ARCHITEKTURAI RUDOWNICTWO

W A R 8 Z A W A - R O K X I V - 1 9 3 8

ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWOMiesicznik ilustrowanyWydawnictwo Spdzielni Wydawniczej Architektw Polskich" w Warszawie.

Zarzd S. W. A. P.: prof. Aleksander Bojemski, arch. arch. Teodor Bursze, Sianisaw Marzyski. JanNajman. Zastpcy: arch- arch. Bohdan Guerquin, Stanisaw Murczyski, Rada Nadzorcza S. W. A. P.;prof. Marian Lalewicz, arch. Tadeusz Nowakowsku arch. Zygmunt Wycicki. Zastpcy:

arch. Witold

. Matuszewski, arch. Gustaw Trzciski.

Redaktor: Dr. in, arch. Jan Zachwatowicz.

v i-

Czonkowie korespondenci: arch. Kazimierz Dziewoski (Krakw), arch. Henryk Jasieski (Krakw).Adres Redakcji i Administracji: Warszawa, Wsplna 40, tel. 9-52-87. Konto czekowe P. K. O. 1102C

W A R U N K I P R K N U M E R A T Y.

Prenumerata miejscowa: Na prowincji (z przesyk): Egzemplarz pojedynczy:Kwartalnie zl 15. Kwartalnie z 10.- W Warszawie z 5.Procznie , 30. Procznie 32.- Na prowincji 5.50Rocznie 60. Rocznic 64. Zagranic 6.

Pod nadesanym adresem Administracja wysya dany numer pisma za zaliczeniem pocztowym.

Przed tekstem:

Cala strona z 400.Polowa strony ,, 210.wiartka strony , 120.

CUNY OGOSZE:

Za tekstem:Caa strona . , z! 350.-Polowa strony ,, 180.-Cwiartka strony 100.-Strona artykuu opisowego 500.-

3.a i 4.1 struna okadki:

Gala strona zl 450.-1'oawa strony ,, 250.-wiartkn strony , 150.-

. | OGOSZENIA DROBNE:

Adres w brany rozmiar 10 X 90 mm. cznie z pren. na cay rok z, 100. , patne z gry przy zamwieniu. Za kade nastpne 5 mm. wy. dopata'), 50. rocznie. Koszt rzeczywisty rysunkw i klisz ponosi ogaszajca si firma. Dzia reklam przewiduje take, poza ogoszeniami przed i z.i tekstem,

specjalne wkadki artystycine jedno i wielobarwne.

T R E S O M M A 1 R E I N H A L T

Architektura i Budownictwo" Nr. 9. Architecture et Baliment" Nr. 9. Architektur und Baukunst" Nr. 9.

TADEUSZ TOWISKI, :prof arch. Muzeum

Narodowe w Warszawie 271284

MICHA KOSTANECKI,

arch. Architektura

Trzeciej Rzeszy. . . . 285-305

TADEUSZ TOWISKI,prof. arch. Le Musee

National a Varsoyie . . 271284

MICHA KOSTANECKI,

arch. I/Architecture

du troisieme Reich . : 285305

TADEUSZ TOWISKI,prof. arch. Das Natio-

nal Museunt in War-

schau 271-284

MICHA KOSTANECKI,

arch. Architektur im

Dritten Reich . . . . 285305

Kronika 306 Chronique. 306 Kronik 306

ARCHITEKTURA I BUDOWNICTWO

WARSZAWA 1938.MIESICZNIK ILUSTROWANY

ROK XIV. NR. 9.

G m a c h M u z e u m o d s t r o n y p o d j a z d u Fot. Cz.

MUZEUM NARODOWE W WARSZAWIEARCH. P B O F . TADEUSZ TOWISKI

Muzeum Narodowe w Warszawie powstao w r. 1862; pierwotnie jako Muzeum Sztuk Piknych (1862-1915), a od r. 1916 oficjalnie pod obecn nazw. Powoane do ycia ustaw o wychowaniu publicznymw Krlestwie Polskim z dn. 2O.V. 1862 r. Muzeum Sztuk Piknych przechodzi w latach 18621875 okres po-mylnego rozwoju, mieszczc swoje zbiory (gwnie zbiory obrazw i odleww gipsowych) kolejnow pawilonach paacu Kazimierzowskiego - Uniwersytetu (1862-1870), nastpnie w b. paacu Mostowskich

271

Niski par terpawilonu VII1:1000

P r z e k r j p r z e z p a w i l o n V 1:1000

l i l i i " * I

P a r t e r 1:1000

(18701871), z kolei w paacu Paca przy ul. Miodowej (18711875). Lata 18761898 charakteryzuje za-stj w rozwoju Muzeum, gdy w braku odpowiedniego lokalu zbiory zostaj czciowo zmagazynowanew gmachu przy ul. Rymarskiej, czciowo za przekazane Uniwersytetowi.

W roku 1899 do 1915 galeria obrazw mieci si w lokalu przy ul. Wierzbowej 11 i okres ten zapo-cztkowuje znaczne powikszenie zbiorw pochodzcych z darw i zapisw oraz rozszerzenie dziaalnociMuzeum przez utworzenie nowych dziaw: dzia przemysu artystycznego, pamitek po wybitnych pisa-rzach polskich, dzia numizmatyki.

W tyme okresie Muzeum przechodzi spod opieki pastwa pod opiek Zarzdu Miasta. Sprawa bu-dowy wasnego gmachu dla zbiorw Muzeum, zainicjowana ju w roku 1885, poczyna dojrzewa i ZarzdMiasta w r. 1912 nabywa odpowiedni plac przy AL 3 Maja. Szybki rozwj Muzeum datuje si od r. 1916,kiedy Muzeum, ju jako instytucja miejska, pod nazw Muzeum Narodowego, otrzymuje pomieszczenie w ca-ym domu przy ul. Podwale 15. Powstaj nowe dziay: grafiki, sztuki zdobniczej, znacznie powiksza sidzia numizmatyki i zbiory obrazw. Wreszcie sprawa budowy gmachu Muzeum wkracza na realne tory.

W r. 1924 zosta powoany Komitet Budowy gmachu Muzeum Narodowego. W tyme roku przeprowa-dzono konkurs na projekt Muzeum na terenach przy Al. 3 Maja, zakupionych w tym celu w 1912 r.

Konkurs ten nie da wyniku pozytywnego: z 40 prac uznano 8 za nadajce si do zakupienia, jednaknie zakwalifikowano adnej do realizacji.

272

P i t r o I 1:1000

Ml

\

V) Eli

i r

f-P i t r o I I 1 : 1 0 0 0

W i d o k o g l n y g m a c h u M u z e u m o d s t r o n y A 1 . 3 - g o M a j a

273

P r z e k r j p r z e z p a w i l o n VI. 1 :400Nastpujce firmy bray udzia w budowie Muzeum Narodowego: Dwigi elektryczne wykonali i za-

instalowali B-cia Jenike" Fabryka Dwigw Sp. Akc. Warszawa. Roboty terenowe i deseniowe wykonaafirma In. Juliusz Leszczyski i S-ka Warszawa. Urzdzenia alarmowe, elektroakustyczne i telefonicznewykonay Pastwowe Zakady Tele i Radiotechniczne". Warszawa. Oprawy owietleniowe dostarczyaFabryka yrandoli Elektrycznych A. Marciniak S. A. Warszawa. Roboty kamieniarskie wykonaa firmaW. Przecawski i J. Wojciechowski. Warszawa. Wszystkie napisy z bronzu patynowego i inne wykonaZakad Wyrobw Artystycznych z Bronzu i Metli S. G. Rosmaski. Warszawa. Armatury elektryczne wyko-naa i dostarczya czciowo firma Adolf Oko. Warszawa. Roboty elazne wykonaa firma H. Zieleziskiw. K. Kubacki in. Warszawa.

W r. 1926 przeprowadzono konkurs zamknity, w wyniku ktrego przyjto prac prof. T. Towi-skiego, jako najodpowiedniejsz do wykonania. W dn. 1. VII. 1926 r. zawarto z prof. Towiskim umow nawykonanie caoksztatu prac architektonicznych. W tyme roku zawarto umow z prof. H. Czopowskimna wykonanie projektu urzdze centr. ogrzew., instal. wodoc. kana, oraz wentylacji i kierownictwotych robt.

W dniu 15. VI. 1927 odbyo si uroczyste powicenie kamienia wgielnego pod budow gmachuprzy Al. 3 Maja 13.

W cigu r. 1927 i 1928 wykonano fundamenty pod cay ginach oraz wykonano w stanie surowympawilony I i II, stanowice lewe skrzydo, pawilony VI i VII oraz hal armat (pawilon VIII), stanowiceprawe skrzydo gmachu.

