•Artropod (Entoma)’ ların Genel Özellikleri • Artropodlar, hayvanların 4/5’inden çoğunu oluşturmaktadır.

• Entomalar, 700.000’den fazla türü kapsarlar.

• Artropodlar, iki yandan simetrili, sölomlu ve omurgasız hayvanlardan olup, dış iskeletleri bulunur.

• Dış iskelet kitinli olup, hayvanın yapısını oluşturur. Vücudu bir zırh gibi saran dış iskeletin kalınlığı vücudun farklı bölgelerine göre değişir.

• Vücut, parçalardan (segment) oluşmuş ve bu parçaların birbirleriyle birleştikleri kısımlar incelmiştir. Böylece artropodların vücutları boğumlardan oluşur.

• Tipik bir segment, üstte tergum, altta sternum ve iki yanda pleuron’dan yapılmıştır.

• Artropodlarda vücut baş, göğüs ve karın olarak 3 kısımdan meydana gelebildiği gibi, bazılarında baş ve göğüs birleşmiştir ki, buna cephalo-thorax (prosoma) denir; bu durumda karın opisthosoma adını alır.

• Bazı artropodlarda ise baş, göğüs ve karın birleşerek tek bir parça, cephalo-thorax-abdomen, halini almıştır. Bu durum akarlarda görülür.

• Artropodların başında anten, çeneler ve şeliserler (penset veya pençe) bulunur.

• Sindirim borusu üç kısımdan yapılmıştır. Ön kısım kitinlidir; ağız boşluğu, kaslı yutak, yemek borusu ve ön mideden (proventriculus) yapılmıştır.

• Orta kısım mideye karşılık olup, kitinsiz bir yapıda ve sindirimin olduğu kısımdır.

• Son kısım kitinlidir; burada çıkartılar birikir ve dışarı atılır.

• Kaslar, birçok türde özellikle hareket organlarında çizgilidir.

• Erkek ve dişilerin dış morfolojileri genellikle birbirinden ayrılır.

• Artropodlarda çeşitli evrim şekilleri vardır. Evrimin her döneminde bütün dış iskelet ve sindirim borusunun ön ve arka kısımları ile trachea yüzeyini kaplayan kitin tabaka dışarı atılır. Buna gömlek değiştirme denir.

• Artropodlardan kabuklular suda yaşar. • Bazı artropodlar olgunlaşmamış dönemde suda, erişkin iken karada yaşarlar ve her iki durumda da trachea’lar ile solunum yaparlar.

• Birçok artropod ise karaya alışmış ve bunlarda da trachea’lı solunum gelişmiştir.

• İnsan paraziti olan Artropodlar iki sınıfta bulunurlar. • İnsecta sınıfı (böcekler) ve Arachnida sınıfı (araknidler)

• Böceklerin Genel Özellikleri • Böcekler (İnsecta), büyük bir hayvan sınıfıdır; bilinen hayvan türlerinin %70’ini içine alır.

• Trachea’larla solunum yaparlar. • Böcekler arasında insana etkisi olmayanlar, yararlılar ve zararlılar vardır.

• Çiçeklere konarak bitkilerin döllenmesine yardım ederler.

• İnsana besin olabilecek kuşlara ve balıklara besin olurlar. Bal ve ipek de böcek ürünüdür.

•Böcekler insanın ürettiği ve depoladığı gıda maddelerinin üçte biri kadarını yer veya işe yaramaz hale getirirler. Ayrıca;

•1- Sokarak ve kan emerek, •2- Dokulara saldırarak, •3- Zehir vererek, •4- Allerjiye sebep olarak ve •5- Hastalıkları bulaştırarak (sokma, tükürükleme ve dışkılamayla) insan sağlığına zarar verirler.

•Böceklerin Yapısı •Erişkin böceklerde vücut baş, göğüs ve karın olarak üçe ayrılır.

