Copyright © 1975 by Anthony Cave Brown
© Copyright for the Polish edition by Sensacje XX wieku, Warszawa 1997
0 Przekad z jzyka angielskiego  Aleksandra MisztalKania (cz. I, II oraz cz. III rozdz. 12)
Elbieta elazna (cz. III rozdz. 311 oraz cz. TV i  V) Opracowanie redakcyjne  Lidia Ratajczak  (cz. I)
Jerzy Smagowski  (cz. IIV) Konsultacja naukowa Tadeusz Rawski  Redakcja techniczna Elbieta Bochacz  Korekta Alicja Sikorska (cz. I—III)
Barbara Cywiska (cz. IVV) Projekt okadki i stron t ytuowych Rosaw Szaybo
ISBN 8390496844
 Wydawnictwo Sensacje XX wieku 02032 Warszawa, ul. Filtrowa 79/41 tel. (022) 823 49 84, 824 35 06 Skad i amanie: Oficyna Wydawnicza „MH" Druk: Zakady Graficzne w Olsztynie
Spis treci Prolog 9
„Ultra"  21 Coventry   38 
 W poszukiwaniu strategii  67 
 AlamHalfa  94 
ElAlamejn 226
II. Korzenie konspiracji, 19341943 233 Canaris 235 „Schwarze Kapelle" 245 Przyjaciel czy wróg? 250 Spiskowcy 256  Wybuch wojny 266  Watykaski cznik 273 Incydent w Venlo 2 80 
Diabelska intryga  185 
Operacja „Bysk" 227
III. Wielka strategia i maa taktyka, 1943 232 Casablanca  233 
Bitwa o Atlantyk   238 
„Mincemeat" Siekanina  262 
IV. Akcje tajne i decepcja, styczeczerwi ec 1944  375 
Eisenhower wódz naczelny   377 
Naczelne dowództwo Niemiec  389 
Norymberga   455 
Suby bezpieczestwa  478 
Gry radiowe  497 
Francuski labirynt  508 
 W pr ze de dn iu „ DDay"   557 
 V. Od N or ma ndi i do Nem esi s, 6 cz erwc a20 sie rpni a 1944
„DDay"  577 
Kamstwem i mieczem  604 
Franc uska rewolta 622
Sowniczek   723 
Bibliografia  729 
W czasie wojny prawda staje si tak cenna,  e powinna by chroniona przez straników kamstw.
 Winston Churchill
 
Prolog Genera sir Stewart Menzies, dowódca tajnego wywiadu brytyjskiego (MI6), czowiek  „o bladej skórze, wyblakych oczach i przyprószonych siwizn wosach koloru blond", znany najwyszemu dowództwu si alianckich jako „C"*, przeszed obok pomników Beaconsfielda i Lincolna na Parliament Square i wszed w wskie drzwi budynku nr 2 przy Great George Street, niedaleko Stor/s Gate. Tego ranka a by pocztek grudnia 1943 roku towarzyszy mu pk David Bruce, szef Biura Sub Strategicznych (Office of  Strategie Services OSS) w Europie, bdcego amerykaskim odpowiednikiem MI6. Mczyni przeszli obok obudowanego workami z piaskiem stanowiska stranika, znaj dujcego si przy wejciu do budynku, w którym mieci si Gabinet Wojenny, przeszli przez niewielki hali i udali si wprost do stanowiska dowodzenia premiera Winstona Churchilla w podziemiach Westminsteru. Nie byo tutaj nic z atmosfery wspóczesnego stanowiska dowodzenia; kwatera gówna przypominaa raczej wntrze jakiego stare go pancernika. Menzies i Bruce przeszli przez szereg obitych stal drzwi, potem koryta rzami, podpartymi cikimi stemplami wprost z którego z okrtów liniowych Nelso na, dalej przez pokój map pooony pod czterema stopami betonu, zbrojonego szynami ze starych torowisk tramwajowych Londynu, i w kocu dotarli do celu. Bya to niewiel ka salka konferencyjna, przypominajca oficersk kajut szumicy wentylator, portret króla, litografia Mostu Londyskiego, na pododze orientalne dywany, wygodne me  ble, a na cianie zegar z wygrawerowanym napisem „Victoria R.I., Ministry of Works, 1889". Nawet mapy pochodziy z rónych epok; jedna z nich zostaa wydana w 1910 roku przez Lig Morsk Imperium Brytyjskiego.
Mczyni i jedyna kobieta, którzy przywitali Menziesa i Bruce'a, byli modymi ludmi; niektórzy nosili czerwone odznaki i zote lwy Imperialnego Sztabu General nego. Przez kilka minut wszyscy rozmawiali o nowinach z wojny i wymieniali plotki z Kwatery Gównej, skupieni przy starym, wypolerowanym na bysk stole konferen cyjnym, na którego rodku staa niewielka figurka taczcego fauna. By to symbol Londyskiej Sekcji Kontroli (London Controlling Section LCS) tajnego biura, zao onego przez Churchilla w jego prywatnej kwaterze do planowania forteli majcych na celu wprowadzanie w bd Hitlera i niemieckiego Sztabu Generalnego co do alianc kich dziaa wojennych skierowanych przeciwko Trzeciej Rzeszy.
Dynamiczna, przebiega i elegancka posta fauna symbolizowaa jednoczenie charakter pracy LCS. Wedug oksfordzkiego sownika jzyka angielskiego, fortel
* Od pierwszej litery sowa „Chief" (szef); patrz str. 34.
 
10 PROLOG  PROLOG  11
 jest to operacja „lub dziaanie dowódcze, z reguy podstp lub trik opracowany w celu przechytrzenia lub zaskoczenia przeciwnika; urzdzenie lub plan w celu uzyskania przewagi; spryt, wykorzystywany w celu zranienia lub zadania gwatu". Zgroma dzeni wokó fauna mczyni byli czonkami LCS lub funkcjonariuszami innych tajnych urzdów brytyjskich i amerykaskich. Uywan przez nich bro nazywano w brytyjskim leksykonie wojskowym „rodkami specjalnymi", zowrogo brzmi cym okreleniem oznaczajcym szeroki zakres potajemnych, czasami zabójczych, a zawsze zawiych operacji tajnej wojny, planowanych w celu ukrycia wikszych operacji wojskowych, otoczenia ich mrokiem tajemnicy. Byy one, zgodnie z uwag  M.R.D. Foota, „wierne tradycji angielskiej ekscentrycznoci; tym, na co mogli odwa y si kapitan Hornblower czy Mycroft Holmes na kartach ksiek, a admira Co chrane* lub Chinese Gordon** w rzeczywistoci, gdyby stanli wobec podobnego  wyzwania; czym, co w danej chwili wydaje si dziwne, a w chwil póniej cakiem rozsdne".
Brytyjczycy od dawna zdobywali dowiadczenie w dziedzinie wykorzystania rod ków specjalnych wczeniej ni jakiekolwiek inne mocarstwo. Przez ponad piset lat brytyjscy mowie stanu i generaowie uywali ich do stworzenia najpierw króle stwa, a póniej imperium, oraz do obrony przed wrogiem. Stulecia wczeniej prze chytrzyli Hiszpanów, Francuzów i Holendrów; w tym stuleciu ju raz zostali zmusze ni do walki z rosncymi w si Niemcami. Ale zaledwie dwadziecia lat po klsce cesarza Wilhelma II i cesarstwa niemieckiego, z gruzów pozostawionych przez pierwsz, przegran wojn, wyoniy si nowe Niemcy pod przewodnictwem Adolfa Hitlera i wiat znowu stan w obliczu wojny. rodki specjalne wywary pewien wpyw na strategi Hitlera w pierwszych latach wojny. Teraz dowiadczenie Brytyjczyków  w tej dziedzinie miao posuy do ochrony najtrudniejszej i najbardziej niebezpiecz nej operacji wojskowej II wojny wiatowej operacji „Neptun". Kryptonim ten ozna cza desant na wybrzee Normandii we Francji, zaplanowany na wiosn 1944 roku.
Przygotowania do operacji „Neptun" trway ju od trzech i pó roku, obejmujc poczony potencja przemysowy, wojskowy i umysowy imperium brytyjskiego i Sta nów Zjednoczonych. A jednak nawet te siy nie wystarczay do zapewnienia zwyci stwa mocarstwom zachodnim. Armie Hitlera, pomimo krwawych kampanii w Rosji,  Woszech i Afryce Pónocnej, nadal reprezentoway ogromn si. Milion onierzy  znajdowao si na Zachodzie, okopanych za Waem Atlantyckim najsilniejsz lini  umocnie w historii wiata od czasów budowy Wielkiego Muru w Chinach. Gdyby  Niemcy byli przygotowani do obrony, mogli dosownie zala ogniem siy inwazyjne, niweczc operacj „Neptun" ju na play. Gdyby nawet aliantom udao si uchwyci przyczóek w Normandii, Hitler móg czego naleao oczekiwa szybko skoncen trowa swoje wojska i uczyni alianck kampani operacj równie krwaw i bezuy teczn jak brytyjskie akcje we Flandrii i nad Somm w czasie I wojny wiatowej. Na  wet od pogody trudno byo oczekiwa przychylnoci; kana La Manche jest jedn z naj  bardziej kaprynych dróg wodnych wiata, a nawet umiarkowanie wzburzone morze
* Aleksander Thomas Cochrane (17751860), adm. bryt, dowodzi m.in. flot Chile i Brazylii, ale te spekulo  wa na giedzie (przyp. T.R.). ** Autor przywouje tu posta gen. Charlesa Gordona (18331885), który w 1860 r. uczestniczy  w  zdobyciu Pekinu (przy p. T.R.).
móg nagle ogarn niespodziewany sztorm, wprowadzajc chaos do wszystkich do kadnie zaplanowanych harmonogramów.  Wszyscy zdawali sobie spraw z tego, e w razie niepowodzenia inwazji przepad
nie wszystko. Wielka Brytania musiaaby pertraktowa, bo wszystkie swoje siy prze znaczyaby na ten atak. Amerykanie, przeraeni rozlewem krwi i rozmiarami klski, niemal na pewno odrzuciliby kandydatur prezydenta Franklina Delano Roosevelta  w wyborach pod koniec 1944 roku, starajc si o zwycistwo nad Japoni przed pod  jciem decyzji w sprawie przeprowadzenia kolejnej inwazji. Hitler mógby wtedy skie rowa wszystkie swoje siy przeciwko Rosji, z wszelkimi szansami pobicia Armii Czer  wonej i objcia panowania nad ca Europ.
Sam Hitler by cakowicie pewien swoich moliwoci zlikwidowania inwazji w za rodku. W obozie alianckim natomiast nie wszyscy wierzyli w powodzenie operacji „Neptun". Genera Dwight D. Eisenhower, który mia zosta Najwyszym Dowódc  desantu na kontynent, napisa w licie do przyjaciela w Waszyngtonie: „W miar zbli ania si wielkiego dnia narasta napicie i wszyscy dziaaj na granicy wytrzymaoci nerwowej. Tym razem, ze wzgldu na wysok stawk, atmosfera jest jeszcze bardziej napita ni kiedykolwiek przedtem. W tym konkretnym przedsiwziciu nie ryzyku  jemy taktycznej poraki; stawiamy wszystko na jednego konia".
Mówiono, e Churchilla drczyy koszmary nocne, w których widzia, co moe  wydarzy si w Normandii w dniu inwazji. Rozpatrujc szans powodzenia operacji „Neptun", pisa: „Nadal wydawao mi si (...) e umocnienia z betonu i stali, uzbrojo ne we wspóczesn si raenia i cakowicie obsadzone dobrze przeszkolonymi, zde cydowanymi na wszystko ludmi, mog zosta pokonane jedynie przez..." przez co? Churchill poda odpowied „...zaskoczenie". Jedynie w przypadku zaskoczenia operacja „Neptun" zdobywaa t niewielk przewag, która moga zdecydowa o zwy cistwie. Ale jak zaskoczy tak przebiegego przeciwnika? Jego okrty, samoloty, ra dary, obrona wybrzea wszystko zostanie zgodnie z oczekiwaniami zaalarmowane i postawione w stan gotowoci bojowej. W jaki sposób mona ukry najwiksze  w historii wojny zgrupowanie wojsk i wyposaenia, skoncentrowane w Anglii i cze kajce na sygna do inwazji? Ju sama lokalizacja zgrupowa moga pozwoli Hitle rowi domyli si, e ich celem jest Normandia. Nawet gdyby siy te zostay dobrze zamaskowane w Anglii, czy moliwe byoby take ukrycie ich podczas opuszczania portów w celu przeprawy przez kana, która dla niektórych jednostek si inwazyj nych musiaaby potrwa niemal pene dwa dni? Hitler wiedzia, e alianci musz  powróci do Europy i wydawao si prawie niemoliwe, e mógby nie by w stanie rozpozna gdzie i kiedy zaatakuj. Wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, Hitlera nie mona byo zaskoczy. A jednak LCS i powizane z nim biura miay za zadanie tak  przygotowa operacj „Neptun", aby mona byo wykorzysta element zaskoczenia.
