzü kuzey diğer yüzü ise güney enlemleri için hazırlanmıştır. Şeffaf plastik disklerin üzerindeki mavi eğrilerle çizilmiş çizgiler ise yıldızların semt ve yüksekliklerini verir. LHA ; Aries noktasının günün herhangi bir saatinde seyircinin bulunduğu boylamdan batıya doğru ölçülen açısal uzaklığıdır.

Plastik yıldız bulucuyu kullanırken bazı değerlere gereksinim duyulur. Bu değerler ve işlem sırası;

a. Sabah veya akşam sivil alacakaranlık zamanı hesaplanır.

b. Bulunan alacakaranlık değeri ve o günkü tarih ile Notik Almanağa girilerek GHA hesaplanır.

c. İkinci maddede bulunan GHA değerine seyircinin bulunduğu mevkiin boylamı tatbik edilerek (E ise toplayarak, W ise çıkartmak sureti ile) LHA değeri bulunur.

ç. Seyircinin bulunduğu DR mevki enlemine en yakın şeffaf plastik levha, mat levhanın uygun yüzüne yerleştirilir.(N ise kuzey tarafı, S ise güney tarafı kullanıcıya bakacak şekilde).

d. Şeffaf plastik levha ucundaki ok, mat beyaz levha üzerindeki LHA değerini gösterdiği zaman yıldız bulucu okunmaya hazırdır.

e. Şeffaf levha üzerindeki eğri şekil altında kalan mat beyaz levhada yazılı yıldızlar seyircinin ufku üzerinde kalan yıldızlardır. Bunlar mat levha üzerinden ismen okunurlar. Eğri şeklin merkezi baş ucu noktasıdır. Şekil - 1003b’de görüldüğü gibi, merkezden çevreye doğru muntazam aralıklarla yayılan eğriler yükseklikleri, çevre üzerindeki 360° lik değerler ise semt değerlerini gösterir.

ÖRNEK :

20 AĞUSTOS 1997 Tarihinde, 37° 54’ N - 026° 01’,5 W DR mevkiinde bulunan bir gemideki seyirci, hatasız kronometresi 16:00:00’ı gösterirken yaptığı rasatta bilinmeyen bir yıldızın yüksekliğini 20°, semtini ise yaklaşık 260° olarak ölçmüştür. Plastik Yıldız bulucu yardımıyla rasat yapılan gök cismini bulunuz.

Çözüm:

Şekil- 1003b HO 2102 D ile Yıldız Tanıma

GHA = 209° 01’,5

LHA = 183°

1004.PLASTİK YILDIZ BULUCUYA GEZEGENLERİN PLOTLANMASI Mat Plastik beyaz levha üzerine yalnız yıldızlar plotlanmıştır. Gezegenlerin ise Aries’e göre

uzaklıkları sabit olmadığından seyircinin rasat yaptığı zamana göre gezegeni mat plastik beyaz levha üzerine plotlanması gerekir. Bu amaçla şu işlemler yapılır.

a. Bulunulan yarım küreye ait mat plastik levha alınır ve üzerine; üstünde oluklu taksimat bulunan şeffaf levha yerleştirilir.

b. Gezegenin o üç güne ait SHA değeri, almanağın alt köşesinden okunur ve RA (Maatali) açısı hesaplanır. RA=360°-SHA

c. Oluklu levhanın uç tarafındaki ok, mat plastik levhanın çevresi üzerinde RA değeri okunacak şekilde hareket ettirilir.

ç. Şekil – 1004’de görüldüğü gibi, oluğun tam ortasına gelen mat levha üzerindeki daire gök ekvatorudur. Gezegenin rasat anındaki Meyil (Dec) değerine göre oluk üzerindeki taksimatla gök küresi üzerine işaretlenir ve sembolü plotlanır. Bundan sonraki işlem aynen yıldız bulma gibidir. Plotlanan gezegenler ufuk düzlemi içinde kalırsa seyirci tarafından görülebilir aksi takdirde görülemez.

Şekil – 1004 Gezegenlerin Mat levha Üzerine İşaretlenmesi

1005.İNGİLİZ (ADMIRALTY) GÖK KÜRESİNDE YILDIZ TANIMA a. Gök küresinin kutusunun kapağını açılır. Üzerindeki kral tacı çıkartılır ve DR mevkiin

enlemi ne ise (N – S) o tarafa doğru küre ileri veya geri yatırarak enlem değeri kutunun çerçevesi üzerine getirilir ve o anda kutudaki “S” harfi kuzey yarım küredeki bir seyirci için kutunun kullanıcıya bakan yüzünde olur.

b. Rasat zamanında hesaplanılan LHA değeri küre üzerindeki gök ekvatoru üzerinde bulunur ve bu değer kürenin üzerine monte edilmiş birim saat dairesi üzerine getirilir.

c. Yıldız bulucu okumaya hazırdır. Kral tacı tekrar üzerine takılır ve yerleştirilir. Ucu sivri göstergeler; taç üzerindeki yükseklik çemberi üzerine konularak kutunun çevresindeki daireden yıldızın semtine göre ayarlanır.