•Başta antenler, palpler ve gözler önemlidir. •Hortum, bir üst dudak (labrum-epifarinks),

bir çift üst çene (mandibül), bir çift alt çene (maksilla) ve bir hipofarinks ve bir alt dudak (labium)’ tan oluşur.

• Bazı böceklerde bu parçalardan biri veya birkaçı eksiktir.

• Bu ağız parçaları çiğneme, yalama veya delip emmeye yararlar. Bütün kan emen böceklerin ağız kısımları delip emmeye adapte olmuştur.

• Böceklerde sade gözler (ocellus, ocelli) ve birleşik gözler vardır.

• Her sade göz, ışığa duyarlı çok hücreli bir alancık ile bunun üzerindeki bir mercekten yapılmıştır.

• Birleşik gözlerde ise birçok ayrı fakat yan yana konmuş mercek (faceta) vardır.

• Göğüs üç parçadan yapılmış olup, ön parça prothorax, orta parça mesothorax ve arka parça metathorax ismini alır.

• Her parça sırtta bir tane notum, karında bir tane sternum ve yanda iki tane pleurite denilen sert yapılı dış iskelet parçasıyla, yani sklerit ile korunmuştur.

• Göğsün her parçasına birer çift bacak eklenmiştir. • Her bacak coxa, trochanter, femur, tibia ve tars denilen parçalardan oluşmuştur.

• Tars eklemi de bir veya birkaç parçalı olabilir. • Birçok böcekte kanatlar da vardır. Kanatlar iki çift ise bir çifti orta göğüse, diğer çifti ise arka göğüse yapışır.

•Sineklerde sadece orta göğüse yapışan iki kanat vardır (Diptera). Arka göğüsteki kanatların yerini halter denilen ucu şiş küçük çubuklar almıştır.

•Karın 12 parçadan yapılmıştır ancak; 8-10 parça ayırt edilir. Karnın arka ucunda dişide yumurtlama organları, erkekte ise çiftleşme organları bulunur.

•Böceklerin genellikle erkek ve dişileri dış görünüşüyle birbirlerinden ayrılır.

•Böceklerin Yaşayışı

•Böcekler, buzullar dışında dünyanın her yerinde toprakta, tatlı ve tuzlu sularda yaşarlar. Genellikle bitkisel, bazen hayvansal maddelerle beslenirler.

•Ağız yapıları ısıran ve çiğneyen tip (hamam böcekleri ve çekirgeler) delip emen (bit, pire) yalayan (arılar) ve emen (kelebekler) gibi tiplere ayrılır.

•Böceklerin kitinden yapılan dış iskeletleri onlara direnç ve ayrıca kaslarına yapışma yeri sağlar.

•Böcekler, çevrelerine kolayca alışırlar. Donmaya karşı dayanıklı olup, kışları metabolizmaları azalır ve beslenmeden kışı geçirebilirler.

•Üreme güçleri onların en kötü şartlarda bile nesillerini sürdürmelerini sağlar.

•Böceklerde bulunan kemoreseptör hücreler beslenme ve barınak seçme gibi olayları ayarlamaya yarar.

• Bu hücreler antenlerin üzerinde, bacakların tarslarında ve labelin tüylerinde fazla miktarda bulunur. Böceklerde karşılıklı seslenme bunların birbirleriyle temasını sağlar.

•Böceklerin Evrimi • Böceklerin çoğu Ovipardır, yani yumurtlarlar. • Bunlardan başka;• Viviparlık (larva ve nimf doğurma),• Partenogenesis (döllenmeden çoğalma),• Poliembriyoni (bir yumurtadan iki veya daha fazla embriyonun oluşması),

• Paedogenesis (olgunlaşmamış gençlerin partenogenesis ile çoğalması) çoğalma şekilleri de vardır.

• Böcekler çeşitli şekillerde ve yerlere yumurtlarlar.

• Yumurtanın içinde gelişen embriyon kabuktan dışarı çıkar ve çeşitli evrim dönemlerinden geçer.