W 1928 r., wobec likwidacji firmy budowlanej roboty zostay przerwane.W r. 1929 przeprowadzono przetarg na wykonanie dalszych robt budowlanych przy wykoczeniu

pawilonu I i czciowo pawilonu II.W tyme roku zawarto umow z M. S. Wojsk na oddanie do uytku Muzeum Wojska prawego skrzy-

da gmachu (cz wschodnia) na lat 50 wzamian za poyczk 1.000.000 z na budow tej czci gmachu.W cigu r. 1929, 1930 i wiosny 1931 ukoczono budow pawilonu I cakowicie, oraz pawilonu II (bez

sal numizmatyki i bez sal parterowych) i oddano je do uytku Muzeum Narodowego d. 14. I. 1932 r.W r. 1931 i 1932 przeprowadzono przetargi na wykoczenie pawilonw VI, VII i VIII (hala armat)

przeznaczonych na uytek Muzeum Wojska.'Roboty powysze wykonywano w r. 1931, 1932 i I933 i pawilony oddano do uytku Muzeum Wojska

z dniem 1.1. 1934 r.

274

P a w i l o n V I I . W i d o k o d s t r o n y W i s y F o i . P h o t o - P l a i

G M A C H M U Z E U M W O J S K A

2 7 5

D z i e d z i n i e c g w n y p o d j a z d e m Fot. Prac. MuzeumW r. 1925 zostao utworzone specjalne Biuro Budowy pod kierownictwem arch. J. Heuricha, ktrego

zadaniem byo w pierwszym rzdzie opracowanie projektu wg programu przedstawionego przez dyrekto-ra Muzeum Narodowego Br. Gembarzewskiego.

Opracowany projekt szkicor/y przez arch. Heuricha przyjty by przez Komitet jako podstawa doopracowcima projektu szczegowego. Wskutek mierci arch. Heuricha w grudniu 1925 r. prace powyszeprzerwano.Fni. E. Jdrzejewski F r a g m e n t d z i e d z i c n g w n e g o

276

Dalsze roboty przy budo-wie gmachu z braku kredytwzostay przerwane.

Stan robt przy budowiegmachu w r. 1934 przedstawiasi jak nastpuje:

Wykonano pawilony: I i II(skrzydo lewe) w 85%; III, IVi V (cz. rodkowa) w 15%;VI, VII i VIII (skrz. lewe) w75%.

Oglne zaawansowanie bu-dowy, przyjmujc pod uwagrwnie urzdzenie dziedzicwi otoczenia gmachu okrelimona rednio na 45%.

Wydatki na budow w ok-resie 1924 do 1934 wyniosy z.5,650*000.

W r. 1935 zostay wznowio-ne roboty przy budowie gma-chu Muzeum Narodowego, naktre przeznaczono kredyt w su-mie 1.000.000 z. W mrtii lipcu1935 r. rozpoczto budow pa-wilonw rodkowych, tj. III, IVi V, ktre wykonano w suro-wym stanie w cigu 4 m-cy tj.do listopada tego roku. Jedno-czenie powierzono in. E. Stan-kiewiczowi wykonanie projektuinstalacji centr. ogrzew., wodoc.kan., wentylacji wobec mierciprof. Czopowskiego i zmianwprowadzonych do projektugmachu.

W r. 1986 z przeznaczonejna budow Muzeum kwoty300.000 z. wykonano: wyko-czenie sal w paw. VI (pitra Ii II) i VII (pitro II) oraz cz-ciowo instalacje c. ogrzew. iwodoc. kan. w paw. III i V.

Ogem do koca r. bude-towego 1936/7 wcznie, wydat-ki na budow wyniosy okrgo6.950.000 z., a zaawansowaniebudowy okoo 68%.

Wreszcie w r. 1937 przyst-piono do robt przy cakowitymwykoczeniu gmachu Muzeum.

Wobec zrzeczenia si w r.1936 przez prof. T. Towiskie-go dalszego kierownictwa budo-wy, roboty przy budowie Muze-um w r. 1936 prowadzone byypod kierownictwem in. arch. E.Oczkowskiego, dotychczasowegozastpcy na budowie prof. To-wiskiego.

W zwizku z wysuniciemprzez Dyrekcj Muzeum Narodo-wego koniecznoci zaopatrzenia

W i d o k i o g l n e g m a c h u M u z e u m F o t , E . . l d r z e j e w s k i

277

gmachu w rnorodne i specjalne instalacje elek-tryczne, w celu przystosowania gmachu do zwie-dzania przy owietleniu sztucznym, podniesieniustanu bezpieczestwa Muzeum oraz centralizacjiwszelkich urzdze elektrycznych, jak rwnie iurzdze dla badania stanu klimatyzacji powie-trza, powierzono wykonanie projektw owietle-nia oraz urzdze powyszych instalacji Stowa-rzyszenia Elektrykw Polskich.

Naley tutaj zaznaczy, e pierwotny projektinst. elektr. przewidywa tylko owietlenie dla ce-lw gospodarczych, inst. sygn. dzwonkowej idwigni.

W marcu 1937 r. zawarto umow z arch. A.Dygatem na wykonanie dalszych prac architekto-nicznych, przy czym jako warunek postawionoprzepracowanie projektu gmachu, ktry w okre-sie wykonywania budowy nasuwa Dyrekcji Mu-zeum cay szereg zasadniczych uwag, zreszt wy-woanych rwnie wysuniciem nowych zaoeprogramowych.

Rwnoczenie ponownie powoano do yciaKomitet Budowy Gmachu pod przewodnictwemWice-Prezydenta Pohoskiego oraz Komitet Wyko-nawczy Budowy, ktremu przewodniczy Dyr. Mu-zeum Narodowego Dr. S. Lorentz, z-ca rzewodni-czcego w Komitecie Budowy.

F r a g m e n t y d z i e d z i c a

Fot. E. Jdrzejewski

Komitet Budowy Gmachu na posiedzeniachw dn. 1 i 15. VI. 37 r. rozpatrzy! i akceptowa za-sadniczo szkicowy projekt zamienny przedstawio-ny przez arch. Dygata.

Projekt powyszy przewidywa wprowadze-nie szeregu zmian w rozplanowaniu wewntrz-nym gmachu, wyjanienie szczegw architekto-nicznego rozwizania wntrz i urzdze zewntrz-nego gmachu oraz wprowadza nowy pawilon natyach gmachu na pomieszczenie sal wystaw cza-sowych, sal odczytowych, muzeum dla modziey,centralne umieszczenie biur Dyrekcji, pracownikonserwatorskich i magazynw.

Poniewa jednak cakowite zrealizowanieprojektu przedstawionego przez arch. Dygata po-cigao zasob znaczne powikszenie kosztu budo-wy, przeto zostay zakwalifikowane do wykona-nia jedynie te szczegy projektu, ktre nie zwi-kszay przewidywanych pierwotnie kosztw, nato-miast spraw dalszej rozbudowy gmachu, uznanejw zasadzie za celow postanowiono odoy, jakonastpn seri robt po cakowitym wykoczeniuwzniesionych pawilonw.

Do wykonywania robt ostatniej serii podkierownictwem arch. Dygaa przystpiono w sier-pniu 1937 r. Roboty wykonano do dnia 8. VI. 1938

278

Fot, E. Jdrzejewski

F r a g m e n t w e s t i b u l u z w i d o k i e m n a g w n y h a l i

279

F r a g m e n t w e s t i b u l uz w i d o k i e m n a p r z e j - c i a d o h a 1 1 u g w n e -g o o r a z f r a g m e n t h a 1-l n p i t r a p i e r w s z e g o .

F o l* Ei J y d r z e j c w s k i

F o 1. C z. O 1 s i t w i k I

r. oddajc w tym dniu cakowicie ukoczony i u-rzdzony gmach,

Ogrom prac wykonanych w tym krtkimczasie od sierpnia 1937 do czerwca 1988 r., tj. wcigu 10 m-cy charakteryzuj nastpujce daty:

J) W cigu 10 lat od r. 1924do 1934 wykonano 45%robt przy budowie kosz-tem 5.650.000 z.

2) W latach 1935 i 1936 wy-konano 18% robt kosztem 1.300.000. z.

3) W cigu 10 m-cy 1937/38r. wykonano 37% robtkosztem 2.835.000 z.

