I

T.C.

SELUK NVERSTES

EDEBYAT FAKLTES

ARKEOLOJ BLM

ANTK EME YAPILARININ TARH GELM VE BLGELERE

GRE ARATIRILMASI

Lisans Tezi

Perihan GNGR

Konya-2014

II

T.C.

SELUK NVERSTES

EDEBYAT FAKLTES

ARKEOLOJ BLM

ANTK EME YAPILARININ TARH GELM VE BLGELERE

GRE ARATIRILMASI

Lisans Tezi

Tez Danman: Ar. Gr. Dr. Aytekin BYKZER

Konya-2014

I

indekiler

NSZ .................................................................................................................................................... IV

GR ........................................................................................................................................................ V

TEZN AMACI .......................................................................................................................................... VI

ALIMANIN METODU .......................................................................................................................... VII

BRNC BLM ....................................................................................................................................... 1

1. ANTK EME VE SU YAPILARININ TARHSEL GELM VE NCELEMELER ................................... 1

2. HTTLER DNEM ANADOLUSUNDA SU YAPILARI .................................................................... 2

3. M. 1. BNDE ANADOLUDA SU YAPILARI ................................................................................... 8

4. M. 1.BNDE YUNAN SU YAPILARI ............................................................................................ 11

5. TRANLIK DNEM EMELER .................................................................................................. 12

6. HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER ............................................................................ 13

7. YER ALTI KAYNAIYLA BESLENEN HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER ....................... 15

8. PTHOSLU EMELER ................................................................................................................. 15

9. RTEN TPLER ......................................................................................................................... 15

10. SUYUN KULLANIMIYLA LGL KURALLAR ............................................................................... 16

KNC BLM ........................................................................................................................................ 17

1. ANTK YAZARLARIN ANLATIMLARINDA VE YAZITLARDA NYMPHAON ..................................... 17

NC BLM ................................................................................................................................... 20

1. ROMA DNEM EMELERNN GELM ................................................................................. 20

2. ROMA DNEM EMELERNDE SUYUN YAPILARA ULAIMI .................................................... 23

DRDNC BLM .............................................................................................................................. 24

1. ANADOLU ROMA DNEM EME MMARSNDE KULLANILAN DZENLER VE BU DZENLERDE

KULLANILAN SSTEMLER .................................................................................................................... 24

BENC BLM ..................................................................................................................................... 26

1. ANADOLU ROMA DNEM EME YAPILARINDA KONUM ....................................................... 26

2. STUNLU CADDELERDEK EMELER ........................................................................................ 26

3. CADDE VE SOKAK EMELER .................................................................................................... 27

4. CADDELERDE KE KONUMU ................................................................................................... 27

5. MEYDAN EMELER ................................................................................................................. 27

6. SAHNE BNASI, KENT KAPISI LE BALANTILI OLARAK KONUMLANDIRILAN EMELER ........... 29

7. AQUADKTLERLE BALANTILI EMELER ................................................................................. 29

II

8. KUTSAL ALAN EMELER .......................................................................................................... 30

ALTINCI BLM ..................................................................................................................................... 30

1. ROMA DNEM EMELERNDE KULLANILAN MALZEMELER ................................................... 30

2. ROMA DNEM EMELERNDE RTEN TPLER ..................................................................... 33

YEDNC BLM .................................................................................................................................... 34

1. PLANLARINA GRE ANADOLU ROMA DNEM EME TPOLOJS .......................................... 34

1.1 APSDAL TEMELL EMELER ............................................................................................. 35

2.1 DZ TEMELL EMELER .................................................................................................... 38

3.1 KISA KANATLI U PLAN ..................................................................................................... 42

4.1 DZ VE APSDAL TEMELN SENTEZN OLUTURAN EMELER ........................................ 43

SONU ................................................................................................................................................... 44

DPNOTLAR ............................................................................................................................................ 52

BIBLIYOGRAFYA ve KISLTMALAR ........................................................................................................... 64

LEVHALAR LSTES .................................................................................................................................. 67

KATALOG ............................................................................................................................................... 77

1. ANDRAKE ROMA DNEM EMES ................................................................................. 77

2. ANEMURUM ROMA DNEM EMES ............................................................................ 77

3. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES ................................ 78

4. ANTOCHA ON ORONTES ROMA DNEM EMES .................................. 79

5. ANTOCHA ON ORONTES MUSEAUM EMES .................................... 80

6. APHRODSAS GE ROMA DNEM EMES ........................................ 81

7. ARASSOS ROMA DNEM EMES ................................... 82

8. 7ASPENDOS ROMA DNEM EMES ................................... 82

9. BERGAMA HELLENSTK DNEM EMES......................................... 85

10. BERGAMA HELLENSTK DNEM KENT EMES ............................................... 85

11. BERGAMA DEMETER KUTSAL ALANI EMES ...................................................................... 87

12. BERGAMA MERMER HAVUZLU ROMA DNEM EMES .......................... 88

13. BERGAMA KAYA EMES ..................................................................................................... 89

14. BERGAMA ASKLEPEON DALDIRMA EMES ...................................................................... 90

15. EPHESOS HELLENSTK DNEM EMES ................................... 92

16. EPHESOS ARKADANE CADDES ROMA DNEM EMES ............................ 93

17. EPHESOS TRAYANUS EMES ............................................................................................... 94

18. EPHESOS HYDREION .............................................................................................................. 96

19. EPHESOS POLLO EMES ..................................................................................................... 97

III

20. EPHESOS MAGNEZYA KAPISI YAKININDAK SOKAK EMES .............................................. 100

21. EPHESOS FONTANE ........................................................................................................... 101

22. EPHESOS HYDREDOCHEON ................................................................................................ 102

23. HALKARNASSOS SALMAKS EMES .................................................................................. 104

24. KAUNOS HELLENSTK DNEM EMES .......................... 105

25. LETOON ROMA DNEM EMES ................... 108

26. MAGNESA AD MEANDRUM HELLENSTK DNEM EMES ........................... 110

27. MLETOS HELLENSTK DNEM EMES ............................... 111

28. MLETOS ROMA DNEM EMES ................................. 113

29. OLBA-DOCAESAREA ROMA DNEM EMES ..................... 118

30. OLBA-URA ROMA DNEM EMES ........................ 119

31. PERGE ROMA DNEM EMES .................................... 121

32. PERGE KENT KAPISI KOMPLEKS EMES ........................................................................... 123

33. PERGE TYATRO SAHNE BNASI EMES ............................................................................. 125

34. PHASELS ROMA DNEM EMES .............................. 127

35. PSDA ANTOCHASI ROMA DNEM EMES ....................... 127

36. PRENE HELENISTIK DONEM EMES ..................... 128

37. PRENE KAYNAK KAPISI CADDES EMES .......................................................................... 129

38. PRENE HELENSTK DNEM PTHOSLU EME ....................... 130

39. PRENE AGORA DOU KAPISI EMES ............................................................................... 130

40. SAGALASSOS HELLENSTK DNEM EMES .............................. 131

41. SAGALASSOS AAI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES .......................... 136

42. SAGALASS05 YUKARI AGORA KUZEY ROMA DNEM EMES ......................... 138

43. SELGE ROMA DNEM EMES .......................... 140

44. SDE ROMA DNEM EMES ......................... 142

45. SDE HAVUZLU EME ................................................................................................... 146

46. SDE VESPASANUS EMES ............................................................................................... 147

47. SDE GE ROMA DNEM EMES......................... 150

48. SMYRNA ARKAK DNEM EMES ......................... 151

LEVHALAR ............................................................................................................................................ 153

IV

NSZ

Su, insan neslinin devam ve yaam alan oluturmas iin yllardan beri sregelen

olmazsa olmazlarn banda gelir. Temizlenmek, imek, tarm ve hayvanclk yapabilmek iin

gereklidir. Ky ve kentlerin yerlerinin belirlenmesinde nemli etken olmutur.

nsanlk tarihi incelendiinde, devirlerinin en zengin ve varlkl toplumlarn, sulardan

faydalanabilmi uygarlklarn kurabildikleri grlr. Su kaynaklarn ve Antsal emelerin

tarihsel geliimini incelemeyi amalayan bu almada, su kaynaklarnn nemine vurgu

yaplmtr.

Bu yaplar ile ilgili birok kaz, gezi ve aratrma yaplmasna karn toplu bilgileri

ieren bir alma mevcut deildir. Bu almada antik emelerin mimari yaps ve zellikleri

Helenistik ve Roma dnemlerinde incelenecek ve katalog haline getirilecektir.

almalarmz srasnda yardm ve ilgilerini esirgemeyen, bata tez danmanm Ar.

Gr. Dr. Aytekin BYKZERe olmak zere, kaynak aratrmas ve literatr taramasnda

ok yardm dokunan Mahmut MENe en iten teekkrlerimizi sunarz.

Konya,Haziran,2014

Perihan GNGR

V

GR

Suyun insan yaamndaki nemi ve buna bal olarak eski alarda evlerde akarsu

olmad dnldnde, eme yaplarnn yaamsal nemi kendiliinden ortaya

kmaktadr.

Hem kamusal yap, hem de halk yaamnda gerekli olan eme yaplarnn tasarm,

Yunan ve Roma toplumlarnda da byk nem tamtr. Yunan ve Roma dnemi

emeleriyle ilgili olarak, zellikle nymphaionun tarihesiyle, tiplemeleriyle ilgili olarak, baz

aratrmaclar tarafndan bu konu ele alnmtr.

P.Monceaux1 1907 ylnda, Dictionnaire des Antiquits Grecques et Romainesde de

yaynlanan nymphaeum maddesinde, Nymphaionun tarihesine, etimolojisine, erken dnem

Yunan emelerine ve Roma dnemi emelerin deinmitir. Monceaux, Roma dnemi

emelerini katagoriye ayrarak incelemitir.

Bunlar; 1-Kaynakla balantl olan emeler, 2- Aquadktlerle balantl olan emeler,

3- Saray, villa, hamamlarla balantl olan emeler. Bu katagorilere rnek olarak setii

emeler, Afrika ve talya yaplardr.

O.Reuther2 1937 ylnda, RE 17.2de yaynlanan Nymphaeum maddesinde,

etimolojisini, antik yazarlarn anlatmlarnda ve yaztlarda nymphaion, erken dnem Yunan

emelerini ve Roma dnemi emelerini ele almtr. Reuther, ok katl Roma dnemi

emelerinde havuz blmnn arkasnda yer alan ok ssl cephe duvaryla, yine ayn

dnem tiyatro mimarisinden yola karak scaenae frons arasnda paralellikler kurmu ve

Roma dnemi eme yaplarn scaenae fronsun deiik formuna balayarak, eme

yaplarn tipe ayrarak incelemitir. Burada verdii rneklerde Kuzey Afrika, Suriye,

rdn ve talya emelerinin ounluu oluturduu, bunun yannda Anadolu rneklerine de

yer verdii anlalmaktadr. Roma dnemi eme mimarisinin, ayn dnem scaenae frons

mimarisinden etkilendikleri yadsnamaz, ancak baka etkileimler de sz konusudur.

VI

TEZN AMACI

Yukarda saydmz tm almalarda, Anadoludan verilen eme rneklerine birka

cmleyle deinilmitir. Anadolu eme yaplaryla ilgili olarak, daha ncesinde ne tipolojik,

ne kronolojik ne de bu tiplerin kkenlerinin saptanld bir almann olmay, bizi, bu

aratrmaya iten nedenlerin en banda gelir.

almamzn kapsamna, eme yaplarnn youn olduu Aeolya, lonia, Kara, Lykia,

Pisidia, Pamphylia ve Kilikia blgelerini aldk. Bu blgeler ierisinde bulduumuz en erken

eme yaps Arkaik dnem Smryna emesidir. Bylece Arkaik dnemden balamak zere,

Ge Roma dnemi sonuna kadar tarihlenen eme yaplar, alma kapsamna alnmtr.

alma kapsamna aldmz eme yaplarnn ounluunu Roma dnemi emeleri

iermektedir.

Yaplarnn planlarnn incelenmesinden sonra, tipolojisinin karlmas, kent iindeki

konumlarna gre deerlendirilmesi, inalaryla ilgili olarak younluk kazandklar

dnemlerin saptanmas, Anadolu eme mimarisine kazandrd dnem zelliklerinin

belirlenmesi, varsa blgesel eilimlerin ortaya karlmas, Yunan ve Roma dnemi emeleri

arasndaki farklarn saptanmas, yap tiplerinin kkenine inilmesi ve bu yaplarn arkeolojik

katalounun karlmas, kalntlaryla ayakta kalan yaplarn fotoraflanmas, almamzn

amalar arasndadr.