ç. Ucu sivri göstergenin altındaki yıldız aranılan yıldız olur (küre üzerinden ismi okunur).

d. Gezegenlerin plotlanmasında ise, Plastik Yıldız Bulucuda olduğu gibi, önce gezegenin RA Açısı değeri hesaplanır ve buna göre birim saat dairesi altına bu RA değeri getirilir. Küre üzerindeki Meyil (Dec) ne ise o nokta plotlanır. Daha sonra yukarda anlatılan yöntemle Admiralty gök küresi ayarlanırsa rasat anında o gezegenin ufkun üzerinde bulunması durumunda yüksekliği ve semti bulunur.

1006.YILDIZ HARİTALARI YARDIMI İLE YILDIZ TANIMA Yıldız bulmada en son baş vurulacak bir referanstır. Yıldız haritaları seyirciye gök cisminin

yükseklik ve semtini vermez. Ancak Yıldızların burçları içinde birbirlerine göre olan nispi konumları ile tanınmalarını sağlar.

Rasat zamanı için LHA değeri hesaplanır. Yıldız haritası üzerindeki 0° den doğuya doğru LHA ’e kadar gidildiğinde o noktadan geçen boylam seyircinin boylamı olur. Bulunan bu boylam ile haritanın kuzeyini, seyircinin bulunduğu mevkiin boylamı ve mevkiin kuzeyi üzerine gelecek şekilde çalıştırmak üzere seyirci başının üstüne doğru kaldırdığında, o rasat zamanında gök küresinde görünecek yıldızların birbirlerine göre nispi şekilleri ile gök küresi üzerindeki mevkileri tanımlanmış olur.

BÖLÜM 11 ASTRONOMİK SEYİR ÖZEL DURUMLARI 1101.GENEL

Bu bölümde; Astronomik Seyir Özel durumlarından faydalanarak mevki bulma yöntemleri incelenecektir. Bunlar;

a Güneşin Boylam geçişinden faydalanarak mevki bulunması.

b Kutup yıldızından enlem bulunması.

c Astronomik rasatla manyetik pusula – cayro pusula hatasının bulunması.

ç. Kutup Yıldızının rasadı ile manyetik pusula – cayro pusula hatasının bulunması.

1102.BOYLAM GEÇİŞTE YAPILAN RASAT İLE ENLEM VE BOYLAMIN BULUNUŞU Boylam geçişte enlem tayini; küresel seyir üçgeninin özel bir çözümüdür. Gök cisimlerinin

seyircinin boylamından geçerlerken yapılan rasatta elde edilen açısal yükseklikleri ile elde edilen başucu mesafesi ve rasat yapıldığı andaki, Meyilleri (Dec) arasındaki ilişki yardımıyla, rasat yapılan mevkiin enlemini doğru olarak bulmak olasıdır.

Şekil – 1102a Güneşin Meridyen Geçişi

Enlemi bulacak olan seyirci gök cisminin boylamdan geçiş zamanını o günkü tarih ile hassas olarak hesaplar. Şekil – 1102a’da görüldüğü gibi, bulduğu zamandan bir süre önce, hatası düzeltilmiş bir sekstant ile gök cisminin (Güneşin) yüksekliğini ölçmeye başlar ve kısa zaman aralıkları ile yükseklikleri saptar. Yükseklik değerinin; gök cismi boylama yaklaşırken yavaş yavaş büyüdüğü ve tam boylamdan geçerken en yüksek değere ulaştığı görülür ve bu anda zaman saptanır. Bu durumda küresel seyir üçgeni incelendiğinde, Güneşin Meyli ve seyircinin enlemine bağlı olarak farklı kombinasyonların ortaya çıktığı görülür.

Z

Pn

Zn = 180°

Ufuk

F- 253

Zn = 270°

6°12°

18°

Z

Pn

Zn = 180°

Ufuk

F- 253

Z

Pn

Zn = 180°

Ufuk

F- 253

Zn = 270°

6°12°

18°

Z

Pn

Zn = 180°

Ufuk

F- 253

Güneşin meridyen geçişi, Güneşin saat dairesi ile rasıt boylamının örtüşmesi durumunda Şekil – 1102c’de olduğu gibi göksel seyir üçgeninin özel bir durumunu meydana getirir.