 
12 PROLOG 
 way napisy: „Najwyszy stopie utajnienia", „Ograniczony dostp" oraz dziwny  kryptonim „Bigot", który oznacza, e dokument zawiera informacje na temat naj  wikszych tajemnic operacji „Neptun". By to plan „Jael"  ogólna polityka dezinforma cji, przyjta przez kwatery gówne Ameryki, Wielkiej Brytanii i Rosji w celu wprowa dzenia Hitlera w bd na temat alianckiej strategii i taktyki w najbliszych miesicach oraz operacji wojskowych, które miay obejmowa take i gigantyczny szturm na Wa  Atlantycki w Normandii. Plan „Jael" mia wic równie wielkie znaczenie jak „Nep tun". Na siedmiu stronach lapidarnego tekstu zawiera zarys dezinformacji i forteli, które miay zosta zastosowane w celu ukrycia przeprawy wojsk przez kana. Uyte miay by rónorodne rodki specjalne, które w razie powodzenia mogyby zapewni flocie inwazyjnej element zaskoczenia.
To Churchill by gównym pomysodawc roli, jak rodki specjalne miay odegra  w operacji „Neptun". Ich zastosowanie jako najwaniejszej broni w II wojnie wiato  wej oraz stworzenie centralnej agencji LCS w celu opracowywania i koordynacji for teli z uyciem rodków specjalnych, prawdopodobnie stanowio jego najwikszy, oso  bisty wkad w wojskow teori i praktyk. Teoria ta narodzia si na podstawie do wiadcze zdobytych w innej wojnie, w czasie operacji wojskowej, która zakoczya si katastrof Gallipoli. W1915 roku, zraony impasem na froncie zachodnim, Chur chill usiowa przerwa zastój w wojnie pozycyjnej operacj, któr nazwa „ciosem noa w mikkie podbrzusze Europy". Due alianckie siy ekspedycyjne wyldoway   w Dardanelach [na pówyspie Gallipoli], w celu utworzenia nowego frontu, którego zadaniem byo przycignicie si niemieckich z Francji. Ostrze noa zamao si jed nak, a ekspedycja zakoczya si klsk ze strat 252 tysicy onierzy, gównie ze  wzgldu na bezwad i zbytni ostrono dowodzcych ni alianckich generaów i ad miraów*. Churchill, który by gównym architektem planu, zosta zmuszony do re zygnacji ze stanowiska Pierwszego Lorda Admiralicji. Poczyni ruch, który w owym czasie wydawa si by ostatnim w jego karierze polityka i ma stanu. Wspomina „ponur rze" we Francji, która zmiota z powierzchni ziemi cae pokolenie Angli ków, i napisa esej, który sta si credo dla LCS. A oto gówna jego myl:
Bitwy wygrywa si rzezi i manewrami. Im wikszy genera, tym wicej wysiku powica manewrom, a mniejszej domaga si rzezi. (...) Niemal wszystkie bitwy uznawane za arcy dziea sztuki wojskowej (...) byy bitwami manewrów, w których wróg nierzadko uznawa,  e zosta pokonany za pomoc jakiego nowatorskiego wybiegu, jakiego dziwacznego, szyb kiego, nieoczekiwanego uderzenia lub fortelu. W bitwach takich straty zwycizców byy  znikome. Od wielkiego dowódcy wymaga si nie tylko ogromnego zdrowego rozsdku i siy rozumowania, nie tylko wyobrani, ale take elementu przewidywania, czego oryginalne  go i jednoczenie zowrogiego, co powoduje, e wróg jest nie tylko zaskoczony, ale i pobity. (...) W wojnie stosuje si wiele manewrów, lecz tylko niektóre z nich  bezporednio na polu bitwy. S manewry, które wykonuje si daleko na skrzydach lub na tyach, s takie, w któ rych wykorzystuje si czas, dyplomacj, mechanik czy psychologi. Wszystkie one stoso wane s daleko od pola bitwy, ale czsto wywieraj na decydujcy wpyw, a zadaniem kadego z nich jest znalezienie atwiejszych dróg osignicia celu ni przez zwyk rze.
PROLOG  13
h Due znaczenie miaa te dobrze zorganizowana obrona turecka (przyp. T.R.).
Taki sposób mylenia, zrodzony z tragedii i ogromnych strat jednej operacji desan towej, mia teraz zosta wykorzystany do zapobieenia innej, potencjalnie wikszej tragedii i stratom, spodziewanym w „DDay". Plan przewidywa pi gównych ob szarów tajnej dziaalnoci. Pierwszym z nich by ofensywny wywiad, czyli dziaania majce na celu zdobycie tajemnic przeciwnika. Jeeli operacja „Neptun" miaa zako czy si powodzeniem, dowódcy alianccy musieli mie dokadny obraz umocnie  Wau Atlantyckiego oraz siy i ugrupowania wojsk niemieckich, a przede wszystkim informacje o przewidywanych zamiarach Hitlera. Wywiad zaczepny nalea do obo  wizków MI6 i OSS, co tumaczyo obecno dowódców obu placówek, Menziesa i Bruce'a, na zebraniu LCS.  W dotychczasowych wydarzeniach tej wojny MI6 i OSS osigny znaczne sukcesy 
 w ujawnianiu tajemnic Hitlera poprzez uycie kanaów szpiegowskich i wywiadu kon  wencjonalnego jak raporty szpiegów i informatorów z caej okupowanej Europy, pastw satelickich i neutralnych; cenzura poczty zagranicznej, przesuchiwanie jeców wojen nych. Ale wywiad MI6 i dowództwo alianckie miay w zanadrzu jeszcze dwa inne  róda tajnych informacji wywiadowczych, które konwencjonalne bynajmniej nie byy. Jedno z nich, o nazwie „Ultra", dostarczao rozszyfrowanych informacji, pochodzcych z nasuchu niemieckiej cznoci radiowej. Drugim ródem bya „Schwarze Kapelle" („Czarna Orkiestra"), niewielka grupa niemieckich oficerów i cywilów (jednym z nich  by admira Wilhelm Canaris, szef niemieckiego tajnego wywiadu Abwehry), którzy  konspirowali w celu obalenia Hitlera. Przez ca wojn „Ultra", a czasami take i „Schwar ze Kapelle", systematycznie dostarczay najwyszemu dowództwu aliantów tajnych informacji wywiadowczych o kluczowym znaczeniu, które przecieray szlak dla opera cji „Neptun". Jednak kady, kto chocia troch orientuje si w tajnych ródach informa cji wie, e jedna noc wystarczy, by zmieni szyfry i aresztowa wszystkich spiskowców. Nikt nie mia pewnoci, e „Ultra" i „Schwarze Kapelle" bd mogy nadal dostarcza informacji, od których mogo zalee powodzenie operacji „Neptun".
Drug wan paszczyzn tajnych dziaa, proponowanych w ramach planu  „jael",  by kontrwywiad i suby bezpieczestwa, których dziaalno miaa uniemoliwi Hitlerowi poznanie tajemnic „Neptuna". Najwaniejsz z tych operacji byo zniszcze nie niemieckich tajnych sub wywiadowczych. Równie to zadanie przypado  w udziale MI6 i OSS. Brytyjska organizacja kontrwywiadowcza MI5 otrzymaa za danie likwidacji tajnych sub nieprzyjaciela dziaajcych w Wielkiej Brytanii i, jak do tej pory, wywizywaa si znakomicie ze swoich obowizków. Caa niemiecka siatka szpiegowska w Wielkiej Brytanii znalaza si pod kontrol MI5, a w Ameryce podob ne wyniki uzyskiwao FBI. Nie wszyscy agenci nieprzyjaciela zostali po zatrzymaniu uwizieni lub straceni. Niektórych z nich wykorzystywaa tajemnicza organizacja 0 nazwie XXCommittee, dziaajca pod auspicjami MI5, oraz „X2"  jej odpowied nik w OSS. Profesor Norman Holmes Pearson, zwizany z XXCommittee wykadow ca z Yale, pisa o tej grze, e bya „tym, co na skórze i pod skór nabierao nowego, szarpicego nerwy znaczenia". Szczególnie szarpane byy tutaj nerwy autorów planu //Neptun", którzy zdawali sobie spraw z tego, e jeden bd, jedna niedyskrecja mo gy ujawni tajemnice caej operacji. A jednak bya to gra, w któr warto byo gra 1 wygrywa jeeli „Neptun" mia zaskoczy Hitlera.
 
14 PROLOG 
sprowadzajce si do okazjonalnych wypadków naduycia siy gdzie w ciemnych za ukach Europy. Gwat by narzdziem stosowanym na trzeciej arenie, któr nazwano do ogólnikowo „operacjami specjalnymi". Agencje zaangaowane w walk na tym froncie to brytyjska Special Operations Executive (SOE)*, pod dowództwem pochodzcego z He  brydów sir Colina Gubbinsa, specjalisty w dziedzinie tajnej wojny, oraz oddzia ame rykaskiej Office of Strategie Services (Biura Sub Strategicznych) o nazwie Special Ope rations (SO)**, pod dowództwem pukownika Josepha Haskella. Obie agencje byy re prezentowane na zebraniach LCS, a do ich zada naleao przede wszystkim lokalizo  wanie, popieranie i zaopatrywanie organizacji partyzanckich w caej Europie, od wybrze a kanau La Manche po granic rosyjskopolsk***, od archipelagu Lofotów za koem podbiegunowym po Kair, od Helsinek po Tanger. Organizacjom tym nadano nazw reseaux, od francuskiego sowa oznaczajcego siatk, a ich zadanie polegao na atakowa niu aparatu administracji hitlerowskiej i jego onierzy na tyach nieprzyjaciela.  W kontekcie operacji „Neptun", gówne zadania SOE i SO polegay na organizo
 waniu, wyposaeniu i kontroli rozdartego sporami i politycznie podzielonego fran cuskiego ruchu oporu****, oraz sterowanie tymi aktami sabotau i wojny partyzanc kiej, skierowanymi przeciwko niemieckim liniom cznoci i transportu, które mogy  opóni lub zakóci niemieck reakcj na operacj „Neptun". Ale i tutaj autorzy ope racji stanli wobec trudnego problemu. wiat operacji specjalnych by wiatem „pro ustowskiej zoonoci", gdzie nawet agenci i czonkowie ruchu oporu mieli zosta  wykorzystani jako pionki w grze. „Neptun" mia równie w pewnym stopniu zalee od lojalnoci i posuszestwa czonków francuskiego ruchu oporu, a take od ich woli ryzykowania wasnym yciem.
Czwartym obszarem tajnej dziaalnoci, proponowanej przez „Jael", bya wojna polityczna. Brytyjska Political Warfare Executive***** oraz, w nieco mniejszym stop niu, amerykaskie biuro Office of War Information****** zostay stworzone gównie  w celu prowadzenia w powizaniu z LCS wojny na sowa z Trzeci Rzesz. Ich credo  brzmiao: „Podej niemiecki umys przez dezinformacj oraz troskliwie podtrzymy  wan fikcj, obliczon na odwrócenie uwagi i odwoujc si do jego samolubnych, nielojalnych, indywidualistycznych motywów, kierujcych niemieckim onierzem i obywatelem". Ich gówn broni bya plotka, a waciwie pogld, e waluty nie mona zbombardowa, ale z pewnoci mona j zniszczy faszywymi informacjami. Ich celem byo „wbicie klina pomidzy faszystowskich przywódców a ludno oraz po gbianie zmczenia wojn i defetyzmu, przy uyciu wszelkich rodków, jawnych i taj nych..."  Ale sowa to nie pociski, a plotki to nie bomby. Nic nie wskazywao te na to, by 
Niemcy wahali si w swoim posuszestwie wobec Fuhrera, czy te by niemiecki onierz sab w determinacji odparcia inwazji. Autorzy „Neptuna" wiedzieli o po
PROLOG  15
* Zarzd Operacji Specjalnych. ** Dzia Operacji Specjalnych.