VII

ALIMANIN METODU

Literatr aratrmasyla baladmz almamzda, konu ile ilgili antik yazarlarn

eserleri ve genel yaynlar incelendikten sonra, aratrma yaptmz blgelerdeki emelerle

ilgili yaynlar, varsa kaz raporlar ve yaplarn planlar incelenmitir. zellikle Anadolu

topraklar bata olmak zere, Yunanistan ve talya topraklarnda erken dnemlerden itibaren

grlen eme gelenei aratrlm, bunlarn sonraki dnemlerdeki eme yaplarna olan

etkilerinin saptanlmasna, yaplarn olas kkenlerine ulalmasna ynelik bir alma

izlenmitir. Bu amala, planlarna gre tipolojik ayrmlar yaplan eme yaplarnda, ilgili

blmlerde Anadolu dndan rneklere de yer verilmi, bunlarn corafi dalm rneklerle

belirtilmeye allmtr.

Ayrca yaplar konumlarna gre de deerlendirilmi, bunlar ayr balklar altnda

sunulmutur. Roma Dnemi mimarisinin Anadolu eme mimarisine kazandrd dnem

zelliklerinin belirlenmesi amacyla, yaplarda kullanlan dzenlere, bu dzenlerde kullanlan

sistemlere, dekorasyon ve yap malzemelerine, heykeltralk eserlerine de yer verilmitir.

Aratrma yaplan blgelere gidilerek, kalntlaryla ayakta kalan eme yaplarnn

fotoraflanmas, yerlerinde incelenmesi ve arkeolojik katalounun karlmas, almann

dier boyutudur.

Katalog yaplrken, yaplardan bugne kadar korunagelmi mimari malzeme olduu

gibi, her kente bir katalog numaras vererek ve yaplarn bulunduklar kentlerin alfabetik

sralamasna gre, katalog blmnde literatr listesiyle birlikte sunulmutur. Katalog

blmnde, antik yazarlarn anlatmlarndan derlenen yaplara da yer verilmitir.

VIII

1

BRNC BLM

1. ANTK EME VE SU YAPILARININ TARHSEL GELM VE

NCELEMELER

Antik dnemlerde sudan yararlanmak iki amac hedefler. Birincisi suyun basmasyla

oluturaca zarar en aza indirmek, kincisi ise suyun basmasyla verimlilii artracak

koullar yaratmaktr. Byk medeniyetlerin suya yakn yerlerde oluturulmas, akarsulardan

faydalanmay salayacak su yaplarnn gelitirilmesiyle mmkn olmutur. Suyu yaam

yerlerinde daha kolay salama abas, tarm yapmak, hayvan beslemek, taknlardan

korunmak iin su yaplarnn gelitirilmeye baland ve bunun da ok eski bir gemie

dayandn kalntlar ortaya koyar.

Dnya zerinde izlenebilmi en eski su yaplar olarak Nil havzasnda, Mezopotamyada,

Indus havzasnda M.. 3. ve 2. bin yllarnda zellikle akarsularn kontrol ve sulama

amacyla su yaplarnn gerekletirildiini gsteren kalntlar ve belgeler bulunmaktadr. Su

yaplaryla ilgili en eski kalntlar tarih alarndan kalmtr. Bir akarsu yata zerinde ina

edilmi baraj olarak gnmzde kalnts bulunan en eski baraj, Nilin dousunda Garavvi

vadisinde, M.. 2600 civarnda ina edilmi olduu belirlenen 12m. yksekliindeki Sedd-el-

Kefere barajdr.15 M.. 1850 yllarnda Firavun Amenemhet III dneminde, Kahirenin 75

km. kadar gneyinde, Fayyum ukurunun bir blmnn, Nil nehrinden evrilen suyla

sulanmasn salayacak baraj ve kanallar sisteminin varl bilinmektedir.16 Mezopotamya'da

ise sulama, takn kontrol gibi amalarla eitli su yaplar gerekletirilmitir.

Samarra yaknnda Dicle zerinde M.S. 1296da yklan Marduk barajyla suyun evrildii

ve kalntlar bulunan 120m. genilik, 4.5m. derinliindeki kanallarla geni bir sulama

ebekesinin kurulduu belirtilmektedir.17

Anadoluda bulduumuz en erken su yaplaryla ilgili kalntlar, Hititler dneminden

kalmadr.

2

2. HTTLER DNEM ANADOLUSUNDA SU YAPILARI

Anadoluda Hitit dneminde, kaynaklarn kullanldn birok su iletme deminin

varl ortaya koyar. Hititlerin mimarlk gelimesini izlediimiz byk bir da ehri

bakentleri Boazkydr. Temiz su kaynaklarndan salanm olan suyun, pimi topraktan

yaplm knk borular denerek bakente ileten bir boru deminin varl ortaya

karlmtr, iie geirilerek kullanlan borularn genilii 20-22cm.den 11-15cm.e kadar

klr. Bunlar uzunluklar 60-96cm. olan dz koni biiminde borulardr.18 Bu tip su

borularnn geni taraflarnda oval biimli 10-15cm. uzunluundaki aklklar temizleme ve

havalandrma delikleri olarak yorumlanmtr.19Knkler birbirine gevek olarak geirilmi

olup, ek yerlerinde birletirici malzeme kullanlmamtr. Yazlkayadaki su iletme

deminde borular, kil tabakas iine yatrlm olup, bunun altnda topraa dzensiz

yerletirilmi olan ta levhalar zerinde uzanyordu. Kelere yakn yerlerde, suyun akn

engellememek iin daha byk apl borular seiliyordu. Bu tr demler, su basncna kar

koyacak salamlkta deildi.

Yazlkaya kutsal alanna temiz su gtren birka yz metre uzunluundaki demin

varl kalntlarla saptanmtr.20 Ayn tip bir su demi ise Boazkydeki Tapnak le su

salyordu. Kral kalesi, Bykkale ve Tapnak 5te, bu tip su iletim demlerinin varl

saptanmtr. Boazkyde Tapmak lin evresindeki su iletme deminin yolunda saptanan

su biriktirme fonksiyonunda olan bir havuz,21 tapnan kapsam iindeki bir yol zerinde

bulunuyordu. Dikdrtgen biimli hazneye sahip olan bu su toplama havuzu, zerinde

bulunduu yolun ta demesinden biraz yksekte olup, iinden rahatlkla su alnabiliniyordu.

Hazneye su ileten borular, aktma ve boaltma delikleri insitu ortaya karlmtr. Olaslkla

tapnaa gidite yaplan trenler srasnda, ykanma ileminde bu su kullanlyordu. Hititlerin

klt trenlerinin balangcnda, barahip grevinde kral ve kralienin, su ile ellerini

ykamalar ritual belgelerden bilinmektedir.22 Bu tr havuzlarn, gnlk yaam iin gerekli

olduu gibi klt trenleri iin'de bir anlam tad gerei ortaya karlmtr.

Boazkydeki en ilgin su yaps ise, Tapnak lin gney-batsnda yer alan pnar

maaras olarak adlandrlan bir pnar derleme yapsdr. 2.6m. ykseklik ve 1.4m.

geniliinde bindirme tekniinde tonozlu bir yapdr.23 Son ksm 1.8m. uzunluunda, 1.1m.

derinliinde bir su toplama havuzu biiminde olan bu yer alt derleme yapsna, bir dizi

basamaklarla inilmektedir (Levha.1). Hititlerde Eski Krallk dneminden balayan ve Byk

Krallk dnemince, byk boyutlu talarn yani Kyklop talarn kullanlmas sonucu, duvar

yapsnda deiiklikler olmu ve tneller, sarn azlar, su yaplar ve gmt yaplarna

uygulanan bindirme tekniinde tonozlar ortaya kmtr. Bu Hitit zellii olarak karmza

3

kar. Boazkyde poterne suru olarak adlandrlan kaleden aa kente uzanan duvarlarda,

bu teknikte yaplm yedi gizli geit vardr.24 Bunlarn hepsinde yalanc tonozlar

korunagelmitir. Bu yaplarda yan duvarlar oluturan talarn birleme yerleri dikeydir ve

sonunda yap eik duvarlar arasna aslm bir sra kaba kemer tayla bitirilmitir.

Boazky Bykkalede gney sura paralel yolun meydan gibi geniledii yerde, yap J

olarak adlandrlan yerin nnde bir su haznesi yer almaktadr. 24m. uzunluunda, genilii 6-

3.5m. arasnda deien, 1.18m derinlii olan bir ukur,25 yzeyleri ta kaplanarak bir havuz

oluturulmutur. Duvarlari meyilli rlm olup, havuza adet basamak ile iniliyordu.

Bykkalenin ge bir yap evresinde J yaps ile ada bu havuzun dibinde bulunan ok

ince, suyun toplanmasndan oluan toprak tabakas ve evresindeki kanal yapm da su deposu

fonksiyonunu pekitirmektedir. Havuzun iinde adak iin sunulmu olan kk anak mlek

tr malzemenin varl, P. Nevenin26 belirttii gibi, bu yerin bir klt yeri olduunu kantlar.

Ancak, yolun meydan gibi geniledii bir yerinde yaplm olan 24m.lik bir havuzun, sadece

bir klt anlam tamad, bir su deposu, su biriktirme haznesi olduu, bu da ehrinde akla

gelmektedir.

Hitit'ler, kanal inaat ve suyollarnda da, bindirme teknii duvar rg sistemi

kullanmlardr. Boazky Niantepede Gneykalenin dousunda, tane iri yontma tayla

Hitit dneminden kalma bir havuz bulunmutur. Havuzun evresinde yaplan kaz ve

aratrmalar, daha nce O. Puchstein tarafndan Kral kapsnn kuzeyindeki sur duvarnn alt

ksmnda ortaya karlan, hala alt yaps mevcut bulunan, bindirme tekniinde ina edilmi

olan ve ift oluklu bir kanal ieren aquadkt olarak tanmlayacamz bir yapnn, bu havuza

giden su yolunun alt geiti olduunu kantlamtr.27 Havuza iletilen suyun ehir dndan,

arazinin topografik durumuna gre, olaslkla Boazkyn gneyindeki, bugn ibikam

olarak isimlendirilmi olan dalk bir blgeden getirildii anlalmaktadr. Havuzun

kuzeydou kesinde ele geen ta demli platformun bulunduu yerde yaplan kazlarda, bu

platformun daha ge bir yap evresine ait olduu anlalmtr. Bu blmde erken yap

evresine ait, havuzun orijinal gideri olan bir kanal vardr. Bir odann yapmyla devreden

karlm olan bu kanal, havuzla ve Kral kapsnn kuzeyinde sur duvarnn altndaki kanal ile

birlikte Tuthaliya IV dnemine tarihlenmektedir.28 Sz geen odann ge dneme ait

olduu, iindeki yaztla da kantlanmaktadr. Yaztna gre bu oda, uppiluliuma II dnemine

tarihlenmektedir.29 Odann fonksiyonu, yaztta belirtilen yer alt dnyasna giden yol

zellii ve tnel biimli mimarisiyle, kanaln yerine ina edilmi bir sembol olarak

yorumlanmtr.30 Havuzun gneydousundaki alanda yaplan kazlarda, ikinci bir havuzun

varl saptanmtr. Her iki havuzun inaat srasnda da kenar demesinin arkasnda boydan

4

boya hendekler kazlarak, ileri su geirmeyen killi toprak ile doldurulmutur. Bu ekilde

havuzlardan suyun szp kamas engellenmeye allmtr. Bu hendekler, havuzun taban

seviyesinden ksmen 1.5m. daha derine inmektedir. Birinci havuzun kuzeydou ve bat

kelerindeki, biri hiyeroglifli yaztyla hiyeroglifli oda olarak adlandrlan,31 dier

taraftaki bezemesiz oda eklinde, antsalmekanlarn benzerlerinin, dou kesinde olmad

anlalmtr. Zaten hemen yannda ikinci bir havuzun varlndan dolay, buna imkan yoktur.

Stratigrafik adan ele alndnda, iki havuzun ayn zaman ve ayn ekilde ina edildii

grlmektedir. Birinci havuzun iinde birka adak kapnn bulunmas kutsal havuz

olarak yorumlanmasn salamtr.32 Yanyana iki havuzun avantaj, birbirinden ayr olarak

boaltlabilir ve temizlenebilir olmalardr. Havuzlarn yeri su depolamak iin uygun olup,

btn kente su verebilecek bir konumda yer almaktadr. Bylece yanlzca klt ile ilgili

olmadklar, asl amalarnn su depolamak olduu anlalmaktadr.

Anadoluda Hitit yerlemelerinin iinde veya yaknnda, pnar, kaynak ve akarsularn

yannda kutsal anlamda bir yapnn varl kalntlarla saptanmtr. Hititler byk lde

yerli Hatti dininin etkisinde kalm olup, onlar da doaya bal kalmlardr.33 Ak hava ve

krsal alanlar sevmiler, younlatklar konular su ve toprak altndaki eyler olmutur.