Trigonometrik çözüm gerektirmeyen bu özel durumda Güneş; Kuzey - Güney hattı üzerindedir. Başkaca bir deyişle meridyen geçiş anında Güneşin semti Şekil 1102ç’de olduğu gibi, 000° veya 180° olacaktır. Başucu noktası, Göksel kutup noktaları ve Güneş aynı büyük daire üzerinde olduğunda Güneşin ufuktan olan açısal yüksekliği (irtifa) ise en büyük değerine ulaşacaktır.

Şekil –1102c Rasıt Boylamı ve Saat Dairesinin Örtüşmesi

Şekil – 1102ç Meridyen Geçişinde Semt

Rasıt enlemi; Güneşin meyli ile başucu mesafesinden bulunabilir. Meridyen geçiş anında boylam ise, Güneşin Greenwich boylamından geçişine kadar olan zamanın bir fonksiyonudur. Seyirci meridyen geçiş anını (LAN) (Local Apparent Noon) hassas olarak tespit etmek zorundadır. Meridyen geçiş anının hassas tespiti için sonraki paragrafta açıklanan grafik yöntemin kullanılması usul olarak kabul edilmelidir. Meridyen geçiş anında Güneşin GHA değeri Batı boylamlar için rasıdın boylamını verir. Doğu boylamlar için ise, GHA değerinin 360° den farkı rasıdın boylamını verecektir.

Z

Pn

Zn =180°Z

Pn

Zn =180°

Z

Pn

Ps

QDec

Alt

Zn= 180 °Z

Ps

Q

Zn °Z

Pn

Ps

QDec

Alt

Zn= 180 °Z

Ps

Q

Zn °

Rasıt; enlemini hesaplarken, güneşin Meyli (Dec) ve Coalt (Başucu mesafesi) değeri kullanılacağından, meylin günlük değişen değeri ve coğrafi mevkie göre enlemin denklemi çıkarılmalıdır. Başucu mesafesinin işareti, meylin işaretine ters (Contrary) ise, Enlem; Coalt ile Meyil’den büyük olandan küçük olanın farkına eşittir. Bulunan enlem değerinin işareti ise büyük olan değerin işareti ile aynı olacaktır. Başucu mesafesinin işareti güneşin meyil işareti ile aynı ise, meyil değeri ile Coalt (Başucu mesafesi) değerinin toplamı, rasıt enlemini verecektir. Enlemin işareti ise meyilin (Dec) işareti ile aynı olacaktır. Ancak bu metni bu şekliyle ezberlemek yerine seyir yapılan tarihte güneşin meyli ve DR mevkii enlemine uygun olarak gök küresi rasıt boylamı arakesitini çizerek enlemin formülünü çıkarmak daha uygundur.

Şekil – 1102d Seyircinin Enlemi ve Güneş Meyline Göre Gök Boylamı Arakesiti.

Coalt

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec + Coalt

Lat = N , Dec = NZn = 180°

Coal

t

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec + Coalt

Lat = N , Dec = SZn = 180°

LAT = Dec - Coalt

Lat = S , Dec = SZn = 180°

Coalt

Alt

LatZ

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec - Coalt

Lat = N , Dec = NZn = 000°

Coalt

Alt

Dec

Z

UFUK

EKVATOR

Lat

Coalt

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec + Coalt

Lat = N , Dec = NZn = 180°

Coal

t

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Coal

t

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec + Coalt

Lat = N , Dec = SZn = 180°

LAT = Dec - Coalt

Lat = S , Dec = SZn = 180°

Coalt

Alt

LatZ

UFUK

EKVATOR

Dec Coalt

Alt

LatZ

UFUK

EKVATOR

Dec

Lat = Dec - Coalt

Lat = N , Dec = NZn = 000°

Coalt

Alt

Dec

Z

UFUK

EKVATOR

Lat

Coalt

Alt

Dec

Z

UFUK

EKVATOR

Lat

Coa

lt

Alt

Dec

Z

UFUK

EKVATOR

Lat

Lat = Coalt - Dec

Lat = S , Dec = NZn = 000°

Coa

lt

Alt

Dec

Z

UFUK

EKVATOR

Lat

Lat = Coalt - Dec

Lat = S , Dec = NZn = 000°

LAT = Dec + Coalt

Lat = S , Dec = SZn = 000°

Coalt

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

LAT = Dec + Coalt

Lat = S , Dec = SZn = 000°

Coalt

Alt

Lat

Z

UFUK

EKVATOR

Dec

Şekil 1102d’de, seyircinin karşılaşabileceği olası arakesit durumları gösterilmiştir.

Seyirci; boylamını hesaplarken, enlemi hesapladığı hassasiyeti elde etmek istiyorsa, Güneşin meridyen geçiş zamanını grafik üzerinde hesaplamalıdır. Bir sonraki paragrafta anlatılan seyir halindeki bir gemide tahmini meridyen geçiş saatinden yarım saat önce seyirci gözlem platformunda yerini almalıdır. Başlangıçta sekstant ile yapacağı ölçümlerin aralığı 2-3 dakika iken yükseklik en büyük değere yaklaştıkça, gözlem aralığı 20 saniyeye kadar düşürülmelidir.