*•* Stanowisko autora w kluczowej dla nas sprawie jest niejasne: czy chodzi o granic wedug traktatu ryskiego z 1921 r, czy te moskiewskiego traktatu rozbiorowego z 1939 r. (przyp. T.K.).
—» Chodzi tu o spór, kto ma kierowa ruch em oporu wadza „Wolnej Francji , cz y tez obce siatki wywia dowcze (przyp. T.R.). ***** Zarzd Wojny Politycznej.
****** Biuro Informacji Wojskowych.
 wanych rónicach zda, jakie wystpiy pomidzy Hitlerem a jego generaami. Wie lu najwyszych oficerów niemieckiego Sztabu Generalnego naleao do „Schwarze Kapelle". Dotychczas ich spisek nie przyniós istotnych efektów, a Hitler nadal trzy ma w elaznym ucisku swoich generaów, naród niemiecki i cay kontynent euro pejski. Warto jednak byo rozpatrzy kady manewr, kady wysiek, bo bya to wojna totalna. Alianci zadali w swojej synnej a niektórzy dowódcy uwaali, e take niezbyt przemylanej proklamacji „Bezwarunkowej Kapitulacji", penej kapitula cji Niemiec, ale Niemcy nie mogy si podda bez walki. Operacja „Neptun" miaa si sta decydujc konfrontacj w wojnie, w której walczono do ostatniej kropli krwi. Tajna wojna towarzyszca tej operacji bya równie krwawa. Foot napisa pó niej: „Nic podobnego nie wydarzyo si wczeniej i prawdopodobnie nic podobne go ju nigdy si nie wydarzy, poniewa wszystkie okolicznoci wojny prowadzonej przez Hitlera byy jedyne w swoim rodzaju i wymagay od nas jedynych w swoim rodzaju reakcji".
Najwaniejsz z nich bya pita paszczyzna tajnej dziaalnoci proponowanej w ra mach planu „Jael" dezinformacja. Naleaa ona do obowizków LCS, a jej szczegól nym celem byo dostarczanie nieprzyjacielowi otwartymi kanaami,  "przez  najwysze dowództwo si alianckich, setek, a moe tysicy fragmentarycznych danych, które zebrane przez suby wywiadowcze nieprzyjaciela tworzyy wiarygodny i moliwy  do przyjcia, ale faszywy obraz alianckich planów wojskowych. Biuro LCS udosko nalio sztuk dezinformacji w czasie swoich wczeniejszych operacji. Teraz plan „Jael" powinien przekona Hitlera, e alianci zamierzaj zaatakowa jego siy nie w Nor mandii, lecz w jakim innym punkcie Francji. To dezinformacja miaa zdecydowa o losach „Neptuna". Biuro LCS miao wykorzysta kad metod w czasie niezwykle dokadnie zaplanowanej kampanii rodków specjalnych, by dostarczy t fikcj wprost na biurko Hitlera. rodkami specjalnymi byy plotki, usugi podwójnych, a nawet potrójnych agentów, wykorzystywanie karier i reputacji synnych generaów, powi canie w ofierze wasnych ludzi w czasie operacji wojskowych i tajnych, rozgrywki  w eterze, tworzenie fikcyjnych armii, manipulowanie ruchem oporu, a take „Schwarze Kapelle". Mówic w skrócie, nie wolno byo pomin niczego w staraniach zmierzaj cych do przekonania Niemców, e inwazja odbdzie si w innym czasie i miejscu ni rzeczywicie planowano.
Ludzie, którym powierzono to z pozoru niewykonalne zadanie, mieli oczywicie swój wasny punkt widzenia. Wydawao si, e jedynym czynnikiem, który ich czy   bya klasa spoeczna. Dezinformacja, podobnie jak wywiad, bya domen ludzi dobrze urodzonych. Szef LCS, pukownik Bevan, by ziciem hrabiego Lucana i wnukiem zao yciela Barcla/s Bank. Zastpca Bevana i autor planu „Jael", pukownik sir Ronald Evelyn Leslie Wingate, by synem Wingate'a Paszy z angielskoegipskiego Sudanu i kuzynem zarówno synnego Lawrence'a z Arabii, jak i Wingate'a birmaskiego*. Inni czonkowie LCS i zwizanych z tym biurem tajnych agencji byli finansistami, politykami, dyploma tami, naukowcami, pisarzami, artystami ludmi z Londynu, Waszyngtonu, basenu Morza ródziemnego, Indii i Azji PoudniowoWschodniej, majcymi odpowiednie po
 
16 PROLOG 
 wizania i talent w posugiwaniu si rodkami specjalnymi. Ponad nimi wszystkimi sta sam Churchill. Wingate pisa póniej, e „...to wszystko byy pomysy Churchilla. To jego sia, jego wspaniaa wyobrania i jego wiedza techniczna leay u podstaw wszel kich planów i koncepcji". Churchill uwielbia sprawdza i doradza LCS, a by mistrzem tego, co póniej nazwano „planem gry". Jeden z amerykaskich czonków LCS, pu kownik William H. Baumer, tak póniej komentowa trudnoci i implikacje etyczne,  jakie przypady w udziale ludziom uprawiajcym t gr:
Patrzc wstecz na to wszystko, Bevan i jego chopcy byli wyjtkowo sprytni. Wiedzieli  dokadnie kiedy i gdzie gra na furii Hitlera, a doskonale zdawali sobie spraw, e gdyby to, co robili ujrzao wiato dzienne w latach póniejszych, wszyscy okryliby si hab.
Wowym czasie mieli jednak do tego podejcie czysto akademickie. Grali o najwysze staw ki, jakie mona sobie wyobrazi i nie mieli czasu na okazywanie wraliwoci. Wiedzieli, e  po prostu nie mog przegra, bo gdyby tak si stao, i oni, i Wielka Brytania strac wszyst ko. Ich celem byo zmuszenie Hitlera, by lata w kóko jak mucha. By to niebezpieczny
biznes, poniewa yli chwil i nigdy nie wiedzieli, kiedy ich dziaalno zostanie ujawnio na, a wraz z ni wszystkie sprawy, które pragnli ukry.
 W podziemiach Westminsteru znajdowaa si szczególna tablica. Umieszczono j  tam w odpowiedzi na ewentualn krytyk, która by moe bya nieunikniona, gdyby  opinia publiczna dowiedziaa si w jakie pidziesit lat po wojnie o istnieniu tej supertajnej agencji. Na tablicy widniay sowa sir Gameta Wolseleya, byego dowód cy armii brytyjskiej, który w 1869 roku napisa w swoim Podrczniku onierza:
Jestemy wychowywani tak, by za dyshonor uwaa zdobycie czegokolwiek przez fasz (...) b dziemy i dalej w przekonaniu, e szczero jest najlepsz polityk, a prawda zawsze w kocu kiedy wygrywa. Te przemie sentymenty bardzo adnie wygldaj w dziecicym zeszycie, ale czowiek, który postpuje zgodnie z nimi niech lepiej na zawsze schowa do pochwy swój miecz.
Byo jasne, e Churchill i LCS nie powstrzymaj si przed niczym, by zapewni operacji „Neptun" element tajemnicy i zaskoczenia. Nawet kryptonim „Jael", wybra ny przez Churchilla dla operacji specjalnych i dezinformacyjnych towarzyszcych „Neptunowi", mia w sobie co z ich przebiegoci, determinacji i braku litoci. Jael  bowiem jest postaci z Pieni Debory ze Starego Testamentu; bya to kobieta, która popenia najczarniejsz zdrad w tej dugiej, mrocznej kronice. Pie opowiada o tym,  jak prorokini Debora opracowaa wraz z dowódc armii izraelskiej, Barakiem, plan zwycienia Jabina, króla Chasoru, i dowódcy kananejskiego Sisery, który przez dwadziecia lat rzdzi Izraelitami dziki „dziewiciuset elaznym rydwanom". Plan uda si i Sisera zosta podstpnie zwabiony do udziau w bitwie pod gór Tabor na równinie Esdraelon. Nieba zesay ulewne deszcze i rydwany Sisery ugrzzy w bo cie. „Barak zszed wic z góry Tabor, a dziesi tysicy ludzi za nim. Wówczas Pan porazi przed Barakiem ostrzem miecza Siser, wszystkie jego rydwany i cae wojsko. (...) Cae wojsko Sisery pado pod ostrzem miecza i aden z mów nie uszed"*.
PROLOG  17
* Biblia Tysiclecia. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, wyd. III, PoznaWarszawa 1990, Ksiga Sdziów 4.1216.
Sam Sisera ocala i uciek piechot z pola bitwy. Kiedy jednak usiowa dotrze do Kanaanu, trafi do obozu Chebera, Kenity, którego tego dnia nie byo w domu. ona Chebera, Jael, przywitaa gocia serdecznie. Sisera by przekonany, e midzy Kana nejczykami a Kenitami panowa pokój, poprosi wic kobiet, by daa mu co do je dzenia i pozwolia odpocz. Jael zgodzia si, wic wyczerpany walk i ucieczk  Sisera uoy si na jej ou. Jael przyniosa mu mleka koziego i obiecaa pilnowa  wejcia do namiotu. Gdy jednak Sisera gboko zasn „...wzia palik do namiotu, uchwycia mot w rk i zbliajc si cicho do niego, przebia jego skro palikiem, tak  e ten utkwi w ziemi"*. Tak zakoczyo si panowanie Kananejczyków nad Izraelita mi. Teraz plan oznaczony kryptonimem „Jael" mia pomóc aliantom w obaleniu Hitlera.
Spotkanie LCS grudniowego poranka 1943 roku nie trwao dugo. Jego celem  byo jedynie odczytanie i zatwierdzenie ostatniego projektu planu „Jael" przed wy saniem go do zatwierdzenia przez Komitet Poczonych Szefów Sztabów w Wa szyngtonie, który by najwysz rad wojenn aliantów. Bya to waciwie formal no, poniewa plan „Jael" zosta ju zatwierdzony przez Churchilla, Roosevelta i marszaka Józefa Stalina w 1943 roku w Teheranie jako ogólna polityka dezinfor macyjna Wielkiej Koalicji. Zanim jednak uczestnicy spotkania opucili sal, omó  wiono jeszcze spraw kryptonimu. Nazw dla planu wybrano waciw, jednak po dyskusjach zdecydowano, e naley j zmieni. Kilka dni wczeniej w Teheranie, opisujc specjalne rodki przewidywane planem „Jael", Churchill wygosi uwag, która miaa przej do historii:
W czasie wojny prawda staje si tak cenna, e powinna by chroniona przez straników kamstw.
Nazw planu zmieniono wic z „jael"  na „Bodyguard"**, a maskotk planu, który  póniej porównywano z koniem trojaskim, staa si figurka penego gracji, ale i prze  biegoci fauna, ustawiona na rodku stou konferencyjnego LCS.
Spotkanie zakoczyo si i pracownicy agencji wykonawczych LCS rozjechali si do swoich biur, by zacz tam stosowa te sporód rodków specjalnych, które mogy  pomóc najlepszym modym ludziom z armii alianckich dosta si na brzeg i tam pozosta w czasie pierwszych, burzliwych godzin „DDay". Nikt nie by pewny  sukcesu operacji „Bodyguard" do momentu, w którym „Neptun" wyjdzie z morskich odmtów. Nikt nie móg by pewien, czy cechy ucielenione w taczcym faunie oka  si przydatne w zaskoczeniu przeciwnika w dniu 6 czerwca 1944 roku. Jeden z auto rów operacji „Neptun", genera sir Frederick Morgan, stwierdzi póniej, parafrazu  jc nieco sowa Wellingtona po Waterloo:
To miao by zrobione na styk, cholernie na styk    tak na styk, jak nic innego, co zdarzyo ci   si widzie w yciu.
 
19381942
Na najwyszym poziomie pracy tajnych sub w wielu przypadkach autentyczne  wydarzenia byy w kadym wzgldzie równe najbardziej fantastycznym pomysom z romansów czy melodramatów. Intryga w intrydze, spisek i przeciwdziaanie, for tel i zdrada, podstp i oszustwo, prawdziwy agent, faszywy agent, podwójny agent. Zoto i stal, bomba, sztylet i pluton egzekucyjny przeplatay si w wielu struktu rach tak zawikanie, e wydaje si to niewiarygodne, cho byo prawdziwe. Szef i najwysi oficerowie Secret Service szaleli w tych podziemnych labiryntach i wyko nywali swoje zadania z zimn i cich pasj.