Toprak alt, yalnz tohumun sakland yer olmayp ayn zamanda yer alt sularnn kendilerini

besledii yerdir. Kaynak kltyle balantl olarak gelien Hitit kaya antlarnn

(kabartmalarnn) ou bir su kaynann ya da bir akarsuyun kenarnda bulunmaktadr. Ayn

zamanda bu yerler, evre halkna su salayan dzenlemelerle daha fonksiyonel hale

getirilmilerdir.

Byk lde su biriktirme havuzuna rnek olan Eflatunpnarda, kutsal bir kaynak yeri

sz konusudur. Beyehirin 25 km. kuzey-batsnda, Beyehir glne dklen kk bir ayn

kaynanda yer almaktadr. Kaynak suyu byk bir gle yerden fkrr. Su doal bir kaya

seti tarafndan toplanarak bir kaynak havuzu oluturur. Bu kaya seti ykseltilerek 30X 35m.

llerinde bir su biriktirme havuzu elde edilmitir.34Eflatunpnar ant, kaynan batsnda

yer alr. Eflatunpnar kabartmalar kaynan kenarnda doal bir kaya bulunmay nedeniyle,

iri trakit tandan rlen bloklar zerine ilenmitir. Ant plannn drt ke olduu tahmin

edilir. Antn n yzn genilii 7.02m.dir. Korunagelen ykseklik 4.5m.dir. Dou

duvarnn genilii ise 3.6m.dir.35 Antn gneye bakan n yznde kabartmalar yer alr.

Antn zerinde bir kitabenin bulunmay, kesin olarak tarihlendirilmesini

olanakszlatrmtr. Naumann36, antn yapm tekniinde grlen poligonal sistemden,

yontma yap ta sistemine geii yanstan zelliine dayanarak bunu bir tarihlendirme lt

olarak kullanmak istemi ve ant iin Hitit imparatorluunun sonunu teklif eder. Bittel,37 ant

5

Hitit mparatorluk dnemi yaplaryla karlatrarak, imparatorluun sonlarn teklif eder.

Brkerler38 ise, IV. Tuthaliyann bir mhr basks zerinde gzlemlenen ve Eflatunpnar

antnda olduu gibi, tm betimleri tepeden snrlayan kanatl gne kursu sebebiyle, ant IV.

Tuthaliya dnemine vermilerdir. Eflatunpnar kaynak mabedi, Beyehir, Seydiehir

yresinin, en nemli mabedi olmaldr. Bu kaynan 90m. batsnda yer alan 100m. apndaki

bir hyk, Mellaart39 tarafndan saptanm olup, Ge Kalkolitikten, Ge Tun ana kadar

tarihlenebilen malzeme vermitir. Eflatunpnar, hem kutsal alan, hem de yerleim blgesine

su salayan bir dzenleme olarak karmza kar.

Eflatunpnar antndan 60km. uzaklkta bulunan ve yine kutsal bir su kaynanda yer alan

Ilgn / Yalburt havuzu, tepenin eteinde yer alan kaynak sular derlenerek, dikdrtgen

eklinde bir haznede toplanmaktadr. Yalburt havuzu hiyeroglif yaztl kitabeleri IV.

Tuthaliya (M.. 1250-1220) dnemine iaret eder.40 Su kaynandan faydalanmak iin bu

havuzu ina ettirmi olan kral, kalntlaryla saptanan 22 adet blok zerine, bununla ilgili

icraatn yazdrmtr. Yalburt evresi, Boazky gibi dik kayalklar, n ak bir ova ve bu

ovaya su veren kaynak eklindedir. Yalburt ant, yalnz bir havuz, ya da su deposu deildir.

Ayn zamanda bir klt antdr. Hitit sanatnda klt ve ant birbirinin tamamlaycsdr.

Hititler suya, kaynaa ok nem vermiler, onu kutsallatrmlar ve antlar hep byle

yerlere kurmulardr.

IV. Tuthaliya, batya Arzava ve Assuva lkelerine seferler yapm ve lkenin kenarda

kalan ksmlarnda gvenlii salamtr.41 Assuva llgna yakn bir blgedir. Bunun iin

Tuthaliya buralarla yalnz askeri bakmdan deil, kltr bakmndan da ok ilgilenmitir.

Askeri hareketler, onu blgeyi tanmaya ve blge ile ilgilenmeye zorlamtr. zmir yaknnda,

Kemalpaa kasabasnn Karabel mevkinde bir kaya zerine ilenmi olan Tuthaliya

kabartmas,42 bunu ortaya koymaktadr. Manisa dann (Magnesia Ad Sipylum) kuzeydou

eteklerinde, kent merkezinden 6km. uzaklkta Akpnar yresinde, dz kaya stnde, oturan bir

kadn tasvir eden yksek bir kabartma bulunmaktadr. Gterbock,43 dan eteinde antn alt

tarafnda yer alan ve byk bir hacimle fkran kaynak suyuna dikkat ekerek, antn kaynak

sebebiyle burada yer aldna ve burann bir kaynak mabedi olduuna dikkat ekmitir.

Mellaartda,44 antn lokalizasyonunun hemen nnde yer alan kaynak suyuyla ilgili

olduuna ve bu konumuyla Eflatunpnar antna benzediine dikkat ekmitir. Bu noktann

seilmesine, bu kaynan varl neden olmutur. Buraya en yakn kaya yzeyi kabartma

halinde ilenmitir.

Konya ili, Meram ilesi Hatip bucann 150m. kadar batsndaki tepenin douya bakan

dik yamacnda Hatip-Kurunta kaya kabartmas yer alr. Kabartmann bulunduu kayaln alt

6

ksmndan Hatip su kayna kmaktadr. Kabartma, Hatip kaynann 6-7 m. kadar

yukarsnda ve zeminden yaklak 4.5-5m. ykseklikte yer alr45 Kabartmada yer alan bir kral

ya da tanr figr yz hatlaryla, Yazlkaya tanr figr, Sirkeli antndaki kral figr ve

Alacahyk kabartmalarndaki figrler gibi, Hitit mparatorluk dnemi eserleriyle benzerlik

gsterir.46 Kayaln bat ynnde yer alan tepe ksmnda, bir kaleye ait temel izler

bulunmaktadr. Mimari zellikler ve seramik buluntular Hatip kalesinin M..2. binin son

eyreinden, Demir a ortalarna kadar kesintisiz bir yerleimin olduunu gsterir47

.Kuzeydou ynnde ise kaya antnn bulunduu ksmda, kayaln tesviye edilmesiyle

salanm 40X50m. geniliindeki bir yerlemeye ait alan bulunmaktadr.48 Hatip-Kurunta

ant, M..2. bin yerlemelerinden Karahyke 6km. uzaklktadr. Bu yrenin tarihte ve

gnmzde sulama ve ime suyu Hatip, ayrba ve Meram evresinden getirilmesi dikkate

alnrsa, M.. 2.bin Karahyk halk iin de Hatip su kaynaklarnn nemi anlalr.

Bunlardan baka, Seyhan nehri zerinde birbirine ok yakn olarak konumlandrlan

Fraktin, mamkulu, Ta, Hanyeri kaya antlar ve Ceyhan nehri zerinde yer alan Sirkeli ve

Hemite kaya antlarnn, hepside suyla balantl kaynak kltyle ilgili yerlerdir. Mellaart

tarafndan kaynak mabetleri listesine alnan Sirkeli ant, zerinde yer alan kral Muvatalli

(M..1315-1282) betimiyle, Hitit Byk Krallk dnemine tarihlenir.49 Hanyeri (Gebzeli)

ant50 zerinde yer alan kabartmalarda iki da tanrsna tapan bir Hitit prensi betimlenmitir.

Dalarn su kaynaklar olduu hatrlanrsa, bu tapnmn ne kadar yerinde olduu anlalr.

Tam olarak bitirilmemi olan Fraktin ant51 ise, kitabesiyle belirlenen 3. Hattuili (M..

1275-1250) ile kars Puduhepann tanrya kurban sunma sahnesinin betimiyle, Hitit Byk

Krallk dnemindendir. Ta kaya ant da, kitabesiyle 3. Hattuili dnemine

tarihlendirilmitir.52

Hitit blgesinin merkezindeki tek kaya ant Yazlkaya ak hava mabedidir.

Boazkyn 2km. kuzeydousunda yer alr. st ak doal bir kaya tapnadr. Bu kayalk

alanda, Hitit panteonunu kapsayan kabartmalarn altnda dinsel trenler gerekletiriliyordu.

Kabartmalarn kompozisyonu tanr ve tanralar Hurri dinine zg tren dzenine uygun

olmakla birlikte, tanr ve tanralar Hitit ikonografi ilkelerine gre adlandrlmlardr.53 Kral

IV. Tuthaliyann kabartmasna zel bir yer ayrlm olup, III. Hattuili ve kars Puduhepa ile

birlikte onlarn zamannda yaplan bu yer, daha sonra Puduhepa ve olu IV. Tuthaliya

zamannda tamamlanm olmaldr. Kizzuvvatnal bir rahibin kz olan Puduhepa ile Hurri

dini Hititlere gemi oluyordu.54 Yazlkayann konumlandrld yere yakn bir kaynan

yer almas ve kayalar zerine yaplan kabartmalar, Hitit kaya antlarnn yer ald, tipik kutsal

kaynak mabetlerini anmsatr.

7

Daha ge olmakla birlikte Ivriz kaya kabartmas, Konya Erelisi yaknndaki bir su

kaynann kayalk yzeyine oyulmu olan 4.20m. boyundaki byk kabartma, Ge Hitit

dneminin en nemli eserlerinden biridir.55 Kabartmada yer alan hiyeroglifte ad verilen Kral

Varpalavas, Assur yaztlarnda M.. 738 tarihinden beri Urballa olarak anlmaktadr.56

Bylece kabartmann o yllardan olabilecei ortaya kar.

Hitit imparatorluk andan kalma, akarsu veya rmaktan faydalanlarak oluturulan bir su

bendinin varl henz belgelenmemitir. Anadoluda en eski su bendi, Gdeli dandan

aaya akan yamur sularna yn vermek iin yaplm olan Karakuyu kk su bendidir.

Olaslkla daha aa seviyede yer alan Uzunyaylay sulamak iin burada su biriktiriliyordu.

M.. I.bine tarihlenen Hitit hiyeroglifiyle yazlm talarn kantlad gibi, Ge Hitit

dnemine aittir.57 Toprak dolgu barajn i yznn yass talarla kaplanm olduu

saptanmtr. Boazky yaknndaki Glpnar barajnn da Hitit dneminden kald

sanlmaktadr.58 Hitit yerlemelerinde bildiimiz kadaryla kuyu dzenlemeleri henz

bulunamamtr. Dalk blgelerde, ykseklere kurulmu da kalelerinde, kayalar zerine

kurulmu ehirlerde, bir kaynaktan su iletme salanamad zaman, sarn demleri

yaplmtr. Boazkyde ikisi Bykkalede, ikisi Sarkalede olmak zere drt adet sarn

bulunmutur. Bu sarnlar 2m. apnda olup, kayalara oyulmulardr.59 Sarkaledeki

sarncn, stste iki sra ta rgnn gsterdii gibi bindirme tekniinde sahte kubbelerle

rtlmlerdi. Karata-Semahykte 3. bin yln 2. yarsna tarihlenen bir sarn, 4m.

genilik, 7m. derinlie kadar koni biiminde Im.ye daralan ve altta kil, st blmde ise

talarla kaplanm olan bir dzenleme eklindedir60.

Kaynaklarn bulunmad yerlerde, suyu toplayan toprak tabakalarn aramak ve kuyular

amak gerekiyordu. Hitit blgesinde imdiye dek kuyu demleri bulunmamtr. Bat

Anadolu blgesinde, zellikle Troyada tm kaynaklar kalenin altnda, tepe sralarnn

eteklerindedir. me suyu kaynaklar yaknndaki su geirici toprak tabakalarna ulaan derin

kuyular alarak salanabiliniyordu. Tabaka 6da yaplm olup, tabaka 7 ve 9 ilerine dek

kullanlm olan adet kuyu demi bulunmutur.6

8

3. M. 1. BNDE ANADOLUDA SU YAPILARI

M.. birinci binin balarnda Anadolunun dousunda Urartular, ok nemli su sistemleri

gelitirmilerdir. Urartu krallar, Dou Anadolu blgesindeki verimli ovalar sulamak

amacyla baraj, glet ve sulama kanallar ina etmilerdir. Mhendislik bilgisiyle ina edilen

baraj ve sulama kanallarnn en gzel rneini Kei Gl (Rusa baraj), Sphari baraj, ve

amran (Semiramis, Menua) kanal oluturur. Kral Menua (M.. 810-781) tarafndan

yaptrlan 56km. uzunluundaki amran sulama kanalnn kayna, debisi 4-8m3/s arasnda

deien amran pnarlardr.62 O dnemdeki bakent Tupaya (Van Kalesi) su ileten, harsz

kagirden yaplm olan kanal, kaynaktan 25 km.ye kadar halen toprak, geri kalan ksm beton

kaplanm olup, baz dzenlemelerde yaplarak' imdi de kullanlmaktadr.