Yapılan gözlemler kayıt edilerek, apsisi zaman, ordinatı yükseklik olan bir grafik elde edilir. Yükseklik eğrisi giderek artan bir grafik sergileyecek ve meridyen geçiş anında belirsiz bir zaman aralığında sabit kaldıktan sonra daha önce ölçülen değerleri tekrar edecektir.

Kayıtlar Şekil – 1102e’de görüldüğü gibi bir grafik haline getirildikten sonra, grafiğin döndüğü kısım göz ardı edilerek, grafik yatay eksene paralel doğrular ile üç eşit dilime ayrılır. Eşit yüksekliğe karşılık gelen zamanların ortalaması alınır, bu zamanların ortalaması güneşin Yerel Boylam geçişini ( Zeval vakti ) verir.

Şekil – 1102e Meridyen Geçiş Saatinin Hassas Hesaplanması

Seyir halindeki bir gemide güneşin meridyen geçiş zamanının, yukarıda anlatılan yöntemler çerçevesinde yapılabilmesi için geminin rota ve hızı da gözetilerek güneşin meridyen geçiş zamanının önceden öngörülmesi/tahmin edilmesi gerekmektedir.

İlk olarak Güneş henüz yeterince doğuda iken hesaplamaya karar verilen anda plotlanan DR mevkiinin boylamına en yakın ancak doğusunda kalan GHA☼ değerine karşılık gelen zaman (GMT) Notik Almanağın ilgili sayfasında bulunur. Bu saatteki DR mevki plotlandığında, bu mevkiin boylamı ile GHA☼ arasındaki fark HA (t) Boylam Açısını verir.

Meridyen geçiş anında boylam açısı sıfır olacağından gemi ve güneşin hareketi bu açıyı ne kadar zamanda sıfıra indirebilir?.

Güneş saatte 15 lik açısal bir hız ile batıya doğru hareket ettiğine göre geminin rotası doğu / doğu bileşenli ise bu hıza ilave edilmelidir, geminin rotası batı / batı bileşenli ise güneşin azaltmaya çalıştığı boylam açısını gemimiz açmaya çalışacağından geminin batı yönündeki hızı, Güneşin batıya doğru olan düzenli hızından çıkartılmalıdır. Bulunan toplam hız, aradaki boylam açısına oranlandığında LAN (Zeval Vakti) bulunur.

Yükseklik

Zat1 t3 t4 t5 t6t2

Yükseklik

Zat1 t3 t4 t5 t6t2

LAN = ( HA / 900’ ± Gemin Saatteki Boylam hareketi )+T DR2

ÖRNEK : Akdeniz’de 100° rotasına 09 kts sürat ile seyreden TCG CEZAYİRLİ GAZİ HASAN PAŞA (A 579), 12 TEMMUZ 1997 tarihinde, 40° 50’ N - 005° 00’ E DR mevkiinde güneşin meridyen geçiş saatini (LAN) hesaplamak üzere gözlemle Şekil - 1102f’deki grafiği çıkarmıştır. Seyir Astsubayı, meridyen geçişinde Güneşin rasadi yüksekliğini (Ho) ise 71° 00’ olarak gözlemlemiştir.

Şekil – 1102f LAN saati ve LAT’ın Formülize Edilmesi

Çözüm :

TA = (t1 + t6) / 2, TB = (t2 + t5) / 2, TC = (t3 + t4) / 2 Dec LAN = (TA +TB +TC ) / 3 11:00:00 21° 55’,7 LAN = 11:45 GMT d(0,4) - 0’,3 11:00:00 21° 55’,4 Enlem = Coalt + Dec =19° +21° 55’,4

Enlem = 40° 55’,4

Enlemin denklemini çıkarmak için Gökküre ve koordinat elemanlarının tamamını çizmek yerine, Şekil - 1102f’ de gösterilen modelinin kullanılması yeterlidir.

Boylamın bulunması için farklı iki yöntem kullanılabilir.

Yöntem 1 LAN = 12:00:00 + Zaman Denklemi =12:05:36 (Zaman Denklemi Notik Almanağın ilgili

sayfasından bulunur)

GMT değeri ile LAN arasındaki zaman farkı, Greenwich ile bulunulan boylam arasındaki Boylam Farkını (Dlong) verir.

∆T = 12:05:36 – 11:45 = 20m 36s (Notik Almanağın ilk sarı sayfası kullanılarak açıya çevrilir.)