Ogem koszt robt 9.785.000 z.Kredyt przeznaczony w ostatnim okresie bu-

dowy w sumie 2.735.000 z. nie by przyznany jed-norazowo w caej wysokoci, lecz w 6-ciu ratach(od kwietnia 1937 do marca 1938 r.), wskutek cze-go plan robt nie mg by ustalony w caociprzy rozpoczciu tej serii robt latem 1937 r., leczmusia by dostosowany do kadorazowej wyso-koci kredytu. Na wykonanie poszczeglnych ro-bt tej serii przeprowadzono przetargi przy czymroboty tej serii i dostawy urzdze wykonywao34 firmy, a wliczajc do tego przedsibiorstwamiejskie i Wydziay Administracyjne wykonywu-jce roboty przy gmachu oraz inynierw, kt-

280

H 1 1 1 w n y Fot, Prac. Muzeum

rym zlecono wykonanie prac przy sporzdzeniu projektw i kierownictwie robt, otrzymujemy okoo 40kontrahentw, wykonywujcych roboty i prace na podstawie zawartych umw lub wydanych zlece.Niektre z powyszych firm otrzymay roboty z kilku kolejnych przetargw, rozpisywanych w miarpowikszania kredytw, przyznawanych na budow.

Tempo prac charakteryzuje ilo robotnikw, zatrudnionych na budowie, wynoszca prawie przez ca-y ostatni okres budowy okoo 400. Ponadto w Kamienioomach Kieleckich i Tarnopolskich zatrudnio-nych byo kilkuset robotnikw przy wydobywaniu i obrbce kamienia, oraz paruset robotnikw w war-

\. 281

H a l i I - g o p i t r a Fot, J. Jdrzjeewski

sztatach w Warszawie przy dostawach dla bu-dowy. Ogem zatem w okresie najwikszego na-tenia robt okoo 1.000 ludzi zatrudnionych by-o przy robotach i dostawach dla Muzeum Naro-dowego.

Roboty wykonano prawie w caoci z mate-riaw krajowych, zaledwie nieznaczny procentdostaw jest pochodzenia zagranicznego w zakresieurzdze specjalnych dotychczas w kraju niewy-rabianych.

Gmach Muzeum Narodowego pod wzgldemwielkoci jest jednym z najwikszych w Polsce.Kubatura gmachu wynosi okoo 152.000 m. sz.; po-wierzchnia zabudowy ok. 8.000 m. kw.; po-wjjBrzchnia uytkowa ok. 20.000 m. kw.; ogl-na ilo ubikacji okoo 250. Oglna dugo pa-wilonw wynosi 470 m., dugo zewntrznego ob-wodu gmachu ok. 1 km., za dugo wewntrz-nego obwodu pomieszcze ponad 10 kin. Po-wierzchnia elewacji gmachu wynosi ok. 19.000 m.kw. Powierzchnia gmachu wynosi: dziedziniecgwny ok. 1.900 m. kw., dziedziniec ogrodowy ok. 2.800 m. kw., dziedziniec wojskowy ok.2.000 m. kw.

Dugo rur instalacyjnych wynosi ok. 25 km.,dug. przewodw elektrycznych ok. 300 km.

Gmach Muzeum Narodowego posiada nast-pujce instalacje i urzdzenia.

Instalacja c. o. wodnego i parowego dla:ogrzewania pomieszcze, ogrzewania wietlikwnad salami malarstwa i hallem, topienia niegu nadachach szklanych.

Instalacja wodocigowa i kanalizacyjna, ga-zowa, wentylacji mechanicznej toczco-wycigo-wej z nawilaniem powietrza toczonego.

Instalacja dwigw elektrycznych osobowychi towarowych.

Instalacja owietlenia z sieci miejskiej, wia-ta bezpieczestwa r. akumulatorw, zewntrznegonawietlania gmachu, sygnalizacji dzwonkowej,gonikowej, alarmowej przeciwpoarowej, alar-mowej przeciwwamaniowej (oparta na dziaaniukomrki foto elektrycznej).

Instalacja do pomiarw odlegociowych,wilgotnoci i temperatury powietrza, zegarw we-wntrznych z wasnym zegarem-matk, telefonwwewntrznych i zewntrznych, zegarw kontrol-nych dla dozorcw.

P r z e j c i e n a I I - i m p i t r z e

282

Instalacja wasnej akumula-torni i przetwornicy.

Moc zainstalowania w urz-dzeniach elektrycznych wynosi 400KW. Ponadto przewidziana jestmoliwo zainstalowania urzdzedo chodzenia powietrza w salachoraz piorunochronw.

W salach malarstwa ze wie-tlikami zastosowano przysony o-szklone specjalnie spreparowa-nym filtrem neutralnie-szarym, wy-konanym na miejscu budowy przezchemika specjalist.

Owietlenie sal wystawowychwiatem elektrycznym wykonanona podstawie wyniku dugotrwa-ych i mozolnych prb owietlenio-wych; w salach malarstwa z bocz-nym wiatem dziennym zastosowa-no armatury owietleniowe o kszta-cie pasa cylindrycznego wg spec-jalnie sporzdzonego projektu.

Pod wzgldem zaopatrzeniatechnicznego i urzdze specjal-nych, gmach Muzeum Narodowegonaley do najlepiej i najnowocze-niej urzdzonych muzew, wznie-sionych w ostatnich latach, i niema sobie rwnego w kraju.

Wszystkie powysze urzdze-nia specjalne zostay zaprojektowa-ne i wykonane w ostatniej serii ro-bt: w pawilonach rodkowych III,IV i V cakowicie i w paw. bocz-nych I, II, VI i VII tylko czciowo,z tym, e przewidziane zostao wy-konanie tych urzdze rwniei w pozostaych dawniej wyko-czonych pomieszczeniach gmachu.

Dla przeprowadzenia budowyw ostatnim etapie, tj. w r. 1937i 1938 zosta zorganizowany w Dzia-le Architektury Wydziau Technicz-nego Z. M. specjalny aparat tech-niczno - administracyjny z pordstaych pracownikw Wydziau, in-ynierw fachowcw w poszcze-glnych dziedzinach technicznych,ktry zajmowa si koordynacj zle-ce Komitetu Wykonawczego Bu-dowy i pracami kierownictwa bu-dowy i robt instalacyjnych, uru-chomieniem poszczeglnych robti dostaw w terminach, przewidzia-nych w szczegowych harmonogra-mach oraz sprawowa oglny nad-zr nad wykonywanymi robotami.

Ml

Wntrza sal: malarstwa i wystaw czasowych Fot E.

283

W n t r z a s a l : E g i p t u i m a l a r s t w a p o l n k i e g o Fot. E.

K I E R O W N I C T W O BUDOWY: A r c h i t e k t o n i c z n e i o g l n o b u d o w l a n e :ArcK. A. Dygat, z-ca in. arch. E. Oczkowski, pomoc budowniczy J . " Wilanowicz, k o n s t r u k c j e

in. Z. Gillewicz. R o b o t y i n s t a l a c y j n e in. E. Stankiewicz. R o b o t y e l e k t r y c z n e :n a d z r ; in. Piasecki; p r o j e k t y : Stowarzyszenie E l e k t r y k w Polskich, in. E. Kobsko, in.W. Suszycki, in. T. Oleszyski.

K o o r d y n a c j a i n a d z r : Naczelnik Dziau Archi tek tury in. M. Szymaski , K i e r o w -nik Sekcji Inwestycyjnej in. W. Skoczek, Mechanicznej in. Z, Szklarzewski , Inspekcj i Elektrycz-nej in. J . Dobrski. . . . . . . . . . . . '.-.

284

Rys. 1. A r c h. H. G i,e s 1 e K NS. - O r d e n s b u r n "w Son t h o f en. (Allgau), 1936. pg. Modern Bauforme u

ARCHITEKTURA TRZECIEJ RZESZY)

Kada wielka epoka znajduje ostateczny wyraz swej wartoci w swych budowlach". Sowa AdolfaHitlera w czasie otwarcia Pierwszej Niemieckiej Wystawy Architektury i Sztuki Rkodzielniczej" w Mo-nachium w dniu 22 stycznia 1938 r.

Ale w tej samej mowie inauguracyjnej znajdujemy dalej sowa, e wystawa ta stoi na przeomieepoki. Wyraa si w niej p o c z t e k nowego okresu". W1 istocie te chwila obecna jest jeszcze zbytwczesna.,, aebymy mogli, w pitym roku rzdw narodowo-socjalistycznych w Niemczech, oceni ca-kowite znaczenie architektury Trzeciej Rzeszy.

Coprawda przy dzisiejszej organizacji zarwno ^ycia jak i zawodu architekta w Niemczech wydawa-oby si rzecz prawdopodobn, e zasadnicze wytyczne obowizujce w architekturze niemieckiej obecniebd w niej obowizyway przez dugie lata. W teje samej mowie monachijskiej Kanclerz powiedzia, edziea wystawione wycisn swoje pitno ni na dziesitkach, lecz na setkach lat".