Urartu kral II. Rusa (M.. 685-645) tarafndan ina ettirilen Kesi gl baraj,63 Van

ovasnn; dousundaki araziyi sulamak iin ina edilmi olmaldr. Gln kuzey ksmna ina

edilen set duvar 4m. ykseklik ve 300m. uzunluunda olup,64 buraya gelen suyla Van

ovasnn sulanamayan blmleri sulanyordu.

Muradiye ovas Urartu Krall dneminde en iyi deerlendirilen araziler arasnda. Kral

Menua (M.. 810-780) dneminde, Muradiye ovasnda yaplan tarm iin,65 Sphan

barajndan gelen su ok nemli. Burada yer alan glden dolay bu ismi almtr. Gln suyu,

yksek tepelerden inen kar ve yamur sular ile kaynak suyunun birlemesiyle olumutur.

Barajn gvde duvar, gln gney ucuna ina edilmitir.

Vann 22km. gneydousunda avutepe kalesindeki aratrmalarda, su biriktirme havuzu

bulunmutur. Urartu kral II. Sardininin (M.. 764-735) avutepede bulunan tapnann

cephesindeki yazttan; kalenin gneyinde bulunan Hanasor (Grpnar) ovasndaki verimli

topraklarn sulanmas iinin, Hosap suyundan getirilen kanallarla yaplm olduu

anlalmaktadr.66

Arazinin topografyasna uyularak 5-25m. derinliklerden, yer altndan alan galerilerle,

yer alt suyunun yeryzne karlmasn salayan kanallara kehriz denilmektedir. Bu

anlamda, Urartular dneminde kehrizlerin varl saptanmtr. Vann ime ve kullanma

suyu salanmasnda kullanlm olan bu yer alt galerileri, st tarafndan, her 50m. de bir

dikey kuyularla balantldr.67 Bakm, onarm ve temizlii bu kuyular yoluyla salanmtr.

Kehrizler kaynaklarn, Vann dousundan, bat ynnde Norkoh deresinden, kuzey ahbah

srtlarna kadar uzanan Erek dann yama arazilerinin ovaya ald blmlerden

almlardr.68

Deiik bir suya ulama yntemi Frygiallarla karmza kar. Frygia blgesi jeolojik

yap olarak suyu fazla barndrmayan kalkerli bir yapya sahip. Bu nedenle Frygiallar hem

9

suya ulaabilmek, hem de toparlamak iin potern vari basamakl tneller aarak, orada suyun

toplanmasn salamlardr. Taban suyunun tutulmas iin, belli kesimlere kil koyarak suyun

kamasn nlemilerdir.

Friygia blgesinde, Eskiehir yaknndaki Midas kentinde Midas Kalenin eteinde

evrede en az be tane kaynak suyu yer alr. Bunlardan bir tanesi Midas ehrine su salamak

zere emeye evrilmitir. Midas antna hakim bir kaya platosunun zerinde bulunan ehir,

zel bir nemi olan bir kaledir. Midas ehrini gneybat ve batdan eviren teras duvar,

Midas kalenin savunma sisteminin bir parasyd. Bu terasn hemen aasnda yer alan ehir

emesi, kk bir kare alan kapsar. Kuzeydou ve gneydou kenarlar, kayalkl terasn

dikey olarak kesilmesiyle elde edilmi olan bu kare alan, alak bir platformla evrelenmitir.

Bu platformun ykseklii 0.30m., kuzeydouda genilik 0.58m., gneydouda ise 0.52m.

dir.69

Kare alann vadiye bakan kuzeybat taraf ise aktr. Kare alann kuzeydou kenarnda

arka tarafta, kazntlardan da anlalaca gibi, s ve oval olarak alm bir oyuk gze arpar.

Bir ni olduu kesinlik kazanan bu yerde, 1935 senesinde yaplan kazlarda ele geen bir

heykelin, orijinalinde bu ni iinde yer ald dnlmektedir. Bu kare alann altndan kan

kaynak suyu, emeye su salayan kaynakt. Bu kaynak suyu yer alt kanallaryla iletilerek,

bugnk kasabaya da hizmet vermektedir. Bu kare alandan, 12 adet geni basamakla (st

tarafta genilik 3.08m. olup, aaya doru daha da genilemektedir, ykseklikleri ise

0.40m.den 0.18m. ye kadar deimektedir) genilii 5m. olan yarm daire eklinde bir su

haznesine ulalr70 (Levha 2). Haznenin yarm daire eklindeki arka duvar kayann iine

oyularak oluturulmutur. Bu arka duvara 4 adet derin ve geni ni oyulmutur. Bu niler,

karanlkta k vermesi iin zerlerine lamba konulan, ya da ykananlarn elbiselerini

koyduklar yerler olarak yorumlanmlardr. Basamaklardan en stten be tanesi; gneydou

kenarnda dikey bir kanalla, dier tarafta kuzeybat kenarnda ise ksa kanallarla son

bulmutur. Bu yiv eklindeki kanallarn her birinin en st ksmnda yatay bir delik alm

olup, bu delik, kare alann , altndaki yer alt kaynayla balantldr. Bylece kaynaktan

gelen su, aadaki su haznesine dar bir kanal boyunca akabilmitir. Hazneye salanan suyun,

kuzeybat tarafta alttan drdnc basamak seviyesinde yer alan bir akalama sistemiyle

dzenlendii anlalmtr. Yapnn su haznesinin iinden ele geen Fryg gri seramik kaplar,

yapnn Frygia dneminden olduuna kuku brakmamaktadr.71

Bir dizi basamakla nce akta yer alan, sonrasnda ise tnel eklinde zeri kapal

olarak devam eden ve hepsi de yer alt sularyla balantl olan dzenlemelere, zellikle

Midas ehrinde ok rastlanlr. Bunlardan biri, Midas kaleden kuzeybatya terasa kadar bir

10

dizi akta olan basamaklarla devam ederek, terasa gelince basamaklar yer altnda devam

eder. Burada 15m. derinlikte bir kaynan yer ald grlmtr.72 Midas kalenin

gneybatsnda bulunan dier merdiven grubu ise, ok derine iner ve sivri kemerli bir nevi

tnel manzaras arzeder.

M.. I. binin ortalarna doru Bat Anadoluda su ile ilgili tesislerin yapldn,

kalntlar ortaya koyar.lonia blgesinde, Smyrnada bulunan kalntlar arasnda en iyi

durumda korunagelmi olan yaplardan birisi de Arkaik dnem eme yapsdr (Kat. No. 27,

Levha. 67.1-2) Bindirme tekniinde sahte kubbe ile rtl olan yap, yapm tekniiyle,

planyla ve yer alt suyuyla beslenen havuz blmyle, Hititler dneminde Anadoluda

grlen eme geleneinden etkileim sonucu ortaya km olmaldr.

Bu dnemde Orta Anadolunun batsnda yaayan Lykiallar, su ile ilgili tesislere nem veren

bir kavim olarak karmza karlar. Uzun mesafelerden kanallarla yerleim blgelerine suyu

tadklarm, blgede korunagelmi kalntlar ortaya koyar.

Lykia kentlerinden Xanthosa, suyun 7-8km. batdaki inpnari kaynandan geldii

anlalmaktadr. Kaynaktan suyu alabilmek iin, antik alarda dan ierisine doru 10-12m.

uzunluunda ve 2m. yksekliinde bir galeri almtr.73 Bu su derleme yapsnn yan

duvarlar dzgn kesilmi talaria rlm olup, tavan ta kirilerle rlerek kapatlm ve

zeri toprakla rtlmtr.

Bundan baka Xanthosun eteinde, Een ayn 50m. kadar ilerisinde kayalara

oyulmu bir su yolu grlr. Bu antik su yolu, kentin gney eteklerinde kalan tarm alanlarn

sulamak amacyla yaplm olmaldr. Antik sulama kanalnn, Een ayn dou yakas

boyunca uzanan kalntlar grlebilir durumdadr.74

Myra kentine, Demre ayn bulunduu vadinin gney yamalar boyunca alm

kanallarla su getirilmitir.75 Kanallar Myra tiyatrosunun yasland srtn hemen arkasnda

Demre ayn ovaya ald kesimlerde grlebilir durumdadr. Kilometrelerce uzanan su yolu

sarp kayalara oyularak almtr.

Arykanda kentinde arazi ok eimli olduu iin, yaplar duvarlarla oluturulmu

teraslar zerine oturtulmutur. Kente su, bu sarp yamalara alm kanallarla iletilmitir.

Suyun kayna, kentin 4km. batsnda Bakoz mahallesindeki pnarlardr76 Bu pnarlardan

balayan su yolu Elmal-Finike karayolunun kuzeyindeki srtlar zerinden douya doru

uzanr. Daha sonra 3km. aada Metriskaya ad verilen kayalklara ular. Metriskaya

eteindeki kprden yukarya baklrsa, 90-1 OOm. ykseklikteki kayalara oyulmu su yolu

ve duvar izleri grlr. zlerden grlebildii kadaryla, su yolu yama zerinde doudan

batya doru uzanarak Samack deresinin dou yakasna getii ve Demirkazk srtn

11

dolanarak 1km. tede Arykandaya baland anlalmaktadr. Metriskayann karsna

den Demirkazk yamalarnda ulalabilen baz kalntlar, su yolunun buralarda kayalarn

bir tnel gibi oyulmasyla alm olduunu gstermektedir. Arykanda kent merkezinde .

korunagelmi kanal ve boru kalntlarndan, getirilen suyun ok iyi bir datm a ile kent

ierisinde datlm olduu anlalr.

Orta Anadolunun gneyinde Pisidia blgesinde antik Selge kentinde, iki ayr koldan

ime ve kullanma suyu ta oluk ya da knk borularla iletilmitir. Birincisi, kentin

kuzeybatsndaki Dere Kaptaj ad ile anlan kaynaktan su getiren 4300m. uzunluundaki

kuzey su yoludur.77

Burada yamacn 10-15m. ilerine doru alm bir galeri ile kaynan

sular alnm ve kente iletilmitir. Kuzey su yolunda iki ayr iletim eleman gze arpar. Altta

topraa gml olarak' bulunan pimi toprak borular ve bunlarn zerinde ta oluklar.

Olaslkla nce knkler denmi, sonra suyun kireli olmas nedeniyle borularn eperlerinin

daralmasyla, su yolu tkanma, krlma ya da baka nedenlerle grev yapamaz duruma gelmi

olacak ki, knkler iptal edilerek yeni ta oluklar denmi olmaldr.

kinci su yolu ise, kentin ku uumu 2.5km. gneybatsndaki Kumasu pnarndan su

getiren 6250m. uzunluundaki gney su yoludur.78 Bu su yolu sarp bir araziden geerek, ku

uumu 2.5km. uzaklktaki Selgeye, pek ok srt ve vadilerden geen 6.250km. lik bir yol ile

iletilebilmitir.

4. M. 1.BNDE YUNAN SU YAPILARI

Yunan alemine baktmzda, en erken M.. I. binin ortalarna doru, zellikle Tiranlk

dneminden olmak zere Megara, Korinth ve Atinadan su yaplarn biliyoruz.

Erken dnemlerden itibaren doal kaynaklan su gereksinimleri iin kullanm olan

Yunanllar, kaynaklarn tanralarna adadklar bu yerlerde, suyun ayn zamanda blge halk

tarafndan rahat bir ekilde kullanlmas iin gerekli olan dzenlemeleri yapmlardr. Bu

amala kutsal deere sahip olan bu yerleri dzenleyerek, blgeye su salayan fonksiyonel

yaplar haline dntrmlerdir.

Kaynak, kaya iindeki bir yarktan, ya da teras duvar gibi yksek bir yerden

akyorsa, bu durumda kaya yzeyi tralanp, dzeltilir ve yzeye suyun ekilebilecei

yuvalar alarak, rten veya oluklar yerletirilerek, suyun rahat bir biimde akmas

salanrd.

Delphide Kastalia79 emesi olarak adlandrlan yapnn suyu, maarann giriini

oluturan kayadan fkryordu. Maarann dibinde suyun toplanmas iin oyulmu olan havuz

blm ve olaslkla heykellerin konabilecei ni kayann iine oyulmutu. Yap Arkaik

12

dnemdendir. Eer kaynak bir maarann iinden akyorsa, doal olarak korunuyor demekti.