Winston Churchill 
 
Ultra"  W sierpniowe wito Bankowe 1938 roku niebo nad Londynem byo czyste, jasnob kitne, ale powietrze duszne, a zaklinacze pogody politycznej i meteorologicznej zapowiadali burz z piorunami na wschodzie, za kanaem La Manche. Co zowro giego unosio si nad ca Europ, ale przed siedzib premiera na Downing Street pod numerem dziesitym nie zbiera si jednak nerwowy tum nieomylna oznaka zbli ajcych si kopotów. Byo to jedno z najwaniejszych wit w Wielkiej Brytanii i wszystko byo zamknite. Ludzie wypoczywali na plaach, na wsi i w parkach miej skich. Cisz wypoczynku zakócay chyba tylko odgosy meczu krykieta druyn Chel tenham i Haileybury.
Byli jednak ludzie, którzy wyczuwali zbliajc si burz. Jednym z nich by Win ston Churchill, który w swojej mowie do wyborców w Essex stwierdzi: „Trudno nam dzisiaj, w tym staroytnym lesie Theydon, którego nazwa pochodzi z czasów Norma nów tutaj, w samym sercu spokojnej, praworzdnej Anglii (...) [zrozumie], e stan Europy i wiata powoli, ale bez ustanku zmierza do punktu kulminacyjnego, i po  wstrzymywa ju tego nie mona" . Ostrzega, e „okrutne wanie sroyy si w Euro pie", a w Niemczech „postawiono w stan gotowoci stupidziesiciotysiczn ar mi". Temperament ówczesnych Brytyjczyków spowodowa jednak, e „The Times" powici mowie Churchilla tyle samo miejsca, co informacji o niepowodzeniu wie lebnego J.S. Crole'a w otwar tym turnieju  bowls w Bournemouth, i nieco mniej ni na  wiadomo, e we wtorek lord Runciman wyjedzie do Pragi i Berlina jako szef misji dyplomatycznej, której zadaniem byo zapobieenie wybuchowi wojny pomidzy  Niemcami a Czechosowacj.
 
22 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942 
samolotów, ile okrtów podwodnych? Jakie miay zapasy stali i ropy naftowej? Kogo sobie wybior na sprzymierzeca? Jak postpi Rosja i Ameryka?
Brytyjscy mowie stanu od dnia zakoczenia I wojny wiatowej nie odczuwali rów nie wielkiej potrzeby uzyskania wiarygodnych danych wywiadowczych o Niemczech. Dlatego wanie w tamten weekend pukownik Stewart Menzies siedzia za swoim biur kiem w centrali brytyjskiego wywiadu, która miecia si na cichej uliczce Broadway, niedaleko katedry westminsterskiej. Menzies mia wtedy czterdzieci osiem lat, by za stpc szefa MI6 i szefem sekcji niemieckiej wywiadu wojskowego przy Ministerstwie  Wojny. W zwizku z zajmowanymi stanowiskami by odpowiedzialny za nadzorowa nie zbierania informacji wywiadowczych o zamiarach Hitlera oraz sile i rozlokowaniu  Wehrmachtu. Sam fakt, e Menzies w ogóle przyjecha w witeczny weekend do biura, wiadczy o zagroeniu. Wiele a by moe nawet wszystko zaleao od moliwoci zdobycia przez MI6 informacji o zamiarach Hitlera. Cigy strumie danych wywia dowczych o sytuacji politycznej i wojskowej Trzeciej Rzeszy dociera do Menziesa z wielu rónych róde, z których jednym by admira Wilhelm Canaris szef Abwehry. Ale plotki z podoficerskiej mesy bo stamtd pochodzia wikszo informacji nie wystar czay, jeeli rzd brytyjski mia by szybko i dokadnie informowany o tajnych decy zjach Hitlera. Istniaa tylko jedna pewna metoda pozyskiwania danych, które byy Bry tyjczykom potrzebne: kryptoanaliza staroytna sztuka przechwytywania i amania szyfrów stosowanych przez przeciwnika w tajnej korespondencji.
Brytyjczycy ju od wielu lat z powodzeniem przechwytywali i rozszyfrowywali niemieckie telegramy wojskowe, dyplomatyczne i handlowe. Poniewa jednak Hitler  zdawa sobie spraw ze znaczenia zachowania tajnoci, w 1934 roku rzd niemiecki zacz stosowa nowy system szyfrowania. Brytyjski MI6 prowadzi na caym wie cie dziaania w celu wykrycia tego systemu. Teraz, po czterech latach, wydawao si, e Menzies posiada informacje, których MI6 tak dugo szuka.
Poszukiwania rozpoczy si, gdy mjr Francis Foley, rezydent MI6 w Berlinie (zna ny pod subowym kryptonimem „1200") dowiedzia si, e armia niemiecka prowadzi eksperymenty z now maszyn do szyfrowania o nazwie „Enigma". Foley przekaza t informacj szefowi MI6, admiraowi sir Hughowi Sinclairowi, który z kolei poleci Menziesowi dowiedzie si, co waciwie wiadomo o tej maszynie. Ludzie Menziesa odkryli, e „Enigma" zostaa wynaleziona przez Holendra z Delft, Hugo Kocha, który  opatentowa j w padzierniku 1919 roku w Hadze jako „tajn maszyn do pisania". Koch zaoy przedsibiorstwo w celu dopracowania i produkcji swego wynalazku, ale nie by w stanie zbudowa maszyny i scedowa swoje patenty na Artura Scherbiusa, inyniera i wynalazc zamieszkaego w Berlinie. Scherbius zbudowa wedug planów Kocha maszyn, któr nazwa „Enigma" na podstawie utworu  Wariacje „Enigma"  sir  Edwarda Elgara, który opisa swoich przyjació szyfrem muzycznym. Wykonana przez Scherbiusa prymitywna rotacyjna maszyna szyfrujca zostaa po raz pierwszy wysta  wiona publicznie w 1923 roku na Kongresie Midzynarodowego Zwizku Pocztowego.  W 1924 roku poczta niemiecka uywaa „Enigmy" do wymiany ycze z Kongresem. Informacja ta zostaa opublikowana w amerykaskim „Radio News", a sama maszyna zostaa opisana w ksice o maszynach do szyfrowania, autorstwa Siegfrieda Turkela dyrektora naukowego wiedeskiego instytutu kryminologu. Wedug broszury opubli kowanej w jzyku angielskim, maszyna zostaa pierwotnie zaprojektowana z myl  o ochronie tajemnic handlu, a nie wojny. Broszura zawieraa nastpujce stwierdzenie:
,ULTRA"    23
^Naturalne wcibstwo konkurentów natychmiast natrafia na przeszkod w postaci maszyny, która pozwala na zachowanie wszystkich dokumentów a przynajmniej ich istotnych czci w cakowitej tajemnicy, bez ponoszenia jakichkolwiek godnych  wzmianki kosztów. Jedna dobrze zachowana tajemnica moe zrekompensowa cako  wity koszt zakupu maszyny..."
Przedsibiorstwo Scherbiusa nie przynosio jednak oczekiwanych zysków, waci ciel sprzeda wic patenty „Enigmy" innej firmie. W tym samym czasie Hitler zdoby  wadz, Wehrmacht przezbraja si i reorganizowa, a niemieccy generaowie prze czesywali laboratoria i warsztaty w poszukiwaniu nowej maszyny szyfrujcej, która mogaby chroni ich tajemnice. Przeprowadzenie oceny „Enigmy" powierzono pk. Erichowi Fellgiebelowi, który mia w przyszoci zosta dowódc cznoci niemiec kiej armii i najwyszego dowództwa. Wany jest take fakt, e Fellgiebel sta si pó niej jednym z najaktywniejszych konspiratorów „Schwarze Kapelle".
Gdy Fellgiebel rozpoczyna swoje eksperymenty z „Enigma", maszyna znika ju ze sklepowych póek. Fellgiebel oceni urzdzenie jako niedrogie, trwae, atwe do przeno szenia, proste w obsudze, w naprawie i zapewniajce obfito moliwoci szyfrowa nia. Najwaniejsz cech maszyny bya jednak jej odporno na najbardziej zaawanso  wane ataki kryptologów. Przechwycenie maszyny przez wroga nie miao wikszego znaczenia, bya bowiem bezuyteczna bez znajomoci procedury szyfrowania. Uznano  wic, e „Enigma" pod kadym wzgldem spenia potrzeby Wehrmachtu.
Dokadnie taki by zasób informacji MI6 o tajemniczej maszynie, przynajmniej do momentu, gdy rezydent MI6 w Pradze, mjr Harold Lehrs Gibson, zgosi, e polski  wywiad, który wspópracowa z MI6 przeciwko Rosjanom i Niemcom, jest take za interesowany „Enigma". Wydzia BS 4 polskiego Sztabu Gównego, który zajmowa si kryptologi, zakupi legalnie handlow wersj „Enigmy", a polskim kryptologom, pracujcym pod kierownictwem dwóch wybitnych polskich matematyków, M. Re  jewskiego i H. Zygalskiego, udao si rozwiza niektóre problemy matematyczne zwizane z rozszyfrowywaniem przekazów. Raport Gibsona wywoa podniecenie w  brytyjskich subach kryptologicznych, poniewa Polacy znani byli ze swego dowiad czenia w amaniu szyfrów. Umiejtno czytania rosyjskich szyfrów umoliwia Pola kom zwycistwo w polskobolszewickiej wojnie 1920 roku*, która zatrzymaa pierw sze znaczce uderzenie komunizmu po I wojnie wiatowej. Ale Polacy amali szyfry  "Enigmy" metodami matematycznymi, a nie mechanicznymi, i eksperymentowali je dynie na modelu handlowym maszyny, który Niemcy najprawdopodobniej zmodyfi kowali i ulepszyli na uytek Wehrmachtu**.
Francuzi byli pierwszymi, którym udao si zama wersj wojskow. Zamiast jed nak stosowa metod prób i bdów analizy matematycznej, posuyli si zdrad. Genera Gustave Bertrand, wysoki oficer „2 bis" francuskiego biura kryptologiczne 8°, zanotowa, e latem 1937 roku do francuskiej ambasady w Bernie zgosi si jaki Niemiec, który zaofiarowa Francji swoje usugi w walce z Trzeci Rzesz. Przedsta  Vv " si jako oficer Forschungsamtu, gównego niemieckiego biura kryptologicznego, <* swoje motywy okreli jako ideologiczne. Jego oferta zostaa przekazana pukowni kowi Louisowi Rivetowi z „2 bis". Pocztkowo Francuzi przypuszczali, e Niemiec,
 
24 RODKI SPECJALNE   POCZTKI, 19381942 
któremu nadano kryptonim „ródo D", jest prowokatorem, wysanym w celu zde maskowania ich prawdziwej roli w Szwajcarii i pozbawienia ich statusu i przywile  jów dyplomatycznych. Rivet stwierdzi jednak, e moe to by „jedna szansa na milion" i wysa do Berna kapitana Navarre'a z „2 bis". Po duszym przesuchaniu „róda D" Navarre stwierdzi, e „motywem zdrajcy jest chciwo", odkry jednak  przy okazji, e „niemieccy technicy opracowali zupenie nowy aparat do szyfrowania i rozszyfrowywania informacji".
Navarre otrzyma rozkaz przekazania Niemcowi „skromnej rekompensaty i przy rzeczenia mu hojniejszej zapaty", gdyby udao mu si na nastpne spotkanie przy  wie próbki tekstów opracowanych na nowej maszynie. „ródo D" przeszed jed nak oczekiwania. Podczas nastpnego spotkania z Navarre'em, tym razem w maej kawiarence w Brukseli, przedstawi on Francuzowi „tajn instrukcj obsugi maszy ny" oraz tekst w wersji zwykej i zaszyfrowanej. Orygina instrukcji zwrócono Niem cowi nastpnego dnia, wraz z czci przyrzeczonej „hojniejszej zapaty". Reszt pie nidzy mia otrzyma przez Bruksel i Berno pod warunkiem, e „francuscy technicy  odpowiedzialni za badanie danych stwierdz, e s one zadowalajce".