Ale istnieje inna przyczyna, o wiele waniejsza, dla ktrej zajcie si architektur;} Trzeciej Rzeszyju dzisiaj, nawet przed osigniciem przez ni jej ostatecznego wyrazu, wydaje mi si rzecz uzasadnio-n. Chodzi mi mianowicie o wpyw, jaki wywiera architektura niemiecka dzisiejsza, podobnie jak i wy-wieraa go architektura niemiecka wczorajsza, na architektur wiatow. Przy tym oczywicie wpywten bywa u nas, u bezporednich ssiadw Niemiec, z natury rzeczy szczeglnie silny.

x) Odczyt wygoszony na XXV-ym miesicznym zebraniu Oddziau Warszawskiego S. A. R. P.w dniu 22. IX. 1938 r.

235

Jak wiemy zarwno zainteresowanie Pastwa architektur jak i wpyw Pastwa na architekturby w Trzeciej Rzeszy niemal e od pierwszych dni jej istnienia ogromny. Sam Fiihrer" w czasie swychLehrjahre" by midzy innymi rwnie i naszym koleg zawodowym. To te uzdrowienie architekturyi budownictwa zostao przez niego postawione na pierwszym planie zagadnie pastwowych i wysuniteju w pierwszych enuncjacjach programowych.

Ruch narodowo-socjalistyczny by ruchem rewolucyjnym i doszed do wadzy poprzez przewrt re-wolucyjny. Naley to ju do klasycznego repertuaru propagandowego kadej zwyciskiej rewolucji, e poosigniciu wadzy przede wszystkim stara si wzbudzi w spoeczestwie groz przed nieszczciem, odktrego uratowaa je rewolucja. Zatem pierwszymi objawami myli architektonicznej narodowego socja-lizmu jakie doszy do wiadomoci publicznej, chocia nie pierwszymi jakie posiada ruch narodowo-so.cjali-styczny ju w wczesnym swym dorobku wewntrznym, byy urzdowe gosy oburzenia na architekturokresu poprzedniego. A mianowicie bya to architektura skrajnego rzekomego funkcjonalizmu" Gropiusaczy Breuera, architektura uwaana w owych latach zagranic oglnie za typowo niemieck, architekturauwaajca si za wyraz rzeczowoci i zowica sam siebie architektur Neue Sachlichkeit", a ktra w pi-smach po przewrocie narodowo-socjalistycznym zostaa nazwana Baubolschewismus".

Dzieje i zasady tej niedawno tak modnej architektury s na tyle znane, a wchodzenie na jej krzywedrzewo" jest ju dzisiaj objawem tak czstym, e nie bd si przy niej zatrzymywa duej, anieli jestto koniecznym dla odtworzenia ta omawianego przewrotu architektury niemieckiej. Przytocz tu zatemjedynie charakterystyk jednej cechy architektury typu Neue Sachlichkeit", jak podaem w roku 1932 w od-czycie w wczesnym S. A. P. powiconym twrczoci Frank Lloyd Wright'a, mwic o wraeniu jakie wy-wara wystawa dzie Wrighfa w roku 1931 w Berlinie. Mianowicie wtenczas pokazao si, jak rn odWrighfa drog poszed rozwj odamu stanowicego wikszo modernistw euopejskich, odamu, ktryw w y g l d z i e m a s z y n o w y m , nadanym wczesnym budynkom Wrighfa przez proste linie i pa-szczyzny, zacz uznawa, przynajmniej w praktyce, cel sam w sobie, rwnoczenie eliminujc z architek-tury indywidualno twrcy, wprowadzajc w teorii, na miejsce dawnego przezwycionego klasycystycz-nego kanonu estetycznego, n o w y k a n o n , pretendujcy do ekonomicznej nieomylnoci. Totepokaz architektury Wrighfa, dajcej widoczny wyraz wewntrznej strukturze budynku w integralnym or-namencie, . zamiast ukrywa j poza obowizkowo gadkim wygldem zewntrznym, musia rozpta po-lemik... w prasie fachowej niemieckiej".

I owo trzymanie si pewnych form zewntrznych raz uznanych za modern", ignorujce jakiekolwiekpowtpiewanie o ich nieomylnoci, nie przestao cechowa modernistw niemieckich w latach nastp-nych.

Zatem propaganda narodowo-sojalistyczna wystpujca przeciw architekturze Neue SachlichkeU''miaa zadanie dosy uatwione przez jednostronnoci swych przeciwnikw.

Ale oczywicie o wiele Waniejsze od zagadnienia czym architektura nowych Niemiec miaa n i e b y ,byo zagadnienie czym miaa ona b y . Z owych wczesnych atakw na architektur Neu Sachlichkeit"daway si pod tym wzgldem wycign jedynie wnioski a contrario". Mianowicie architektur po-'przedni atakowano przede wszystkim za jej m i d z y n a r o d o w o , oraz za jej rzekome opie-ranie si jedynie na przesankach ekonomiczno-racjonalistycznych, czy te wedug okrelenia propagandyhitlerowskiej marksistowsko-materialistycznych".

Zatem wydawao si w pierwszej chwili, e architektura .Trzeciej Rzeszy przyjmie jako gwne swecele stworzenie architektury n a r o d o w e j i a n t y r a c j o n a l i s t y c z n e j . I takie o niejpojcie rozeszo si te w istocie zagranic, i trwa naog do dzi dnia. Spotykamy zatem dzisiaj zarw-no architektw nie niemieckich zwalczajcych funkcjonalizm" przez przeciwstawianie mu dzisiejszej ar-chitektury niemieckiej, i spotykamy te znowu owo dosy groteskowe zjawisko, znane jeszcze z przed-wojennych czasw, e architekci zagraniczni chccy tworzy w swych krajach architektur narodow"zaczynaj od kopiowania form architektury uwaanej za narodowo-niemieck". Natomiast istota architek-tury Trzeciej Rzeszy przedstawi nam si do rnie od tego popularnego pojcia o niej, jeeli przyjrzymysi jej rzeczywistemu rozwojowi. .

Gdybym mia okreli jednym sowom cech najbardziej charakterystyczn architektury Niemiechitlerowskich, odrniajc j od architektury niemieckiej okresu poprzedniego, to myl e wybrabymsowo Gleichschaltung". Architektura nowych Niemiec zostaa mianowicie przede wszystkim zgieich-schaltowana'; w tym znaczeniu, e od chwili objcia rzdw przez narodowych socjalistw przestano ca-kowicie budowa inaczej, anieli wedug typu architektury zaaprobowanego przez czynniki rzdowe. Byto przewrt w tym zasigu i w tej szybkoci, o ile mi wiadomo, nie majcy sobie rwnego.

Nie bd si tu zajmowa, bardzo zreszt ciekaw, stron organizacyjn tego przeobraenia, a wic tymjak zreformowano policj budowlan, jak zreorganizowano zawd architekta i szkolnictwo architektonicz-ne, ani jak rozwinito propagand wrd samych architektw. Najwaniejsza jest bowiem dla nas stronaarchitektoniczna owej Gleichschaltung".

I tu spotykamy si ze zjawiskiem dosy nieoczekiwanym.Mianowicie architektura zaaprobowana przez czynniki decydujce jest jakgdyby jedynie fragmenta-

rycznie zgleichschaltowana". Rozpada si ona bowiem wyranie na par rnych i wzajemnie niezgodnychtypw.

286

R y s . 2 . A r c h . A v e r h o f f : D o m d w u r o d z i n n y w o s i e d l u W a l d e n a up o d H a m b u r g i e m , 1 9 3 5 . p g . D e u t s c h e ' B a u z e i t u n g

R y s . 3 . A r c h . G . A . M i i n z e & K a r l P r U h : G o s p o d a t u r y s t y c z n ad l a m o d z i e y w D i i s s e l d o r f j e , 1 9 . 3 7 , p g . M o d e r n B a u f o r n t e n

3. Arch. i Bud. nr 9 287

VKys. 4. D e u t s c h l a n d h a l l e " w B e r l i n i e , p g L ' A r c h i t e c t u r e d ' A u j o r d ' h u i

Rys. 5. Arch . Pau l Ludwig Troost: Haua der Deutschen Kunst w Monachum, 1934, pg Deutche Bauze i tung

288

Typw tych moemy rozrni w zasadzie trzy.Po pierwsze spotykamy, w najsilniejszym kontracie z dotychczasow Neue Sachlichkeit", typ archi-

tektury chopsko-rkodzielniczej, jak gdyby zapominajcej o przeobraeniach techniki ostatniego stulecia(rys. 1, 2, 3). Typ ten stosuje si gwni w budownictwie mieszkaniowym, zwaszcza w szczeglnie popie-ranym przez rzd Trzeciej Rzeszy budownictwie drobnych domw jednorodzinnych.