Burada doal bir rt olumutu. nsan eliyle dzenlenmi olan bu yerleri, Atina akropolnde

Asklepieion kutsal alannda80 ve daha komplike bir rnei ise Atinada Pnyxin eteinde,81

Thukydides (Thuky II 15,3-5) tarafndan gzel akan anlamnda Kallirrhoe olarak

adlandrlan kaynan nnde yer alan emede ve Korinth agora emesinde82 buluyoruz.

Pausaniasn (Paus40) anlatmlarndan, Kallirrhoe kaynann, Tiran Peisistratos tartndan

dokuz muslukla donatld anlalr. Thukydides (Thuky II 15,3-5) Kallirrhoe kaynann

nasl Enneakrounos emesine dntrldn anlatr. Gzel akan anlamndaki

Kallirrhoe doal durumdaki bir kayna ifade eder. Dokuz musluklu anlamndaki

Enneakrounos ise yapay bir oluumun ifadesidir. Bu yap, kaynaklardan emelere olan

adaptasyonun en gzel rneini oluturur.

Bata doal bir kaynak dzenlenerek evrenin gereksinimine sunulmutur. Dier

taraftan bir yere eme gerekiyor, fakat yaknda bir su kayna yoksa, kesme veya rme ta

kanallarn iine yerletirilen pimi toprak borularla, gvenlik asndan yer altna sakl su

yollar yaplmtr. Bylece kaynandan alnan su, belli mesafelere tanarak, buralarda

eme yaplar ina edilmitir. Herodotos (Herodotos 3,60) Samos adasnda, Tiranlk

dneminde mimar Eupa'linos tarafndan yaplan ve ayn adla anlan tnel eklinde bir

suyolundan sz eder. Tnel kaya iine oyulmu olup, baz yerleri ufalanabilir kayaya denk

geldii iin, bu blmler ta duvarla kaplanmtr. i

5. TRANLIK DNEM EMELER

Yunan emeleri iinde homojen bir grubu oluturan Tiranlk dnemi emeleri, Megara

emesi ve Korinthde Peirene ve Glauke emeleriyle temsil edilir. Bu yaplar; depo

fonksiyonunda olmak zere kout sralanan birka derin, uzun sarn, sarnlarn n tarafnda

yer alan daldrma havuzlar ve sarnlarla havuzlar birbirinden ayran parapet duvaryla

karakterize olurlar.

Pausanias (Paus 1,40) Megarada Tiran Theagenesin (M..640) emriyle yaptrlan

Theagenesin krenesi olarak adlandrlan bir yapdan ve bu yapdaki bir ok stundan,

yapy besleyen suyun Sithnid nymphalarnm suyu olarak adlandrdndan sz eder.

Megarada -ayn kiinin, kendi dneminde yaptrd bir su yolu olduu bilinmektedir.

Yunanda, bu tip halkn hizmetine sunulan fonksiyonel emeler krene,83 yani kaynak olarak

adlandrlmlardr. Megara emesi suyunu, kentin kuzeyine doru yer alan dan

eteklerinden balayp, yapya kadar ulaan bir yer alt kanalyla alyordu. Bu kanal

Theagenesin yaptrd kanal olmaldr. Yap, birbirine paralel iki uzun ve geni sarncn

13

nnde yer alan, iki adet daldrma havuzuna sahiptir (Levha 3). ki sarncn amac, belki de

biri temizlenirken dierinin kullanmda kalmasdr. Sarnlarla havuzlar, birbirinden parapet

duvar ile ayrlrlar. Havuzlarn n tarafnda ise, in antis be stunla oluturulan bir n mekan

oluturulmutur.

Lemnostan ele geen bir dizi terra-cotta eme modeli, bulunduklar kontexe gre

M..8. yzyl sonu, 7. yzyl balarna tarihlendirilmi olup,84 Tiranlk dnemi eme

yaplaryla arpc benzerlik gsterirler (Levha 4). Lemnosta nekropol alanndan ele geen

eme modeli,85 Korinth ve Megara emeleriyle paralellik gstermesi asndan nemlidir.

Bu modelde, yapnn sarn blmnn zeri, arkaya doru belirgin bir ekilde meyilli olan

atyla rtldr. at, sarnlarn arasnda ve d taraflarnda yer alan stunlarla

desteklenmitir.

6. HELLENSTK DNEM ANADOLU EMELER

Hellenistik dnem Yunan eme yaplaryla, ayn dnem Anadolu eme yaplar arasnda

byk benzerlikler grlr.

Hellenistik dnem Anadolu emeleri; cephe duvarlaryla bir daa, kayala, teras

duvarna yaslandrlmlardr. Cephe duvarnn her iki kanarndan ne doru uzanan antelerle

son bulan yan duvarlar, cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzu, havuzu nden

snrlayan parapet duvar, baz yaplarda parapet duvarnn arasnda destek stunlar yer alr.

Bu stunlarn varl, olas bir atnn varlna iaret eder. Havuzun n tarafnda, anteli yan

duvarlarn arasnda yer alan d stunlarla, avlu olarak tanmlayacamz bir n mekan

oluturulmutur. Bylece su almaya gelen kiilere glgelik bir mekan oluturulmutur.

Anteler arasnda yer alan alt stunlu temel planyla Miletos Laodikeia emesi (Kr. Kat. No.

13.1, Levha.47 ile Rodos lalysos emesi, Levha. 5), yaztyla M.. 3. yzyl balarna

tarihlenir.

tarafndan teras duvaryla evrelenmi ni formunda bir rnei, Priene emesi

verir (Kat. No. 19.1, Levha.56). Cephe duvarnn nnde yer alan havuz, anteli destek

stunlarnn arasnda kalan parapet duvaryla n tarafnda snrlanr. Cephe duvarna

yerletirilen rtenlerden, ndeki daldrma havuzuna su akyordu. Vazo ressamlnda

bulduumuz bu tip eme betimlerinde, yaplarn gen bir alnlkla talandklar gzlenir"

(Levha 9). Priene emesi de st yapsyla, byle bir dzenlemeye sahip olabilir. Yapnn

cephesinde avlu blm yoktur.

Cephe duvaryla tiyatro terasna yaslandrlan, anteler arasnda iki stunlu temel planyla ve

cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzuyla karakterize olan bir yapy Ephesos verir

14

(Kat.No. 8.1, Levha. 36). Yine bir teras nnde yer alan konumu, anteler arasnda yer alan iki

stunlu temel plan, cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzuyla karakterize olan bir

yap, Kaunos Liman Agoras eme yapsdr (Kat.No. 10, Levha. 44.1-2 ). Bu ve Ephesos

tiyatro terasndaki emeyi, dier Hellenistik dnem emelerinden ayran zellik, parapet

duvar zerinde veya arasnda stunlarn yer almaydr. Anteler arasnda yer alan iki stunlu

temel planyla Magnesia ad Meandrum emesi (Kr. Kat.No. 12, Levha.46 ile Sikyon

gymnasion emesi, Levha.6), cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzu, anteli yan

duvarlarn arasnda yer alan iki stunla havuzun nnde oluturulan avlu blmyle

karakterize olur.Bergamadan bir rnek ise, gymnasion terasna yaslanan konumuyla (Kat.No.

7.2, Levha.31), cephe duvarnn nnde yer alan daldrma havuzunun parapet duvarnn

arasnda yer alan oniki stun ve bunlara paralel olarak i tarafta yer alan oniki stunla

karakterize olmutur. Bu iteki stunlarn varl, bu stunlarla tanan olas bir atya iaret

eder. Yap, M.. 2. yzyl balarna tarihlenir.

Sur dnda ve bir yamaca dayandrlm olarak konumlandrlan Bergama Geyiklida

eteklerindeki eme yaps (Kat. No. 7.1), konum olarak Phigaleia emesiyle

karlatrlabilir.100 iki stunlu temel plan, daldrma havuzu ve avlu blmleriyle, tipik

Hellenistik dnem eme mimarisini yanstr.

Bu saydmz yaplar geliimini, U planl olarak tanmlayacamz bir form, ierisinde,

U planl daldrma havuzunun ve bunun parapet duvar zerinde yer alan stunlarla meydana

gelen U planl bir portikonun meydana getirdii bir dzenleme eklinde devam ettirir.

Anadoludan byle bir rnei, cephe duvaryla ksmen bir yamaca dayandrlm olan

Sagalassos Ge Hellenistik - dnem emesi (Kat. No. 20.1, Levha.59.1-2 ) verir. Bu yapda,

U planl Dorik portikonun n tarafnda, yine U planl bir avlu blm oluturulmutu.

Tenostan Olgun Hellenistik dnemden olmak zere bir eme yaps101, cephe duvarndan

ne doru kntlarla oluturulan kk kanatlara sahip olup, kntl stoa tipini oluturur. Bu

yap, Sagalassos rneinin prototipini oluturuyor olmaldr. M.. 5. yzyln son yarsnda

Atinada yaplan Zeus stoasnda102, ne doru kntl dar kanatlar eklenmitir. Bu stoa, bu

biimin ilk rnei olmaldr. Dengeleyici yan kanatl bu tasarn, bu tarihten sonra stoalarda,

stunlu girilerde, emelerde ve ne doru uzayan kanatlarna paraskenium ad verilen Roma

tiyatrolarnn sahne yapsnda, kullanld anlalmaktadr. Sagalassos emesi tek katl stoa

benzeri yapsyla, yalnz planndan dolay deil, ina dnemiyle de, daha sonralar

Anadoluda Roma dneminde yaygn biimde grlen tek veya iki katl, U planl eme

yaplarna geii salayan ncler olduu anlalmaktadr.

15

7. YER ALTI KAYNAIYLA BESLENEN HELLENSTK DNEM ANADOLU

EMELER

Eer kaynak alak seviyede ise veya zeminden fkryorsa, eme havuzuna basamaklarla

inilen bir dzenleme yaplyordu.

Bu tip dzenlemeleri Hellenistik dnemden olmak zere, Bergamada (Kat. No. 7.5, '7.6,

Levha. 34, 35.1-2) buluyoruz. Benzer dzenlemeleri, yukarda sz ettiimiz gibi, M.. 5. ve

4. yzyldan olmak zere Tegea emesi103, Korinth Asklepieion mabedinde yer alan bir

eme104, Delos Minoe emesi105 (Levha. 8), Atina Klepsydra emesinde106 buluyoruz.

Bergamada, Asklepieion kutsal alannn kuzey stoasnn gneyinde yer alan bu tip bir

dzenleme (Kat No. 7.4, Levha.33 ), yapnn duvarlarnn mermer plakalarla kapl olmasyla,

Roma dnemine tarihlenir. Bu rnek, Roma dneminde de bu tip dzenlemelerin

oluturulduunu gstermesi asndan nemlidir.

8. PTHOSLU EMELER

Mimari adan bir deer tamayan, ancak fonksiyonel bir eme tipi ise pithoslu

emelerdir. Topraa yerletirilen byk bir pithosun iine dolan sular, iine kovalar

daldrlarak ekiliyordu. Kuyuya benzeyen bu dzenlemelerin bazlar yamur sularyla

beslenirken, bazlar ise su kanallaryla balantlydlar. Daha M.. 5. yzyldan itibaren

vazolar zerinde betimlerini bulduumuz bu dzenlemelere,107 Atina akropolnn bat

yamacnda yaplan kazlarda108 ve Anadoludan Prienede (Kat. No. 19.3, Levha.58)

rastlanlmtr. Pithoslu emeler, zellikle sur iindeki ehirler iin hayati nem tayordu.

Bergamadan ele geen Astynomen yaztlarnda109, bu tr yaplarn ve sarnlarn korunmas

ve bakm iin ok nem gsterildii anlalr.

9. RTEN TPLER

En basit rten tipi, vazo ressamlnda erken dnemlerden itibaren grlen dz bir tp

eklinde olanlardr110 (Levha.10). Gerek bir yapda, en erken M.. 3. yzyldan olmak zere

Lykosoura emesinde grlmtr111. air Pindardan (Pind. Paean 6.7), Delphi Kastalia

emesinin bronz rtenlere sahip olduunu reniyoruz. Arkaik dneme tarihlenen Kastalia

emesinin rtenleri, bilinen en erken bronz rtenlerdir.

Olympiada eski bir su sisteminin yannda bulunmu olan, bayla, vcuduyla tm bir

aslan formunda olan rten, bildiimiz en erken rten rnei olup, aslann stiline gre M..

7. yzyl balarna tarihlendirilmitir112 (levha 11). Aslann vcudunun altndan geen bir

boru, aznda son bulmaktayd. Yine M.. 7. yzyl ortalarna tarihlendirilmi, bu defa

Tarquiniadan Etrsk mezar odasnda, duvar freski olarak yer alan bir eme betiminde113,

16

eme duvarnn zerinde asimetrik olarak yerletirilen iki aslan figr ve bunlarn azndan

akan suyun doldurduu kap, aa seviyede 1 grlmektedir (levha 12). Olympia aslannn da

byle bir yapya ait olduu dnlebilir. Ancak byle bir rtene, basnl su gerekliydi.