Navarre wróci potem do Parya, a Bertrand móg na podstawie danych dostar czonych przez „ródo D" zamówi replik „Enigmy" we francuskoamerykaskiej fabryce kas sklepowych pod Paryem. Co wicej jeeli oczywicie francuskie prze kazy s wiarygodne „ródo D" zacz informowa „2 bis" o zmianach w kluczu,  wprowadzanych co miesic przez Wehrmacht w celu uniemoliwienia zamania szy frów. Mówic w skrócie, Francuzi mogli odczytywa najtajniejsze szyfry niemieckie, co stanowio niezwykle doniose osignicie. Ich moliwoci byy jednak cile uza lenione od informacji przesyanych przez „ródo D".
Brytyjski atak wywiadowczy na „Enigm" mia odmienny przebieg. W czerwcu 1938 roku Menzies otrzyma wiadomo, która miaa okaza si najwaniejsz infor macj w historii wywiadów II wojny wiatowej. I tym razem wiadomo przysza z Pragi od Gibsona, który pisa, e wanie wróci z Warszawy, gdzie polski wywiad skontaktowa go z polskim ydem, który zaproponowa MI6 sprzeda swej wiedzy  na temat „Enigmy". Ryszard Lewiski* (nieprawdziwe imi i nazwisko) pracowa  w jednej z berliskich fabryk, wanie tej, gdzie produkowano t maszyn. Zosta jed nak wyrzucony z Niemiec ze wzgldu na wyznanie, a po powrocie do Polski zaintere sowaa si nim ambasada brytyjska w Warszawie. W czasie rozmowy z Gibsonem Lewiski poda swoj cen: dziesi tysicy funtów, brytyjski paszport oraz pozwole nie na zamieszkanie we Francji dla siebie i ony. Lewiski nie chcia zamieszka w Wiel kiej Brytanii, bo nie mia tam adnych krewnych ani znajomych. Twierdzi, e jego
ULTRA"    25
* Wersja o Lewiskim jest zmylona. Polski znawca problemu, dr Wadysaw Kozaczuk, pisze: „Sporo jest te podobnych znaków zapytania, jeli chodzi o kontakty polskobrytyjskie. W jednej z obszernych, wydanych niedawno prac, powiconych m.in. Enigmie, brytyjski autor utrzymuje [chodzi wanie o Browne'a], e ju latem 1938 r. udali si w specjalnej misji do Polski dwaj czoowi kryptolodzy angielscy, Alfred D. Knox i Alan M. Turing. Ich rozmówc w Warszawie nie by jednak oficjalny przedstawiciel polskiego Biura Szyfrów, ale  jaka mityczna posta, wystpujca w ksice jako «inynier Lewinski». (...) 1 cnoc mona przypuszcza, e autorzy powtarzaj, by moe, wersje rozpowszechnione w latach wojennych wsrod pracowników Bletchley  dla ukrycia faktycznego róda, to jest polskiego BS 4, to nie sposób potraktowa tych znieksztace inaczej ni  jako chci przypisania sobie przez stron brytyjsk autorstwa rozwizania fcmgmy . Wadysaw Kozaczuk: W  krgu Enigmy, Warszawa 1986, str. 157 (przyp. T.R.)
 wiedza na temat „Enigmy" jest wystarczajca do zbudowania repliki maszyny. Potra fi te narysowa schematy jej najwaniejszej czci skadowej skomplikowanych ukadów elektrycznych w kadym z bbnów.
Po otrzymaniu tej wiadomoci Menzies by bardzo podniecony, nie zapomnia jed nak o ostronoci. Byo mao prawdopodobne, aby czowiekowi bdcemu w posia daniu tak istotnych informacji po prostu pozwolono wyjecha z Niemiec. Menzies podejrzewa, e Lewiskiego przysano, aby skierowa brytyjskie biuro kryptologicz ne w lepy zauek, i nie chcia podejmowa adnych dziaa bez opinii specjalistów  w dziedzinie kryptologii. Kiedy jednak specjalici przyjrzeli si danym technicznym przysanym przez Gibsona i stwierdzili, e informacje wygldaj na prawdziwe, Men zies zdecydowa si wysa dwóch z nich do Warszawy, aby przeprowadzili rozmo  wy z Lewiskim. Eksperci zostali wezwani do Menziesa w celu omówienia misji, i wa nie dlatego spdzi on ten pamitny, witeczny weekend w Londynie.
Spotkanie odbyo si w biurze Menziesa. Na uczestników spoglda z portretu pa tron gospodarza, zmary król Edward VII, ubrany w tweedowe ubranie i kapelusz my liwski, ze strzelb w jednej rce i wizk cietrzewi w drugiej. Jednym z goci by Alfred Dilwyn Knox czoowy brytyjski kryptolog. Towarzyszy mu Alan Mathison Turing mody, tgi mczyzna o zamylonym wygldzie i opinii wybitnego specjalisty w dzie dzinie logiki matematycznej. Menzies poinformowa obu, e ich zadaniem bdzie uda si do Warszawy, przeprowadzi wywiad z Lewiskim i zbada stan jego wiedzy. W ra zie stwierdzenia, e pozyskane informacje s prawdziwe, Gibson mia pomóc im w wy  wiezieniu Polaka i jego ony do Parya, gdzie oboje mieli zosta umieszczeni pod opiek  tamtejszego rezydenta MI6, komandora Wilfreda Dunderdale'a, znanego pod krypto nimem „2400". Tam Lewiski pod ich nadzorem mia odtworzy „Enigm".  W chwil potem Knox i Turing wsiadali do „Zotej Strzay" na dworcu Victoria,
a po czterdziestu omiu godzinach byli ju w Warszawie.
Stanowili par tragicznych geniuszy. Alfred Knox by starszy „wysoki chudzie lec, niesforne czarne wosy, a jego oczy schowane za okularami patrzyy w zamyle niu gdzie daleko std". By synem biskupa Manchesteru, mia te dwóch równie utytuowanych braci: Jego Eminencja Ronald Knox by teologiem katolickim i papie skim praatem, pracowa jako kryptolog przy Admiralicji w czasie I wojny wiatowej; drugi brat, E.V. Knox, by przez siedemnacie lat redaktorem naczelnym pisma "Punch". Alfred Knox otrzyma stypendium królewskie w Eton (King's Scholar) i zo sta kapitanem szkoy. Po otrzymaniu pierwszej nagrody z matematyki poszed, jak   wszyscy inni etoczycy, do King's College w Cambridge. W czasie I wojny wiatowej pracowa w biurze kodów i szyfrów Admiralicji, tzw. „Pokoju 40". Mówiono, e jego pierwszym sukcesem byo zamanie, w czasie kpieli, trzyliterowego niemieckiego kodu flagowego. Bra take udzia w epizodzie z telegramem Zimmermanna*, który  spowodowa przystpienie Stanów Zjednoczonych do wojny. Po wojnie pozosta przy  kryptologii, przechodzc do Rzdowej Szkoy Kodów i Szyfrów Ministerstwa Spraw ^granicznych (Foreign Office's Government Code and Cipher School GC&CS). W cza sie II wojny wiatowej miecia si ona w wielkiej, ponurej wiktoriaskiej posiadoci
 
26 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942 
Bletchley Park na przedmieciu Bletchley, pooonym okoo 80 km od Londynu.  W GC&CS Knox zademonstrowa swój geniusz, koczc wielk prac swego przyja ciela i mentora, prof. Waltera Headlama, tumaczeniem siedmiuset wersów Heronda sa, greckiego poety z III wieku p.n.e. Pracujc z rkopisem Headlama i oryginalnym papirusem, znalezionym w Fajum pod koniec XIX wieku, Knox zakoczy tumacze nie w cigu omiu lat. By to ogromny wysiek kryptologiczny i literacki. To wanie poczenie analizy matematycznej z erudycj spowodowao, e umys Knoxa nie mia sobie równych w sztuce amania szyfrów.
Jego asystent, Alan Turing, by najprawdziwszym a przy tym ekscentrycznym geniuszem matematycznym. Turing ukoczy szko Sherborne w Dorset, a póniej odby studia pierwszego i drugiego stopnia z logiki matematycznej w King's College. Nastpnie uczy si w Instytucie Studiów Zaawansowanych w Princeton pod kierun kiem samego Einsteina. Jeszcze w Princeton proponowano mu stanowisko asystenta profesora Johna von Neumanna, twórcy pierwszego amerykaskiego komputera. Turing wola jednak powróci do Wielkiej Brytanii, gdzie zosta asystentem Knoxa  w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. Tutaj wanie, w tajemnicy, zacz zgbia tajniki kryptologii. Nie porzuci jednak swoich bada. Turing by jednym z pionierów teorii komputerowej, dugo te fascynowa si koncepcj „maszyny uniwersalnej" nie komputera, a maszyny, która po dostarczeniu waciwych instrukcji moga nala dowa inn. Turing uj t koncepcj wasnymi sowami: „Sonet napisany przez ma szyn najlepiej oceni inna maszyna".
Jego przyjaciele twierdzili, e stworzenie takiej maszyny nie jest moliwe. Musia aby by tak dua jak katedra w. Pawa czy budynek Capitolu; wymagaaby utwo rzenia nowych uniwersytetów, zajmujcych si wycznie szkoleniem techników do  jej obsugi; wymagaaby wicej energii, ni mogyby wyprodukowa generatory na zaporze Boulder. Nic jednak nie byo w stanie odwie Turinga od raz przyjtych teo rii. Napisa kilka znaczcych prac, z których jedna, wedug nekrologu w  The Times, zapewnia mu „trwae miejsce w logice matematycznej". Turing nigdy nie opowiada (poza nielicznym gronem przyjació z pracy), w jaki sposób jego teorie mog znale zastosowanie w kryptologii. Jego matka tak jednak napisaa we wspomnieniu o synu: „W odpowiedzi na moje pytanie dotyczce zastosowania matematyki do celów prak tycznych, Alan wspomnia o czym, nad czym pracowa, co mogo mie warto dla  wojska. Nie poda adnych szczegóów. Poniewa jednak mia pewne skrupuy doty czce zastosowania jakiegokolwiek urzdzenia tego typu [do celów wojskowych], konsultowa si ze mn na temat aspektów moralnych".
Niezalenie jednak od caej swojej inteligencji, skrupuów i marze, Turing potrafi  by dziwaczny i dziecinny. Co wieczór sucha w BBC radiowego programu dla dzieci „Toytown" („Miasteczko zabawek") o baranku Lanym, rozmawiajc w tym czasie przez telefon z matk, zamieszka w innym miecie, z któr omawia wszystkie przy gody bohaterów serialu. Podczas pracy w Bletchley zosta kiedy aresztowany przez funkcjonariusza policji w Buckinghamshire, który natkn si na Turinga maszeruj cego wiejsk drog w masce gazowej. Ten wyjani policjantowi, e cierpi na katar  sienny, a filtr maski zatrzymuje pyki kwiatowe. Po wybuchu wojny Turing kupi za  wszystkie rodzinne pienidze srebrne sztabki, zakopa je i... zapomnia gdzie. Listy  do przyjació pisa szyfrem wybijanym na tamie, którego nikt nie potrafi odczyta. Uprawia biegi dugodystansowe czasami przybiega na konferencje w Minister
,ULTRA"  27 
stwie Spraw Zagranicznych w Londynie wprost z odlegego o 80 kilometrów Blet chley, w starym flanelowym ubraniu, z budzikiem zawieszonym na sznurku prze  wizanym dwukrotnie wokó kamizelki. Mia „wosy, ubrania i zwyczaje dzikusa" i wykazywa tendencje do zapominania si w „dugich, denerwujcych okresach ci szy, przerywanej rechotem", które „potwornie denerwoway jego najbliszych przy  jació" By jednak niekwestionowanym geniuszem. Sir Geoffrey Jefferson, który za proponowa przyjcie Turinga do jednego z najznamienitszych towarzystw nauko  wych Royal Society, uwaa go za „tak niewychowanego w sprawach doczesnych, tak dziecinnego, tak niekonwencjonalnego, tak niekonf ormistycznego, tak nieobecne go mylami... e by kim w rodzaju Shelleya nauki".