Boylam = 05° 09’ E (Referans boylama göre daha erken geçiş yaptığından boylamın işareti E olur.)

11131126

11 44 11481204 1215

65 °48’

70 ° 50’

68 ° 58’

t

Alt

11131126

11 44 11481204 1215

65 °48’

70 ° 50’

68 ° 58’

t

Alt

Dec

Coalt

LatLat

Ekvator

Dec

Coalt

LatLat

Ekvator

Yöntem 2 Güneş boylam üzerinde bulunduğundan, GHA☼ direkt olarak boylam değerin verir.

GHA☼

11:00:00 343° 35’,9

45:00 11° 15’,0 11:45:00 354 50’,9

GHA☼180 den büyük olduğundan, 360 den farkı boylamı verecektir.

Boylam = 005 09’,1 E

ÖRNEK : 03 TEMMUZ 1997 tarihinde TCG ZAFER (F-253) SAR görevi icra etmek üzere, sıkı EMCON uyguladığı intikal seyrinde, Güneşin meridyen geçişini gözlemlemeyi planlamaktadır. 10:00 DR mevki koordinatları 35° 50’ N - 028° 20’ E’dir. Gemi 235° rotasına 18 kts ile ilerlemektedir. Tahmini meridyen geçiş saatini hesaplayınız.

Çözüm :

• 10:00 DR mevki boylamına en yakın ve doğusunda kalan GHA☼ değeri 328° 57’,2 dır. Doğu boylamlarda 360° - GHA☼, boylamı verir.

360° - 328° 57’,2 = 31° 02’,8 E > 028° 20’ E

• Bu değer 10:00 GMT’ye karşılık gelmektedir. Bu nedenle geminin 10:00 GMT (12:00 ZT) mevkii, Şekil – 1102g’da olduğu gibi plotlanır.

• 12:00 DR mevkii DR2 olarak adlandırılır ve bu mevkiin boylamı haritadan belirlenir.

DR2 Long = 027° 49’E

• DR2 mevkiinde Güneş saat dairesi ile seyircinin boylamı arasında kutup noktasında oluşan açı HA = 31° 02’,8 -027° 49’ = 03° 13’,8 = 193’,8

• Bu açının sıfıra eşitlenmesi hangi açısal hızla olacaktır? Bu; güneşin saatteki açısal hızına geminin boylam hareketinin tatbik edilmesi ile bulunur.

Boylam hareketi DR1 ve DR2 noktaları boylam farkından bulunur.

028° 20’ E - 027° 49’E = 31’/ 2 saat = 15’,5 saat

• Bu açısal hızla HA’ın kat edilmesi, 193’,8 /900’ –15’,5 =13m

• LAN = 12:00 + 13m = 12:13:00 (ZT)

Güneşin boylam geçişinde eğer elde bir zaman denklemi var ise boylamın bulunması olasıdır. Bilindiği üzere zaman denklemi (tadili zaman) LMT 12:00 ile hakiki güneşin boylamdan geçişi (LMT olarak) arasındaki farktır.

GH

A

GHA

λ ( E )=

λ ( W )

G

GH

A

GHA

λ ( E )=

λ ( W )

GH

A

GHA

λ ( E )=

λ ( W )

G

Şekil - 1102g Seyir Halinde Güneşin Meridyen Zamanının Hesaplanması (Plot)

1103.GÜNEŞİN MEYLİNİN ALMANAK KULLANMADAN BULUNMASI Her ne kadar güneşten boylam geçişte enlem tayini her geçen gün demode olmakta ise de

aletlerin ve notik neşriyatın bulunmadığı durumlarda çok yararlı bir yöntemdir. Zira zamanın sağlıklı olarak bilinmesine gerek yoktur. Ayrıca güneşin meyli (Dec) çizim ile gerçeğe oldukça yakın olarak bulunabilir. Aşağıda bu yöntem açıklanmıştır.

Bu amaçla bir manevra levhası veya kağıt üzerine çizilecek bir daire kullanılabilir. Şekil – 1103’de görüldüğü gibi, daire merkezinden geçmek üzere birbirine dik koordinat sistemi ile bu koordinatların daireyi kestiği noktalar 21 MART, 22 HAZİRAN, 23 EYLÜL ve 22 ARALIK olarak işaretlenir. Dik koordinat merkezden aşağı ve yukarı doğru güneşin maksimum meyli olan 23°,5 olacak şekilde eşit parçalara bölünür.

Örneğin 11 AĞUSTOS günü güneşin Meyli bulunmak istenirse;

21 HAZİRAN-23 EYLÜL arası 94 gün olup, şekil üzerinde bu 94 gün 90° lik bir daire yayı olarak gösterilmiştir. 11 AĞUSTOS ile 21 HAZİRAN arası 51 gündür. Dolayısıyla 15 Ağustos tarihi bu yay üzerinde gösterilmek istenirse 51 x 90/94 = 48° olarak bulunur.