Hellenistik dnemden nce basnl suyun, Yunan su sisteminde kullanlan rneini

bilmiyoruz. En erken Hellenistik dnemden olmak zere, Bergamada kalntlaryla ele geen

ters sifon boru sistemiyle basnl su elde edildii biliyoruz.

Anadoluda Smyrnadan, Arkaik dneme tarihlenen, tm aslan formunda olan iki adet rten

ele gemitir.114 Ancak rtenlerin ait olduu yap bulunamamtr.

Aslan ba formunda en erken rten rnei, erken 7. yzyldan olmak zere Samostan

ele gemitir115. Attika siyah figr tekniindeki vazolar zerinde bulduumuz eme

betimlerinde, stunlara veya dikdrtgen talarla rlm cephe duvar zerine yerletirilmi

aslan bal rtenlerden akan suyla, testilerin doldurulduu akar emeler grlmektedir116

(Levha. 13). zellikle Hellenistik dnem eme yaplarnda, aslan bal rtenler bolca

kullanlmlardr. Ephesos tiyatro terasndaki eme (Kat.No. 8.1) ve Magnesia ad Meandrum

(Kat.No. 12) Hellenistik dnem emelerinde aslan bal rtenlerin kullanld, kalntlarla

saptanmtr. Ele geen erken dnem rtenleri, bronzdan yaplmlardr. M.. 4. yzyla

geldiimizde, rtenlerin tatan yaplm olduklarn gryoruz. Hellenistik dnem eme

yaplarnda, tatan yaplm rtenler yaygn bir biimde kullanlmlardr. Kalntlaryla

deil, ancak vazolar zerindeki betimlerden bildiimiz dier rten tipleri ise, at ba, satyr ve

domuz bal olanlardr.117

10. SUYUN KULLANIMIYLA LGL KURALLAR

Suyun kullanm ile ilgili kurallar, ele geen yaztlardan reniyoruz.

Bergamadan ele geen, M.. 2. yzyldan olduu anlalan Astynomen yaztlarnda118,

kentteki emelerden sz edilmektedir. Yaztlardan; suyun ok temiz olduu, emeleri

besleyen kanallarn iyi bir aka sahip olduu, herhangi bir sorun olursa bildirilmesi istendii,

emelerde amar ykanmas, hayvanlarn bu sudan iirilmesinin yasak olduu, bunu yapan

olursa cezalandrlaca ve bu ceza paralarnn nympha kutsal yerinin gerektiinde onarm

iin kullanlaca, anlalr.

Delos Minoe emesinden ele geen bir yazt119, eme yapsnn kullanmyla ilgili

yasaklar belirleyen bir fonksiyona sahiptir. Yazttan; emede amar ykamak, banyo

yapmann yasak olduu, kamuya ak emelerin bu tip iler iin kullanlamayaca anlalr.

emelerde taan sular, kanal ve oluklarla alp gtrlyor ve faydal bir i iin

kullanlyordu. Megara ve Enneakrounos emelerinde120, bu tip dzenlemeler saptanmtr.

17

Bu sular, emelerin yanndaki hayvanlarn kullanabilecei yalaklara, amarlarn

ykanabilecei genel yerlere, emeden daha aa seviyede yer alan bir emeyi beslemek

zere ya da tarmsal sulama iin deerlendiriliyordu.

KNC BLM

1. ANTK YAZARLARIN ANLATIMLARINDA VE YAZITLARDA NYMPHAON

Etimolojik olarak gelin veya gen kadn anlamna gelen nympha (vujj.cpov) eme,

rmak, koru ve ayrlardaki ilkel hayatn dii personifikasyonlardr.121 Anlamlar itibariyle

her zaman sanatta, efsanede, insan formunda dnlmlerdir. Nympha ve nymphaion

arasndaki balantya antik yazarlardan Malalas (4.71) dikkat eker.122Nasl ki kaynaklardan

fkran su hi bir karlk beklemeksizin insanlara sunuluyorsa, gen kadnlar kendi

bnyelerinde olan bir kaynaktan st fkrtarak bir bebee can verdiklerinde aynen kaynak

gibidirler. Bu nedenle kaynaklar nymphalara adanm olmaldr. Malalasn anlatmlarndan

(10. 234), Daphne yaknlarndaki Olympias kaynann, adn, Byk skenderin annesinin

adndan alm olduunu reniyoruz. Kaynak, skender tarafndan annesine ithaf edilmitir.

Yine Malalasn (4. 71.14) anlatmlarndan, M..5. yzylda Atinada hkm sren Kekrops,

kendi dneminde kard bir yasada nymphalar olarak adlandrd gen kadnlarn

evlenmelerini emretmi, bylece doacak ocuklarn ailelerini bilmelerini salamtr.

Kaynaklarn tanralar olarak anlan nymphalar, ocuklar besleyen, byten karakterlerinden

dolay olacak ki, eme yaplarnda yap ada olarak biberonlar, kk tabaklar ele gemitir.

Yunanllar erken dnemlerden itibaren zellikle fkran sular, kaynaklar, nymphalara

adamlar ve adadklar bu blgeyi vu|icpcaov (nymphaion) olarak andrmlardr.123Nympha

kutsal alann ifade eden bu kelime, Yunan literatrnde, vuacptv spov (nymphalarn kutsal

yeri) ya da vao tcv vuficptuv nymphalarn naosu olarak geer.124Pliniusun (Plin. 31 2,20)

anlatmlarndan, nymphaion ad altnda tanmlanan tipin, nce sarktl maaradan ortaya

kt anlalr. 125Strabon (Strab. 16. 2. 8-9), Orontes nehri kysnda nymphaion olarak

adlandrlan bir kutsal maaradan sz eder.126Pausanias (Paus. 9. 3,9), Yunanistanda

Kithaeron tepelerinden birinde Spragitides olarak adlandrlan nymphalarn kutsal kaynak

maaralarnn yer aldn,127burada nymphalarn kehanette bulunduunu, insanlar etkileri

altna aldndan sz eder, insanlar zerinde gl, etkili olduklarndan olsa gerek,

Odysseiada (Od. 5. 85,116) yce, ulu sfatlaryla anlrlar. Pausaniasn anlatmlarnda (Paus.

18

9 3,9), iinden veya tepesinden kaynak suyunun kt maaralarn nymphalara,128zellikle

Naiades olarak adlandrlan nymphalara adanm olduunu reniyoruz . Nymphalara

adanm olup, fkran bir kaynak ieren bu sularn kt yerler, yar dinsel, yarda

bulunduklar blgeye su salayan doal oluumlar olup, Yunanistanda Ithaque, Kalypso,

Parnassede nymphalara adanm kaynak maaralarnn olduunu, antik yazarlarn

anlatmlarndan ve Homeros destanlarndan (Od. 5.57, 13.104) reniyoruz.129Yunanllar

fkran sularn tanrlarna, sularn kt maaralarn iinde teekkr ediyor ve onlara adaklar

sunuyorlard. Odysseiada (Od. 13. 350) Naiades olarak adlandrlan nymphalarn kutsal yeri

olarak tanmlanan geni kubbeli bir maara ve burada nymphalar iin kesilen kurbanlardan

z edilmektedir. Nymphalar, ana yurt, aile dindarlyla da ilgili olarak grlrler.130Bunu

arpc bir biimde Odysseiada buluyoruz (Od. 13. 354). ocuklar besleyen, byten kiiler

olarak nymphalara duyulan sayg fazla olmalyd. Efsaneye gre Amaltheia adl bir nympha,

Zeusu da danda bir maaraya gtrm ve orada bir keinin style beslemitir.131

Latinceye nymphaeum olarak evrilen vu(j,cpaov, yaztlarda nymheum, nymfeum, nymfum

olarak da geer.132Yunanda nymphalarn kutsal yeri, mabedi anlamna gelen bu yerler,

phesiz Romada her zaman bunu ifade etmek iin kullanlmamtr. Ancak nympha

kltnn Roma dnyasnda bilindiine iaret eden, onlarn tanrsallklarna ynelik

tapnaklarnn olduunu, eski yazarlarn anlatmlarndan ve yaztlardan anlalr. Ciceronun

anlatmlarnda (Cic. Pro Mil. 27,73), Romada Libertatis atriumuna bitiik olarak yer alan

nymphalarn tapnann,133 daha sonralar imparator Cladius tarafndan yaklm olduu

anlalr. Kuzey Afrikada Sirtadan ele geen bir yaztta, nymphaion dzenlemesinden

szededilir.134Yazt, yapnn saaklk blmn tmyle eviren, altmms harflerle yazlm

yazttan, bronz ve mermerden yaplm heykellerden, duvara asl altn kapl bir kantharostan,

silen kafas eklinde rtenlerden ve btn bunlar iine alacak zeri rtl bir dzenlemenin

olduuna iaret eder. Yine zeri rtl, maara imaj veren bir eme dzenlemesinden

szeden yazt, Romadan, Trofei di Mario olarak adlandrlan, M.S. 3. yzylda Alexander

Severus tarafndan eme fonksiyonu ile birletirilen bir yapdan ele gemitir.135

Libaniosun anlatmlarnda, Antiochia on Orontesde nymphalarn kutsal yeri, gkkubbesi

oupavo|j.r|Kr|136 olarak tanmlanan bir eme yapsnn olduu anlalr. Metinde geen

nymphalarn gkkubbesi tanm, bize, Odysseiada (Od. 13. 345,347) nymphalarn maarasn

anlatan tanma ok uyduunu gsterir. Roma dnyasnda, doal veya yapay olarak

dzenlenmi maara emeleri, imparatorluk dnemi antsal eme yaplar ve saray ve villa

kompleksleri iindeki emeler iin genel bir tanm olan nymphaion

kullanlmtr.137Suriye'de Suweidadan ele geen bir yap, yaztna gre, yapya ulaan su

19

hattn ina ettiren imparator Trayanus'a ithaf edilmi olup, yap nymphaion" olarak

tanmlanmtr.138Sudadan ele geen antik bir szlkte ise, nymphaion, nymphalarn kutsal

yeri eklinde aklanmaktadr.139Getii yerde, kaynaklara sahip olmayan eme yaplar

iinde ayn terimin kullanld anlalmaktadr. Kuzey Afrikada Lambesisten, yapnn

aritrav zerinde yer alan yazt paralar halinde ele gemi olup, yazt, aquadtle balantl

olan yapy nymhaei opus olarak tanmlar. 140Yaztta imparatorluk muneras olarak geen

yapnn, fonksiyonel bir amaca ynelik olarak hizmet verdii anlalr. Romallar, halkn

kullanmnda olan fonksiyonel emeler iin "muera tanmn kullanmlardr. Yunanda

Kprvr (krene) olarak adlandrlan fonksiyonel emeler, Romada muera olarak

adlandrlmlardr.141Yapnn restorasyon yaztnda ise, yerel magistrat Laetusun, yapy

nymphalara ithaf edilen bir altarla birletirmek istedii anlalr.142Bu detay, yapnn dini

trenlere sahne olduunu gstermesi asndan nemlidir. Yapy tahribinden nce grdn

syleyen Renier,143yapnn su tesisatna sahip olduundan ve yapdan ele geen iki nympha

heykelinden szeder. Ele geen nympha heykelleri, nymphaei opus olarak tanmlanan yapya

tanklk eder. Nymphalara altarlarn ina edildii bir dier rnei ise, Romada Carnatumdan,

hamam komplexine bal olarak yer alan bir eme yapsnda buluyoruz.144Yarm daire bir

niin nnde, kaynak tanralarna atfedilen krlm durumda bir altar bulunmu olup, ayn

yerdeki buluntular arasnda bir nympha heykeli yer alr. Yap M.S. 2. yzyla tarihlenir.

Sideden ele geen bir yaztta ise,145nymphalarn naosu olarak geen antsal emenin (Kat.