Natomiast w budownictwie uytecznoci publicznej znajdujemy, architektur zbliajc si do powo-jennego poudniowo-niemieckiego, -e tak powiem, p-modernizmu ' (rys. 4). Architektura ta w duym.stopniu opiera swj wyraz wanie na formach waciwych nowoczesnej technice budowlanej i nowym ma- "teriaom.

W kocu, w budynkach o charakterze cile monumentalnym", a mianowicie przede wszystkimw centralnych hudowlach partii narodowo-socjalistycznej, widzimy .pewien nowy rodzaj dosy ortodok-syjnego neoklasycyzmu (rys. 5). Mianowicie jest on zbliony do klasycyzmu niemieckiego z lat 1840-tych,jaki powsta wwczas gwnie w Berlinie, ale rozkwit przede wszystkim w Monachium.

1 kady z tych typw opiera si na innych- rdach, yje swym wasnym yciem i rozwija sit- wta-synmi drogami. Zatem kadym z nich bdziemy si musieli zaj z osobna.

Dzisiejsza niemiecka architektura rkodzielnicza" opiera si na bardzo dawnych tradycjach, i to na tra-dycjach nawet nie bardzo niemieckich. Ciekaw jest rzecz, e Niemcy na tym jak i na innych polach yciakulturalnego wykazuj, przy caej swej niebywaej dumie narodowej, ogromn wraliwo na wpywykulturalne zagraniczne.

Ideowe podstawy omawianej architektury rkodzielniczej zostay po raz pierwszy sprecyzowanew Anglii w poowie XIX-go wieku. Bya to Anglia pocztkw zmechanizowania przemysu, kiedy to naprdce klecone ceglane hale wczesnych fabryk zaczynay zamieca i zadymia sielski pejza kraju Piek-wicka. I jednoczenie zmechanizowana praca modych maszyn i na prdce poduczonych nowych robotnikwodnosia ju swj pierwszy naiwny triumf nad mudn prac rczn dawnych rkodzielnikw artystw. Mia-nowicie wytwory nowej produkcji przemysowej, udostpnione wszystkim dziki swej tanioci, pokry-way si chaotycznymi reprodukcjami ozdb dawniej dostpnych tylko dla nielicznych, a wic reprodukcja-mi dawnych form rkodzielniczych, ale wykonywanymi w materiaach i technikach nie majcych nic wspl-nego z oryginaem. Londyska Wystawa wiatowa z r. 1851 ogaszaa w swym oficjalnym katalogu Imi-tacje kwiatw wykonane z papieru lub modelowane z wosku, obrazujce moliwoci ich stosowania jakodekoracji salonw", Prbki sztancowanych ornamentw uywanych do fabrykacji lamp, kandelabrw itp.z blachy'', Prhki malowania imitujcego rne marmury, przeznaczone dla zastpienia marmuru w budo-wie kominkw, wykadaniu stow, itp.", Malowane imitacje rnych gatunkw drzewa", itd.x)

Tote wraliwsze natury z pord Anglikw zaczy szuka ucieczki od owej przygniatajcej ich swnow brzydot" rzeczywistoci. 1 jest rzecz wielce naturaln, e ucieczka przed uprzemysowionym po-zytywizmem poowy XIX wieku posza w Anglii po tej samej drodze jak ju poprzednia ucieczka przedracjonalistycznym klasycyzmem" koca XVIII-go wieku. Mianowicie przywdcy nowej ucieczki odrzeczywistoci", zatem John Ruskin, a potem jeszcze wyraniej William Moriss, zwrcili si znowu ku r e d n i o w i e c z u , jako swemu ideaowi. Wycignli oni z ohserwacji swej wspczesnoci wnio-sek bardzo prosty, e skoro sztuki uytkowe i spokj spoeczny upady z chwil wprowadzenia maszyny,zatem maszyna jest wymysem diabelskim", od ktrego pochodzi wszelkie zo. Tote z heroiczn wytrwa-oci zaczli oni propagowa powrt do redniowiecznych metod pracy wycznie rcznej, i snuli marzenia0 owym czasie kiedy wszdzie zapanuje spokj i pikno, szyny kolejowe znikn pod zieleni pl, a szcztkidworcw kolejowych legn w ruinie, podobnie jak stare rzymskie obozy, ostatni za lokomotyw bd.pokazywali w muzeach, obok karocy Ludwika XIV-go. aden komin fabryczny nie bdzie zia dymem w nie-bo; to: co robi dzi para, robi si bdzie rkami ludzkimi i nie bdzie wicej mowy o pracy bez robotnikw,ani o robotnikach bez pracy"2).

Oczywicie tak pojmowana sztuka, wypowiadajca cakowit wojn warunkom gospodarczym, mogaby nawet ju wwczas tylko sztuczn cieplarnian rolin; mpga prowadzi jedynie taki sztuczny ywotnawet w wwczas najbogatszym kraju wiata, tj. w kraju swego powstania Anglii, najbardziej wzbo-gaconej dziki najintensywniejszemu posugiwaniu si nowymi wymysami diabelskimi". Teorie Ruskina1 Morrissa, ku wiecznej ich zasudze, zwrciy uwag wspczesnych za samo istnienie zagadnienia sztukiuytkowej, ale rozwj jej poszed inn drog, niemal wprost przeciwn jak wyznaczana przez ich wizjeprzyszoci. Nastpcy i uczniowie Morrissa zaczli odkrywa nowe moliwoci artystyczne wani"w technikach maszynowych. Poza tym teorie mistrza zaamyway si w mniej lub wicej daleko idcych kom-promisach. Ale tym nie mniej fale ich powracay raz po raz rnymi czasy i w rnych dziedzinach an-gielskiego ycia artystycznego, a z niego przedostaway si do innych krajw, zwaszcza za do Niemiec.

Tak fal byo midzy innymi powstanie w Niemczech grupy anglistw" Mutheiusa, powstanie Werk-bundu", powstanie grupy Tessenowa, i tak fal by przede wszystkim ruch ochrony krajobrazu Heimat-schutz" z lat 1900. Jest rzecz naturaln, e Niemcy przejli z teoryj angielskich najsilniej wanie ich my-li odnoszce si do krajobrazu. Ju w czasach architektury romantycznej znajdujemy w Niemczceh swoistyprzejaw niemieckiego sentymentu do sielankowych" wartoci krajobrazu, mianowicie w architekturze Lud-

Walter Gurt Behrendt: Modern Building, New York, 1937, Harcourt, Brace & Co, str. 53.Robert de la Sizeranne: Ruskin i Kult Pikna (przek. A. Potockiego), W-\ya, 1899, E. Wende i Ska.

289

R y s . 6 . A r c h . P a u l B o n a t z : D w o r z e c w S z t u t t g a r c i e , 1 9 1 7

R y s . 7 . A r c h . P a u l B o n a t z : P o r t y k D w o r c a w S z t u t t g a r d z i e , 1 9 1 7 ,i A r c h . A l b e r t S p e e f : P o r t y k Z e p p e l i n f e l d w N o r y m b e r d z e . 1 9 3 4

UWAGA: Zdjcia zamieszczone jedynie jako przykad przetrwania form plmodernismu" prawie bez zmian przez szereglat, nie majce zamiaru stawiania komukolwiek zarzutu t. zw. plagiatu". Funkcje nbu reprodukowanych portykw o podobnychformach speniane w odnonych budynkach s cakowicie odmienne (por, rys. 6 i 29). Poza tym uwaam samo pojcie plagiatuw architekturze za pozbawione racji bytu, (przyp. autofa).

290

wika Persiusa. Tote wanie ruch Heimatschutzu okaza siw Niemczech najbardziej trwaym. Jego przywdca za,Paul Schultze-Naumburg, stworzy w ramach tego ruchupodstawy nowoczesnej teorii ochrony krajobrazu, do dzidnia stanowice zasadnicz pozycj w tej dziedzinie.

Ale Paul Schultze-Naumburg dokona jeszcze innegodziea, duo1 waniejszego dla rozwoju przyszej architektu-ry Trzeciej Rzeszy. Mianowicie jemu mamy do zawdzicze-nia zdaje si pierwsze pogbienie owego na og dosymglistego pojcia obejmowanego sowami architektura na-rodowa". Schultze-Naumburg doszed bowiem w cigu lafdo swej teorii Kunst aus Blut und Boden", czyli teorii o wy-rastaniu sztuki z rodzimej gleby oraz z krwi rasy miejsco-wej. Innymi sowy mamy tu-sprecyzowane dwa zasadniczei nie zawsze idce w parze skadniki tzw. architektury na-rodowej: jej zwizek z otoczeniem czy krajobrazem, orazwyraanie przez ni ycia tworzcej j spoecznoci.