Do misji w Warszawie rzeczywicie wyznaczono ludzi niezwykych. Do pierwsze go spotkania doszo w Muzeum Marii SkodowskiejCurie. Panowie prowadzili roz mow spacerujc wzdu brzegu Wisy, w drodze do mieszkania Lewiskiego w dziel nicy ydowskiej. Lewiski by tu po czterdziestce, niady, szczupy i zgarbiony. Komandor Dunderdale mówi póniej, e przypomina mu „kruka dziobicego aba kus". Knox i Turing wiedzieli ju wtedy sporo o „Enigmie". Interesowao ich przede  wszystkim, jakie Niemcy wprowadzili modyfikacje, jakie stosowano procedury szy frowania oraz które z niemieckich urzdów korzystay z maszyny. Byo oczywiste, e Lewiski duo wiedzia i móg odpowiedzie na te pytania. Knox i Turing zalecili Menziesowi przyjcie oferty. Wkrótce wszystko zaatwiono i Lewiski z on, podró ujcy na brytyjskich dokumentach przez Gdyni i Sztokholm aby omin Niemcy zostali zabrani przez majora Gibsona i jego dwóch towarzyszy do Parya. Tam zna leli si pod opiek Dunderdale'a, który dziki swoim kontaktom z francuskim wy  wiadem otrzyma dla nich zezwolenie na pobyt, nie wyjawiajc przy tym, o waci  wie Lewiski robi we Francji.
Pod kierownictwem Dunderdale'a „Enigma" szybko nabieraa ksztatów. Lewi ski pracowa w mieszkaniu na lewym brzegu Sekwany, a stworzona przez niego ma szyna bya arcydzieem kopiowania. Pole drewnianej powierzchni obudowy wynosi o 150 centymetrów kwadratowych, a wysoko 45 centymetrów. Zostaa podczo na do dwóch elektrycznych maszyn do pisania. W celu zaszyfrowania tekstu, technik  musia jedynie zajrze do tabeli, wybra waciwy klucz w zalenoci od pory dnia, kolejnego dnia miesica, miesica kwartau, odpowiednio wczy maszyn i napisa tekst na maszynie podczonej do „Enigmy" z lewej strony. Impulsy elektryczne prze kazywane byy do zoonego ukadu elektrycznego na kadym z bbnów i do maszy n y do pisania podczonej z prawej strony „Enigmy". Gdy zaszyfrowany tekst docie ra do miejsca przeznaczenia, operator ustawia klucz na podobnej aparaturze zgod me z uwagami zawartymi w tekcie, pisa zaszyfrowany tekst na maszynie podczo neJ z lewej strony, a ta z prawej strony drukowaa tekst rozszyfrowany.
 
28 RODKI SPECJALNE   POCZTKI, 19381942 
 Wehrmachtu. Wprowadzano j take lub ju zostaa wprowadzona na wszystkich szczeblach dowodzenia, od najwyszego do szczebla puku. „Enigma" bya stosowa na do szyfrowania korespondencji Hitlera, marszaka Wilhelma Keitla, szefa Naczel nego Dowództwa Si Zbrojnych (Oberkommando der Wehrmacht OKW), szefa ope racyjnego tego sztabu, generaa Alfreda Joda, oraz podlegych mu komórek. Marsza ek Hermann Goring wykorzystywa „Enigm" jako gównodowodzcy Luftwaffe, a wielki admira Erich Raeder jako gównodowodzcy Kriegsmarine. Podobnie byo  w ich sztabach. „Enigmy" znajdoway si w wyposaeniu Ubootów i wielu mniej szych jednostek, którym grozio przechwycenie przez przeciwnika. Ewentualno taka nie stanowia jednak zagroenia, poniewa dostanie si maszyny w rce nieprzyjacie la nie umoliwiao jeszcze odczytania zakodowanych informacji. Pozwalaa na to je dynie znajomo systemu i procedur szyfrowania. W rezultacie Hitler zezwoli na sprzeda „Enigmy" Japonii, która wykorzystywaa j jako podstawow maszyn do szyfrowania korespondencji dyplomatycznej, a take w cznoci marynarki wojen nej. „Enigm" sprzedano take Wochom oraz Rumunii i Bugarii. Dla Menziesa naj  waniejszy by fakt, e admira Wilhelm Canaris z Abwehry take stosowa „Enigm"  w swoim gównym systemie cznoci, zwaszcza w korespondencji pomidzy Berli nem i Madrytem. Sam Canaris mia sta si gównym przeciwnikiem Menziesa w przy padku wybuchu wojny brytyjskoniemieckiej.
Zaufanie Hitlera do „Enigmy" byo zdecydowanie nieuzasadnione, poniewa za równo Polakom, jak i Francuzom udao si zama jej szyfry, a Brytyjczycy wyprodu kowali duplikat maszyny. Dokadno, z jak Lewiski odtworzy orygina, znalaza potwierdzenie, gdy Polakom udao si zdoby oryginaln „Enigm". Zostaa ona prze kazana kapitanowi Alastairowi Dennistonowi, oficerowi brytyjskich sub kryptolo igicznych, który specjalnie przyjecha po ni do Warszawy. W przeciwiestwie do Polaków, Brytyjczycy szybko zrozumieli, e rozszyfrowywanie tekstów nie moe opie ra si jedynie na pracochonnych i dugotrwaych operacjach matematycznych. Rze czywista warto danych wywiadowczych zaleaa od szybkoci, z jak mona je byo rozszyfrowywa i rozprowadza. W przeciwiestwie natomiast do Francuzów, Bry tyjczycy nie mogli polega na usugach zdrajcy dostarczajcego klucze do kodów. Naleao tutaj zaoy, e Niemcy bd pilnowa tych kodów jak oka w gowie, a gdyby nieprzyjacielowi udao si je przechwyci, zmiana kodów nie sprawiaa wik szej trudnoci. Jedynym sposobem na zdobycie tajemnic „Enigmy" byo wic wyko nanie innej maszyny, zdolnej do naladowania lub interpretacji pracy kadej z jej ty sicy oryginaów, które mogy by uywane przez Wehrmacht. Maszyna ta musiaaby  take ekstrapolowa cige zmiany procedur szyfrowania, wprowadzane bezustan nie przez kady z niemieckich sztabów, oraz by w stanie wykonywa niemal nie skoczon liczb oblicze matematycznych z prdkoci znacznie przekraczajc mo liwoci umysu ludzkiego. Maszyna taka istniaa jedynie w teorii tej samej, na której oparta bya koncepcja maszyny uniwersalnej Turinga. Czy jednak Turing i inni spe cjalici od amania szyfrów byli w stanie zbudowa tak maszyn? Czy zadanie takie miecio si w moliwociach ówczesnej technologii?
Zadanie przeprowadzenia mechanicznej penetracji „Enigmy" stanowio dla Kno xa, Turinga i innych ekspertów z GC&CS wyzwanie niemal ponad ich siy. O ile jed nak w okresie midzywojennym Wielka Brytania zaniedbaa wiele konwencjonalnych rodków obrony, lata trzydzieste naszego wieku charakteryzoway  s i  ogromnym po
„ULTRA"  29
stpem technicznym wynaleziono wtedy radar, radionamierzanie na falach krót kich, mikrofotografi, zaawansowane technologie cznoci, czno bezprzewodow. Przeprowadzono take pierwsze prace nad bomb atomow i pooono podwaliny  pod now nauk cybernetyk. Wadze podeszy wic do nowego problemu i wyma ga GC&CS z aprobat. Ministerstwo Spraw Zagranicznych uzyskao zamówienie na maszyn, wkrótce przygotowano te specyfikacje techniczne, które ju w ostatnim kwartale 1938 roku przekazano inynierom. Kontrakt uzyskao Brytyjskie Przedsi  biorstwo Maszyn Tabulacyjnych (British Tabulating Machin Company BTM)  w Letchworth, miasteczku pooonym niedaleko Bletchley. Firma BTM powierzya zadanie budowy „Bomby" jak nazwano maszyn Turinga dwunastoosobowemu zespoowi specjalistów, pracujcych pod kierownictwem gównego inyniera zaka dów, Harolda Keena. W cakowitej tajemnicy, która czciowo obowizywaa do 1974 roku, maszyna powoli nabieraa ksztatów i, wbrew pocztkowym obawom, nie bya  wcale tak wielka jak katedra w. Pawa czy budynek Capitolu. Bya to skrzynia koloru miedzi, o wysokoci okoo 2,4 m i takiej samej szerokoci u podstawy, ksztatem przy pominajca staromodn dziurk od klucza. Wewntrz obudowy znajdowao si urz dzenie niemoliwe do opisania. Keen stwierdzi, e nie by to komputer, ale „nie byo innej maszyny podobnej do tej. Bya unikatowa, zbudowano j wycznie w jednym celu. Nie bya te skomplikowan maszyn tabulacyjn, jakie czasami stosowano do amania szyfrów. Jej zadaniem byo naladowanie pracy obwodów elektrycznych «Enigmy», a tajemnica tkwia w wewntrznych wirnikach, których prac «Bomba» miaa imitowa".
Maszyna zostaa zainstalowana w Domku Nr 3 duym baraku pooonym pod drzewami parku Bletchley. Wkrótce potem rozpoczy si pierwsze próby operacyj ne. acuch stacji nasuchowych, zbudowanych przez rzd brytyjski na ckym wie cie, rejestrowa wszystkie wrogie i podejrzane depesze radiowe przeciwnika i przesy a je do Bletchley Park, gdzie wybierano sporód nich radiogramy szyfrowane na „Enigmie", przenoszono na tam i wprowadzano do „Bomby". Gdy tej udao si znale klucz stosowany do szyfrowania tych materiaów, wtedy kryptolodzy z Bletch ley mogli je rozszyfrowa.
 
30 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942 
24 lipca 1939 roku. rodki ostronoci okazay si jak najbardziej uzasadnione. Ju miesic póniej Niemcy zaatakowali Polsk i rozpocza si II wojna wiatowa. Po zajciu Warszawy i upadku rzdu polskiego, najwiksi specjalici w dziedzinie kryp tologii, zaangaowani w program „Enigma", zostali ewakuowani z Polski wraz z pol skim Sztabem Generalnym i brytyjsk misj wojskow pukownika Colina Gubbinsa. Po przekroczeniu polskiej granicy z Rumuni kryptolodzy zostali przejci przez MI6 i wysani zgodnie z wczeniejszymi ustaleniami do Chateau Vignolle, gdzie do czyli do sub francuskich. Gdyby nie podjte wczeniej rodki ostronoci, Niemcy  z pewnoci odkryliby, e Polakom udao si pozna tajemnice „Enigmy". Zaskakuj cy jest jednak fakt, e pomimo czciowej zdolnoci do odczytywania tajnych komu nikatów niemieckich, Polacy zostali cakowicie zaskoczeni niemieckim atakiem*.
Jednoczenie w Bletchley eksperymentowano z „Bomb". Pocztkowo wyniki maszyny byy niepewne, wydawaa te dziwne dwiki, jakby drutów migajcych  w rkach tysicy dziewiarek jednoczenie. Maszyn jednak szybko usprawniono i mniej wicej w okresie, gdy Niemcy przygotowywali si do ataku na Polsk, Brytyj czycy zaczli rozpracowywa „Enigm". Genera Francis de Guingand, ówczesny asy stent wojskowy ministra wojny Lesliego HoreBelishy, wspomina, e widzia japo ski komunikat radiowy, zaszyfrowany na „Enigmie" i przechwycony w poowie lata 1939 roku. Pocztkowe wyniki „Bomby" wydaway si raczej spraw przypadku ni oblicze. Maszyna okazaa si jednak czym wicej ni marzeniem szalonego wyna lazcy. Dziaaa. Po wkroczeniu Niemców do Polski, 3 wrzenia 1939 roku Wielka Bry tania i Francja ostatecznie wypowiedziay wojn „Herr Hitlerowi" i Trzeciej Rzeszy.  Wielka Brytania nie bya przygotowana do konfliktu, ale „Bomba" bya zdatna do uytku operacyjnego. Maszyna ta umoliwia zdobywanie najcenniejszych materia ów wywiadowczych II wojny wiatowej w ramach projektu „Ultra".
Pierwszym znaczcym komunikatem rozszyfrowanym przez „Bomb" bya wia domo Luftwaffe, nadana mniej wicej w kwietniu 1940 roku, gdy Hitler po odnie sieniu zwycistwa w Polsce przygotowywa swoje siy ldowe i morskie do inwazji na Belgi, Holandi i Francj. Frederick W. Winterbotham, dowódca dywizjonu, szef   wywiadu lotniczego w MI6, dokadnie pamita ten moment:
... stao si to, gdy mrone dni tej surowej zimy wanie ustpoway pierwszemu kwietnio wemu socu; wtedy wyrocznia w Bletchley przemówia, a Menzies przekaza mi cztery mae kartki papieru, [na kadym] znajdowa si krótki komunikat Luftwaffe. (...) Z punktu widzenia wywiadu ich warto bya niewielka, moe z wyjtkiem kilku danych administra cyjnych, ale dla chopców z Bletchley Park i Menziesa (..Jbyto magiczny garnek ze zoty mi monetami, znaleziony na kracu tczy. Sta si cud.