No.22.1) suyunun, yzba Lollianus tarafndan, dalardan gelen kaynak sularnn dzene

sokularak bir kanal vastasyla ve buradan ayrlan bir su hattyla nymphaionu besledii

anlalr. Ayn yazttan, eme yapsnn yannda Lollianusun heykelinin dikilmi olduunu,

kentin ona olan kran borcunu bu ekilde demeye altn reniyoruz. Malalasn

anlatmlarndan (Malalas.11. 277.20, 278.19), imparator Hadrianusun Daphneden

Antiochiaya kadar ulaan aquadtt ina ettirdikten sonra, Daphne kaynaklarnn suyunu

kontrol altna alan ve depolayan ok gsterili bir rezervuar ina ettirdiini, yapnn theatrona

benzeyen planndan dolay olsa gerek, Oearpov rvsv nryruv Aacpvr Daphne kaynann

tiyatrosu olarak adlandrldn reniyoruz.146Yapnn fasad, theatrona benzer bir plan

gsterdiinden dolay bu ad alm olmaldr. Tiyatrolarda orkestrann etrafn eviren

theatron, bu yapda, suyun akt havuzun etrafn eviren cephe duvar fonksiyonunda

olmaldr. Tiyatrolardaki orkestra, bu yapda sularn dolduu havuz blmdr. Hayal

gcmz altrrsak, tiyatrolarda insanlarn oynad oyunu, burada cephe duvarna

yerletirilen rtenlerden ndeki havuza akan sular oynamaktadr. Burada sularn oyunu

sergilenir. Suyun grkemli ak su tiyatrosunu oluturur. G. Spanoya gre kaynaklarn

20

tiyatrosu, emelerden olumu bir scaenae fronstur.147Antiochia on Oronteste, Yakto villas

olarak adlandrlan yapdan ele geen mozaikte, yarm daire eklinde kolonadl bir yapnn,

orkestra blmnn suyla kapl olarak gsterilmi olmas 148(Levha 14), Malalasn

anlatmlarn dorular. Malalasn anlatmlarndan, imparator Hadrianusun M.S.129 ylnn

Haziran aynn 23nde kenti ziyaretinde, Daphnedeki bu ilerin zel bir festivalle kutlanm

olduunu reniyoruz. Bu kutlamalarda kaynaklarn tanralarna kurbanlar kesildiini,

Malalasn anlatmlarnda buluyoruz.149R. S. Chovven, buna benzer bir yapy Tunusda

Zaghouan da eteklerinde grdn syler.150Yarm daire eklindeki kolonadn merkezi

yerinde, nymphalarn tapna yer almaktayd.151Tonozlu bir st yapya sahip olan yapnn

arka duvar, dan eteine yaslandrlm konumuyla, keme ta bloklardan oluan gzel bir

iilik gsterir. Stunlar arasnda yer alan niler heykeller ieriyordu. Dioius,152Anadolu'da

Hierapolisten sarn benzeri bir yapy evreleyen theatron dzenlemesinden szeder. Burada

sz geen theatron, C.Cichorius.un iaret ettii gibi,153seyircilerin zerinde durduu ve

aadaki suyun buharlarn seyrettii galeri eklinde bir yapdr. Argosta Larissa tepesi

eteklerinde Franszlarn yapt kazyla ortaya karlan eme yapsnn aritrav zerindeki

yazt, yapy nymphaion olarak belirler.154Hadrianus dnemine tarihlenen yapda, suyun

kt yerde duran Hadrianus heykeli, sanki suyu baheden ekilde yorumlanabilir.

Ephesosta odeonun karsnda yer alan (Kat No. 8.7) eme yaps, yaztyla nymphaion

olarak tanmlanmaktadr.155 Hierapolis tiyatrosunun diazomasnda yer alan, Hierapolis156

iin yazlm bir vg iirinde yle der; Nehirleriyle zengin Asyann, her eyden ok,

kusursuz toprann tadn karrsn, grkemli su kaynaklaryla ssl, altn kent,

Nymphalarn efendisi, Hierapolis.

NC BLM

1. ROMA DNEM EMELERNN GELM

M.. 8. yzyln ortalarnda gney talya ve Sicilya, bat Anadolu ve Yunanistandan

gelen kolonistlerce iskan edilmitir. Ege gleri sonunda Anadoludan talyaya g ettikleri

dnlen Etrskler Toskana blgesinde yerlemilerdir. Etrskler, gmen Grek ahali ve

yerli ahalinin beraber yaamas, Roma mimarisinin ekirdeini oluturmutur. talyada

yaayan ahali ok dinli bir toplumdur. M.. 200 ylndan itibaren Kuzey Afrika, Msr ve

Anadolunun, Roma hakimiyetine girmesiyle, deiik kltler Romaya girmitir. Nympha

kltnn, imparatorluk dneminden nce Roma dnyasnda bilindiine iaret eden

21

dzenlemelerin olduunu biliyoruz. Bir Yunan kolonisi olan Lokride Polisa vadisinde bir

maarann iinden ele geen, terra-cottadan yaplm, zeri maara sarktlarn anmsatan,

midye kabuklaryla bezenmi, adak olarak braklm eme modelleri157, burann kaynak

tanralar olan nymphalara adanm, nymphalarn kutsal yeri olduunu gsterir. Modellerin

ele geirildii maara, suyun dzenli akn salayan borularn yer ald bir dzenlemeye

sahiptir. Gereklerinden ayrt edilemeyecek kadar, onlarn minyatr kopyalar olan, insan

eliyle dzenlenmi bir maara emesini artran bu modeller (Levha 15), Neuerburg

tarafndan M.. 3. yzyla tarihlendirilir158. Sekiz adet olarak ele geen bu modellerde ortak

nokta, temelin yarm daire eklinde olmas ve bu yay plan iinde yksek ve ince nilerin yer

almas, tavanlarnn yarm kubbe eklinde olmasdr. Tm modellerde, nde suyun biriktii

havuz blm yer almaktadr. Bu tanralarn Romada ,tapnaklarnn yer aldn, bunlardan

birisinin Romada Libertatis Atriumuna bitiik olarak yer aldn, tapnan imparator

Claudius dneminde yakldn, Ciceronun (Cic. Pro Mil, 27,73) anlatmlarnda buluyoruz.

Bylece, imparator Claudiustan nce bu yapnn Dduu anlalr. Yunan geleneinde

talyaya tanm olan nympha klt sayesinde kaynak suyu ieren bir maara kutsal saylm

ve nymphalara adanmtr.

M.. 2. yzyldan itibaren, dikdrtgen biimli bir salonun, zeri kemerle rtl apsidal

blmle son bulduu, eme salonlar olarak tanmlayacamz bir tip grlmeye balanr. Bu

tip yaplar, R. Ginouves planndan dolay Bazilika nymphaionlar olarak tanmlar159.

Neuerburga gre, talyada eme mimarisi bu yaplarla balar160. Bu yaplarn en eski ve en

iyi korunmu rneini, M.. 2. yzyldan olmak zere Anagni verir161. Bu tipe

verebileceimiz dier rnekler arasnda, M.. 1. yzyl ierisinden olmak zere Albano gl

yaknnda Ninfeo Dorico olarak adlandrlan yap162; Tivolide eski Saint- Antoine

manastr altnda yer alan eme yaps163 (Levha 16); Formiada Cicero villasndaki eme

(Levha 17) yaps164, saylabilir. talya dnda yukarda saydmz rneklere paralel olarak,

Nimesdeki Diana tapnann emesi165; Sicilya'da Piazza Armenia imparator saraynn

iinde yer alan eme166; Suriyede Temnn el Foka167; Cezairden Stora olarak adlandrlan

yap168, bu rneklerin geni bir corafi alana yayldn gsterir.zellikle imparator Tiberius

dneminde, doal maara emeleri iinde sarktlarla, midye kabuklaryla ve mozaiklerle

bezenmi, oluk, oluk akan sularn dzenli bir biimde akmasn salayan dzenlemelerin

olduunu biliyoruz. Bunlardan en grkemlileri arasnda, Kapri adasnda Mavi maara169; ii

nilerle donatlm ve maarann zeri stuko ve mozaiklerle bezenmi olan Arsenal

maaras170; tam bir apsidal plan gsteren Matromania maaras171; maarann dibinde yer

alan suyun biriktii dikdrtgen planl havuz dzenlemesiyle Sperlonga maarasn172,

22

sayabiliriz. Bu yerler maara emeleri olarak tanmlanabilirler.Bazilika nymphaionlarda

suyun ulat apsidal blm, bamsz hale gelerek , maara imaj veren apsidal planl eme

yaplar ortaya kmtr. Plinius (Plin. 36. 154) maara taklidi olan emeler iin musaeum

tanmn kullanmtr. Ayn metinde geen specus kelimesi, yapay bir maara oluumuna

iaret eden teknik bir terimdir.Tnel eklindeki kanallar Romallar tarafndan teknik bir

terimle specus (yapay maara) olarak adlandrlrlar173. P. Mingazziniye gre174, maara

taklidi olan emeler iin efsanevi Yunan emesinden kan musaeum, imparatorluk dnemi

antsal eme yaplar iin ise nymphaion teriminin kullanlddr. Musaeum, Musa kltyle

ilgili olarak gelien bir terim olmaldr. Akan sudan aldklar ilham kuvvetiyle ark eklinde

kehanette bulunduklarna inanlan, esin perileri olan Musalar, akan sularn tanralar olmular

ve nymphalarla bir tutulmulardr175. Hesiodos Theogonyasnda (Hes. Theog. 1.10), Helikon

danda, Aganippe kaynann etrafnda dokuz Musann elele tutuarak gece boyunca dans

ettiklerinden sz eder. Kaynak sularnn kt maaralar nymphalara adanm olup, bu yerler

nympha kutsal alann ifade eden bir kelimeyle nymphaion olarak adlandrlmtr. Kaynak

maaralarnn taklit edildii, yapay dzenlemelerin ortaya kt apsidal yaplarn,

nymphaionlardan ayrt edilebilmesi iin, musaeum tanm kullanlm olmaldr. Ancak bu

kelime pek tutunmam olacak ki, tm eme yaplar iin ortak bir terim olan nymphaion

kullanlmtr. Apsidal planl emelerin dekorasyonunda kullanlan , mozaikle oluturulan

dekorasyon tekniinin musivum opus olarak adlandrlmas176, bu eler arasndaki ilikiyi

gstermesi asndan nemlidir.

Bamsz apsidal vaya exedra formunun eme fonksiyonu ile biraraya gelii, nce

talyada gereklemi ve buradan Yunanistan, Anadolu ve Romann egemenlii altnda

bulunan dier yerlere dalmtr. Etrsk kaynanda kemer ve tonoz kavramn renen

Romallar, zeri kubbe formlu tonozlu bir atyla rtl olan apsidal planl eme

dzenlemelerini oluturmulardr. Exedra, yarm daire formunda temele sahip olan kaidesiyle,

Yunanllarda boy heykellerinin sergilenmesinde kullanlan bir mimari elemand. Ancak

Yunanda exedra biiminin eme fonksiyonu ile birleen rnekleri, M.S. 1. yzyldan sonra

Roma elementi olarak grlmeye balanr. mparatorluun bat yarsndan ele geen

malzemeye baklrsa en erkeni, dairesel byk bir ni ieren planyla talyada Boville

emesidir. Yap, Crema tarafndan M.. 150-120 yllarna tarihlendirilir177. Ayrca Ostia

kazlar M.S. H.yzyla kadar inen rnekler verir. Bu tipin M.S 4. yzyla kadar varln

koruduunu, yine Ostia kazlar ortaya koyar178.

23

talyadaki apsidal planl emeler tek katl, kbbeli, sral niti yaplar olarak karmza kar.

Augustus dneminden itibaren doa zevkinin villa mimarisine girmesiyle, bu tip emeler

sklkla grlmeye balanmtr. Bylece nymphalarn oturduu maara, kentsel dekorun bir

esi haline gelmitir. Pompeide M.S. 62 depreminden sonra, villa mimarisinde bahelerin

emelerle dekore edilmesi adet haline gelmiti. Triklinium olarak adlandrlan, ak havada

yemek odas olarak hizmet veren mekanlarda, zellikle bir emeye yer verilmitir.

Mozaiklerle, sarkt ve akl paralaryla, midye kabuklaryla dekore edilen bu yaplar,

stunlarla saygnln belirginletiren bir zellik kazanmlardr. Pompeide Casa deli Efebo

trikliniumu eme rnei179, bunlara verilebilecek en gzel rnektir.

2. ROMA DNEM EMELERNDE SUYUN YAPILARA ULAIMI

Kemer, tonoz gibi geni hacimleri rtmekte kullanlan tekniklerin Romallar tarafndan

bilinmesi, byk vadilerin ulam ve su tamacl iin rahatlkla almasna, uzun

mesafelerden kemerlerle tanan aquadkt olarak adlandrlan su yollarnn ina'edilmesine ve

bu yaplardan salanan sularla beslenen eme yaplarnn meydana getirilmesine, olanak

salamtr.