• Her seferinde vücudun dışını, trachea, ön ve arka bağırsakların yüzeyini kaplayan kütikül dışarı atılır.

• Böceklerin çoğu yumurtadan çıktıkları zaman erişkinlerinden farklıdır. En son şekle varmak için bazı şekil değişikliklerinden geçerler. Bu duruma metamorphosis (başkalaşım) denir.

• Tam Başkalaşım: Bu evrim çeşidinde yumurta, larva, pupa ve erişkin şekiller vardır. Yumurtadan çıkan larvanın boyu, şekli ve ağız yapıları erişkinden çok farklıdır.

• Ağız parçaları çiğneyici tipte, birleşik gözleri yoktur, erişkinlerinden farklı yerlerde yaşarlar ve erişkinde kanat varsa, larvanın içinde gelişir.

• Bu grupta yer alan böceklerin aynı dönemlerinin larvaları şekil olarak birbirine benzer ancak; boyları farklıdır.

• Son dönem larvaların derisi atılarak pupa ortaya çıkar. Bazı türlerde bu deri atılmaz, pupanın üzerinde bir örtü olarak kalır ve sertleşir; buna puparium denir.

• Bazı böcekler ise ipekten veya ipekle karışık maddelerden koza örerler.

• Tam başkalaşıma sinekler ve pirelerde rastlanır. Tam başkalaşım gösteren böcek grubuna holometabola (endopterygota) adları verilir.

• Eksik Başkalaşım: Bu evrim şeklinde yumurta, nimf ve erişkin şekiller vardır.

• Nimf erişkin şekle çok benzer fakat; daha küçük yapılı ve üreme organları henüz gelişmemiştir.

• Eğer erişkin şekillerinde birleşik gözler varsa bunlarda da vardır. Erişkinde kanat varsa, kanat vücuttan dışarı bir tomurcuk gibi büyür.

• Erişkin ve nimfler çoğunlukla aynı yerde yaşarlar. • Nimfler bir veya birkaç kez deri değiştirerek erişkin olurlar. Bu sırada büyür, sade gözleri, kanat ve anten gibi organları gelişir.

• Tahtakuruları ve bitler gibi eksik başkalaşım gösteren böceklerin grubu hemimetabola (exopterygota) olarak bilinir.

•Akarların Genel Özellikleri • Akarlar, vücutları baş, göğüs ve karın olarak ayrılmamış antensiz artropodlardır. Ağızlarının hemen arkasında yırtma ve delmeye yarayan bir çift cheliser’leri vardır.

• Bunlar genel olarak trachea’larla solunum yaparlar.

• Erişkinlerinin 4 çift bacağı bulunmaktadır; birleşik gözleri yoktur.

• Ağızlarının arkasında bulunan bir çift pedipalp, yakalama, hareket veya duyu organı vazifesi görür.

•Eğer vücudun şeliserleri ve pedipalpleri taşıyan ön kısmı bunlarla birlikte belirli bir bölüm oluşturursa, buna Gnathosoma denir.

•Bunun arkasında bulunan ve bacakların bulunduğu kısma Podosoma, dördüncü çift bacakların arkasında kalan kısma ise Opisthosoma denir.

•Yumurta, larva, nimf ve erişkin dönemleri vardır. •Yapı: Akarlar, 0,1-30 mm büyüklüğündedirler. •Akarların ağız yapıları delme, rendeleme, testereleme ve emmeye elverişlidir. Ağız parçaları vücudun ön ucunda ve karın tarafında bulunan bir hipostom, bunun üst yan taraflarında bir çift şeliser ve sırt tarafında dört parçalı iki pedipalpten oluşur.

•Hipostom, bir nevi alt çene veya alt dudak gibidir.

• Şeliserler küçük bir kıskaç ile sonlanır. Bu kıskacın birisi sırtta sabit, diğeri karın tarafında hareketli olan iki parmağı vardır.