I Schultze-Naumburg nie zmieniajc swego stanowiskaprzetrwa przez wojn wiatow i przez Republik Wei-marsk. Tote mg on wej do Trzeciej Rzeszy jako je-den 7. niewielu przedstawicieli starszego pokolenia na kt-rych nie ciya skaza przeszoci. I jego teoria moga po-czy si harmonijnie z goszonymi przez Piihrera zasa-dami nie tylko nawrotu do czystoci rasy, ale i z zasadamizwizania z gleb w przeciwstawieniu do stoczenia w ka-miennym morzu" wielkich miast, z zasadami nawizujcegodo wzorw redniowiecznych pastwa stanowego, z zasa-dami oparcia pastwa na warstwie nowych chopw, z za-sadami szlachetnej pracy rcznej i indywidualnej zamiastniwelujcej wyraz indywidualnoci pracy kapitalistyczno-maszynowo-fabrycznej. Jak widzimy zgleichschaltowanie"architektury w "tym zakresie nastpuje zatem w imi swo- .bodnego rozwoju jednostki, i niech kto sprbuje sprzeciwisi swej indywidualnej wolnoci! Zreszt Fiihrer nie jest by-najmniej odosobniony w swoim nawrocie do prdw^red-niowiecznych. Podobnie jak dwukrotnie poprzednio, taki dzisiaj szereg mylicieli nawraca do redniowiecza. Dopewnego stopnia na redniowiecznym ustroju stanowymopar si i Mussolini, powrt do redniowiecza gosi od latBerdiajew, u nas Piasecki i Doboszyski, ostatnio wystpiz apoteoz redniowiecza nie kto inny jak Le Corbusier,*)za indywidualizacj i decentralizacj warsztatw pracy wy-stpuje i Frank Lloyd Wright, wrd ekonomistw niemie-kich istnia od lat kierunek propagujcy powrt do rednio-wiecznych metod produkcji, a obecnie nawet stojcy u kre-su dugoletniej ewolucji Werner Sombart wystpi w swejksice Deutscher Sozialismus" z tez, e naley powrcido wytwrczoci rkodzielniczej i e wynalazki technicznewinny by zmonopolizowane na uytek jedynie pastwa.

. I tu widzimy gwn rnic midzy dawnym pogl-dem Morrissa, a dzisiejszym" kierunkiem niemieckim. Mia-nowicie niektre resorty p a s t w a niemieckiego nieodnosz si do nowoczesnej techniki z tak wielk znw po-gard. Karabiny i samoloty armii niemieckiej nie s wy-twarzane rcznie przez indywidualne warsztaty rkodziel-nicze. I nie jest zatem niczym dziwnym, e i -*v budynkachuytecznoci publicznej nowych Niemiec widzimy diabel-skie" wpywy nowej techniki, co wicej nawet jakgdyby'pewne rozkoszowanie si moliwociami owej techniki.

Nazwaem ten typ architektury p modernizmem"poudniowo-niemieckim. Rozpocz on waciwie swoje ist-

Rys. 8. Ar ch. O s k a rH e b b e l T h e a t e r1908. pg. S t u d i o .

K a u f m a n n :w B e r l i n i e ,

') Quand les cathedrales etaient blanches", Paris,1937, Plon,' : ; :

Rys. 9. A r c h. B r u n o S c h m i t z: Po-m n i k B i t w y N a r o d w p o d Lip-s k i e m, 1913.

291

Kys. 10. Arch. Alfred Messel: Sklep Wertheima w Berlinie, 18%.

Rys. 11. A r c h . W i l h e l m Kt.e is: D e u t s c h e s H y gi e n e-M u z e u m w I) r e i n i e, .. 1 9 3 0. p g. B a u g i I d e

nienie od dworca w Sztuttgarcie(p. rys. 6). Dworzec ten powsta je-szcze w czasie wojny wiatowej. Alejest to wanie cech bardzo ciekawowego niemieckiego p moderniz-mu", e pozostaje on prawie nie-zmienionym przez niezwykle dugiszereg lat, niezalenie od przemija-jcych md architektonicznych, pro-wadzc jakby swe wasne ycie (prys. 7).

rda jego znajduj si niewt-pliwie w kolejnych neo-klasycyz-mych" pocztki: dwudziestego w'eku (p. rys. 8). W owych latach,gwnie na skutek nowo odkrytejwartoci estetycznej dziel technikiopartej przede wszystkim na ichprostocie i braku ozdb", architek-ci zaczli upraszcza formy archi-tektury tradycyjnej, a gwnie klasy-cznej, i sprowadza je do ich trecibardziej istotnej. I w ruch upra-szczajcy i syntetyzujcy osignjakby swj szczytowy punkt rozwo-ju w owym bogosawionym rokn1912, w roku Theatre des ChampsElysees w Paryu, w roku Karsawi-ny i Niyskiego, w roku WoolworthBuilding i w roku Mauretanii, w ro-ku Amundsena i w roku Parsifala,w roku Wystawy Architekturyw Krakowie, i Teatru Polskiegow Warszawie. Weszy w ten zbioro-wy wysiek zarwno prace Perre?tw we Francji jak i BaillieScotta, Mackintosha i Sir Gil-bert Scotta w Anglii, Wagnerai Hoffmana w Wiedniu, Przy-bylskiego, Jankowskiego i Stryje-skiego w Polsce, i samotne mcze-stwo Adolfa Loosa, i w kocu dopewnego stopnia i prace Muthesiu-sa i Tessenowa a zwaszcza Osten-dorfa w Niemczech. Ale w Niem-czech skrzyowa si on z inhymruchem, ruchem stanowicym jakbyswoicie niemieck odmian sece-sji", ruchem ktry stworzy jakoswj wyraz szczytowy pomnik Bi-twy Narodw pod Lipskiem (rys. 9),chocia jako pocztek tego ruchumonaby rrtoe wskaza sklep Wet-heima z r. 1896, ukazujcy wyjtko-wo wczenie miao nowoczesnejkonstrukcji budynku (rys. 10). Alecech najbardziej charakterystyczntego kierunku jest wyraanie przez^iego i d e i s i y , wyznawa-nej przez wczesne pastwo Bis-marcka i Wilhelma II. Cesarz samstara si wyrazi j w budynkachprzez cikie kamienne wersje formarchitektury staro-nordyckiej, pod-

Rys. 12. Arch.,'Clemena Klotz: Kpielisko ludowe na Rugii, 1937, pg. Modern Bauformen.

czas gdy indywidualni architekci, wwczas niezgleichschaltowani", starali si j wyraziprzez poczenie cikoci form kamiennych zemiaoci linii nowoczesnych konstrukcji.

Zatem ze skrzyowania owych mocar-stwowych" idei Bismarckowsko - Hohenzoller-nowskich i klasycznie ujtych wersyj nowo-czesnej techniki powsta w Niemczech w latachwojny wiatowej w, trwajcy do dzi dnia,p-modernizm", rnicy si od swych dwuprzodkw pewn lekkoci, czy przede wszyst-kim wysmukloci ksztatw, przypominajc si- nowoczesnych konstrukcyj, a rnicy si odnich rwnie jeszcze dalej posunit wolnociod ornamentw czy podziaw klasycznych.

Ten typ architektury by te przez pierw-sze lata powojenne moe najbardziej oglnieprzyjtym w Niemczech, chocia by mao re-klamowany( p. rys. 11).

I, jak jest zreszt zrozumiaym na tle natu-ry ludzkiej, ten typ architektury, wprowadzajccy wanie bardzo ogldnie elementy nowe, stasi na wiecie szczeglniej popularnym, przedewszytkim w krajach ktre nie przyjy moder-nizmw" bardziej skrajnych.

W krajach anglosaskich a do koca latdwudziestych uwaano powszechnie, e archi-tektura nowoczesna istnieje prawie wyczniew Niemczech, i uwaano za ni wanie wp-modernizm".

To samo prawie mona powiedzie i o Wo-szech, gdzie w ogle architektur nowoczesnnazywano popularnie architektur al Tedesco",i zreszt w tym wypadku zupenie susznie.

Rys. 13.' Arch. Paul Ludwig Troost: BrunatnyDom" w Monachium, 1934, pg. Modern Ba\iformen

293

nowicie architektura nowoczesna, jak wiadomo, we Woszech bezporednio po wojnie, mimo piknej spuciz-ny Sanf Elii, mona rzec zupenie nie istniaa, a przez pierwsze lata faszyzmu bya raczej niepopularna.Architektur oficjalnie popieran bya wwczas jeszcze cigle architektura dworca mediolaskiego czypomnika Wiktora Emanuela, moe ostatni stopie degeneracji stylu Monte Carlo". Dopiero po szeregulat faszyzm zdecydowa si wraz z ofert weterana futuryzmu Marinettiego przyj jako swj oficjalnywyraz rwnie i ow architektur uwaan za nowoczesn, susznie nazywajc j niemieck i susznieupatrujc w niej nawizanie do ducha imperialno-rzymskiego.