Yaplara suyun ne ekilde iletildiine baktmzda, genelde yle bir dzenleme ile

karlalr (Lev. No. 18); su kayna ile boru sistemi arasna yerletirilen kertme tank

olarak adlandrlan uzun, dikdrtgen biimli depolara, su, kat maddelerin dibe kmesini

salamak amacyla, olduka yava ve deponun bir ucundan veriliyordu. Suyun depodan k

yeri yzeye yakn olduundan, en temiz su ekilip boru sistemine veriliyordu. Buradan alnan

su, belli mesafelerde yzeye dek kan dikey havaHavalandrma bacalar, tnele giren suyun

ani art ve btn tneli doldurmas durumunda oluabilecek hava kabarcklarnn serbest

kalmasn salyordu. Kanaln arazi zerinden gitmesi gerektiinden, arazi kanal eimini

korumak iin gereken dzeyin altna inerse, iki metreye kadar olan yksekliklerde

substructio ad verilen alt yap kullanlmtr183. Bu alt yap, beton ya da moloz dolgu ile

salanyordu. Yksekliin iki metreden fazla oldu yerlerde, kanal desteklemek iin kemer

kullanlmtr. Suyun basnl gelmesi iin ters sifon boru sisteminin uygulanm olduu

dzenlemeler de vardr. Anadoludan Aspendos184, Bergama185, Laodiceia ad Lycum186,

Gerga187, Tralleis188, kentleri bu tipin en gzel rneklerini verir.landrma bacalar olan,

tepenin iine kazlan tnel eklinde bir kanal iinden iletiliyordu.

24

DRDNC BLM

1. ANADOLU ROMA DNEM EME MMARSNDE KULLANILAN

DZENLER VE BU DZENLERDE KULLANILAN SSTEMLER

Yunan mimarisinde kullanlan dzenler, Roma dneminde kullanlmaya devam edilmekle

birlikte, en ok Korinth dzeninin kullanlm olduu grlmektedir. Hellenistik dnem

Korinth balnda, yapraklarn ekirdek ksmndan darya tat, kalathosun hacimlenerek

daha plastik bir eleman halinde sepetten ayrlacakm gibi ilendii grlr. Yapraklarda gz

tabir edilen genler yoktur. zellikle M.S. 2. yzyldan itibaren fazla dilimlenen akanthus

yapraklarnda, yapran ierisinde deliklerin oluturduu gen veya gzler oluur. Bu gzler

matkapla delinir. Flaviuslar dnemiyle birlikte grlen bu zelliklerin, yaygn olarak

Antoninler dneminde grld gzlenir. Kalntlaryla saptayabildiimiz rnekler

arasnda, Ephesos Pollio (Kat.No.8.5)ve Hydredocheion (Kat.No. 8.8) emeleri, Perge

emesi (Kat. No. 16.3), Selge emesi (Kat. No. 21), Side emeleri (Kat. No. 22.2 ve 22.3)

yer alr.

Korinth bal ile iyon voltlerinin karm olan Kompozit balk mimaride devreye

girer. Roma dnemi mimarisinin zellii olarak tek bir yap zerinde, alttan ste doru farkl

dzenlerin kullanlm olduu gzlenmektedir. Anadoluda bunu yanstan rneklere ska

rastlanlr. Side Antsal emesi (Kat. No. 22.1), Ephesos Trayanus emesi (Kat.No. 8.3) ve

Sokak emesi (Kat.No. 8.6), Miletos Trayanus emesi (Kat.No. 13.2) gibi. Bu saydmz

tm yaplarda, alt kat stunlar Kompozit balklar tarken, st kat stunlar Korinth

dzeninde balklar tarlar. Bunlardan ayr olarak, Perge akropol eteklerindeki eme

yapsnda (Kat.No. 16.1) Kompozit balklar kullanlmtr. Kompozit balklarn Anadolu

Roma dnemi mimarisinde kullanm, Flaviuslar dnemi ile birlikte grlen bir zellik

olarak karmza kar.

Etkileyici bir grnm olan kemerli stunlar, Andriake (Kat.No.1), Ephesos Pollio (Kat

No. 8.5); Perge akropol eteklerindeki ve kent kaps kompleksi iindeki eme yaplarnda

(Kat.No. 16.1, 16.2); Sagalassos aa agora emesi (Kat.No. 20.2); Selge emesi (Kat.No.

21) ve Side Vespasianus (Kat.No. 22.3)'emelerinde kullanlmtr.

Pollio (Kat.No.8.5) ve Miletos Trayanus (Kat.No. 13.2) emesinde, zerinde voltler

eklinde gelen ranke motifleriyle bezeli, hayat ve su balants veren bitkisel bezeklerle

25

dekore edilen stunlarn kullanm, dnemin zellii olarak eme mimarisinde grlmeye

balanr.

mparatorluk dnemi eme mimarisinde grlen en nemli zelliklerden birisi, fasad

mimarisine bal olarak gelien, cephe duvarnn nnde yer alan serbest stunlarla

oluturulan aedicula mimarisidir. Aedicula mimarisiyle birlikte, katlar arasnda balant

salayan saakln, kopukluk gstermeksizin bu blmlerde de ne doru knt oluturarak,

dik alar oluturacak biimde uzanmasyla elde edilen kesintisiz saaklk mimarisinin

grlmeye balanmasdr. kntl saaklklar, stunlar aras aklk geniliindeydi.

Aedicula mimarisiyle gelien bu saaklk tipi, Roma dnemi mimarisinde Anadoluda

Flaviuslar dnemiyle birlikte grlen bir zellik olarak karmza kar. Bu tip yaplarda

tip cephe dzenlemesi grlr. Birinci tip, cephe duvarnn merkezi bir nile vurguland

yaplarda grlr. Merkezi ni gen bir alnlkla talanarak, bunu her iki tarafndan

snrlayan aediculalar arasnda balant kurar. Bu merkezi blmn her iki yannda dier nili

ve aediculal blmler devam eder.

kinci tip ise, dz cephe zelliinin grld, cephe duvarnn n tarafnda bir dizi

serbest stunun oluturduu aediculalardan oluan dzenlemelerdir. Bu yaplarda, birinci kat

aediculalarnn arasnda oluan serbest niler zerinde, ikinci kat aediculalar yer alr. . '

nc tip cephe dzenlemesinde, byk apsidal niin cepheye hakim olduu, bunlarn

arasnda ise stunlarla oluturulan ve ne doru knt oluturan aedicula mimarisinin yer

ald gzlenir.

Bu yaplarda grlen ortak bir zellik de, stunlarn altna kaide eklinde yksek

postamentlerin yerletirilmesidir. Dirsek eklinde dnen kntl saaklk mimarisiyle ve

yksek postamentlerle, yaplarda dikey etkinin yaratlmas amalanmtr. Anadolu iin

karakteristik eme grubunu oluturan bu yaplar, u rneklerle temsil edilirler; Ephesosdan

Trayanus (Kat.No. 8.3); Pollio (Kat.No. 8.5); Hydredocheion (Kat No. 8.8); Magnezya kaps

yanndaki sokak emesi (Kat.No. 7.6); Selge (Kat.No. 21); Aspendos (Kat.No. 6); Perge

akropol eteklerindeki (Kat.No. 16.1) ve kent kaps kompleksi iindeki eme (Kat No. 16.2);

Miletos Trayanus emesi (Kat.No. 13.2); Phaselis emesi (Kat.No. 17); Olba-Diocaesarea

ve Olba-Ura emeleri (Kat.No. 14, 15); Sagalassos yukar ve aa agora emeleri (Kat.No.

20. 2, 20.3); Side Antsal, havuzlu ve Vespasianus emeleri (Kat.No. 22.1, 22.2, 22.3).

26

BENC BLM

1. ANADOLU ROMA DNEM EME YAPILARINDA KONUM

Baz aratrmaclar tarafndan, talya ve Romann dier eyaletlerindeki eme yaplaryla

ilgili olarak saptamalar yaplmtr. Biz burada, alma kapsamna aldmz Roma dnemi

eme yaplarnn konumlarna bakarak, saptamalarmz yapacaz.

2. STUNLU CADDELERDEK EMELER

Anadoludan bulduumuz yaplar ierisinde byk ounluunu, insanlarn youn bir

ekilde dolatklar noktalar olan stunlu caddeler zerinde veya caddenin sonunu vurgulayan

konumdaki eme rnekleri oluturur.Stunlu caddeler zerinde konumlandrlan emelerde,

eme yaplarnn optik etkisi stunlu caddelerdeki antsal mimari tarafndan ksmen

bastrlmtr: Anadoludan bulduumuz rnekleri u ekilde sralayabiliriz. Ephesos

Arkadiane stunlu cadde portikosunda konumlandrlan eme (Kat. No. 8.2); stunlu cadde

ile balantl olduu kadar meydanla da balantl olan Side antsal emesi (Kat.No. 22.1);

stunlu cadde zerinde konumlandrlan Side Vespasianus (Kat.No. 22.3) ve havuzlu

emeleri (Kat.No. 22.2); stunlu cadde zerinde konumlandrlan Olba-Diocaesarea emesi

(Kat.No. 14).

Stunlu caddelerin sonunda konumlandrlan emelerin ise, kentsel fonksiyonu olarak

vurgu elementinin n plana ktn syleyebiliriz. Bu konumdaki eme yaplar, Malalasn

anlatmlarndan tandmz Antiochia on Orontes stunlu caddesi sonunda konumlandrlan

(Kat.No. 3.1) eme; kuzey-gney stunlu caddesinin sonunda konumlandrlan Selge

emesi (Kat.No. 21); Perge akropol eteklerindeki eme (Kat.No. 16.1); Olba-Ura emesi

(Kat.No.15), rnekleriyle temsil edilir.

Suriyede stunlu caddeler zerinde konumlandrlan, Palmyra, Apamea ve Jerash

emeleri189; Ostiada deamanusun zerinde yer; alan eme yaplar190; rdnde

Gerasa191, Petra emeleri192; Kuzey Afrikada Tipasa193, Lambese Septizonium194,

Anadolu dndan verebileceimiz rneklerdir. Bulduumuz rnekler arasnda Romann dou

eyaletlerindeki rneklerin okluu dikkat ekmektedir.

Stunlu caddeler Dou Roma kent planlamasnn karakteristik zelliidir. Bu caddelerin

en gzel rneklerine Romada deil, Romann dou eyaletlerinde rastlanlr. Kn ok

souk, yazn ok scak olan kara ikliminin egemen olduu yerlerde ve Akdeniz evresinde k

genellikle lk ve yamurlu, yaz ise scak getiinden, bu iklime yatkn bir mimari

27

gelitirilmitir. Caddelerde stunlarla oluturulan galeriler, halka rahata dolama olana

salam, eme yaplaryla da bu caddeler daha fonksiyonel hale getirilmi olmaldr.

3. CADDE VE SOKAK EMELER

Ana caddelerde, ara sokaklarda konumlandrlan emeler, yerleim blgelerinde

evlerinde su tesisat olamayan kent halk iin, fizyolojik gereksinmelerini karlamak zere

yaplm, son derece fonksiyonel yaplardr. Bu tip yaplar iinde kentin simgesi haline gelen

antsal emeler de mevcuttur. Cadde ve sokaklar zerinde konumlandrlan eme yaplar;

Ephesos Trayanus (Kat.No. 8.3); Ephesos Fontane (Kat.No. 8.7); Ephesos sokak emesi

(Kat.No. 8.6); kuzey-gney ynnde uzanan caddenin kuzey ucunda konumlandrlan Pisidia

Antiochias (Kat.No. 22) emelerini sayabiliriz. Anadoludan verebileceimiz bir dier rnek

ise, kentin ana caddelerinden birinin zerinde yer alan Nicomedia emesidir195.

4. CADDELERDE KE KONUMU

iki caddenin kesiimini vurgulamak veya bunu kamufle etmek amacyla, ke konumunda

olan emeler ina edilmilerdir. Kentsel fonksiyonunun vurgu elementi olduunu

syleyebiliriz. Ephesos Hydreion (Kat.No. 8.4) ve Ephesos Hydredocheion (Kat.No. 8.8)

emelerinde, iki caddenin kesiimindeki ke konumu, antsallklaryla dikkat eken du

yaplarla vurgulanmak istenmi olmaldr. Ayn durum Anadoludan Laodiceia ad Lycum

emesi iin de geerlidir196. Priene Kaynak Kaps cadde emesi (Kat.No.19.2), cadde ile

bunu dik ada kesen sokan kesinde konumlandrlmtr. Bu yap iin antsallk belli

deildir.

Kuzey Afrikadan Leptis Magna197 ve Suriyeden Bosra emeleri198, ke konumlaryla

Anadolu dndan verebileceimiz rneklerdir.

5. MEYDAN EMELER

eme konumlarnda en dikkat ekici yerlerden birisi de meydanlardr. Meydanlarn

girilerinde, merkezi noktasnda, caddelerin meydanlarla karlat yerlerde, meydanlar

tamamlayc yaplar olarak karmza karlar. Meydan kenarnda yer alanlar, daha ok

meydann balantl olduu cadde ekseninde konumlandrlmlardr. Meydanlara zellik

kazandran bu emeler, kentin atraksiyon merkezleri olmulardr. Bu yaplarla, kente estetik

adan sanat deeri yksek, tamamlay