Bu açı; 21 HAZİRAN tarihinden itibaren 23 EYLÜL’e doğru alınırsa, şekilde görüldüğü üzere bir nokta saptanmış olur. Bu noktadan dikey eksene çizilen dik doğrunun dikey ekseni kestiği noktadan Meyil (Dec) değeri. okunur. Şekilde 15° Meyil bulunduktan sonra okunan sekstant yüksekliği ve bu meyil değeri ile boylam geçişte enlem saptanabilir.

Şekil – 1103 Almanak Kullanmaksızın Güneşin Meylinin bulunması

1104.KUTUP YILDIZINDAN YAPILAN RASAT İLE ENLEMİN BULUNMASI Kutup Yıldızı (Polaris) gök küresinde kuzey kutbuna çok yakın bulunan ikinci sınıf (kadir) bir

yıldızdır. Eğer kutup yıldızı tam kuzey gök kutbunda bulunmuş olsa idi herhangi bir mevkide bu yıldızın düzeltilmiş açısal yüksekliği, o mevkiin enlemine eşit olurdu. Şekil – 1104a bu varsayımla çizilmiştir.

Gök ufkundan baş ucuna olan açısal mesafe 90° dir. Aynı şekilde Kuzey Kutup noktasından gök ekvatoruna olan açısal mesafede 90° dir. Aynı şekilde Kuzey Kutup noktasından gök ekvatoruna olan açısal mesafe de 90° dir. Şekil – 1104a’ da görüldüğü gibi Başucu ve Kuzey kutup noktası sırasındaki açısal mesafe hem Coalt da hem de Colat birbirine eşit olduğu için Lat=Alt olur.

Şekil- 1104a Gökküresi Rasıt Boylamı Arakesiti

21 HAZİRAN

21 MART

22 ARALIK

23 EYLÜL1

5

10

15

20

1

5

10

15

20

48°

21 HAZİRAN

21 MART

22 ARALIK

23 EYLÜL1

5

10

15

20

1

5

10

15

20

48°

Pn

Lat

CoLat

Z

AltCoAlt

Gök U

fku

Gök Ekvatoru

Rasıt Boylamı

Pn

Lat

CoLat

Z

AltCoAlt

Gök U

fku

Gök Ekvatoru

Rasıt Boylamı

Kutup Yıldızı gök küresinde kuzey kutup noktasına çok yakın, Meyli (Dec) 89°06’,6 N olan bir yıldız olduğu için, hakiki kutup etrafında küçük bir daire çizerek hareket edip alt ve üst boylamdan geçmektedir. Bu nedenle kutup yıldızının açısal yüksekliğinden mevkiin enlemini bulabilmek için, ölçülen yükseklik değerine gerekli düzeltmeler uygulanarak enlem saptanır.

Bu düzeltme değerleri; Notik Almanakların 274-275 ve 276 ncı sayfalarında Kutup Yıldızı için hazırlanmış düzeltme cetvellerinde a0, a1, a2 olarak verilmiştir.

a0; LHA ’in bir fonksiyonudur. Ortalama 50° enlemine göre SHA’ların ortalama (330° 01’) değeri ile Meyilin 89° 06’,6 N değerine göre hazırlanmış oran olup 58’,8 lik değişmez bir değerin eklenmesi ile düzenlenmiştir. Kutup Yıldızı cetvellerine LHA ile girilerek bu değer bulunur.

a1; Enlem ve LHA in bir değişkeni olup mevkiin enlemi 50° üzerine çıktığı zaman 0’,6 değişmez değeri ile daima artı değerdedir. Kutup Yıldızı cetvellerinde LHA in bulunduğu sütundan aşağı inilerek mevkiin DR enlemi ile girilip a1 değeri bulunur.

a2; LHA ve rasat yapılan tarihin bir değişkenidir. Buna göre rasat yapılan tarihte kutup yıldızının ortalama mevkiinden olan değişikliği düzeltilir. Kutup Yıldızı Cetvellerinin LHA değeri sütunundan girilip rasat yapılan tarih karşısındaki değer alınır.

Bu şekilde bulunan üç düzeltme Kutup Yıldızının ölçülen rasadi yüksekliğine ilave edilip sonuçtan 1° çıkarılırsa mevkiin enlemi bulunur.

Lat = a0 + a1 + a2 - 1°

Notik Almanakların Kutup Yıldızı çizelgelerinde (Sayfa 274, 275 ve 276’da) 65° enlemine kadar, Kutup Yıldızının hakiki semtleri verilmiştir.Cetvellere girmek için, hesaplanarak bulunan LHA ve Lat değerlerine ihtiyaç vardır. Cetvellere girerken kullanılan LHA en yakın 10° lik kıymetle üstten, Lat değeri ile de düşey sütundan girilerek (göz enterpolasyonu yapılarak) kesiştiği noktadaki semt değeri alınır ve ölçülen değerle karşılaştırarak hata miktarı bulunur.