Prawie jednoczenie za tene typ architektury odnis inny triumf zagraniczny, zgoa nieoczekiwa-ny. A mianowicie z pewnym wzbogaceniem detalami i ornamentami klasycznymi, zosta on ogoszony ofi-cjalnym, stylem Rosji Sowieckiej. Bowiem i tam zemcio si na skrajnych modernistach" popadniecieprzez nich w jednostronne doktrynerstwo. Tylko e tam, kiedy chciano zdyskredytowa kierunek archi-tektury zwany w Niemczech Baubolschewismus", nazwano go wanie kierunkiem kapitalistyezno-bur-nazyjnym1'', a wprowadzany urzdowo pmodernizm" nazwano renesansem proletariackim".

Zatem kiedy w roku 1934 zaczli stosowa w p-modernizm" nowi wadcy Niemiec, architekturt nazwano zagranic susznie stylem dyktatur" (rys. 2).J)

Nastpio w tym wypadku co jakgdyby faszyci architektoniczni wszystkich krajw czcie si".Mamy tu niezwykle ciekawy i bardzo rzadki niema' laboratoryjny przykad wie es im Buche steht" jakpodobne ideologie polityczne wytworzyy, i to zdaje si czciowo bez wzajemnego wpywu, podobny wy-raz w architekturze. Przykad tak rzadki, poniewa rozwj nie by tu zakcony przez tak czste w prak-tyce wpywy poboczne i przypadkowe zbiegi okolicznoci.

Ale jak widzielimy w styl dyktatur" powsta w Niemczech jeszcze na szereg lat przed powstaniemtam dyktatury politycznej. Czy znaczyoby to, e zatem jego przyjcie si w Trzeciej Rzeszy, Woszechi Rosji jest raczej wanie przypadkiem, a nie wynikiem podobnych nastawie? Moim zdaniem przyczynaley gdzieindziej. Mianowicie musimy sobie zda spraw, e idee kierujce Trzeci Rzesz nie spady naNiemcy tak cakiem z jasnego nieba. Wprost przeciwnie, powstaway one ju przez dziesitki lat, jeli nieprzez stulecia. Tworzyy si pod Fehrbellinem i w Sans Souci, pod Sedanem: i w Bayreuth'cie, tworzyy siu Fryderyka Wielkiego Wolterianina i u elaznego Kanclerza Bismarcka, U Nietschego i u Wilhelma Dru-giego. A w kocu przyjrzyjmy si nawet tej rzekomej antytezie Trzeciej Rzeszy, Republice Weimarskiej.Przyjrzyjmy si owemu Stresemannowi, ktry, biorc na siebie wedug dzisiejszych niemieckich poj odiumhase pacyfistycznych, ju w par lat po przegranej wojnie uczyni z Niemiec niemal e pastwo zwy-ciskie, przyjrzyjmy si temu samemu Schachtowi ktry ju wtenczas stwarza podstawy finansowe dladzisiejszych zbroje niemieckich, przyjrzyjmy si owym pniej palonym na stosach dzieom historycz-nym niemieckich literatw, marzcych o Napoleonie ktry zniszczy dzieo rewolucji francuskiej dajcw zamian za to den Franzosen wieder Traume". I przekonamy si, e nie jest rzecz dziwn, i wyraz archi-tektoniczny dzisiejszej uzbrojonej technik nowoczesn myli pastwowej niemieckiej powsta jeszcze nimznalaza ona swj wyraz polityczny. I

Mamy tu te moe i wytomaczenie atwoci z jak przyszo, na polu architektury jak i na innych po-lach, dzisiejsze zgleichsehaltowanie", ktre nie byo wcale tak sztucznym i tak przymusowym jak si towydaje na pierwszy rzut oka. Zoyy si bowiem na nie narastajce myli caych pokole Niemcw, po-przez czasy Hohenzollernw i czasy Republiki Weimarskiej. I moe tylko gdzie, w tym jeszcze starszymWeimarze, tymczasem po pustej sali Pierrot szuka zgubionej ry" dawnej kultury niemieckiej. (Sdz,e cie Goethego nie wemie mi za ze przyznania mu tego, niespodziewanego z pewnoci, tytuu Pier-rota Niemiec).

Myl kulturalna dzisiejszych-Niemiec jest-jak wiemy nastawiona cakowicie w kierunku zwalczajcymt. zw,- piknoduchostwo". Ten dzisiejszy kierunek opiera si na dugoletnich tradycjach myli niemiec-kiej. Ale wiemy te, eni byy to bynajmniej jedyne ani zawsze dominujce myli w Niemczech. Obokkierunkw wpadajcej a w mistyk oniersko-zdobywczej surowoci mamy w kulturze niemieckiej nie-zwykle bogato reprezentowany element romantyczno-sentymentalny. Tote mwiono czsto o dwuch kul-turach niemieckich", a wzgldnie starano si znale jaki zrozumiay podzia owych dwu prdw. Moenajpopularniejszym z owych podziaw by ten, ktry przedstawia element surowoci, reprezentowanygwnie przez Hohenzollernw, jako pruski", a element sentymentu jako raczej poudniowo niemiecki.Ale podobnie jak w dziedzinie polityki tak i w dziedzinie kulturalnej pojawienie si Adolfa Hitlera przy-nioso wiele niespodzianek i przekrelio wiele przyzwyczaje mylowych, w poudniowy Niemiec kon-tynuujcy oniersk tradycj Hohenzollernw a jednoczenie zajmujcy w polityce wewntrznej stano-wisko raczej antydynastyczne i antypruskie, stajcy na czele ruchu rasistowskiego a jednoczenie obala-jcy poprzedni podstawowy artyku wiary rasistowskiej mit nordycki", jest w tej czci swej dziaalno-ci rwnie zastanawiajcy jak w poczeniu nacjonalizmu z socjalizmem. 1 rwnie na polu interesujcymnas tutaj, w architekturze, jest dosy niewytomaczony fakt obrania przez Hitlera jako swego stylu repre-zentacyjnego wanie nowego neoklasycyzmu, jak gdyby nawizujcego do tradycyj architektonicznych dy-nastii tragicznych neurastenikw, Bawarskich Wittelsbachw (rys. 13, 14, 15).

Powiedziaem fakt obrania przez Hitlera neo-klasycyzmu". Mamy tu bowiem rzeczywicie do czy-nienia z cakowicie osobist decyzj Fiihrera. w neo-klasycyzm by mianowicie w pierwszych latach po

x) L'Architecture d'Aujourd'hui, Nr 4/1936, str, '27, -

294

Rys. 14. A r c h . L e o n h a r d G a l i : R e i c h s k a n z l e i w B e r l i n i e , 1935. pg. B a u g i l d e

Rys. 15. A r c h . Wilchelm Kreis : Adolf - H i t l e r - Platz w Drenie, 1937. pg. Moderno Baufrmen

295

przewrocie narodowo-socjalistycznym reprezentowany przez jedynie dosownie kilku architektw. PaulLudwig Troost, Ludwig Ruff, obaj ju dzisiaj nieyjcy, graniczcy z p-modernizmem" Albert Speer,dzisiejszy kierownik przebudowy Berlina, i to prawie ju wszyscy. Nie byli te oni wcale przedstawiciela-mi jakiego istniejcego architektonicznego kierunku. Przed przewrotem hitlerowskim twrczo ich nale-aa nawet raczej do p-modernizmu". A tylko byli oni osobistymi przyjacimi Hitlera i wsplnie7. nim opracowywali projekty pierwszych budowli reprezentacyjnych partii, od ktrych zacz si nowyneo-klasycyzm Trzeciej Rzeszy. Wedug Sagi" narodowo-socjalistycznej projekt Brunatnego Domu"w Monachium zosta nawet opracowany w swych gwnych zarysach osobicie przez Hitlera w czasie po-bytu w wizieniu po monachijskim zamachu stanu z roku 1922 (rys. 13).