• Hipostom, şeliserler ve pedipalpler basis capituli denilen kök kısma yapışmışlardır ve onunla birlikte Gnathosoma’yı yaparlar.

• Şeliserler ve hipostom aralığı ağız kanalını veya ağız boşluğunu oluştururlar.

• Erişkinlerinde dört çift olan bacaklar sırasıyla coxa, trohanter, femur, tibia, protarsus ve tarsus olmak üzere altı segmentten oluşmuştur.

• Besin, şeliserler ve hipostomdan yapılı ağza, oradan yutak ve yemek borusuna varır. Tükürük bezleri ağza açılırlar.

• Orta bağırsakta divertiküller vardır, arka bağırsak düz bir borudur. Anüs bazen yoktur.

• Solunum trachea’lar ile olur; bunların delikleri değişik yerlerdedir. Yalnız bazı akarlarda solunum deri yoluyladır (Sarcoptes’ler).

• Akarların çıkartı sistemleri değişiktir. Bazılarında bir çift veya birçok çift koksa bezinden, bazılarında bir çift malpighi borusundan, bazen ise küçük yapılı birçok bezden ibarettir.

• Yaşayış: Akarların birçoğu karada ve bazen sularda serbest halde yaşarlar ve bitki veya hayvanların sıvı maddeleriyle beslenirler.

• Akarlardan insan ve diğer memeliler, kuşlar ve sürüngenler gibi omurgalılarda parazit olarak yaşayanlar vardır.

• Evrim: Akarların evriminde yumurta, larva, nimf ve erişkin olmak üzere dört dönem vardır.

• Larvalar üç çift bacaklıdırlar. • Larvalar gıda aldıktan sonra istirahata geçerler. • Deri değiştirir ve ana şekle benzeyen fakat; üreme organları henüz gelişmemiş sekiz bacaklı nimf olurlar.

• İnsanda Parazitlik • Artropodlar; • İnsanda zorunlu, istemli veya rasgele,• Yerleşici veya geçici,

• Sürekli veya dönemli, • İç veya dış parazit olabilirler. • İnsanlara zehirleme, allerji, kan ve lenf sıvısı emme, dokulara saldırarak hastalandırma veya bazı hastalıkları bulaştırma şekillerinde zarar verirler.

• Artropodlardan akrep, örümcek, kırkayak, zar kanatlılar ve pul kanatlılar zehirlenmelere sebep olurlar.

• Parazit artropodların konaklarında, bulunduğu yer ve göç yoluna bağlı olarak yaptığı mekanik zararlar yanında, bunların salya ve öteki salgılarına bağlı olarak gelişen allerjinin etkisi büyük olup, bu tepki çeşitlidir.

• Böceklerin tükürük ve vücut sıvılarında bulunan çeşitli dekarboksilazlara bağlı olarak dokularda histamine benzeyen aminler oluşur.

• Bunların etkisi ile artropod sokmalarında birkaç dakikada başlayan ve 1-2 saatte kaybolan kurdeşenimsi belirti ortaya çıkar.

• Parazit artropodlar tarafından protein ve hücre eriten, pıhtılaşmayı önleyen ve dokularda yayılmayı sağlayan enzimler salınır.

• Belirli bazı artropod’ların tekrarlayan sokmalarında vücuda verilen antijen ve hapten’lerin etkisi ile allerji olayları başlar.

• Bunlara bağlı olarak; • Yerel granulom, • Genelleşen allerji reaksiyonları görülür.

• İnsan çevresinde yaşayan artropodların dışkı, yumurta ve vücut parçalarının tozlarla birlikte solunum yolu ile alınması sonucu alerji ve buna bağlı olaylar gelişir.

• Artropodların Vektörlüğü: Vektörler, sokarak veya deri, mukoza veya besinler üzerine taşıdıkları bulaşıcı parazitleri bırakarak infeksiyonu bir omurgalıdan diğerine bulaştırırlar.