ÖRNEK :

20 TEMMUZ 1997 tarihinde 41° 18’ N - 029° 20’E DR mevkiinde bulunan bir seyirci, hatası 3 dakika ( F ) olan kronometresi 18:03’ü gösterdiğinde IC = 02’ olan sekstantı ile göz yüksekliği 42 ft olan kırlangıçtan yaptığı rastta Kutup Yıldızının yüksekliğini 41° 30’ olarak tespit etmiştir. Söz konusu seyircinin enlemi nedir?

Çözüm :

Öncelikle Kutup Yıldızının ölçülen yüksekliğine Sekstant ile ilgili düzeltmeler yapılarak Görünen Açısal Yükseklik bulunur.

Notik Almanaktan GHA değeri bulunacağı için öncelikle GMT olarak doğru zamanın bulunması gereklidir.

Bulunan bu zaman ile Notik Almanağa girilerek GHA değeri ve bu değere boylam değeri tatbik edilerek LHA bulunur.

LHA değeri ile Notik Almanağın 275 inci sayfasından Şekil - 1104b’da görüldüğü gibi a0 , a1 ve a2 değerleri bulunarak formdaki yerlerine yazılır ve bulunan toplam değerden 1° çıkarılarak enlem değeri bulunur.

Şekil – 1104b Kutup Yıldızından Enlem Tayini

1105.ASTRONOMİK RASATLA CAYRO PUSULA HATASININ BULUNMASI Bir geminin emniyetli seyri en başta cayro pusula veya manyetik pusulasının doğruluğuna

bağlıdır. Bu nedenle seyirci günde iki defa (öğleden evvel ve sonra) cayro pusulasının hatasını kontrol etmeli ve işlemlerini ona göre yapmalıdır. Bunun için DR veya Fix mevkie göre tam olarak güneşin semt açısı bulunur. Aynı anda güneşin cayro ile semti alınır. Aradaki fark cayro pusula hatasını verir. Astronomik rasatla cayro pusula hatasının bulunması için değişik yöntemler kullanılır. Bu yöntemler aşağıda belirtilen dokümanlar kullanılarak uygulanabilirler.

a HO 214

b HO 229

c HO 249 (Yaklaşık olarak bulunur)

ç. HO 211

d HO 260 (Gök cisimlerinin Semtleri)

e HO 261 (Güneşin Semt Cetvelleri)

f Notik Almanaktan Kutup Yıldızı Çizelgeleri.

Herhangi bir mevkide ve rasat zamanında, gök cisminin cayro pusula ile semti ölçülür ve o andaki zaman kaydedilir. Yukarıda belirtilen dokümanlar kullanılarak hesaplanan semt değerleri ile cayro pusula ile ölçülen semt değeri mukayese edilerek cayro pusula hatası bulunur.

En çok kullanılan yöntemler den bir tanesi olan kutup yıldızından cayro hatası tespiti Şekil – 1104b’de gösterilmiştir.

Özellikle güneşin SIA değerinden faydalanarak yapılan hata tespiti daha hassas değer verdiği için tercih edilmelidir. Bu yöntemde Şekil – 1105a-ç’de verilen SIA (Amplitude) cetvelleri ve Şekil – 1105d’de verilen BOWDITCH’in 23 No’lu cetveli kullanılır.

Normal şartlarda SIA değerinin elde edileceği zaman, güneşin merkezinin gök ufku üzerinde olduğu an olup, bu durum; güneşin alt kenarının, yarıçap değeri olan yaklaşık 16’.0 görünen ufuk hattının üzerinde bulunduğu andır.

Bu şekilde ölçüm yapılabildiği takdirde ölçülen SIA değeri ile hesaplanan SIA değeri arasındaki fark direkt olarak cayro hatasını verir. Ancak pratikte bu şekilde ölçüm yapmak oldukça zordur. Bu nedenle daha çok güneşin merkezi tam görünen ufuk hattı üzerinde iken ölçüm yapmak daha kolaydır. Ölçüm bu şekilde yapılırsa öncelikle ilgili cetveller kullanılarak SIA düzeltmesi yapılmalı ve bulunan düzeltme değeri ölçülen SIA değerine aşağıda belirtilen şekilde uygulanmalıdır.

Örnek 1 ve Örnek 2 incelendiği takdirde yöntem daha iyi anlaşılacaktır.Ölçülen SIA hesaplanan SIA değerinden daha büyük ise cayro hatasının işareti “W”, aksi durumda ise “E” olur.