I o ile przy p-modernizmie" stwarzajcym styl dyktatur" mielimy wystpujcy w formie wyjt-kowo czystej i wolnej od czynnikw pobocznych czy przypadkowych przykad tworzenia si architekturyz prdw ideowych rodowiska, o tyle w klasycymie narodowego socjalizmu monaby moe widzie wa-nie przykad dziaania przypadkowego zbiegu czynnikw pobocznych, ktre wytworzyy u woli decyduj-cej skonno do obrania tego typu architektury. Zreszt nie moemy by zbyt pewni ani tej przypadko-woci, ani tych czynnikw jakie miay tu swj wpyw, podobnie jak ju nieraz w historii architektury.Nie wiemy dzisiaj wrd jakich konceptw Voltaire'a, pomidzy jakimi planami przebudowy mapy Europy,,czy te z jakich umiechw Barberiny czy z jakich jej snw o kraju gdzie die Myrte still und hoch derLorbeer steht" powsta pod rk Fryderyka Wielkiego szkic paacu Sans, Souci" na synnym bilecieMon cher Knobelsdorff". I tak samo nie wiemy, i kto wie czy bdziemy wiedzie, jak powstay myli,z ktrych wytworzya si decyzja przyjcia neo-klasycyzmu jako reprezentacyjnego wyrazu architekto-nicznego Trzeciej Rzeszy. Nie wiemy czy gra tu rol sentyment dla miasta Monachium, okoo ktregowanie oplt Hitler swoje sny o potdze, czy te asocjacje pomidzy architektur klasycystyczn a ide-ami imperialno-rzymskimi, czy te jeszcze inne czynniki, o ktrych jak mwiem moe nigdy si niedowiemy. , ' .

Z pomidzy owych trzech typw architektury zglichschaltowanej" jakie ukazay si po przewrocienarodowo - socjalistycznym, oficjalny neo-klasycyzm wydaje si jednak najbardziej przypadkowym, czyte najmniej wyrosym z zasad kierujcych narodowym-socjalizmem. Ale, jak przekonamy si w dalszymcigu, wanie on okaza si najwaniejszym dla dalszego rozwoju architektury Trzeciej Rzeszy i on od-nis w niej, jeli mona si tak wyrazi, zwycistwo!

Pomidzy trzema zaaprobowanymi przez pastwo typami architektury zachodzi bowiem atwy dozauwaenia a trudny do przezwycienia konflikt. Przede wszystkim zachodzia wyrana sprzecznopomidzy p-modernizmem", opierajcym si jako na bd co bd zasadniczej podstawie na nowoczes-nej technice z jednej strony, a architektur rkodzielniczo-chopsk z drugiej strony. Take trudnym cho-cia ju w mniejszym stopniu jest zgodne wspycie kierunku wyprowadzajcego swe proporcje ze mia-oci nowoczesnych konstrukcyj z kierunkiem opierajcym si na proporcjach klasycznych. To te takiewspycie, jak si zdaje, nie dao si osign. W cigu ostatnich paru lat spotyka si coprawda w Niem-czech budynki starajce si, nawet bardzo zrcznie, jak gdyby uzgodni" te kierunki. Ale w rzeczywisto-ci s to raczej prby wchonicia niektrych elementw innych kierunkw przez p - modernizm"(rys. 16).

I ycie zdaje si i inn drog. Na Monachijskiej Wystawie Architektury i Sztuk Rkodzielniczych"z pocztku r. b. pmodernizm" ju prawie nie by reprezentowany. Moe jest to objaw chwilowy czyprzypadkowy, moe wynik on z doboru eksponatw raczej z dziedziny budownictwa o charakterze monu-mentalnym, ale wydaje si raczej, e z rozgrywki trzech kierunkw architektury w dzisiejszych Niem-czech zosta wyeliminowany jeden z konkurentw. Jest w tym moe nawet pewien tragizm, e wyelimi-nowanym zosta wanie ten typ architektury, ktry jest najbardziej wytworzony przez te same myli coi narodowy socjalizm i moe najbardziej mgby roci sobie prawo do nazwy architektury narodowejniemieckiej w znaczeniu wyraania myli i kultury niemieckiej. Rzecz inna, e moe p-modernizm"ukae si w niedalekiej przyszoci z powrotem jako typ architektury dzisiejszych Niemiec, co wydaje misi nawet dosy prawdopodobnym. Ale chwilowo mamy w architekturze niemieckiej jak gdyby jeden wi-cej wariant legendy o matiuszce rewolucji" poerajcej wasne dzieci.

Zreszt styl dyktatur" nie tylko w Niemczech przechodzi dzisiaj w pewnym znaczeniu jak gdybyprzez okres sabnicia. Mianowicie, chocia w zasadzie jest on dzisiaj wanie bardzo popularny, to jednakw krajach poza niemieckich nie zachowa on ju swej czystej formy.

We Woszech architekci weszli na drog stanowic naturaln kontynuacj tej ewolucji ktrej re-zultatem w Niemczech sta si w pmodernizm", tj.na drog coraz dalej idcego redukowania elementwarchitektury klasycznej do ich treci podstawowej. I rezultatem tego postpujcego uproszczenia wydajesi by zblienie do istotnych elementw architektury nie tylko klasycznej. Chwila obecna jest jeszcze zawczesna do wydawania sdu, ale kto wie czy Wochy nie dojd na tej drodze do architektury prawdziwienowoczesnej, tak jak doszy do niej podobn drog kraje skandynawskie.

Natomiast w Rosji styl dyktatur" uleg przemianie jakgdyby w kierunku odwrotnym. Mianowicie.W architekturze rosyjskiej zabiera gos element nowy, element konsumenta nowego czowieka". Alerozwj mas idzie w innym tempie i innymi drogami ni rozwj twrcw, zatem czsto szary czowiek"staje si wyrazicielem innej epoki ni wspczesny mu twrca, i ze, skrzyowania tych wpyww po-wstaj czaaami wyniki na pozr przypadkowe. Mian9wicie w Rosji i w dziedzinie architektury okazao si,

296 ' . '

Rys. 16. Arch. Fridrich Schaal: Dworzec w Urach (Wiirttcmberg), 1935. pg. Modern Bauformen

Rys. 17. Osiedle Furpacher Hof (Neunkirchen), 1937. pg. Siedlung u. Wirtschaft

297

Rys. 18. Osiedle Adolf-Hitler-Koog" (Schleswig-Holstein), 1935.PK. Siedlung u. Wirtschaft

IRys. 19. Autostrada Frankfurt n. M. - Dartnstadt.

pg. die Strasse

Rys. 20. Most na autostradzie niemieckiej, pg. Die Strasse

298

e nie jest rzecz atw wychowaw cigu kilkunastu lat pokolenie lu-dzi wieku XXI-go z mas tkwicychtak niedawno jeszcze prawie w wie-ku XVIII-tym. Nowy rosyjski konsu-ment wpada poprostu bezwiedniew wiek XIX-ty. Zakosztowawszy mo-liwoci nowoczesnego przemysuda przede wszystkim tego codawniej byo dostpne tylko dla nie-licznych, da bogactwa form archi-tektonicznych. A architekci rosyj-scy dostosowuj si do owych y-cze, zajmujc stanowisko jeli wie-rzy ich enuncjacjom nie sprzeci-wia si zemu". Zatem w Rosji..styl dyktatur" traci t prostotktr posiada w Niemczech, i po-krywa si. coraz bardziej ornamen-tyk tak klasyczn jak i nieklasycz-n.

Po dokonaniu w Niemczechdo daleko idcej eliminacji p-modernizmu" pozostay na polu bi-twy" dwa kierunki, rwnie niezbytatwe do pogodzenia: klasycystyc?-ny i rkodzielniczy.

Ot trzeba stwierdzi, e kie-runek rkodzielniczy znajduje si

. obecnie rwnie w okresie sabni-cia, cho rwnie moe tylko chwi-lowego. Na wystawie Monachijskiejnie by on prawie reprezentowanyw architekturze, a raczej tylko wewntrzach i sztuce stosowanej, alena ten dzia pooono duo mniejszynacisk ni na dzia architektury. Wpraktyce za, i to w dziedzinie wktrej kierunek ten mia szczeglniepanowa, tj. w osiedlach mieszkal-nych, rwnie spotykamy obraz nie-zbyt silnego jego rozwoju. Zdajesi, e i tym razem nie pozwala musi rozwin jego negacja warun-kw gospodarczych.

Obradujcy w kwietniu b. r.Kongres Budowlany Zwizku Iny-nierw Niemieckich wysun jakohaso zdrow nieufno do sta-rych przyzwyczaje" w technicebudowlanej. Tak radykalnie nowo-czenie nie wypowiedzieli si nigdyniemieccy fachowcy budowlani na-wet w czasach najwikszego powo-dzenia architektury Neue Sachlich-keit". To te nowe i masowownoszone niemieckie osiedla miesz-kalne wykazuj raczej denie dodaleko posunitej standaryzacji iracjonalizacji, i poza obowizko-wym stosowaniem wysokiego da-chu trudno jest dopatrzy si ww nich cech indywidualnoci czypontanicznoci architektury chop-

R y s . . 2 1 . K o s z a r y w g r a c h b a w a r s k i c h , 1 9 3 6 , p g . B a u g i l d e

t