Cud ten oznaczono kryptonimem „Ultra", który ju kiedy, w bitwie pod Trafalga rem posuy jako okrelenie kodu admiralskiego. Teraz kryptonimem tym Brytyjczy cy (a póniej i Amerykanie) sygnowali dane wywiadowcze najwyszej klasy, pozyski  wane z odczytanych szyfrogramów. Tre pierwszych informacji „Ultra" bya mao istotna, ich znaczenie jednak doceniono od razu. Jeeli „Bombie" udao si spenetro
* Nie jest prawd, e Polacy zostali cakowicie zaskoczeni (przyp T. .).
ULTRA"  31
 wa korespondencj Góringa, to ile czasu potrzeba na rozszyfrowanie tajnej korespon dencji radiowej dowódców innych niemieckich si zbrojnych, szefa wywiadu Canari sa czy choby samego Hitlera? Oto Brytyjczycy weszli w posiadanie informacji pyn cych z samego serca najwyszego dowództwa armii niemieckiej. Jeeli program Ultra" speni pokadane w nim nadzieje, to z pewnoci stanie si broni o duym
znaczeniu w wojnie z Trzeci Rzesz. Menzies peni teraz obowizki szefa MI6. Tymczasow nominacj otrzyma w li
stopadzie 1939 roku, po mierci admiraa Hugha Sinclaira, który cierpia na chorob nowotworow. Admira Sinclair stary marynarz z okrtów podwodnych, by przez dziesi lat szefem MI6. Menzies nie móg by jednak pewien przyszoci, gdy jego pena nominacja spotkaa si z licznymi sprzeciwami równie ze strony Admiralicji. Tradycyjnie stanowisko to naleao do Marynarki Wojennej, a Menzies by onierzem si ldowych. Poza tym ostro krytykowano go za tzw. incydent Venlo, gdy dwóch szefów wydziaów MI6 zostao porwanych przez agentów niemieckich wkrótce po  wybuchu wojny. Póniej twierdzono take, e potencja intelektualny Menziesa nie  by wystarczajcy, aby móg on doceni efekty dziaa zapocztkowanych w tamten pamitny, witeczny weekend. Menzies nie by jednak typowym „trutniem z wy szych sfer", jak nazywali go wrogowie, których mia wielu. Kiedy „Bomba" zacza dostarcza waniejszych informacji, Menzies nie tylko doceni ich znaczenie, ale take zrozumia, e zdobycie kontroli nad tak kluczowym ródem informacji wywiadow czych, jakim móg sta si program „Ultra", umocni go na upragnionym stanowisku szefa wywiadu.
Menzies zagra  sprytnie. Najpierw upewni si, e program „Ultra" pozostanie  w kompetencjach MI6. Jego pierwszym krokiem byo ustanowienie systemu zapew niajcego bezpieczestwo programu. Oczywiste byo, e „Ultra" bdzie uyteczna dla Brytyjczyków tylko tak dugo, jak dugo Niemcy pozostan niewiadomi, e ich tajemnice zostay spenetrowane. Gdyby odkryli, e ich tajne szyfry s amane przez nieprzyjaciela, wystarczyoby im jedynie przestawienie si na inny system, który  mógby by trudniejszy do zamania ni „Enigma". Jedynym sposobem zabezpiecze nia programu „Ultra" byo drastyczne ograniczenie jego dostpnoci wycznie do czonków najwyszego dowództwa brytyjskiego. Winterbotham zaproponowa na  wet, by specjalnie stworzono now agencj wywiadowcz. Sugerowa on, e MI6 powinno zorganizowa Specjalne Komórki cznikowe (Special Liaison Units SLU), zatrudniajce sprawdzonych oficerów lotnictwa oraz radiooperatorów i szyfrantów z MI6 do obsugi programu. Menzies zgodzi si i uzyska zezwolenie na zorganizo  wanie systemu komórek SLU. Dziaajcy pod dowództwem Winterbothama system ^LU strzeg tajemnic „Ultry" tak skutecznie, e nawet trzydzieci lat póniej trudno  byo potwierdzi fakt istnienia tego róda informacji. Z czasem utworzono komórki ^LU na wyszych szczeblach dowodzenia wszystkich si zbrojnych Wielkiej Brytanii
 
32 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942  ULTRA"    33
przez SLU sukces w ochronie programu „Ultra" by tryumfem tylko nieznacznie ust pujcym penetracji tajemnic „Enigmy".
Menzies zapewni MI6 kontrol nad pozyskiwaniem i dystrybucj informacji z „Ultry" pomimo sprzeciwów Admiralicji i Ministerstwa Spraw Zagranicznych, któ re stanowiy dwie najsilniejsze grupy nacisku w Westminsterze. Nie zakoczyo to  jednak kontrowersji wokó kontroli nad programem „Ultra", stajc si przyczyn du gotrwaej rywalizacji pomidzy departamentami Whitehall. Póniej Menziesowi za rzucono, e posuy si w tej wojnie niezbyt uczciwymi chwytami biurokratycznymi, a uczyni to tylko dla wasnej kariery.
Stewart Graham Menzies urodzi si 30 stycznia 1890 roku (tego samego roku co Eisenhower i de Gaulle) w bogatej brytyjskiej rodzinie z najwyszych sfer, której przed stawiciele od wieków suyli na dworze królewskim. Rodzice Menziesa naleeli do najbliszego towarzystwa ksicia Walii. Majtek rodziny ze strony ojca powsta z de stylarni whisky i ginu. Rodzina matki posiadaa firm armatorsk „Wilson Steamship Company of Hull", która bya poprzednikiem „Ellerman's Wilson Lin". Siedzib ro dow rodziny Menzies bya ogromna posiado Hallyburton w górach Sidlaw w okr gu Angus, pooonym na pónoc od Firth of Tay, w „krainie Makbeta". Stosownie do przyszego powoania synnego szpiega, na rodowej tarczy herbowej widnia sokó atakujcy bociana oraz motto:  N'oublie pas („Nie zapominaj").
Stewart Menzies by drugim z trzech synów Johna Grahama Menziesa. Wszyscy  trzej synowie zostali pukownikami Gwardii. W metrykach urodzenia synów ojciec okrela si jako „obywatel dobrze urodzony, o wasnych dochodach" i niewiele dao si o nim dowiedzie, chyba tylko tyle, e jak wszyscy Menziesowie wiele czasu powica na jazd konn i polowanie na lisy. Po jego mierci w 1910 roku matka Menziesa wysza za m za podpukownika George'a Holforda, dowódc 1. Puku Life Guards, oficera, do którego obowizków naleaa „ochrona osoby Króla przed uszkodzeniem ciaa, bezporednim atakiem, któr to ochron mia zapewni wasny mi rkami i ciaem". Holford by przez trzydzieci lat koniuszym rodziny królew skiej, suc królowej Wiktorii, Edwardowi VII, Jerzemu V i Edwardowi VIII, a matka Menziesa zostaa dam dworu królowej Marii. Ojczym Menziesa by jeszcze bogatszy  od jego ojca, a rodzina zamieszkiwaa w dwóch najwikszych prywatnych paacach  Anglii Westonbirt w Gloucestershire i Dorchester House przy Park Lane w Mayfair, gdzie Holford przechowywa jedn z najlepszych prywatnych kolekcji dzie sztuki na wiecie.
Menzies dorasta wic poród czonków nielicznej, wysoce uprzywilejowanej i nie zwykle potnej elity, która rzdzia poow wiata. W1903 roku wstpi do Bogosa  wionego College'u witej Marii w Eton, nie dziki stypendium, ale jako syn „osób szlachetnych i potnych, specjalnych przyjació powyszej szkoy". W Eton zdoby Nagrod Maonka Królowej za jzyk francuski i niemiecki i zosta jednym z najlep szych wszechstronnych sportowców swego pokolenia. Zosta Mistrzem Klubu My liwskiego College'u Eton oraz co waniejsze prezesem Stowarzyszenia College'u Eton „Pop", najstarszego i najpotniejszego ze wszystkich stowarzysze uczniow skich brytyjskich szkó prywatnych. Ta ostatnia funkcja bya równoznaczna z piasto  waniem w przyszoci wysokich godnoci publicznych. Co wicej, Menzies uczsz cza do Eton podczas najlepszego okresu w historii tej szkoy, w czasie gdy suchaczy 
uczono, e charakter jest waniejszy od intelektu, podstawowym zadaniem szkoy   jes t nauka religii, a najwaniejsze cnoty to zapobiegliwo, dyskrecja, prawda, lojal no i suba. Polityka ta przyniosa szkole doniose miejsce w historii kraju, czego nie udao si osign adnej innej uczelni. W czasie I wojny wiatowej 5768 etoczyków  wstpio do wojska; 1160 ponioso mier na polu walki, 1467 odnioso rany, 13 otrzy mao Krzy Wiktorii (VC), 548 Krzy za Ofiarn Sub (DSC), 744 Krzy Wojskowy  (MC). Póniej stwierdzono, e szkoa Eton ksztacia lwy z mózgami, aczkolwiek kry tycy utrzymywali, e absolwenci Eton s przywódcami pozbawionymi skrupuów, oportunistami zajtymi jedynie przetrwaniem ich wasnej klasy i imperium brytyj skiego.
Menzies nie kontynuowa nauki w Oksfordzie. Wstpi do grenadierów, a póniej do puku Life Guards niewielkiej grupy oficerów pochodzcych z „wybranych ro dzin zamonych i szlachetnie urodzonych gentlemanów Królestwa", których obowiz kiem bya „bezustanna ochrona ycia Króla". To wanie w gwardii Menzies zosta pretorianinem „jednym z towarzystwa, którego funkcje lub interesy polegaj na ochronie wadzy lub systemu". Wspaniale prezentowa si jadc u boku króla, ubra ny w hem z niemieckiego srebra, z biaym pióropuszem, w czerwonozotoniebie skim mundurze, na karym koniu w uprzy równie piknej, jak kosztownej kolejny  fakt wrócy mu wspania karier. W czerwcu 1911 roku mody porucznik Menzies pojawi si na krótko w widowiskowej paradzie, jako dowódca Eskorty Insygniów Królewskich stranik Klejnotów Koronnych w czasie koronacji Jerzego V w opac twie westminsterskim.
Ceremonia ta rozpocza jednak pocztek koca wiata, który jak Churchill wspo mina póniej nostalgicznie „warto byo zobaczy". Jeden krótki wystrza z pistole tu, oddany 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie, pooy kres „cudownemu wiekowi". Zaama si opisywany przez Churchilla „wspaniay system, oparty na kombinacji przeciwwag i równowagi uzbrojenia". Kilka tygodni póniej wybucha wojna oraz „wielkie zamieszanie" w stosunkach brytyjskoniemieckich, które miao trwa a trzy dzieci lat. Gwardzici Life Guards odoyli swoje wspaniae uniformy do szaf z nafta lin i przebrali si w mundury koloru khaki. 29 padziernika Menzies i cay jego puk  znajdowali si ju na froncie we Flandrii, niedaleko wioski Zwartelen, gdzie bronili starego miasta Ypres bramy do portów na kanale La Manche.
Podczas pierwszej bitwy pod Ypres, pruskiej gwardii udao si przerwa lini fron tu pomidzy pozycjami brytyjskimi i francuskimi i zaj Wzgórze Nr 60 pagórek na  wschód od Ypres, górujcy nad caym frontem alianckim. Brygada Królewskiej Gwar un Konnej, w skad której wchodzi puk Menziesa, otrzymaa wane zadanie odbicia ^zgórza. W dniu 6 listopada brygada przeamaa niemieck obron, zdobya wie 'Wartelen i zaatakowaa wzgórze. Niemal wszyscy onierze (i wikszo oficerów)
Ponieli mier lub zostali ranni podczas ataku. Trudny obowizek dowodzenia garstk  Pozostaych przy yciu spad na barki Menziesa, który jako jeden z pierwszych dotar
a  szczyt wzgórza. Bya to jedna z wielu bohaterskich akcji, prowadzonych przez ate oddziay w czasie I wojny wiatowej. Brytyjczycy utrzymali wzgórze, pomimo
Pruskich ataków, do 11 listopada, gdy ostatecznie zamknito wyom w linii frontu. ena bohaterskiej obrony bya straszna. Niemal wszyscy gwardzici Life Guards zgi ?"; moda elita Anglii w duej czci przestaa istnie. W dniu 2 grudnia 1914 roku
enzies otrzyma z rk króla Krzy za Ofiarn Sub. Po ceremonii, która odbya si
Biblioteka
34 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942  ULTRA"    35
na polu walki, wróci na front jako kapitan i adiutant. Póniej otrzyma jeszcze Krzy  Wojskowy, a 18 grudnia 1915 roku, w wieku 26 lat wstpi do sub wywiadow czych.