DOĞUŞANI

+

-

BATIŞANI

-

+

DR MEVKİENLEMİ

KUZEY (N)

GÜNEY (S)

DOĞUŞANI

+

-

BATIŞANI

-

+

DR MEVKİENLEMİ

KUZEY (N)

GÜNEY (S)

Şekil - 1105a BOWDITCH’in 22 No’lu Cetveli

Şekil – 1105b BOWDITCH’in 22 No’lu Cetveli

Şekil – 1105c BOWDITCH’in 22 No’lu Cetveli

Şekil – 1105ç BOWDITCH’in 22 No’lu Cetveli

Şekil – 1105d BOWDITCH’in 23 No’lu Cetveli

ÖRNEK 1 : 36° 28’,6 N – 032° 24’ E DR mevkiinde bulunan bir gemide güneşin batış saatinde güneşin merkezi gök ufku üzerinde bulunduğu anda ölçülen semti 298°,7 ve bu an için hesaplanan meyli ise 22° 09’,9 N olarak hesaplanmıştır. Cayro pusulanın hatasını SIA yöntemi ile hesaplayınız.

Çözüm :

Öncelikle semt değerine göre SIA değeri hesaplanacaktır. Bulunan bu SIA değerine ölçülen SIA değeri denir.

SIA = 298°,7 – 270°

SIA = W 28°,7 N

Güneşin batış anı olduğu için ön ek “W” , meyil değerinin işareti “N” olduğu için de son ek “N” olacaktır.

Şekil – 1105ç’de verilen cetvelde DR mevkii enlemine ve meyil değerine en yakın değerler kullanılarak enterpolasyon yapılarak enlem ve meyil değerine ait SIA değeri hesaplanır.

Enlem Meyil 22° 22° 09’,9 22°,5

36° 27°,6 27°,8 28°,2

36° 28’,6 28°,0

38° 28°,4 28°,6 29°,1

Enterpolasyon sonucunda hesaplanan SIA değeri ile ölçülen SIA arasındaki fark cayro pusula hatasını verir.

Ölçülen SIA W 28°,7 N Hesaplanan SIA W 28°,0 N Cayro Hatası 0°,7 W olarak bulunur.

ÖRNEK 2 : 36° 28’,6 N – 032° 24’ E DR mevkiinde bulunan bir gemide güneşin batış saatinde güneşin merkezi görünen üzerinde bulunduğu anda ölçülen semti 298°,7 ve bu an için hesaplanan meyli ise 22° 09’,9 N olarak hesaplanmıştır. Cayro pusulanın hatasını SIA yöntemi ile hesaplayınız.

Çözüm :

Öncelikle semt değerine göre SIA değeri hesaplanacaktır. Bulunan bu SIA değerine ölçülen SIA değeri denir.

SIA = 298°,7 – 270°

SIA = W 28°,7 N

Güneşin batış anı olduğu için ön ek “W” , meyil değerinin işareti “N” olduğu için de son ek “N” olacaktır.

Şekil – 1105d’de verilen BOWDITCH’in 23 No’lu cetveli kullanılarak SIA Düzeltmesi (Genişlik Düzeltmesi) değeri bulunur. Bunun için DR mevkii enlemi ve Meyil değerlerinin en yakın tam değerleri kullanılır.

Bu örnek için en yakın enlem değeri 36°, en yakın meyil değeri ise 22° olarak alınacaktır. Bu değerler ile cetvele girildiğinde düzeltme değeri 0°,6 olarak bulunur. Bu değer; enlem “N” ve batış anı olduğu için ölçülen SIA değerinden çıkarılacaktır.

Ölçülen SIA = 28°,7 – 0°,6 = 28°,1

Şekil – 1105ç’de verilen cetvelde DR mevkii enlemine ve meyil değerine en yakın değerler kullanılarak enterpolasyon yapılarak enlem ve meyil değerine ait SIA değeri hesaplanır.

Enlem Meyil 22° 22° 09’,9 22°,5

36° 27°,6 27°,8 28°,2

36° 28’,6 28°,0

38° 28°,4 28°,6 29°,1

Enterpolasyon sonucunda hesaplanan SIA değeri ile ölçülen ve düzeltme uygulanan SIA değeri arasındaki fark cayro pusula hatasını verir.

Ölçülen SIA W 28°,1 N Hesaplanan SIA W 28°,0 N Cayro Hatası 0°,1 W olarak bulunur.

FAYDALANILAN KAYNAKLAR

1. The American Practical Navigator, BOWDITCH, PUB NO.9,1995 Edition

2. Dutton’s, Navigation and Piloting, Fourteenth Edition,

3. Nicholls’s Concise Guide to Navigation Volume 1, 10th Edition

4. Astronomik Seyir, Aybars BİLGİNER, 1982