Nie wiadomo zbyt wiele na temat kariery Menziesa w MI6 w cigu pozostaych lat wojny, z wyjtkiem spotkania w 1916 roku w Hiszpanii z modym niemieckim oficerem, który take niewiele wczeniej wstpi do wywiadu swego kraju Wilhel mem Canarisem. Menzies z pewnoci mia znakomite kwalifikacje do tej pracy sam tylko znajomoci jzyków obcych i kontaktami potrafi zrobi wraenie na zwierzchnikach, którzy zaproponowali mu stae stanowisko w MI6 po wojnie. Pro pozycja zostaa przyjta. Ypres pozostawio jednak niezatarty lad w pamici nie tyl ko Menziesa, ale wielu innych Anglików z jego pokolenia, nie wyczajc Churchilla. Menzies zna Churchilla i w czasie wspólnych spotka sucha z zainteresowaniem  jego teorii o wojnie poredniej i rodkach specjalnych.
 W okresie midzywojennym Menzies prowadzi niemal cakowicie anonimowy  tryb ycia. Ukazay si jedynie doniesienia prasowe na temat jego rozwodu, gdy  oskary swoj on, córk hrabiego de la Warr, o cudzoóstwo, co z kolei powanie zagrozio jego karierze oficera gwardii, a take obecnoci na Dworze. Skandal zosta  jednak szybko wyciszony przez przyjació na wysokich stanowiskach. Spis obywateli  utytuowanych, wacicieli ziemskich i klas oficjalnych  Kelly'ego zawiera o nim podej rzanie lakoniczn wzmiank. Czytelnikowi mogoby si wrcz wydawa, e Men zies cae swoje ycie spdzi jedc konno na polowania w Beaufort i chodzc do swoich klubów. W rzeczywistoci powoli pi si po szczeblach kariery w MI6.
MI6 zosta stworzony przez sir Francisa Walsinghama w czasach Wielkiej Arma dy, w celu „zbierania tajemnic europejskich ksit". Swój wspóczesny ksztat insty tucja ta zawdzicza jednak incydentowi, który wydarzy si 1 lipca 1911 roku, gdy  cesarz niemiecki wysa kanonierk Panther  do Agadiru, starego mauretaskiego por tu na wybrzeu Atlantyku, pozornie w celu ochrony ycia i majtku hamburskich kupców przed powstacami. Brytyjska Admiralicja, gboko zaniepokojona rosnc  potg niemieckiej floty oraz proklamacj cesarza, który samozwaczo ogosi si „Admiraem Atlantyku" dostrzega w tej akcji jedynie perspektyw utworzenia bazy  niemieckiej marynarki wojennej, mogcej zagrozi starym brytyjskim szlakom han dlowym wiodcym do Afryki i Ameryki Poudniowej. Sytuacja okazaa si jednak  powana, grozia nawet wybuchem wojny. Kryzys ostatecznie rozwizano, ale incy dent agadirski unaoczni Brytyjczykom, e ich system wywiadowczy praktycznie nie istnia. Rzd brytyjski przebudzi si z trwajcego niemal cay wiek odrtwienia, prze rwanego jedynie wojn bursk, i zacz reformowa, refinansowa i rozwija swoje suby wywiadowcze.
Dowódc wywiadu mianowano oficera marynarki wojennej, kapitana Mansfiel da SmithaCumminga inwalid bez jednej nogi, który odznaczy si w Chinach.  Wywar on silny wpyw na suby wywiadowcze, widoczny do czasu, gdy „Kim" Philby zdradzi ich tajemnice Rosjanom w czasie II wojny wiatowej. To wanie SmithCumming pierwszy nazwa si „C" pierwsz liter sowa „Chief" (szef). On take pierwszy stwierdzi, e suby wywiadowcze mog by efektywne jedynie  wtedy, gdy s tajne. Swoich funkcjonariuszy dobiera wycznie sporód czonków establishmentu, a subom narzuci atmosfer tajemnicy i wszechwiedzy. Pooenie  jego centrali dowodzenia byo tajemnic pastwow (tak naprawd centrala znaj
dowaa si na Northumberland Avenue, pomidzy Brytyjskim i Zagranicznym To  warzystwem Biblijnym i Krajowym Klubem Liberalnym, w tym samym budynku,  w którym mieszka George Bernard Shaw, któremu pozwolono pozosta w swoim apartamencie. SmithCumming mia zwyczaj zbija z tropu swoich rozmówców, któ rzy nie wiedzieli o jego drewnianej nodze, wbijajc w ni ostry nó, by podkreli swoje racje. Pomimo caej ekscentrycznoci, SmithCumming by zdolnym i wpy  wowym administratorem. To wanie on stworzy wiatowy system „oficerów kon troli paszportowej", stanowicy parawan, za którym przez wiele lat kry si i dzia a wywiad MI6. On te odegra istotn, chocia nigdy nie ujawnion rol w zmu szeniu rzdu do reaktywowania (w 1911 roku) drakoskiej  Ustawy o tajemnicy pa  stwowej  z 1889 roku, która naoya kaganiec na jakiekolwiek publiczne zapytania na temat jego sub a waciwie okrelaa wszelkie takie próby jako zbrodnie. To  wreszcie SmithCumming wierzy, e suby wywiadowcze s instrumentem su cym nie tylko do poznawania tajemnic innych ludzi, ale take do siania zamtu wród  wrogów króla. Tutaj wolno byo wszystko z morderstwem wcznie. Jedynym prze stpstwem byo da si zapa. A jeli któremu z agentów to si przydarzyo, wy  wiad si go wypiera.
 W czasie I wojny wiatowej MI6 dziaa pod kierownictwem SmithaCumminga. Ogólnie przyjmuje si, e t rund Cumming wygra, ale brytyjskie zwycistwo nie  byo ostateczne. Niemcy po prostu zeszli do podziemia i przygotowywali si do dru giej rundy wielkich zmaga. Niemiecki wywiad ponownie pojawi si na arenie dzie  jów jako sia o zasigu wiatowym, a MI6 nie by gotowy do konfrontacji. W okresie midzywojennym budet MI6 zosta znacznie ograniczony. Dopiero w latach 1936 1937 podniesiono nieco nakady, gównie w celu sfinansowania ataku na „Enigm". Ponownie budet zosta zwikszony w latach 19381939, w okresie budowy „Bom  by". Co gorsza, premier Neville Chamberlain i pracownicy Ministerstwa Spraw Za granicznych starali si nie prowokowa Hitlera prowadzeniem szeroko zakrojonych, zaczepnych operacji wywiadowczych, skierowanych przeciwko Niemcom. Pomimo tego e admira Sinclair, mianowany na stanowisko szefa po mierci SmithaCum minga, by czowiekiem bardzo zdolnym i energicznym, MI6 podupad do tego stop nia, e wszyscy zatrudnieni w wywiadzie urzdnicy gniedzili si w niewielkim domu  w dzielnicy Kensington.  W 1938 roku wiatu zagrozia jednak nowa wojna, a Sinclair zacz wprowadza
0 MI6 troch wieej krwi. Przybywao nowych, inteligentnych funkcjonariuszy, r ekrutowanych na uniwersytetach sporód prawników i dziennikarzy. Starych pra cowników wywiadu odsuwano na boczne tory, a Menziesa mianowano zastpc sze a Sinclair mia o nim dobre zdanie tak dobre, e gdy w 1939 roku jak mówiono owiedzia si, i umiera na raka, napisa list, który umieci w swoim osobistym
e)ne, instruujc przy tym sekretark, e dopiero po jego mierci list ten ma by do Uczony premierowi. Tre dotyczya sukcesji na stanowisku „C". Sinclair doskona zdawa sobie spraw, e po jego mierci rozpta si walka o jego stanowisko. Zare
 
36 RODKI SPECJALNE POCZTKI, 19381942 
sa MI6 stanie si przyjemnym klubem dla arystokratów w rednim wieku, którzy  mogli pochwali si nauk w Eton lub sub w Gwardii.  Wokó Menziesa rozptaa si burza. Starajc si obroni swoje stare przywileje,
 Admiralicja ostro sprzeciwia si penej nominacji. Inni krytycy uwaali, e Menzies nie nadaje si na to stanowisko. W jaki sposób mona kierowa prac wywiadu z sa lonu czy z wysokoci koskiego grzbietu? Czy Menzies nie by przypadkiem zbyt torysowski, by kierowa organizacj zatrudniajc ludzi reprezentujcych wszystkie klasy spoeczne, o penym spektrum pogldów politycznych? Nowi, modzi intelek tualici, kipicy energi, wieo po ukoczeniu uczelni, którzy teraz toczyli si na niszych szczeblach hierarchii wywiadowczej, kwestionowali jego kwalifikacje na to stanowisko. Menzies jednak mia wpywowych przyjació, do których zaliczali si Chamberlain, Churchill wówczas Pierwszy Lord Admiralicji, oraz rzdzcy monar cha, Jerzy VI, od którego protokó wymaga zatwierdzenia nominacji nowego „C".  Wszyscy mieli co do powiedzenia. Ale to Lord Halifax, minister spraw zagranicz
nych, „dobrze rozegra swoj kart i zdoby lew", jak opisa to w swoim dzienniku  Alexander Cadogan, stay podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. MI6 podlega Ministerstwu Spraw Zagranicznych i zarówno Halifax, jak i Cadogan obydwaj byli etoczykami darzyli Menziesa powaaniem. Za ich namow, w czasie posiedzenia rzdu w dniu 28 listopada 1939 roku, Chamberlain, Churchill i Hore Belisha zgodzili si przedstawi królowi kandydatur Menziesa. Ku zdumieniu i wcie koci Admiralicji i bywalców klubów, Menzies zosta wezwany do paacu, gdzie król potwierdzi jego nominacj i wrczy mu „Ko Soniow" plakietk z koci sonio  wej, któr monarcha nagradza jedynie swoich najbardziej zaufanych i niezastpio nych poddanych. Czas nie zmieni pierwotnego znaczenia plakietki, która w razie oblenia lub niepokojów spoecznych pozwalaa okazicielowi na wolny wstp na Dwór witego Jakuba przez bram Gwardii Konnej w Whitehall, która bya w takich okolicznociach jedyn otwart bram. „Ko Soniowa" bya wrczana jedynie tym urzdnikom, którzy absolutnie musieli spotyka si z monarch: Skarbnikowi Dwo ru, komendantowi garnizonu londyskiego, szefowi Metropolitan Police, staym wi ceministrom skarbu, spraw zagranicznych, armii i marynarki wojennej. Bya ona tak e przywilejem oficerów Life Guards, odpowiedzialnych za bezpieczestwo króla. Przez lata „Ko Soniowa" staa si równie cenna jak najwysze odznaczenia pa stwowe.
Menzies przeniós si wic do wspaniaego gabinetu „C", z którego okien rozpo ciera si pikny widok na Whitehall i St. James, wyposaonego we wasn klatk schodow i drzwi wejciowe. Drzwi te, jak mówiono, zostay specjalnie zbudowane, aby „C" móg swobodnie przychodzi i wychodzi z pracy bez niebezpieczestwa powizania go z MI6. Poniewa jakakolwiek dyskusja w prasie nad t nominacj, a nawet próby wizania Menziesa z MI6 byyby przestpstwem, nowy „C" zacz prowadzi jeszcze bardziej anonimowy tryb ycia ni przedtem. Zamieszka w bar dzo dziwnym wiecie, podobnym do wiata masonów czy mafiosów, wiata „intelek tualnego pómroku (...) w którym bardzo trudno z ca pewnoci odróni to, co jest grone, od tego, co jest tylko niedorzeczne".  W miar rozwoju wydarze wojennych emocje wokó Menziesa stopniowo opada
y. Póniej uznano go za modelowego br